getirmişti. Onlar ne metin, ne vatanperver, ne fedakâr insanlardı. Đzmir Valisi Rahmi Bey, Đttihad-Terakki Cemiyeti Kâtib-i Mesulü de Celâl Bayar'dı.
ERME ĐSTA ISLÂHATI MESELESĐ
Talât, Enver ve arkadaşlarının Babıâli'yi basarak hükümet heyulası olan paşalar kabinesini dağıtmalarını müteakip 23 Ocak 1913'de Mahmud Şevket Paşa merhum Sadrıâzam olmuştu. Biz birkaç arkadaşla bu sırada Paris'te bulunuyorduk. Đtilâf devletleri Balkanlıların zaferini kendilerine mal etmiştiler. Matbuat onların zaferini tes'id ediyor, kıymetini yükseltmek için alabildiğine galeyana getiriyor, o nisbette aleyhimize ateş püskürüyordu. Hiç unutmam meşhur müverrih Hanotaux yazdığı bir makalede Türkler bir ordugâh halinde mevcut idiler, artık çadırlarının ipleri kesilmiştir demişti. Diğer taraftan Ermeni Nubar Paşa Rus Sefareti'nin muzaheretine dayanarak Ermenistan ıslâhatı propagandasına koyulmuştu. Biz sosyalist şefi Jaures ve radikal sosyalist şefi Herriot gibi insaniyetperver bazı Fransız ricalini buluyor, Genç Türk ihtilâlinin mahiyeti ve idealleri hakkında izahat vererek ve ordumuzun mağlûbiyetinin hakiki esbabını bildirerek yardımlarını diliyorduk. Jaures'i Paris banliyösündeki ufak köşkünde Rahmi ve Doktor Nâzım Beylerle ziyaret etmiştik. O bizi kütüphanesinde kabul etmişti. Uzun izahatımızı sabırla dinledikten sonra bize şunları söylemişti: Bu gibi felâketler her millet için mukadderdir. Meyus olmayınız. Yalnız sizin için daha büyük bir tehlike belirmektedir. Ermenistan'da ıslâhat propagandası başladı. Korkarım ki Ruslar son darbeyi vurmak için bunu ele almış olmasınlar. Kendiliğinizden oralarda esaslı ıslâhata başlayın, belki tehlikeyi bu suretle önlemiş olabilirsiniz, demişti.
Đstanbul'a Dönünce Sadrıâzama Şark Vilayetlerimizdeki Islâhatı ingiliz Mütahassıslarma Tevdi Etmeyi Teklif ettim
Đstanbul'a döndüm. Mahmud Şevket Paşa merhumu sedâret makamında ziyaret ettim. Halil Bey, Avrupa'da neler var? Anlat bakalım dedi. Paşam büyük bir tehlikeye maruzuz.