M.Mercouri: Cuntayla Savaşım

CUNTAYLA /SA V A ŞIM < >

< C/5

<

< H

U

f-l

i

o u

Ph

CD

6 cd C (D

£

l 2

4 -V 7

alanyaymcilik

ALAN YAYINCILIK 97 Çağdaş Edebiyat Dizisi: 23 CUNTAYLA SAVAŞIM Melina Mercouri JE SUIS NÉE GRECQUE Eylül 1988 Dizgi/Baskı: Final Ofset Kapak hazırlık: PANO Grafik Cilt: Özlem Mücellithanesi

m»

alan yayıncılık ticaret limlted şirketi Baynuhaslp S k . Talaş Han Mo: 302 Co^alodlu/İSTAMBOL

Melina Merconri

CUNTA’YLA SAVA§IM alanyaymabk

Fransızca’dan çeviren Ayşe K urşunlu O rtaç

1 B e n Y u n a n i s t a n ’a s e v d a lıy ım ... D a ğ la r ın a , d e n iz i­ n e , g ö ğ ü n ü n r e n g in e ... Ş im d ile r d e o r a y a d ö n e m e m e m in n e d e n i d e b u s e v d a m . Z in c ir le r e v u r u lm u ş , d i k t a ­ n ı n z u lm ü y le in im in im in le y e n ü lk e m e b a k a m a m . B u s e v d a m n n a s ı l a le v le n d iğ in i, g e n ç liğ im i ta r i h ç e m i a n ­ l a t m a k is tiy o r u m . S iz le re t a n ı d ı ğ ım d o s t v e d ü ş m a n ­ l a r d a n s ö z e tm e k is tiy o r u m . K e n d i y ö n te m le r im le Y u ­ n a n p o litik a s ın ı, Y u n a n h a l k ı n ı n y o r u l m a k n e d i r b i l ­ m e d e n y a b a n c ıla rın b o y u n d u ru ğ u n d a n k u rtu lm a m ü ­ c a d e le s in i a k t a r a c a ğ ı m . B a ğ ım s ız lığ ın a k a v u ş a b ilm e k iç in s a v a ş ım ım s ü r d ü r e n Y u n a n i s t a n ’d a n v e b iz i b u n o k t a y a g e t i r i p y a b a n c ı l a r ı n ç ı k a r l a r ı n a a r a c ı o la n a c ın a s ı p o l i ti k a c ı la r d a n s ö z e d e c e ğ im .

K e n d im i; b u k i t a p t a , s a h t e a lç a k g ö n ü l lü l ü k l e r e sı­ ğ ı n m a d a n o ld u ğ u m g ib i a ç ık ç a o r t a y a k o y a c a ğ ım . Ç ü n k ü b e n n e a lç a k g ö n ü llü , n e d e h e s a p lı b iriy im , b e n b i r A k d e n iz liy im h e p s i b u ... K a r ş ın ız a k im i z a m a n b i r im a n s ız , k im i z a m a n d a b i r J e a n n e d ’A rc g ib i ç ı­ k a c a ğ ım . B u ik i ş e k ile d e k o ş u l l a r g e r e k t i r d i ğ i iç in b ü rü n d ü m .

1967’d e g a n g s t e r a l b a y l a r Y u n a n is t a n 'ın ö z g ü r lü ğ ü n e g e m v u r d u k l a r ı n d a J e a n n e d ’A rc o l­ d u m . M a s u m g e n ç k ız k iş iliğ i s a n ıy o r u m b a n a h iç y a k ış m ıy o r. E k m e k p a r a m ı k a z a n d ığ ım , s in e m a v e t i y a tr o d a , b a n a b ö y le b i r ro l v e r e n y ö n e tm e n in d e li o lm a s ı g e r e k . A m a b u r o l b a n a z o r la y ü k le n m iş ti v e s a n ıy o r u m b u t ü r y a n lış d a ğ ı l ı m l a r y a ln ız b e n im iç in d e ğ il, ç a ğ ım ız d a h e r k e s iç in d e g e ç e rli. Ç a ğ ım ız d a h e r k e s h e r k ılığ a b ü r ü n e b il i r , ç ü n k ü , h e p im iz h e r a n y e n i g ö r e v le r y ü k le n m e k z o r u n d a y ız .

M a s u m g e n ç k ız ı u n u t u p k a d ı n d a n s ö z e d e lim . B e n Y u n a n lı b i r k a d ın ım v e e r k e k l e r in y a ş a n t ı m d a b ü y ü k 5

e t k in lik le r i o ld u . Ş u s ı r a l a r d a e v liy im v e b u k u r u m u n iç in d e o l m a k t a n m u tlu y u m , b u d a b e n i ş a ş k ı n a ç e v i­ r iy o r. B u iş in n a s ıl b a ş ı m a g e ld iğ in e b i r t ü r l ü a k ıl s ı r e r d ir e m iy o r u m . Ü s te lik D a s s in 'i - a ld a tm ıy o r u m d a ...

G ö r ü y o r s u n u z y a « k o cam » d e m iy o r u m o n d a n s ö z e d e rk e n , k im i z a m a n D a s s in , k im i z a m a n d a J u l e s ’ü n s e v ­ g i d o lu k ıs a ltm ış ı o la n J u l i e d e r im . A m a u z u n y ı l la r ­ d ı r b a ğ lı o ld u ğ u m v e y a n ı n d a k e n d im i iy i h is s e ttiğ im D a s s in ’e b a ğ l a n m a d a n ö n c e p e k ç o k e r k e k ta m d ım v e h e p s in e d e ta p tım . İlk a ş k ım u n u t u l m a z . A d i S p iro s. Ş im d ik i z a m a n ı k u lla n ıy o r u m ç ü n k ü o n u h â l â k e n d im e ç o k y a k ı n b u ­ lu r u m . Ç o k y a k ış ık lıy d ı v e in a n ı l m a z b i r b a ş t a n ç ı­ k a r m a g ü c ü v a r d ı. A ğ z ı g ü l v e f e s le ğ e n k o k a r d ı. B e ­ n i k o l l a r ı n a a lıp ö p tü ğ ü n d e s o lu ğ u m k e s ilird i. G ü ç lü v e u z u n b o y lu y d u . K a n s ı n ı s e v m e s in e r a ğ m e n a l d a ­ tır d ı. O ğ u lla r ın ı, k ı z l a r ın ı ç o k s e v e r v e o n l a r a h e r z a m a n y u m u ş a k d a v ra n ırd ı. A m a b a n a k a rş ı b ü y ü k b ir t u t k u s u v a r d ı, v e o n u n s a y e s in d e , i n a n ılm a z m u t l u ­ l u k t a b i r ç o c u k lu k g e ç ird im . S p ir o s b e n im d e d e m d i.

O tu z y ıl s ü r e s in c e A t i n a B e le d iy e b a ş k a n lığ ı y a p m ış tı.

O ğ lu S ta m a t is d e, y a n i b a b a m , p o litik a y a a t ıl ıp a ile g e le n e ğ in i s ü r d ü r e c e k ti. A m a ç o k u z u n s ü r e b ü ­ y ü k S p ir o s ’l a b ir lik te o tu r d u . « İlerle m iş» d e n e c e k b i r y a ş t a — 22’s in d e y k e n — 20 y a ş ı n d a k i b i r g e n ç k ı z l a (y a ­ n i a n n e m le ) e v le n m iş ti. A n n e m in a d ı î r e n e ’y d i. İk is i d e d e d e m in k a n a t l a r ı n ı n a l t ı n a g ir m iş v e o n u n k e n ­ d ile r in i y ö n le n d ir m e s in e y ü r e k t e n in a n m ış la r d ı. H e r ­ k e s g ib i y a n i. S p iro s ş e y d i... H a y ır o t o r i t e r d e ğ il. O n u n o to r ite s in d e h i ç b i r z a m a n e z ilm e d ik . S e v g i d o lu b i r tıls ım ı v a r d ı, tıp k ı b ü y ü c ü l e r g ib i. B iz d e o n u n s e v g is i a l t ı n d a e r i r d i k a d e ta . O n u n k o r u n m a s ı a l t ı n a g ir m e k d o ğ a ld ı. D e d e m e s e v g iy le b o y u n e ğ e rd ik .

S p iro s a lım lı v e s e ç k in d i. B ir te m iz lik h a s ta s ıy d ı, o

a y n ı ç a r ş a f l a r d a a s l a ik i k e z y a tm a z , g ü n d e b e lk i y i r ­ m i k e z e lle r in i y ık a r d ı. S a ç ı s a k a l ı a ğ a r m ı ş t ı a m a y a ş ­ lı g ö r ü n m e z d i. B e n im iç in s o n s u z d u . S e k s e n b e ş y a ş ı n ­ d a b ile g ö z lü k t a k m a d ı d iş le r i d e y e r li y e r in d e y d i. Y a ­ ş a , ik lim e , g ü ç s ü z lü ğ e a s l a b o y u n e ğ m e d i. E n s o ğ u k h a v a d a b ile h iç p a r d ö s ü g iy m e z d i. E r k e k k a r d e ş im S p ir o s d a o n u n g ib id ir . E n r ü z g â r l ı h a v a l a r d a b ile d e ­ d e m iz e la y ık o lm a k i ç in a ç a r b a ğ r ın ı , b ö y le d a h a b i r e r k e k d a h a b i r Y u n a n lı o lu r.

O y ı l la r d a B e le d iy e b a ş k a n l a n , b a k a n l a r d a n v e m ille tv e k ille r in d e n d a h a g ü ç lü y d ü . 1832’le r d e y a b a n ­ cı k o r u y u c u la r ım ız — k i b u n l a r s o n u n c u d e ğ ille r d i— O tto is im li B a v y e r a a s ıllı b i r k r a l ı z o r la k a b u l e t t i r ­ m iş le rd i. Z a v a llı O tto b i r te k k e lim e Y u n a n c a b ilm e ­ m e s in e k a r ş ın , h a l k ı y l a k a y n a ş m a y ı a k l ı n a k o y m u ş ­ tu . Ç a n l a r o r ta lığ ı i n l e t ir k e n , g ö r k e m li b i r b iç im d e g e z ile re ç ı k a r a m a y a n ı n d a h e r z a m a n b i r ç e v ir m e n b u l u n d u r u r d u .. G e z ile ri s ı r a s ı n d a b i r g ü n g e ç tik le r i b i r k ö y d e k i s e v im li b i r k ö y lü , ç e v ir m e n a r a c ılığ ıy la k e n ­ d is in e ş u n l a r ı s ö y le m iş: « M a je s te le rin e s a ğ lık v e iy i­ l ik d ile k le r im i s u n u n . D ile rim b i r g ü n k e n d ile r i A tin a B e le d iy e b a ş k a n ı o la b ilirle r.»

H ü k ü m e t l e r d ü ş ü y o r , k r a l l a r b i r b i r l e r in i iz liy o r ­ l a r a m a d e d e m in h ü k m ü s ü r ü y o r d u . S e v ild iğ i iç in , s a r ­ s ılm a z b i r y e r i v a r d ı. S e v ilm e s in in n e d e n i d e y ü r e ğ i ­ n i n se v g i d o lu o lm a s ıy d ı. V a f tiz b a b a lı ğ ı n ı y a p t ı ğ ı 100’ le r c e ç o c u ğ u v a r d ı. H e p s in in is im le r in i h a t ı r l a r v e v a ­ s iliğ in i s ü r d ü r ü r d ü . B iri h a s t a l a n d ı m ı, h e m e n y a r d ı ­ m ı n a k o ş a r v e o n u iy ile ş tir m e y e ç a lış ırd ı. M a h k e m e s ö z k o n u s u o ld u m u a v u k a t k e s ilird i. B ir e b e k a d m b i r y a n lış d ü z e ltic is iy d i. B u v a f tiz b a b a lığ ı g ö r e v in i d in s e l t u t k u n l u ğ u n d a n ö t ü r ü y ü k le n m e z d i. G e r ç e k n e ­ d e n , s e ç m e n le r iy le a k r a b a l ı k b a ğ l a n k u r u p , k a l p l e r i ­ n e g i r m e k v e b ü y ü k b i r a ile o lu ş tu r m a k tı. S a n k i b i r 7

k a v im b a ş ıy d ı. B u b a n a d a g e ç m iş b i r h u y u d u r , b u y ü z ­ d e n k im i z a m a n o n a k ı z a n m .

E v o la ğ a n ü s tü y d ü , ç ü n k ü h i ç b i r ş e y k ilitle n m e z d i.

K ü ç ü k b i r k ız k e n h iç a n a h t a r g ö rm e d im , m a h r e m i ­ y e t, ö z e l h a y a t g ib i s ö z c ü k le r in a n l a m ı n ı d a b i r t ü r l ü ö ğ r e n m e f ı r s a t ı m o lm a d ı. B u y ü z d e n d e h a y a t k o n u s u n ­ d a ç o k k e n d in e ö z g ü d e ğ e r y a r g ıl a r ı m o lu ş tu . V e ş im ­ d i d e b u n l a n n a c ıs ın ı ç e k iy o r u m . Ç ü n k ü i n s a n ı n y a l ­ n ız k a l m a k is te d iğ i a n l a r o lu y o r a m a y a ln ız d a k a l a ­ m ıy o r. B u n u F r a n s a ’d a y a ş a m a y a b a ş la d ığ ım d a n b e ­ r i d a h a d a ç o k d u y u y o r u m , ç ü n k ü b iz im Y u n a n i s t a n ’ d a ö z e l h a y a tım ız y o k tu r . J u l i e D a s s in ile g e r ç e k so ­ r u n u m b u g a lib a , h iç y a ln ız k a la m ıy o r u z , s o fra m ız ı d a ik i t a b a k l a k u r d u ğ u m u z v a k i d e ğ il.

D e d e m in e v in d e y e m e k s a a tl e r i o l a ğ a n ü s tü y d ü .

D e v b i r m a s a v a r d ı v e h e r k e s b u m a s a d a d ile d iğ i y e ­ r e o t u r u r d u , s a n ı r ı m b u y ü z d e n o la c a k «sınıf» s ö z c ü ­ ğ ü n ü h iç k a v r a y a m a d ı m . S o f r a d a ş a ir le r , iş ç ile r, d o k ­ t o r l a r , k ö y lü le r o l u r d u v e h e r k e s ö z g ü r c e d ile d iğ in i a n l a t ı r d ı . O n u n b u n c a in s a n ı n a s ıl b e s le d iğ in i h i ç b i r z a m a n a n la y a m a d ım . P a r a m ı z y o k tu , a m a p a r a y a i h ­ tiy a c ım ız d a y o k tu . K ö y lü le r s e ç m e n le r y a d a d o s t l a r y u m u r t a , t a v u k , k u z u e ti g e tir ir le r d i. E n y o k lu k z a ­ m a n ı m ız d a b ile e v d e b i r a z b a k l a v e e k m e ğ e y a ln ız c a S p iro s d o k u n a b ilir d i. E k m e ğ i o k e s e r d i. T e m iz liğ e ç o k d ü ş k ü n b ir i o ld u ğ u n u d a h a ö n c e d e s ö y le m iş tim . E k ­ m e k k e s m e k y a ln ız a m a y a ln ız o n u n işiy d i.

H a lk ın ş ı m a n k ç o c u ğ u o ld u ğ u iç in , d e d e m d u r m a ­ d a n y e n id e n s e ç ilird i, b u d a b iz im iç in d ü n y a m n e n o la ğ a n v e d o ğ r u ş e y iy d i. Y u n a n i s t a n ’d a o y l a r b i r i n ­ s a n a v e o n u n p r o g r a m ı n a v e r ilird i, b i r p a r t i y e d e ğ il.

B u n u n b iz e ç o k z a r a r ı d o k u n d u . P o litik a c ıla r iş i ço ­ ğ u n l u k l a b a b a e r k illiğ e d ö k e r , s e ç m e n le r in i m ü ş t e r i 8

h a l i n e g e tir ir , y e tk iy i s a ğ l a m l a ş t ı r m a k iç in e lle r in d e k ile r i k ıs a r la r d ı. B u g id e r e k b i r y ö n e tim b iç im in e d ö ­ n ü ş t ü v e Y u n a n i s t a n 'ı n b u s e b e p te n s a ğ la m b i r p o litik y a p ıs ı h i ç b i r z a m a n o lm a d ı. Ü s te lik , Y u n a n i s t a n ’ın g e le c e ğ in e b a s k ı u y g u l a y a n d ış g ü ç l e r d e v a r d ı.

E v et, d e d e m in p o litik a y a b a k ı ş ı ç o k k e n d is in e ö z ­ g ü y d ü , a m a b u g ü n b ile , a r t ı k d ü n y a y a b i r ç o c u k g ö ­ z ü y le b a k m a z k e n b ile o n a h â l â s a d ık k a l m a y a d e v a m e d iy o ru m . D e d e m h a k k m d a k i d ü ş ü n c e le r im h iç d e ğ iş ­ m e d i. Ç ü n k ü o n u n in a n ı l m a z d e r e c e d e ile r ic i b ir i o l­ d u ğ u n a in a n ıy o r u m . B u n u n n e d e n i h a l k ı s e v m e s iy d i. « Y ö n e tim h a lk ın d ır » s lo g a n ın ı b ilm iy o r d u a m a h a l k y ö n e tim d e y d i. H a lk ın h e m h i z m e t k â r ı h e m d e h â k i ­ m iy d i. D ü r ü s t p ı r l a n t a g ib i b i r in s a n d ı.

G e liş m e k te o la n A t i n a k e n t i n d e o tu z y ıl b o y u n ­ c a B e le d iy e b a ş k a n lığ ı y a p m ış tı, ç o k z e n g in o la b ilird i.

Y e n i m a h a l l e l e r k u r u l u y o r s o k a k l a r a ç ılıy o rd u . B ü ­ y ü k . S p ir o s b u s o k a k l a r ın n e r e d e n g e ç e c e ğ in i b iliy o r ­ d u , y o k p a h a s ı n a b u a r s a l a r ı s a t ı n a lıp s p e k ü la s y o n y a p a b ilir d i. A m a ö lü m ü n d e h i ç b i r şe y i y o k tu . Ç o c u k ­ l u ğ u m d a b a n a ç o k b ü y ü k g e le n , s o n r a la r ı n e k a d a r m ü te v a z i o ld u ğ u n u a n la d ığ ım e v in in d ış ın d a . R a k ip ­ le r i o n a s a l d ı r ı r k e n b i r t e k u z l a ş t ı k l a r ı n o k t a v a r d ı, d e d e m in d ü r ü s t l ü ğ ü n ü s a y g ıy la a n a r l a r d ı . D e d e m in d o k u n u lm a z lığ ı v a r d ı. B u g ü n d e öyle. A l b a y l a r b ile A t i n a ’d a k i o n u n a d ı n ı t a ş ı y a n s o k a ğ a v e A le x a n d r e c a d d e s in d e k i h e y k e lin e d o k u n m a y a c e s a r e t e d e m e d i­ le r.

O y s a d e d e m in k ö t ü b i r a lış k a n lığ ı v a r d ı. Y u n a n ­ lı e r k e k l e r i n k a l ı t ım s a l o l a r a k e d in d ik le r i b i r k ö t ü a lış k a n lık . D e d e m k a d ı n l a r d a n h o ş la n ır d ı. T ıp k ı b a ­ b a m ı n h o ş la n d ığ ı g ib i, tıp k ı a m c a m ın h o ş la n d ığ ı g i­ bi. Y u n a n lı e r k e k , c e s a r e ti n i v e e r k e k liğ in i k a d ı n ­ l a r a d u y d u ğ u h a y r a n l ı k v e k ü ç ü m s e m e d e g ö s te r m e y e

ç a lış ır. « S en b e n im b a ş ta c ım s ın » d e r Y u n a n lı e r k e k k a n s ı n a . « K o n tr a tın k e n a r ı n a şö y le k ü ç ü k b i r ç iz ik a t ­ t ı ğ ım d a n e d e n ü z ü l ü y o r s u n k i? D iğ e r le r in in ö n e m i yok.

S e n i d a h a ç o k s e v e b ilm e k iç in o n l a r a b a k ıp , ta tm a lıy ım . S o n r a s a n a d ö n e r im ç ü n k ü s e n b e n im g ö n lü ­ m ü n s u lta n ıs ın .»

K im i z a m a n k a d ı n l a r s ı r f a d e t y e r in i b u ls u n d iy e k a r ş ı ç ı k a r la r d ı. A n n e m İ r e n e v e b ü y ü k a n n e m A m a lia «doğal» o l a r a k e v e h a p s e d ilm iş le r v e k e n d ile r in i d o ­ k u m a n ı n z e v k in e v e r m iş le r d i. K a ç a m a k d a o ls a b i r e r ­ k e ğ e b a k t ı k l a r ı n d a ö ld ü r ü lm e k y a d a b o ş d ü ş m e k le t e h d i t e d ilirle rd i. G e rç e ğ i s ö y le m e k g e r e k i r s e h i ç b i r A tin a lı e r k e k b iz im a ile d e n b i r k a d ı n a y a k l a ş m a y a o e s a r e t e d e m e m iş ti. B ü y ü k S p ir o s ’u n e v in d e t a b a n ­ c a l a r ı v a r d ı v e b u n u b ilm e y e n y o k tu . B a b a m ın t a k m a a d ı n ı n d ’A r t a g n a n o lm a s ın ın n e d e n i y a ln ız c a c e s a r e ­ ti d e ğ il v e f a s ız lık la r ıy d ı d a .

A n n e m in , b ü y ü k a n n e m i n v e e v d e k i d i ğ e r k a d ı n l a ­ r ı n s a y e s in d e b a n a h e p y e tiş k in m iş im g ib i d a v r a n d ı r ­ dı, b e n d e k ı s a z a m a n d a Y u n a n lı k a d ı n l a r ı n u ğ r a d ı k ­ l a r ı h a k s ı z l ı k l a r ı k a v r a d ım . Ç e v re m d e s ü r ü y le C a s a n o v a , d ’A r t a g n a n v a r d ı a m a b i r t e k t a n e C l e o p a t r a ’y a r a s tl a m a m ı ş t ı m v e Ü ç S il a h ş ö r l e r i n M ila d y ’si o lm a k e n b ü y ü k d ü ş ü m d ü . K ü ç ü c ü k k e n e r k e k l e r d e n ö c a lm a yı, o n l a r a a c ı ç e k tir m e y i v e b a ş m d a n y itir ilm iş s a v a ­ ş ın ö n d e r i o lm a y ı a k l ı m a k o y m u ş tu m . B u k a f a m a s o ­ k u lm u ş tu . B u d ü ş ü n c e n in b e n d e y e r le ş m e s in in b i r n e ­ d e n i d e d e m in b a n a e r k e k ç o c u k m u a m e le s i e tm e s in ­ d e n ( b a b a m ı n n e s lim iz i s ü r d ü r m e s i iç in b i r o ğ lu n u n o lm a s ın ı ç o k is tiy o r d u ) d i ğ e r n e d e n i d e k a d ı n l a r c e p ­ h e s in d e y e tiş k in m u a m e le s i g ö r m e m d e n k a y n a k l a n ı ­ y o rd u . K im i z a m a n ü ç ü n c ü b i r c in s iy e te a itm iş im g i­ b i g e liy o rd u . O lu p b ite n i d e ğ iş tir m e k is tiy o r d u m . İ n ­ s a n ı n u y g u la tm a s ı iç in d ü ş ü n c e le r i n i n o lm a s ın ın y e ­ 10

t e r l i o ld u ğ u n u s a n ıy o r d u m . P e k u y g u n d ü ş m ü y o r d u a m a ... O y s a b u g ü n d e ğ iş ik lik le r o ld u , a r t ı k Y u n a n lı k a d ı n l a r e s k is in e o r a n l a d a h a ö z g ü r le r . B u n u n s o ­ r u m l u s u b e n m iy im ? B ile m iy o ru m . A m a Y u n a n i s t a n ’ d a k a d ı n l a r ı n d u r u m u b e n im , a n n e m i n v e ö z e llik le b ü y ü k a n n e m i n y a ş a d ık l a r ı n d a n ç o k f a r k lı. E v et! d e ğ i­ ş im le r o ld u . A m a h â l â C a s a n o v a la r m v e d ’A r t a g n a n l a n n s a y ı l a n M ila d y ’le r d e n d a h a fa z la . Ç o c u k lu ğ u m p e r i m a s a l l a n n d a k i g ib i g e ç ti. D e ­ d e m b e n i k o r u y o r d u . H e r ş e y b iz i e ğ le n d ir iy o r d u v e h e r k e s b iz i k ıs k a n ıy o r d u . D e d e m in g ö z d e s iy d im . A ti­ n a ’n ı n ş ı m a n k ç o c u ğ u n u n g ö z d e s i o ld u m u , in s a n ı n a y a k la n y e re d eğ m ez. B eni y a n ım d a h e ry e re g ö tü r ü r ­ d ü . Ö z e llik le d e k a r n a v a l z a m a n ı P a z a r g ü n l e r i B ü ­ y ü k S p iro s , k e n t t e o l a ğ a n ü s t ü k a le ş iy le d o la ş ırd ı.

K e n tin b a b a s ı h a l k ı n ı z i y a r e t e d e rd i. V e b e n d e o n u n y a n ı n d a o t u r u r d u m . A m a y o la ç ı k m a d a n h e r s e f e r i n ­ d e p r o v a y a p a r d ık : «D ik d u r , s a y g ın ol. S a ğ a s o la s e ­ la m v e r. Ç o k iyi. H a y d i g id e lim » B ir s ü r e s o n r a P a n e - p is tim io u s o k a ğ ı n a v a n r d ı k .

B u r a y a ç o k g e n iş o lm a d ığ ı iç in D a r d a n e lle d e d e n i r ­ d i. K ib a r h a n ı m e f e n d i le r i v e b e y e f e n d ile r i k e n d ile r in e ç e k m e y e ç a lış a n ik i d ü ş m a n k a h v e d e v a r d ı s o k a k d a . D e d e m a r a b a y ı d u r d u r u p ş a p k a s ın ı ç ı k a r t ı r v e e t r a f ı s e la m la r d ı. Ö n c ü lü ğ ü n ü y a p t ı ğ ı ç o k k o m ik b i r ş a p k a s ı v a r d ı. B ir y a n d a n s e la m v e r i r b i r y a n d a n d a : « N a sıls ın ız ? i ş l e r n a s ıl g id iy o r? » d iy e s o r a r d ı. İ n s a n l a r o n u n ç e v r e s in d e d o la n ır , a d e t a d a n s e d e r le r d i. B e n a r a b a d a o t u r u p d a h a ö n c e ö ğ r e tild iğ i g ib i in c e lik le h a l k ı n c o ş k u n l u ğ u n u s e la m la r d ım .

B u g e z in tid e n r o l ü m ü z ü iy i o y n a d ığ ım ız iç in ç o k m u t lu d ö n e r d ik ev e . B a y r a m g ü n l e r i s a lo n d a k i d e v b ü f e n in ü z e r in d e t a r ç ı n k o k u lu k r e m a d o lu ç a n a k l a r d u r u r d u .. . B u k o n u d a d e d e m in b a n a n a s ıl d a v r a n d ı 11

ğ ın ı b e lir le y e n b i r ö y k ü y ü a k t a r a y ı m size. H e rş e y e iz n im v a r d ı. D a h a s o n r a k i y ı l la r d a b u b ü y ü k b i r so ­ r u n o la c a k tı b e n im iç in , ç ü n k ü y a ş a m h e r z a m a n h e r ­ ş e y e iz in v e r m iy o r.. Y a ln ız c a k a r n a v a l g ü n l e r i n d e d e ­ ğ il p a z a r g ü n l e r i d e b u b ü f e n in ü z e r i n d e t a r ç ı n k o k u ­ l u k r e m a ç a n a k l a r ı d u r u r d u .. . N e d e n b ilm e m iç in e p i­ r i n ç d e k o n a n b u k r e m a d a n n e f r e t e d e rd im . V e b u iğ ­ r e n ç t a t l ıy ı b e ğ e n e n le r i c e z a l a n d ı r m a k iç in ç a n a k l a ­ r a t ü k ü r ü r d ü m . T a b ii b i r g ü n b u işi y a p a r k e n y a k a ­ l a n d ım v e a y r ıc a lık lı o lm a n ın n e d e m e ğ e g e ld iğ in i ç o k iy i a n la d ım . K a d ın ın e r k e k k a r ş ıs m d a k i g ü c ü n ü a n l a ­ d ım , ç ü n k ü o g ü n b e n k ü ç ü k k a d ın , d e d e m d e n ilk il­ t i f a t ı g ö r d ü m . D iğ e r le r in in d e te p k is in i ö ğ re n d im . B e ­ n i c e z a l a n d ı r m a k y e r in e e v in iç in d e k i h e r k e s i n ilk işi g id ip b e n i e v in e n g ü ç lü s ü n e ş ik â y e t e tm e k o lm u ş tu .

A m a d e d e m b e n i d o ğ r u la d ı: « T a m a m ç a n a k l a r a t ü ­ k ü r m ü ş , a m a n a s ıl? T a m b i r a s il g ib i d e ğ il m i?»

G e r ç e k te n d e b e n i h e r k e s e v e h e r ş e y e k a r ş ı k o ­ r u r d u , b e n d e b u n d a n y a r a r l a n m a s ı n ı b ilir d im . Ö r n e ­ ğ in a n n e m b e n i c e z a l a n d ı r m a y a k a lk tığ ın d a : «B eni d ö v d ü ğ ü n ü B ü y ü k S p ir o s ’a s ö y le y e y im d e gör!» d e r ­ d im . Ç o k g e n ç o ld u ğ u iç in g e n e llik le k o r k a r d ı . V e a r a ­ m ız d a b ü y ü k k ız k a r d e ş im m iş g ib i b i r d a y a n ı ş m a v a r ­ d ı, ç ü n k ü d e d e m e v in « b ab a» siy d i.

D e d e m in e v in in g e r ç e k d ış ı, g ö r k e m li h i ç b i r y a n ı y o k tu . B a h ç e m iz b ile y o k tu k a p ı d o ğ r u s o k a ğ a a ç ıl ı r ­ dı. A m a B ü y ü k S p ir o s t a ş ı n m a y a b i r t ü r l ü y a n a ş ­ m a z d ı. E v in , k o n u k l a r ı n s ığ a m a y a c a ğ ı k a d a r k ü ç ü k o ld u ğ u s ö y le n d iğ in d e b ile t a ş ı n m a y a r a z ı o lm a m ış tı.

E v in i a n c a k ö lü m le b ı r a k t ı. B a b a m ın y a m n a g ö ç tü ğ ü z a m a n b iz a l t k a t t a o t u r u y o r d u k . S p iro s , b a b a a n n e m v e k a r ı s ı n d a n b o ş a n m ış a m c a m d a b ir in c i k a t t a . O d ö ­ n e m d e Y u n a n e v le r in d e k a l o r i f e r y o k tu v e o ld u k ç a s o ğ u k o lu r d u b i n a l a r . Y u n a n i s t a n ’ı n s ıc a k b i r ü lk e ol­ 12

d u ğ u s a n ılır , o y s a o r a d a ü ş ü d ü ğ ü m k a d a r h i ç b i r y e r ­ d e ü ş ü m e d im . B u n u n n e d e n i d o n a n ım e k s ik liğ iy d i, s a ­ v a ş t a n s o n r a is e y a k ı t d a r lı ğ ı b a ş g ö s te r d i.

E v b i r to z b u l u t u y l a k a p lıy d ı, o k a d a r ç o k g ir ip ç ı­ k a n o l u r d u k i. O y ı l l a r d a s o k a k l a r a s f a ltla n m a m ış tı.

B ir a n h u z u r b u la m a z d ık . H e r k e s p o l i ti k a ta r t ı ş ı r d ı .

B a b a a n n e m d e d e m e s o n d a k ik a ev e g e tird iğ i k o n u k ­ l a n d o y u r a m a d ı ğ ı iç in ç a t a r d u r u r d u . D u y g u s o r u n l a n g ü n d e m i n e n b a ş ı n d a y e r a lır d ı. Y a ln ız c a e v h a l ­ k ı n ı n d e ğ il b iz e g e le n h e r k e s i n d u y g u s a l s o r u n l a n y l a ilg ile n d ir d i. G e r ç e k te n i n a n ı l m a z k a n ş ı k l ı k l a r iç in d e büyüdüm .

B a n a d o s tlu k v e s a d a k a t i ö ğ r e te n ik i e r k e k t e n d a ­ h a s ö z e tm e k is te r im . B ir in in a d ı M im is , d i ğ e r i n i n d e K o s ta s ’dı. İk is i d e d e d e m e s o n d e r e c e b a ğ l ı y d ı la r v e o n u n y a k ı n k o r u m a g ö r e v in i ü s tle n m iş le r d i. A m a a k ­ lı n ız a g ü n ü m ü z « g o rille ri» g e lm e s in . O n l a r d o s ttu la r .

A t i n a B e le d iy e b a ş k a n ı m n h ü k ü m e t i d e v ir e b ilm e g ü ­ c ü n e s a h i p o ld u ğ u n u b iliy o r la r d ı v e b i r t u z a ğ a d ü ş ü ­ r ü l m e s i n d e n ç e k in iy o r la r d ı. B u y ü z d e n B ü y ü k S p ir o s ’u k o r u r la r d ı . İk is i d e b iz im e v d e y a ş a r b e n im le o y u n ­ l a r o y n a r la r d ı. S i l a h l a r ı n a d o k u n m a m a iz in v e r ir le r d i.

B u y ü z d e n b u g ü n b ile s i l a h l a r d a n k o r k m a m . S il a h la r s o ğ u k , k ö t ü n e s n e le r d e ğ ild ir, d o s t o l d u k l a r ı b ile s ö y ­ le n e b ilir.

M im is v e K o s ta s d e d e m iç in s e v e s e v e c a n l a r ı n ı v e r ir le r d i. Y a ln ız o n u n iç in d e ğ il, b a b a a n n e m , a m c a m , b a b a m , a n n e m h a t t a e v in k ö p e ğ i iç in b ile . V e b a n a b ü ­ y ü k b i r s e v g i ö r n e ğ i g ö s te rip , g ittiğ im o k u ld a n k u r t a r ­ d ıla r .

B u g ü n b a n a k ö t ü l ü k e t t i k le r i n i i t i r a f e tm e m g e ­ re k . A m a iç te n lik le s ö y liy e b ilirim k i, o g ü n l e r d e t u t a r ­ s ız e ğ itim s is te m in d e n b e n i k u r t a r d ı k l a r ı iç in iy i e t ­ m iş le r. Ç o c u k la r ı e ğ itm e y i b ilm iy o r la r d ı v e d e r s le r öy13

le ş in e s ık ıc ıy d ı k i, ç e k tiğ im k o p y a l a r a h iç p iş m a n d e ­ ğ ilim . Ö v ü n ü le c e k p e k b i r y a n ım y o k t u r a m a o y ı l la r d a b e lk i d e h â l â k im s e n in k ır a m ı y a c a ğ ı b i r r e k o r u e lim ­ d e tu t u y o r u m . H iç b ir ç o c u k b e n im k a d a r s ı f ı r a l m a ­ m ış tır , r e s im v e y a z ı d e r s in i n d ış ın d a . A p ta l o ld u ğ u m s ö y le n e m e z d i a m a o k u l b e n im iç in i n a n ı l m a z b i r iş ­ k e n c e y d i. B ü y ü k le r s a n k i b e n i z o r la , iç in d e b a ş k a ç o ­ c u k l a r ı n d a b u lu n d u ğ u v e b i r s ü r ü ilg im i ç e k m e y e n v e z o r la ö ğ r e n m e m g e r e k e n b i r y e r e h a p s e d iy o r la r m ı ş g ib i g e liy o rd u .

K im se b e n im k a d a r o k u l d e ğ iş tir m e m iş tir . Ç ü n k ü k im s e b e n im k a d a r ç o k o k u l d a n k o v u lm a m ış tır . S ı n a ­ v ı n n e a n l a m a g e ld iğ in d e n b ile h a b e r s iz d im . U m u t­ s u z l u k t a n o la c a k s o n u n d a b ü t ü n ö ğ r e tm e n le r im a y n ı y ö n te m e b a ş v u r m a y a b a ş l a d ı l a r . D e d e m e d u y d u k l a r ı s e v g id e n m i y o k s a b e n d e n b i r a n ö n c e k u r t u l m a k iç in m i b ilm e m , b e n i k o la y lık la b i r ü s t s ı n ı f a g e ç ir i y o r l a r ­ dı. A m a s o n u n d a b i r s m a v d a n g e ç m e m g e r e k ti. S o ­ n u ç t a m b i r f e la k e tti. în a m l m a z b i r b ilg is iz lik iç in ­ d e y d im . B ü t ü n y ıl b o y u n c a b e n i g ö z le m le y e n ö ğ r e t ­ m e n d e b u n u n f a r k ı n d a y d ı . A y r ıc a k o p y a ç e k m e a lı ş ­ k a n lığ ım ı d a b iliy o r d u . B e n i c e z a l a n d ı r m a k iç in o l­ d u k ç a iy i b i r y ö n te m g e liş tir ip t e k b a ş ı m a o t u r t t u , d ö r t b i r y a n ım b o m b o ş s ı r a l a r l a k u ş a tılm ış tı. B u k a ­ d ı n b e n d e n n e f r e t e d iy o rd u . B e n d e k a r m a ş ı k g e o ­ m e t r i s o r u s u b i r y a n ım d a , b i r y a n ı m d a d a b o ş k â ğ ı ­ d ı m la ş a ş k ın ş a ş k ın o tu r u y o r d u m . İş k e n c e c i k a d ı n b a ­ n a y a k la ş ıp : « H iç b ir ş e y b ilm iy o r s u n d e ğ il m i? B oş k â ­ ğ ı t v e r e c e k s in k o p y a d a ç e k e m e z s in ...» Ş a ş k ın lık la a ğ ­ l a m a y a b a ş la d ım . T a m u m u t s u z l u ğ a k a p ı l ı r k e n n e g ö ­ r e y im ? K o s ta s v e M im is c a m lı k a p ı n ı n ö n ü n d e d u r ­ m u y o r l a r m ı « G ö re c e k s in h e r ş e y iy i g id e c e k » d e r g ib i b i r h a l l e r i v a r d ı. B ir s ü r e s o n r a ö ğ r e tm e n b e n d e n 14

u z a k la ş ıp k ü r s ü y e d o ğ r u y ü r ü d ü , t a m o s ı r a d a c a m a v u r u l d u ğ u n u d u y d u m . « İşk e n c e c im » b a ş ı n ı o y ö n e ç e ­ v ir d i v e c a m ı n a r d ı n d a k i k a f a l a n g ö r d ü . İk i d o s tu m o n a n e i ş a r e t e ttile r s e b i r t ü r l ü k e n d i n e g e lip b e n im le ilg ile n e m e d i v e b e n d e s ı n a v d a b a ş a r ı lı o ld u m . E v d e b a ş a r ı m t a m b i r ş ö le n le k a r ş ıl a n d ı . B e le d iy e b a n d o s u b ile ç a ğ ır ıld ı. D ip lo m a m ç e r ç e v e le tilip d u v a r a a s ıld ı.

M im is v e K o s ta s d a b a y r a m a k a t ı l d ıl a r , b u d a o n l a r ı n e n d o ğ a l h a k k ı y d ı ta b i i ... Ş u a n a d e k ç o c u k lu ğ u m d a y a ln ı z c a m u t lu l u k v e e ğ le n c e t a t t ığ ı m ı s a n d ı n ı z s a n ı n m . B u d o ğ r u d e ğ il, P e k ç o k k a y g ı d a y a ş a d ım , ilk in i, a n n e m s a n ı n m ü ç ya­ şındayken b i r k a r d e ş i m o la c a ğ ın ı s ö y le d iğ in d e d u y ­ d u m . A r t ı k e n ç o k s e v ile n , ş ı m a r t ı l a n t e k ç o c u k o la ­ m a y a c a k tım . A ğ l a m a n ö b e tle r i, s i n i r k r i z le r i g e ç ir d im .

A n n e m v e b a b a m l a k o n u ş m u y o r , h e r ş e y e k a r ş ı ç ık ıp b u i n s a n l a r d a n s a n k i d ü z e ltilm e z b i r s u ç iş le m iş le r g i­ b i n e f r e t e d iy o r d u m . B e lk i d e iç g ü d ü s e l o l a r a k d e d e ­ m i n s e v g is in in a z a l a c a ğ ı n ı s a n ıy o r d u m . B ir ş e y le r y a p ­ m a lıy d ım . E n iy is i o n u n l a k o n u ş m a k tı. A c ıla r ım v e m u t l u l u k l a n m l a b e n i y a l n ı z c a o a n l a y a b i li r d i ...

O n u n l a k o n u ş tu m . B a n a S p a r t a l ı l a n n ö y k ü s ü n ü b ilip b ilm e d iğ im i s o rd u . T a b ii b ilm iy o rd u m , ö y k ü y ü b a n a e n g e r e k li s ö z c ü k le r le a n l a tt ı : « E ğ e r k ız o lu r s a , d e d i, S p a r t a l ı l a n n y a p t ı ğ ı g ib i o n u d e n iz e a t a n z a m a e ğ e r e r k e k o l u r s a n e s lim iz i s ü r d ü r s ü n d iy e y a ş a m a s ı ­ n a iz in v e ririz .» B u k o n u ş m a b e n i ç o k r a h a t l a t t ı , ç ü n ­ k ü y e n i b i r k ız ın d o ğ u m u n d a n k o r k t u ğ u m u k a v r a m ı ş ­ tım , a n n e m le b a b a m d a a r t ı k d ü ş m a n l a r ı m d e ğ ild i, y e n id e n k o n u ş m a y a b a ş la d ım .

Y e n i d o ğ a n ç o c u k ş a n s lıy d ı, ç ü n k ü o ğ la n d ı. Y u ­ n a n g e le n e ğ in e b a ğ l ı k a l a r a k d e d e m g ib i a d ı n ı S p ir o s k o y d u la r . K ü ç ü k S p ir o s ’u ç a b u k k a b u lle n d im . G eo rg e s a m c a m , d e d e m , a n n e m , b a b a a n n e m , M im is v e 15

K o s ta s h e r k e s o n u ç o k s e v iy o rd u . B a b a m S ta m a tis , o ğ l u n u n d o ğ u m u n u g ö re m e d i, ç ü n k ü o s ı r a l a r d a ev i t e r k e tm iş ti. B u d a ç o c u k lu ğ u m d a k i ik in c i b ü y ü k m u t ­ s u z lu ğ u n n e d e n i o lm u ş tu r .

A n n e m h a m ile y k e n , s e v g ili b a b a m , d ’A r t a g n a m m b iz i t e r k e t ti . E v d e i s m in in a n ı l m a s ı y a s a k la n m ış tı. İ n ­ s a n v e f a s ız o la b ilir d i, a m a e v in i t e r k e t m e k b i r c i n a ­ y e tti. Y a ln ız c a b a b a a n n e m A m a lia g iz lid e n g iz liy e o n u z i y a r e t e d iy o rd u . B u b e n im iç in a t t a n i n i p e ş e ğ e b i n ­ m e k g ib i b irş e y d i. A n n e a n n e m L a p p a s iy i y ü r e k li a m a ç o k s e r t b i r k a d ın d ı. S e s s iz liğ i v e e m r e tm e y i s e v e rd i.

A s tım d a n ö le n k o c a s ın a u z u n y ı l la r b a k m ış tı. B u d ö ­ n e m d e d e k a p a lı y a ş a m a y ı a l ı ş k a n l ı k e d in m iş ti. E v in p a n j u r l a r ı , d a i m a k a p a lı d u r u r d u . B ir d e n e c im r ilik T a n r ım ! G iy s i p a r a s ı h a r c a m a m a k iç in y a n ç ıp la k d o la ş ıy o r d u . S a b a h lığ ı v e t e r lik le r iy le b ü t ü n g ü n e v in k a r a n l ı k v e s e s s iz o d a l a r ı n d a g e z in ip d u r u r d u . E ğ e r a n n e m h e r g ü n B ü y ü k S p ir o s ’l a r d a y e m e k y e m e m e iz in v e r m e m iş o ls a y d ı s a n ı r ı m r u h s a l b i r d e n g e s iz liğ e d ü ş e r d im .

G ü n ü n b i r i n d e a s ıl f a c i a p a t l a k v e r d i. O ğ l u n d a n g e r i k a l m a k is te m e y e n B ü y ü k S p ir o s b i r k a d ı n a a ş ı k o ld u . İs m i N a n a ’y d ı, Z o la ’n ı n N a n a 's ı g ib i v e b a n a o n ­ d a n b in k a t d a h a b e t e r g e liy o rd u . D ü ş ü n c e m in k iş i­ se l o ld u ğ u n u b e lir te y im , ç ü n k ü h iç Z o la o k u m a d ım .

H iç k i t a p o k u m a m . N a n a b e y a z te n li h a n i ş u t e le m e p e y n i r i d e n e n t ü r d e n b i r k a d ın d ı. A m a S p ir o s o n u g ü ­ z e l b u l u y o r v e s e v iy o rd u .

A ld a tılm ış tım , b a b a a n n e m A m a lia d a k e n d is in i b e ­ n im k a d a r a l d a t ı l m ış h is s e d iy o r d u . Z a v a llı y a ş l ı k a d ı n h e r z a m a n g ü l ü n ç ö y k ü l e r a n l a t a n v e ç e v r e s in e n e ş e s a ç a n b a b a a n n e m b u o la y ı g ö ğ ü s le y e m iy o r d u . B ü tü n Y u n a n lı k a d ı n l a r g ib i k o c a s ın ın a l d a t m a l a r ı n a g ö z 16

y u m m a y ı ö ğ r e n m iş ti. A m a b u k e z d u r u m fa r k lıy d ı.

S p ir o s a ş ı k o lm u ş tu , n a s ı l d a v r a n m a s ı g e r e k iy o r d u ?

K a d ın l a r b i r k u r u l o l u ş t u r u p t o p l a n d ı la r . A n n e a n ­ n e m L a p p a s , b a b a a n n e m A m a lia , a n n e m y e b e n ... O s ı r a l a r d a s e k iz y a ş ın d a y d ım ,. A m a li a ’n ı n o d a s ı n d a b o ş z a m a n l a r ı m ö ld ü r m e k iç in y a p tığ ı p e r u k l a r ı n ö n ü n e d iz im d iz im d iz ild ik . H e p b i r a ğ ı z d a n k u r u l k a r a r ı m b ild ir d i: N a n a m id e b u la n d ır ıc ıy d ı, e r k e k l e r d e öyle. Ö z e llik le S p ir o s ’u n d a v r a n ı ş ı ç o k k ın a n d ı. O n u n y a ­ ş ın d a , b u n c a ü n e s a h i p k e n ... Ö y le y a A t i n a B e le d iy e b a l k a n ı y d ı b u g ü n e b u g ü n . ( A m a lia k o c a s ın a h iç S p i­ r o s d e m e z , « B eled iy e b a ş k a n ı» d iy e h i t a p e d e rd i) K u ­ r u l h e m e n b i r ç ö z ü m b u l d u s o r u n a . B ir t e k k iş i S pir o s ’u s e v g is in d e n y o k s u n b ı r a k ı p d o ğ r u y o la y ö n e lte ­ b ilir d i. K im ? M e lin a . O y l a m a d a ö n c e o n u n la b i r lik te y e m e k y e m e m e m k a r a n a lın d ı. S o n r a k a r a r d e ğ iş ti­ rild i. S p ir o s ’l a y e m e k y iy e c e k a m a k o n u ş m a y a c a k tım .

T e k k e lim e y o k . O p is N a n a ’s ı n d a n v a z g e ç in c e y e k a ­ d ar.

D e d e m t u z a ğ ı h e m e n f a r k e tti. A m a s i n i r l e r i d a ­ y a n ık lıy d ı. S e s s iz liğ im e s e s s iz lik le k a r ş ıl ı k v e r d i. S ü r ­ t ü ş m e m iz h a f t a l a r c a s ü r d ü v e b i r l i k te y e m e k y e m e ­ m iz e r a ğ m e n b i r t e k k e lim e k o n u ş m u y o r d u k . İ lk in d a v r a n ı ş l a r ı n ı n e v d e k i k a d ı n l a r t a r a f ı n d a n y ö n le n d i­ r ilm e s in i is te m e d iğ i iz le n im i u y a n d ı b e n d e . A m a z a ­ m a n l a g e r ç e k t e n N a n a ’y a a ş ı k o ld u ğ u n u a n la d ım . K ıs ­ k a n ç lı ğ ı m d a n ç ıld ır ıy o r d u m .

B ir g ü n y e m e k te n s o n r a b e n i k o l u m d a n t u t u p b ü ­ y ü k b i r a r a b a y a b in d ir d i. Ş o fö r, K o s ta s v e M im is y e r ­ l e r i n i a lm ış la r d ı. Ş o fö re «sür» d iy e e m i r v e r d iğ in d e ç o k ş ık g iy im li o l d u ğ u n u f a r k e t ti m . S e s s iz c e y o l a lı­ y o r d u k . A t i n a ’d a n ç ı k a r k e n B ü y ü k S p ir o s b e n im le k o ­ n u ş m a y a k a r a r v e r m iş o la c a k k i: K ifıs s ia ’y a b i r k a ç k i l o m e tr e u z a k l ı k t a k i b i r o te lin a ç ılm a tö r e n i n e g i t ­

17

tiğ im iz i s ö y le d i. C e v a p la m a d ım o n u . O te le ç o k y a k ­ la ş m ış tık , b a n a s o n u n d a k a r a n l ı k iş le r in d e n sö z e tti. « B a n a d a g e le c e k , o n a k i b a r d a v r a n m a l ı s ın», d e ­ d i. N e f r e t l e o n a b a k t ı m v e h e m e n A t i n a ’y a d ö n m e k is te d iğ im i s ö y le d im . B ü y ü k S p ir o s a r a b a y ı d u r d u r t t u v e b a n a y o lu g ö s te r d i. O d e n li k a r a r l ı g ö z ü k ü y o r d u k i, M im is v e K o s ta s k a r ı ş m a y a c e s a r e t e d e m e d ile r. A r a ­ b a l a r d a n in m e k z o r d u r . A m a s a y g ın lığ ım d a n ö d ü n v e r m e d e n i n i p A t i n a 'n ı n y o lu n u t u t t u m . B ir a n o ls u n y ü r ü m e m g e r e k e n k i l o m e tr e l e r i a k l ı m a g e t i r m e m i ş ­ tim . K ıs k a n ç lık v e s in ir le h ı z l a y ü r ü y o r d u m . S a n ı r ı m e p e y y ü rü m ü ş tü m , b ird e n a r a b a n ın h ız la b a n a d o ğ ru y a k la ş t ı ğ ı n ı g ö r d ü m . M im is k a p ıy ı a ç t ı v e b e n i a r k a k o l t u ğ a d o ğ r u ç e k ti.

K ıfis s ia ’d a k i t ö r e n g ö z a h c ıy d ı. Ç e v r e n in ü n l ü l e r i s a lo n u d o ld u r u y o r d u . B a z ı l a n d a u n u t a m ı y a c a k l a n b i r s a h n e y e t a n ı k o ld u la r . Ş ık g iy im li N a n a , p a m u k e lin i u z a tm ı ş b a n a d o ğ r u g e liy o rd u . R a k ib e m i te p e d e n t ı r ­ n a ğ a k a d a r s ü z ü p e lin i in d ir in c e y e d e k y ü z ü n e b a k ­ tım .

S o n r a A t i n a ’y a d ö n d ü k . Y ol b o y u n c a S p ir o s b e n i k a d ı n l a r ı n h a l i n d e n a n l a y a n e r k e k b a k ı ş l a r ı y l a in c e ­ le d i. B ir d e n b ü y ü d ü ğ ü m ü s a n d ım . D u d a k l a r ı n ı o y n a t ­ m a d a n : « K ıs k a n ıy o rs u n , d o ğ a l b u .» d e d i. A y n ı b iç im d e b e n d e: « B a n a k ı z ıy o r s u n h a k l ı s ı n d a» d iy e c e v a p la ­ d ım . S o n r a d a n b ile ğ in i t u t t u m . B ile ğ in d e k i, d u y a r lı m a v i d a m a r l a r a d o k u n m a y ı s e v iy o r d u m . O d a b e n i k u c a k la d ı. İ ş te b e n im ç o k k ü ç ü k b i r y a ş t a k a v r a y a b i l ­ d iğ im k a d a r ı y l a a ş k l a t a n ı ş m a m ...

A m a B ü y ü k S p ir o s ’u n N a n a ’d a n b u o l a y d a n s o n ­ r a v a z g e ç m e d iğ in i d e b e l i r t m e m g e r e k .

10

2 Y u n a n lı d o ğ m a k k iş iy e u ğ u r s u z l u k g e t i r i r , h e m d e b i r t ü r a y r ıc a l ı k s a ğ la r . Y a b a n c ı l a r ı n ç o ğ u r a s la d ık l a n h e r Y u n a n lı n ı n A k r o p o lü t e k b a ş ı n a i n ş a e d ip d e m o k r a s i v e t i y a t r o y u i c a d e t tiğ in i s a n ır . O y s a Y u ­ n a n h a l k ı y o k s u ld u r . Ç o ğ u n lu ğ u o k u y u p y a z a m a z , d e ­ m o k r a s iy i v e ö z g ü r lü ğ ü d e y a b a n c ı k o r u y u c u la r ı v e o n l a n n y e r li iş b ir lik ç ile r i h i ç b i r z a m a n t a t t ır m a m ış t ı r b u h a lk a .

D ü n y a n ın Y u n a n t a r i h i n i iy i b ilm e m e s i b e n i h e p ü r k ü t ü r . K im ile rin e g ö r e P e r ik le s s a n k i d ü n ö lm ü ş tü r , E sc h y le d e t r a j e d il e r in i h â l â y a z m a k t a d ı r . E ğ e r b iri, 4 y ü z y ıllık T ü r k i ş g a l i n d e n Y u n a n h a l k ı n ı n 1821’d e k u r t u l d u ğ u n u b iliy o r s a b u y a b i r İ n g iliz y a d a b i r F r a n s ız a m a t ö r ş i i r m e r a k lıs ıd ır . K u r t u l u ş s a v a ş ım ız ı d a L o rd B y ro n g e lip b iz im le d ö v ü ş t ü ğ ü v e b u n u g ö r ­ k e m li ş iir le r in d e y a n s ı t t ığ ı iç in b ilir. Y a d a V ic to r H ug o ’n u n « Y u n a n lı Ç o cu k » ş i i r i n i o k u m u ş t u r .

«D ostum , Barut ve kurşun istiyorum .»

Y u n a n l ı l a r 19. y ü z y ıld a 6 y ıl s ü r e y le s a v a ş tı. T ü r k l e r y e n ild i v e Y u n a n h a l k ı n ı n ö z g ü r lü ğ ü i l a n e d ild i. Ö z g ü r lü k ! B u y a l n ı z c a b i r s ö z c ü k . Ç ü n k ü o d ö n e m d e y e n id e n b i r d u r u m b e lir le m e s i y a p ıld ı v e b u n u n s o ­ n u ç l a r ı n a h â l â k a t l a n m a k z o r u n d a y ız . « K o ru y u c u g ü ç ­ le rin » i s te m le r in e b o y u n e ğ m e k g e r e k ti. S a v a ş ım ız ın b a ş ın d a în g i li z l e r v e F r a n s ız la r , Y u n a n i s t a n ’ı n Ç a r l a ­ r a k a l m a s ı n d a n k o r k u y o r la r d ı . R u s la r l a a y n ı d in d e n d e ğ il m iy d ik ? B u n u n ü z e r in e F r a n s ı z l a r v e În g iliz le r, R u s la r ı y e n m e n in e n k o la y y o l u n u n o n l a r l a b ir le ş m e k o ld u ğ u k a r a r m a v a r d ıla r . V e b i r b i r l e r in i s ık ı s ık ıy a d e n e tl e y e r e k b iı ü ç ü lk e b iz i g e r e k s iz b i r s e v e c e n lik le k u c a k l a y a r a k t u t s a k e ttile r .

19

İlk Y u n a n lı y ö n e tic im iz t u tu c u y d u . A d ı J e a n K a p o d i s t r i a id i. A m a İ n g iliz v e F r a n s ı z l a r o n u Ç a r l a r ı n a j a n ı s a n ıy o r d u . 1831’d e K a p o d is t r i a ö ld ü r ü ld ü . F r a n ­ s a 'n ı n v e İ n g i l t e r e ’n i n b u ö lü m ü d ü z e n le d ik le r in i s ö y ­ le m e k is te m iy o r u m . Y a ln ız c a f a z l a ü z ü lm e y ip y a s d ö ­ n e m in d e b a y r a k l a r ı n ı y a r ı y a i n d ir m e d ik le r in i b e l i r t e ­ y im .

D a h a s o n r a Y u n a n is t a n d ü z e n s iz p o l i ti k a d ö n e ­ m in e g ir d i, 15 a y s ü r e s in c e . Ü ç lü k o r u y u c u la r ı m ız d ü ­ z e n e k a v u ş t u r u l m a m ı z g e r e k t i ğ in e k a r a r v e r d ile r . Y u ­ n a n l ı l a r k e n d i l e r in i y ö n e te m iy e c e k k a d a r b e c e r ik s iz ­ d ile r. O n l a r ı n a d ı n a A n a y a s a l b i r d ü z e n o l u ş t u r m a k g e r e k iy o r d u . Ç ö z ü m ? Y u n a n i s t a n ’ı n b i r y ö n e tic iy e g e ­ r e k s in i m i v a r d ı. Ü ç lü k u r u l k r a l i y e t ç e v r e le r in d e k i i ş ­ s iz le r i a r a m a y a k o y u ld u la r , li s te le r d e n B a v y e r a P r e n ­ si O tto s e ç ild i v e P r e n s E g e k ı y ı l a r ı n a p o s ta la n d ı. O n ­ d a n d a h a ö n c e s ö z e ttim , h a l k l a ç e v ir m e n i a r a c ü ı ğ ı y l a k o n u ş a n , y ö n e tic im iz . A m a O tto 17 y a ş ı n d a s a r ı ş ı n b i r d e l i k a n l ı o ld u ğ u iç in B a v y e r a lı b i r k u r u l o n u n y e r in e ü lk e y i y ö n e tiy o r d u . Ç o k ç a lış ıy o r d u z a v a llı B a v y e r a lıl a r v e b a s i t b i r i lk e le r i v a r d ı: Y u n a n l ı l a r iç in b a ğ ı m ­ s ız lığ ın a n l a m ı y o k tu r . D ö r t y ıl s o n r a O tto r ü ş t ü n ü i s p a t l a m ı ş t ı v e a r t ı k Y u n a n i s t a n ’ı y ö n e tm e k iç in k u r u ­ l a g e r e k s i n im d u y m u y o r d u . G ü c ü n ü v e y a r d ım c ıl a r ı k a d a r a c ım a s ız o l d u ğ u n u k a n ı t l a m a k i ç in Y u n a n d e v r i m i n in ik i b ü y ü k is m in i h a i n o l a r a k i l a n e tti: K olok o tr o n is v e P la p o u t a s ’ı ö lü m e m a h k û m e tti. Y ö n e tim i o t u z y ıl s ü r d ü . Y u n a n l ı l a r b u s ü r e d e i k i k e z b a ş k a ld ı r d ı l a r v e İ k in c is in d e O tto t a h t t a n in d ir ild i.

A m a k o r u y u c u g ü ç l e r i n g e r e k li s o n u c a v a r m a l a r ı u z u n s ü rm e d i. Y u n a n i s t a n ’ı d a h a s e r t b i r k r a l v e d a ­ h a a c ım a s ız b i r k u r u l y ö n e tm e liy d i. P a l m e r s t o n d u ­ r u m u ş ö y le a ç ık lıy o rd u : « Y u n a n is ta n h a l k ı t e h lik e s iz 20

h a l e g e tir ilm e li v o ö n e m li s a y ı d a p o lis b u l u n d u r u l m a l ı ü lk e d e » .

Y a b a n c ı g ü ç l e r y e n i d e n s a r a y l a r ı n ç e v r e s in d e d o ­ l a ş m a y a b a ş la d ıla r . V e s o n u n d a D a n im a r k a l I G e o rg e s G l ü c k s b o u r g ’u b u l d u l a r . I. G e o r g e s a d ı y l a Y u n a n k r a ­ lı o ld u . G e o rg e s , O tto ’d a n d a h a o lg u n d u . S a n ı r ı m t a m o n s e k iz y a ş ın d a y d ı. T a c ın ı t a h t ı n ı H a r b o a d ı n d a b i r İn g iliz b a n k a c ı s ı n a b o r ç lu y d u . Y u n a n h a l k ı m iy i y ö ­ n e te b ilm e k i ç in İ n g iliz le r d e n y a r d ım is te m e s i d e d o ­ ğ a ld ı. I. G e o rg e s y a k l a ş ı k 50 y ıl y ö n e tim i e lin d e t u t ­ tu . V e S e la n ik ’t e b i r g ü n , b i r i s i n in c a n ı n a t a k ed ip : « Y e te r a r tık » d e m e s iy le G e o rg e s k a f a s ı n a b i r k u r ş u n y iy e r e k ö ld ü .

A m a G e o r g e s ’u n b i r o ğ lu v a r d ı. K o n s ta n tin . K o n s ­ t a n t i n d ö n e m i y e p y e n i ö y k ü le r le d o lu d u r . Y ö n e tim e d ö r t e lle s a r ıld ı. 1912’d e M a k e d o n y a T ü r k le r iy le s a v a ­ ş a c a k b i r o r d u k u r u p , b in le rc e . Y u n a n lıy ı k u r t a r d ı .

H a lk ın g ö z ü n d e k a h r a m a n d ı a r tı k . D e d e m K o n s ta n t i n ’e ta p ıy o r d u , b u d a b e n im iç in y e te r liy d i. K im s e b e ­ n i m k a d a r k r a lc ı o la m a z d ı. A m a y o l b o y u n c a K o n st a n t i n ’le k e n d is i k a d a r s e v ile n b a ş b a k a n ı E le fth e rio s V e n iz e lo s ’u n a r a s ı g i d e r e k a ç ıld ı. V e n iz e lo s ç o k z e k i b i r G iritliy d i. B u d a K o n s t a n t i n ’i n iş le r in i g ü ç l e ş t i r i ­ y o r d u , d a h a d e m o k r a t b i r y a p ı y a s a h i p t i K r a lım ız B i­ r i n c i d ü n y a s a v a ş ı p a t l a d ı ğ ı n d a V e n iz e lo s , Y u n a n is ­ t a n ’ı n m ü t te f i k d e v le tle r in y a n ı n d a y e r a l m a s ı n ı u y ­ g u n b u lu y o r d u . B u d a K r a l ’ı n h iç h o ş u n a g itm iy o r d u .

K a is e r ’i n k ız k a r d e ş iy le e v liy d i ö y le y a ? .. B ö y lece K r a l ’l a B a ş b a k a n ın a r a s ı g i d e r e k d a h a ç o k a ç ıld ı. 1915’ d e V e n iz e lo s ’u n P a r l a m e n t o ’d a k i g ü c ü n ü h iç e s a y a r a k K o n s t a n t i n o n u g ö r e v in d e n u z a k la ş t ır d ı. Y u n a n is t a n ik iy e b ö lü n m ü ş tü : K r a l c ı l a r v e V e n iz e lo s c u la r.

A m a 1917’d e a v a n ta j V e n iz e lo s ’a g e ç ti. K o n s t a n ­ t i n t a h t t a n in d irild i. Y e r in i o ğ lu A le x a n d e r a lıy o rd u .

21

B u d a y e n i b i r s o r u n d e m e k ti. A m a s o r u n b i r m a y ­ m u n s a y e s in d e ç ö z ü m le n d i. M a y m u n l a r k r a l ı n e n s e v ­ d iğ i h a y v a n la r d ı . S e v g ili h a y v a n l a r ı n d a n b i r i g ü n ü n b i r i n d e A le x a n d e r ’i ı s ı r ı n c a k r a lı m ı z k a n z e h ir le n m e ­ s i n d e n ö ld ü .

K o n s t a n t i n y e n id e n g ö r e v in e b a ş la d ı. B u k e z K r a ­ lım ız h a l k ı n ı f e la k e te s ü r ü k le y e c e k ti 1922’d e o r d u l a ­ r ı n ı T ü r k i y e ’y e g ö n d e r d i. Y u n a n i s t a n y e n ild i. K u ş a k ­ l a r b o y u T ü r k i y e ’d e E g e k ıy ı l a r ı n d a y a ş a y a n Y u n a n ­ l ı l a r y e r le r in d e n , y u r t l a r ı n d a n o lm u ş v e Y u n a n i s t a n ’a s ığ ın m a k z o r u n d a b ır a k ılm ış tı.

B u k e z d e « y e te r a r tık » d iy e n o r d u d a n b i r g r u p o ld u . K o n s t a n t i n b a ş ı n a g e le c e k le r i a n la m ış tı. T a h t t a n ç e k ild i. Y e r in e o ğ lu II. G e o rg e s g e ç ti. 1924’d e o d a d e v ­ r ild i v e s o n u n d a b e k l e n e n m u c iz e g e r ç e k le ş ti. Y u n a ­ n i s t a n b i r C u m h u r i y e t ti a r tık .

T ü m b u o l a y l a r a ile m iz i g ü ç d u r u m l a r a s o k m u ş ­ tu. K r a lc ı o la n b a b a m t u t u k l a n m ı ş v e a n n e m l e h a p is a n e d e n i ş a n l a n m ı ş tı . T ö r e n iç in y a ş lı b i r p a p a z a h ü c ­ r e s in e g ir m e iz n i v e r ilm iş ti. « T a n r ın ın , o ğ lu n u n v e k u t ­ s a l r u h a d ı n a k u l l a r ı n S ta m a t is v e î r e n e ’i n i ş a n l ı y o ­ ru m .» Y ü z ü k le r i p a r m a k l a r ı n a t a k ı p ç e k ilm iş , g a r d i ­ y a n l a r d a a n n e m i d ı ş a n ç ık a r m ış la r . D a h a s o n r a b a ­ b a m M y lo s a d a s ı n a s ü r ü l m ü ş v e a n n e m l e o r a d a e v le n ­ m iş le r. iş te b u s ı r a l a r d a t ü m A t i n a ’y ı ş a ş ı r t a n b i r h a b e r o r t a l ı ğ a y a y ılm ış tı. D e d e m , K r a lc ı o lm a d ığ ın ı v e a r t ı k C u m h u r iy e tç iliğ e y ö n e ld iğ in i a ç ık lıy o r d u . K r a lc ı d o s t v e y a n d a ş l a r ı n ı n d u d a k l a r ı u ç u k la m ış tı. D e d e m e v im i­ z in ö n ü n e V e n iz e lo s ’u n r e s m in i a s t ı ğ ı n d a g ö z le r in d e k i n e f r e t i u n u t a m a m . D e d e m e y ö n e ltile n s a l d ı r ı l a r a d a y a n a m ı y o r d u m v e s a p ı n a k a d a r K r a lc ıy d ım h â lâ . M o ­ n a r ş iy e k a r ş ı o lu ş u n u a n la y a m ıy o r d u m . S o n r a s e ç ­ m e n le r i o n u te r k e t m e y e • b a ş la d ı. B u o l a y d a n s o n r a , 22

ilk s e ç im le r i k a y b e tti. O y s a A t i n a S p ir o s M e r c o u r i'n ln y e n ilm e s in e a k ıl s ı r e r d ir e m iy o r d u . E v d e k i h e r k e s d e ­ r i n b i r ü z ü n t ü d u y u y o r d u . B ü y ü k S p ir o s ’un, d ı ş m d a h e r k e s ... O n c a ç a r k d ö n m e y e d e v a m e d iy o rd u . H e r z a ­ m a n iy im s e r o l m u ş tu r d e d e m v e o ğ lu S ta m a t is d e o n u n b u h u y u n u t a ş ı r . B a b a m ın s e ç im y e n ilg is in d e n n a s ı l s ö z e ttiğ in i a ğ z ım b i r k a r ı ş a ç ık d in le d iğ im i b u g ü n g i ­ b i a n ım s a r ım . Y e n ilg is in i o r t a y a k o y a n s a y ıs a l d ö k ü m ­ l e r i in c e le y ip k e n d is in i m u t l u k ı l a n s o n u ç l a r a v a r ıy o r ­ d u . K a r d e ş im S p ir o s d a b u iy im s e r lik m i r a s ı n ı ta ş ır .

A ile n in e n k ö t ü m s e r i b e n im . A m a b u n u a z s a y ıd a k i h a y r a n l a r ı m d a n h e r z a m a n s a k la d ım , b e n im h e r z a ­ m a n y a ş a m a s e v in c iy le d o lu o ld u ğ u m u s a n ı r l a r . Y a ­ ş a m a s e v in c i! H a y ır , b e n c e g ü n e ş li h a v a l a n h e r z a ­ m a n y a ğ m u r l a r iz le r. V e s a n ı n m : « Z a f e rd e n y e n g i p a ­ y ın ı a lm a k » s ö z ü b e n im iç in s ö y le n m iş tir.

K a r a m s a r l ı ğ ı m ın n e d e n i s a n ır ı m ç o k g e n ç y a ş ı m ­ d a i n s a n ı n d ü ş ü n c e le r i n d e n ö t ü r ü t u t u k la n a b i l e c e ğ in i ö ğ r e n m e m d e s a k lı. A n n e m d i ğ e r Y u n a n lı l a r d a n d a h a ço k , b iz e y a ln ız c a b ü y ü k l e r i ilg ile n d ir e c e k o la y la r ı a k t a r ı r d ı . Y a ş a m , s e v d a , e r k e k le r , p o l i ti k a ... D a h a d o k u z y a ş ım d a y k e n : h a p is a n e , s ü r g ü n , v e s a v a ş s ö z ­ c ü k l e r i n in a n l a m ı n ı k a v r a m ış tım .

D e d e m , k r a l c ı l ı k t a n v a z g e ç in c e s e v g im iz d e b i r ç a t ­ l a k o lu ş tu . O n a k a r ş ı d u y d u ğ u m ö fk e v e k ır g ın lığ ı g iz ­ le m e d im . B ir g ü n b a n a b ü y ü k b i r y ü z s ü z lü k le V e n iz e lo s ’ü g ö r m e y e g id e c e ğ im iz i sö y le d i. V a r g ü c ü m le k a r ş ı k o y d u m . O d a v a r g ü c ü y le ı s r a r e tti. V e o n a e ş ­ lik e ttim .

B u g ü n V e n iz e lo s ’u n ile r ic i o ld u ğ u n u b iliy o ru m D e v le ti y e n id e n d ü z e n le d i. B u g ü n k ü k ı t a l a r v e 5 d e ­ n i z l e r Y u n a n i s t a n ’ın ı o y a r a t m ış t ı r . Ü lk e m iz i s a y g ı n ­ l ı ğ ın a o k a v u ş t u r m u ş t u r . A m a s ö z ü n ü e ttiğ im d ö n e m ­ le r d e b i r c a n a v a r m ı ş g ib i g e lird i. S iy a h b i r b a ş l ı k g i ­ 23

y e r d i. K im ile r in e g ö r e k e lin i s a k l a m a k iç in , k i m ile r i­ n e g ö r e d e g e c e le r i b ile ç ı k a r m a d ı ğ ı b u b a ş l ı k l a k a r ı ­ s ı n ı b ile ü r k ü t m e m e k iç in ş e y t a n b o y n u z l a r ı n ı g iz le r d i.

S p ir o s b e n i b u ş e y t a n ı n e v in e g ö tü r d ü . Ş e y t a n b e ­ n i k u c a ğ ı n a a ld ı v e k o n u ş m a l a r ı s ü r e s in c e in d ir m e d i.

E v e d ö n e r d ö n m e z s a ç la r ı m ı y ık a y ıp b i r ş iş e k o lo n y a d ö k ü n d ü ğ ü m ü a n ım s ıy o r u m .

N e y a z ık k i, C u m h u r i y e t k ı s a s ü r d ü . Y a ln ız c a 11 y ıl. 1935’d e î n g iliz le r in y a r d ım ı y l a K o n d y lis is im li b i r g e n e r a l K r a lc ı b i r d a r b e g e r ç e k le ş tir d i. Y u n a n i s t a n ’ı n y e n id e n b i r K r a lı o lm u ş tu . K r a lı d a h a ö n c e d e n t a n ı ­ y o r d u k . S ü r g ü n d e n k u r t u l a n 2. G e o rg e s G e n e r a l M et a x a s ’m ö n ü n d e e ğ iliy o r v e ü l k e n i n g e le c e ğ in i o n a te s lim e d iy o rd u . M e ta x a s , « Y u n a n lı ilk k ö y lü » , «ilk iş ­ çi» v e «ilk p ilo t» o l d u ğ u n u s ö y lü y o rd u . G ö r e v in in « es­ k i Y u n a n v e B iz a n s k ü ltü r le r in i» c a n l a n d ı r m a k o ld u ­ ğ u n u s ö y lü y o rd u .

K r a lc ı a m a a n t i - f a ş i s t b a b a m s ü r g ü n d e y d i, C u m ­ h u r i y e t ç i d e d e m d e A t i n a B e le d iy e B a ş k a n lığ ın ı y i t i r ­ m iş ti. M e r c o u r i a ile s i m u ts u z d u . K im i z a m a n a d a y a g id ip b a b a m ı g ö r e b iliy o r d u k . D ’A r t a g n a n ı m ç o k d e ­ ğ iş m iş ti. G e n e ç o k y a k ış ık lıy d ı, y ü z m e tr e d e n , s a r k a n b i r k a d ı n j u p o n u n u g ö r e b iliy o r d u . A m a o lg u n la ş m ış ­ tı. Z a m a n ın ı n ç o ğ u n u o k u y a r a k g e ç ir iy o r d u . 22 y a ş ı n ­ d a b a k a n o lm u ş tu . Y u n a n i s t a n ’ı n e n g e n ç b a k a n ı, a m a b u o la y ı c id d iy e a l m a d ı ğ ı b e lliy d i. Ş im d ile r d e ü lk e s in i a n lıy o r , a c ıl a r ı m v e y ü c e lik le r in i b iliy o r d u . D ’A r ta g n a n b ilin ç li b i r y u r t t a ş t ı a r tı k . S a n ıy o r u m o d ö n e m d e s ı r a R u s y a z a r l a n n d a y d ı . O n a L e r m o n to v ’u n , Ç e h o v ’u n T o lsto y ’u n k i t a p l a r ı n ı g ö t ü r ü y o r d u k . A m a k i t a p l a r gar­ diyanların d e n e ti m i n d e n g e ç iy o r d u . «O v y a d a o ff» la b it e n b i r is im g ö r d ü l e r m i.. « L e rm o n to v R u s d e ğ il m i?» «Ç ehov, R u s d e ğ il m i?»

24

«T o lsto y m u ? O la b ilir.»

M e ta x a s a l ç a ğ ı n b iriy d i. B a s t ı r m a y a ç a lış tığ ı işç i h a r e k e t l e r i v e s o l ö r g ü t l e r ö lm e y ip d i r e n iy o r d u . A m a b ü t ü n b u n la r ın , b e n im iç in b i r a n l a m ı y o k tu . D e d e m in 2. G e o r g e s ’a t a k t ı ğ ı is im le r e r a ğ m e n k r a l d a n ç o k k r a l ­ c ıy d ım o d ö n e m le r d e . K a r ş ı c e p h e y e M e ta x a s A r i ı r k ­ t a n s ö z e tm e y e b a ş l a d ı ğ ı n d a g e ç e c e k tim . N e d e n le r im p o litik o l m a k t a n ç o k b iç im s e ld i. G ü n ü n b i r i n d e ü z e ­ r im d e m a v i b i r ü n i f o r m a y l a y a n y a ş ı m d a v e b o y l a n b e lim e g e l e n ç o c u k la r l a b i r y ü r ü y ü ş e k a t ı l m a k z o r u n ­ d a b ır a k ıld ım . B ir d e ü s t ü n e ü s t l ü k b a y r a k ta ş ıy o r d u m . Ü z e rin e y o ğ u r t d ö k ü l m ü ş b i r p a t l ı c a n d ı m s a n k i. O n ik i y a ş ı m d a a n t i - f a ş is t o lm u ş v e k r a l c ı l ı k t a n v a z g e ç ­ m iş tim .

3 A h Y u n a n a d a l a r ı n ı n g ü z e l t a n n l a n ! E v e t s ö y le ­ n e n l e r d o ğ r u d u r . S e y a h a t e d ip y e r y ü z ü n ü n g ü z e llik ­ l e r i n i g ö r d ü m . A m a Y u n a n a d a l a n , b e n im a d a l a n m .

S iz le ri g ö r d ü ğ ü m d e g ü z e lliğ in iz e d a y a n a m a y ı p a ğ l a r ­ d ım . B u g ü n d e a ğ lıy o r u m ç ü n k ü a d a m l a r ı m d a n u z a k y a ş a m a k z o r u n d a y ım . T a n ıd ık la r ım a : « Y u n a n is ta n ’a g itm e y in , g ö tü r e c e ğ in iz d ö v iz le r a l b a y l a r ı n r e jim in i d e s te k le y e c e k tir» d iy o r u m . E ğ e r b e n i d in le y ip g itm e z ­ le r s e g e n e ü z ü lü y o r u m , d o s t l a r ı m ı g ü z e llik le r d e n m a h ­ r u m e d iy o r u m ç ü n k ü .

B iz im y a z t a tille r im iz i g e ç ir d iğ im iz a d a n ı n a d i: S p a t s a e ’d ir . Y e ş illik le rle ö r tü lü , g ü z e l b e y a z e v le r in s e r p iş tir ild iğ i b i r a d a d ı r b u r a s ı. B a s it b i r b a lık ç ı k u l ü ­ b e s i n i n b ile k e n d i n e ö z g ü ç iz g ile r i v a r d ır , ö z e n le d e ­ k o r e e d ilm iş tir . A d a d a a r a b a b u g ü n b ile y o k tu r . K e ­ n a r l a n a ğ a ç l a r l a ç e v rili y o l l a r d a a t l ı a r a b a l a r u l a ş ı ­ m ı s a ğ l a r . B ir d e e ş e k le r v a r d ı r S p a t s a e ’d e ! S iz e y e ­ 25

m i n e d e r im y e r y ü z ü n d e h i ç b i r c a n im i n e ş e k le r k a d a r g ü z e l g ö z le r i o la m a z . E ş e k d e y in c e d e h i ç b i r z a m a n u n u t a m a y a c a ğ ı m b i r g ö r ü n t ü c a n l a n ı r g ö z le r im in ö n ü n d e : e ş e ğ in in s ı r t ı n a y e r le ş m iş b ü y ü k b i r c id d iy e t­ le P r o u s t o k u y a n b a lık ç ın ın g ö r ü n t ü s ü ...

S p a t s a e ’d e a n n e m e n a s ı l b a y g ın b a y g ı n b a k t ı k l a ­ r ı n ı h a tırla r ım ,. A r t ı k d ü n y a g ü z e li b i r d u l d u a n n e m v e u la ş ılm a z d a d e ğ ild i. A n n e m e ta p ıy o r d u m . G e n ç ti v e ç o k g ü z e ld i. T a p ıla s ı b i r y o ld a ş tı. V e b e n i iy i t a n ı ­ y a n l a r t ü m y a ş a m ım s ü r e s in c e o n u t a k l i d e ttiğ im i b ilir le r , ö z e ll i k l e g ü lü ş ü n ü . D e n iz e g ir ip ç ı k t ı k ta n s o n r a o n u n y a n m a , k u m l a r a u z a n m a y a b a y ılırd ım .

V e e n b ü y ü k z e v k im k o l l a r ı n a y a p ı ş a n t u z l a n y a l a ­ m a k tı. K im s e n in a n n e m i e lin d e n a l m a s ı n ı is te m iy o r ­ d u m . A n n e a n n e m L a p p a s ’l a g ö n l ü n ü b i r in e k a p t m p b iz d e n u z a k la ş m a s ı n d a n k o r k t u ğ u m u z iç in o n u d e ­ n e tliy o r d u k . A m a t ü m ç a b a l a r ı m ı z a r a ğ m e n s o n u n d a b i r i n e a ş ı k o ld u v e e v le n d i. S e v im li, iy i y ü r e k li b i r i y ­ d i k o c a s ı L e o n id a s . S p a t s a e ’d e h i ç b i r a ş ı k b iz im o lu ş t u r d u ğ u m u z d u v a n a ş ı p o n a y a k la ş a m ıy o r d u .

A n n e a n n e m L a p p a s ’l a te k o r t a k n o k t a m ı z b u y d u .

D iğ e r k o n u l a r d a e v in y e t i ş k i n le r i n i n t ü m ü b a n a k a r ­ şıy d ı. B e n b i r a s i, b i r s ü f r a j e t t im v e d e n e tle n iy o r d u m .

K im i z a m a n b u n u a d a le ts iz lik o l a r a k y o r u m lu y o r d u m . K a r d e ş im S p ir o s e v in ş ı m a r ı k ç o c u ğ u y d u . S p ir o s ’u n i ç t e n p a z a r lı k l ı n ın t e k i o ld u ğ u n u v e h e r k e s i p a r m a ğ ı n ı n u c u n d a o y n a t t ı ğ ın ı d ü ş ü n ü r d ü m . B iri o n u d ö v m e y e k a l k t ı ğ ı n d a e lle r in e s a n l ı p : «N e o lu r b a n a v u r m a , s a n a y a l v a n n m e lle r in a c ır» d e r d i. C e l­ la d ı n d a y ü r e ğ i e r i y i v e r i r d i ...

B ir g ü n ö ğ le d e n s o n r a s i n e m a y a g itm e m e iz in v e ­ rilm iş ti. E v d e y a ln ız k a l a n S p ir o s d a a r k a d a ş l a r ı m ç a ­ ğ ırm ış . S ık ı b i r f u tb o l m a ç ı d ü z e n le m iş l e r v e g ir iş k a ­ p ıs ın ın c a m ın ı in d ir m iş le r . K e y ifle e v e d ö n d ü ğ ü m d e 26

a n n e a n n e m L a p p a s b e n i k a p ı d a k a r ş ıl a y ı p y ü z ü m e ik i t o k a t a ş k e tti: « E ğ e r s i n e m a y a g itm e s e y d in , k a r d e ş i n y a ln ız k a lm a y a c a k tı. V e o a p t a l a r k a d a ş l a r ı n ı e v e çağ ı r m a y a c a k t ı , a r k a d a ş l a r ı d a g e lm e s e y d i c a m k ı r ı l m a ­ y a c a k tı...» d iy e b a ğ ır ıy o r d u . S p ir o s ’u n y ü z ü n d e n h iç d u r m a d a n c e z a la n d ır ılıy o r d u m . O k u r n a z b e n d e liş ­ m e n d im .

G ü n ü n b i r i n d e S p a t s a e ’d e S p ir o s ’l a ilg is i o lm a y a n b i r k o n u y ü z ü n d e n ç o k a ğ ı r b iç im d e c e z a la n d ır ıld ım .

S u ç b e n im d i, d a h a d o ğ r u s u u z u n b i r s ü r e d i r b e y n im ­ d e g e liş ip b ü y ü y e n t i y a t r o m i k r o b u n u n d u .

O n y a ş ın d a y d ım . A n n e m in e lb is e le r in e s a r ın ı p b a n a k e s in lik le y a s a k o l a n k a h v e le r d e n b i r i n e g ir m e m y e tm iy o r m u ş g ib i b i r d e d a n s e tm iş tim . A m a a d a n ı n g ö z lü k lü k a r g a l a r ı haJberi b i r k a ç d a k i k a iç in d e a n ­ n e m e y e t i ş t ir m i ş l e r v e b e n d e i n a n ı l m a z b i r t o k a t y i­ y e r e k c e z a la n d ır ılm ış tım . A m a c e z a n ın h iç ö n e m i y o k ­ tu , i n s a n l a r b e n i a lk ış la m ış tı. O n l a n g ü l d ü r m ü ş t ü m v e b e ğ e n ilm iş o lm a k b e n i e tk iliy o r d u . O g ü n d e n b e r i te k is te ğ im v a r d ır : k itle le r i e ğ le n d ir m e k , b e ğ e n ile r in i k a z a n m a k v e k a r ş ı l ı ğ ı n d a y a ln ız c a a lk ış to p la m a k .

D e d e m S p iro s d a s ık ı b i r t i y a t r o iz le y ic is iy d i, o n u n c o ş k u s u n a k a t ı l ı r h e r g ö s te r id e e ş lik e d e r d im . T iy a tr o ­ n u n h e r b iç im in i s e v e rd i, Y u n a n t r a j e d il e r in d e n t u ­ t u n d a , m ü z ik li k o m e d ile re , K a r a g ö z e k a d a r . . . K a r a ­ g ö z b i r g ö lg e o y u n u d u r . K a h r a m a n l a n h iç d e ğ iş m e z : Y u n a n lı d i r e n i ş ç i l e r T ü r k l e r e k a r ş ı m ü c a d e le e d e r le r .

O y u n a d ı n ı e n s e v im li k a h r a m a n ı n d a n a lır: K a r a g ö z ç i r k i n m i ç i r k i n a m a b i r o k a d a r d a s e v im li b i r k a m ­ b u r d u r . A c ım a s ız n ö b e tç ile r d e n v e S u l t a n d a n y e d iğ i d a y a k la r d a n ö tü r ü d u rm a d a n d ü ş ü p k a lk a r. A m a h e r m a c e r a d a n in c e Y u n a n lı z e k a s ı v e c e s a r e tiy le m u z a f ­ f e r ç ık a r . Ç e ş itli g r u p l a r p a r k l a r d a , a v l u l a r d a g ö s te r i d ü ­ 27

z e n le r le r d i. H a y a l p e r d e s i n in k u k l a l a r ı k im i z a m a n k a b a s a b a k im i z a m a n d a in c e lik le iş le n m iş o lu rd u .

A r a l a r ı n d a e n ç o k s e v d iğ im d e v r im k a h r a m a n ı K a ts a n t o n i s ’d i. A li P a ş a o n u z in c ir e v u r d u r u r , z in d a n c ı d a k e m ik le r in i b i r e r b i r e r k ı r a r . A ğ la r , t i r t i r t i t r e r e n s e v d iğ im k a h r a m a n ı n b ö y le y e r d e n y e r e v u r u l u ş u n u g ö r m e m e k iç in g ö z le r im i s ık ı s ık ı y u m a r d ım . D e d e m b a ş ım ı k a ld ır ıp : « A ğ la m a v e g ö z le r in i h i ç b i r z a m a n k a ­ p a tm a » d e r d i.

B ira z d a h a b ü y ü y ü n c e d e d e m le b i r l i k t e A t i n a ’d a d ü z e n le n e n A r i s t o p h a n ç iz g is in d e , d a n s l ı m ü z ik li g ö s ­ t e r i l e r e g itm e y e b a ş la d ım . O y u n l a r ın te m e lin d e p o li­ t ik e l e ş t i r i l e r y a t a r d ı .

T a r ih i g e liş im i iç in d e b u g ö s t e r il e r ü ç k e z y a s a k ­ la n d ı: M e ta x a s d ö n e m in d e . A lm a n iş g a lin d e v e t a b i k o r k u n ç a l b a y l a r y ö n e tim in d e . A m a b u ü ç k ı s ı tl a m a ­ n ın d ı ş ı n d a g ö s te r ile r d e h e r z a m a n Y u n a n i s t a n ’la , ç e ­ ş itli k u r u m l a r l a , p o litik a y la v e p o l i ti k a c ı la r l a a l a y e d i­ lird i. K im s e e le ş tir id e n u z a k k a la m a z d ı, d e d e m b ile.

K o m ik b i r o y u n c u ; ş a p k a s ın d a n t u t u n d a k o n u ş m a b iç im in e k a d a r b ü y ü k S p ir o s ’l a a l a y e d e r d i. H e r t ü r l ü s a l d ı n m ü b a h t ı . B ü y ü k S p ir o s d a b u n d a n p a y ı n ı a l ı ­ y o rd u . İz le y ic ile r g ü l m e k t e n k a t ı l ıy o r a m a k im s e d e ­ d e m d e n d a h a y ü k s e k k a h k a h a a tm ıy o r d u .

(1965 d e r e s m i o l a r a k T u r iz m e lç iliğ i y a p tığ ım d a b u t ü r b i r g ö s te r iy e k o n u o lm u ş tu m , b u g ü n b ile h a ­ t ı r l a d ı ğ ı m d a u t a n c ı m d a n k ıp k ır m ız ı k e s ilirim . O y u n ç o k k o m ik ti a m a y e r d e n y e r e v u r u lu y o r d u m .)

S a v a ş t a n b u y a n a b u g ö s t e r i l e r in g e r ile d iğ in i s ö y ­ le m e k z o r u n d a y ım . İ n c e lik y e r in i g i d e r e k y a ld ız lı s ö z ­ le r e b ı r a k t ı . 1930’l a r d a g ö s t e r i l e r d o r u k n o k t a s ı n d a y ­ dı. D ü n y a n ın ç e ş itli s a h n e le r i n d e ç o k s a y ı d a o y u n iz ­ le d im , a m a t u l u a t t a b u d e n li g e liş m iş g ü l d ü r ü ö ğ e s in e h i ç b i r y e r d e r a s la m a d ı m .

28

Ç o k y e te n e k li b i r o y u n c u y d u A n n a K a lo u ta . B ü l­ b ü l g ib i ş a k ıy ıp , d a n s e d e rd i. H e r k o n u d a y e te n e k liy ­ di. K ız k a r d e ş i d e, A n n a K a lo u t a d a ç o c u k d e n e c e k y a ş ­ t a t u l u a t a b a ş la m ış la r . N e r e d e o l u r s a n ol A n n a s e n i ç o k s e v d iğ im i b ilm e n i is te r im , o l a ğ a n ü s t ü y d ü n h e r z a ­ m an.

T iy a tr o y a g itm e y e b a y ılıy o r d u m . O y u n c u lu k m i k ­ r o b u n a S p a t s a e ’d e y a k a la n m ış t ı m b i r k e z v e b u n d a n b a ş k a b i r iş y a p a m a z d ım . H e r t ü r l ü f e d a k â r l ı ğ a h a z ı r ­ d ım . H iç b ir ş e y b e n i y ıld ır a m a z d ı. N e a n n e m i n d a y a k ­ l a n n e y e d iğ im t o k a t l a r . E n g e l t a n ım ıy o r d u m . B o y a n ­ m a y a b a ş la d ım . B u d a v r a n ı ş ım k a r d e ş i m S p ir o s ’u n y a ­ ş a m ın ı z e h i r e d iy o rd u . K ız k a r d e ş i k a r n a v a l k r a liç e s i g ib i b o y a n ıp A t i n a s o k a k l a r ı n a d ü ş t ü ğ ü n d e o n u r u n u k u r t a r m a k iç in y u m r u k l a r ı m k o n u ş t u r u y o r d u . G e le n e ­ ğ e u y g u n d a v r a n m a l ı y d ı. Y u n a n lı e r k e k k a r d e ş b a c ı­ s ın ın n a m u s u n u k o r u m a k l a y ü k ü m l ü d ü r . B u k o n u d a o n a e p e y g ö r e v d ü ş t ü ğ ü n ü i t i r a f e tm e k z o r u n d a y ım .

H e n ü z 12 y a ş ı n d a y k e n g ö z le r im i s ü r m e le m e y e b a ş l a ­ d ım v e i n s a n l a r ı n b a k ir e liğ im d e n b ile k u ş k u y a d ü ş ­ t ü k l e r i n i s ö y le m e m g e r e k . S p ir o s k a n r e v a n iç in d e a m a m u z a f f e r b i r e d a y la e v e d ö n ü y o r d u . N a m u s u n b e k ­ ç is i d e ğ il m iy d i?

D e d e m M a r i k a K o to p o u li t i y a t r o s u n d a o y n a y a n b i r m e l o d r a m a b e n i g ö t ü r d ü ğ ü n d e 14’ü m d e y d im . M a ­ r i k a tiy a tro m u z u n e n ü n lü le rin d e n d i. O y sa o g ece b e n o n u f a r k e t m e d i m b ile . Ç ü n k ü s a h n e d e G io rg o s d a v a r d ı. G ir iş in i y a p a r y a p m a z o n a a ş ı k o ld u m . Y a n a k ­ l a r ı m a le v a le v d i, s a l o n d a k i l e r in h e p s i n i n k a l p a t ı ş ­ l a r ı m ı d u y d u k l a r ı m s a n d ım . A m a n e y a z ık k i, d o ğ a l o l a r a k , G io rg o s v a r lı ğ ı n d a n h a b e r s iz , o y n a m a y a d e ­ v a m e d iy o rd u . U m u ts u z b i r a ş k l a y a n ıy o r d u m .

O n b e ş g e c e ü s t ü s t e o y u n u iz le m e y e g ittim . B u d a k o la y o lm u y o r d u . E v d e n ç ık m a k iç in b i r a y a k ü s t ü n d e 29

k ı r k t ü r l ü y a l a n u y d u r u y o r d u m . F e l a k e t le r ic a d e d iy o r ö d e v le r in d e y a r d ım c ı o lm a m g e r e k e n a r k a d a ş l a r y a r a ­ tıy o rd u m . H e rş e y i y a p m a y a h a z ır d ım , G io rg o s ’u h e r g e c e g ö r m e m e k te n s e ö lm e y i y e ğ le r d im . P a r a s o r u n u ­ n u e n k ı s a y o ld a n ç ö z ü m le m iş tim , s o k a k l a r d a d ile n i­ y o r d u m (e n ö n s ı r a d a o t u r m a y ı d a k a f a m a k o y m u ş ­ t u m ) . S o k a k t a n g e ç e n b i r i n i n y a n ı n a ik i g ö z ü ik i ç e ş ­ m e y a k l a ş ı y o r p a r a ç a n ta m ı y itir d iğ im i v e a ile m iç in ç o k a c e le b i r t r e n e y e tiş m e m g e r e k tiğ in i s ö y lü y o r v e p a r a v e r m e s i iç in o n a y a l v a r ıy o r d u m . B u m a s a l k im i z a m a n e n s ü lin p a r a s ı k im i z a m a n d a a ç lık ö y k ü s ü n e d ö n ü ş ü y o r d u . T a n ıd ık b i r i n e r a s la d ı ğ ı m d a h e m e n f ı r ­ s a t ı d e ğ e r le n d ir iy o r d u m . G ö z ü m e k e s t i r d i k l e r i m d e n b e n i t a n ı m a y a n l a r a d a ç o k k ö k lü b i r a ile d e n o ld u ğ u ­ m u v e a n n e m i n k e n d i l e r in e p a r a y ı h e m e n ö d e y e c e ğ i m a s a l m ı u y d u r u y o r d u m , iy i y ü r e k li A t i n a lI l a r b a n a i n a n ı r l a r d ı. E n c ö m e r t d a v r a n a n d a b i r h a n ı m o lm u ş ­ tu . Y a l a n l a n m a i n a n m a m a s ı n a r a ğ m e n i n s a n ı n 14 y a ş ı n d a a ş ık o la b ile c e ğ in i v e p a r a n ı n d a b u d o ğ r u l t u ­ d a h a r c a n a c a ğ ı n ı k e s t i r m i ş o lm a lıy d ı.

G io r g o s i r i y a p ılıy d ı. E s r a r e n g iz b i r h a v a s ı v a r d ı, h a t l a n ç o k k e s k in d i, e lle r i ç o k g ü z e ld i v e k a l ı n e t k i ­ le y ic i b i r s e s i v a r d ı. 30 y a ş ın d a y d ı ü s te lik , ö z e tle 14 y a ş ın d a k i b a k i r e l e r i ç ı l d ı r t m a k iç in n e g e r e k liy s e y a p ı s ı n d a ta ş ıy o r d u . B e n d e ç ıld ırd ım , e v e t h e m d e n e ç ıld ır m a k . Ü s te lik 15 g e c e ü s t ü s te . Ö n c e d i ğ e r o y u n c u l a r v a r lığ ım ı f a r k e t t i l e r . G ü lü ş ü p , b i r b i r l e r in e g ö z k ı r p ı y o r v e d ir s e k le r iy le d ü r t ü ş ü p b e n i i ş a r e t e d i­ y o r la r d ı. G io r g o s ’a a ş ı k o l a n o y u n c u l a r d a n b ir i, ö n s ır a la r d a o tu ru p h a y r a n o ld u ğ u a d a m ı n r e p li k l e r in i e z b e re s ö y le y e n k ü ç ü k k ız ı a ş a ğ ıla y ıc ı b a k ı ş l a r l a s ü ­ z ü y o r d u . S o n r a y e r g ö s te r ic ile r v e t i y a t r o n u n d i ğ e r p e r s o n e li b e n i g ü l ü m s e y e r e k k a r ş ıla m a y a b a ş la d ı.

B iz im k ile r in y a k ı n d a h e r ş e y d e n h a b e r i o la c a k tı. A m a 30

b u n l a r u m u r u m d a d e ğ ild i. K ıs a z a m a n d a f ıs ıltı g a z e ­ te le r i y a y ı n l a r ı n a b a ş l a d ı l a r . S o k r a t ’t a n b u y a n a y a ­ y ı m la r ı n a a r a v e r m e m iş t i r b u g a z e t e l e r S k a n d a l d a ö y le h i ç e s a y ı l a c a k t ü r d e n d e ğ ild i h a ­ ni. A t i n a B e le d iy e b a ş k a n ı S p ir o s ’u n 14 y a ş ı n d a k i b a ­ k ir e t o r u n u M e lin a M e r c o u r i Y u n a n i s t a n ’ı n e n b a ş t a n ç ık a r ıc ı e r k e ğ i G io r g o s ’a a ş ı k o lm u ş tu . P e k ç o k A ti­ n a lI k a d ı n d a o n u n a ş k ı y l a y a n ı p t u t u ş u y o r d u . K im i­ le ri g iz lic e k im ile r i d e a ç ık ç a . O s ı r a l a r d a e n y a k ın a r k a d a ş ı m M a r i a ’y d ı, f ı r t ı n a n ı n y a k l a ş t ığ ı m o s ö y le ­ di b a n a . B ir in in d e d e m e im z a s ız b i r m e k t u p g ö n d e r ip h e r ş e y i a n l a t a c a ğ ı n ı s ö y lü y o rd u . A m a ö y le s in e v u r ­ g u n d u m k i M a r i a ’n ı n ö ğ ü tle r in e k u l a k b ile a s m ıy o r ­ d u m . D ü n y a d a k i h iç b ir g ü ç b e n i b u b ü y ü k a ş k ta n v azg e ç ir e m e z d i.

S o n u n d a m u c iz e g e r ç e k le ş ti. G io rg o s ’l a ta n ış tım .

M a n a y a n ım d a y d ı. B ir k i t a p ç ı n ı n v i t r i n in e b a k ı y o r ­ d u k . A n s ız ın b i r i n i n b iz i in c e le d iğ in i f a r k e t t i m . B a ş ı­ m ı ç e v ir d im . O ’y d u . G io rg o s y a n ı b a ş ı m ı z d a d u r u y o r ­ d u . O k a d a r y a k ış ık lıy d ı k i b a y ıla c a ğ ım ı s a n d ım , v e k i t a p ç ı d ü k k â n ı n a s ığ ın d ım , M a r i a d a p e ş im d e n . D ı­ ş a r ı y a ç ık tığ ım ız d a G io rg o s h â l â k a p ı n ı n ö n ü n d e y d i.

G ü lü m s ü y o r d u . D o n u p k a lm ış tım , M a r i a b a ş ı m a lıp g itti. V e i ş te t a m , o s ı r a d a a m a n t a n r ı m ...G io rg o s b e ­ n im le k o n u ş m a y a b a ş la d ı. N e k a d a r k ib a r d ı: « T iy a tro y u s e v d iğ in iz i f a r k e t t i m . B ilm e m y a n ılı­ y o r m uyum ?»

O n a b a ş ım ı s a l l a y a r a k c e v a p v e r d im , d iş le r im i d ü ­ z e ltm e k iç in a ğ z ım a y e r le ş ti r il e n te lle r i g ö r m e s in i i s ­ te m iy o r d u m . « S ize o y u n c u lu k m e s le ğ in i ö ğ r e tm e m i i s t e r m iy ­ d in iz ? » İ l k in d e n d a h a k o m ik (bir b a ş h a r e k e t i y l e c e v a p la ­ d ım .

31

« Y a n n Z a p p e io n b a h ç e l e r i n d e b u l u ş a l ı m i s t e r s e ­ niz.»

«E vet» d iy e , h a y k ır d ım . V e h e m e n d iş ç im e k o ş u p : « L ü tfe n ş u a ğ z ım d a k in i ç ı k a r t ı n ç o k c a n ım ı y a k ıy o r» d e d im .

E r t e s i g ü n k a l p ç a r p ı n t ı l a r ı iç in d e a m a ö z g ü r d i ş ­ le r le p a r k a g ittim . G io rg o s g e lm e d i. S a a t l e r c e b e k le ­ d im . Y a ğ m u r y a ğ m a y a b a ş la d ı. B e n a ğ l a m a y a b a ş l a ­ d ım . Y a ğ m u r ş id d e tle n d i, g ö z y a ş la n m d a ö y le. G io rg o s r a n d e v u s u n a g e lm e m iş ti. A m a p e s e tm e d im . N e p a h a ­ s ı n a o l u r s a o ls u n , b u a d a m ı b a ş t a n ç ı k a r a c a k t ım . D u r ­ m a d a n t e l e f o n la r e d ip m e k t u p l a r y a z ıy o r , ç iç e k le r g ö n ­ d e r iy o r d u m . M id e s in i a y a ğ a k a l d ı r a n k ü ç ü k k r e m a l ı p a s t a l a r b ile y o llu y o rd u m . H a y a t ın ı c e h e n n e m a z a b ı ­ n a ç e v ir m iş tim . B ö y le b i r s a l d ı r ı y a h i ç b i r c a n lı d a y a ­ n a m a z . G io rg o s d a p e s e tti. Y e n id e n a y n ı p a r k d a r a n d e v u l a ş t ı k . B u k e z b e n d e n ö n c e g e lm iş ti b u l u ş m a y e r in e . İ lk f ı r s a t ı n ı y a k a la d ı ğ ım d a o n a o n a l t ı y a ş m d a n b ü y ü k o ld u ğ u m u s ö y le d im . S a n ı r ı m b a n a i n a n m ı ş t ı / A k r o p o l’ü n y a k ı m n d a k i b i r k a h v e y e g ittik , ta k s iy le .

B e n d e k a y g ıs ız c a s i g a r a v e v is k id e n s ö z e ttim . G io rg o s k e n d in e b i r u z o b a n a d a b i r d o n d u r m a ıs m a r la d ı.

D ü ş k ır ık lığ ı b u n a d e n i r iş te . A m a b e n i e v e b ı r a k ı r ­ k e n ö p tü . E v e t ö p tü . S ila h s e s in i d u y a r d u y m a z y e r i n ­ d e n f ı r l a y a n b i r s p o r c u g ib i M a r i a ’l a r a k o ş tu m . « B eni ö p tü .»

S o n r a k i g ü n l e r d e o n u n l a g ö r ü ş e m e d im . M e k tu p ­ l a r , te le f o n la r , iş e y a r a m ıy o r d u . A m a g e n e y ılm a y ıp e v in e g ittim . K a p ıy ı b a n a s e v g ilis i a ç tı. « K im sin iz?»

S e s i n e f r e t d o lu y d u .

Y a la n d a n b i r is im u y d u r u p G io rg o s ’a v e r ilm e s i g e r e k e n b i r m e k t u p g e tir d iğ im i sö y le d im .

— B a n a v e r in .

32

— H a y ır k e n d is in e v e r m e liy im .

— A ğ z ın ız ı a ç m . B a n a d iş le r in iz i g ö s te r in .

S a v a ş ı k a y b e tm iş tim . T e lle r a ğ z ım a y e n id e n t a k ı l ­ m ış tı. B u d a k im liğ im i a ç ık l a m a y a y e te r liy d i. B ir a n k ı m ıl d a m a d a n d u r d u m . S o n r a d u d a k l a r ı m ı a r a l a y ı p d iş le r im i g ö s te rd im . S o n r a d a k o ş a r a k m e r d iv e n le r d e n in d im . O d a b u s ı r a d a a n n e m e te le f o n e d iy o rd u .

E v e d ö n d ü ğ ü m d e a ile k o n s e y i to p la n m ış tı. H e p s i g iz li b i r d a y a n ış m a iç in d e y d i. D e d e m , a n n e m v e y e n i k o c a s ı L e o n id a s , s ü r g ü n d e n d ö n d ü k t e n s o n r a y e n id e n e v le n e n b a b a m ı b ile ç a ğ ır m ış la r d ı. G e o rg e s a m c a m b e n i to k a tla d ı. A m a d a h a b e t e r i d e v a r d ı. B e n i d o k ­ t o r a g ö tü r m e y e k a r a r v e r m iş le r d i.

D e d e m i ilk k e z b a n a k a r ş ı b ö y le d u r g u n v e s e v g i­ siz g ö r ü y o r d u m . B ir a n b a y ıla c a ğ ım s a n d ım . S o n r a b a b a m b a k ir e liğ im i b o z a n a d a m ı n b i r a l ç a k o ld u ğ u ­ n u s ö y le d i. A ğ l a y a r a k d e d e m e d o ğ r u a tıld ım . T ü m b u n ­ l a r ı n y a l a n o ld u ğ u n a d a i r y e m in ettim ,. G io rg o s b a ­ n a e lin i b ile s ü r m e m iş ti. A m a S p ir o s b a n a in a n m a d ı.

O g ü n d e n b u y a n a b a ş ı m d a n ç o k ş e y g e ç ti a m a B ü y ü k S p ir o s ’u n g ü v e n in i y itir m e y e d a y a n a m ıy o r d u m . İ n t i h a r e t m e k t e n b a ş k a ç a r e m y o k tu . K e n d im i k a l d ı ­ r ı p b i r a r a b a n ı n a l t ı n a a ttım . A m a f r e n l e r i s a ğ l a m ­ m ış. B ir k a ç y a r a b e r e v e ç ü r ü k le k u r t a r d ım . İ ş te 14 y a ş ı n d a a ş k ı ta d ıp , u ğ r u n a ö lm e k is te m e m in ö y k ü s ü .

D a h a s o n r a d a a ş ı k o la c a k tım a m a b i r d a h a e r k e k l e r i ç in ö lm e k is te m e d im . T a m t e r s i n e y ü r e ğ im d a i m a y a ­ ş a m a is te ğ iy le d o lu d u r . D e d e m i d e ö ld ü ğ ü iç in b i r t ü r ­ l ü a ffe d e m e m . K ö tü y o la d ü ş e n t o r u n t o p l a n t ıs ı n d a n b i r k a ç a y s o n r a s ö n ü p g itti. A c ıd a n ç ılg ın a d ö n m ü ş ­ tü m . İ k i h a f t a s ü r e s in c e i s t e r i k k a h k a h a l a r a ttım .

H iç b ir ila ç h i ç b i r iğ n e b u k a h k a h a l a r ı n ö n ü n ü a l a m ı ­ y o r d u . D e d e m in e lim e g e ç e n b ü t ü n r e s im le r in i p a r ç a ­ la d ım . B a n a i h a n e t e tm iş ti. Ö lü m s ü z o ld u ğ u n a i n a n d ı ­ 33

r ı p ö lm ü ş tü . G ö r ü n tü s ü , d a v r a n ı ş l a r ı ö lü m e k a r ş ı ö y ­ le s in e z ır h lıy d ı k i. B ö y le i n s a n l a r v a r d ır . O d e n li h a y a t d o l u d u r l a r k i ö le b ile c e k le r in e in a n a m a z s ın ız .

T e s e lliy i G io rg o s ’d a a r a d ım . S a b ır lı v e ş e f k a tliy ­ di. B a n a b i r o y u n u n n a s ıl o k u n m a s ı g e r e k t i ğ in i ö ğ r e t ­ ti. F r a n s ız c a ş i i r l e r o k u d u : V e r l a i n e ’d e n , R im b a u d ’ d a n , A p o llin a ir e ’d e n . E lin d e n g e ld iğ in c e y a r d ım c ı o l­ m a y a ç a lış tı. B u y ü z d e n o n a m i n n e t ta r ı m . O n u s e v i­ y o rd u m , a m a y ü r e ğ im d e b i r ş e y le r k ı n l m ı ş e k s ilm iş ­ ti. Ç o k a ğ ı r b i r t r a j e d i y a ş a m ış tım . V e z a v a llı G io r ­ g o s d a b e n im le n e y a p a c a ğ ı n ı p e k b ile m iy o r d u . Y a ­ ş ım b ü y ü k b i r s o r u n d u . S o n r a u z u n a r a l ı k l a r l a o n u g ö r m e d iğ im o ld u . İ lk z a m a n l a r r a h a t l a d ı ğ ı n ı s a n ı y o r ­ d u m . A m a e ğ e r a r a y ı ç o k a ç a r s a m b e n i ç o k ö z le d iğ i­ n e k a r a r v e r iy o r d u . B ir g ü n s e v g ilis i o lm a m ı is te d i.

R e d d e ttim . N e d e n in i b ilm e d e n .

S o n r a y a z g e ld i. A ile c e k S p a t s a e ’y e g ittik . A d a y a ç o k g ü z e l b i r y a t d e m ir le d i b i r s a b a h . V e b u y a t t a P a n C h a r a c o p o s v a r d ı.

4 P a n ç o k y a k ış ık lıy d ı. S k a n d a l i n h e m e n a r d ı n d a n o r t a y a ç ık ış ı o n u d a h a d a c a z ip k ılıy o r d u A ile s i Y u ­ n a n i s t a n ’ın e n k ö k lü a il e l e r in d e n b ir id ir , b i r a z a la y c ı d a v r a n m a k g e r e k i r s e h a n i « Ş u iy i e ğ itilm iş» d iy e sözed i l e n ti p te b i r in s a n d ı. A m a g e c e k u l ü p l e r i n d e g ö s te r i y a p a n b i r R u m e n d a n s ö z le e v le n m iş b u d a k ö k lü a ile iç in b ü y ü k b i r d a r b e o lm u ş tu . Y ü k s e k s o s y e te k ı z l a ­ r ı y l a ç ı k m a k t a n k a ç ın m ış v e b u r j u v a g e le n e k le r in e k a r ş ı p a s if b i r d ir e n iş e g e ç m iş ti. Ö z e t o l a r a k s e v e c e n , a m a k a y g ılı; k o c a b i r k e d iy d i P a n , g ü n e ş t e u y u y u p h u ­ z u r iç in d e o lm a k is tiy o r d u . A m a b e n o n u n y a p ı s ı n d a d e v r im c i n i t e l ik l e r g ö r ü y o r d u m .

B u d a o y ı l la r d a k i p o litik y a p ım h a k k ı n d a b i r f i ­ k i r v e r i r s a n ır ım . K ıs a c a s ı, a i l e m d e n b i r i s e ç im le r e k a ­ tılm a d ığ ı z a m a n p o litik a y la ilg ile n m iy o r d u m . O y ıl­ l a r d a k i t a n ı m ım t a m b i r t u t u c u o la ra k : y a p ıla b ilir . O y ­ s a iç in iç in , g e r e ğ i n d e n f a z l a s a ğ c ı o ld u ğ u m k a m s ı b e ­ n i k e m ir iy o r d u . B u k a m y a d a a r t ı k y ü r e k t e n s e v m e y e b a ş la d ığ ım k a r d e ş i m S p ir o s ’u n s a y e s in d e v a r m ış tım .

12 y a ş ın d a y d ı v e b e n d e n ç o k d a h a b ilin ç liy d i. K o m ü ­ n i s t le r e k e s in lik le g ü v e n m e m e m g e r e k tiğ in i b iliy o r a m a b u n u n s e b e b in i b u la m ıy o r d u m . K o m ü n is tle r M et a x a s ’a k a r ş ı d ir e n m iş le r , ç o ğ u h â l â h a p is a n e l e r d e y d i v e b u d a b e n i e t k iliy o r d u ... a m a k o r k u y o r d u m d a . B e l­ k i d e a ç ık ç a k a v r a y a b i l d i ğ im t e k ş e y ş u y d u : ç o k s a ­ y ı d a g e n ç Y u n a n i s t a n ’ı t e r k e d iy o r d u , b u d a ü lk e m iz i n ­ s a n l a r ı n a a c ı v e r iy o r d u . H e r y ıl b in le r c e g e n ç i n s a n e k m e k p a r a l a r ı n ı k a z a n a b i l m e k a m a c ı y la ü lk e s in i t e r k e d iy o r v e y a b a n e lle r in d e iş p e ş in e d ü ş ü y o r d u . N e b ü y ü k b i r k a y ı p t ı b u b iz im iç in . B u n u ç o k e r k e n fa rk e t t i m v e h â l â d a b ilin c in d e y im .

P a n ’ı n h o ş u n a g itm iş tim t a b i i b u n u n d a b ilin c in d e y d im . B a n a b i r k a d ı n g ib i d a v r a n ı y o r d u , b u d a v r a ­ n ı ş l a r ı n d a n o n u iş le tm e k iç in b i r g ü z e l y a r a r l a n d ı m .

B izi y a t m a d a v e t e tm iş ti. S p a t s a e ’n i n b i r b i r i n d e n g ü ­ z e l y ü z le r c e k o y u n d a y ü z d ü k . D a n s d a e ttik . K a r ıs ı is k a m b il o y n a m a y ı y e ğ liy o rd u . P a n ’ın b a n a b e n im d e P a n ’a y ö n e lttiğ im b a k ı ş l a r ı m ı z u m u r u n d a d e ğ ild i. B e l­ k i b a n a ç o c u k g ö z ü y le b a k ıy o r d u , b e lk i d e is k a m b ile o la n t u t k u s u h e r ş e y d e n ö n d e g e liy o rd u .

P a n C a m b r id g e ’d e ö ğ r e n im g ö r m ü ş tü . D a v r a n ı ş ­ l a r ı in c e y d i. B e lk i e ğ itim in d e n ö t ü r ü , t u t k u la r ı m ı a n ­ lıy o r, b ı k ı p u s a n m a d a n s a a tl e r c e t i y a t r o ü z e r i n d e y a p ­ t ığ ım k o n u ş m a l a r ı ilg iy le d in liy o r d u . A m a S p a t s a e ’d e y a l n ı z c a b i r h a f t a k a lm a y ı t a s a r la m ış l a r d ı. B a ş k a b i r a d a y a g e ç m e le r i g e r e k iy o r m u ş .

35

İlk k ez , y a z h iç b itip tü k e n m e y e c e k g ib i g e ld i b a ­ n a . B ir a n ö n c e A t i n a ’y a d ö n ü p s a h n e y e ç ık m a k i s ­ tiy o rd u m . A m a B ü y ü k S p ir o s ’u n r u h u A t i n a ’d a d o la ­ ş ıy o r d u h â lâ . B e n im v a r o lm a m . A t i n a ’n ı n y e r li y e r i n ­ d e d u r m a s ı, a m a o n u n b iz e k a t ı l a m a m a s ı n ı k a b u lle n e m iy o r d u m . Ö lü m ü n d e n s o n r a b i r t ü r l ü t o p a r l a n a m a m ış tım . S o n u n d a b i r g ü n t o p a r l a n m a m g e r e k ti ğ i ­ n i v e o n u d ü ş ü n m e y e d e v a m e d e r e k d e y a ş a n a b ile c e ­ ğ in i a n la d ım . D e d e m i s e v m e y e d ü ş ü n m e y e d e v a m e t ­ m e liy d im . D in k a r ş ı s ı n d a k e s in b i r t a v ı r a la m a d ığ ım iç in y a r g ıla n a b ilirim ,. A m a k im s e b e n i d e d e m in h â l â d ü ş ü n d ü ğ ü v e s e v d iğ i in a n c ı n d a n v a z g e ç ire m e z .

A h tiy a tr o ! O k u y o r ç a lış ıy o rd u m . H e r is te n ile n a n ­ d a a ğ la y a b ilm e k ç a lı ş m a l a r ı y a p ıy o r d u m . B u s a n a t ı b ü y ü k b i r y e te n e k le o r t a y a k o y u y o r d u m . A y n a n ın k a r ­ ş ı s ın a g e ç ip s a a tl e r c e ç a lış ırd ım . K a f a m d a k ü ç ü k b i r ö y k ü y a r a t ı r : Ö r n e ğ in k e n d i n i o y n a r d ım , a y n a y l a k o ­ n u ş u r k e n a n n e m i c a n la n d ı r ı r d ı m v e g ö r ü n t ü m a n n e m ­ d i, b a n a b i r g r a m o f o n a l m a s ı n ı is te rd im . S o n r a a n n e m o lu p b u is te ğ i g e r i ç e v ir ird im . S o n r a y e n id e n M e lin a o lu r d u m v e b i r g r a m o f o n a l m a s ı iç in y a l v a r ı r d ı m a y ­ n a y a , y a n ı t g e n e « h ay ır!» o lu r d u . B u a n d a g ö z le r im i z o r la y a ş l a d o ld u r u r , v e y a ş l a n g ö z k a p a k la n m d a a d e t a d o n d u r u r d u m . B ir k e z d a h a h a y ı r . Ş im d i g e r ­ ç e k te n a ğ l a m a z a m a n ıy d ı. B a ş ın ı y a v a ş ç a ö n e d o ğ r u ey. B ir d a m l a y a ln ız c a b i r d a m l a g ö z y a ş ı b ı r a k a k s ın , y a n a ğ ı n a s ü z ü ls ü n . B ira z b a ş ı n ı k a ld ır . G ö z y a ş ı y a ­ n a ğ ı n d a a s ılı k a ls ın . B e k le . Ş im d i b ı r a k a k s ı n y a v a ş ­ ç a . H a r ik a s ın .

B u y ö n te m i a n n e m l e L e o n id a s 'ı k a n d ı r m a k iç in d e k u lla n d ım , t i y a t r o y a p a b ilm e iz n in i k o p a r a b i l m e k için . S o n u ç s ı f ı r a s ı f ı r e ld e v a r s ıfır. Y a la n c ı g ö z y a ş ­ l a r ı g e r ç e ğ e d ö n ü ş t ü a n n e m v e k o c a s ı L e o n id a s ’ı n y ü ­ r e k le r i t a ş k e s ilm iş ti. T iy a tr o m u h a y ı r , k o n u s u b ile 36

e d ile m e z . A n n e m e v le n ip k o r u n m a d a o lm a m g e r e k t i ­ ğ in e in a n ıy o r d u . S a ğ la m d e ğ e r y a r g ı l a r ı n a d a y a n a n b i r y a ş a m k u r u p , o n a t a p a c a ğ ı t o r u n l a r ü r e tm e m i is ­ tiy o rd u .

S o n u n d a ş a n s y ü z ü m e g ü ld ü . A n n e m le L e o n id a s M y tile n e ’e g i t ti k l e r in d e U lu s a l T iy a tr o E n s ti tü s ü b i r s ın a v a ç tı. İlg in ç is im li b i r g e n ç le a r k a d a ş l ı k e d iy o r ­ d u m o s ı r a l a r d a . H e r k e s o n a T a k is d iy o r d u a m a g e r ­ ç e k a d ı D im itr is H o r n ’d u ( B u g ü n k ü Y u n a n t i y a t r o s u ­ n u n te m e l t a ş l a r ı n d a n b i r i d i r T a k is ) T a k is h e n ü z ö ğ ­ r e n c iy d i, a m a u m u t v a a d e d iy o r d u . S m a v a k a t ı l m a h a k ­ k ın ı o n u n y a r d ım ı y l a k a z a n d ım .

D e v b i r s a lo n . D e v b i r m a s a . A r d ı n d a g ö lg e h a ­ lin d e d iz ilm iş y ü z s ü z i n s a n l a r . G iriy o ru m . M a s a b a ­ n a o d e n li u z a k g e liy o r k i b i r d ü r b ü n ü n t e r s i n d e n b a ­ k ıy o r u m s a n k i o n la r a . S e s siz lik . O r a d a ö y le d ik ilip d u r a m a m b iliy o r u m . M a s a y a d iz le r im d e ğ d iğ in d e v e i n s a n l a r ı n y ü z ü n ü s e ç m e y e b a ş la d ığ ım z a m a n d o s t b i r ses: « B iraz g e r iy e ç e k ilin ç o c u ğ u m » d iy o r.

B u h e r h a n g i b i r i n i n y ü z ü v e s e s i d e ğ il. B u E m ile V e a k is . E m ile V e a k is Y u n a n i s t a n ’ın , L a u r e n c e O liv i e r ’i, R a im u ’su . B ü y ü k V e a k is b e n im le k o n u ş tu . B ü ­ y ü k V e a k is b a n a g e r i ç e k ilm e m i s ö y le d i... « S e n y a n ı n d a d e ğ ils in a r t ı k A r is ’im , h e r ş e y ö n e m ­ siz. V e r ile n e ş y a l a r t e r k e t t i l e r beni..»

B e n im s e s im b u . G io rg o s ’u n b a n a e z b e r le ttiğ i K a r i o t a k i s ’i n b i r ş iir in i s ö y lü y o ru m . A m a h e r ş e y in s o n u v a r d ır .. K a r io ta k is ’in ş i i r l e r i n i n b ile.

S e ssiz lik . «İki ş iir d a h a o k u y a b ilir im ...

— «Bu k a d a r y e te r.» K o n u ş a n V e a k is. « Ç ık a b i­ lirs in iz , s iz e y a z ılı o l a r a k s o n u c u b ild iririz » .

Y e n id e n u z u n y ü r ü y ü ş . Ö n c e g e r i g e ri. S o n r a t a m o d a n ın o r t a s ı n d a iç im i b ü y ü k b i r ö fk e k a p lıy o r. M a ­ 37

s a n ı n ö n ü n d e e ğ iliy o ru m v e s a lo n u n u c u n a d o ğ r u b a ­ şım d im d ik y ü r ü y o r u m . H a d i g ö s t e r k e n d in i M e lin a . Ş iir i b e lk i b e c e r e m e d in a m a b i r y e r d e n n a s ıl ç ık ıla ­ c a ğ ın ı, g ü z e l y ü r ü m e s in i b ild iğ in i g ö s t e r o n la r a .

U y k u s u z g e ç e n ü ç g e c e v e ü ç u z u n g ü n . K a z a n m ı­ ş ım s ın a v ı. A m a b a ş a r ı m ı k a y g ı l a r g ö lg e liy o r. U lu s a l T iy a tr o E n s t i tü s ü n e g ir m e h a k k ı n ı k a z a n d ığ ım k e s in a m a b iz im k ile r le n a s ıl ç ö z ü m le y e c e ğ im s o r u n u . Ç ö z ü m ü P a n C h a r a c o p o s g e tird i.

G ü n ü n b i r i n d e b i r te le fo n . B ir b u lu ş m a . B ir d a h a , b i r d a h a .. . V e s o n u n d a « U lu s a l T iy a tr o y u u n u t, g e r ­ ç e k T iy a tr o P a r i s ’d e . D u llin , R e n o ir, P o p e sc o , J o u v e t, P ito e ff. E v le n b e n im le . S e n i P a r i s ’e g ö tü re y im .»

B ü t ü n b u n l a n t a m b i r İn g iliz te m b e lliğ iy le y a v a ş y a v a ş s ö y lü y o rd u . S a k in , h e y e c a n s ız . Y u n a n lı o lm a k ­ ta n o k a d a r u z a k ta v ırla rd ı ki b u n la r ş a ş k ın a d ö n m ü ş­ tü m . B izd e a ş k e v lilik g ü r ü l t ü p a t ı r t ı , t u t k u k a r m a ş a d e m e k tir . P a n ’l a d u r u m b ö y le d e ğ ild i. A ile o c a ğ ın d a n , e v c im e n lik te n ç o c u k ta n ç o l u k t a n s ö z e tm iy o rd u . Y a l­ n ız c a ö z g ü r lü k v a r d ı. H e r is te d iğ im i y a p a b ile c e k tim .

B ü y ü k b i r o y u n c u o la b ilir d im . E v liliğ in k ö le lik a n l a ­ m ı n a g e ld iğ i b i r to p l u m d a b a n a ö z g ü r lü ğ ü s u n u y o r ­ d u P a n ... Ö z g ü r o la c a k tım ! K im s e t i y a t r o ile u ğ r a ş m a ­ m ı e n g e lle y e m iy e c e k ti. S a v u lu n b a k i r e M e lin a ’n ı n s a ­ d ık b e k ç ile ri: a r t ı k ö z g ü r ü m . Ü s te lik ö z g ü r lü ğ ü m e y a ­ k ış ık lı, z e n g in v e b e ğ e n d iğ im b i r a d a m l a k a v u ş u y o ­ ru m .

K a ç tık . B iz im k ile re : « E v len d ik » d iy e b i r t e l g r a f g ö n d e r d ik . Y a la n d ı b u . N a u p li e ’y e g ittiğ im iz d e p a r ­ m a k l a r ım ı z d a y ü z ü k y o k tu .

N a u p lie a ç ı k l a r ı n d a k ü ç ü c ü k b i r a d a v a r d ır : B o u rzi, B ir t ü r ç ıp la k k a y a lık . T e k o te li d e e s k i b i r T ü r k h a p i s h a n e s in d e n b o z m a d ır . İ ş te id a m m a h k u m ­ l a r ın ın ö lü m e g itm e y i b e k le d ik le r i b u h ü c r e le r d e n 38

b ir in d e g e r d e ğ e g ir d im . P a n s iy a h b i r g e c e lik g iy ­ m e m i is te m iş ti. B e k a r e tin r e n g i b e y a z d e ğ il. Ş a ş ı r d ı ­ ğ ım ı d ü ş ü n m e y in . B ir a n b ile ş a ş k ın lık d u y m a d ım .

M u tlu y d u m .

S e k iz g ü n s o n r a K a l a m a t a ’d a k ü ç ü k b i r k ilis e d e e v le n d ik . T a n ık la r ım ız d a p a p a z ı n k ız la r ıy d ı. P a n t r a ş o lm a m ış tı. H a v a s o ğ u k tu . Ü z e rim d e ç o c u k lu ğ u m d a n k a lm a , k o l l a n d ir s e k le r im e ç ı k a n b i r p a l t o v a r d ı. Y ıl­ l a r s o n r a d o s t l a n m b u k ız v a f tiz g iy s ile riy le e v le n d i d iy e a l a y e t t i l e r b e n im le . H e r k e s d ile d iğ in i s ö y le y e b i­ lird i, b e n s iy a h g e c e liğ in s ı m n ı iç im d e ta ş ıy o r d u m .

S o n r a A t i n a ’y a d ö n d ü k . K e n tin e n b ü y ü k o te li o la n G r a n d - B r e ta g n e ’n ın s u ite li o d a l a n n d a n b i r i n e y e r le ş ­ tik . E v liy d im . Ö z g ü r d ü m . O n a lt ı y a ş ın d a y d ım . K o c a m b e n d e n e n a z y ir m i y a ş b ü y ü k t ü a m a b u u m u r u m d a d e ğ ild i.

K ıs a b i r s ü r e s o n r a o te ld e n a y n l ı p « P a n ’ı n ev in e» y e r le ş tik . A c a d e m ia s s o k a ğ ı n d a lü k s k o c a m a n b i r e v ­ d i b u r a s ı. T e r a s l a n n d a n A k ro p o l v e d e n iz g ö z ü k ü y o r ­ d u . P a n ’m ev i. B u r a y a h e p b ö y le d e d im . P a n ’ı n e v in ­ d e u z u n y ı l la r y a ş a y a c a k tı m a m a b u r a s ın ı b i r t ü r l ü e v im o l a r a k b e n im s e y e m iy o r d u m . E v le n m e d e n ö n c e b i r ş a r t k o ş m u ş tu m . E le n i d e b iz im le o t u r a c a k tı . Elen i a n n e m i n y a n ı n d a ç a lış ırd ı. A h ç ım ız , h iz m e tç im iz , h e m ş ir e m iz , d o s tu m u z d u E len i. P a n ö n c e le r i b i r a z k a r ­ ş ı ç ık tı a m a s o n u n d a h e r ş e y y o lu n a g ird i.

P a n ’ı n M ic h a e l is m in d e b i r u ş a ğ ı v a r d ı. O l a ğ a n ü s ­ t ü b i r h iz m e tk ç r d ı a m a ik i k u s u r u v a r d ı : iç k iy i s e v i­ y o r d u v e z a m a n z a m a n o r t a d a n k a y b o lu r d u . E le n i’y e a ş ı k o lm u ş tu . N e r e d e y s e iç k iy i b ile b ır a k m ış tı, a r t ı k o r t a l ı k l a r d a n d a s ık s ık k a y b o lm u y o r d u . G ü n ü n b i­ r i n d e e v le n m e y e k a r a r v e r d il e r a m a b iz im le o t u r m a y a d e v a m e d iy o r la r d ı. B ir d e A n n a v a r d ı. T in o s a d a s ı n d a n k o p u p y a n ı m ı z d a ç a lış m a y a g e lm iş ti. A t in a ’y a ilk g e ­ 39

liş iy d i. B u y ı l la r d a n b e r i A n n a , E le n i v e b e n h iç a y ­ rılm a y ız . Y a ş a m a b iç im im v e iş im g e r e ğ i p e k ç o k ü l ­ k e d o la ş ırım . A n n a h e r z a m a n y a n ım d a d ır . D ö r t d il b ilir, t i y a t r o v e s in e m a iç in m a k y a j l a r ım ı o y a p a r . İ n ­ c e b i r z e v k i v a r d ır . İ s t e r k o l l a n s ıv a y ıp m u t f a ğ a g i r ­ s in i s t e r M a x im ’s d e a r a m ı z a k a t ı ls ın h e r z a m a n a y n ı z e r a f e t iç in d e d ir.

Y u n a n i s t a n ’d a h iz m e tç i s ö z c ü ğ ü p e k k u lla n ılm a z ;.

G e n e llik le y a r d ım c ıl a r iç in «kız» d e n ir . K ız la r a ile ­ n i n b i r p a r ç a s ıd ır . T a b ii e m e k le r i s ö m ü r ü l ü r v e e lle ­ r i n e ü ç k u r u ş p a r a t u t u ş t u r u l u r . A m a b a z ı e v le r d e g e r ­ ç e k te n s e v g i v e ş e f k a t g ö r ü r le r . A n n e m y a r d ım c ıl a r ı ­ n a g ü z e l g iy s ile r a lır, d e r tl e r i n e o r t a k o lm a y a ç a lış ır ­ dı. B ü y ü k S p ir o s ’u n e v in d e s ın ıfs ız b i r y a ş a m s ü r d ü ­ r ü l ü r d ü . K im s e y e n i k u r a l l a r g e liş tir m e y e c e s a r e t e d e ­ m e z d i. B e n im e v im d e d e d u r u m b ö y le d ir. H e r k e s y e ­ te n e ğ i o r a n ı n d a b i r iş in u c u n d a n t u t a r . B en , A n n a v e E le n i’d e n d a h a iy i o y u n c u y u m d u r , o n l a r d a m u t f a k i ş le r in d e b e n d e n ü s t ü n d ü r . İ k is in e s o n s u z g ü v e n im v a r d ır . H e s a p l a n d e n e tle m e m . Ç a ğ ım ız d ü n y a s ı n ın k u s u r l a n iç in d e b ir b ir im iz e d u y d u ğ u m u z s e v g iy e ö y le s i­ n e g ü v e n ir im k i...

Z a v a llı, m a s u m P a n ! A n n a v e E le n i’y le d ış d ü n y a ­ y a k a r ş ı ilk k ö p r ü l e r in a tıld ığ ın ın b ilin c in d e d e ğ ild i. İ s tila d e v a m e tti. İlk in M a r i a ç ık a g e ld i, b e n im e v y ö ­ n e tim in i b e c e r e m iy e c e ğ im d e n ö y le s in e e m in d i k i h e ­ m e n t ü m iş le r i y ü k le n d i. T a n n o n d a n r a z ı o ls u n . B u ­ g ü n b ile b i r ç e k k a r a l a m a k t a n a c iz im d ir S o n r a k a r ­ d e ş im S p iro s b i r s ü r ü a r k a d a ş ı y l a a r a m ı z a k a tıld ı.

B u a r d ı a r k a s ı k e s ilm e y e n i s t i l a l a r P a n ’ı r a h a t s ı z e d i­ y o r m u y d u ? R a h a ts ız lığ ın ı k e n d i n e ö z g ü b iç im le r d e o r t a y a k o y u y o r d u . Y iy e c e k iç e c e k iç in ç o k p a r a s a r f e ttiğ im iz i ö n e s ü r e r e k h o m u r d a n ı y o r d u . P a n ç o k z e n ­ g in d i. Y u n a n is t a n 'ın s a y ılı t o p r a k s a h i p l e r i n d e n b i r i ­ 40

d ir. Y ığ ın la h is s e s e n e tl e r i v a r d ır . A n n e m o n a İn g iliz B a n k a s ı d iy e a d ta k m ış tı. Y a ş a n tıs ın ı b o z d u ğ u m u z iç in d e ğ il d e b a k k a l f a t u r a l a r ı y ü z ü n d e n ş ik a y e t e d i ­ y o rd u . B ir d e n b i r c im r i ile e v le n d iğ im i f a r k e t t i m . P a n ta m b i r p in ti, c e b in d e a k r e p o la n b i r H a r p a g o n d u .

A m a o n a h iç k ız m a d ım , h a t t a d a h a d a ç o k se v d iğ im i, b ile s ö y le y e b ilirim . B e n im le e v le n e b ilm e k iç in ilk k a ­ r ı ş m a b i r s e r v e t b a ğ ı ş l a m a k z o r u n d a k a lm ış tı, b u n u b iliy o r d u m . C ü z d a n ın ı h e r a ç ış ı n d a y ü z if a d e s in in d e ­ ğ iş ik liğ in d e n b e n i n e k a d a r ç o k s e v d iğ in i a n lıy o r d u m .

P a n ’ı n e n b ü y ü k g e r e k s in im in in r a h a t v e h u z u r o ld u ğ u n d a n ta m a m iy le h a b e r s iz d im . E v in i g ü r ü l t ü c ü b i r « k ib u tz ’a» ç e v ir m iş tim . Ş a r k ı l a r s ö y le n iy o r, d a n s e d iy o r g ü lü n ü y o r d u .

D o s tla r ım ın y ü r e k t e n a lk ış la ­ d ığ ı y a d a e le ş tir d iğ i k ü ç ü k p a s a j l a r o y n u y o r d u m . H e r ­ k e s a y n ı a n d a k o n u şu y o rd u . B u Y u n a n lıla ra ö zg ü b ir y e te n e k tir . H e m k o n u ş u r h e m d in le riz . B ir k o n u ş m a s ı r a s ı n d a a la b ild iğ in e b a ğ ı r s a k b ile k a r ş ım ı z d a k in i n s ö y le d ik le r in in b i r t e k s ö z c ü ğ ü n ü b ile k a ç ır m a y ız . A m a P a n b i r İn g iliz c e n tilm e n i o lm a y ı s e ç m iş ti. B ir s ü r e s o n r a a k ş a m ü z e r i l e r i s a a t b e ş le s e k iz a r a s ı k a y b o l­ m a y ı a d e t h a l i n e g e tir d i. B u d a b e n i k a y g ı l a n d ı r ı y o r ­ d u . K o c a m ı k ı s k a n m a y a b a ş la m ış tım . B ir g ü n n e r e y e k a y b o l d u ğ u n u a ç ık ç a s o rd u m . B e şle s e k iz a r a s ı n e r e ­ y e g id iy o r d u ? B e n i b i r p a r k a y a d a , k a h v e y e g id ip g a ­ z e te o k u d u ğ u n a i n a n d ı r m a y a ç a lış tı. E v d e b i r t e k s a ­ t ı r b ile o k u y a b ilm e s i o la n a k s ız d ı, d ü n y a d a o lu p b i t e ­ n i iz le m e k is tiy o r d u . P a n ’a i n a n m a d ı m v e a r d ı n a M ar i a ’y ı s a ld ım . B e n i k im in le a l d a t t ı ğ ı n ı ö ğ r e n m e k is t i ­ y o rd u m . B u n a o k a d a r k e n d im i i n a n d ı r m ı ş tı m ki, y a ­ k ı n d a A t i n a 'n ı n k o c a s ın d a n b o ş a n a n e n g e n ç k a d ı n ı o la c a ğ ım ı b ile a k l ı m d a n g e ç ir iy o rd u m .

M a r ia r a p o r u y l a ç ık a g e ld i. « H a d i h e r ş e y i ç a b u k a n la t.»

41

— Z a p p e in o ’a g id ip g a z e te s in i o k u d u .

O a n d a b ü y ü k b i r p iş m a n lık d u y d u m . Z a v a llı P a n .

K u r d u ğ u m k i b u t z y ü z ü n d e n , g a z e te s in i b ile s o k a k l a r ­ d a o k u m a k z o r u n d a k a lıy o r d u . P iş m a n lığ ım y a k la ş ık o n d a k i k a k a d a r s ü r d ü . V e f a z l a İn g iliz g ib i d a v r a n ­ d ı ğ ı n a k a r a r v e r d im .

Y u n a n lı o ld u ğ u n u u ıju tm u ş m uydu b u adam ?

P a n b a n a k a r ş ı h iç b ir z a m a n s e r t d a v ra n m a d ı. V e ç o k iy i d o s t o ld u k . Ş a n s lı s a y ılır d ık , ç ü n k ü e v e y e r le ş ­ m e m iz d e n k ı s a b i r s ü r e s o n r a k a n k o c a iliş k ile rim iz k e s ilm iş ti. A s lın d a b o ş a n m a m ız g e r e k ir d i. A m a b u n u ik im iz d e is te m iy o r d u k . İ l g i n ç t i r e v liliğ im iz in ç ö k ü ş ü b iz i b ir b ir im iz e d a h a ç o k y a k la ş tır m ış tı. P a n g ü n l ü k y a ş a m ı n d a ç o k t u t u c u d u r . P o litik a d a is e t a m b i r g e r i ­ c id ir. M e ta x a s d i k t a s ı n a s e v im li s ö z c ü k le r y a k ı ş t ı r d ı ­ ğ ın ı b ile a n ı m s a n m .

B a ş k a l a n n m g ö r ü ş l e r in e h iç a ld ır m a z . B u n u n n e ­ d e n i d e z e n g in o lu ş u b e lk i, k im b ilir. H e m e y s e b a n a v a a d e ttiğ i ö z g ü r lü ğ ü s a ğ la m ış tır . N e y a p t ı ğ ı m ı h iç s o r ­ m a m ış k e n d is i d e b a n a h e s a p v e r m e m iş tir . A ç ık la m a ­ l a r a g ir iş m e y e c e k k a d a r k e t u m d u r P a n . B u d a b i r b a ­ k ı m a ç o k iyi, ç ü n k ü i n s a n Y u n a n lı g ib i d a v r a n d ı ğ ı n ­ d a ç o k a ç ı k t ı r v e y a r a l a y ı c ı o l a b ilir b u a ç ık lık .

K ıs a c a s ı h e m e v li h e m d e e v li d e ğ ild ik . V e b i r l i k ­ t e y a ş a m a y a d e v a m e d iy o r d u k . P a n b a n a ö n e r ile r d e b u lu n u y o r , b e n i k o r u y o r , g ü v e n v e r iy o r d u .

5 N is a n a y ı Y u n a n i s t a n ’a d ü ş m a n d ı r a d e ta . 1967 y ı ­ lın ın N is a n a y ı n d a n e i d ü ğ ü b e lir s iz b i r i o la n G e o rg e s P a p a d o p o u lo s y ö n e tim in d e t o p l a n a n b i r d iz i g a n g s ­ t e r a lb a y , b i r g e c e d e a ç k u r t o r d u s u g ib i b o ğ a z ım ız a ç ö k tü . 1941 y ılın ın N i s a n ı n d a A lm a n t a n k l a r ı d a ğ l a n 42

m ız ı y a ğ m a l a r k e n , u ç a k l a r P ir e ü z e r in e b o m b a y a ğ ­ d ır ıy o r d u . M u s ş o lin i o r d u l a r ı y l a a l t ı Ay m ü c a d e le e d il­ m işti. K ıta b ö lü m ü n d e , d a ğ l a r d a d ö ğ ü ş m e k iç in g e ­ re k li olan, d o n a n ım e k s ik liğ in e , s ila h s ız lığ a r a ğ m e n Y u n a n o rd u la r ı İta ly a n la rı A rn a v u tlu ğ a k a d a r p ü sk ü r tm ü ş t ü . B u f a ş is t l e r i n ilk y e n ilg is id ir. G i r i t h a l k ı ­ n ın b u b a ş a r ı s ın ı s o n r a l a r ı t ü m d ü n y a a lk ış la y a c a k tı.

F ü h r e r « Y u n a n a s k e r l e r i n i n ö lü m ü k ü ç ü m s e d ik le r in i» s ö y le r k e n o n l a r ı ö v d ü ğ ü n ü s a n ıy o r d u . B u b i r d i k t a ­ tö r e y a r a ş ı r d ü ş ü n c e b iç im id ir . O n u n g ib ile r iç in ö z­ g ü r l ü k s e v d a s ıy la , ö lü m ü k ü ç ü m s e m e k a y n ı k e f e y e k o n a b ilir . Y u n a n lı l a r y a ş a m a y ı h e r k e s t e n ç o k b i l ir le r. ö l ü m d e n n e f r e t e d e r l e r a m a z in c ir le r d e n d e öyleA l m a n l a r Y u n a n i s t a n ’ı ü ç b u ç u k y ıl s ü r e y le iş g a l e ttile r . V e b u ü ç b u ç u k y ıllık s ü r e d e d i r e n m e ö r g ü tü d u r m a d a n s a v a ş ın ı s ü r d ü r d ü . M . P a p a d o p o u lo s b u n ­ l a r ı iy i h a t ı r l a r . G iz li p o lis ö r g ü t ü t ü m a r ş iv l e r i t a r a ­ y ıp a n t i f a ş i s t d i r e n i ş ç i l e r in d o s y a l a r ım t o p a r la m ış tır .

P a p a d o p o u lo s n e d e n k o r k m a s ı g e r e k tiğ in i b ilir.

B u k i t a p t a s a v a ş t a n v e y a a s k e r i o lg u l a r d a n sö ze tm e k is te m iy o r u m . Y e te r in c e b ilg ili d e ğ ilim b u k o n u ­ la r d a . A m a b u n a k a r ş ıl ı k p e k ç o k Y u n a n lı n ı n s a v a ş v e iş g a l s ü r e s in c e n a s ı l d a v r a n d ı k l a r ı n ı ç o k iy i b ili­ y o ru m . S iz e o i n s a n l a r ı v e h â l â d e h ş e tle ü r p e r m e m e r a ğ m e n k e n d im i a n la ta b ilir im . İş b irlik ç i Y u n a n lı l a r v a r d ı. S a y ı l a n y o k d e n e c e k k a d a r a z d ı b u n l a n n . D ir e n e n Y u n a n lı l a r v a r d ı. K a la ­ b a l ı k m ı k a la b a lık . Ö lü m le d u r m a d a n b u r u n b u r u n a y a ş a y a n l a r v a r d ı. H e r g ü n ü s o n u n a d e k , a la b ild iğ in c e y a ş a y ıp , g e r is in e k a n ş m a y a n l a r v a r d ı, b u n a ö z g ü rlü k ' id e a li d e d a h ild i. İ ş te b e n b u s o n u n c u l a r g ib i y a ş ıy o r ­ d u m . S ığ ın a c a ğ ım b i r ö z ü r ü m d e y o k . Ç ü n k ü n e y a p ­ tığ ım ı b iliy o r d u m . D a v r a n ış ım ın y a n lış lığ ın ı g ö r e m e ­ 43

y e c e k i n s a n l a r l a ç e v riliy d im . B a b a m g ö n ü llü o l a r a k a t e ş h a t t m a y a z ılm ış tı.

S ü v a r i y ü z b a ş ılığ ın a a t a n m ı ş c e s u r c a d ö v ü ş ü y o r ­ d u . O n a lt ı s ı n a y e n i g i r e n k a r d e ş i m S p ir o s d a «Epon» a d ı n d a k i d ir e n m e ö r g ü t ü n e k a tılm ış tı. îk is id e k a z a n a ­ c a ğ ım ız a i n a n ıy o r la r d ı. B e n in a n m ıy o r d u m , u m u d u ­ m u y itir m iş tim . K ü ç ü k S p ir o s k ız ıp ö f k e le n iy o r v e b e ­ n i b o z g u n c u lu k s u ç u y l a p o lis e i h b a r e d e c e ğ in i s ö y lü ­ y o rd u . İ n s a n ın a r a d a n n e k a d a r z a m a n g e ç s e sile m e y e c e ğ i g ö r ü n t ü l e r v a r d ır . İ ş te b u n l a r d a n b iri: Is sız A tin a , e v le r in p a n j u r l a ­ r ı s ık ı s ık ıy a ö r t ü l m ü ş s o k a k l a r d a i n c in to p o y n u y o r.

B a şı s o n u b e lli o lm a y a n b itip t ü k e n m e z t a n k k e r v a n ı, t i tr e y e n k a ld ır ım la r .

B ir b a ş k a s ı: A k r o p o l’e y a v a ş y a v a ş ç e k ile n g a m a ­ lı h a ç ... B ir d iğ e ri: s o k a ğ a ç ık m a y a s a ğ ın a u y m a y a n b i r g r u p , g e c e n in iç in e d o ğ r u k o ş u y o r. B a ş la r ın d a g e n ç b i r d e lik a n lı v a r . G r u p ç a b u c a k d a ğ ılıp e v le r e sığ ın ıy o r. B u n l a r Y u n a n lı l a r ın s a k l a m a y a ç a lı ş t ı k l a r ı Y a h u d ile r . D e lik a n lı s o k a k t a t e k b a ş ı n a şim d i. B irb iri a r d ı n a k a p a n a n k a p ı l a r ı iz liy o r h a r e k e ts iz . S o n r a g e ­ r i s i n g e r iy e d ö n ü p s o k a k t a n a ş a ğ ı d o ğ r u k o ş m a y a b a ş ­ lıy o r. İş te E llie ’n i n g ö r ü n t ü s ü . Ç o k y e te n e k li b i r y a z a r ­ d ı r b u g ü n , v e iy i b i r d o s tu r . İ ş g a l s ı r a s ı n d a ö ğ r e n c iy ­ di. B ir k a ç a r k a d a ş ı y l a y o k s u l ç o c u k la r iç in b i r k u k ­ la ti y a t r o s u k u r m u ş t u . İ lk g ö s te ri: b i r p e r i m a s a lıy d ı.

K ö tü c a d ın ın e lin d e n y a k ış ık lı p r e n s i t a r a f ı n d a n k u r ­ t a r ı l a n g ü z e l p r e n s e s in ö y k ü s ü . M u tlu so n . E llie ’y i ş a ş ­ k ı n a ç e v ir e n b i r ş e y o lu y o r. Ç o c u k la r ın h e p s i b a ş lıy o r ­ l a r g ö s te r iy i y u h a l a m a y a . Y a r d ı m c ı la r ı n ın h e p s i a ğ l a ­ m a y a b a ş lıy o r. A m a E llie o la y ı k a v r ıy o r . H a r p iç in d e y e tiş e n a ç ç o c u k la r a p e r i m a s a l l a r ı a n l a t m a m a k g e ­ re k . İk in c i g ö s te r id e k i o y u n a ç k a l d ı k l a r ı iç in h ır s ız lık 44

y a p a n ik i k ü ç ü k ç o c u ğ u n ö y k ü s ü . B a ş a r ı s a ğ lıy o r la r .

M e tn e y a v a ş y a v a ş a n t i n a z i s t s l o g a n l a r s e r p iş t ir i y o r ­ la r. E llie ilk d ir e n m e t i y a t r o s u k u r a n l a r d a n d ı r . Ü s te ­ lik ç o c u k la r iç in . A l m a n l a r iş in f a r k ı n a v a r ı n c a E llie ’ yi t u t u k l a m a k a r a r ı a lıy o r la r . A m a t i y a t r o s a b i t d e ­ ğ il ç a d ı n s ö k ü y o r l a r ...G ö s te r ile r d e v a m e d iy o r.

B ir g ü n E llie b ild ir i d a ğ ı t t ığ ı g e r e k ç e s iy le d ö v ü le n b ir ço c u k g ö rü y o r. Y ü re ğ i b u rk u lu y o r, ev e d a r a tıy o r k e n d in i. E lle r in in t i tr e m e s i n i e n g e lle y e b ilm e k iç in b a ş ­ lıy o r ü t ü y a p m a y a . B a b a s ı e v e g e liy o r. B a n k a c ı. M e ­ m u r l a r g r e v y a p m a k is te m iş le r . A d a m s in ir li b i r ik i­ le m iç in d e . E ğ e r g r e v e k a t ı l s a p o lis t a r a f ı n d a n t u t u k ­ la n a c a k , k a t ı l m a s a d ir e n i ş ç i l e r t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l e ­ ce k . İ ş te b u d u r u m d a k i b i r i n i n k ız ı d a k a y g ıs ız c a ü t ü y a p ıy o r. E llie ’n i n b a b a s ı b e lk i d e r a h a t l a m a k iç in b a ­ ğ ırıy o r: « S e n in iş g a ld e n h a b e r i n y o k m u ?»

E lb e tte h a b e r i v a r E llie ’n in . B a b a s ı iş e g ittiğ in d e b i r g r u p d ir e n iş ç i b u e v d e to p la n ıy o r . B a b a y a t a ğ ı ­ n ı n a l t ı n d a d u r a n b i l d ir il e r d e n d e h a b e r s iz , h e r g e c e d in a m it ü s tü n d e u y u y o r.

E llie ’n i n o k u l a r k a d a ş l a r ı n ı n p e k ç o ğ u d ir e n m e ö r g ü t ü n ü n p o s ta c ılığ ım y a p m ış tır . Ç a n t a l a r ı n d a m e ­ s a j l a r ille g a l p r o p a g a n d a a r a ç l a r ı t a ş ı r l a r d ı. G e c e le r i d u v a r l a r a s lo g a n y a z a r l a r d ı: « k a h r o ls u n N a z ile r» «Di­ r e n in » , « K a til S S ’le r» , S lo g a n la r ı y e ş il b o y a y la y a z a r ­ la r d ı.

B ir g e c e b i r ç o c u k s u ç ü s t ü y a k a la n m ış , a t e ş e t ­ m iş le r ü z e r in e . O d a t e la ş iç in d e k a ç a r k e n b o y a k u t u ­ s u n u a y a k k a b ı l a r ı n ı n ü s t ü n e d ö k m ü ş . B ir ç if t a y a k k a ­ b ıs ı v a r m ış . A m a E llie s o r u n a h e m e n b i r ç ö z ü m b u l ­ m u ş , b a b a s ı n d a n p a r a ç a lıp a r k a d a ş ı n a y e n i b i r ç if t a y a k k a b ı a lm ış la r .

B ir g ü n E llie v e b i r a r k a d a ş ı m ı z l a d a h a b i r li k te y ­ 45

d im . B ir d e n E llie Y u n a n i s t a n ’ı n k u r t u l u ş u iç in ç a lış ­ m a y a n l a r ı n t ü m ü n ü n a l ç a k o ld u ğ u n u sö y le d i. « M e lin a d a h a o n y e d i y a ş ın d a .» d e d i d i ğ e r a r k a ­ d a ş ım ız .

— B e n o n a l t ı y a ş ın d a y ım v e g r u b u n u z d a e n y a ş ­ lıs ı sa y ılırım !»

E llie g i t ti k t e n s o n r a a r k a d a ş ı m ç o k ü z g ü n o ld u ­ ğ u m u a n la d ı. « A p ta l o lm a» d e d i. «E llie’n i n k o m ü n is t o ld u ğ u n u a n l a m a d ı n m ı?»

A n la m a m ış tım a m a b u s ö z le r b e n im iç in b i r t e ­ se lli o ld u .

V e A n e s tis , b u g ü n a l b a y l a r ı n e n a m a n s ı z d ü ş m a ­ n ıd ır , b a ş ı n a ö d ü l b ile k o n d u . Ç o k s e v g ili b i r d o s ttu r .

A n e s tis o n u n s a v a ş ta k i a d ıy d ı. G i r it d i r e n m e ö r ­ g ü t ü n e o n b e ş y a ş ı n d a k a tılm ış tı. B ir k ö y d e t u t u k l a n ­ m ış v e h a k k ı n d a k u r ş u n a d iz ilm e k a r a n v e rilm iş . A n ­ n e s iy le b a b a s ın ı k u r ş u n a d iz ile c e ğ i y e r e g e tir m iş le r .

A n e s tis d u v a r a y a p ış m ış , m a n g a tü f e k l e r i n i o m u z la ­ m ış. T a m o a n d a i n a n ı l m a z b i r ş e y o lm u ş . K ö y ü n d o k ­ t o r u y l a e v li o la n b i r A lm a n k a d ın , a s k e r l e r t ü f e k l e r i ­ n i o m u z la d ığ ın d a , ü z e r l e r i n e y ü r ü y ü p b a ş la m ış l a n e t ­ l e r y a ğ d ır m a y a . T a n r ı l a r ı n s o y u n d a n o l d u k l a n n ı ö n e s ü r e r k e n ç o c u k la r l a s a v a ş ıp k a h r a m a n o la m ıy a c a k la r ı n ı s ö y le y ip u t a n d ı r m ı ş a s k e r le r i. A n e s tis a f fe d ilm iş .

A m a A l m a n l a r k a r a r l a r ı n a k ı s a s ü r e s o n r a p iş m a n o lm u ş la r. A n e s tis b i r a n o ls u n r a h a t s o lu k a l m a l a r ı ­ n a f ı r s a t v e r m iy o r m u ş . K o r k u n e d i r b ilm e d e n s a v a ş ı ­ n ı s ü r d ü r ü y o r m u ş . A l m a n l a r ı y e r e n a f iş le r i, İn g iliz g iz ­ li s e r v is i a r a c ı l ı ğ ıy l a e d in iy o r v e b u n l a r ı A lm a n k ı ş l a ­ la rın a , ta n k la r ın a y a p ış tın y o rm u ş . K a ra b o rs a y a p a n b i r b a k k a lı b a s ıp t ü m m a l l a r ı n ı h a l k a d a ğ ıtm ış b i r g ü n A lm a n b ir lik le r in i b a s ıp s i l a h l a r ı m ç a lıp d i r e n i ş ­ ç ile r e v e r iy o r m u ş . S a v a ş s ü r e s in c e A l m a n l a r o n u e le

46

g e ç ir m e y e ç a lış m ış la r . İ k in c i k e z y a k a la d ı k la r ı n d a o n d o k u z y a ş ın d a y m ış . Y e n id e n ö lü m e m a h k u m e d il­ m iş v e k u r t a r ıl m ı ş . D o s t l a n h a p i s a n e y i b a s ıp k u r t a r m ı ş la r o n u . S a v a ş ın s o n u n d a A n e s tis l i d e r o lm u ş tu .

B u k i t a b ı h a z ı r l a r k e n A n e s tis b e n i g ö r m e y e g e ld i.

D a s s in ’i n k ız ı B ic h e lle , R its o s ’u n g ü z e l b i r ş iir in in Y u n a n c a d a n ç e v ir is in i y e n i ta m a m la m ış tı. İ a n n is R its o s Y u n a n is t a n 'ın e n te m iz s e s id ir. V e b ü y ü k b i r ş a ir d ir .

A d ı u l u s a l s e r v e t lis te le r im iz d e y e r a lır . A l b a y l a r b u s e s te n k o r k a r l a r . 1 9 6 7 'd e n b e r i R its o s t u t u k lu . R ic h e lle A n e s tis ’le (b a n a ş iir i o k u d u . A m e r ik a lı o lm a s ın a r a ğ ­ m e n , R its o s ’u n d ilin in i n c e lik le r in e k a r ş ı ç o k d u y a r lı R ic h e lle . B u d a b iz i d u y g u la n d ır d ı. O k u m a s ın ı b i t i r ­ d iğ in d e A n e s tis ’i n g ö z le r in in d o ld u ğ u n u g ö r d ü m . B u d a b e n im k a f a m d a c a n la n d ı r d ı ğ ım s a r s ı l m a z d i r e n i ş ­ ç i i m a j ın a u y m a m ış tı. A n e s tis ’e s ık s ık a ğ la y ıp a ğ l a ­ m a d ığ ın ı s o rd u m . B ir a n d ü ş ü n d ü : « N a d ire n » , d e d i.

B ir s ü r e s u s tu k . A n e s tis s ö z e b a ş la d ı: «Size b i r ö y k ü a n l a t m a k istiy o ru m ^ 1944’d e A l­ m a n l a r b e n i ö ld ü r m e y i k e s in lik le a k ı l l a r ı n a k o y m u ş ­ la r d ı. H a p is a n e d e y d im , in f a z ı b e k liy o r d u m . Y a n d a k i h ü c r e d e ik i k ız v a r d ı. O n l a n ta n ıy o r d u m . T e r z ilik y a ­ p ı y o r l a r d ı v e ç o k g e n ç tile r . H iç b ir ö r g ü te b a ğ lı d e ğ il­ l e r d i a m a b iz im le b i r l i k te ç a lış ıy o r la r d ı. İn g iliz a s k e r ­ le r i te d a v i e d ip e v le r in d e s a k l a d ı k l a r ı iç in t u t u k l a n ­ m ış la rd ı. D ir e n iş ç ile r in is im le r in i s ö y le m e le r i iç in iş ­ k e n c e y a p ılm ış tı g e n ç k ız la r a . K o n u ş m a m ış la r d ı k u r ­ ş u n a d iz ile c e k le rd i a m a u m u t l a r ı n ı y itir m iy o r la r d ı. B ü ­ t ü n g ü n d i ğ e r t u t u k l u l a n y ü r e k le n d ir ic i s ö z le r s ö y lü ­ y o r, G ir it t ü r k ü l e r i ç a ğ ır ıy o r la r d ı. İ n f a z l a r ı n a b e ş g ü n k a l a h ü c r e l e r i d e n e tle m e k ü z e r e y e n i b i r A lm a n a s ­ k e r i a t a n d ı . T u t u k l u l a r a iy i d a v r a n ı y o r d u . S o n r a d a n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e t e r z i k ı z l a r b u a s k e r l e y a tm ış la r .

B ir g r u p t u t u k l u b u o la y ı t a r t ı ş ı y o r d u b i r g ü n , k im i­ 47

le r i b u d a v r a n ı ş l a r ı n ı k ın ıy o r d u d ö n ü p b e n im f ik r im i s o r d u l a r . H ı ç k ı r a h ı ç k ı r a a ğ l a m a y a b a ş la d ım .»

M itso s! Ş im d i E g in e a d a s ı n d a t u t u k lu . T a m ir c ilik y a p a r . O n u t a n ı d ı ğ ım d a Y u n a n i s t a n ’d a ç e v ir d iğ im b i r film iç in g e r e k li o la n a r a b a y ı t a m i r e d iy o rd u . E li­ n e h e r f ı r s a t g e ç iş in d e b a n a y a z a r . İ ş g a l s ı r a s ı n d a M itso s ç o k ö n e m li b i r g ö r e v ü s l e n ­ m iş. A lm a n g ü v e n lik s e r v is i a d ı n a ç a lı ş a n b i r Y u n a n lı h a i n i n ö l d ü r ü lm e s i... Ü s le n d iğ i g ö r e v i h e r k e s i n g ö z le ­ r i n ö n ü n d e g e r ç e k le ş tir m e s i g e r e k iy o r m u ş . B ir ö ğ le ­ d e n s o n r a h a i n ö n e m li c a d d e l e r d e n b i r i n d e y ü r ü r k e n , k im s e y a n m a y a k l a ş m a c e s a r e ti n i g ö s te r e m iy o r m u ş , h e r k e s b i r y e r le r d e s a k lı a s k e r le r in , b u a d a m ı k o r u ­ m a g ö r e v in i y ü k le d ik le r in i v e h e r a n s a l d ı r ı y a g e ç e b i­ l e c e k le r in in b ilin c in d e y m iş . Y o lu n u c u n d a b is ik le ti­ n i n ü s t ü n d e M its o s b e lirm iş . O m u z u n a u s t u r a g ib i b le y le n m iş b i r b a l t a y ı v u r m u ş p e d a l ç e v ir iy o rm u ş .

H ız la h a i n e d o ğ r u y a k la ş m ış v e g ö r e v in i y e r in e g e t i r ­ m iş. e v r e d e k ile r d e n n e b i r s e s n e b i r h a r e k e t . A m a M its o s k a s k e ti n i d ü ş ü r m ü ş , g e r i d ö n ü p k a s k e ti n i y e r ­ d e n a lm ış v e s a k i n s a k i n o la y y e r in d e n u z a k la ş m ış .

M a n o lis G lez o s! 1964 d e m ille tv e k illiğ i y a p m ış , b a ­ b a m ı n v e b e n im d o s tu m u z . 1940 y ılın ın 30 M a y ıs g e ­ c e si M a n o lis G le z o s, 19 y a ş ın d a , ö ğ re n c i, A p o s to lo s S a n t a s ’l a b i r l i k te A k r o p o l’ü n e te k le r in d e le r . T e p e le r in ­ d e d e v b i r d e m i r y ığ ın ın ın ü z e r i n d e g a m a lı h a ç d a l ­ g a la n ıy o r . A y ış ığ ın d a d e v r iy e g e z e n A lm a n n ö b e tç i­ le r i z o r s e ç iliy o r. C e p le r in d e b i r f e n e r l e ik i g e n ç , t e ­ p e n in k u z e y e b a k a n y a m a ç la rın d a u z a n a n ç a m o r­ m a n ı n a d a ld ıla r . K a y a l ık l a r l a k a p l ı d ik y a m a c a u l a ş ­ t ı k l a r ı n d a n ö b e t ç i l e r in g e lip g e ç m e s in i b e k le d ile r . S o n ­ r a k u t s a l d u v a r l a r ı a ş ıp , b a y r a ğ ı n ç e k ili b u l u n d u ğ u d i­ r e ğ i n a l t ı n a s ü z ü ld ü le r . A m a r ü z g â r k a b l o l a r ı k a r ı ş ­ tır m ış tı, b a y r a k y e r in d e n k ım ıld a m ıy o r d u . B u n u n ü z e ­ 48

r in e G le z o s ’l a S a n t a s d ir e ğ e t ı r m a n d ı l a r v e e lle r iy le d iş le r iy le b a ş l a d ı l a r k a b l o l a r ı ç e k m e y e . B ir s ü r e s o n ­ r a b a y r a k o n l a n s a r a c a k b iç im d e i n i y o r d ir e k te n . E l­ le r in d e b a y r a k l a g e c e n in k a r a n l ı ğ ı n d a k a y b o lu y o r la r .

E r te s i s a b a h A t i n a 'n ı n g ö ğ ü ö z g ü r d ü . Ş ii r le r ş a r k ı l a r ­ l a b u b a ş a n k u t l a n d ı . B u g ü n G le z o s ç o k h a s t a v e Lero s a d a s m d a a l b a y l a r ı n t u t u k lu s u . İ ş te t a n ı d ı ğ ım i n s a n l a r d a n b i r k a ç ı. B u y ü r e k li i n ­ s a n l a r ı n s a y ıs ı b i r h a y l i k a l a b a l ık t ı r . K im ile r i ilk ille ­ g a l g a z e te y i k u r d u l a r . K im ile ri d a ğ l a r a ç ık ıp A lın a n ­ l a r a k a r ş ı s a v a ş tı l a r , b a z ıl a r ı d a iş g a lc ile r le iş b ir liğ i y a p t ı l a r . A m c a m G e o rg e s d a b i r iş b ir lik ç id ir . P e k ç o k k r a lc ı g ib i o d a b i r A lm a n h a y r a n ı y d ı. J e a n R a llis ’le iş b irliğ i y a p ıp 1943’d e b a ş b a k a n l ı ğ a g e tir ild i. « G ü ­ v e n lik ö r g ü tle r in i» d e k u r a n R a llis ’d ir , d ir e n iş ç ile r in b a ş d ü ş m a n l a r ı d ı r b u ö r g ü t e b a ğ l ı o la n la r . G e o rg e s a m c a y ı Y u n a n B a n k a s ı n ı n b a ş m a g e ç ir e n g e n e R a l­ lis ’d ir. E p o n k a y ı t l ı k a r d e ş i m S p ir o s v e d a h a k ü ç ü k , d a h a r a d i k a l b i r ö r g ü t e b a ğ l ı o la n b a b a m , G e o rg e s a m c a y l a b i r d a h a k o n u ş m a d ıla r . U t a n m a z l ığ ı n a t a ­ n ı k o lm a k is te m iy o r la r d ı. G e o rg e s a m c a s a v a ş ın b i t i ­ m in i g ö r e m e d e n b i r k a lp k r i z i n d e n ö ld ü . İ ş g a l t a m b i r f e la k e tti. İ ş g a lc ile r ü r ü n l e r e , h a y ­ v a n l a r a e l k o y u y o r d u . A ç lık b a ş g ö s te r d i. S u b u l u n m u ­ y o rd u . Y a v a ş y a v a ş s o k a k l a r d a a ç l ı k t a n ö le n i n s a n ­ l a r a a lış tık . C e s e tle r k a m y o n l a r a y ü k le n ip b ü y ü k ç u ­ k u r l a r a g ö m ü lü y o r d u . B in le rc e Y u n a n lı t o p l a m a k a m p ­ l a r ı n a a lın d ı, b in le r c e s i d e k u r ş u n a d iz ild i. H e r ş e y e r a ğ m e n ilk g ü n d e n i t i b a r e n b a ş g ö s t e r e n b i r k a ç k a h ­ r a m a n l ı k ö r n e ğ i h a l k ı d ir e n m e y e y ö n le n d ir d i.

D e m o k r a t, s o s y a lis t v e k o m ü n i s t p a r t i l e r l e s e n d i­ k a l a r 5 a y g ib i b i r s ü r e d e b ir le ş ip U lu s a l K u r t u lu ş C e p h e s i ’n i k u r d u l a r . (E .A .M .) a y r ı c a b u n u n h e m e n a r d ı n ­ d a n Y u n a n H a lk K u r t u l u ş ö r g ü t ü k u r u l d u (E .L .A .S ).

49

E .A .M . b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u o l u ş t u r u y o r d u , g ü ç le r i b i r s o n r a k i y ıl a ç ık ç a o r t a y a ç ık a c a k tı. İ ş g a l k u v v e t le r in i n b u r n u n u n d ib in d e g ö s te r ile r , m i ti n g l e r g r e v le r d ü z e n ­ le d ile r. K u k la A t i n a h ü k ü m e t i n i h a l k ı z o r la ç a lı ş m a y a y ö n e lte m iy e c e k le r in e iliş k in b i r a ç ık l a m a y a p t ı r d ı l a r .

K ıs a b i r s ü r e s o n r a g ü ç l e n e n d ir e n iş ç ile r , 3 A lm a n 4 İ t a l y a n k a r a r g a h ı n ı iş g a l e tti. 1942’d e ü n l ü G o rg o p o t a m o s v i a d ü k ü o p e r a s y o n u n u g e r ç e k le ş tir d ile r . D ir e ­ n i ş ç i l e r R o m m e l o r d u l a r ı n ı n Y u n a n i s t a n ’a g i r i ş y o lu ­ n u k e s m e y i b a ş a rm ış la rd ı,. C h u r c h i l l b u o p e r a s y o n ­ d a n ö v g ü y le s ö z e d e c e k ti.

B ü t ü n Y u n a n i s t a n ’d a ç o k s a y ı d a e r k e k , k a d ın , ço ­ c u k iş g a lc ile r le s a v a ş m a u ğ r u n a y a ş a m l a r ı n ı o r t a y a k o y d u la r . B e n d e y a ş a m ı m ı te h lik e y e s o k u y o r d u m a m a s a v a ş ım k iş is e ld i. D o s tla r ım ın a ç s u s u z k a l m a ­ y ıp , y a ş a m d a n o la b ild iğ in c e z e v k a l m a l a r ı iç in e lim ­ d e n g e le n i y a p ıy o r d u m . E ğ e r A le x is ’i t a n ı m a s a y d ı m s a n ı r ı m o l a y l a r b a ş k a t ü r l ü g e liş ird i.

6 B ir ü lk e i s t e r k e n d i o r d u s u y la , i s t e r y a b a n c ı b i r o r d u n u n z o r u y la d i k t a y ö n e tim i a l t ı n a a l ı n s ın s o n u ç ­ t a a y n ı ö z e llik le r o r t a y a ç ık a r . İ n s a n l a r k e n d i l e r in i a l ­ ç a ltılm ış h is s e d e r le r . Ö z g ü r l ü ğ ü n ü z e lin iz d e n a lın ır , v a r lığ ın ız z a r a r g ö r ü r . A m a e n b ü y ü k a lç a ltılm a y ı k o r k t u ğ u n u z z a m a n d u y a r s ın ız . E lin iz e b i r s i l a h a lıp , s a ld ırg a n la ra k a r ş ı s a v a ş m a k ta n k o r k tu ğ u n u z a u t a ­ n ır s ın ız . K im i z a m a n d a g e r e k l i c e s a r e ti n i z v a r d ı r a m a s i la h b u la m a z s ın ız . S i l a h l a r h e r z a m a n d i k t a t ö r l e r i n e lin d e d ir . G ü ç s ü z lü ğ ü n ü z a l t ı n d a e z ilirs in iz . B ir N a z i a s k e r i e lin d e k i b e lg e y i g ö s t e r ip e v in iz e y e r le ş ir . Y a p ı­ s ın d a k i t u t a r s ı z l ı k o n u e v in iz in y e m e k o d a s ı n a iş e m e ­ y e y ö n e ltir, b i r y a n d a n i ş e r b i r y a n d a n d a s iz e b a k ı p 50

g ü le r. S iz s u s u p s e y r e d e r s in iz , s e s s iz liğ in iz ö lü m c ü l­ d ü r.

S a y ıla r ı g id e r e k a r t a n k a l a b a l ık l a r , k u r t u l u ş u d i­ r e n m e k t e b u l d u l a r . K im ile ri d e ç e k im s e r k a b p b a s k ı ­ y ı k a b u l l e n i p ik in c i s ın ıf i n s a n d u r u m u n a d ü ş tü le r . İş i u t a n m a z l ı ğ a d ö k e n l e r d e o ld u . A le x is g ib i. A le x is A l ı n a n l a r d a n g ü ç l ü o ld u k la r ı, Y u n a n lı l a r d a n d a g ü ç s ö z o l d u k l a r ı iç in n e f r e t e d iy o r d u . İ n s a n g ib i d a v r a n ­ m a y a k a r a r v e r d i v e i k i c e p h e y i d e s ö m ü r d ü . İd e a lle ­ r i n e b a ğ l ı Y u n a n lı l a r ı k ü ç ü k d ü ş ü r m e k g e r e k iy o r d u .

T a n k la rın a to p la rın a g ü v e n e n A lm a n la rı d a k a n d ır ­ m ak: g e r e k liy d i. K a n d ır m a k iç in d e p a r a l a r ı n ı n e lle r in ­ d e n a l ı n m a s ı g e r e k liy d i. V ic d a n ın ın s e s in i b a s t ı r a b i l m e s i iç in A le x is ’i n b u p a r a l a n p e n c e r e le r d e n s a v u r ­ m a s ı g e r e k liy d i. E ğ le n m e liy d i in s a n . O n u n iç in d e e ğ ­ le n c e te h lik e y e a t ılm a k tı. A l m a n l a r ın s a t ı n a l m a k is ­ t e d i k l e r i h e r ş e y i b u lu y o r d u . O y u n , s a t t ı k l a n k ö t ü o l­ d u ğ u s ü r e c e a n la m lıy d ı. M ü ş te r i l e r i n d e n ç a ld ığ ı m a l ­ l a n o n l a r a g e r i s a t a r k e n in a n ı l m a z b i r d o y u m a u l a ­ ş ıy o rd u . Y u n a n lı y a n d a ş l a n d a o ld u . K im ile ri b ü y ü k s e r v e t le r e k a v u ş t u , p a r a l a n ı n y a b a n c ı b a n k a l a r a y at ı n p g ü v e n c e a l t ı n a a ld ıla r . B ü y ü k p a r a l a r k a z a n a n A le x is ’i n b e ş p a r a s ı y o k tu . K a la b a lık Ibir g e c e k u l ü ­ b ü n d e b i r d e n h e r k e s e ş a m p a n y a s e r v is i y a p ılır d ı. Ş a m p a n y a Y u n a n i s t a n iş g a l a ltın d a y k e n ! Ş a ş k ın lık la , d ip m a s a l a r d a n b ir in d e o t u r a n A le x is ’i g ö s t e r e n g a r ­ sona. b a k a r l a r d ı . A le x is y e r in d e n k a l k ı p h e r k e s i s e la m ­ la r : « V a k it v a r k e n için » d e r d i.

C e b in d e h e r z a m a n d o lu , A l m a n l a r a y a d a k e n d i­ s in e k a r ş ı k u l l a n ı lm a y a h a z ır , k u r u l u b i r t a b a n c a t a ­ ş ırd ı. İ ş te b u a d a m b a n a â ş ık o lm u ş tu . V e t a n r ı b e n i b a ğ ış la s ın b e n d e o n u d a y a n ıl m a z b u lu y o r d u m .

P a n ’m e v in d e t ü m s a n a tç ı a r k a d a ş l a r ı m y a ş ıy o r 51

d u . Y iy e c e ğ im iz k a l m a d ı ğ ı n d a A le x is ’i n a d a m l a r ı b i ­ z e t o n l a r c a y iy e c e k g e tir iy o r d u . Y u n a n is t a n a ç lı k t a n k ı v r a n ı r k e n b e n h iç a ç lık d u y m a d ım .

B ir g e c e y a t a ğ ı m ı n ü z e r i n i m ü c e v h e r le k a p l ı b u l ­ d u m . B u n l a r S o v y e tle r B ir liğ in d e n k a ç a n D a v id o v la n n m ü c e v h e r le r iy d i. A le x is b e n i e tk ile m e k a m a c ıy la s a t ı n a lm ış tı. E tk ile n m e d iğ im i s ö y le y e m e m . A m a A le x ­ is h e p s i n i to p la y ıp g e r i g ö t ü r d ü v e A l m a n l a r a s a t m a k ü z e r e b ilm e m n e m a k i n a s ı a lm ış . K a z a n d ığ ı p a r a y ı h e m e n o y u n a y a t ı r d ı v e k a y b e tti. A m a a ld ır m ıy o r d u .

Y a P a n ? O n a s ıl d a v ra n ıy o rd u ?

P a n fild iş i k u l e s i n e ç e k ilm iş ti. A l ı n a n l a r d a n n e f ­ r e t e d e r d i, d ir e n iş ç ile r e g e lin c e o n l a r d a k o m ü n is tti v e k o m ü n i s tl e r in b o y n u z l a n v e k u y r u k l a n v a r d ı, ş e y ­ t a n g ib iy d ile r . A l m a n l a r y a t ı n a v e a r a b a s ı n a e l k o y ­ d u l a r . E v d e d e a s k e r b a r ı n d ı r m a k z o r u n d a y d ık . B ir t a n e s i d e d e m in s ö z ü n ü e ttiğ im a r i ı r k t a n o l d u ğ u n u o r t a y a ç iş e tm e k le k o y a n b i r s u b a y d ı. B ir d i ğ e r i f ilm ­ le r d e r a s la d ığ ım ız t i p ik A lm a n ö r n e ğ iy d i. M o z a r t’a b a y ılıy o r Y u n a n t a r i h i n i s u g ib i e z b e r e b iliy o r d u .

K a r ş ı d e v r im c ile r e n u t u k l a r ç e k iy o r a n s ız ın P a r t h e n o n ’u n m i m a r i y ü c e liğ in i ö v ü y o rd u .

P a n ’m c e s a r e ti b ü t ü n b u n l a r ı y a ş a m a y a y e t m e ­ d i P a r a s a l s o r u n u m u z y o k tu . Y iy e c e k s iz k a l m a m ız ın n e d e n i a l a c a k b i r ş e y i n b u lu n m a m a s ıy d ı. B ö y le d u r u m ­ l a r d a P a n k u z e y d e k i a r a z i l e r i n d e n y iy e c e k g e t i r t i y o r ­ d u . N e d e o ls a b i r a r i s t o k r a t t ı v e b a r b a r l a r ı n k e n d i ­ s i n d e n g ü ç l ü o lm a s ın a d a y a n a m a z d ı. E v in a r k a o d a ­ l a r ı n d a n b i r i n e k a p a n ıp , s a a t l e r b o y u n c a , b ık ıp u s a n ­ m a d a n e s k i b i r o y u n k a ğ ı d ı d e s te s iy le d u r m a d a n f a l b a k ıy o r d u . E v i n e r e d e y s e y ı k ı la c a k h a ld e y d i a m a P a n s a v a ş s ü r e s i n c e y a ln ız lığ ı s e ç ip , b i r o d a y a k a p a n d ı v e o y u n k â ğ ı t l a r ı n a v e r d i k e n d is in i.

O n d a n d a k e n d im d e n d e b i r ş e y is te d iğ im y o k tu .

52

D o s tla r ım v a r d ı, o n l a r l a v e A le x is ’le e ğ le n c e li v e h e ­ y e c a n lı s a a t l e r g e ç ir iy o r d u m . S o k a ğ a ç ık m a y a s a ğ ın a u y m a m a n ı n ç ılg ın lık o ld u ğ u n u b iliy o r d u m , p e k ç o k i n s a n b u y ü z d e n c a n l a r ı n d a n o lm u ş tu , a m a b e n g e ­ c e le r i s o k a ğ a ç ı k m a k t a n z e v k a lıy o r d u m . B a z ı g e c e le r a s k e r l e r i n ş e h ir d e a r a m a y a p t ı k l a r ı n ı b iliy o r d u m v e d ı ş a r ı y a b u g e c e le r d e ç ık ıp A le x is ’e o n u n k a d a r t e h ­ lik e d e n h o ş la n d ığ ım ı g ö s te r m e y e ç a lış ıy o rd u m . B ir p a ­ r a z i t g e r e k s iz b i r v a r lık tım , h a y a t ı m ı b i r h iç u ğ r u n a b i r k a ç a r k a d a ş l a e ğ le n m e k y a d a k â ğ ı t o y n a m a k iç in te h lik e y e a ta b iliy o r d u m . A le x is b u d a v r a n ı ş l a r ı m ı o n a y lıy o r d u , y a ş a m a k b u y d u o n u n iç in . O n d a n p a r a ç a lıp k a r d e ş i m S p ir o s ’a v e r m e m e d e k a r ş ı ç ık m ıy o r ­ d u . D ir e n iş e in a n d ı ğ ı iç in d e ğ il, p a r a ç a lm a y a c e s a ­ r e t e d e b ild iğ im iç in s e s in i ç ık a r m ıy o r d u .

B e n i s a v a ş a k a r ş ı k o r u y a n o y u n c u lu ğ a k a r ş ı d u y ­ d u ğ u m t u t k u v e o k u ld u . A l m a n l a r o k u l a g ir e m e m iş ­ le rd i. H e r g ü n ö ğ le d e n s o n r a l a r ı s a a t 2 ile 6 a r a s ı n d a , i ş g a l y o k tu , k o r k u y o k tu , M e lin a d a o r t a d a n k a y b o ­ lu y o r, y e r in i F a u s t ’u n M a r g u e r i t e ’i, O fe lia , L o c a n d ie r a a lıy o r d u . D e r s le r d e i n s a n k e n d is in i c e n n e t t e s a n ı r ­ d ı, ç o k s a y ı d a r o l in c e liy o r d u k , D im itr is R o n d ir is ’i n s a y e s in d e d e h e p im iz k e n d im iz i d ü n y a n ı n e n iy i d r a ­ m a o k u l u n d a s a n ıy o r d u k . İlk y ıl b ü y ü le y ic i g e ç ti. B u d ö n e m d e k i h o c a m T aı k is M o u z e n id e s ’d i, b e n i g ü z e l k a d ı n t i p le r i n e ç a lış tı­ r ıy o r d u , b u l v a r t i y a t r o s u n d a n d a h a ö n e m li b ir ş e y o la ­ b ile c e ğ in i d ü ş ü n e m iy o r d u m . K la s ik t i y a t r o d a n n e f r e t e d iy o r d u m , g e ç m iş te n , sö z s a n a t l a r ı n d a n , u y u ş t u r u c u k u r a m l a r d a n — s e s in i a y a r l a m a k g ib i ö r n e ğ in — ... S ı­ k ı ç a lış ıy o r, b e ğ e n iliy o r v e ç ı l g ı n la r g ib i e ğ le n iy o r d u m . İk in c i y ıl e ğ le n c e t u t k u y a d ö n ü ş t ü D im itr is R o n d iris y ü z ü n d e n . H o c a m ız b i r d a h iy d i'. Y u n a n t r a j e d il e r in i n e n b ü y ü k u s ta s ıd ır . H e ro d e A ttic u s a m f i t e a t r ı n d a s a h ­ 53

n e y e k o y d u ğ u O r e s ti b e n c e d ü n y a n ı n e n ö n e m li t i y a t ­ r o o la y ıd ır. O n u n ö ğ r e n c is i o lm a k y e n i b i r d in e g i r ­ m e k g ib iy d i. H e p im iz o n u n t u t s a k l a r ı y d ı k . R o n d iris d e h a s ın ı n y a n ı s ı r a k e n d is in i d ü n y a n ı n m e r k e z i o la ­ r a k g ö r ü r d ü . K e n d is in in , t i y a t r o s u n u n d ı ş ı n d a b i r o y u n s e y r e tm e k m i, d ü n y a n ı n s o n u d e m e k ti. S in e m a d a n s ö z e tm e k is e i h a n e t l e r i n e n b ü y ü ğ ü y d ü .

A m a d e v b i r o y u n c u y d u . B ize b i r r o lü a n l a t ı r k e n k o n u ş m a n ı n a k ı ş ı n a k e n d is in i k a p t ı r ı p o y n a m a y a b a ş ­ la r d ı. O y ı l l a r d a 40 y a ş ın d a y d ı, a m a ş ö y le g ö z le r in i k ı s t ığ ı n d a i h t i y a r L e a r, b i r a n s o n r a d a R o m e o , y a d a O fe lia o la b iliy o r d u . Ç o k s a y ı d a O f e ü a iz le d im a m a h iç b ir i o n u n k a d a r k a d ın s ı, o n u n k a d a r ç ılg ın o l a m a ­ m ış tır.

D e r s le r p a z a r t e s i g ü n l e r i U lu s a l T iy a tr o s a l o n u n ­ d a y a p ılır d ı. R o n d ir is e n ö n s ı r a y a o t u r u r , ö ğ r e n c i­ l e r d e a r k a l a r a d a ğ ılır d ı. B ir g ü n o l a ğ a n ü s t ü b ir ş e y o l­ d u . G e n ç ö ğ r e n c ile r d e n b iri, s a h n e d e V e n e d ik T a c ir i’ n in S h y lo c k tip iy le u ğ r a ş ıy o r d u . B iz d e s a l o n u n a r k a ­ s ı n d a o n u iz liy o rd u k . B a k ı ş l a r R o n d ir is ’i n o m u z l a r ın a v e e n s e s in e ta k ıld ı. D ü ş ü n c e le r in i o k u y a b iliy o rd u k : s a n k i. B ird e n b a ş ı m s a lla y ıp , o m u z la r ın ı k ıs tı. V ü c u ­ d u k u r u lu , b i r y a y g ib i g e r ild i, a n s ız ı n h a y k ı r a r a k y e ­ r i n d e n s ıç ra d ı. Y a r g ı ç la r l a ç a r p ı ş a n S h y lo c k ’d u b u .

K a fe s e k a p a tı l m ı ş v a h ş i b i r h a y v a n g ib i k o l t u k l a r ı n a r a s ı n d a d ö n ü p d o la ş ıy o r v e b i r k u r t u l u ş y o lu a r ı ­ y o rd u . Ö fk e y i o y n a m ıy o r ö f k e n in t a k e n d is i o lu y o rd u .

A c ıy ı o y n a m ıy o r a c ın ın k e n d is i o lu y o rd u . R o n d iris S h y lo c k o lm u ş , a d a le ts iz liğ in ç a r k ı n d a n k e n d i s i n i k u r ­ t a r m a y a ç a lış ıy o rd u . N e fe s im iz k e s ilm iş , h o c a m ız ı iz ­ liy o rd u k . S o n u n d a b i r y a n d a n a ğ la y ıp b i r y a n d a n d a a l k ı ş l a m a y a b a ş la d ık . İz le y ic ile rin b ü y ü k a k t ö r R o n d ir is ’i d e g ö r e b ilm e ­ le rin i is te rd im . A m a o ü n l ü b i r y ö n e tm e n d i, t ü m d ü n ­ 54

y a d a t a n ı n ı r d ı . R o n d iris , Ü n lü A v u s tu r y a lI y ö n e tm e n M a x R h e i n h a r t ile - H itle r t a r a f ı n d a n ü l k e s in d e n k o v u l­ m a d a n ö n c e - ç a lış m ış tı. N a z ile r A v u s t u r y a ’y ı iş g a l e t ­ tiğ in d e R h e i n h a r t , B irle ş ik D e v le tle r e y e r le ş ip ç a lış ­ m a y a b a ş la m ış . R o n d iris d e Y u n a n i s t a n ’a d ö n m ü ş tü .

B irk a ç y ıl s o n r a d a N a z ile r, ü s t e l i k b u k e z A t i n a ’d a , k a r ş ı s ı n a ç ık m ış tı. T i y a t r o s u n a k a p a m p k e n d is in i s a ­ n a t ı n a a d a d ı, ö y l e s i n e iş in e b a ğ lıy d ı k i iş g a li b ile u n u t t u ğ u o lu y o rd u .

R h e i n h a r t k e lim e n in t a m m a n a s ı y l a b i r tir a n d ı: o y u n c u n u n s e s in i v e b e d e n in i t ü m ü y le d e n e tle m e s i­ n i is te r d i. R o n d ir is b u z u lm ü Y u n a n i s t a n ’a ta ş ım ış tı.

O n u n l a ilk s ü r t ü ş m e m i z s e s d e n e tle m e s i s o r u n u y l a b a ş la d ı. G io rg o s ’u n s e s in d e n e tk ile n m iş tim . K a lın s e ­ s in i a l ç a k t o n d a k u lla n ır d ı. G io r g o s ’a u y a n b u y ö n te m b e n im iç in d e u y g u n m u y d u ? Z a te n S h a k e s p a r e d e k a i m s e s li k a d ı n l a r a h a y r a n d e ğ il m iy d i? R o n d iris ö y ­ le s ö y le n tile r d e n e tk ile n e c e k t ü r d e n b i r i d e ğ ild i. S e s i­ m i e s n e tip , a l ç a k p e r d e l e r d e y a y m a m ı is tiy o r d u . B u ­ n u n ü z e r i n e s o lu ğ u m u k e s e c e k k a d a r u z u n s ü r e n ç a ­ lı ş m a la r b a ş la d ı. B e n b i r y e te n e k , a ç ıl m a y a h a z ı r g o n ­ c a y d ım , o y n a m a k iç in c a n a t a r k e n , d i y a f r a m d a n g ö ­ ğ ü s k a f e s i n d e n s ö z e d iliy o n d u b a n a . B ir ik i, ü ç.. N e fe s al... B ir., ik i... ü ç N e f e s in i tu t . G ü lm e y i d e ö ğ r e n m e m g e r e k iy o r d u . « K a tılm c a y a k a d a r g ü lm e k » b u n u y a l­ n ız c a b i r d e ğ im s a n ır d ım . G ö ğ ü s k a f e s i m ağnyana d e k g ü lm e m i i s t e r d i R o n d iris . A y l a r b o y u n c a M o lie re ’ i n b i r m e t n i ü z e r i n d e n g ü lm e t o n l a n n ı ç a lış tım . B it­ k i n o ld u ğ u m b i r g ü n , b u s e s a y a r l a m a l a r ı v e n e f e s ç a lı ş m a l a r ı b e n i t ü k e t i y o r d e d im . R o n d iris k ü p l e r e b in d i v e b e n i s ı n ı f t a n a ttı.

G e riy e d ö n d ü ğ ü m d e y e n i b i r s ü r t ü ş m e d o ğ d u a r a ­ m ız d a . B u l v a r t i y a t r o s u n d a b a ş a r ı y a u l a ş m a k i s t iy o r ­ d u m . R o n d iris b u t u t k u m a k a r ş ıy d ı. Y u n a n t r a j e d il e ­ 55

r i iç in y a r a t ı ld ı ğ ı m ı s ö y lü y o r v e « E le c tre çalış» d iy o r ­ d u . B e n s e E le c tr e ’i n t r a j e d i n i n e n ö n e m li tip i o ld u ğ u ­ n u k a b u l e ttiğ im i s ö y lü y o r d u m a m a b e n b u ro le u y ­ g u n o la m a z d ım .

B u n u n ü z e r i n e R o n d ir is Y u n a n tr a j e d il e r in i n , ş i i r ­ s e lliğ in i, g e le n e k le r in i, h a l k ı n ü z e r i n d e k i e t k i l e r i n i a n ­ la ttı. K o n u ş t u k ç a k e n d is i h e y e c a n l a n d ı b e n i d e h e y e ­ c a n la n d ır d ı.. V e b e n i i n a n d ı r d ı, b i r t ü r a y d ı n l a n m a y ­ d ı b u . A r t ı k e s iriy d im . G ö z le rim k a p a lı, d ü ş ü n m e k s i ­ z in o n a h a y r a n d ım ,. I n c il ’d e b e n im iç in . D e r s le r i k u t ­ s a l a y in le r e b e n z iy o r d u . B ö y le c e e lv e d a b u l v a r t i y a t ­ r o la r ı, h o ş g e ld in t r a j e d i n i n i lh a m p e r is i. B ir g ü n M ed e e y im , e r t e s i g ü n A n tig o n .S o n r a G o e th e ’y e g e ç tik . Ç a ­ l ı ş m a la r P a n ’l a d e v a m e d iy o rd u . A y l a r c a a m a a y l a r ­ c a F a u s t ’u n , M a r g u e r i t e ’in m o n o lo ğ u n u t e k r a r l a d ı m h a l ı n ı n ü z e r in d e : « B en im f a h iş e a n n e m d i r k i...» M a r g u e r it e s o n u n d a P a n ’m h a l ı s ı n a k a v u ş tu .

D e r s l e r d e n s o n r a d i ğ e r ö ğ r e n c ile r i d e to p la y ıp e v e g e tir iy o r d u m . G e ç s a a t l e r e k a d a r t a r t ı ş ı y o r d u k . S o k a ­ ğ a ç ık m a y a s a ğ ı n a u y m a k g e r e k t i ğ in d e n y e r le r e y a ­ t a k l a r s e r iy o r d u k . P a n ’l a u y g u l a m a y a k a r a r v e r d iğ im k u r a l l a r ı k im i z a m a n b o z d u ğ u m o lu y o rd u . T iy a tr o ö ğ ­ r e n c is i o ld u ğ u m iç in , p a r a k a z a n ı n c a y a d e k d i ğ e r l e ­ r i g ib i y a ş a m a m g e r e k t i ğ in e k a r a r v e r m iş tik . H â lâ ç o k k ıs a lm ış o l m a s ı n a r a ğ m e n , e s k i p a lto m u g iy iy o r ­ d u m , a y a k k a b ı l a r ı m ı n t a h t a p e n ç e le r i v a r d ı h e r k e s g ib i K a r a r l a r ı m ı z a r a s ı n d a a r k a d a ş l a r ı m ı n e v d e k a ­ lıp y e m e ğ im iz i p a y l a ş m a s ı n a iliş k in b i r k u r a l y o k tu k i ... S o n u n d a d r a m a d e r s le r im iz in d e y e t e f l i b i r b a r ı ­ n a k o lm a d ığ ın ı a n la y a c a ğ ım ız g ü n g e lip ç a ttı. Ü ç k e z ü s t ü s te , G e s ta p o s ı n ı f a b a s k ı n d ü z e n le d i v e g iz li e y ­ le m le r in d e n h i ç b i r z a m a n k u ş k u l a n m a d ığ ı m ız b i r a r ­ k a d a ş ım ız ı a lıp g ö t ü r d ü . A le k a is m in d e ç o k g ü z e l b i r k ız v a r d ı. İk im iz e « y en i y e te n e k le r » a d ı n ı ta k m ış la r d ı.

56

S a v a ş t a n s o n r a A l e k a ’n ı n d i r e n m e h a r e k e t i n d e ö n e m ­ li r o l ü o ld u ğ u n u ö ğ r e n e c e k tim .

K im i z a m a n d i k k a t l e k e n d im i in c e le r d im . G ö r d ü ­ ğ ü m d e ç o ğ u n l u k l a b e ğ e n m e z d im . T u tk u la r ım : t i y a t ­ ro , te h lik e y e o l a n d ü ş k ü n l ü ğ ü m , A le x is, b ü t ü n b u n ­ l a r ç o k a n la m s ız v e g e ç ic i g e liy o r d u b a n a . S a r s ıld ığ ım e v r e l e r o lu r d u . B u n l a r d a n A le x is ’e s ö z e ttiğ im d e şö y le d iy o rd u : « O n y e d i y a ş ın d a s ın , y a şa .»

A m a s a v a ş m s o n u n a d o ğ ru a r tık o n y e d i y a ş ın d a d e ğ ild im . U m u ts u z lu ğ a k a p ıld ığ ım a n l a r d a a r t ı k A lex is ’d e n a n l a y ı ş b u la m ıy o r d u m . S in irle n iy o rd u .- « G it d e ­ fo l d a ğ a ç ık s e n d e . O n l a r a k a tıl. S a v a ş t a n s o n r a h e p ­ si i h a n e t e u ğ r a y a c a k b iliy o r u m . B e n Y u n a n is t a n 'ı t a ­ n ırım . B u ü l k e n i n s o n u b o k . B u n u g ö r e c e k k a d a r y a ş a m ıy a c a ğ ım b e n . A m a s e n y a ş a y a c a k s ın . B e lk i g ö r e ­ c e k s in ? » S t a l i n g r a d ’d a n s o n r a H i t l e r ’i n y e n ild iğ in i a n ­ la d ık . A l m a n l a r d a b iliy o r la r d ı. H iç o l m a d ık la r ı k a d a r k ö tü o ld u la r . B ir ö ğ le d e n s o n r a b i r k a ç o y u n c u a r k a ­ d a ş v e A le x is ’le b i r k a h v e d e b u l u ş m a y a g ittim . S o k a k ­ l a r d a g e z ile c e k z a m a n d e ğ ild i, am a; o y u n b e n i ç e k i­ y o rd u . K ü ç ü k b i r m a s a y a y e r le ş ip b a ş l a d ı k k o n u ş m a ­ y a . A le x is ç o k iç iy o rd u . A n s ız ın iç e r iy e ü ç S S g ir d i k ö p e k le r iy le . A le x is b a ş l a d ı h a y v a n a A l m a n c a l a f a t ı p k ız d ır m a y a . B a r d a d u r a n S S ’l e r d e n b iri: « M a d e m b u k a d a r iy i A l m a n c a b iliy o r s u n u z , b u y r u n b iz im le b i r b a r d a k iç k i için» d e d i.

D u y m a m ış g ib i d a v r a n d ı k . B u n u n ü z e r i n e S S sö z ­ l e r i n i d a h a y ü k s e k s e s le b i r k e z d a h a t e k r a r l a d ı . T a ­ b a n c a s ı n ı ç e k ip b iz e ç e v ir d i, b a n i ş a r e t e tti. Y e r im iz ­ d e n k ım ıld a m a d ık . S S ’l e r d e n b i r i d a h a s i l a h ı n a d a v ­ r a n d ı. î k i a r k a d a ş ı m b a r a d o ğ r u y ü r ü d ü l e r A le x is d e o n l a r ı iz le d i.

«Siz de» d e d i S S. « g elin b iz im le iç k i içm ey e.»

57

K ım ıld a m a d a n o tu r u y o r d u m . S ila h ın ı ü z e r i m e d o ğ ­ r u l t m u ş tu . «Ü çe k a d a r s a y ıp , te tiğ e b a s a c a ğ ım . B ir...»

K o r k u d a n g e b e r i y o r d u m a m a k im s e b e n i y e r im ­ d e n o y n a ta m a z d ı. « İk i....»

K u r ş u n b a r d a ğ ı m ı s ıy ır ıp p a r a m p a r ç a y a p tı. H ı r s ­ l a y e r im d e n fır la d ım : « D o m u z. D o m u z . D o m u z.» İk in c i k e z a t e ş e d e b ile c e ğ i a k lım ın u c u n d a n b ile g e ç m iy o r d u . N e y s e k i b a r m e n d e v r iy e le r e h a b e r v e r ­ m e y i a k ıl e tm iş , g e lip ü ç S S ’i d e g ö t ü r d ü l e r . B ü y ü k b i r g e r ilim y a ş a m ış tık . M e m n u n o lm a lıy d ım , a r k a ­ d a ş l a r ı m a a n l a t a b il e c e ğ i m b i r ö y k ü ç ık m ış tı. A m a m e m n u n d e ğ ild im . A le x is ’e d ö n ü p v a r g ü c ü m l e s u r a ­ t ı n a b i r t o k a t in d ir d im , ö n c e n e d e n y a p tığ ım ı b ilm i­ y o r d u m A le x is a l ç a k d e ğ ild i. B e n im iç in b i r i n i ö ld ü ­ r e c e ğ in i b iliy o r d u m . S o n r a k e n d im e k a r ş ı a y a k la n d ı ­ ğ ım iç in o n a v u r d u ğ u m u a n la d ım . B e n im y a ş ı m d a b i r s ü r ü k ız v e e r k e k Y u n a n i s t a n ’ı n k u r t u l u ş u iç in ö lü ­ y o rd u . B e n s e b a r d a g ö v d e g ö s te r is i y a p a c a ğ ım d e r k e n n e r e d e y s e v u r u lu y o r d u m .

B irk a ç y ıl ö n c e g a z e t e l e r d e b i r f ilm in ç e v r ile c e ­ ğ in i o k u m u ş tu m : S a v a ş t a n e y a p t ı n b a b a ? B u f ilm i g ö r m e d im . Ç e v ­ rilip ç e v r ilm e d iğ in i d e b ilm iy o r u m . B u g ü n Y u n a n is ­ t a n ’ı a l b a y l a r ı n e lin d e n k u r t a r m a y a ç a lı ş a n l a r ı n y a ­ n ın d a y ım . B u s a t ı r l a r ı y a z d ığ ım s ı r a d a s a v a ş ım ız y a ­ v a ş y a v a ş ile rliy o r. S a r s ı n t ılı a n l a r g e ç ir iy o r u z . D o s t­ la rım ın p e k ço ğ u d ik ta n ın h a p is a n e le rin d e . D e m o k ­ r a t i k o l d u k l a r ı m s ö y le y e n d e v le t l e r in t a v ı r l a r ı b e n i a ğ ­ la tıy o r . A ğ lıy o ru m , ç ü n k ü d ış p o litik a s ıy la B irle ş ik D e v le tle r d i k t a y ı d e s te k liy o r . A m e r ik a ’y la F r a n s a ’n ın , h a n g i m i z a l b a y l a r a u ç a k s a t a c a ğ ız d iy e t a r t ı ş m a l a r ı , 58

I n g iliz le rin t a n k s a t m a k is te m e le r i, S o v y e tle r B irliğ i­ n in Y u n a n i s t a n ’l a t i c a r i iliş k ile r in i g e liş tir m e s i b e n i u m u ts u z lu ğ a d ü ş ü r ü y o r . B u k ö t ü a n l a r d a f ilm in is m i a k lım a g e liy o r: « S a v a ş ta N e Y a p tı n B a b a » Y e n id e n k a ­ r a r l ı o lu y o ru m . İş g a l s ı r a s ı n d a s ı n a n m a d ım . A m a ş im d i h e r ş e y d e ğ iş ti. Ö lü n c e y e d e k c u n t a y a k a r ş ı s a v a ş a c a ğ ım .

7 12 Ekim 1944. Kurtuluş !

B ü y ü k b i r s e v in ç p a t l a m a s ı . A t i n a ç ılg ın a d ö n d ü .

43 a y s ü r e n , u t a n ç , a lç a ltılm a , a c ı l a r s o n a e r d i. İ n s a n ­ l a r s o k a k l a r ı d o l d u r u y o r d u . A ğ la y a n - g ü le n , d a n s e d ip ş a r k ı s ö y le y e n ... B ü t ü n k ilis e le r in ç a n l a r ı n e ş e y le ç a ­ lıy o rd u . T ıp k ı p a s k a l y a g ü n l e r i n d e k i g ib i A t i n a ’d a n P ir e ’y e u z a n a n b i r ç ığ lık : « İsa y e n id e n d o ğ d u .» d iy o r ­ d u , C h r is to A n e s tis , Y u n a n i s t a n y e n id e n d o ğ m u ş g i­ b iy d i. İlk z a m a n h e r y e r d e n s e v g i v e m u t l u l u k t a ş ı y o r ­ d u . P a r t i z a n l a r d a ğ l a r d a n i n iy o r la r d ı. H e r k e s o n la r ı k u tla y ıp , a ğ l a y a r a k k u c a k lıy o r d u . D a ğ ıla n a i l e l e r y e ­ n id e n b ir le ş iy o r d u . V e Y u n a n b a y r a ğ ı A k r o p o l’ü n t e ­ p e s in d e d a l g a l a n ıy o r d u . A m a a n s ız ın , b i r t e d i r g i n l i k d u y u ld u . K u r t u l u ş o r d u l a r ı d a ğ l a r d a n in m iş f a k a t A ti­ n a ’n ı n iç in e g ir m iy o r d u . N e d e n ? İ n s a n l a r k u ş k u y l a b i r ­ b i r l e r i n e b a k m a y a b a ş la d ı l a r . R a h a ts ız e d ic i, ü r k ü n ç s o r u l a r s o r u lu y o r d u : « N a sıl o ld u d a s iz s a v a ş s ü r e s in c e h iç a ç lık d u y ­ m a d ın ız ?

— S e n i b i r p o lis le d o la ş ı r k e n g ö r m ü ş le r , n e y a p ı ­ y o rd u n u z ?

— B u p a r a y ı n e r e d e n b u ld u n ?

59

— B ir g e c e K u lü b ü n d e , A lm a n a s k e r le r iy le e ğ le ­ n e n s e n d e ğ il m iy d in ?

— P a r t i z a n l a r y ö n e tim i e le g e ç ir m e k m ış, d o ğ r u m u ?»

i s t iy o r la r ­

Ö n c e le r i g e n e r a l S c o b ie k o m u t a s ı n d a g e le n İ n g i ­ liz a s k e r l e r i n e , k u r t a r ı c ı g ö z ü y le b a k ılm ış tı. A m a k ı s a z a m a n d a h e r ş e y d e ğ iş ti: « B u n la r ın A l ı n a n l a r d a n h iç f a r k ı o l m a y a n b i r iş ­ g a l o r d u s u o l d u ğ u n u n f a r k ı n d a d e ğ il m isin iz ? » K u ş k u c u lu k a l ı p y ü r ü m ü ş t ü .

B e n d e b u d ü ş ü n c e n i n e s ir i o ld u m . E n d u y a r l ı y e ­ r i m d e n v u r m u ş l a r d ı b e n i.

O y u n c u lu ğ a b a ş l a d ı ğ ı m ilk y ılla r d a , G io rg o s ’l a b e n iy i d o s t o lm u ş tu k . B ir g r u p o lu ş t u r u p g e n ç y a z a r A le x is S o lo m o s ’u n « Ö z g ü r lü ğ ü n Y olu» a d lı o y u n u ü z e ­ r i n d e ç a lı ş m a y a b a ş la m ış tık . K o n u s u , t a b i i s a v a ş tı. B e n İ r e n e ’i o y n u y o r d u m . B a b a s ı k u r t u l u ş a i h a n e t e tm iş ti.

E n ö n e m li s a h n e m d e , b a b a m ı n ö ld ü r ü le c e ğ in i b ild ir e n d i r e n i ş ç i l e r in k a r a r l a r ı n a s a y g ı d u y d u ğ u m u s ö y lü y o r ­ dum .

A tin a . E k im 1944. İlk g ö s te r i... V e b a n a s a l d ı r a n iz le y ic ile r. N e f r e t l e r i d a l g a d a l g a b ü y ü y o r . K ö tü o y ­ n u y o r u m , h a t a ü s t ü n e h a t a y a p ıy o r u m .

O y s a h is s e d iy o r u m b u s a l d ı r ı l a r o y u n c u l u ğ u m a y ö n e ltilm iy o r. H e d e f g ö r ü n tü m . Ç o k s a ğ lık lı g ö z ü k ü ­ y o ru m , b e s le n m e y e te r s iz liğ in in iz le r in e T a s la n m ıy o r y ü z ü m d e . K o c a m ç o k z e n g in . İ ş g a l y ıl la r ı n ı b e n e ğ le n ­ c e y le g e ç ir d im . A h lâ k ı k u ş k u u y a n d ı r a n b i r s e v g ilim v a r . İz le y ic ile rin a r a s ı n a k a r ı ş a n A n n a b u v e b e n z e r i d a h a a ğ ı r s ö y le n tile r i d u y u y o r . İk i g ö z ü ik i ç e ş m e so ­ y u n m a o d a s ı n a d a r a t ı y o r k e n d in i. E le ş tir ile r i l e r t u ­ t a r y a n ım ı b ır a k m ıy o r . « Ç o k u z u n b o y lu . Ç o k g e n ç . Ç o k s a r ış ın . Ç o k b e c e rik s iz . Y e te n e k s iz in te k i G e çim 00

Ie r in i z o r s a ğ l a y a n d a h a y e te n e k li g e n ç o y u n c u l a r v a r .

M ile M e r c o u r i n e d e n k e n d i ç e v r e s i n i n d ı ş ı n a ç ık ıy o r? » B u n l a r a r a ğ m e n t i y a t r o h e r g e c e d o ld u . G io rg o s şö y le d iy o rd u . « B a ş o y u n c u b e n im a m a h e r k e s s e n i iz ­ le m e y e g e liy o r» . O n a , b e n d e n n e f r e t e t t i k le r i iç in g e l­ d ik le r in i, a ç l ı k t a n ö lm e m iş o lm a m ı b i r t ü r l ü a f f e d e m e d ik le r in i s ö y lü y o ru m . G io rg o s p i ş m a n l ık l a r ı m ı a n ­ la y ıp , b a n a y a r d ım e tm e y e ç a lış ıy o r. « Y a ş a m a k ta n u t a n m a m a lıs ın . İ n s a n g e n ç k e n k a n ı k a y n a r . D e n iz d a h a m a v i g ö z ü k ü r , e r k e k l e r ç o k y a k ış ık lıd ır , k ö p e k ­ le r d e g e r e ğ i n d e n f a z l a se v e c e n .»

A y a k ta k a l m a m a y a r d ım c ı o la n ik i e t k e n v a r d ı. İlki: s a h n e le r i n g e r ç e k y e r im o ld u ğ u n a in a n m a m ; e lim d e n k im s e n in a l m a y a c e s a r e t e d e m iy e c e ğ i b i r a la n . İk in c is i d e iz le y ic ile r e k a r ş ı d u y d u ğ u m n e f r e t.

K a rş ılık lı n e f r e t l e r i m i z b i r b i r i n i g ö t ü r ü y o r d u . B u n la ­ r ın d a ğ l a r d a m ü c a d e le e d e n le r le ilg is i y o k tu , b e n i d e y a ln ız c a o n l a r y a r g ıl a y a b i li r d i z a te n . Ç o ğ u t a v ş a n p is liğ i ö r n e ğ i n e k o k a r n e b u l a ş ı r t ü r d e n b u r j u v a l a r ­ dı. D o s tu m M a r i a ’n ı n s a v a ş ın b itim in d e n b i r y ıl ö n c e ö lm e s in e n e d e n o la n a h l â k ç ı l a r ... M a r i a ’d a n ö n c e söze tm iş tim . P a n ’l a e v le n d iğ im iz d e b iz e y e r le ş e n o k u l a r k a d a ş ım . B ü t ü n s ır la r ım ı, u m u t la r ım ı, k a y g ı l a r ım ı b ilird i. E v in b e y n iy d i M a r ia . İy i v e k ö t ü g ü n l e r d e h e rz a m a n y a n ı m d a o lm u ş tu r . İ ş g a l s ı r a s ı n d a b i r s e v g ilis i v a r d ı, o n d a n h a m i l e k a lm ış tı. S k a n d a l d a n v e a y ı p l a n m a k t a n k o r k t u ğ u iç in b u n d a n k im s e y e s ö z e tm e m iş ti. B a n a b ile . H a m ile liğ i­ n i n s o n u n a d o ğ r u b itk in d i. A p ta l b i r c e r r a h k a m ı n d a k in i u r s a n a r a k a m e l i y a t e tm iş ti M a r i a ’yı. Y a r a s ı m ik r o p k a p m ış tı. O y ı l l a r d a a n tib iy o tik şö y le d u r s u n d a h a b a s i t i l a ç l a n b ile b u l m a k o la n a k s ız d ı. M a r i a b u r ­ ju v a a h l â k ı n ı n ik i y ü z l ü l ü ğ ü n d e n ö t ü r ü ö lm ü ş tü r . Îş61

t e a y n ı ik i y ü z l ü i n s a n l a r b u k e z d e b e n im c e s a r e tim i k ı r ı p t i y a t r o y u e lim d e n ç a lm a k is tiy o r la r d ı.

P iy e s b i r a y s ü r e y le o y n a n d ı. S o n r a y e te n e k le i l­ g is i o l m a y a n s e b e p le r y ü z ü n d e n s a l o n u k a p a t m a k z o ­ r u n d a k a ld ık . İ lk v e a c ılı t i y a t r o d e n e y im , 3 A r a l ık 1944’ d e n o k ta la n d ı.

S o y u n m a o d a s ı n a y e n i g ir m i ş ti m k i, h e r y e r i n s a l ­ l a n m a y a b a ş l a d ı ğ ı n ı f a r k e t t i m . Y u n a n i s t a n ’d a y e r s a r s ı n t ı l a n n a d a h a ö n c e d e r a s la n m ı ş t ı . Ç o c u k lu ğ u m d a b ö y le d u r u m l a r d a s a ğ la m b i r k a p ı n ı n a l t ı n d a d u r m a k g e r e k t i ğ in i ö ğ r e n m iş tim . T i y a t r o n u n y a n ı n d a k i G r a n ­ d e - B r e ta g n e o te lin e k o ş tu m . G e r ç e k te n d e p r e m o l u ­ y o rd u , a m a b u s a r s ı n t ı n ı n n e d e n i i n s a n l a r d ı . Y ü r ü y ü ­ ş e g e ç e n b in le r c e i n s a n ı n a y a k s e s le r i g ö k g ü r ü l t ü ­ s ü n ü a n d ı r ı y o r d u . S o k a k i n s a n l a r l a k a p lıy d ı. K a la b a ­ lı ğ ın u c u b u c a ğ ı b e lli o lm u y o r d u , y u m r u k l a r ı n ı h a v a ­ y a k a l d ı r m ı ş b i r i n s a n s e li a k ı y o r a k ıy o r d u . A n s ız ın b u e tk ile y ic i o rd u , ş a r k ı s ö y le m e y e b a ş la d ı. Ü r k ü n ç t ü s e s ­ l e r i a m a ç o k d a g ü z e ld i. Y a n ım d a k i b i r a d a m k u l a ğ ı ­ m a e ğ ilip : « H a lk ın s e s i t a n r ı n ı n g a z a b ı» d e d i.

R e s m i g e ç it d e v a m e d iy o rd u . K a la b a l ı k ta n ik i t ü r ­ l ü s e s y ü k s e liy o r d u , e s k i b i r d i r e n m e t ü r k ü s ü v e « H a l­ k ı n y ö n e tim i» s lo g a m .

S es b ü y ü d ü b ü y ü d ü , s o n ra h e rş e y b irb irin e k a r ış ­ tı: « H a lk ın y ö n e tim i» A t i n a b u s e s le t i r t i r t itr iy o r d u .

B ir d e n y e n i b i r s e s y ü k s e ld i s e r t b i r s ta c c a to . K u r ş u n ­ l a r h a v a d a u ç u y o rd u . S o n ra la rı y a la n d a n b ir a r a ş tır ­ m a y a p ıld ı, v e h a l k ı n ü z e r i n e k i m in a t e ş a ç tı ğ ı b u l u ­ n a m a d ı. A r a ş t ı r m a m a n a s ız d ı. Ç ü n k ü 3 A r a l ı k t a 28 ö lü v e b ir ç o k y a r a l ı v a r d ı. İ ş g a l k â b u s u n d a n y e n i u y a n ­ m ış tık k i, k e n d im iz i iç h a r b i n iç in d e b u lu y o r d u k .

B u g ü n l e s o n u ç l a n a n o l a y l a r z in c ir in i n a s ı l a n l a t ­ m a lı?

B a ş ta n b e r i F o r e ig n O ffic e , E .A .M .’a k a r ş ı g ü v e n s iz 62

l ig in i b e l i r t m i ş t i E .L .A .S o r d u s u ç o k ¿ ü ç lü y d ü . A n ıtı İ n g iliz le r g ü ç l ü l ü k o y u n l a r ı n ı ç o k iy i b ilir le r . E n ö n e m ­ lisi z a m a n ı n s a p t a n m a s ı d ı r . P l a n l a n b a s itti. N a z ile r Y u n a n i s t a n ’ı iş g a l e t t i ğ i s ü r e c e E .L .A .S .’a ih tiy a ç v a r ­ d ı, a m a a r t ı k A l m a n l a r y o k t u y e n i h a z ı r l ı k l a r y a p ı l ­ m a lıy d ı. K ız ılla r k e s in lik le y ö n e tim i e lle r in e g e ç ir m e ­ m e liy d ile r. A m a n y a v a ş , d i k k a t l i d a v r a n m a l ı . M o n a r ­ ş iy e v e h a t t a d a h a d a t u t u c u b i r k a b i n e k u r m a y ı ile rk i t a r i h l e r e e r te le m e k g e r e k liy d i. İ l k e ld e ö y le b i r i n i b u l m a k g e r e k liy d ik i, ö n c e le r i s o la k a r ş ı g ö z ü k m e s in a m a z a m a n ı g e ld iğ in d e d e s o la k a r ş ı k u lla n ıla b ils in . İ n g iliz le r in i ş b a ş ı n a g e t i r d i k le r i p o litik a c ın ın ism i: G e o rg e s P a p a n d r e o u ’y d u .

1930’l a r d a M illi E ğ itim B a k a n lığ ı y a p m ış , ü n i v e r ­ s ite y a p ı s m d a g e r ç e k le ş tir d iğ i ile r ic i s a y ı l a c a k a tılım i a r l a d i k k a t l e r i ç e k m iş ti. P a r l a k b i r h a t i p t i. H a lk ın b e ­ ğ e n is in i k a z a n m a y ı b iliy o r d u , d a h a d a ö n e m lis i s o lu y ö n e tim ç a r k ı n d a n u z a k t u t a r a k s ö m ü r m e y i b iliy o r ­ d u . B u n d a n iy isi c a n s a ğ lığ ı...

O l a y l a r ı n a k ış ı a ş a ğ ı y u k a r ı ş ö y le d ir: N is a n 1944: A l m a n l a r ın ç e k ilm e s in d e n 6 a y ö n c e P a p a n d r e o u M ıs ır ’a s ü r g ü n e g ö n d e r iliy o r.

M a y ıs 1944: L ü b n a n to p la n tıs ı Y u n a n i s t a n ’ı n tü m p o litik e ğ ilim le r i s e r g ile n iy o r . B ir k o a lis y o n h ü k ü m e t i k u r u l u y o r . K o m ü n is tle r e y e r v e r iliy o r. K ilit n o k t a l a ­ r a g e ti r i l m e s e l e r d a h i k e n d ile r in e d a n ı ş ı l a c a ğ ın a d a i r s ö z le r v e r iliy o r. B u r a y a k a d a r h e r ş e y iyi. A m a İn g iliz ­ l e r Y u n a n i s t a n ’ı « a n a r ş i a n ı n d a k o ru m a k » ü z e r e b i r b i r l i k g ö n d e r m e y i a k ı l l a r ı n a k o y m u ş la r . E y lü l 1944: A l m a n l a r ın y e n ilg is in e b i r a y v a r . E.L.A .S b a ş k a n l a n A t i n a ’y ı i ş g a l e tm e m e y e i k n a e d iliy o r la r , i n g i li z l e r i n k u r ta r ıc ı, g ib i k e n t e g i r m e l e r i k a b u l e d iliy o r. D a h a d a k ö t ü s ü v a r ! İ n a n ıl m a z b i r s a f lık l a In g iliz k o m u t a s m a g ir m e y i k a b u l e d iy o r la r . (B u g ü n b ile k o m ü n i s tl e r al63

d a t ı l d ı k l a n n ı k a b u l e tm e k is te m e z le r . E L .A .S ’ı n g e r e ­ ğ in d e n ç o k A l m a n l a r la ilg ile n d ik le r in i ö n e s ü r e r le r .)

E k im 1944: A l m a n l a r g ittile r , în g iliz le r g e ld ile r.

B irk a ç g ü n s o n r a , G e o rg e s P a p a n d r e o u s ü r g ü n d e n d ö n ü y o r , g ö r e v i B a ş b a k a n lık . Ş e y t a n g ib i ş u İn g iliz le r ! ...

B u n u n ü z e r i n e İn g iliz k u v v e t l e r i k o m u t a n ı S c o b ie e y le m e g e ç iy o r. G e lir g e lm e z , d a h a « T a n ış tığ ım ız a m e m n u n o ld u m » b ile d e m e k s iz in iş e k o y u lu y o r . D ir e ­ n i ş ç i l e r i n s i l a h l a r ı n ı te s lim e t m e le r in i is tiy o r . B u d a E .A .M ’c ı l a n d e h ş e te d ü ş ü r ü y o r . Ç ü n k ü k r a l i y e t o r d u ­ sunun s ila h la rın ın , t o p l a tılm a d ığ ın ı g ö r e b iliy o r la r .

K r a liy e t o r d u s u h e r z a m a n M e ta x a s y a n lıs ı o lm u ş tu .

E .A .M . b a ş k a n l a n ş a y e t k r a l c ı l a r d a s i l a h l a r ı n ı te s lim e d e rle rs e b u k a r a r a k a tıla c a k la rım b i ld ir iy o r la r . « H a y ır, d i y o r S c o b ie . O n l a r d ü z e n li b i r o r d u y u te m s il e d iy o rla r.» E .A .M ’ı n Y u n a n l ı l a r ı n % 70 i n i o l u ş t u r ­ d u k l a r ı n ı h a t ı r l a t ı y o r l a r . S c o b ie b u c e v a p t a n e t k i l e n ­ m iy o r. E .A .M .’c ı l a r t u z a ğ a d ü ş ü r ü l ü y o r . H ü k ü m e t te n i s t i f a e d iy o r la r . S colbie’n i n b u iş e p e k ü z ü l d ü ğ ü sö y le ­ n e m e z . B ü tü n s i l a h l a r 17 A r a l ığ a k a d a r te s lim e d il­ m e li, s o n d u y u r u . Y o k s a ...

B u d a Y u n a n i s t a n ’d a s a y ıs ız t a r t ı ş m a l a r a n e d e n o lu y o r. B iz im d e o t u r d u ğ u m u z A t i n a 'n ı n ş ık m a h a l l e ­ l e r i n d e n b i r i o la n K o lo n a k i, S c o b ie y a n lıs ı ç ık ıy o r.

(B u g ü n K o lo n a k i’y e « K o lo g ra d » d e n ir , a n l a m ı ç ık ın tı ş e h ir d ir .) P a n v e d o s t l a n p e k k a f a y o r m u y o r la r d ı: « T a m a m N a z ile r le d ö ğ ü ş tü le r , a m a k ı z ı l la r y ö n e tim i e le g e ç ir m e k i s tiy o r la r . C e h e n n e m e k a d a r y o l l a n v a r.» D iğ e r K o lo g r a d lıla r d a ü ç a ş a ğ ı b e ş y u k a n a y n ı ş e y le r i s ö y lü y o r la r d ı.

«B u k a ç ı k l a r ı n h â l â s i l a h l a n v a r . T a m 4 y ıl b o ­ y u n c a b u s i l a h l a n A l ı n a n l a r a k a r ş ı k u l l a n d ı la r , a m a s a v a ş b i t t i a rtık ,. E ğ e r a k ı l l ı o l s a l a r s i l a h l a r ı n ı m a -

04

k i n a l ı t ü f e k l e r i n i g e r i v e r ip . «B ize s i la h la r ım ız ı k u l l a n m a i m k â n ı v e r d iğ in iz iç in t e ş e k k ü r e d e riz » d e y ip k a r a s a b a n v e t ı r m ı k l a r ı n ı n b a ş l a r ı n a d ö n e rle r.»

D ir e n iş ç ile r in k a n ı s ı b u d e ğ ild i ta b ii. S il a h la r ı m g e r i v e r m e m iş le r , G e o r g e s P a p a n d r e o u ’n u n b a ğ ım s ız y ö n e tim s ö z ü n ü t u t m a s ı iç in 3 a r a l ı k g ö s t e r i l e r in i d ü ­ z e n le m iş le r v e 28 ö lü v e r ilm iş ti.

A l m a n l a r ın ç e k iliş in d e n ik i a y k a d a r s o n r a Y u ­ n a n i s t a n y e n id e n h a r p m e y d a n ı n a d ö n m ü ş tü . İk i ta r a f d a a k ıl a lm a z k ö t ü l ü k l e r y a p t ı l a r . Y u n a n i s t a n ’ı n g e lm iş g e ç m iş e n b ü y ü k o y u n c u l a r ı n d a n b ir i o la n E le n i P a p a d a k i, k o m ü n i s tl e r t a r a f ı n d a n e v in d e n s ü r ü k l e ­ n e r e k ç ık a r ılm ış , R a llis ’i n s e v g ilis i o ld u ğ u iç in ö ld ü ­ r ü l m ü ş t ü . B u v e b u n a b e n z e r b i r ço k , in t ik a m d u y g u ­ l a r ı n a d a y a lı d a v r a n ı ş l a r ı n d a n ö t ü r ü k o m ü n i s tl e r p e k ç o k y a n d a ş l a r ı m v e s e m p a t i z a n la r ı m y itir d ile r . A m a o n l a r a d a k ö t ü d a v r a n ı l ıy o r d u , h a t t a ç o k k ö tü . B ü tü n Y u n a n lı l a r ın v a h ş ile ş tlk le r i d u y g u s u n a k a p ılm ış tım .

B ir g ü n , b i r g e n ç a d a m R e n â l a r ı n k a p ıs ın ı ç a lm ış . H e r ­ k e s i n e v i te r k e t m e s in i is te m iş . P a r t i z a n l a r s o k a ğ a b a ­ r i k a t k u r m a k iç in y a n d a k i e v i d in a m itle m e k is tiy o r ­ la r m ış . S o n u ç : R e n a , a n n e s i, b a b a s ı, a n n e a n n e s i b i r d o s t l a r ı n ı n k ü ç ü k d a i r e s in e tık ılm ış la r . Uç o d a lık b i r m e k a n d a 15 k iş i. Y iy e c e k : s a b a h a k ş a m b i r k a s e ç o r ­ b a . B ir h a f t a n ı n s o n u n d a R e n a p a tla m ış : « B ık tım a r tık . P a n ’l a r a g id iy o ru m .» S ö y le m e k k o la y a m a y a y a p ­ m a k . P a n ’m e v i b u l u n d u k l a r ı d a i r e y e 10 d a k i k a l ı k b i r u z a k l ı k t a a m a R e n a o g ü n d ö r t s a a t t e u l a ş a b ilm iş ti...

B ir s o k a ğ a s a p ı n c a R e n a ’y ı m a k i n a l ı t ü f e k k u r ­ ş u n l a n k a r ş ıla m ış . B ir b a ş k a s o k a ğ a s ığ ın m ış , k a r ş ı ­ s ı n a b i r b a r i k a t d ik ilm iş . Ü ç ü n c ü s o k a k t a y e n id e n y a y lım a te ş i. B ir d i ğ e r in i în g iliz le r tu tm u ş : « Ç ek ilsen e b e k ız ım .» d e m iş le r. Y a n ıb a ş ın d a b i r d e lik a n lıy ı

05

v u r m u ş l a r . S o n u n d a R e n a b itk in , y a n b a y g ı n h a l d e k o l l a n m ı n a r a s ı n a y ığ ıld ı. R e n a m ı k im ?

S a v a şı d u rd u ru n . B a r ik a tla n n a rd ın d a k ile r r a h a t d u r u n . S iz e R e n a ’n ı n k im o l d u ğ u n u s ö y le y e y im .

S a n ı n m s iz le re R e n a ’y ı t a m t m a m n e n iy i y o lu «Kefi» s ö z c ü ğ ü n ü a ç ık l a m a k o la c a k . «Kefi» ö y le s in e Y u n a n c a , ö y le s in e Y u n a n d ü ş ü n c e s in e d a y a l ı b i r s ö z ­ c ü k k i, ç e v ir m e k n e r e d e y s e m ü m k ü n d e ğ il. R e n k lilik d e m e k t i r «kefi» a m a h a y ı r r e n k l i l i k t e n Çok k ü s t a h l ı k d e m e k tir , h a y ı r k ü s t a h l ı k t a d e ğ il «kefi» d o ğ a ç la m a d ır .

T e h lik e le r e a t ı l m a k t ır , t e k m i ç i f t m id ir . U c u z d a v ­ r a n ı ş t ı r . Ö z e tle «kefi» R e n a ’d ır , b a ş t a n a ş a ğ ı R e n a . R e ­ n a k e y f in e b a k a r , y a p ı ş m a s i n m iş t i r b u , e ğ e r b i r f e ­ l a k e t e s ü r ü k l e n i r s e : « Z iy a m yok» d e r , y e n i b i r «kefi» b u lu r u z .

R e n a M e s s a lo r a ’y ı k e n d im i b ild im b ile li ta n ı r ı m .

B ir lik te b ü y ü t ü l d ü k . R e n a ş iş m a n v e n e ş e li b i r ç o c u k ­ tu . B ir d e n b ir e z a y ıf la d ı. O n a lt ı y a ş ın d a . A t i n a ’n ı n e n z e k i i n ş a m v e ev li. K o c a s ın ın a d ı S a lv a g o . Y ir m i a l t ı y a ş ın d a , K a n ı n g ib i z e n g in v e k a n s ı m İ s k e n d e r i y e ’y e g ö tü r d ü . S a lv a g o g i t t i k t e n s o n r a s a n k i A t i n a ’d a h e r ­ k e s i n y ü z ü a s ıld ı. İ s k e n d e r iy e ’d e h e r ş e y , R e n a ’n ı n S a lv a g o ’n u n a m ­ c a s ı n a r a s l a m a s m a d e k iy i g id iy o r. Y ı l d ı n m a ş k ı.

S k a n d a l. S a lv a g o b i r u ç a ğ a a t l a y ı p k a r ı s ı n ı n a ile s iy le g ö r ü ş m e y e A t i n a ’y a g e liy o r. T e h d itle r . N e r e d e y s e g ö ­ z e tim . N a file , R e n a k a l b in i t o n t o n a k a p t ı r m ı ş b i r k e z .

Y e n id e n A t i n a ’y a d o ğ r u b i r u ç u ş . B u k e z R e n a ’m n A t i n a ’y a g e r i d ö n m e s in e k a r a r v e r iliy o r. K a r ş ı ç ık ı­ y o r a m a e r k e k k a r d e ş i n i n M ıs ır ’d a n g e lip to n t o n lu ö l­ d ü r m e s i n d e n k o r k u y o r . A ile s in in b ü y ü k ö f k e s in e k a r ­ ş ı d ir e n e m iy o r . A t i n a ’y a d ö n e c e k . A m a Y u n a n i s t a n ’d a h a r p v a r . Y o lc u lu k s o r u n l a r d o ğ u r u y o r . S o r u n b u y s a k o la y . I n g iliz le r Y u n a n i s t a n ’a b i r k o n v o y g ö n d e r m e k

66

ü z e re . R e n a d a k o n v o y g , k a t ı l ı r . R e n a y o la ç ık ıy o r. Ron a y o la k o y u lu y o r . K o n v o y d a n a y r ı l ı r a y n l m a z , y a n d e li, m e te lik s iz b i r y a z a r l a t a n ı ş ı y o r a d i: M ik a s P e z a s.

P e z a s ’a a ş ı k o lu y o r. A m c a v e y e ğ e n i ç o k t a n u n u t u l d u .

M ik a s h a y a t ı n ı n e r k e ğ i R e n a ’n ın . O n u e le g e ç ir m e y i h e r n e p a h a s ı n a o l u r s a o ls u n a k i m a k o y m u ş . Ü n lü b i r y a z a r o la c a k N o b e l ö d ü l ü n ü a l a c a k . R e n a o n u s e v m e k v e o n a i l h a m v e r m e k i ç in y a r a t ı l m ı ş ... A m a k o c a y e ­ n i d e n p e h d a h la n ıy o r . K ü ç ü m s e y e r e k R e n a ’y a h â l â k e n d is in in v e r m iş o ld u ğ u m ü c e v h e r l e r i t a ş ı d ı ğ ın ı h a ­ t ır la tıy o r . R e n a « K e fi» sin e b o y u n e ğ iy o r. Z a r if ç e v e s e s s iz c e m ü c e v h e r l e r i n i b i r e r b i r e r ç ı k a r t ıp k o c a s ın a g e r i v e r iy o r .

B ir t e k t a ş y ü z ü ğ ü g e r i v e r m e d e n ö n c e t e r e d d ü t e d iy o r. B u n u n n e d e n i d e t a ş ı n ı n s a h t e o lm a s ı. G e rç e k , o y u n b o r ç la r ı n ı ö d e m e y e y a r ıy o r . R e n a k u m a r b a z d ı r , h e r z a m a n d a k u m a r b a z k a la c a k . N a d ir e n k a z a n ı r , a m a b u h iç ö n e m li d e ğ il. Ö n e m li o la n o y u n u n h e y e c a ­ n ı. K a z a n m a k y a d a k a y b e tm e k ö n e m li d e ğ il. İş in il­ g in ç y a n ı, k a ğ ı t o y u n l a r ı n d a iy i b i r e lle b ile k a y b e t ­ m e y i b e c e rm e s i. P o k e r d e b i r k e n t u ğ r u n a f lo ş u n u b o ­ z a b il i r ö r n e ğ in , b u n u n d e lilik o ld u ğ u n u b ile b ile ü s ­ te lik . R e n a b u g ü n b ile o y u n o y n a r k e n a r a m ı z d a ç ık a n s ü r t ü ş m e l e r e r a ğ m e n e n iy i d o s tu m d u r . B ir g ü n , b ir i — k im o l d u ğ u n u b ilm iy o r u m , b ild iğ im t e k ş e y o i n s a n ­ d a n n e f r e t e ttiğ im — R e n a ’y a D o s to ie v s k i’n i n b iy o g r a ­ f is in i h e d iy e e tm e g a f le t in d e b u lu n m u ş . O g ü n d e n b e ­ r i h e r t a r t ı ş m a m ı z d a R e n a b a n a D o s to ie v s k i’n in b ü ­ y ü k b i r k u m a r b a z o ld u ğ u n u , v e b u b ü y ü k y a z a r d a n d a h a iy i b i r k u m a r b a z o lm a s ın ı b e k le m e m i s ö y le r d u ­ ru r.

B an a, k ı r g ı n o l a n o d u r . B ir g ü n ik i y a ş ı n d a k i o ğ ­ lu y l a b a n a g e ld i. « K a ğ ıt o y n a y a c a ğ ım b a n a y ü z d r a h m i v e r , y o k s a 67

b u m a s u m ç o c u k la b a l k o n d a n a ş a ğ ı a t a r ı m k e n d im i.

B iliy o ru m b a n a a l d ı r m a z s ın a m a b u m a s u m y a v r u ­ n u n ö l ü m ü n ü v ic d a m n t a ş ı y a m a z » O na: «A tla.» d e d im .

A t l a m a d ı b a l k o n d a n , a m a b e n i d e h iç b a ğ ı ş l a m a ­ dı. î ş t e s iz e R e n a . K im s e o n u n k a d a r y ü r e k li o la m a z .

K im s e o n u n k a d a r y e te n e k li v e s e v e c e n d e ğ ild ir.

N e y s e , R e n a z a r z o r d a o ls a b i z a k a p a ğ ı a ta b ild i.

E v d e g id e r e k d a h a ç o k s a y ı d a i n s a n b a r ı n d ı r ı y o r d u k .

E le k tr iğ im iz k e s ik ti, v e h a f t a d a ik i g ü n s u l a r a k ı y o r ­ d u . A k tığ ı g ü n l e r b a n y o y u d o l d u r u y o r d u k , a m a g ü n g e ç tik ç e p is le n iy o r k u l l a n ı lm a z b i r h a l a lıy o r d u . Y e ­ t e r l i m i k t a r d a y iy e c e ğ im iz d e y o k tu . P a n İn g iliz le r e o d e n li h a y r a n d ı k i s ık s ık e v im iz e k o n u k o lu y o r la r d ı.

K a r d e ş i o n d a n d a ç o k İn g iliz h a y r a n ı y d ı : İn g iliz c e y i Y u n a n c a d a n d a h a iy i k o n u ş u r s a v a ş t a n ö n c e y ılın a l ­ tı a y ı n ı L o n d r a ’d a g e ç ir ir d i. K o n u k l a r b i r y a t a k t a i k i ­ ş e r y a d a ü ç e r ü ç e r y a tıy o r d u . K a n a p e l e r d e k o l t u k l a r ­ d a y a t a n l a r o lu y o rd u . Y e r k a l m a y ı n c a y e r le r d e y a t a n ­ l a r o lu y o rd u . E v ç o k s o ğ u k o lu y o r d u , v e y a ğ k a n d i l ­ l e r i n i n p is k o k u s u h e r y a n a s in m iş ti. S u o lm a d a n b i r e v i te m iz t u t m a k m ü m k ü n d e ğ ild ir.

T e k k o n u iç s a v a ş tı. V a h ş e t g id e r e k a r tı y o r d u .

B u k a d a r k ö t ü o la b ile c e ğ im iz i g ö r d ü k ç e d e h ş e te d ü ­ ş ü y o r d u k . P a p a n d r e o u ’y a b i r k a til, b i r h a i n g ö z ü y le b a k ılıy o r d u . O l a y l a r ö y le s in e g e liş ti k i s o n u n d a C h u r c h ill, ç o k ö n e m li d i ğ e r iş le r in e b i r s ü r e a r a v e r e r e k , Y u n a n i s t a n ’a b i z z a t g e lm e k z o r u n d a k a ld ı. D a n ış m a n ­ l a r ı y l a b ir lik te , P a p a n d r e o u ’n u n g ö r e v in d e n b i r a n ö n ­ c e a l ı n m a s ı g e r e k t i ğ in i h e m e n f a r k e t t i l e r . Y e r in e 1914 s a v a ş ı k a h r a m a n la r ın d a n b irin i u y g u n b u ld u la r: G e ­ n e r a l P la s t ir a s . P l a s t i r a s e f s a n e le ş tir ilm iş ti. « S iy a h a t ­ 68

lı» d e n iy o r d u . İ n g iliz le r 2. G e o r g e s ’u g e tir in c e y e d o k g ö r e v i P la s t ir a s y ü k le n e c e k ti. Y u n a n i s t a n 'd a n a y r ı l ­ m a d a n ö n c e C h u r c h ill b i r a te ş - k e s k a r a r ı m b ile k a b u l e ttir d i. Ş u b a t a y ı n d a b ü t ü n p a r t i l e r . V a r k i s a ’d a t o p ­ l a n ı p a n l a ş m a y a k a r a r v e r d ile r . K o m ü n i s t le r s i l a h l a ­ r ı n ı te s lim e tm e y i k a b u l e ttile r . B ir s ü r e g e n e l a f f a v e h e r k e s i n b ir b ir iy le b a r ı ş m a m a s a l ı n a i n a n d ı k . O r t a k k a r a r d a k i m s e n i n c e z a la n d ır ılm a y a c a ğ ı, k a t i l l e r i n d ı ­ ş ı n d a k im s e y e t a k i b a t k a r a n v e r ilm e y e c e ğ i a ç ık la n d ı.

G e n e l a f ? P iş ik ... D a h a k a r a n n a l t ı n d a k i i m z a l a n n m ü re k k e b i k u ru m a d a n , h ü k ü m e t te r ö r h a v a s ın ı e s tir­ m e y e b a ş la d ı. K a m u s a l h a k l a r a y ö n e lik k a r a r l a r d a n y a r a r l a n a n y ö n e tic ile r d ile d ik le r i g ib i t u t u k l a m a l a r a , g ö z a lt ı n a a l m a l a r a v e i d a m l a r a g ir iş tile r . B in le rc e i n ­ s a n A t i n a ’d a n k a ç ıy o r d u . T a n ıd ığ ım Y u n a n l ı l a r ı n ç o ­ ğ u h a k k ı n d a t u t u k l a m a k a r a r ı a lın m ış tı. U lu s a l d ü z e y ­ d e b i r t a s f iy e iş le m in e g iriş ilm iş ti. B ir k a ç a y ö n c e G io rg o s b e n im le d a l g a g e ç iy o r d u . Ş im d i h a p is te y d i.

T iy a tr o g r u b u m u z ile r ic i f ik ir le r iy le t a n ı n ı r d ı . E sk i s ın ıf a r k a d a ş l a r ı m d a n p e k ç o ğ u s a k l a n m a k z o r u n d a y ­ dı. E llie Z ei k a ç tı. E n d e ğ e r li a r k a d a ş ı m A le k a P a iz i M a c r o n is s o s ’d a k i b i r ıs la h e v in e g ö n d e r ild i v e iş k e n c e g ö r d ü . K a r a b o r s a c ı A le x is b ile h a p is te y d i. K im s e o n u n k o m ü n i s t o ld u ğ u n a in a n m a z d ı, y a k ı n d a p a ç a y ı k u r t a ­ r a c a ğ ı n ı b iliy o r d u . H e m z a te n p o lis y a n lıs ı s a y ılm a z m ıy d ı? A m a A le x is k ır g ın d ı. K ö tü lü k le r s o n b u l m a d a n k a f a s ı n a b i r k u r ş u n s ık ıp ö lm e y i y e ğ le r d i. A le x is b i r s a v a ş ü r ü n ü y d ü . A r t ı k v a r o lm a y a n b i r e v r e n d e y e ş e r ­ m iş g e liş m iş ti.

E r te s i y ıl iç s a v a ş y e n id e n p a t l a k v e rd i. Z a v a llı Y u n a n is t a n . D ö ğ ü ş le r 1949’a k a d a r s ü r e c e k ti. İn g iliz le r ü lk e y i k o r u y a m ı y a c a k k a d a r , y o r g u n v e b i t k in o ld u k ­ l a r ı n ı a ç ık la d ıla r . B u g ö r e v i A m e r ik a ü s le n iy o r d u . T ru m a n d o k tr in i d o ğ d u . « A m e r ik a B irle ş ik D e v le tle ri Y u ­ 69

n a n i s t a n ’ı n d e m o k r a t ik r e jim i k u r t a r m a s ı iç in o n a y a r ­ d ım e tm e lid ir» . K im i A m e r ik a lı a r k a d a ş l a r ı m a g ö r e T r u m a n d o k tr in i, Y u n a n d e m o k r a t ik k u r u l u ş l a r ı n ı n k o r u n m a s ı i ç in y a r a t ı lm ış b i r d ü ş ü n c e d ir . B u n l a r ı n t ü ­ m ü b e n c e p a l a v r a . A m e r ik a lı y ö n e tic ile r in Y u n a n d e ­ m o k r a s is i u m u r u n d a d e ğ il. G e r ç e k te d e b u n a k a r ş ı ­ l a r . D e m o k r a tik b i r ü lk e d e ö z g ü r lü k d ü ş le r i k u r u l u r . Ü lk e s in in t o p r a k l a r ı n a y e r le ş e n A m e r ik a n a s k e r l e r i v e ü s le r i ü z e r i n e d ü ş ü n m e y e b a ş l a y a b i li r . A m e r ik a n y a ­ t ı r ı m l a r ı n a ö n c ü lü k t a n ı n m a s ı n ı n n e d e n le r i n i s o r a b i ­ lir. H e m A m e r ik a ’n ı n d e m o k r a s iy i k o r u m a y a k l a ş ı m ­ l a r ıy la , a l b a y l a r c u n t a s ı n ı d e s te k le m e s i a r a s ı n d a k i ç e ­ liş k i n a s ı l a ç ık l a n a b i li r ? B ü t ü n b u n l a r b e n i a ş a n k o ­ n u l a r . S e z a r ’ı n h a k k ı S e z a r ’a . A m e r ik a l ıl a r Y u n a n is ­ t a n ’d a ile r ic i v e y a s o lc u — a m a n d i k k a t ö c ü — b i r y ö ­ n e tim in k u r u l m a s ı n d a n k a y g ı l a n ı y o r l a r . G e r ç e k ş u k i s a v a ş t a n s o n r a W a s h in g t o n v e M o s k o v a e tk ile m e a l a n ­ l a r ı n ı g e n iş le ttile r . în g i li z l e r i n ç e k iliş in d e n s o n r a A m e ­ r i k a l ı l a r Y u n a n i s t a n ’ı ' k o r u m a h a k k ı n ı k e n d ile r in d e b u ld u la r . B u t a r i h t e n b e r i d e b iz i k o r u y o r la r ... h e m d e n e k o ru m a k , b o ğ u n c a y a k a d a r.

K a r a b o r s a c ı s a v a ş a r k a d a ş ı m A le x is ’y e iliş k in s o n b i r sö z s ö y le m e k is te rim . H a k lıy d ı: k i n v e n e f r e t e d a ­ y a n a m a d ı. Ç o k ta n h a z ır l a d ı ğ ı k u r ş u n u k a f a s ı n a s ık ­ tı.

8 E s k id e n Y u n a n i s t a n ’d a t i y a t r o y a p a n l a r ı n d a y a ­ n ık lı o l m a l a n g e r e k ir d i, f iz ik o l a r a k d a d a y a n ık lı. Y a ­ b a n c ı o y u n c u l a r a g e c e ik i g ö s te r i y a p tığ ım ız ı s ö y le d i­ ğ im iz d e g ö z le r i f a l t a ş ı g ib i a ç ılır d ı. İlk i a ltıd a , İk in c i­ si d e h e m e n o n u n a r d ı n d a n d o k u z d a b a ş la r d ı. « A m a g ü n d ü z l e r i d i n l e n i r s i n iz h e r h a l d e ?

70

— H a y ır . B a ş k a b i r p iy e s in p r o v a l a r ı n ı y a p a rı/..

B u r a s ı B ro d w a y d e ğ il, e n p a r l a k o y u n u n b ile y a z g ıs ı i k i a y d ır.»

A m a b u t a r z d a y a ş a m a k b e n i m h o ş u m a g id iy o r ­ d u . B ü t ü n b u y ılla r ı, ç a lış m a y la g e ç ir d im , a m a c ım p ro f e s y o n e l o la b ilm e k ti.

A t i n a ’d a ç a t ı ş m a l a r a z a lı y o r a m a ü lk e n in d i ğ e r y ö r e le r in d e iç s a v a ş a l a b ild iğ in e s ü r ü y o r d u . M e s le ğ im ­ d e ile r liy o r v e m u t l u o lu y o r d u m . D u r m a d a n k a n l ı h a ­ b e r l e r a lıy o r d u k . B u n l a r ı d u y d u k ç a m e la n k o li k r i z l e ­ r i g e ç ir iy o r, v e y a u y u k lu y o r d u m . iş te b ö y le b i r g ü n d e R e n a M e s s a lo r a - S a lv a g o - P e z a s b e n i g ö r m e y e g e ld i. « Y ok b u ç o k f a z la . Y u n a n is t a n ’d a n b i r s ü r e u z a k ­ l a ş m a n la z ım . S e n i N e w Y o r k ’a g ö tü r e c e ğ im , d e d i.

— N e re y e ?

N e w Y o r k ’a , A m e r ik a B irle ş ik D e v le tle rin e .»

R e n a , M ik a s P e z a s ’ı e ld e e tm e y i b a ş a r m ış t ı . E v liy ­ d i l e r a r tı k . P e z a s ’ı n y a z d ığ ı « ö z g ü r l ü ğ ü n B edeli» is im li k i t a p A m e r ik a n b a s ı m t a r a f ı n d a n b e ğ e n iy le k a r ş ı ­ la n m ış tı. B u d ü ş l e r ü lk e s in e y e r le ş ip , b e n i d e y a n l a ­ r ı n d a g ö tü r m e y e k a r a r v e r m iş le r d i.

O h ! T a b ii e tk ile n d im . C o ş tu r u c u b i r ö n e r iy d i v e R e n a b e n im iç in b ü y ü k ö n e m t a ş ıy o r d u . O n u n g i t t i ­ ğ i y e r e g i t m e k is tiy o r d u m . A m a Y u n a n i s t a n ’d a b a ğ ­ l a r ı m v a r d ı. B a ş ta , y a ş a y a b i lm e k iç in Y u n a n g ü n e ş i ­ n e , d e n iz e y a k ı n o lm a lıy d ım . S o n r a t i y a t r o v a r d ı, a r t ı k k e n d im i k a b u l e t t i r d i ğ i m tiy a tr o . P a n , b e lk i id e a l b i r e ş d e ğ ild i a m a d e ğ e r li b i r d o s ttu . O n u s e v iy o rd u m .

R e n a d ir e n iy o r d u . « N a sıl y a ş a y a c a ğ ız ? d iy e s o rd u m .

— E lli d o la r ım v a r.»

A m e r ik a ’y a b e n s iz , c e b in d e k i e lli d o la r ıy la gilLi, y a r ı n l a r ı n a g ü v e n le b a k ıy o r d u . A m a b e n i b a ş t a n ç ı­ k a r m a k iç in b a ş l a t t ı ğ ı k a m p a n y a y ı s ü r d ü r d ü .

71

A r d ı n d a b i r m ü t te f i k i n i b ır a k m ış tı.

G e o rg e s Y u n a n i s t a n ’d a d o ğ m u ş . S o n r a A m e r ik a n v a t a n d a ş l ı ğ ı n a g e ç m iş . Y u n a n i s t a n ’a A m e r ik a n o r d u ­ l a r ı y l a b i r l i k te g e ld i. Ç o k y a k ış ık lıy d ı. în c e v e d ü z g ü n b i r b u r u n , y e ş il g ö z le r , b a ş t a n ç ık a r ıc ı b i r g ü l ü m s e ­ m e y le b e l i r e n d iş m a c u n u r e k l a m l a r ı n d a r a s l a n a c a k t ü r d e n d iş le r. E v e t, G e o r g e s y a k ış ık lıy d ı, iy i y ü r e k li y ­ d i v e b a n a d e d i k i: « M e lin a s iz i s e v iy o ru m . B e n im le e v le n in v e g e lin b i r l i k te A m e r ik a ’d a y a ş a y a lım .»

A ld ı m ı b e n i b i r d ü ş ü n c e . G e o rg e s b a n a y e n i b i r y a ş a m s u n u y o r d u . S a ğ lık lıy d ı. O d e n li d e n g e li, o d e n ­ li s a ğ lık lıy d ı k i o n u n l a b ir lik te , h a r p t e e d in d iğ im k o m p ­ le k s le r im d e n b ile k u r t u l a c a ğ ı m ı s a n d ım . P a n ’l a o l a n b e r a b e r li ğ i m o p e r e t l e r i h a t ı r l a t ı y o r d u i n s a n a . G e o rg e s b a n a g e r ç e k b i r e v lilik s u n u y o r d u . B e n i k a y g ı l a r ım ­ d a n v e k a n l ı iç s a v a ş t a n k u r t a r a c a k t ı . O n a a k ılc ı b i r c e v a p v e r e b ile c e ğ im i s a n ı r k e n a ğ z ım d a n ş u n l a r dök ü lü v e rd i: « P a n ’a s o ru n » G e o rg e s u z u n u z u n y ü z ü m e b a k t ı v e şö y le m ı r ı l ­ d a n d ı: « T a m a m , a n la ş tık .»

V e P a n ! D o st, k i b a r , h e r z a m a n k i n d e n d a h a ç o k C a m b r id g e m e z u n u : « S a k in o lu p o la y la r ı g ö z d e n g e ­ ç ire lim , d e d i G e o r g e s ’a. Ş ö y le y a p a lım . S iz A m e r ik a ’y a d ö n ü n a l t ı a y lığ ın a , e ğ e r b u s ü r e d e M e lin a f i k r i n i d e ­ ğ iş tir m e z s e , k i b u k iş iliğ in e p e k u y g u n d e ğ ild ir b e n ­ ce, y a n ı n ı z a g e lir. T a b ii e lim d e n g e ld iğ in c e o n u v a z ­ g e ç ir m e y e ç a lış a c a ğ ım ı sö y liy e y im . O n u b i r A m e r i­ k a n m u t f a ğ ı n a tık ılm ış , N e w Y o rk v e y a W a s h i n g t o n ’ d a y e ş il g ö z lü ç o c u k la r y e t i ş t i r i r k e n c a n la n d ı r a m ı y o r u m k a f a m d a . B e lk i d e y a n ılıy o r u m , i y i g ü n le r.»

G e o rg e s g itti. B e n k a ld ım . P a n h a k lıy d ı A m e r ik a ’ 72

y a g itm e d e n ö n c e e p e y b e k le m e m g e r e k ti, h e m d e b a ş ­ k a b i r A m e r ik a lıy ı. G e o r g e s ’u n g ittiğ i i l k g ü n l e r d e b i ­ r a z g ö z y a ş ı d ö k tü m . B ira z o n u n iç in , b i r a z d a R en a iç in A m a y a ş l a n m ç a b u k d i n d i v e R e n a k ı s a z a m a n ­ d a g e r i d ö n d ü . A m e r ik a , M ik a s P e z a s ’l a a l t ı n la r ı n ı p a r l a k g e le c e ğ in i i n a t l a p a y l a ş m a k is te m iy o r d u . A ti­ n a ’y a d ö n ü y o r la r d ı, ü z e r l e r i n d e e lli d o l a r l ı k b i r h a f i f ­ le m e o lm u ş a m a y e n ilm e m iş le r d i. R e n a h e r z a m a n k in d e n d a h a iy im s e r, d a h a n e ş e liy d i. İk is i d e P a n ’m e v i­ n e y e r le ş ti l e r ta b ii.

S o n r a m ı? H iç. Y a ln ız c a ç a lış m a .

T i y a t r o n u n y ö n e tic is i v e b a ş o y u n c u s u K a te r i n a t a r a f ı n d a n g r u b a k a b u l e d ild iğ in iz d e c id d iy e tin iz i k o r u m a n ı z g e r e k ir . E ğ e r g ü n ü n b i r i n d e s iz e b i r b a ş ro l v e r e c e k o l u r s a g e le c e ğ in iz i g ü v e n c e a l t m d a b ilin .

B a n a d a E u g e n e O ’N e il’in b i r o y u n u n d a k i L a v in ia ’yı o y n a ttı. K o lo g r a d ’lı M e lin a ö n e m li b i r t i y a t r o d a m e ş ­ h u r o lu y o rd u !

A tin a lı b i r e l e ş t i r m e n i n is m im i d u y m a y a t a h a m ­ m ü l ü y o k tu . N e f r e t t e n d e ö te a lle r jis i v a r d ı b a n a . C id ­ d i y e tle r in e c id d iy e t k a t m a k iç in e n t e l l e k t ü e l l e r o n a s a y g ı d u y a r d ı. O y u n u n ilk g e c e s in d e s o y u n m a o d a ­ s ı n d a A n n a b e n i g iy d ir iy o r d u . B ir d e n d o n a k a ld ı. A k ­ i m a p a r l a k b i r f i k i r g e lm iş ti. P e r d e n in a ç ıl ı ş ı n d a n h e ­ m e n ö n c e s a l o n a g ir m e y e n iy e tli e le ş tir m e n i b u lu p e v in d e y a n g ı n ç ık tığ ın ı s ö y le y e c e k . H a lin e b a k ıl ı r s a ç o k iç te n g ö z ü k ü y o r d u . O n u b e n d e ğ il d e a n n e m d u r­ d u r d u . A n n e m i n b i r ilk e s i v a r d ır : te h lik e y i g ö ğ ü s le ­ m e s in i b ilm e lid ir in s a n .

E r te s i g ü n b in le r c e A tin a lı b u a d a m ın o lo ş tiris in i o k u r k e n a f a l l a y ı p k a ld ı. Ç ü n k ü b e n i g ö k le r e ç ı k a r ı y o r ­ d u . G e r ç e k te n iy i o y n a m ış tım , iz le y ic ile r v e e l e ş t i r ­ m e n d e b e n im le a y m k a n ıd a y d ı. E v d e b a y r a m h a v a s ı 73

e s iy o r d u . R e n a b e n i k u c a k la y ıp : « K ü ç ü k a t ş im d i ş a h ­ l a n a b i l i r s i n . D u r m a k oş.»

S o n r a b i r b a ş a r ı m d a h a o ld u : B e r a a r d S havv’ı n « K a h r a m a n v e A s k e r i» y le O n u d a b i r d iğ e r i izled i: J.B . P r ie s tle y ’i n « T e h lik e li V ira j »ı.

B a ş a n b a ş ım a v u rm u ş tu . Y az s e z o n u n d a k e n d i g r u b u m u k u r m a c e s a r e ti n i g ö s te r d im . B ö y le a tılım l a r a s l m d a y a p ı m d a y o k tu r . A t i n a t i y a t r o ç e v r e s in d e b a ş a rıy a u la ş a n h e r o y u n c u h e m e n k e n d i tiy a tro s u ­ n u k u r a r . B ir s a l o n k i r a la y ıp , ış ık ç ü a r , s e s ç ile r , o y u n ­ c u l a r to p la y ıp s e z o n b o y u n c a b ü t ü n b u i n s a n l a r ı n so ­ r u m l u l u ğ u n u y ü k l e n e r e k b i r m a c e r a y a a tılır . B u t ü r t i y a t r o l a r ı n b a ğ ım s ız lık k a y g ıs ı y l a k u r u l d u ğ u n u b e ­ l i r t m e k is te r im . Z a t e n b u n d a d a g e r ç e k p a y ı v a r . A m a g e r ç e ğ in d i ğ e r p a r ç a s ı d a ü n e k a v u ş m a k t ı r .

B e n im t i y a t r o m u n d i ğ e r l e r i n d e n f a r k l ı o lm a s ı g e ­ r e k ti ğ i n e k a r a r v e r m iş tim . E n t u t a r l ı s ı e n g e n c i o lm a ­ lıy d ı b e n im k i. E k ip ç a lış m a s ın ın n e d e m e k o ld u ğ u n u b ile n le r i to p la d ım . R o n d ir is ’i n d e r s le r i n e d e v a m e d e n a r k a d a ş l a r ı m ı n a r a s ı n d a n e n y e te n e k lile r in i s e ç tim .

A r a l a r ı n d a b i r k u y r u k l u y ıld ız o l a n N ik o s H a d z is k o s v a r d ı. Y u n a n ş a i r l e r i n i n e n k ıd e m lis i o la n C o s ta s P a l a m a s ’n ı n b i r m a n z u m p iy e s in i o y n a m a y a k a r a r v e r ­ d ik . Y ö n e tm e n im iz ç o k y e te n e k li v e y a r a tıc ıy d ı. H e rş e y le h im iz d e g e liş iy o r s a n ı r k e n , g ö s te r i t a m b i r b a ş a ­ r ıs ız lık la s o n u ç la n d ı. B ir e l e ş t i r m e n i n ş u c ü m le s in i h iç u n u ta m a m .« T a m a m M e lin a ’n ı n y e te n e ğ i v a r k u ş k u s u z , a m a b i r Y u n a n lı y a h iç b e n z e m iy o r , b i r Y u n a n lı g ib i o y n a ­ m ıy o r.»

B en!

N e y se , o y ıl b a ş a r ı s ı z l ı k t a n b a ş a r ı s ız l ığ a k o ş tu k .

F e l a k e t l e r b i r i b i r i n i iz liy o rd u . D im itr is R o n d ir is b e n i ç a ğ ır ı n c a y a d e k k ü ç ü k A m e r ik a n m u t f a ğ ı n ı b ile d ü ­ 74

ş ü n d ü m . R o n d ir is Y u n a n U lu s a l T i y a t r o s u n u n y ö n e t i ­ c iliğ in e a t a n m ı ş t ı . B e n i d e g r u b u n a k a t m a k i s t iy o r ­ d u . O g ü n ü n a s ıl a n l a t m a l ı b ilm e m : b e lk i B a lb o a P a ­ s ifik k a r ş ı s ı n d a b e n d e n d a h a a z e tk ile n m iş tir .

D ü n y a b i r b a ş k a g ö z ü k ü y o r d u , R o n d ir is ’le ç a lış ­ m a y a b a ş l a y a l ı b e r i. E tk ile y ic i t a r t ı ş m a l a r a g ir iş iy o r ­ d u k , b i r r o l ü n « y a p ış m a » iliş k in . R o n d ir is b u n a b ir i n s a n ı n i n ş a a t ı , m e n t e ş e le r i d iy o r d u . B ü t ü n b u n l a r d a o l a ğ a n ü s t ü b i r a tm o s f e r d e g e liş iy o rd u . R o n d ir is ’le b i r ­ l i k te y k e n t i y a t r o b i r m e s le k o l m a k t a n ç ık ıy o rd u . T a n ­ r ı s a l b i r ç a ğ r ı y a d ö n ü ş ü y o r , i n s a n ı n r a h i b e o la s ı g e ­ liy o rd u . H e r g ü n e k ç a l ı ş m a l a r y a p ıy o r d u k . Ç a lış ıy o r, in c e liy o r, ç a lış ıy o r d u m . B ir g ü n o y n a m a k t a n ç o k in c e ­ le m e y a p tığ ım ı f a r k e t t i m . R o n d ir is g ü n ü n b i r i n d e ö n e m li b i r t r a j e d y e n o la c a ğ ım ı s ö y lü y o rd u , a m a d a h a o g ü n g e lm e m iş ti. B u n l a r ı d a h a ö n c e d e d u y m u ş tu m .

Y a ln ız c a o n u n iç in d e ğ iş ik r o l l e r o y n u y o r d u m . İz le y i­ c i l e r in k a r ş ı s ı n a ç ık m ıy o r d u m . B u d e v r e u z a d ı k ç a u z u ­ y o r, b e n d e k e n d im i b i r r e s s a m ı n b i r t ü r l ü s a t m a k i s ­ t e m e d iğ i b i r m a n z a r a r e s m in e , b i r h e y k e l t r a ş m e lin ­ d e n ç ı k a r m a y a k ı y a m a d ığ ı m e r m e r p a r ç a s ı n a b e n z e ­ tiy o r d u m . H e r ş e y iy i, h o ş t u a m a b o ğ u lm a y a b a ş l a m ı ş ­ tım .

D o r a S t r a t o u ’n u n b e n i g ö r m e y e g e lm e s i d e iş le r i k o la y la ş tır m a d ı. D o r a S t r a t o u Y u n a n k ü l t ü r ü n ü n b e k ç isiy d i. A t i n a ’d a n e n ü c r a k ö y e k a d a r t ü m Y u n a n t ü r ­ k ü l e r i n i b a n d a a lm ış tı. B ilm e m n e d a ğ ı n ı n te p e s in d e s ö y le n e n b i r t ü r k ü o l d u ğ u n u d u y a r d u y m a z y a n m a t e y b in i v e d iş f ı r ç a s ı n ı a l ı p y o l la r a d ü ş e r d i. T ü m d ü n ­ y a ü lk e l e r in d e g ö s t e r i l e r v e r e n b i r b a le to p lu lu ğ u d a k u r m u ş t u . D o r a ’n ı n y e n i y e te n e k le r i k e ş f e tm e y e k a r ­ şı d u y a r lı a n t e n l e r i o ld u ğ u n u s a n ır d ın ız .

B e n i g ö r m e y e g e ld iğ i g ü n y e n i b i r t i y a t r o e k ib in i y ö n e tiy o r d u . E k ib i C o n s ta n tin o p o lis ’d e n g e le n K a ro lo s 75

K o u n k u r m u ş t u (B iz Y u n a n i s t a n ’d a b i r t ü r l ü d ilim iz i İ s t a n b u l d e m e y e a l ı ş t ır a m a d ı k .) K o u n h e m e n b ü y ü k ilg i to p la m ış tı. O o lm a s a y d ı Y u n a n i s t a n ’d a L o r c a ’m n , G e n e t ’n in , İo n e s c o ’n u n v e B r e c h t ’i n o y u n l a n h i ç b i r z a m a n t a n ı n a m a z d ı. T e n n e s s e e W illia m s ’i n « İh tira s tr a m w a y » ı m s a h n e y e k o y u y o r m u ş , D o r a ’y ı B la n c h e r o l ü n ü k a b u l e d ip e tm e y e c e ğ im i ö ğ r e n m e k iç in g ö n ­ d e r m iş . « B la n c h e m ı! A m a n ta n r ım ! » — « R o lü b iliy o r s u n u z d u r .» d e d i D o ra . A ğ la d ığ ım iç in ş a ş ır m ış tı. « B la n c h e ’ı t a n ı m a k m ı?» H ı ç k ı r a h ı ç k ı r a a ğ lıy o r ­ d u m « B la n c h e b e n im . A m a o y n a y a m a m » .

— O y n a m a m a z l ı k e d e m e z s in iz .

— P e k i y a R o n d iris . B e n i h iç b a ğ ış la m a z .

— E ğ e r r e d d e d e r s e n iz , s iz d e k e n d in iz i h i ç b i r z a ­ m a n b a ğ ış la m a z s ın ız .

— Y apam am .

— A p t a l ı n b iris in iz .

— Y a p a m a m ...»

Y e n id e n ç a l ı ş m a l a r ım a d ö n d ü m . F a u s t ’u n M a r g u e r i t e ’in i ç a lı ş ı r k e n B la n c h e ’ı d ü ş ü n ü y o r d u m . S o n r a n e y s e k i P a n b a c a ğ ı n ı k ır d ı. N e y s e k i d iy o r u m ç ü n k ü « İh ­ t i r a s T ra m w a y » ı n d a b u s a y e d e o y n a y a b ile c e k tim . B a ­ c a ğ ın ın a m e l i y a t e d ilm e s i g e r e k iy o r d u , P a n d a a m e l i ­ y a t iç in L a u s a n n e ’ı u y g u n b u lm u ş tu . K e n d is iy le g i t ­ m e m i is tiy o r d u . R o n d ir is ’t e n iz in a l m a k is te d im . H a y ır d e d i. I s r a r e d ip b ö y le c e d iş le r im i d e y a p tır a b ile c e ğ im i sö y le d im . Y ü z ü m e o b je k tif o l a r a k b a k a b i l e n i n s a n l a r a ğ z ım ın ç o k b ü y ü k o l d u ğ u n u s ö y lü y o r la r d ı. E ğ e r k ı ­ r ı c ı o l m a d a n b u n u i m a e tm e k is te r le r s e , « cö m ert» b i r a ğ ız ın v a r d iy o r la r d ı. E s k i d iş le r im e g e lin c e , o n l a n t a ­ r i f e tm e y e s ö z c ü k le r y e tm e z . B ü y ü k b i r a ğ ız d a , t a v ­ ş a n d iş le r d ü ş ü n ü n b u b i r a z f a z l a y d ı d o ğ r u s u .

76

« İs v iç re ’d e ç o k iy i d iş ç ile r v a r,» d e d i R o n d ir is «C ll d i ş le r in i d ü z e lttir . D ik s iy o n u n d a d ü z e lir.»

C e n e v r e ’d e g ö l ü n k ı y ı s ın d a b i r b a n k a o tu ru y o ­ r u m , b e n d e n b in le r c e k ilo m e tr e u z a k t a k i R o n d ir is ’ln b a k ı ş l a r ı ü z e r im d e s a n k i: « G e re k tiğ i g ib i ç a lış m ıy o r s u n M e lin a ... R o n d iris d u r m a d a n b u n u s ö y lü y o r. D ü ş ü n ü p , a r a ş t ı r ı p in c e le ­ m e m g e r e k liy m iş . O y u n c u n u n c a n l a n d ı r a c a ğ ı k iş in in t i p in i b e lir le m e s i g e r e k i r . S o n r a y a v a ş y a v a ş b u b e lir ­ le d iğ i t ip e u la ş ır . D a v r a n ı ş l a r ı m , h a r e k e t l e r i n i , d ik s i­ y o n u n u o n a g ö r e a y a r l a r . B u z a m a n v e ç a lı ş m a i s t e ­ y e n d i k k a t l i b i r iş tir . Ö n c e s e ç e r s in , s e ç im in y a n lış o la b ilir v a z g e ç e r s in . Y e n id e n ç a lı ş m a y a b a ş l a r s ın . S o ­ n u n d a c a n l a n d ı r a c a ğ ı n k iş ilik le t e k v ü c u t o l u n c a r o ­ l ü n e h a k i m s i n d e m e k tir .

R o n d ir is h a k lı, a m a b u y ö n te m e b e n u y a m ıy o r u m . İç y a p ı s ı n a v a r m a d a n ö n c e c a n la n d ı r a c a ğ ı m k iş iliğ in d ış y a p ıs ın ı in c e le m e m g e r e k . O n u n g ib i y ü r ü m e y e , o t u r m a y a , k a f a m ı ç e v ir m e y e b a ş la d ığ ım z a m a n t ü m d a v r a n ı ş l a r ı n ı b e d e n im d e t a k e m ik le r im d e d u y a r ım , b e n c a n la n d ı r a c a ğ ı m k iş ilik le b ö y le t a n ış ır ım . L e d e u il s ie d â E le c tr e ’i ç a lı ş ı r k e n b a ş l a n g ı ç ta , t e r e d d ü t e t t i m b ir a z . S o n r a b i r o y u n c u b a n a b a ş ım ı y a v a ş ç a , b i r a z ö n e e ğ e r e k ç e v ir m e m i s ö y le d i. O a n L a v in ia ’y ı k e ş f e t ­ tim . B u h a r e k e t ö y le s in e y a v a ş , ö y le s in e a c ım a s ız v e n e f r e t d o lu y d u k i L a v in ia ’n ı n k iş iliğ in in a n a h t a r ı o lu ­ v e r m iş ti. L a v in ia y a p ı s ı n d a k i e n u f a k a c ım a k ı r ı n t ı l a ­ r ı n ı b ile s ilm iş y a ln ız i n t ik a m iç in y a ş a y a n b iriy d i, i ş ­ t e R o n d ir is b u n a d ı ş t a n iç e d o ğ r u g itm e k , t e r s o y u n d iy o r. İ t i r a z e ttim : « Ö n e m li o la n b i r i n s a n ı n k a l ı b ı n a g ir m e k d e ğ il m i? iç e r i y e g i r d i k t e n s o n r a k a p ı y a d a p e n c e r e n e f a r k e d e r?

— Y a n lış , M e lin a y a n lış.»

77

R o n d ir is ’e g ö r e i n s a n y ü z e y s e l fiz ik i o l g u l a r a k a ­ p ılm a m a lı. İ n s a n b i r ş e y in y ü z e y in d e n b a ş l a r s a , d e ­ r i n e in m e s i m ü m k ü n d e ğ il o n a g ö re . « B u n u n y ü z e y s e llik le ilg is i y o k . E ğ e r p a ly a ç o o l­ m a k is tiy o r s a m , iş e p a ly a ç o ş a p k a s ı g iy e r e k b a ş l a r ­ s a m , d a h a k o la y s o n u ç a la b ilir im .

— P a ly a ç o la r s irk le re y a r a ş ır.

— N e d e n s i r k l e r e k a r ş ıs ın ız ?

— K a r ş ı d e ğ ilim . A m a s e n t i y a t r o d a s ı n , s i r k t e d e ­ ğil.»

B u y ü z d e n m i ç e v r e m e d u v a r l a r ö r ü p , iz le y ic ile ­ r i n ö n ü n e ç ık m a m ı e n g e lliy o r ? Y o k s a g e r ç e k t e n h a ­ z ı r d e ğ il m iy im ? S a h n e y e a y a k b a s m a d a n ö n c e k u ­ s u r s u z b i r o y u n c u o lm a k z o r u n d a m ıy ım ? Ç ılg ın lık b u ! G e liş e b ilm e m i ç in b i r t e k y o l v a r : ç a lı ş m a k v e iz le y ic ile r e o y n a m a k . B a ş a r ı v e b a ş a r ı s ı z l ı k l a r d a n g e ­ r e k l i d e r s i a lm a k . R o n d ir is ’i n b u n u b ilm e s i g e r e k i r ?

N e d e n o y n a m a m a iz in v e r m iy o r ? Ş e y d u r u n b i r d a ­ k ik a . B e lk i b a n a a ş ı k v e b e n i y a l n ı z c a k e n d is in e s a k ­ lıy o r. H a y ı r h a y ı r , b e n i s e v m iy o r. O b i r P ig m a lio n , G a l a t e s i n e i h tiy a c ı v a r . B e n B la n c h e o lm a k is tiy o r u m . İş te , s ö y le d in . B a k la y ı ç ı k a r d ı n a ğ z m d a n . B u y ü z d e n k e n d i k e n d i n e k o n u ş u y o r s u n z a te n . R o n d ir is ’t e n k u r ­ t a r m a k i s t iy o r s u n k e n d in i. Ö z g ü r c e B la n c h e ’ı o y n a ­ m a k is tiy o r s u n . Ç o k iy i M e lin a , ç o k iy i M . R o n d iris . Ç o k iy i C e n e v r e g ö lü . B la n c h e ’ı o y n a m a k is tiy o ru m .»

P a n ’m b a c a ğ ı t a m i r e d ild i. D iş le rim d e d ü z g ü n A m a R o n d ir is d e ğ iş m e d i. Ç e k in e ç e k in e B la n c h e r o ­ l ü n d e n s ö z e d iy o r u m , o s i n i r d e n ç ılg ın a d ö n ü y o r . Y a l­ n ı z c a b u r o l ü d ü ş ü n m e k l e b ile o n a i h a n e t e d iy o r m u ş u m ? B la n c h e ’ı o y n a m ıy a c a ğ ım . K o u n ’l a h i ç ç a lış m a ­ y a c a ğ ım . O n u n t i y a t r o s u b a n a h a r a m . K o u n h e r t ü r ­ l ü a n a k u r a l l a a l a y e d iy o r. T i y a t r o b i r t a p m a k o lm a lı.

78

O y s a K o u n b a ş a r ı y ı u k a l a l ı k t a a r ıy o r . B la n c h e ’ı u n u -t m a m g e r e k , K o u n ’u u n u t m a m g e r e k .

B u n u n ü z e r in e M e lin a ik i n c i k e z i n t i h a r e tm e y i d e n iy o r. K o ş u p k e n d im i b i r t r a m v a y ’ı n a l t ı n a a t m a ­ y a k a lk ıy o r u m , R o n d ir is y e tiş ip b a n a e n g e l o lu y o r. B ir p o lis, y a y a l a r e t r a f ı m ı z d a to p l a m y o r R o n d ir is ’i n s ö y ­ le d ik le r in i d u y u y o r la r : « P ek i M e lin a B la n c h e ’ı o y n a y a b ilir s in . A m a s a n a ö ğ r e tt i k l e r i m i s a k ı n u n u t m a . İy i o y n a.»

K o u n ’n u n t i y a t r o s u v e R o n d ir is ’in t i y a t r o s u ik i a y ­ r ı d ü n y a g ib i .R o n d iris t a m b i r k la s ik , h e r ş e y i n e n iy i b iç im iy le k u s u r s u z y a p ılm a s ı e ğ ilim in d e . U lu s a l T i­ y a t r o y u t a m b i r d e s p o t g ib i y ö n e tiy o r. B ir t e k o n u n sesi d u y u lu y o r h e ry e rd e . O n u n fik irle rin in d ış ın d a h iç b ir ş e y in ö n e m i y o k . K im s e o n a v e y a f i k i r l e r in e k a r ­ ş ı ç ık a m a z . K o u n d a t a m t e r s i n e y e n ilik ç i, y a r a t ı c ı lı ğ a v e h e r k e s e a ç ık . B ir ış ık ç ın ın b ile ö n e r il e r i n i d in liy o r .

R o n d ir is t i ti z v e m a ğ r u r , K o u n n e ş e li b i r o r t a m d a ç a ­ lış m a y ı s e v iy o r, i n s a n s e v g is in in s ıc a k lığ ım s e v iy o r.

S e v g is in i k a d ı n l a r a , e r k e k le r e , k ö p e k le r e , k e d i l e r e y ö ­ n e ltiy o r . G e n ç le r t a r a f ı n d a n t u t u lu y o r , Y u n a n i s t a n ’a y e n i y e te n e k le r i ç e k iy o r: B e s te c i M a n o s H a d jid a k is , D o r a S t r a t o u ’n u n k e ş fi; L o r c a ç e v ir e n ş a i r G a ts o s ; r e s ­ s a m T a s r u o c h is ; d e k o r a t ö r V a c h lio tti...

H e p s i K o u n ’a g e liy o r. İ h t i r a s T r a m v a y ı ’n m ilk g ö s te r ild iğ i g e c e , o y u n u n s o n u n d a p e r d e k a p a n ı n c a b i r a n b ü y ü k b i r s e s s iz lik o ld u , s o n r a a l k ı ş t u f a m b a ş la d ı, b i t ip t ü k e n m e k b il­ m e y e n . İz le y ic ile r a y a ğ a f ır la m ış tı, T e n n e s s e e W illia m s ’a b ü y ü k t e z a h ü r a t , K a ro lo s K o u n ’a , M a n o s H a d j i d a k i s ’e, B la n c h e ’ı o y n a y a n o y u n c u y a . İz le y ic ile r b ir a ğ ız d a n : « M e lin a , M e lin a » d iy e te m p o t u t m a y a b av l a y ı n c a b a ş l a d ı m h ü n g ü r h ü n g ü r a ğ l a m a y a Gö/.yuıj l a n m ı n a r d ı n d a b i r t e k iz le y ic iy i g ö r ü y o r d u m , a y u k 7fl

ta y d ı v e o d a a lk ış lıy o r d u . R o n d ir is K o u n ’n u n t i y a t ­ r o s u n a d u y d u ğ u n e f r e t e r a ğ m e n B la n c h e ’ı iz le m e y e g e lm iş ti. A r t ı k t ü m i n s a n l ı k a d ı n a g ö z y a ş la r ı d ö k ü ­ y o rd u m .

O y u n d a n s o n r a , R o n d ir is o d a m a g e ld i: « E le c tre ’d e n e tk ile n m iş s in a m a ...» b i r k a ç k e z b a ­ ş ım s a lla d ı. «Ç ok iy iy d in . Ç o k iyi.»

E ğ e r i z in v e r ir s e n i z s iz e «acı» n m b i r t a r i f i n i y a p ­ m a k is te r im . A c ı b i r o y u n c u n u n s a h n e d e « r a y d a n ç ık ­ m a s ıd ır» .

G ü lm e m e s i g e r e k e n b i r a n d a g ü l d ü m ü o y u n c u , b i r k a b u s t u r b a ş l a r . V e b u d a a c ı v e r ir . B u g e r e k s iz g ü l ü ş ü b a s t ı r m a k iç in k e n d im iz i ö y le s in e s ı­ k a r ı z k i s in ir le r im iz d ü ğ ü m o lu r. H e r y a n ım ız a c ır .

B e n d e « r a y d a n ç ık m a » k o r k u s u v a r d ır . A m a n e y a ­ z ık k i t a n r ı b e n i b a ğ ı ş l a s ı n s ık s ık d a b a ş ı m a g e lir.

B u g ü lm e is te ğ i k ö k e n in i iy i b ild iğ im b i r t ü r js t e r i k r iz id ir . B u g ü lm e y e d e d e m ö ld ü ğ ü g ü n y a k a l a n m ı ş ­ tım , n e d o k t o r l a r n e d e y e r y ü z ü n ü n h e r h a n g i b i r i l a ­ c ı e n g e lle y e m e m iş ti, b u a s a b i k a h k a h a l a r ı . H iç b ir z a ­ m a n d a t ü m ü y le iy ile ş e m e d im z a te n . Y e r y ü z ü n d e e n s e v d iğ im i n s a n l a r d a n b i r i d e F r a n ç o is e S a g a n ’d ır. B ir g ü n ç o k k ö t ü b i r t r a f i k k a z a s ı g e ç ir d ik . A r a b a s ı n ı n a l t m a s ık ış m ış y a tıy o r d u . K o ş a r a k y o la f ı r l a y ı p y a r ­ d ım is te d im ., a m a b a ş l a d ı m g ü lm e y e . A l b a y l a r b e n i v a ­ t a n d a ş l ı k t a n ç ı k a r d ı k l a r ı n d a v e a r t ı k Y u n a n lı o lm a ­ d ığ ım ı b i l d ir d ik le r in d e d e g ü ld ü m . K o m ik o ld u ğ u iç in d e ğ il t a b i i a m a a s l ı n d a k o m ik ti de!

E n a n l a m s ı z o la y b ile o y u n c u y u « r a y d a n ç ı k a r a ­ b ilir» . K e k e le n e r e k s ö y le n e n b i r sö z, b e k l e n m e d ik b i r g ö z k ır p m a s ı, iz le y ic ile r d e n y ü k s e l e n b i r se s , p a r tö n e r in i z in g e c ik e n te p k is i, k r i z i ç in y e t e r d e a r t a r b i ­ le. R o n d ir is b u n u n b i r t ü r k o n s a n t r a s y o n y e te r s iz liğ i o l d u ğ u n u s ö y le r. Y e m in e d e r im k i d e ğ il. B ir k e z Ko80

u n ’d a n t o k a t y e m e m e r a ğ m e n d a h a ç o k g ü lm e y e b a ş ­ la d ığ ım ı b iliy o r u m .

P h ilip Y o r d a n ’ı n Arına. L u c a s 'ı n d a k i p a r t ö n e r i m i k a y g ı l a r iç in d e ta m d ım . A d ı L y c o u rg o s K a lle r g is ’di, v e ç o k y e te n e k li b i r o y u n c u y d u a m a g ü lm e s iy le ü n s a lm ış tı. B u k o n u d a b e n i b ile g e ç iy o r d u . K u lis te t a n ı ş ­ tır ıld ık . M e r h a b a d e y ip b a n a e lin i u z a tt ı . G ö z le rin d e g a r i p b i r k ıv ılc ım p a r la d ı , D u d a k la r ı m ın t i tr e d i ğ i n i g ö r d ü , b u d a o n a y e tti. G ü l m e k t e n k ı n l ıy o r d u k . Kou n iş te o a n k a r a r ı n d a n v a z g e ç m e liy d i. İk im iz i a y n ı s a h n e y e ç ı k a r m a k l a t a n r ı l a r a k a r ş ı g e liy o rd u .

P r o v a l a r b a ş la d ı. G e n e llik le ö n c e m e t n i o k u y u p s o n r a ü z e r i n d e t a r t ı ş ı r d ı k b u k e z ö y le o lm a d ı. Kou n ’n u n d a h a ö n c e ç ö z ü m le m e s i g e r e k e n b i r s o r u n u v a r d ı. S e r t b i r s e s le b ize: « M e lin a v e K a lle r g is s a h n e y e çık ın .» İ s te ğ in i y e r in e g e tir d ik . « K a rş ı k a r ş ı y a d u ru n .»

B a ş ım ız a g e le c e k t e n k o r k a r a k g e n e s ö y le n e n e u y ­ duk. « B irb irin iz e b a k m . .. K ım ıld a m a y ın a r tı k . G ü lm e ­ y in . Ö y le d u r u n . S e s y o k . D ü z g ü n d u ru n .»

B eş s a n i y e d ü z g ü n d u r d u k . İ ç im d e n b ü t ü n b ild i­ ğ im d u a l a r ı e d iy o r d u m . B ilm e m n e d e n , a p t a l l ı k iş te b i r d e n s ü t ü d ü ş ü n d ü m . B ir t e n c e r e d e k a y n ı y o r v e y a ­ v a ş y a v a ş k a b a r ı y o r d u . Ö n b e ş s a n iy e , y irm i. S ü t t a ­ ş ıy o r d u . G ır t l a ğ ı m d a n d a h a ç o k k iş n e m e y i a n d ı r a n b i r s e s y ü k s e ld i. K a lle r g is d e k a r ş ı m d a a n c a k ç o k ı s ı n ­ m ış b i r r a d y a t ö r d e n ç ık a b ile c e k t ü r d e b i r s e s ç ık a ­ r ıy o r d u . K o u n k ır ılm ış tı. O k ız d ık ç a b iz d a h a ç o k k ı ­ k ır d ıy o r d u k . A v u ç la r ım t e r iç in d e k a lm ış , g ü lm e m e k iç in ıs ır d ığ ım d u d a k l a r ı m a k a n o t u r m u ş t u . K a le r g is d e ik i b ü k l ü m o lm u ş k a t ı l a k a t ı l a g ü lü y o r d u . K o u n b iz e k ü f ü r e tm e y e ö y le s in e k a p t ı r m ı ş t ı k i k e n d in i, a r ­ 81

k a s ı n d a k i t ü m e k ib i s a r a n k r i z i f a r k e tm e m iş ti. A r ­ k a d a ş l a r ı m ı z b a ş l a r ı m ç e v ir m iş le r d i, s a h n e y e b a k m ı ­ y o r l a r d ı a m a b u d a iş e y a r a m ı y o r d u . K e n d i d e r d im iz k e n d im iz e y e t e r k e n b i r d e k a r ş ı m ı z d a g ü l m e k t e n k ı ­ r ı l a n o n ik i k iş i o tu r u y o r d u .

H e r k e s t e k te k , s o n r a h e p b i r l i k t e K o u n ’d a n r o l d a ğ ılım ın ı d e ğ iş tir m e s in i is te d ik . İ n a tla : « P r o v a la r d a g ü lm e z s in iz .» d iy o r d u .

Y a n ılıy o r d u .

E ğ e r o y u n u n y a z a n M . Y o r d a n A t i n a ’y a g e ls e y d i h e p im iz i d a v a e d e r d i h e r h a l d e . B a ş o y u n c u l a n n b i r ­ b i r l e r i n e b a k m a y a c e s a r e t e d e m e d ik le r in i s ö y le y e b i­ lir d i. K a lle r g is ’i n b a n a e v le n m e te k lif i y a p t ı ğ ı s a h n e ­ d e g ö z le r in in k a p a l ı o ld u ğ u n u , o y u n u n d ö n ü m n o k ­ t a s ı n d a ik i o y u n c u n u n s ı r t s ı r t a d u r d u ğ u n u v e M el ı n a ’n ı n m e t i n d e y e r a l m a y a n g a r i p s e s le r ç ı k a r d ığ ın ı y e t e r l i n e d e n o l a r a k ö n e s ü r e b ilir d i. A m a z a v a llı y a z a r b u g a r i p s e s l e r in n e d e n i n i n y ö n e tm e n in , k u l i s te n o y u n ­ c u l a r a b a t ı r d ı ğ ı iğ n e d e n k a y n a k l a n d ı ğ ı m b ilm e s in e o l a n a k y o k t u ta b ii... İş in ilg in ç y a n ı iz le y ic ile r in b i r ş e y f a r k e tm e m e le riy d i. P iy e s b ü y ü k y a n k ı l a r u y a n d ı r a n b i r b a ş a n k a ­ z a n d ı. İ ş te a m a t ö r t i y a t r o c u n u n h a l i p ü r m e la li. A m a h e r ş e y i f a r k e d e n b i r i v a r d ı. B ir k a ç k e z ü s t ü s t e g e lip o y u n u iz le d i v e « r a y d a n ç ık m a » a n ım ız ı k o lla d ı. P is m a y m u n ! A m a n e y s e k i g ü l e r k e n y ü z ü n ü m e n d iliy le k a p a t ı y o r d u d a y a n ı n d a k i l e r i n d i k k a t i n i ç e k m iy o r d u .

B u piis m a y m u n , y e r y ü z ü n d e k i e r k e k l e r i n e n s e v im li e n y a k ış ıld ı e n y u m u ş a ğ ı s e v g ili P y r o s ’d u . Ş im d iy e k a d a r n e d e n P y r o s ’d a n s ö z e tm e d im b ilm iy o r u m . O , k a y g ıs ız c a , k a l b i m in t ü m ü n ü v e r d iğ im ilk e r k e k tir .

S e v g is i, iy iliğ i e n b ü y ü k h â z in e l e r i m d e n b i r id ir . İ lg in ç tir , h e r k e s i n b a ş ı n a d a g e l i r b u . İ k i in s a n k a r ş ı l a ş ı r l a r , a r a l a r ı n d a b i r d u y g u a lış v e r iş i o lu r , a m a 82

b e lir s iz b i r ş e y o n l a n e n g e ll e r v e b i r s e s d a h a ç o k o r k e n o ld u ğ u n u v e t e k r a r k a r ş ıl a ş a b i le c e k l e r in i f ı s ı l d a r k u l a k l a r ın a . İ ş te P y r o s ’l a b e n im ilk k a r ş ıl a ş m a m d a b ö y le o ld u .

O s ı r a l a r d a ö ğ r e n c iy d im . B ir g ü n o k u l d a n ç ı k a r ­ k e n , b iz im o k u l u n y a n ı n d a k i d e n iz a k a d e m i s in d e n b i r g r u p g e n c e r a s la d ım . İ ç le r i n d e n e n y a k ış ık lı o la n ı e lin i k a l d ı r ı n c a h e p s i d u r d u l a r , o d a b a n a g ö z k ı r p ı p y ü r ü d ü . B u k a r ş ı l a ş m a s ık s ı k t e k r a r l a n ı y o r d u . İ k i n ­ c is in d e g ö z k ı r p m a y a b i r d e « M e r h a b a g ü z e lim » e k ­ le n m iş ti. S o n r a : « Ç a b u k b ü y ü s e n e , s e n i b e k le y e c e ğ im .» c ü m le s in i h a k e tt i m . V e k ü ç ü k k a f a m d a b u a n ıy ı h e p s ıc a k t u t tu m .

Y u n a n i s t a n ’d a h a r b o k u l u ö ğ r e n c is i P y r o s S p iro m ilio s ’u n a d ı n d a n ilk k e z 1935’l e r d e s ö z e d ilm iş ti. C u m ­ h u r i y e t l e y ö n e tild iğ im iz n a d i r d ö n e m l e r d e n b iriy d i.

K r a lc ı b i r d a r b e d e n ç e k in iy o r d u k . P y r o s C u m h u r i y e t y a n lıs ı b i r h a r e k e t b a ş la tm ış tı. 1940’d a b i r İ t a l y a n d e n iz a ltıs m a , k ü ç ü k , t e k m a k i n a l ı tü f e k l i b i r te k n e y le s a ld ır ıp , d e n i z a l tı n ı d a l m a y a z o r l a y a r a k k a h r a m a n i l a n e d ilm iş ti. S a v a ş s ı r a s ı n d a b a ş k a b a ş a r ı l a n d a o l­ m u ş tu . İ ş g a l s o n u n d a d e n iz c ile r in y ü r ü y ü ş ü n e k o m u ­ t a e tm e ş e r e f i o n a b a h ş e d ilm iş ti.

H a lk m a r a s ı n d a b e n d e v a r d ım v e o n u a lk ış la d ım . B a k ış la r ım ız k a r ş ı ­ la ş ın c a , b a n a g ö z k ır p tı.

D a h a s o n r a k i k a r ş ıl a ş m a la r ı m ı z h a y l i ilg in ç b i r b iç im a lm ış tı. B a ş a r ıs ı z l ı k l a r y a z ıy d ı. P a l a m a s ’ı n p iy e ­ s in i o y n a r k e n P y r o s ’u s ık s ık g ö r ü y o r d u k . S a lo n n e ­ r e d e y s e t ü m ü y le b o ş o lu y o rd u . P y ro s d ö r t k iş ilik y e r a lıy o r d u : b i r i n i o t u r m a k , İk in c is in i a y a k l a r ı n ı u z a tm a k , ü ç ü n c ü s ü n ü u z o ş iş e s in i v e b u z l a r ı n ı v e b a r d a ğ ı m k o y ­ m a k , s o n u n c u s u n u d a m e z e le r in i y e r le ş ti r m e k iç in k u lla n ıy o r d u , i l k g e ld iğ i g ü n a r k a d a ş l a r ı m d a n b i r i s o ­ y u n m a o d a m a d a lıp : 83

« G elip b a k s a n a , d e d i. S a l o n d a b i r c a n a v a r

v a r.»

K u lis e k o ş u p c a n a v a r a b a k tım . B oş k o l t u k l a r ı n o r t a s ı n a P y r o s b i r p a ş a e d a s ıy l a k u r u l m u ş o t u r u y o r d u .

B e n i g ö r m ü ş v e g ö z k ır p m ış tı. İ ş in e n k ö t ü y a n ı d a p i ­ y e s i e z b e r e b ilm e s iy d i v e s a n ı y o r u m A t i n a ’d a o y u n u s e v e n t e k k iş iy d i.

S o n r a P y ro s b e k l e n e n g ü n ü n g e ld iğ in e k a r a r v e r ­ d i. R e n a , v e b e n im le e v le n m e k is t e y e n G e o r g e s N e w Y o r k ’a g itm iş le r d i. P y ro s b e n i i l t i f a t y a ğ m u r u n a t u t ­ m a y a b a ş la m ış tı. O n a d ir e n d im . D ir e n m e g ü c ü m b e n i d e ş a ş ır tıy o r d u . Ç ü n k ü ç o k k ı s a b i r z a m a n d a o n u b e ­ ğ e n m e y e b a ş la m ış tım . A m a b u b i r s ü r ü ile r ic i h a r e k e ­ ti y ö n l e n d i r e n g e n ç a d a m , k a d ı n l a r a k a r ş ı Y u n a n lı d a v r a n ı ş ı iç in d e y d i, tu t u c u y d u . B u n a d a y a n a m a z d ım .

B a z ı l a f l a n n a s ı l s ö y le y e b ild iğ in i a n la m ıy o r d u m : «İki t ü r k a d ı n v a r d ır , e ş o la c a k k a d ın , v e s e v g ili o la c a k k a d ın . E ş le r in s a y g ı n l ı k la r ı v e s o r u m l u l u k la r ı v a r d ır .

S e v g ilile r in y o k tu r . K o c a s ın ı a l d a t a n b i r k a d ı n f a h i ş e ­ d ir , a m a e r k e k p o lig a m d ır v e b i r s ü r ü s e v g ilis i o la b i­ l i r ... vb» P y r o s ’u n b i r a z a l ç a k ç a b u l d u ğ u m b i r a ç ık lığ ı v a r ­ d ı, s e v d iğ i b i r k a d m a ş u n l a n k o la y c a s ö y le y e b ilird i ö r n e ğ in : « S en i s e v iy o ru m . M e tr e s im ol. A m a ş u n u d a h e m e n s ö y le y im k i, s e n i k ü ç ü k g ö r ü y o r u m , ç ü n k ü s e n m e tre s im s in .» D a y a n ı lı r g ib i d e ğ ild i.

O y s a b i r b u ç u k y ıl s ü r e n d i r e n m e d e n s o n r a , d a ­ y a n a m a d ım . P y r o s ’u n ç e k ic iliğ i e r d e m l e r i m d e n a ğ ı r b a s m ış tı. Y e d i y ıl b o y u n c a b i r b ir im iz i s e v d ik . Ç o k g ü ­ z e l y ı l la r d ı ... P y r o s y a k ış ık lıy d ı v e y a k ış ık lılık Y u n a n ­ l ı l a r iç in ö n e m lid ir . G ü z e lliğ i g ü n e ş le u y u m lu y d u .

P y ro s h r i s t i y a n l ı ğ a d e k s ü re n ç o k ta n ım lı Y u n a n t a r i h i n e , y a ş a m a s e v in c i, iy im s e r liğ i v e d u y a r lı lı ğ ı ile u y u y o rd u . B a n a y a p ıs ın d a k i d e ğ e rle ri a ş ıla d ı. B a n a k a d ı n o lm a y ı, z e v k i P y r o s ö ğ r e tti.

84

K a ro lo s K o u n ’u n e k ib e s i g a r a a l m a a lış k a n lığ ı v a r d ı. B u y o lla b iz e ö d e y e m e d iğ i y ü k s e k m a a ş a ç ığ ın ı k a p a tı y o r d u . O n u n l a ç a l ı ş m a k t a n m u t lu y d u k a m a b u ­ n u n k e s e m iz e p e k y a r a n d o k u n d u ğ u s ö y le n e m e z d i.

K im i z a m a n o y u n l a n m ı z b ü y ü k k a l a b a l ı k l a n ç e k em iy e c e k k a d a r a v a n t - g a r d e o lu y o rd u . A m a g e n e d e b a ş a r ılıy d ık , o y ı l l a r d a t i y a t r o , o y u n c u l a r ı n a b ü y ü k p a r a l a r k a z a n d ır m ıy o r d u . B ile t p a r a l a n ç o k d ü ş ü k t ü , s a lo n d o ls a b ile , b ü y ü k g e l i r l e r e ld e e d ilm iy o r d u .

B e n P a n ’d a n h iç p a r a k a b u l e tm e d im .

H e rk e s g ib i y a z l a n d a h a ç o k p a r a g e t i r e n t u r n e l e r i b e k liy o r ­ d u m . K a v a l a v e P a t r a s ’a t u r n e l e r d ü z e n liy o r d u k . Y a ­ b a n c ı ü lk e le r d e k i Y u n a n a z m l ı k l a n n a d a g ö s te r ile ­ r im iz i g ö tü r ü y o r d u k . E f s a n e v i y ö r e le r e g id iy o r d u k . C av a f is ’in ö lü m s ü z le ş tir d iğ i İs k e n d e r iy e . V e n ü s ’ü n a d a ­ sı, k ı y ı l a n n d a O th e llo ’n u n a n ı l a r ı n ı n y a ş a d ığ ı K ı b n s ’a, Y u n a n l ı l a n n « k en t» a d ı n ı v e r d ik le r i C o n s ta n tin o p l e ’a g id iy o rd u k . B u g e z ile ri d ü z e n le m e k p e k k o la y o l­ m u y o r d u , a m a iş im iz d e n m e m n u n d u k . P y ro s d a k im i z a m a n b iz e k a tılıy o r d u .

G e n ç tim , ç a lış ıy o rd u m , a ş ık tım . S e v g i d o lu g ü z e l y ı l la r g e ç ir d im .

9 « D en iz yeşil, gökyüzü mavi Biraz açsana pencereyi...»

S u z y S o lid o r P a r i s ’d e s ö y lü y o rd u . H a y r a n iz le y i­ c ile r in a r a s ı n d a R e n a v e b e n ! R e n a v e b e n P a ris te !

Y e r y ü z ü n d e k i h e r k e s P a r i s ’i d ü ş le r . T ü m s a n a t ç ı l a r P a r i s ’te b u lu ş u r . B u b u l u ş m a y a k a t ıl a b i l e n l e r e n e m u t ­ lu . Ç o k s a y ı d a Y u n a n lı, Y u n a n k ö k e n in e d a y a n m ı y a n o l a y l a r d a n e tk ile n m e z le r . B u n u n b i r n e d e n i a ş a ğ ılık k o m p le k s i b i r d i ğ e r n e d e n i d e m a n tık s ız m illiy e tç ilik ­ 85

le r i n d e n k a y n a k l a n ı r . A m a b u F r a n s a iç in g e ç e r s iz d ir .

F r a n s ı z ş a r k ı l a r ı s ö y le r, F r a n s ız ş a i r l e r i n e b a y ılırız , P a r i s m o d a s ın ı t a k l i d e d ip , h a la y ım ız ı o r a d a g e ç ir m e k is te r , lis e d e y a b a n c ı d il o l a r a k F r a n s ız c a y ı s e ç e riz . O n d ö r t y a ş ı n d a B a u d e l a ir e ’le R i m b a u d ’y a a ş ık tım . İ n s a n P a r i s ’e ilk g ittiğ in d e b a ş ı d ö n e r , P a r i s t u t a r i n s a n ı. R en a ’y la h e r g ittiğ im iz y e r d e a ğ lıy o r d u k . O k a d a r g ü z e l b i r k e n t t i k i. K o m ik tik . İk im iz d e ş u b e ş d a k i k a y ü r ü ­ m e m e k i ç in t a k s iy e b i n e n i n s a n l a r d a n o lm a m ız a r a ğ ­ m e n , P a r i s ’i n n e r e d e y s e t ü m s o k a k l a r ı n d a y ü r ü d ü k d e s e k k im s e y i i n a n d ı r a m a z d ı k . H e r s o k a ğ ı a r ş ı n l a m a ­ m ız ın t e k n e d e n i, g ü z e llik le r d e n d e ğ il s o k a k l a r ın is im ­ l e r i n d e n d e k a y n a k la n ı y o r d u . N e w Y o r k ’d a k i s o k a k is im le r i b e n i d ü ş k ı r ı k l ı ğ ı n a u ğ r a tm ış t ı. O r a d a B ir in ­ ci, ik in c i, Ü ç ü n c ü , D ö r d ü n c ü , B e ş in c i c a d d e l e r v a r d ır .

F r a n s a ’d a M o z a r t c a d d e s i, B e e th o v e n s o k a ğ ı, V o lta ir e r ı h t ı m ı v a r d ır . İ n s a n , is m i « P etit-M isc» (K ü ç ü k m is k ) o la n b i r so k a ğ ı n a s ıl sev m ez?

B a n a p ro fe sy o n e l y a z a r la r ın y a p ıtla rın ı ü re tirk e n s ü r e k li k a y g ı l a n d ı k l a r ı n ı a n l a t ı r l a r d ı . A m a t ö r l e r iç in d e d u r u m a y n ı, i n a n ın . A m a b i r d a k i k a s ü r e y le z e v k iç in d e ç a lış a c a ğ ım P a r i s ’i n s o k a k l a r ın ı s ı r a l a m a d a n g e ç e m e m . R u e d u C h e rc h e -M id i (Ö ğ le n i a r a s o k a ğ ı ) ...

R u e d e P a r a d is ( C e n n e t s o k a ğ ı ) ... Im p a s s e d e s T ro isS o e u r s (Ü ç k ı z k a r d e ş l e r ç ı k m a z ı ) . .. R u e d e s Q u a tr e F r è r e s - P e ig n o t (P e ig n o t k a r d e ş l e r s o k a ğ ı ) ... R u e S o ­ le il (G ü n e ş s o k a ğ ı)... R u e d u R e p o s (D in le n c e s o k a ğ ı)...

B o u le v a rd B o n n e -N o u v e lle (iy i h a b e r b u l v a r ı ) . .. V il­ l a d e s L ila s ( L e y la k la r V i l l a s ı ) ... C ité J o y e u x (S e v in ç li K e n t) ... R u e d e s A r tis te s ( S a n a t ç ı l a r s o k a ğ ı ) ... C o u r d e s A r tis te s ( S a n a tç ı la r a v l u s u ) . .. R u e d e l ’A n c ie n ­ n e C o m é d ie (E sk i K o m e d i s o k a ğ ı ) ... S q u a r e d e s E c riv a in s - C o m b a tta n ts (M ü c a d e le c i Y a z a r l a r m e y d a n ı ) ...

86

C o u r d ’H o n n e u r ( Ş e r e f a v l u s u ) . .. R u e d e s C a m é lia s ( K a m e ly a la r s o k a ğ ı ) ... S q u a r e A lic e ... R u e d u C a p ita in e - O lic h a n s k i... R u e d e s I n n o c e n t s ( M a s u m la r s o k a ­ ğ ı ) . .. R u e F ille tte s (K ü ç ü k k ı z l a r s o k a ğ ı ) ...

R e n a v e b e n h e r g e c e t i y a t r o y a g id iy o ru z . S a n a t g a l e r i le r i n i d o la ş ıy o ru z . L o u v r e ’d a g e z iy o r u z s a a t l e r ­ ce, l o k a n t a l a r d a d a G a r g a n t u a k a d a r y e m e k y iy o ru z .

P a r a m ı z ı d e n k le ş tir ip , k e n d im iz e o r t a k l a ş a p e m b e b i r ş a l b ile a ld ık . P a r i s ’t e s e k iz g ü n k a ld ık , u y u d u ğ u m u z u h a t ı r l a m ı y o r u m . B u i l k P a r i s y o lc u lu ğ u n u n a s ı l m ı y a p tım ? B u n u d a P a n ’ı n k ı r ı k b a c a ğ ı n a b o r ç lu y u m .

L a u s a n n e ’a d o ğ r u y o la ç ık tığ ım ız d a R e n a v e b e n b u s e k iz g ü n ü ç a lm a y ı b e c e r d ik . A t i n a ’y a d o ğ r u y o la ç ık ­ tığ ım ız d a , b i r k a ç a m a k d a h a y a p ı p P a r i s ’e y e n id e n u ğ r a y a l ı m d e d ik . P a n L a u s a n n e ’d a h a s t a n e d e b i r s ü ­ r e d a h a k a l a c a k t ı , s a ğ lığ ı t a m a n l a m ı y l a d ü z e lm e m iş ­ t i h e n ü z . P a r i s t e g e ç ir e c e ğ im b u b i r k a ç g ü n , t ü m y a ­ ş a n tı m ı v e m e s le ğ im i e tk ile y e c e k ti.

B ir g ü n R e n a ’y l a V e r s a ille ’d a « T ria n o n S a ra y » d a y e m e k y iy o r d u k . B ir a n d a k a r ş ı m ı z d a b a k a l i t ç e r ç e ­ v e li g ö z lü k lü b i r i b e lird i. B e y n im iz d e n v u r u l m u ş a d ö n ­ d ü k . B u g ö z lü k le r A v r u p a m n t ü m t i y a t r o l a r ı n d a b ili­ n ir d i., g ö z lü ğ ü n s a h i b i M a r c e l A c h a r d ’d a n b a ş k a s ı d e ­ ğ ild i. Y a z d ı k la r ı n ı n t ü m ü b a ş a r ılıy d ı. O y u n l a r ı n ı n g ü l ­ d ü r ü u n s u r u v e a k ılc ılığ ı t ü m d ü n y a y a n a m s a lm ış tı.

F r a n s ız t i y a t r o s u n u n e n g ö z d e y a z a r ı y d ı A c h a r d . O g ü n ş a n s b e n d e n y a n a y d ı, p e m b e ş a lı o m u z l a n m a a l ­ m ış tım v e g ö z k a m a ş t ı r ı c ı o ld u ğ u m u b iliy o r d u m . V a r g ü c ü m le v e o la n c a iç te n liğ im le M a r c e l A c h a r d ’ın d i k ­ k a t i n i ç e k m e y e ç a lış tım . B a n a b a k m a s ı n ı is tiy o r d u m .

B a ş a r d ım d a . B ü y ü k y a z a r g a r s o n l a r d a n b ir iy le b iz e b i r n o t g ö n d e r d i: « S izi t a n ı y o r m u y u m , a c a b a o y u n c u m u s u n u z ? » Ş ö y le c e v a p y a z d ım : 87

«B elk i b i r a z o y u n c u y u m , a m a b e n i t a n ı m a n ı z o la ­ n a k s ız .»

B u n u n ü z e r i n e A c h a r d m a s a m ı z a g e ld i. « B irk a ç d a k i k a i ç in a r a n ı z a k a t ı l m a m a iz in v e ­ r i r m is in iz ?

— R ic a e d e r im b u y r u n .» iş te y e n i b a ş la y a n b ir p e ri m a s a lı d a h a . B u d a y e tm e z m iş g ib i A c h a r d E d ith P i a f i ç in y e n i b i r o y u n y a z d ığ ın ı d a s ö y lü y o rd u : K ü ç ü k Lili. B e n im iç in d e b i r r o l e k le m e s i a c a b a h o ş u m a g i d e r m iy d i? O a n a d e k h e r ş e y d e n e lin i e te ğ in i ç e k m iş s o s y e tik k a d ı n ı o y n a ­ m ış tım . B u ö n e r in i n k a r ş ı s ı n d a s o lu ğ u m k e s ilm iş ti.

N e y s e k e n d im i t o p a r l a m a y ı b e c e r d im . A c h a r d ’m ç e r ­ ç e v e s in in a r d ı n d a k i g ö z le r f ı r ı l f i n i d ö n ü y o r d u . Ö n e ­ r i s i n i t e k r a r l a d ı . O n a ü z ü l e r e k k a b u l e d e m iy e c e ğ im i s ö y le d im . A t i n a ’d a d a h a ö n c e s ö z v e rilm iş g ir iş im le r im v a r d ı.

E r te s i y a z R e n a ile y e n id e n P a r i s ’e d ö n d ü k . A r t ı k t u r i s t g ib i d a v r a n m ı y o r d u k . H e m e n k e n d im iz i s a n a t ­ ç ı ç e v r e le r in e a ttık . A c h a r d b iz i M a r c e l P a g n o l, A n d ­ r é R o u s s in , H e n r i B e r n s t e i n ’l a ta n ı ş t ır d ı. J e a n C oct e a u ’y la u n u t u l m a z b i r g e c e g e ç ir d ik . H iç u n u t m a m b iz e ü ç ç iz g iy le u n u t u l m a z b i r Y u n a n m a n z a r a s ı ç iz ­ m iş ti. B ir ç iz g i e k le d i v e A k r o p o l o l a n c a a z a m e tiy le k a r ş ı m ı z a ç ık tı, n e o l a ğ a n ü s t ü e lle r t a n r ı m d iy e d ü ­ ş ü n m ü ş tü m ! P i e r r e B r a s s e u r ’e h a y r a n o ld u k , J e a n M a r a i s ’n i n y a k ış ık lılığ ı s o lu ğ u m u z u k e s ti. B ir g e c e d e S a c ­ h a G u i t r y ’y i g ö r m e y e g ittik . G u i t r y ’n i n ü s lû b u !.. B e­ n i e n f a z l a e tk ile y e n d e , A c h a r d ’m ç e k in g e n liğ i o ld u .

A c h a r d b a ş a r ı n ı n d o r u ğ u n d a y d ı, a m a G u i t r y ’n i n k a r ­ ş ı s ın d a e d e b iy a t ö ğ r e tm e n in e i l k ş i i r l e r i n i g ö s t e r e n ç e ­ k in g e n ö ğ r e n c i g ib i d a v r a n ı y o r d u . T a n ıd ığ ım i n s a n l a ­ r ı n h e p s i ç o k ilg in ç v e e tk ile y ic iy d i a m a i ç l e r in d e n b i­ r i h e m e n k a lb im i k a z a n d ı: 88

C o le tte .

A r t ı k ç o k y a ş l a n d ı ğ ı n ı b iliy o r d u , b iz i te k e r le k li is k e m le s in d e k a r ş ıl a y a c a k t ı. A m a b u d e n li c a n lı, s e ­ v im li, b a k ım lı v e k a d ı n s ı b i r i n s a n l a k a r ş ıl a ş a c a ğ ı m ı ­ zı b e k le m iy o r d u k . Ç o k ş ık tı C o le tte . Ö ğ le d e n s o n r a y ı o n u n l a b i r l i k te g e ç ir d ik . O k a d a r iy i y ü r e k li v e iy i b i r g ö z le m c iy d i k i b i r a n b e n i y a k ı n d a y a z a c a ğ ı ilk r o m a ­ n ı n d a k u l l a n a c a ğ ı n ı s a n d ım . A y r ı l ı r k e n b a n a y a z d ığ ı k ü ç ü k ş i i r l e r d e n b i r i n i v e r d i. S o n m ı s r a ş ö y le y d i: «B a­ ş ın ı k a l d ı r m a s ı A k r o p o l’ü g ö r m e s i iç in y e te rliy d i.»

P a r i s ’d e ilk o y n a d ığ ım o y u n M a r c e l A c h a r d ’ın G a le tte D e ğ ir m e n i’y d i. B a ş o y u n c u l a r ü n l ü b i r ç i f t t e n o lu ş u y o r d u : P i e r r e F r e s n a y v e Y v o n n e P r in te m p ş . İ s im le r in i d u y m a m h e y e c a n d a n y a p r a k g ib i t i r t i r t i t ­ r e m e m e n e d e n o lu y o rd u . A m a o n l a r l a ilk k a r ş ı l a ş m a m ­ d a b e n d e n n e f r e t e t t i k le r i n i a n la d ım . B e n i s e v m e m e y i d a h a t a n ı ş m a d a n a k ı l l a r ı n a k o y m u ş la r d ı.

A c h a r d p iy e s i b a n a i t h a f e d e r e k Y v o n n e P r in t e m p s ’m ç o k k ır m ış tı. M ü s v e d d e le r in ilk s a y f a s ı n a k e n d i e l y a z ıs ıy la « M e lin a ’y a» y a z m ış tı. Ö n c e le r i ç o k h o ş u m a g id e n b u d a v r a n ı ş ı d a h a s o n r a ö fk e y le a n a ­ c a k tım . F r a n s ız g ü l d ü r ü g a z e t e l e r i b iz i h e d e f s e ç m iş ­ le rd i. A c h a r d ’l a b e n im iç in y a z d ık l a r ı o ld u k ç a g ü l ü n ç ­ t ü a m a b e n g ü le m iy o r d u m . F r a n s ı z l a r b i r k e z iş i a l a ­ y a d ö k t ü l e r m i b i r h a y l i y a r a l a y ıc ı o la b ilir le r . O g ü ­ n e d e k g ö r d ü ğ ü m s e v g i d o lu te b e s s ü m l e r in y e r in d e y e lle r e s iy o rd u , ş im d i b i le n e n d i ş l e r v a r d ı. F r a n s a ’d a ta n ıd ığ ım i n s a n l a r ı d in liy o r d u m d a h a ço k , n e r e d e y s e h iç k o n u ş m a d ığ ım ı b ile s ö y le y e b ilirim . D in le m e k v e ö ğ r e n m e k h o ş u m a g id iy o r d u . Ş im d iy s e k a r ş ı ç ık m a m g e r e k liy d i. Y a r g ılıy o r d u m . A m a n e y a z ık k i g ü ç s ü z ­ d ü m . S a l d ı r g a n l a r ı n s i l a h l a n b e n d e y o k tu . İ n c e lik te n y o k s u n m u ş u m g ib i g e liy o rd u . E l e ş tir m e n le r d e n b ir i ş u n l a n y a z d ı: « P ic a s s o ’n u n m a v i v e p e m b e d ö n e m ­ 89

le r i o ld u . A c h a r d ’m n e d e n Y u n a n d ö n e m i o lm a s ın ? » H e r k e s A c h a r d ’ı n b a ş a n s ı z t a t s ı z tu z s u z « Y u n a n d ö ­ n e m in d e n » s ö z e tm e y e b a ş la d ı.

B u o r t a m d a p r o v a y a p m a k t a m b i r f e la k e tti. P ie rr e F r e s n a y v e d i ğ e r l e r i s o ğ u k v e k e n d i n i b e ğ e n m iş ti.

S ü r e k li o l a r a k m e t r e s i o ld u ğ u m iç in A c h a r d ’ı n ö n e s ü r d ü ğ ü , y e te n e k s iz z a v a llı, b i r m a c e r a c ı o ld u ğ u m u h i s s e t t ir m e k is tiy o r la r d ı. Ö n e s ü r d ü k l e r i t ü m ü y le a s ıl­ sız d ı. K a r a r s ız d ım , k a p ıy ı v u r u p ç ık m a lı m ı y o k s a k a l ­ m a lı m ıy d ım ? K ö tü o y n u y o r v e b u n u b iliy o r d u m . S o ­ n u n d a k e n d i k e n d im e y e m in e d ip k a l m a y a k a r a r v e r ­ d im ilk g ö s t e r i g ü n ü iy i o la c a k tım . S e s ç ile r in v e ış ık ­ ç ı l a r ın y a k ı n l ı ğ ı b e n i b i r a z o ls u n y ü r e k le n d i r i y o r d u .

D o s tlu k la y a k l a ş ı y o r l a r d ı b a n a .

D o s tla r ım ın b a n a k a r ş ı g ü v e n l e r i ta m d ı. Y u n a n lı b i r o y u n c u n u n P a r i s ’t e ç a lış m a s ı o n l a r ı g u r u r l a n d ı ­ r ıy o r d u . Y u n a n lı d o s t l a r ı m b e n i d e s te k le m e y e g e ld i­ le r.

A n n e m e b a k ı l ı r s a r o lü m iç in ç o k in c e y d im . B ir b a ş k a s ı, F r a n s ı z c a a k s a n ım ı b e ğ e n m iy o r d u . P y ro s o y u ­ n u n iy i s a h n e y e k o n m a d ığ ı k a n ıs ın d a y d ı. İ k in c i p e r d e ­ d e g iy d iğ im e k o s e t a y y ö r h iç y a k ış m ıy o r d u . B u n u n ü z e r i n e a f f e d ilm e z b i r s a f lı k l a P a r i s ’i n ü n l ü Y u n a n lı t e r z i s i J e a n D e s s e s ’e k o ş u p , b a n a b i r e lb is e d ik m e s i iç in o n a y a lv a r d ım . V a k i t ç o k d a r d ı, a m a D e s s e s s o ­ r u n u çözdü.

P e r d e a ç ıld ı, P ie r r e F r e s n a y ik in c i s a h n e d e b e n i e k o s e b i r t a y y ö r l e k a r ş ı s ı n d a g ö r m e y e a lış m ış . A m a k a r ş ıs ı n a b e j ta y y ö r , v u a litli ş a p k a v e e ld iv e n le r im le d ik ilin c e n u t k u t u t u ld u . O y u n u n y ö n e tm e n i F r e s n a y , b u a ç ıd a n d a v r a n ı ş ım t a m b i r s k a n d a l, o y u n c u d a o l­ d u ğ u iç in ş a ş k ı n l ı ğ ın d a n m e t n i u n u t u y o r . Ç o k g ü ç l ü b i r o y u n c u o ld u ğ u i ç in iz le y ic ile r, b irşo y s e z in le m iy o r. F ı r t ı n a p e r d e k a p a n d ı k t a n s o n r a İK)

p a tla d ı. F r e s n a y ’i n ö fk e s i k o r k u n ç tu .

B ü tü n b u n la r y e tm iy o r m u ş g ib i Y u n a n l ı l a r y e n i g iy s in ç o k iy iy d i d i­ y e k u lis i iş g a l e t m e z le r m i. B e n d e k a b a ğ ı n k im in b a ­ ş ı n a p a t l ı y a c a ğ ım ç o k iy i b iliy o r d u m , a p t a l b i r a m a ­ t ö r g ib i d a v r a n m ı ş t ı m . B ü t ü n o y u n c u l a r d a n n a s ı l ö z ü r d ile y e c e ğ im i d ü ş ü n ü r k e n , k o s tü m c ü F r e s n a y ’i n b i r m e ­ s a jın ı g e tir d i. D o n a k a lm ış tım . F r e s n a y e ğ e r y a ln ız c a p ro f e s y o n e lc e d a v r a n m a d ı ğ ı m ı s ö y le s e y d i b u k a d a r ü z ü lm e z d im , a m a o y u n d a b i r r o l ü m ü n o l u ş u n u y a z a ­ r ı n b a n a s a ğ la d ığ ı b i r a y r ıc a l ı k o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i ­ y o r d u . A ğ l a m a y a b a ş la d ım . Y u n a n l ı l a r d a d a y a n a m a ­ y ıp p a t l a d ı l a r . U lu s a l o n u r l a r ı n a h a k a r e t e d iliy o rd u .

O r t a lı k f e n a h a l d e k a r ış m ış tı, z a v a llı A c h a r d o d a d a n o d a y a k o ş u p d u r u y o r d u . P y r o s ’a g e lin c e t i y a t r o y u k a ­ p a t t ı r a c a ğ ı n ı h a y k ır ıy o r d u . S o ğ u k k a n lılığ ım k o r u y a n t e k i n s a n Y v o n n e P r i n t e m p s ’dı. G a la y a ü ç g ü n k a la , b i r t e k ç ö z ü m v a r d ı; b a r ış m a k . Y a n a ğ ım ı o k ş a y ıp : « Z a v a llı k ü ç ü ğ ü m ...» d e d i. Y e n i g iy s im p e k f e n a s a ­ y ılm a z d ı. T a b ii g iy e b ilir d im a m a o y u n c u l a r ı a l ı ş t ı r ­ m a k a m a c ı y la b i r k e z d a h a g e n e l p r o v a g e r e k e c e k ti.

B u k a d a r iy ilik k a r ş ı s ı n d a b a ş l a d ı m a ğ la m a y a .

M a r c e l A c h a r d ’ı n « G a le tte d e ğ irm e n i» d i ğ e r p i ­ y e s le r i k a d a r b a ş a r ı s a ğ la m a d ı. F a z la s ıy la e le ş tir ile ­ c e ğ im i s a n ıy o r d u m , a m a g a z e t e l e r s e v e c e n d a v r a n d ı ­ la r . B ü y ü k b i r d e h a o ld u ğ u m u k im s e s ö y le m e d i a m a , u m m a d ığ ım b i r k a ç k iş is e l i l ti f a t ı d a a ld ım .

Y u n a n i s t a n 'ı n e n b ü y ü k o y u n c u l a r ı n d a n b i r i d e M a r ik a K o to p o u li’d ir. Ç o k y e te n e k li, ( ta k lid i m ü m k ü n o l m a y a n b i r s a n a t ç ı d ı r o. İs m i d ille r d e n h iç e k s ik o l­ m a z . Ş e k s p ir, E u r ip id e s k a r ış ı m ı r e n k li b i r d ili v a r d ır .

G ü n l ü k h a l k d ilin i o y u n l a r d a k u l l a n m a h a r e k e t i n i K o to p o u li b a ş la m ış tır . B u n u b a ş a r d ı d a . E s k i Y u n a n c a m n s o y s u z la ş tır ılm ış h a l i o la n « k a th a r e v o u s s a » n m k u l ­ la n ı l m a s ı n a k a r ş ı ç ık ıy o r d u . « K a th a re v o u s s a » y ı p r a ­ 91

tılm ış y a p a y b i r d ild ir. A l b a y l a r c u n t a s j r u n y a p ıs ın ı g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r u r s a k P a p a d o p o u lo s ’u n t ü m b i l ­ d i r i l e r i n i « k a th a v e r o u s s a » o l a r a k y a y ı n l a m a s ı n ı n n e ­ d e n i n i d e k o l a y c a a n la y a b ilir iz .

1949’l a r d a M a r i k a b ü t ü n b i r s e z o n b o y u n c a o y n a y a m ı y a c a k k a d a r y a ş la n m ış tı. B u n u n ü z e r i n e k o c a s ı v e e n b ü y ü k y a r d ım c ıs ı o la n H e lm is, K o u n ’d a n iz in is ­ t e y e r e k o n u n y e r in i a lıp a l a m ıy a c a ğ ım ı s o r m u ş . B u m o r a lim i y ü k s e l t e n b i r ö n e r iy d i, a m a g e r ç e k ç i d a v ­ r a n m a m g e r e k iy o r d u . B ir g ü n M a r i k a K o to p o u li’in y e r in i a l a b ilir d im a m a b u h o p d e y in c e o la c a k b i r iş d e ğ ild i. K o u n b iz im e k ib i K o to p o u li’n i n iç in d e e r i t t i ­ ğ in d e b e n d e a r a l a r ı n a k a r ış t ı m . H e r k e s M a r ik a - K o u n iş b ir liğ in in y e n i s e z o n d a m u c iz e le r y a r a t a c a ğ ı n ı d ü ş ­ lü y o r d u .

N e d e n b ilm e m t i y a t r o n u n k e n d i n e ö z g ü k u r a l l a r ı v a r d ı r v e e n e m in o l u n a n k o n u l a r b ile b i r a n d a k e n d i k e n d ile r in i y o k e d e b ilir. S e z o n ö y le s in e k ö t ü g e ç ti k i s o ­ n u n d a H e lm is i f l a s t a n k u r t u l a b i l m e k a m a c ı y la m ü ­ z ik li b i r o y u n s a h n e y e k o y m a k z o r u n d a k a ld ı.

B e n d e z o r u n lu iş s iz liğ im d e n y a r a r l a n ı p P a r i s ’d e J a c q u e s D e v a l’in : « B ir g a r v a rd ı» o y u n u n d a r o l a l ­ d ım . R o lü m t e l e f o n la g e liş e n b e ş m o n o lo g v e i n t i h a r s a h n e s in d e n o lu ş u y o r d u . Ö z e llik le i n t i h a r b ö l ü m ü n e b a y ılıy o r d u m . O y u n c u l a r s a h n e d e ö lü m ü c a n l a n d ı r ­ m a y a tu tk u n d u r. B u k e z e le ş tirm e n le r d a h a c ö m e rt d a v r a n d ı l a r . O n u r u m u k a z a n ı p y e n id e n Y u n a n i s t a n ’a d ö n d ü m . D ö n d ü ğ ü m d e h e r ş e y i d e ğ iş m iş b u ld u m . K o ­ u n K o to p o u li’d e n a y r ılm ış tı, K o to p o u li’y i d e M a r i k a ’ n m y e ğ e n i D im itr i M y r a t y ö n e tiy o r d u . B ir a n d a k e n ­ d im i b u g r u b u n b a ş o y u n c u s u o l a r a k b u ld u m . B u t i ­ y a t r o y ı l l a r b o y u n c a y u v a m o la c a k tı. G e liş iy o rd u k , iy i 02

p a r a a lıy o r d u m , m u tlu y d u m . S a y ıs ız o y u n d a r o l a i ­ d im : M a x A n d e r s o n ’u n « A n n e d e s M ille J o u r » u n d a .

P in e r o ’n u n «M rs. T a n q u e r a y 2» s in d e , G a b r ie l A r o u t ’ n u n « S in e k K ız ı» n d a , J e a n A n o u ilh ’u n « T a r la k u ş u » n d a , v e ilk r o l a ld ığ ım k o m e d i o la n «Y ed i y ıllık d ü ş ü n ­ c e ...» A y n ı y ıl d a d ü ş ü n c e li b i r v a t a n d a ş g ib i d a v r a n ­ m a y a b a ş la d ım . B u e ğ itim im i d e g r u b u m d a k i S a b in a ’y a b o r ç lu o ld u ğ u m u s ö y le y e b ilirim . P a r t i y a s a d ı­ şı i l a n e d ilm e d e n ö n c e S a b i n a k o m ü n is tti, v e p a r t i n i n d e ü y e s iy d i. P o lis b i r m e k t u b u n u e le g e ç ir i p ş u c ü m ­ l e s in d e n y a r a r l a n m a y ı b ilm iş ti: « Y a k ın d a ü lk e d e s i­ p e r l e r i n s e s i d u y u la c a k .»

Y u n a n p o lis i ş a k a d a n a n l a m a z . B u g iz e m li c ü m le o n l a r iç in y a k m d a b a ş l a y a c a k b i r k o m ü n i s t a y a k l a n ­ m a n ı n b e lirtis iy d i. S a b i n a tu t u k la n m ı ş t ı . D a v r a n ı ş l a ­ r ı n d a n p i ş m a n l ık d u y d u ğ u n u b i l d ir e n b i r b e lg e i m z a ­ la m a s ı n ı is te m iş le r d i. S a b i n a i m z a l a m a m a k la y e tin m e ­ y ip h a k l a r ı n d a k i d ü ş ü n c e s in i d e y ü z le r in e h a y k ı r m ı ş ­ tı. İ n a n ıl m a z g ib i g e ls e d e S a b i n a ö lü m le y a r g ı l a n ı y o r ­ d u . P e k ç o k i n s a n ö z e llik le d e M a r i k a b u k a r a r a k a r ­ şı ç ık ıy o rd u . M a r i k a S a b i n a ’m n le h i n e t a n ı k l ı k e tm iş ­ ti. P o lis b u t a n ı k l ığ ı n ş a k a y a g e lm e y e c e ğ in i ç o k iy i b iliy o r d u . H a lk M a r i k a K o to p o u li’y i s e v iy o r v e y a y g ın ­ l a ş t ı r d ı ğ ı d ili k u l l a n ı y o r d u ... S a b i n a s e r b e s t b ı r a k ı l ı r b ı r a k ı l m a z M a r i k a o n u t i y a t r o y a a ld ı.

Y u n a n t i y a t r o s u n d a k e n d im e b i r y e r e d i n m e k iç in s a v a ş v e r m e y e b a ş la d ığ ım ilk g ü n l e r d e n b e r i b u r j u v a k ö k e n li o ld u ğ u m , d u r m a d a n y ü z ü m e v u r u lm u ş , k a r ­ ş ı m a b i r e n g e l o l a r a k d ik ilm işti. B u d a b e n d e k o m p ­ le k s l e r y a r a t m ış t ı . K e n d im i b a ğ ı ş l a t m a k iç in t i y a t r o y a ilk g e le n v e e n g e ç ç ı k a n b e n d im . B u d a t e k n i k e l e m a n ­ l a r l a s o h b e t e tm e m e o l a n a k s a ğ lıy o r d u . S in e m a v e t i ­ y a t r o ç e v r e s in d e k i t e k n i k e l e m a n l a r a h e r z a m a n h a y ­ r a n l ı k d u y m u ş u m d u r v e h e m e n h e p s iy le d e a r k a d a ş 93

o lm a ş a n s ı n ı e ld e e tm iş im d ir . K e n d ile r in e ö z g ü ş a k a ­ l a r ı m , b e c e r ile r in i h a y r a n l ı k l a iz le m iş im d ir.

B ir a k ş a m t e k n i k e l e m a n la r l a k a h v e iç ip k o n u ­ ş u r k e n S a b i n a d a g e ld i. « S a ğ c ıla r ın b ö y le d a v r a n d ı k l a r ı m b ilm e z d im .» d e ­ di.

B e n d e b a s t ı m k a h k a h a y ı . S a b i n a k ız m a m ış v e b e n i o y u n c u l a n n d ü z e n le d ik le r i b i r to p lu g ö s te r iy e ç a ğ ır m ış tı. « N e y e k a r ş ı o la c a k b u to p lu g ö s te ri? » — Y ö n e tm e n b i r a r k a d a ş ı m ı z d e v le t t i y a t r o s u n ­ d a n k o v u ld u .

— N eden?

— P o litik d ü ş ü n c e le r i y ü z ü n d e n .»

G ü lm e s ı r a s ı o n a g e lm iş ti. T ü m ş a ş k ı n l ı ğ ın a r a ğ ­ m e n ö n e r is in i k a b u l e t tiğ im i sö y le d im .

Y u n a n i s t a n ’d a b a k a n l a r s ık s ık d e ğ iş ir. Y e r in i e n u z u n s ü r e k o r u y a n K o n s t a n t i n K a r a m a n l i s o ld u . O n u t a n ı d ı ğ ım d a B a y ın d ır lık b a k a n ıy d ı. K o v u la n y ö n e tm e n iç in o n u g ö r m e y e g ittik . S a ğ ı n m u c iz e le r y a r a t a n a d a ­ m ıy d ı K a r a m a n lis . T e r s y ö n e e s e n b u r ü z g â r l a r ı n o r ­ t a s ı n d a k e n d is in i n a s ı l iy i h is s e d e b ild iğ in i s o r m u ş u m ­ d u r k e n d im e h e p . B u g ü n b ile d a h a l i b e r a l o l a n d o s t ­ l a r ı m a a s l m d a K a r a m a n l i s ’i n iy i b i r h a l k lid e r i o la b i­ le c e ğ in i s ö y le d iğ im d e y ü z ü m e a c ı y a r a k b a k a r l a r .

A r k a d a ş ım ız ı s a v u n m a y a g ittiğ im iz g ü n s ö z ü b e n a ld ım a m a h e m e n d e ğ il. K a r a m a n l i s ö y le s in e y a k ı ş ı k ­ lıy d ı k i b i r s ü r e d ilim t u t u l d u . U z u n b o y lu , e n e r jik , a lım lı b i r a d a m d ı. E y le m a d a m ı o lm a s ıy la ü n s a ğ l a ­ m ış tı, g e r ç e k t e n b i r e y le m a d a m ı g ö r ü n t ü s ü n d e y d i .

T r a m v a y m e s e le s in d e g ö s te r d iğ i b a ş a r ı y ı s o l c u l a r b ile a lk ış la m ış tı. B u t a ş ı m a a r a ç l a r ı n ı n y ö n e tim i b i r İ n g i ­ liz f i r m a s ı n ı n e lin d e y d i. B ir g ü n K a r a m a n l i s ç o k e s ­ k iy e n t r a m v a y l a r ı n k u l l a n ı m d a n ç e k ilip y e r in e o to ­

04

b ü s s e f e r l e r in i n k o n m a s ı n a k a r a r v e r d i. R a y l a r ı n s ö ­ k ü lm e s in e k a r a r v e r ild i. I n g iliz le r k a r a n d u y m a m a z l ı k t a n g e ld ile r.

K a r a m a n l i s t a r i h b e lirle d i. İ n g iliz le r d e g e n e h i ç ­ b i r h a r e k e t y o k ... B u n u n ü z e r i n e k a z m a y ı k ü r e ğ i k a ­ p ıp , y ü z m e t r e k a d a r r a y ı s ö k tü . B u k e z în g i li z l e r a n l a m a m a z l ı k t a n g e le m e d ile r .

B iz im z iy a r e tim iz e g e le lim . K a r a m a n l i s b iz i b e k ­ le tm e d i, g e l i r g e lm e z b ü r o s u n a k a b u l e d ild ik . B izi d i n ­ le d i. B ö y le g ö r ü ş m e le r d e b a k a n ı n s e k r e t e r i s o r u n l a n n o t a lır , b a k a n d a ç ö z ü m v a a tl e r i y le s iz i u ğ u r l a r , so ­ n u ç s ı f ı r a s ı f ı r e ld e v a r s ıf ı r ... K a r a m a n l i s ’le d u r u m f a r k lıy d ı. Y ir m i d a k i k a s o n r a a r k a d a ş ı m ı z iş e a l ı n ­ m ış tı, b u k a r a r l ı l ı k S a b i n a 'y ı b ile e tk ile m iş ti. B u o la y ­ d a n s o n ra s e n d ik a la rın g e re k li o ld u ğ u n a k a r a r v e r­ d im . T iy a tr o la r ım ız ın iç in d e b u l u n d u k l a r ı a ç m a z d a n a n c a k e y le m b ir liğ iy le k u r t u l a b i l e c e k l e r i n i a n la d ım .

T u t a r l ı b i r e k o n o m ik y ö n l e n d i r m e n i n o y u n c u l a r a y a ­ r a r s a ğ l a y a c a ğ ı n ı d a k a v r a d ı m . Ç o k y a ş lı o l d u k l a n h a ld e h â lâ o y n a m a y a d e v a m e d e n o y u n c u la rla k a r ­ ş ıla ş tım , e m e k li m a a ş l a r ı y e t e r s iz o ld u ğ u iç in y a n g e ­ l i r l e r e i h t i y a ç l a r ı v a r d ı. B ir s e n d i k a y a ü y e o ld u m . O k u m a y a b a ş la d ım . O k u m a k b e n im iç in h e r z a m a n b ü y ü k s o r u n o lm u ş tu . Y a ln ız lık g e r e k t i r e n b i r u ğ r a ş t ı r o k u ­ m a , b e n d e y a l n ı z l ı k t a n n e f r e t e d e rim . Y a ln ız k a lm a k t a n s a s e v m e d iğ im b ir iy le o t u r m a y ı t e r c i h e d e rim . (B u ­ n u y ı l la r s o n r a b i r A m e r ik a l ı p s i k i a t r a s ö y le d iğ im d e s e v in c in d e n h a v a l a r a u ç t u ...)

S e n d i k a y a ü y e o ld u ğ u m z a m a n , b u g ü n e d e k y a l­ n ı z c a t i y a t r o y a iliş k in k o n u l a r d a k i t a p o k u d u ğ u m u f a r k e t t i m . B a ş k a d ü n y a l a r ı d a in c e le m e k g e r e k liy d i..

S a b i n a ’y l a ç o k iy i d o s ttu k , a m a d ü ş ü n c e le r im iz b i r b i ­ r i n d e n a y r ılıy o r d u , ö r n e ğ i n , b e n Y u n a n e k o n o m is in in iy i b i r t u r i z m p r o g r a m ı y l a k a l k ı n a c a ğ ı n a in a m y o r 95

d u m . S a b i n a iç in s e t u r i s t A m e r ik a lı d e m e k ti. B irle ş ik D e v le tle r in g ü d ü m ü n d e y d i, d o l a r r e z e r v le r i m iz in a r t ­ m a s ı b a ğ ım s ız lığ ım ız ın y o k o lm a s ı d e m e k ti. G ü n ü n b i­ r i n d e A k r o p o lü n e t e k l e r in d e a ç ıl a c a k b i r s ü p e r m a r ­ k e t t e n k o r k m a m a lıy d ım ! K o r k m a d ım , v e z a m a n l a Y u ­ n a n tu riz m in in k a lk ın m a s ın a k a tk ıd a b u lu n m a y a b a ş ­ la d ım . F r a n s ı z d o s t l a r ı m la i r t i b a t k u r d u m . J a c q u e s D e v a l’ı A t i n a ’d a « S e m e r k a n t’t a B ir G e c e » y i s a h n e y e k o y m a s ı iç in i k n a e ttim . K o to p o u li e k ib i o y u n d a r o l a lıy o r d u . B ir s ü r e s o n r a , A n d r é R o u s s in « H e le n e y a d a Y a ş a m a S e v in c i» n i s a h n e y e k o y m a y ı k a b u l e tti. Ç o k s a y ı d a ü n l ü y a b a n c ı ü lk e m d e ç a lı ş m a y a b a ş la m ış tı.

B u ü n l ü l e r d e b in le r c e t u r i s t i Y u n a n i s t a n ’a ç e k iy o r d u , h e p s i ü l k e l e r in d e Y u n a n i s t a n ’ı n g ü z e llik le r in i ö v ü y o r ­ d u . S a b i n a o m u z l a r ım s ilk ip ş ö y le d iy o rd u : « Y u n a n is ­ t a n ’d a k i ç i r k i n l i k l e r d e n v e a d a le t s iz li k t e n d e s ö z e d e c e k le r . G le z o s ’u n a k r o p o ld e k i g a m a l ı h a ç ı in d ir d iğ i iç in h a p i s a n e d e o ld u ğ u n u s ö y le y e c e k le r. B e lo y a n n is ’i, B a ts i s ’i a n l a t a c a k l a r .»

B e lo y a n n is ’i f o t o ğ r a f l a r ı n d a n t a n ı d ı k ö n ce ! Y u n a ­ n i s t a n ’ı n t ü m s o k a k l a r ın a p o lis t a r a f ı n d a n a s ı l a n f o ­ t o ğ r a f l a r ı n d a n . B e lo y a n n is ’i n g e n iş a lm , g ü lü m s e y e n a ğ z ı, v e k o r g ib i y a n a n g ö z le r in in ü z e r i n d e « A ra n ıy o r» y a z ıy o r d u . K o m ü n is t p a r t i s i n i n m e r k e z k o m ite ü y e s iy ­ d i. i h a n e t l e y a r g ı l a n d ı t u t u k l a n d ı k t a n s o n r a . S a v c ı ö lü m c e z a s ı ö n e r d i. A m a B e lo y a n n is ’in , ö z e l b i r k iş iliğ i o ld u ğ u n u , s a v u n m a s ın a b a ş la d ığ ın d a a n la d ıla r. K e n ­ d is in i o l d u k ç a k ö k l ü b ilg i y ü k ü n ü v e a la y c ılığ ım k u l ­ l a n a r a k s a v u n u y o r d u . P o litik g ö r ü ş ü n e o l u r s a o ls u n , k im s e b u a d a m ı n Y u n a n i s t a n ’a v u r g u n o lm a d ığ ın ı sö y ­ le y e m e z d i. B e lo y a n n is a d ı n a p e k ç o k ü lk e d e k o m i te le r k u r u l d u . B ir a y n n t ı h e r k e s i n d i k k a t i n i ç e k iy o r d u , B elo y a n n is n a s ı l o lu y o r d u d a m a h k e m e y e h e r g ü n y a k a ­ s ı n d a t a z e b i r k ır m ız ı k a r a n f i l l e ç ık a b iliy o r d u . P ic a s 66

so d a h a , s o n r a ü n lü g r a v ü r ü n ü b u g ö r ü n tü d u ıı ol.kl l e n e r e k ç iz e c e k ti.

S o n u ç t a B e lo y a n n is ö lü m e m a h k u m e d ild i, b i r k e z d a h a y a r g ıla n d ı. P o lis y e n i d e lille r ö n e s ü r d ü , b u n l a ­ r a g ö r e B e lo y a n n is s ö z ü m o n a c a s u s tu . Ö n e s ü r ü l e n ­ l e r i n t ü m ü y a la n d ı, o r t a d a d e lil f i l a n y o k tu . M a h k e ­ m e n i n k a r a n d ü n y a d a ö y le s in e b ü y ü k t e p k i l e r d o ğ u r ­ d u k i B e lo y a n n is ’i n ö lü m ü n ü i s t e y e n l e r k u r t u l m a s ı n ­ d a n k o r k t u l a r . B u n u n s o n u n d a d a Y u n a n i s t a n ’ı n o n u ­ r u n u a y a k l a r a l t ı n a a l a n a c ım a s ız b i r k a r a r v e rild i.

B ir p a z a r g e c e s i B e lo y a n n is , i n f a z m a n g a s ı n ı n ö n ü n e d ik ild i. Y u n a n t a r i h i n i n h i ç b i r s a y f a s ı n d a p a z a r g ü n ü in f a z a iz in v e r ilm e m iş tir . K a r a n l ı k b i r g e c e y d i. İ n s a n g ö r m e d iğ i b i r a d a m ı n a s ı l ö ld ü r e b ilir d i. P o lis h e r ş e y i d ü ş ü n m ü ş i n f a z y e r in e d e v p r o j e k t ö r l e r y e r le ş tir ilm iş ­ ti. İş te b u p r o j e k t ö r l e r i n ı ş ı ğ ın d a B e lo y a n n is ö l d ü r ü l ­ dü.

D u v a r l a r d a k i r e s im l e r in i g ö r m e d e n ö n c e o n u n e t a n ı y o r n e d e is m in i b iliy o r d u m . A m a D im itr is B a ts i s ’i o n ik i y a ş ı n d a n b e r i t a n ıy o r d u m . B a ts is B e lo y a n n i s ’le a y n ı h ü c r e y i p a y la ş m ış tı. A y n ı p r o j e k t ö r l e r i n ı ş ı ğ ın d a k u r ş u n a d iz ild i o ’d a . D im itr is B a ts is k ö k lü b i r a i l e n i n o ğ lu y d u . D e ğ e rli b i r a v u k a t, v e e k o n o m is tti.

Y a p ıt l a r ın d a n b i r i te m e l k i t a p o l a r a k k u lla n ılıy o r d u .

K a r ı s ın ı n b a b a s ı s a ğ c ı b i r b a k a n d ı. B a b a s ı, 2. G e o rg e s v e o n u iz le y e n P a u l ’ü Y u n a n i s t a n ’a g e m is iy le g e t i r e n a m i r a ld i (E v e t y e n i b i r k r a lı m ı z v a r d ı a r t ı k ) . D im it­ r is B a ts is ’i n k o m ü n i s t o l d u ğ u n a k im s e in a n m ıy o r d u .

O y s a c a s u s lu k l a y a r g ıla n ıy o r d u . M a h k e m e s ı r a s ı n d a b u s u ç l a m a y a k a r ş ı k e n d is in i ş id d e tle s a v u n m u ş a m a h e r k e s i ş a ş k ı n l ı ğ a d ü ş ü r e n , so l a d ı n a ç a lı ş m a l a r ım k a ­ b u l e tm iş ti. P o lis le r d e o n u m a h v e tm e y e k a r a r v e r d i ­ le r , g e r e k li y ö n te m le r in t ü m ü n ü k u l l a n d ı la r . E ğ e r so l­ c u l a r ı n is im le r in i v e r ir s e ö z g ü r lü ğ ü n e k a v u ş a c a ğ ı n ı 87

sö y le d ile r. O ’d a b a z ı is im le r i v e r d i, ö lü m e m a h k u m e d ild i. K a r ıs ı b u p a z a r lığ ı, b i r b a s ı n to p la n tıs ı d ü z e n le ­ y e r e k k a m u o y u n a d u y u r d u . A m ira l, m a je s te le r i k r a l P a u l ’e k a d a r ç ık ıp , o ’n u Y u n a n i s t a n ’a g e t i r e n in k e n ­ d is i o ld u ğ u n u h a t ı r l a t t ı , b ü t ü n ç a b a l a r b o ş u n a y d ı. İ n ­ f a z d a n b i r k a ç g ü n ö n c e M illi G ü v e n lik T e ş k ila tım n b a ş k a n ı B a ts is ’i n h ü c r e s i n e g e le re k : « V e rd iğ in iz is im le r i b iliy o ru z . B ir k a ç t a n e d a h a is im v e r in , h a y a tı n ı z ı b a ğ ış la y a lım .» d e d i.

B a ts is k e n d is in i d a h a f a z l a k u l l a n d ı r m a y a c a ğ ı n ı s ö y le y e r e k , a d a m a g itm e s in i sö y le d i.

B e lo y a n n is ’le a y n ı g e c e d e k u r ş u n a d iz ild i.

K a ç k e z c e s a r e tim iz i k ır d ıla r ! K a ç k e z u t a n d ı r ı l ­ d ık ! A m a g ü n e ş , d e n iz v e b iz e u m u t v e r e n Y u n a n is t a n iç in ö le n b u y ü r e k li i n s a n l a r ı n a n ı l a n v a r . H e r y e n i h a b e r y e n id e n d ü ş k ı r ı k l ık l a r ı y a r a t ı y o r , a m a u m u t ­ la r ım ız ı h e r s e f e r in d e , Y u n a n lı o ld u ğ u m u z iç in c a n la n ­ d ı r m a s ı n ı b iliy o ru z .

10 « S a n a ik i s o r u s o r a b ili r m iy im ? » d e d i b i r g ü n S a b in a .

— T a b i s o r a b ilir s in .

— Ö n c e , k a ç t a n e ç a ğ d a ş o y u n d a ro l a ld ın ?

— 1954 y ılın d a , a l t m ı ş a y a k ı n o y u n d a ...

— B u n l a r d a n k a ç ta n e s i Y u n a n lı y a z a r l a n n ?

— D ö rd ü .

— B a ş k a s o r u m yok.»

S a b i n a ’n m b iz e b u n u h a t ı r l a t m a s ı n a ih tiy a c ım ız y o k tu .

T iy a tr o m u z u n b itip t ü k e n m e k b ilm e y e n , z o r lu t a r ­ t ı ş m a la r ı n ı n iç in d e y d i o ’d a , b u d u r u m u n ü lk e m iz d e k i p o litik v e to p lu m s a l k a r m a ş a s ı n ı y a n s ı t t ığ ı n ı s ö y lü y o r ­ 98

d u d u r m a d a n . B a ğ ım s ız lığ ım ız a , ö z e llik le d e s a n a t d a lın d a , Y u n a n lı d a v r a n d ı ğ ı m ı z d a k a v u ş a c a ğ ım ız ı s ö y ­ lü y o rd u . B ir k a ç r o m a n c ı v e ç o k s a y ıd a ş a i r b u y o lu s e ç m iş le r d i b ile. D o r a S t r a t o u d a n s la r ım ız ı k o r u y a b il ­ m e k iç in b ü y ü k ç a b a h a r c ı y o r d u , t iy a t r o v e m ü z iğ i­ m iz g id e r e k k ıs ır la ş ıy o r d u . M a n o s H a d jid a k is m ü z ik ­ le ilg ile n m e y e b a ş l a y ı n c a y a d e k ...

M a n o s H a d jid a k is ’d e n n a s ı l s ö z e tm e li? N e r e d e n b a ş la m a lı? S e v im liliğ in d e n m i? İlk b i r lik te ç a lış m a m ız D e u il s ie d â E le c tr e ’le (Y a s E l e c tr a ’y a Y a k ış ır) o ld u .

B u k a r ş ı l a ş m a d a n s o n r a s a y ıs ız d e f a , b ir lik te ç a lış ­ m a n ı n z e v k in i y a ş a d ık . Ç e ş itli o y u n la r d a , f ilm le r d e v e b i r d e r g id e h a t t a . O n u s e v e r d im h â l â d a s e v e rim , a m a M a n o s k iş iliğ in d e ö y le ö z e llik le r t a ş ı r k i b ü y ü k s e v g im n e f r e t e d ö n ü ş ü r . B u s a t ı r l a r ı y a z a r k e n b ile o n ­ d a n n e f r e t e tm e y e ç a lış ıy o r u m , b u n u b e c e re m iy e c e ğ im i b ile b ile, b e c e r s e m d e n e f r e t i m u z u n s ü re m e z .

O n u n l a k a r ş ıl a ş t ı ğ ı m ız d a b ü y ü s ü n e h e m e n k a p ı l a c a ­ ğ ım ı b iliy o r u m . B a n a « A g o ra k i» (K ü ç ü k o ğ la n ) d iy e ­ c e k tir . b e n d e n e f r e t n ö b e tin e y a k a la n ı n c a y a k a d a r o n a k u l k ö le o la c a ğ ım . O n u n iç in ş im d ilik M a n o s ’u n Y u n a n m ü z iğ i iç in y a p t ı k l a r ı y l a y e tin e lim . B izi b u z u k i d in le m e y e z o r la y a n o d u r.

K o la y b i r s a v a ş o lm a d ı. M a n o s T ü r k k ö k e n li o la n b u m ü z ik a le t i n i t ü m k ü ç ü k v e b ü y ü k b u r j u v a l a r ı n A v ru p a lı k a lm a tu tk u la r ın a k a r ş ı d ire n e re k k a b u l e t­ tir d i. B u i n s a n l a r ı n A t i n a ’d a b u l u n m a l a r ı b i r r a s t l a n ­ tıy d ı z a te n , L o n d r a v e y a P a r i s ’te o lm a k iç in k im b ilir n e le r i f e d a e d e r le r d i.

M a n o s s a v a ş tı. P i r e ’n i n t a v e r n a l a r ı n ı , A t i n a ’n ın iş çi m a h a lle le r in i, S e la n iğ i d o la ş tı d u r d u . T a v e r n a l a r ı n ç o ğ u n o k t a k a d a r d ı , ü ç y a d a d ö r t m a s a l a r ı v a r d ı, a m a h e p s in d e m u t l a k a b u z u k i ç a l a n b ir i o lu r d u . M a n o s b u t a v e r n a l a r a b i r a r k e o lo g u n t a r i h i k a z ı l a r a a tılm a s ı 99

g ib i d a lıy o r, k e n a r m a h a lle , h a p is a n e , tü k e n m iş y ıp ­ r a n m ı ş i n s a n l a r ı n m ü z ik le r in i d in liy o r d u .

P o lis le r ­ le ç a tı ş m a l a r ı a n l a t a n ş a r k ı l a r d a v a r d ı iç le r in d e :

«Postacı madem ki m ektuplarım ızı okuyorsun.

Anneme oğlunun tutuklu olduğunu da söyle.»

B u ş a r k ı l a r ı n ü ç a n a te m a s ı v a r d ı: a ş k , ö lü m v e ö z g ü r lü k u ğ r u n a v e r il e n s a v a ş . E n e s k i r i t m d e b iz a n s d a n k a l m a ta k s im d i. B u r i t m l e r i n y a ş a m a s ı d a k ö y ­ l ü l e r s a y e s in d e o lm u ş tu , y a k ı n m a l a r ı n ı g e n e llik le m ü ­ z ik li y a p a r l a r d ı . T ü rk , A r a p v e B a lk a n g e le n e ğ in d e o ld u ğ u g ib i.

B u g e le n e ğ e G i r i t ’e ö z g ü ö z e llik le r, a d a l a r ı n d a n s ­ la r ı, c a n lı t e m p o l a r e k le n m iş v e o r t a y a Y u n a n m ü ­ z iğ i ç ık m ış tı. B u ş a r k ı l a r g e n e llik le g iz li s ö y le n ird i. « S e ç k in i n s a n la r » b u m ü z is y e n le r i v e ç a lg ı l a r ın ı — b a ğ ­ la m a , b u z ik i g ib i— k ü ç ü m s e r le r d i.

G a r i p b i r to p lu m d e ğ il m i, t ü m g ü z e llik le r in i k a ­ r a n l ı ğ a v e y o k s u llu ğ a g ö m ü y o r. M a n o s , T s its a n is ’i Y u ­ n a n h a l k ı n a t a n ı t m a n ı n d ı ş ı n d a b ir ş e y ü r e tm e s e d e o n a s o n s u z a k a d a r m i n n e t d u y m a lıy ız . T s its a n is e k ­ m e k p a ra s ın ı b e r b a t b ir k a h v e d e ç a lış a ra k k a z a n ıy o r­ d u , b i r d e v d i o. K e n d in e ö z g ü y ö n te m le r le a y a ğ ın ız ı y e r d e n k e s ip siz i b a ş k a b i r e v r e n e g ö tü r m e y i b a ş a r a n g e r ç e k b i r s a n a tç ı. T s its a n is ’i ilk k e z d in le d iğ im d e k e n ­ d im d e n g e ç tim . Z a y ıf y ü z ü v e in c e e l l e r in d e n b a ş k a b i r ş e y g ö re m e z o ld u m , e tk ile y ic i s e s i v e k a l b im in a t ı ş ­ l a r ı m d u y a b iliy o r d u m y a ln ız c a . M ü z iğ i... N a s ıl a n l a t ­ m a lı? ... M ü z iğ i i n s a n ı d ü ş le r e s ü r ü k lü y o r d u .

Pazar günüm ... Hülyalarım. Bulutlar.

Ve sis. İsam. Bakirem.

Gönlüm sislerle örtülü.

ıoo

U y u ş tu r u c u t u t k u n l a r ı n a k a r ş ı d u y d u ğ u a c ım a y ı d a ş ö y le d ile g e tir iy o r d u :

Cehennemden öte köy yok sizin için ve oraya ulaştığınızda Diğerlerine sorun Cehenneminizde var m ı bir esrar kırıntısı sizin?

T s its a n is n o t a b ilm e m e s in e r a ğ m e n s a y ıs ız ş a r k ı b e s te le m iş ti, b u n l a r ı n t ü m ü m ü z ik a ç ıs ı n d a n k u s u r ­ s u z d u . H e p s in i h a t ı r l a m a s ı o l a n a k s ız o ld u ğ u iç in k i ­ m ile r in i b i r k e z c o ş k u n lu k la ç a l a r s o n r a s o n s u z a d e k u n u t u l m a y a m a h k u m e d e rd i.

G ü n ü n b ir in d e b i r p l a k a l b ü m ü y a p t ıl a r . Ş a r k ı l a ­ r ı n ç o ğ u T s its a n is ’in id i, M a n o s b u n l a r ı o r k e s tr a y a u y a r la m ış t ı , a d ı n ı d a « H a lk a iliş k in a l t ı g ö r ü n tü » k o y ­ d u l a r . A lb ü m b ü y ü k s ü k s e y a p tı, b u g ü n d a h i k ü l t ü r h â z in e m iz in e n ö n e m li p a r ç a l a r ı n d a n b i r i s a y ılıy o r.

S o n r a b ü t ü n ü lk e M a n o s ’u n ş a r k ı l a r ı y l a b e z e n d i, T s ita n is ’i n g e le n e ğ in e b a ğ lı k a l ı y o r a m a k e n d i y e t e ­ n e ğ in i d e k a t a r a k e z g ile ri b i r k a t d a h a g ü z e lle ş tir iy o r ­ d u . M a n o s , M ik is T h e o d o r a k is ’in o r t a y a ç ık ış ın a d e k Y u n a n m ü z iğ in in t e k is m i o ld u .

M ik is b a m b a ş k a b i r in s a n d ı. D a h a ç o c u k k e n Y u ­ n a n p o litik a s ın ın ç a r k ı n a g irm iş ti. S a ğ la m b i r s o lc u ­ d u r, d ir e n iş e k a tılm ış tır .

M ik is iç s a v a ş s ır a s ı n d a s ü r g ü n e d ilm iş ti. M a c r o n is s o s ’u n te m e r k ü z k a m p l a ­ r ı n d a y ı l la r c a iş k e n c e g ö r m ü ş tü . D a y a k y e m iş , t ü b e r ­ k ü lo z a y a k a la n m ış , k ıs a c a s ı t ü m k o m ü n is tle r in d a h a d o ğ r u s u k o m ü n is tlik le s u ç l a n a n tü m i n s a n l a r ı n k a t ­ la n d ı k l a r ı a c ı l a r a o d a k a tl a n m ı ş t ır . B ü tü n b u n l a r d a T r u m a n d o k tr in in e b a ğ lı d e m o k r a t ik o r t a m d a g e ­ liş m iş tir.

S e r b e s t b ı r a k ı l d ı k t a n s o n r a P a r i s ’e g id ip ç a lış m a ­ y a v e b e s t e l e r y a p m a y a b a ş la d ı. M ü z iğ i f o lk lo rik o l­

ıoı

m a k t a n ç o k k la s ik le ş m iş tir . B a le y a z m a y a b a y ılırd ı.

S o n r a A t i n a ’y a d ö n d ü . A r t ık Y u n a n i s t a n ’d a y d ı, h a l k ı ­ n ın a c ık lı ö y k ü s ü n ü b e s te le m e y e b a ş la d ı. S e f e r is ’in , R its o s ’u n , E ly tis ’in ş iir le r in i b e s te le d i. Ş a r k ı l a r ı p o li­ t i k s ila h h a l i n e g e ld i, s e ç im le r d e b ü y ü k ç o ğ u n lu k s a ğ ­ la y ıp M ille tv e k ili s e ç ild iğ in d e , a d ı n ı S e la n ik ’te ö ld ü ­ r ü l e n G r ig o r is L a m b r a k is ’d e n a l a n b i r g e n ç lik ö r g ü t ü k u r d u . L a m b r a k i s ’in ö y k ü s ü , ü n ü n ü C o s ta G a v r a s ’ın L a m b r a k i s ’in «Z» (Ö lü m s ü z ) a d lı r o m a n ı n d a n a l a n f ilm in e b o r ç lu d u r . F ilm L a m b r a k is ’in n a s ıl ö l d ü r ü l ­ d ü ğ ü n ü s e r g ile r . K a til m o to s ik le tiy le L a m b r a k i s ’in ü z e r i n e s a l d ı r ı r b a ş ı n a c o p la v u r a r a k ö ld ü r ü r , p o lis in d e y a r d ım ı y l a o la y y e r in d e n u z a k la ş ır . K a r a m a n l i s h ü k ü ­ m e ti b u o la y d a n e p e y s a r s ılm ış tı. K r a liy e t a ile s in e iliş ­ k in ç e ş itli s ö y le n tile r k u l a k t a n k u l a ğ a y a y ılıy o rd u . Ü l­ k e n i n k r a liç e F r e d e r i k a t a r a f ı n d a n y ö n e tild iğ in i v e h a l k ı n d a o n d a n n e f r e t e ttiğ in i s ö y le m e k le b i r d e v le t s ı r r ı n ı a ç ığ a v u r m u ş o lm a m s a n ıy o r u m . G e n e d e s ö ­ z ü f a z l a u z a t m a k is te m e m ç ü n k ü e s k i- K r a liç e le r t a ­ r a f ı n d a n y a n lış a n l a ş ı l m a k is te m e m . B u k o n u d a s ö z ­ le rim e ş u n u d a e k le m e k le y e tin e c e ğ im : L a m b r a k is ’in ö ld ü r ü lm e s in d e n s o n r a Y u n a n i s t a n ’d a m o to s ik le tle r in a d ı « F re d e rik a s » o lu p ç ık m ış tı...

K ıs a z a m a n d a L a m b r a k is ö r g ü t ü g e liş ti, y ü c e ld i, M ik is ’in p o litik i t ib a r ı v e m ü z iğ i d e öy le. M ik is b i r o r ­ k e s t r a k u r m u ş v e t u r n e l e r d ü z e n liy o r d u . H a lk , m ü z i­ ğ in i v e o n u n o r k e s tr a y ı y ö n e tm e s in i iz le m e k te n b ü ­ y ü k z e v k a lıy o r d u . M ik is ir i y a r ı, n e r e d e y s e ik i m e t ­ r e b o y u n d a d ır , o r k e s tr a y ı y ö n e t i r k e n d e d a n s e d e n b ir «ayı» g ib i b a c a k l a r ı n ı ik i y a n a a ç a r . A l b a y l a r c u n ­ ta s ı L a m b r a k is ö r g ü t ü n ü d a ğ ı t t ı v e M ik is ü ç y ıl s ü ­ re y le t u t u k la n d ı. S ö z ü n ü e ttiğ im b u d ö n e m d e d ü n y a to z p e m b e d e ğ ild i. H a y d u t s ü r ü l e r i M ik is ’i n k o n s e r ­ le rin i b a s ıp m ü z is y e n le r e s a ld ırd ı.

102

M a n o s ’l a M ik is b i r b i r l e r i n i s a y ıy o r la r d ı. A m a k i ­ ş is e l s a y g ıla r ı, h a y r a n l a r ı n ı n ik i c e p h e y e b ö lü n m e s in i e n g e lle y e m e d i: T h e o d o r a k is ’i n Y u n a n i s t a n ’ın e n iy i m ü ­ z is y e n i o ld u ğ u n a i n a n a n l a r v e H a d jid a k is ’in e t r a f ı n d a t o p l a n a n l a r . T h e o d o r a k is ’in m ü z iğ i b e n i ü r p e r t i r , M an o s ’u n k i b a ş t a n ç ı k a n r . . .

B ü tü n b u m ü z ik ö y k ü le r i b a n a S te l la ’y ı h a t ı r l a t t ı .

S te lla b u z i k i l e r e ş liğ in d e t a v e r n a l a r d a ş a r k ı s ö y le y e n b i r k a d ı n ı n a d ıd ır . V e b e n ilk f ilm im d e S te lla ’y ı c a n ­ la n d ır d ım . S in e m a y a g e ç b a ş la d ım . B u n u n n e d e n i d e b u s a n a t a k a r ş ı o lm a m d e ğ il, a m a R o n d ir is ’le ç a lış tı­ ğ ım y ı l la r d a film ç e v ir m e k is te d iğ im i s ö y le s e m b e n i t i y a t r o n u n k a p ı s ı n a k o y u v e r ir d i. M ic h e l C a c o y a n n is ’ d e n ö n c e Y u n a n i s t a n ’d a f ilm le r in ç o ğ u n u n k o n u s u y o k s u l h a s t a l ı k l ı k ız ın a ş k ı v e y a k ış ık lı z e n g in in o n u k u r t a r m a s ı ü z e r in e k u r u l u y d u . Ü lk e d ı ş ı n d a d a e n d e r o l a r a k g ö s te r ilir d i. İlk k e z b e n i s in ir le n d ir m e y e c e k b i r Y u n a n f ilm in i 1953’d e iz le d im . M ic h e l C a c o y a n n is ’in ilk y a p ı t l a r ı n d a n b ir i o la n « A tin a ’d a İ lk b a h a r » . Ö z e l­ lik le r i v e a r d ı n d a k i y e te n e ğ i a ç ık ç a o r t a y a k o y a n b i r film . Y a n i Y u n a n i s t a n ’d a s in e m a y la ilg ile n e n b ir in in d ı ş a r ı y a y ö n e lm e s i ş a r ttı. D e n e m iş tim b e n d e . A le x a n d ­ r e K o r d a ’n ı n y a r d ım ıy la L o n d r a ’d a b i r d e n e m e f il­ m i ç e k ilm iş ti... y ü z ü m s im s iy a h tı! B ir z e n c iy i c a n la n ­ d ır ıy o r d u m . K o r d a d e n e m e y i b e n im le iz le d i, ik im iz d e g ü lm e k t e n ç a tla m ış tık . G ü lü n ç Ve k a b a g ö r ü n d ü ğ ü m e k a r a r v e r ip ü lk e m e d ö n d ü m .

Ia c o v o s C a m p a n e llis S te lla ’y ı y a z m a y a b i r g ü n a n ­ s ız ın k a r a r v e rd i. O g ü n r a d y o d a A n o u ilh ’u n b i r o y u ­ n u n u s e s le n d ir e c e k tim . U y a r l a m a s ı n ı C a m p a n e llis y a p m ış tı.

K a y ıt s tü d y o s u n a g ö r k e m li b i r g ir iş y a p tım : mıç l a n m ı k ıs a c ık k e s tir m iş tim . in:t

« M e lin a siz Y u n a n i s t a n ’ı n e n ç e k ic i k a d ın ıs ın ız , d e d i C a m p a n e llis .

— S a ç la r ım y ü z ü n d e n m i?

— H a y ır , k e s in lik le d e ğ il. S iz in iç in b i r o y u n y a ­ z a c a ğ ım .»

V e C a m p a n e llis S te l la ’y ı y a z d ı. S o n r a C a c o y a n n i s m e t n i o k u m u ş v e f ilm y a p m a y a k a r a r v e r m iş .

B a n a g e ld i S te lla ’y ı o y n a y ıp o y n a m a y a c a ğ ım ı s o rd u .

K o c a a ğ z ım ı a ç ıp o n a d iş le r im i g ö s te r d im , b i r s a n iy e s ü r d ü b u . C a c o y a n n is f ilm in y ö n e tm e n iy d i v e h e r k e s g ib i d ü ş ü n m ü y o r d u , o n a k a l ı r s a iy i f o t o ğ r a f v e r e b ilir ­ d im . F ik r in i d e ğ iş tir m e s in e f ı r s a t v e r m e d e n : « T a m a m h a d i» d e d im . Ö nce m is ’e:

tiy a tro d a n

iz in

a lm a m

g e r e k iy o r d u . H el-

« R ica e d iy o r u m b a n a iz in v er» d e d im .

U z u n s ü r e n b i r s e s s iz lik te n s o n ra : « K a b u l a m a b i r ş a r t ı m v a r : ç e k im d e n s o n r a L a d y M a c b e th ’i o y n a y a c a k s ın . ' — L a d y M a c b e th o lm a k is te m e m .

— T e k ş a r tı m b u .

— T a m a m .»

S o n r a k o ş u ş t u r m a b a ş la d ı. İşe M a n o s H a d jid a k i s ’e sö z v e m ü z ik le r i y a z m a s ı iç in y a l v a r m a k l a b a ş ­ la d ık , D e n n y V a c h lio tti’y i k o s t ü m le r iç in k a n d ı r m a k e p e y z a m a n ım ız ı a ld ı, te k n i k e k ib i d e o l u ş t u r m a y ı b a ­ ş a r d ık ... R e n a : « D u r b i r d a k ik a , d iy o rd u , h a n i k o n t ­ r a tın ? » K o n t r a t a k lım ın u c u n d a n b ile g e ç m iy o r d u , s o n a n d a im z a la n d ı. F ilm in y ıld ız ıy ım v e b a n a 2000 d o ­ la r lık b i r ö d e m e y a p ı l a c a k ... S a n ır ım o r a d a g ü l e n l e r H ollyvvood’lu d o s t l a r ı m o ls a g e r e k ? H iç ö n e m li d e ğ il, d ile d ik le r i k a d a r g ü le b ilir le r , b e n s e n d ik a lı b i r o y u n ­ c u y u m b u y ü z d e n d e b a ş ım h e r z a m a n d ik . H e m b i r 104

r e k o r d a k ır m ış tım , b u t u t a r d a b i r p a r a Y u n a n i s t a n ’ d a b i r o y u n c u y a ilk k e z ö d e n iy o rd u .

O y ı l la r d a Y u n a n i s t a n ’d a y ir m is in e g e lip d e e v ­ le n m e y e n k ı z l a r a ile le r i iç in s o r u n o lu r d u , h e r k e s i b i r t e l a ş t ı r k a p l a r v e « e y v a h k ız ım ız e v d e k a ld ı» d e n ir d i.

A b a r t ıy o r u m b e lk i a m a s ö y le d ik le r im d e g e r ç e k p a y ı b ü y ü k . B ira z ı s r a r e d e r s e n iz y ir m iik i d iy e lir im a m a d a h a y u k a r ı ç ık a m a m . Ş u n u d e m e k is tiy o r u m : S te lla g ib i b i r tip i c a n l a n d ı r m a k b u d ü ş ü n c e d e k i t ü m i n s a n ­ l a r a c e p h e a l m a k d e m e k ti. S te lla b a ş k a l d ı r a n b i r k a ­ d ın . E v lilik o lg u s u ş ö y le d u r s u n b u k u r u m u n d ü ş ü n ­ c e s in e b ile k a r ş ı. B ir a d a m a a ş ık , o n u n l a b ir lik te o l­ m a k t a n m u tlu . A d a m S te lla ’y l a e v le n m e k is tiy o r . E v ­ lilik ö z g ü r lü ğ ü n y o k o lm a s ı d e m e k ...C a c o y a n n is S te ll a ’n m k iş iliğ in i ş ö y le ta n ım lıy o rd u .- « S te lla n e ş e li, s a r ­ sıc ı b i r k a d ın . V ü c u d u y la ö v ü n ü y o r , ö z g ü r lü ğ ü y le ö v ü ­ n ü y o r . S e v iy o r iç te n lik le s e v iy o r, a m a e v lilik o n u n iç in b i r g ü v e n c e d e ğ il. T o p lu m t a r a f ı n d a n d a k u t s a n ­ m a k is te m iy o r . T o p lu m u k u t s a y a n h e r t ü r l ü o lg u y a k a rş ı.»

K o lo g ra d ’d a k i d o s t l a r ı m d a n b a z ıl a r ı b e n i c a n l a n ­ d ır d ığ ım k iş ilik le k a r ı ş t ı r m a y a b a ş l a d ı l a r . N ite lik s iz ç a lg ılı t i y a t r o l a r a , y e n i ş e y le r ö ğ r e n m e k b a h a n e s i y l e g itm iy o r u m ? K ib a r b i r k a d ı n ı n b a t a k h a n e l e r d e n e iş i v a r ? O y s a g e r ç e k t e n b i r ş e y l e r ö ğ r e n m e k iç in g id iy o ­ r u m o r a la r a . Ç o ğ u n lu k la d a t e k k a d ı n b e n im . E r k e k le ­ r i n b ü y ü le y ic i d a n s l a r ı n ı iz le y ip b u z u k i d in le y e r e k g e ­ ç ir iy o r u m g e c e le rim i. D a n s e d e r k e n k e n d ile r in i s e r g i ­ le m iy o r la r , iz le y ic iy e i h t iy a ç l a r ı y o k . G ö r ü n t ü l e r e t ­ k ile y ic i. Ş u m a s a d a t e k b a ş ı n a o t u r a n a d a m a b a k ın , g ö z le r in i y u m m u ş d in liy o r v e d u y u y o r , iş te m ü z ik te b e k le d iğ i a n g e ld i, is k e m le s in d e n k a l k ı y o r v e d a n s e t ­ m e y e b a ş lıy o r, ö n e m li o la n y a ln ız lığ ı ş im d i, b a ş k a b i r d ü n y a d a k i y a ln ız lığ ı.

105

A n l a t t ı k la r ı m g e n e llik le z e y b e k d e o lu r. B u d a n s ı n k e s in k u r a l l a r ı y o k tu r . M ü z ik in s a n ı d o ğ a ç la m a y a v e iç e d ö n ü k lü ğ e y ö n e ltir , t e k b a ş ı n a y a p ı l a n b i r d a n s t ı r b u . O y n a y a n ı g id e r e k k e n d i n e y a k l a ş t ı r ı r v e t ü m ü y le b i r y a ln ız lığ a u l a ş t ı r ı r . D u y a r lılık d o r u k n o k ta s ın a u l a ş ı r v e d a n s e d e n e r k e k k e n d in i o k ş a r . G e n e llik le g ö z le r in i y e r e d ik ip s a n k i y e r ç e k im in e k a p ılm ış g ib i b e lli b i r n o k t a y a ç a k ılıp d a n s e d e r. S o n r a y a v a ş ç a d ö ­ n e r v e b u d ö n ü ş ü s o n r a l a r ı a k ıl a lm a z b i r h ı z a u l a ­ şır: « S ü tu n l a r d e v ir e b ilir . T ü m h a f t a b o y u n c a b e n i z in c ir le r e v u r d u n u z , a m a b u g ü n c u m a r te s i, ö z g ü r ü m .

V ü c u d u m u d u y u y o r u m , g ü c ü m ü d u y u y o r u m . D e fo lu n b e n i r a h a t b ıra k ın .» d e r g ib id ir.

B ir g ü n , z e y b e k te n e tk ile n e n v e k e n d in d e n g e ç e n b i r a d a m a r a s la d ım . H a p is a n e d e n y e n i ç ık m ış tı. İ p n o ­ tiz e o lm u ş g ib iy d i, b i r a n d a k a s ıld ı v e u z u n b i r şişi d u d a k l a r ı n a b a tır d ı. B a ğ ırm ıy o rd u , v e şişi b a t ı r d ı ğ ı y e r d e k a n y o k tu .

E s k id e n b u z u k i ç a lı n a n t a v e r n a l a r ı n y a lın b i r d e ­ k o r u v a r d ı. Ç ıp la k d u v a r la r , m ü z is y e n le r iç in k ü ç ü k b i r y ü k s e lti, is k e m le le r v e m a s a l a r , h e p s i b u y d u işte .

B e n i e n ç o k e tk ile y e n , ş a r k ı s ö y le y e n k a d ı n l a r ı n r a ­ h a tlığ ıy d ı, s a n k i e v le r in d e y d ile r . E r k e k le r i e tk ile y e c e k k a d ın s ı c ilv e le r d e n a r ın m ış la r d ı.

D o ğ a l r a h a t , m ü ş t e r i l e r l e u y u m iç in d e ş a r k ıl a r ı n ı s ö y le rle rd i.

M ic h e l C a c o y a n n is L o n d o n T h e a t r e ’d a o y n a m ış tı.

O y u n c u la r ı n s o r u n l a r ı m iy i b ilird i. B ize k a r ş ı s e v e ­ c e n d i. Ç e k im in te k n i k s o r u n l a r ı n d a n b iz i s o y u tla m a z dı. A m a c ı y a r d ım e tm e k ti. F ilm in i o n u n l a b i r lik te y a ­ ş a m a m ız ı is te r d i, d o ğ u ş u n d a n b ü y ü y ü p g e liş m e s in e k a d a r . G ü n ü n h e r s a a ti n d e o n u n l a ç a lış m a y a h a z ı r o lm a lıy d ı h e r k e s .

B ir o y u n c u n u n s a h n e d e v e k a m e r a k a r ş ıs ın d a k i

100

o y u n l a r ı n ı n ç o k f a r k l ı o ld u ğ u s ık s ık t e k r a r l a n ı r . K u ­ r a m l a r d a n y a n a d e ğ ilim d ir .

F ilm ç e k im i izle y ic isiz d i r d e d ir tm e y in h iç . İz le y ic i t a b i i y a n ı n ı z d a d ır h e m d e b u r n u n u z u n d ib in d e . B e n im iç in d e e n b ü y ü k s o r u n bu: iz le y ic in in i n a n ı l m a z y a k ın lığ ı.

E k r a n tü m b i r k e n ti, b i r s a v a ş a la n ın ı, ile r le y e n o r d u l a r ı iç e r e b ilir . A m a a s ıl b ü y ü y a k ı n ç e k im d e d ir . İz le y ici, o y u n c u y a ö y le s in e y a k l a ş ı r k i k a l b i n d e n g e ­ ç e n le ri o k u r. H ile y a p m a k o la n a k s ız d ır .

T iy a tr o d a k im i z a m a n d i k k a t d a ğ ı l ı r .o y u n c u c a n la n d ı r d ı ğ ı t i p ­ te n , o n u n k iş iliğ in d e n u z a k la ş ır , a m a b u n u iz le y ic i­ d e n g iz le y e b ilir, «K işisel te k n ik » y ö n te m in d e n y a r a r ­ l a n a r a k , b u d a y a l a n s ö y le m e n in k i b a r a d ı o ls a g e ­ r e k . A m a o y u n c u , y a k ı n p l a n d a y a l a n s ö y le rs e a n l a ­ şılır. İş in k ö t ü y a n ı, f ilm v a r o ld u ğ u s ü r e c e y a l a n d a v a r o lu r . T iy a tr o d a a n l ı k r a h a t s ız l ığ ı g iz le m e k iç in , s e ­ s in i d e ğ iş tir ir , r a m p a d a n u z a k la ş ır , E rte s i g ü n d e b u y a l a n d a n iz b ile k a lm a z . F ilm y a z ılıp b i t ir il e n v e i m ­ z a l a n a n b i r m e k t u p g ib id ir . E ğ e r iş in iç in e s a h t e k â r ­ lık k a r ış m ış s a , o ld u ğ u g ib i, ile r d e sizi s u ç la m a k ü z e r e k a lır.

C a c o y a n n is « r u s h la n » y a n i g ü n l ü k ç e k im le r i, iz ­ le m e m iz e iz in v e r ir d i. B a z ı y ö n e t m e n l e r b u n a iz in v e r ­ m ez. O y u n c u la r ı n ç o k s ü b j e k t if k a ld ık la r ın ı, y a ln ız c a m a k y a j v e g ö r ü n t ü l e r i y l e ilg ile n ip o y u n l a r ı n ı y a r g ıla y a m ıy a c a k k a d a r d u y g u s a l o ld u k la r ın ı s ö y le rle r . K e n ­ d i a d ı m a b e n , C a c o y a n n is ’e tü m ü y le o b je k tif d a v r a n a ­ b ile c e ğ im i s ö y le m iş tim , a m a « r u s h la n » ik i k e z iz le ­ d i k t e n s o n r a b u n u y a p a m ıy a c a ğ ım ı d a i t i r a f e tm e d im . İlk s e f e r in d e y a ln ız c a k e n d im le ilg ile n d im , İk in c is in d e s a h n e n i n t ü m ü n ü iz le y e b ild im . Z a m a n la d a h a o b je k ­ t i f d a v r a n m a y a b a ş la y ıp S te lla ’d a n «o» d iy e sö z e d e b ilm e y i b e c e rd im . O n u s e v iy o rd u m , ö z g ü r lü ğ ü n e d ü ş ­ k ü n l ü ğ ü n ü d e. B ir s e f e r in d e p ro je k s iy o n o d a s ın d a k e n ­ 107

d im i tu ta m a y ıp : « A fe rin S te lla , o n l a r a k a f a t u t m a y a d e v a m et.» d iy e b a ğ ır d ığ ım ı b ile h a tır lıy o r u m .

N e fis b i r k a ç a y g e ç ir d ik . T a v e r n a s a h n e le r i n i ç e ­ k e r k e n d o s tla r ım ız g e c e le r b o y u n c a b iz e k a tılıy o r d u .

O y u n c u la r , te k n is y e n le r , d o s t l a r k ü ç ü k b i r to p lu lu k o lu ş t u r m u ş tu k , ç a lış ıy o r, ş a r k ı l a r s ö y le y ip d a n s e d i­ y o r d u k s a b a h a k a d a r . Y o r g u n lu ğ u m u z u d u y m a y a c a k k a d a r m u tlu y d u k . S o n r a g ü n l ü k g ö s t e r i l e r in d o y u m ­ s u z k e y f i v a r d ı, ö y k ü n ü n b iç im le n iş in i, t i p le r i n o lg u n ­ l a ş m a s ı n ı iz liy o rd u k .

A m a b u n u n b a s i t b i r e ğ le n c e o ld u ğ u n u d a s a n m a ­ n ız ı is te m e m . K ö le le r g ib i ç a lış ıy o rd u k . H a v a a la b i l ­ d iğ in e s o ğ u k tu , ö y k ü y a z m e v s im in d e g e liş tiğ i iç in ü z e r im iz d e in c e c ik g iy s ile r v a r d ı, o y s a a y l a r d a n ş u ­ b a ttı, ş u b a t. Ç ılg ın A t i n a k im i z a m a n k u z e y k u t b u ­ n a b e n z e y e b ilir. K o n u ş tu ğ u m u z d a a ğ z ım ız d a n b u h a r ­ l a r ç ık ıy o rd u . B ir s i n e m a h ile s i v a r d ır : i n s a n ı n a ğ z ı­ n a b u z s o k u p n e f e s in in d o n m a s ı e n g e lle n e b ilir . B a n a e ş lik e d e n , o y u n c u e r k e k c in s in in e n iy i te m s ilc ile r in ­ d e n b ir i s a y ıla b ile c e k G e o rg e s F o u n d a s ’dı. O n u s e v i­ y o r d u m a m a e n d u y g u s a l a n d a , b i r e r k e ğ i a ğ z ım d a b i r a y s b e r g p a r ç a s ı y l a ö p m e n in ç o k k e y ifli o ld u ğ u n u d a s ö y le y e m e m ...

F ilm in ö lü p ö lü p d ir ild iğ in i s ö y le m e y i u n u t t u m , « k a r a c u m a » d iy e a d la n d ır d ığ ım ız b i r g ü n y a ş a m a k z o r u n d a k a ld ık . Ç e k im e p a z a r t e s i g ü n ü b a ş la y a c a k tık , p e r ş e m b e a k ş a m ı M ıs ır ’d a y a ş a y a n b i r Y u n a n lı, y a n i y a p ım c ım ız , p a r a s ı n ı, ü s te lik s o n k u r u ş u n a k a d a r k u ­ m a r d a k a y b e tt i ğ i n i s ö y le d i, f ilm iş i y a tıy o r d u . R e n a b ile, D o s to y e v s k i’y i u n u t u p b u Y u n a n lı- M ıs ır lıy a l a n e t ­ l e r o k u d u . Ü ç h a f t a b o y u n c a , p a r a b u la b ilm e k iç in ç a lm a d ığ ım ız k a p ı k a lm a d ı. Ç o k z e n g in b i r d o s tu m u z , S to lla ’n ın film in s o n u n d a f i k i r l e r in i d e ğ iş tir m e s i k a y ­ ıl ıy la b iz e y a r d ım c ı o la b ile c e ğ in i sö y le d i. B a ş k a l a r ı n ın lOH

p e ş in e d ü ş tü k . S o n u n d a t a n n b iz e V a s s ily L a m b r a k is 'i g ö n d e r d i. L a m b r a k is a v u k a tt ı , v e b i r «K eyif» a n ı n d a n iş a n lıs ın ın ç e y iz p a r a s ı n ı s i n e m a y a y a t ı r m a y a k a r a r v e rd i, p i ş m a n o lm a d ı d a . S te lla b a ş a r ı y a u la ş tı. L a m ­ b r a k is h â l â f ilm p iy a s a s m d a . Ş u n u d a e k le m e k is te ­ r im S te lla h iç d e n e c e k b i r p a r a y l a g e r ç e k le ş ti: 22.000 d o l a r ...

C a c o y a n n is s i n e m a a l a n ı n d a k i y e te n e ğ in i g e liş ti­ r i p d ü n y a c a ü n l ü b i r y ö n e tm e n o ld u . İ r e n e P a p p a s ’l a y a p tığ ı E l e c tr a ’s ıy la v e N ik o s K a z a n t z a k is ’i n Z o r b a a d lı r o m a n ı n d a n s i n e m a y a u y a r l a d ı ğ ı f ilm le r le b ü y ü k ü n k a z a n d ı. — Z o r b a ’m n m ü z iğ in i M ik is T h e o d o r a k is y a p m ış tı— Y u n a n i s t a n ’d a a n s ı z m y e n i y ö n e tm e n le r d o ğ m a y a b a ş la d ı: B e r lin film f e s tiv a li ö d ü lü n ü a l a n N ik o s K o u n d o u ro s v e d iğ e r le r i K o u n d o u ro s B ü y ü lü K e n t, D ra g o n , K ü ç ü k A f r o d it f ilm le r in i y ö n e tm iş ti.

V e a l b a y l a r c u n t a s ı Y u n a n s in e m a s ın ı s a n s ü r s is te ­ m iy le b o ğ u n c a y a k a d a r y e n i y e n i y e t e n e k l e r d o ğ d u .

H e lm is ’e L a d y M a c b e th ’i o y n a y a c a ğ ım a s ö z v e rm iş tim , o y n a d ım d a ... A m a ç o k k ö tü y d ü m ! L a d y M a c b e th r o ­ l ü n ü n o y n a n a m ı y a c a k k a d a r d e ğ e rli, y a p a y b i r r o l o ld u ğ u n u s a v u n m u ş u m d u r h e p . B u n u is p a tla d ım d a .

O y u n u m t a m b i r f e la k e tti. P r o v a l a r s ü r e s in c e h e r g e ­ c e y a ln ız ü ç s a a t u y u y o r d u m a m a s o n u ç n a f ile y d i. K u m a r v e y a p ım c ı s o r u n l a r ı n d a n f ilm ü ç h a f t a g e c ik ­ m iş ti. A m a t i y a t r o b e k le y e m e z d i, g ü n ü g ü n ü n e ç a lış ­ m a k z o r u n d a y d ım . Ü ç h a f t a b o y u n c a g e c e le ri film iç in g ü n d ü z l e r i d e t i y a t r o d a p r o v a l a r y a p a r a k ç a lış tım .

S a b a h l a n s a a t a l t ı d a p la t o d a n a y r ılıp ,ü ç s a a t u y u ­ d u k t a n s o n r a p r o v a y a k o ş u y o r d u m . L a d y M a c b e th k o ­ n u s u n d a k i b a ş a n s ız lığ ım ı, y o r g u n l u ğ u m a b a ğ l a y a m a m y a ln ız c a . Ş u Is k o ç y a lı k a d ı n ı n k iş iliğ in e b i r t ü r l ü b ü r ü n e m iy o r d u m . O y u n u n ö m r ü k ı s a o ld u . G e n e l p r o v a ­ d a n ö n c e s o n u c u n b a ş a n s ı z o la c a ğ ın ı b iliy o r d u k . î l k 109

g ö s te r in in , e r te s i g ü n ü n d e y e n i b i r o y u n u n h a z ır l ık l a ­ r ı n a b a ş la d ık . G a b r ie l A r o u t ’n u n « S in e k K ızı». O y u n b a ş a r ı y a u l a ş t ı a m a b e n d e L a d y M a c b e t h ’in ü z e r im e s i n e n h a v a s ın ı n e r e d e y s e A r a b i s t a n ’ın tü m k o k u l a r ı y ­ l a s ile m e y e c e k h a l e g e ld im .

1955 i l k b a h a r ı n d a b ü y ü k h a b e r : S te lla C a n n e s F ilm f e s tiv a lin e k a b u l e d ilm iş ti. B u n d a n d a h a s e v in d i­ r ic i b i r h a b e r o la m a z d ı b iz im iç in . C a n n e s ’m e n s a y ­ g ın d ö n e m iy d i. J ü r i y e M a r c e l P a g n o l b a ş k a n lı k e d iy o r d u . Y ü z le rc e b a s ı n m e n s u b u v a r d ı. İç te n lik le d a v r a n ­ m a k g e r e k i r s e C a n n e s ’d a f ilm f e s tiv a lin d e n ç o k b i r p a n a y ı r h a v a s ı y a ş a n ıy o r d u , a m a s in e m a d ü n y a s ım n e n ö n e m li i n s a n l a r ı b u r a d a to p la n ıy o r d u . Y ö n e tm e n ­ l e r y e n i y e te n e k le r b u lm a y a , y a p ım c ıla r f ilm le r in i p a z a r l a m a y a g e liy o r la r d ı. K im ile ri b u f e s tiv a le b u r u n k ıv ır ır .

B e n k a r ş ı d e ğ ilim b ö y le ş e n lik le re , ç ü n k ü s in e ­ m a n ı n b e ş ik te b e b e k o ld u ğ u ü lk e le r e y a r d ım c ı b ile o l d u k l a r ı k a n ıs ın d a y ım .

S te lla ’n m c o ş k u y la k a r ş ıl a n d ı ğ ı n ı v e o lu m lu e le ş ­ t i r i l e r a ld ığ ın ı ö ğ r e n in c e s e v in ç te n ç ılg ın a d ö n d ü k .

O r a y a g id e m e d iğ im iç in m u ts u z d u m , « S in e k K ızı» g it­ m e m e e n g e l o lu y o rd u . İş te b u s ı r a l a r d a C a n n e s ’d a n ik i te le f o n g e ld i. İ l­ k i C a c o y a n n is ’d e n İk in c is i j ü r i g e n e l s e k r e t e r i M a r c e l A c h a r d ’d a n .

C a c o y a n n is : « M e lin a g e l. E n iy i k a d ı n o y u n c u ö d ü lü n ü a l a c a ­ ğ ı n d a n k e s in lik le e m in im .»

A c h a r d j ü r i ü y e s i o lm a s ı n e d e n iy le d a h a te m k i n ­ li d a v r a n ıp : « M e lin a g e lm e n iz d e y a r a r v a r b e n c e » d e d i.

C a n n e s F ilm f e s tiv a lin d e e n iy i k a d ı n o y u n c u ö lü ­ lü k a z a n m a k - Y u n a n lı l a r iç in H olljrvvood O s k a n n ı k a ­ ı ıo

z a n m a k g ib i b irş e y d i. H e r k e s ö y le s in e ı s r a r e d iy o rd u k i H e lm is ’e y a l v a r m a m g e r e k m e d i. D ü ş ü n ü n , b i r Y u ­ n a n film i C a n n e s ’d a ö d ü l a l a c a k t ı .î l k k ez , u l u s a l b i r b a ş a r ı y d ı b u . S a n ır d ın ız k i Y u n a n i s t a n O lim p iy a tla r d a b i r a l t ı n m a d a l y a k a z a n m ı ş v e H e lm is b u n a k a r ş ı ç ık ıy o r ... B u n l a r ı n h e p s i s a ç m a y d ı k u ş k u s u z , a m a d o ­ k u n a k l ı y d ı d a . H e lm is b o y u n e ğ m e k z o r u n d a k a ld ı.

T iy a tr o n u n , M e lin a ’n ı n s e y a h a t i y ü z ü n d e n ü ç g ü n k a p a n a c a ğ ım i l a n e tm e k z o r u n d a k a ld ı.

A y n ı g e c e R e n a , G e o rg e s F o u n d a s v e b e n u ç a k t a y ­ dık .

N ic e ’e d o ğ r u y o l a l ı r k e n R e n a ’y la a r a m ı z d a g e ç e n konuşm a: R e n a : F e s tiv a li d ü z e n le y e n le r a l a n a L im u z in m a r ­ k a b i r o to m o b il g ö n d e r e c e k le r m iş b iz i k a r ş ı l a m a k için .

B en B iliy o ru m .

R e n a : S in ir li m is in ?

B en S a n ın m .

R e n a : N e o lu y o r s a n a , ş a k a m ı e d iy o rs u n !

B e n (A n la m s ız b i r iç ç e k iş.)

R e n a : B irin c ilik ö d ü lü n ü k a z a n a c a k m ıs ın ?

B e n A s la .

R e n a : Ö y le y s e b u u ç a k t a iş im iz n e ?

B en B e n b i r ç o c u ğ u m . Ü n lü le r i g ö r m e k is tiy o ­ ru m .

R e n a : B u n u y a l a n d a n s ö y lü y o r m u ş g ib i d a v r a n ­ m a . Ç ü n k ü b e n g e r ç e k t e n ü n l ü l e r i g ö r m e k is tiy o r u m .

B en Y e n id e n iç ç e k iy o r u m .

R e n a : B ü y ü k ö d ü lü k a z a n a c a k s ın .

B en Y e m in et.

R e n a : B u f ilm d e o l a ğ a n ü s t ü d e ğ il m is in ?

C aco y a n n is s e n i ç a ğ ır d ı ğ ın a g ö r e e lb e t b i r b ild iğ i v a r . Ö y le d e ğ il m i? Y o k s a ü ç g ü n b o y u n c a t i y a t r o y u k a p a t m a ­ l a r ı n ı i s t e r m iy d i? M a r c e l A c h a r d d a s e n d e n g e lm e ­

li!

n i i s t e r in iy d i? J ü r i g e n e l s e k r e t e r i d e ğ il m i? M a rc e l P a g n o l d a jü r i b a ş k a n ı. B a ş k a n l a r s e k r e t e r l e r in e i t i ­ r a f t a b u l u n m a z m ı?.. E v e t ö d ü lü a la c a k s ın .

B en

Y a kazan am azsam ?

R e n a : B ö y le sö y le m e .

B en

E ğ e r k a z a n a m a z s a m ö lü rü m .

F e s tiv a l z a m a n ı C a n n e s . İ lk iz le n im le rim . A d ım a d ım ile r le y e n b in le r c e a r a b a , p a lm iy e le r i b ile g ö r m e k m ü m k ü n d e ğ il. R a s t l a n a n h e r a ğ a c ın ü z e r i film a f iş ­ le riy le k a p l ı K a ld ı r ı m l a r ı d o l d u r a n i n s a n l a r .

O n la r d a a r a b a l a r g ib i y a v a ş y a v a ş ile rliy o r, i ç l e r in d e n b i r ­ k a ç ı n e d e n d ir b ilin m e z te la ş lı, ç e v r e le r in d e k ile r i itip k a k a r a k y o l a ç ıy o r la r . K im s e itilip k a k ı l m a k t a n y a ­ k ın m ıy o r , s a n k i b u n a h a z ır lık lıla r . K a d ın e r k e k h e p ­ s in in ü z e r in d e ç iç e k li g iy s ile r v a r . Ç iç e k li g ö m le k le r, p a n to lo n la r , e te k le r . İk i j ü r i ü y e s i ç e v r e le r in e a ld ır m a k s ız ın k o n u ş a r a k k a l a b a l ığ ı n a r a s ı n d a y ü r ü y o r . K o ­ n u ş m a l a r ı b ö lü k p ö r ç ü k d e o ls a d u y u lu y o r : kazanam az.

— ... k e s in lik le k a z a n ı r .

— Ş e y iç in V a ll a u r i s ’e g itm e m g e r e k ...

— B iliy o ru m . P ic a s s o ...

— B ir s e r v e t k a z a n a c a ğ ız .

— ... m o n t a j d a ...

— ... İ s p a n y a ’y a p a z a r l a n a m a z .

— ... B a n a d a b i r d a v e tiy e b u l y o k s a s e n i k o v a r ım .

— ... S o n u c u r e z a l e t o lu r, A m e r ik a n iz le y ic is i İ n ­ g iliz a k s a n ı n ı a n la m a z .

A n s ız ın f o t o ğ r a f ç ı l a r b e liriy o r. Y irm i, o tu z . M a k in a l a n n a y a p ı ş m ı ş la r k o ş u ş t u r u y o r l a r . B o y u n l a r ı n a a s ı ­ lı m a k i n a l a n s a l l a n ı p d u r u y o r .

T r a f i k d u r u y o r . B ir y ıld ız m ı g e le n ? D e ğ il g ü z e l b i r g e n ç k ız , ü z e r i n d e k i l e r i ç ık a r ı p g ö ğ ü s le r in i g ö s te ­ 112

r iy o r. F o to ğ r a f ç ıla r ın f l a ş y a ğ m u r u . T a z e n in a n n e s i k e y ifle b a ş ı m s a llıy o r.

F o to ğ r a f ç ıl a r o r d u h a l i n d e d o la ş ıy o r. A r a b a m ız C a r l t o n ’u n ö n ü n d e d u r u n c a k a p ıc ıy ı d e v ir ip ü z e r im i­ z e ç u lla n ıy o r la r . H e p s in in S te l la ’y ı g ö r m ü ş o lm a la r ı m ü m k ü n m ü ? Ö z e n li b i r t a v ı r t a k ı n ı p , a r a b a d a n i n i ­ y o r u m g ü l ü m s e y e r e k k a y g ıs ız c a . Ş a ş k ı n l ık l a J j a n a b a ­ k ıy o r la r . İ ç le r i n d e n b iri: « K im b u ? » B ir d iğ e r i o m u z ­ l a r ı n ı s ilk ip b ilm iy o r u m d iy o r. K a la b a l ı k h a y a l k ı r ı k ­ lı ğ ın a u ğ r u y o r . R e n a Y u n a n ç a b a ğ ır ıy o r : « B e k le y in b i r a z s iz i...» İ lk g e c e b i r F r a n s ız f ilm in in g ö s te r is in e ç a ğ r ı l ­ m ış tık , a m a d a h a ö n c e R u s d e le g a s y o n u i ç i n b i r k o k ­ t e y l d ü z e n le n m iş ti. T a n ın m ış i s i m l e r in t ü m ü b u r a d a y ­ d ı. B u k a d a r ç o k ü n l ü i n ş a m b i r a r a d a ilk k e z g ö r ­ d ü ğ ü m iç in ö n c e b o c a la d ım . J ü r i ü y e le r i n i s a y g ıy la s e la m la d ım . A c h a r d ’l a C a c o y a n n is b i r ş e y s ö y le m iy o r­ l a r d ı a m a b a ş a r ı m a in a n ı y o r l a r d ı. S e l g ib i a k a n v o t­ k a v e m u t l u l u k iç in d e y ü z ü y o r d u m . B ir s ü r e s o n r a d a t ü m d e n e tim im i y itir d im , k o k te y lin n e ş e k a y n a ğ ı o lu v e r d im , h e r k e s i n d e n e ş e s i y e r in d e y d i. (A h ş u r ü s u s u l ü k a d e h t o k u ş t u r m a l a r y o k m u ? ...) H e r y ıl C a n n e s f ilm f e s tiv a li e n a z ı n d a n b i r s k a n d a l a t a n ı k o l u r ­ d u . 1955 y ılın ın s k a n d a l i d a b u k o k te y l o ld u . J ü r i ü y e ­ l e r i R u s v o t k a s ı n ı n t a d ı n ı ç o k b e ğ e n m iş o l a c a k l a r k i, g ö s te r i s ı r a s ı n d a h i ç b i r ş e y i d e ğ e r l e n d i r e c e k h a l d e d e ­ ğ ille rd i. B u ç o k d e ğ e r li u z m a n l a r ı n ik i s in i n u y u d u k ­ l a r ı n ı b ile h a t ı r l ı y o r u m .

E r te s i g ü n g a z e t e c i l e r b a y r a m e d iy o rd u . S a ld ır ı­ l a n , — h a k l ı o l a r a k k ı n l a n , — f ilm in y ö n e tm e n i b a ş ­ la ttı. B ü y ü k u m u t l a r l a f ilm in i b u y a n ş m a y a s o k m u ş ­ t u , d e ğ e r le n d ir m e y i y a p a c a k k i ş ile r i n d e k a f a l a n m n y e r in d e o lm a s ın ı b e k le m e k d e h a k k ıy d ı. O y s a f ilm i a l ­ k o l p e r d e s i n in a r d ı n d a n iz le n m iş ti. O n a y e r d e n g ö ­ 113

ğ e k a d a r h a k v e r iy o r d u m a m a . .. n e d e n F r a n s ı z b a s ı ­ n ı n ı n h e d e f i b e n d im ? G a z e te le r u y a r ıy o r d u ... « U y a r­ m a k » ? D u y u n d a in a n m a y ın .. S k a n d a l a b e n im n e d e n o ld u ğ u m u s ö y lü y o r la r d ı. K o n u k l a n iç m e y e y ö n e lte n h a v a y ı b e n y a r a t m ış t ı m s ö z ü m o n a . A ğ lıy o rd u m : « T a m a m , k a ç ır d ı m ö d ü lü ! H e r k e s b a n a k a r ş ı. B e n F r a n s ız s i n e m a e n d ü s t r i s i n i s a b o te e tm e y e g ö n d e r il­ m iş b i r a ja n ım !»

R e n a k a r ş ı ç ık tı: « S e n b i r d ü ş m a n a j a m d e ğ il, b i r t ü r k a t a l i z ö r e n ­ z im s in .

— B e n b i r n e y im ? » B u s o r u m ü z e r i n e R e n a k ü ç ü k b i r ö ğ r e n c i n in t e k ­ d ü z e sesiy le : « E n z im le r h a y v a n s a l v e b itk is e l o r g a n iz m a l a r ı n h ü c r e y a p ı s ı n d a b u l u n a n v e k a t a l i z ö r ö z e llik le ri saye* s in d e y e n i d o k u l a r ı n ü r e ti l m e s i n e k a t k ı d a b u l u n u r ­ l a r . ..

— R e n a n e l e r s a ç m a lıy o r s u n ?

— ■B ilm em !»

S o n r a g ü lm e y e b a ş la d ık , b i r a z d a a ğ la d ık . R e n a s a a t i n e b a k tı. K e n d im iz i o te ld e n d a r a ttık .

C a n n e s F e s tiv a lin d e j ü r i y e y a p ı l a c a k g ö s te r ile r in s a a tle r i y le h a l k a a ç ık g ö s t e r il e n s a a t l e r i s ü r e k li t a r ­ t ı ş m a k o n u s u o lu r. F e s tiv a le k a t ı l a n f ilm le r in s a y ı l a ­ r ı ç o k o l d u ğ u n d a n b a z ı l a r ı n ı n g ö s te r ilm e s i ö ğ le d e n s o n r a s a a t l e r i n e a lın ır . Y ö n e tm e n le r d e k a ç ın ı l m a z o la ­ r a k b u n u n b i r k o m p lo o l d u ğ u n u d ü ş ü n ü r l e r . S te lla ö ğ le d e n s o n r a g ö s te rild i. M ic h e l ü z g ü n d ü a m a e r te s i g ü n k ü g a z e t e l e r in c o ş k u lu h a v a s ı o n u y ü r e k le n d ir d i.

S te lla ’y ı k a ç ı r a n l a r o lm u ş tu v e k i m ile r i g ö s t e r i n i n t e k ­ r a r l a n m a s ı n ı is tiy o r d u . M ic h e l A n tib e s s o k a ğ ın d a k i k ü ­ ç ü k b i r s in e m a d a , ö ğ led en , s o n r a ik in c i b i r g ö s te r i y a p ­ m a y a k a r a r v e r d i, G e o r g e s F o u n d a s ’l a b e n im d e k a t ı l ­ ıM

m a m ız ı is tiy o r d u . F ilm i ilg iy e iz le d im ç e k im d e n b u y a n a e p e y z a m a n g e ç m iş ti. Ü ç o l a y d a n e tk ile n m iş tim : o l a n a k l a r ı m ı z ın s ı n ı r l ı o l m a s ı n a r a ğ m e n M ic h e l’in o l a n c a d ü ş g ü c ü n ü k u lla n a b ilm e s i, M a n o s ’u n m ü z iğ i, G e o rg e s F o u n d a s ’ın, o y u n c u lu ğ u . ( B e n im k in d e n k e s i n ­ lik le d a h a ü s tü n d ü .)

Gösterinin sonunda film herkes tarafından içten­ likle alkışlandı. İzleyiciler bizi kutlam ak için sınaya giriyorlardı.

A m a b i r a d a m T a r z a n ı n Ç ıta s ı g ib i k o l t u k l a r ı n ü z e r i n d e n a t l a y a r a k y a n ı m ı z a g e ld i. M a v i g ö z lü y d ü .

M ich el: « M e lin a M e r c o u ri, G e o rg e s F o u n d a s ... S iz le ri J u le s D a s s in ’le t a n ı ş t ır a y ı m ...» d e d i.

11 1948’d e J u l e s D a s s in ’e iliş k in b i r y a z ı o k u m u ş ­ tu m . « Ç ıp la k Ş e h ir» f ilm i b i r e le ş tir id e A m e r ik a n s i­ n e m a s ı n ı n Y e n i- g e rç e k ç i a k ı m ı n ın k u r u c u s u o l a r a k n ite le n d ir iliy o r d u . B e lk i d e b u « k u ru c u » s ö z ü n d e n o l­ s a g e r e k , o n u n g e n ç , h a r e k e t li , g ü le ç b i r i o la b ile c e ğ i­ n i d ü ş ü n m e m iş tim . H o lly w o o d ’u n k a r a lis te s in e a l ı n ­ d ığ ın ı b iliy o r d u m b u y ü z d e n t a t s ı z tu z s u z , ü z ü n t ü l ü b u lis te d e y e r a l m a n m iz le r in i t a ş ı y a n b i r i o l a r a k c a n l a n ­ d ır ı y o r d u m o n u . Y a n ılm ış , h e m d e ç o k y a n ılm ış tım .

B eş y ıld ır ç a lı ş m a l a r ı e n g e lle n e n b u a d a m n e ş e li, y a ­ ş a m a s e v in c iy le d o lu y d u . A m e r ik a ’n ı n ç e ş itli b ö lg e le ­ r i n d e k i e r k e k l e r i n b i r k a d ı n a n a s ıl i l ti f a t e t t i k le r i n i t a k l i d e t t i ğ i g ü n ü a s l a u n u t a m a m , n a s ıl g ü l m ü ş tü m ...

D o ğ a ç la m a s ın ı k â h d a n s e d e r e k k â h k o n u ş a r a k y a ­ p ıy o rd u . G ü lm e k te n k ın lıy o r d u m . B e n i e n ç o k ş a ş ı r ­ t a n d a J u l e s D a s s in ’i n A m e r ik a n h a l k ı n a b e s le d iğ i 115

se v g iy d i. B u a d a m ı n A m e r ik a ’y a k a r ş ı o l d u ğ u n u sö y ­ le m e k d ü p e d ü z k a b a lık tı.

A v r u p a ’d a M a c C a r th y c iliğ i il k d u y d u ğ u m u z d a , b u ­ n u n k ü ç ü k b i r « z a m a n a le rjis i» o l d u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş , A m e r ik a ’n ı n ü r t ü k e r d ö k t ü ğ ü n ü s a n m ış tık . S a ğ lık lı b ir g ö v d e n in k ü ç ü k v i r ü s l e r i y e n d iğ i g ib i b u h a s t a l ı ğ ı n d a , k e n d iliğ in d e n , e n y a k ı n z a m a n d a g e ç e c e ğ in i s a n ­ m ış tık . 1955’d e M a c C a r th y c iliğ i te h lik e li, b u la ş ıc ı b i r h a s t a l ı ğ a d ö n ü ş m ü ş tü b ile . Ş u d a r k a f a lı, sö z c a m b a z ı M a c C a r th y d e n e n a d a m n a s ü o l m u ş tu d a , t ü m b i r u l u s u s in d ir ip , k o r k u h a v a s ı y a r a t a r a k ç o k s a y ı d a i n ­ ş a m a lç a l tm a y ı b a ş a r m ı ş t ı s o n u n d a ? t n a n ı l ı r g ib i d e ­ ğ ild i! Y ö n te m i i n s a n ı c a n ı n d a n b e z d ir e c e k b i r t e k d ü ­ z e liğ e d a y a n ıy o r d u , « k o m ü n is t» la f ım o r t a y a a t m ı ş tı v e te m c i t p ila v ı g ib i ıs ıtıp ıs ıtıp i n s a n l a r a s u n u y o r d u .

E v r e n s e lliğ e t ü m y ö n e tim k u r u m l a n n a , s e n d i k a l a r a , o r d u y a d u r m a d a n ç a tıy o r , iş i d a h a d a ile r iy e g ö t ü r e ­ r e k g e n e r a l G e o rg e s M a r s h a ll ’i E is e n h o w e r ’a b ile ş i­ k a y e t e tm iş ti. T ü m A v r u p a b u k a b a s a b a a d a m ı n t a ­ v ı r l a r ı n d a n d e h ş e te d ü ş ü y o r d u . E n ç o k ş a ş ı r a n l a r d a H o lly w o o d ’u n i n s a n l a r ı o ld u . 1947’d e s in e m a m n M e k ­ k e ’si o l a n H o lly w o o d k o m ü n i z m in y u v a s ı o l a r a k n i ­ te le n d ir iliy o r , « A m e r ik a n a l e y h t a r ı g ö s te r ile r e k a r ş ı d ü z e n le n e n K o m ite le r» b u r a d a ü r e t i l e n f i lm le r i n k o ­ m ü n iz m p r o p o g a n d a s ı o l d u ğ u n u i l a n e d iy o r la r d ı, b u b ild ir ile r e t ü m A v r u p a k a t ı l a k a t ı l a g ü l ü y o r d u . A m a b u k a h k a h a l a r u z u n s ü r m e d i. A m e r ik a n s i n e m a s ı b ü ­ y ü k b i r s a r s ı n t ı g e ç ir iy o r, ç ö k ü y o r d u .

B ü y ü k s t ü d y o l a r ı n s a h i p l e r i .s e n d i k a c ı l a r ı n d a y a r ­ d ım ıy la u t a n m a d a n k a r a l i s te le r d ü z e n liy o r d u . Y ü z ­ le r c e y ö n e tm e n v e o y u n c u b u ta s f i y e iş le m in in k u r ­ b a n ı o ld u . B u lis te le r d e ç o k b ü y ü k y e t e n e k l e r in is im le ­ r i v a r d ı. S o n u n d a s in e m a y ı s a n a t h a l i n e g e tir m e y i b a ­ ş a r a n , b ü y ü k y e t e n e k C h a r lie C h a p lin ’i n is m i d e k a ­ 116

r a lis te le r e a lın m ış tı. Ü ç y ıl s ü r e n z o r u n lu işs iz lik d ö n e m i n d e n s o n r a , J u l e s D a s s in b i r F r a n s ız y a p ım c ıy la F e m a n d e l ’i n o y n a y a c a ğ ı b i r film iç in a n l a ş m a im ­ z a la m ış tı. A m a k a r a lis te y i d ü z e n le y e n l e r in k o l l a n A tl a n tiğ i a ş ıp , A v r u p a ’d a k i b u iş i e n g e lle y e c e k k a d a r u z u n d u . F r a n s ı z l a r d a b ü y ü k b i r ş a ş k ın l ı k la J u l e s D ass i n ’i n y ö n e te c e ğ i b i r f ilm in A m e r ik a ’y a a s l a p a z a r l a n a m a y a c a ğ ı m ö ğ r e n d ile r . T e h d it e tk is in i g ö s te rm iş , D a s s in ç e k im d e n ik i g ü n ö n c e g ö r e v in d e n a lın m ış tı.

B u o la y F r a n s ız s i n e m a ç e v r e le r in d e b ü y ü k t e p k ile r e y o la ç tı. H a f t a l a r b o y u n c a « D a ss in o lay ı» g a z e t e l e r in s a n a t s a y f a l a n n d a y e r a ld ı. E v r e n s e l S in e m a S e n d ik a ­ s ı n a a s il ü y e s e ç ilm iş ti a m a b u n u n d ı ş ı n d a b a ş k a g ö ­ r e v i y o k tu p e k .

S o n u n d a 1954’le r d e b i r y a p ım c ı b a ş k a ld ır d ı. K a r a lis te h a r e k a t ı g ö z ü n ü y ıld ır m a m ış , D a s s in ’d e n A u g u s te L e B r e to n ’u n «R ififi» a d lı o y u n u n u s e n a r y o l a ş t ı r ı p ç e k m e s in i is te m iş ti. B u y a p ım c ı c e s u r d u k u ş k u s u z a m a b i r o k a d a r d a te m k in liy d i. F ilm e ç o k k ü ç ü k b i r p a ­ r a s a l y a t ı r ı m y a p m a y ı d ü ş ü n ü y o r d u . D a s s in b u film i y o k t a n v a r e t t i, C a n n e s ’d a k i g ö s te r is i s ı r a s ı n d a d a F e s ­ tiv a lin h a r i k a ç o c u ğ u o lu p ç ık tı. İ ş te M a r c e l’i n b a n a t a n ı ş t ır d ığ ı in s a n ı n ö y k ü s ü ...

K o n u ş tu k . B izi y ü r e k le n d i r i c i s ö z le r sö y le d i. S te lla ’yı b e ğ e n m iş ti, iç k i iç m e y e d a v e t e tti. B ir k a h v e n in t e ­ r a s ı n a o tu r d u k . G a z e te c ile r ç e v re m iz i a l d ı ğ ı n d a ü n ­ l ü b i r A m e r ik a lı o y u n c u m a s a s ı n ı ö y le s in e t e la ş l a te r k e t t i k i p o r t a k a l s u y u n u y e r le r e d ö k tü . F o to ğ r a f ç ıla r g ü l m e k t e n k ın l ıy o r d u , D a s s in d e ö y le, a m a iç te n d e ­ ğ ild i. G a z e te c ile r f e s ti v a l in b a ş ı n d a n b e r i d u r u m u n b ö y le o l d u ğ u n u s ö y le d ile r. H o lly w o o d ’u n i n s a n l a n M a c C a r t h y ’d e n ö y le s in e ç e k in iy o r la r d ı k i, D a s s in ’le a y n ı g a z e te d e f o t o ğ r a f l a n n ı n ç ık m a s ı b ile o n l a n ü r k ü t ü ­ y o rd u .

117

D a s s in b i r s ü r e d a h a b iz e i l t i f a t e t t i k t e n s o n r a h e m e n k o n u y a g ird i.

K a z a n t s a k i s 'i n «A lla h ın F u k a r a s ı» is im li r o m a n ı ­ n ı s i n e m a y a u y a n l ı y o r m u ş , f ilm d e F o u n d a s v e b e n im iç in d e u y g u n r o l l e r v a r m ış . O n a i n a n m a d ığ ım ı h e m e n s ö y le y e y im . E v r a k la r ı n ı t a m a m l a r t a m a m l a m a z Y u n a ­ n i s t a n ’a g e le c e ğ in i s ö y lü y o rd u .

N e d e m e k is te d iğ in i a n la m a m ış tım . D a h a s o n r a A m e r ik a n y e tk ilile r in in p a s a p o r t u n a e l k o y d u k l a r ı m ö ğ r e n d im . O n a e lim i u z a tıp , e ğ e r b i r g ü n Y u n a n i s t a n ’a g e lir s e r e h b e r l i ğ i n i y a p a b ile c e ğ im i sö y le d im . E lim i t u ­ tu p .

«Söz m ü , d e d i.

— Söz.» d e d im .

B u l a f ü z e r in e b i r b i r i m iz d e n a y r ıld ık . S o k a k t a R en a k u la ğ ım a : «B u a d a m s a n a a şık » d iy e fıs ıld a d ı.

O n a s a ç m a l a d ı ğ ım s ö y le d im . «B ekle, g ö re c e k s in » d e d i. D ile d iğ in i s ö y le d i d u r d u . M a v i g ö z lü a d a m l a t a ­ n ı ş m a k h o ş u m a g itm iş ti ta b ii, a m a k a f a m d a b i r t e k şe y e y e r v a r d ı: ö d ü l. Ö d ü l tö r e n i g ü n ü g e ld iğ in d e , te h lik e li b i r r a k ib e m o ld u ğ u n u f a r k e ttim : M a r t y ’d e k i o y u n u y la B e ts y B la ir. T a n ış tık , ç o k g ü z e l, a ç ık s ö z lü n e ş e li b i r k a d ı n d ı B e tsy . D a s s in ’le b i r lik te g ö z ü k m e k te n ç e k in m e y e n e n d e r A m e r ik a l ıl a r ­ d a n d ı. E n b e ğ e n d iğ im y a n ı d a , e ğ e r ö d ü l ü a l ı r s a m b e n d e n n e f r e t e d e c e ğ in i a ç ık ç a o r t a y a k o y m a s ıy d ı. Ö d ü lü b e n d e B e ts y d e a la m a d ık .

O y ıl j ü r i e n iy i k a d m O y u n c u ö d ü l ü n ü v e r m e m e ­ y e k a r a r l ı y d ı N e d e n in i k im s e a n la y a m a d ı. C a n n e s d a b ö y le s i b i r o la y a ilk k e z t a n ı k o lu y o rd u . B e lk i « F r a n ­ sız k o m p le k s im d e n » b a n a ö y le g e liy o r a m a b u n u n b e ­ n im y ü z ü m d e n o ld u ğ u n a in a n ıy o r u m . « H ep si a l ç a k b u n l a r ı n , d iy o r d u R e n a . Ö d ü le ya­

na

r a ş ı r t e k o y u n c u n u n sen, o ld u ğ u n u b iliy o r la r d ı, ama g e n e d e b i r ç ö z ü m b u l d u l a r k e n d i l e r in e göre, ö d ü l k im s e y e v e rilm e s in .»

B ir y a n d a n a ğ l a r k e n b i r y a n d a n d a o n a ç e n e s i­ n i k a p a t m a s ı n ı s ö y lü y o r d u m , a m a iç in iç in d e h a k l ı ­ l ı ğ ın a i n a n d ığ ım ı s ö y le m e liy im . Ö d ü l t ö r e n i n d e n s o n r a C a n n e s ’d a b ü y ü k b i r b a lo v e o n u n a r d ı n d a n d a b i r a k ş a m y e m e ğ i v e r ilir . B ü tü n ü n l ü l e r k a t ı l ı r b u ş ö le n e . P a r i s ’t e n p o l i ti k a c ı la r j ü r i ü y e le r i, ö d ü lle n d ir ile n le r , ö d ü l a la m a y a n l a r . K a y b e ­ d e n l e r i ç in b u b a l o y a k a t ı l m a k ç o k z o r o lu r, a m a e ğ e r g e lm e z le rs e k ö t ü o y u n c u o l a r a k n ite le n d ir ilir le r . B e tsy g ü lü m s ü y o r d u , b e n im g ü lü m s e y e c e k h a l i m y o k tu . N e ­ le r d u y d u ğ u n u b iliy o r d u m . B ir k ö ş e y e g iz le n ip g ö z y a ş l a n m ı g ö s te r m e m e y e ç a lış ıy o r d u m .

«B u ö d ü l s iz in iç in o k a d a r ö n e m li m iy d i? » M a v i g ö z lü a d a m ı n s e s iy d i b u . O n d a n n e f r e t e d i­ y o rd u m . İs te d iğ i k a d a r k o n u ş a b ilir d i, e n iy i y ö n e tm e n ö d ü l ü n ü a lm ış tı. N a s ıl o l u r d a b a n a a c ır d ı?

«O k a d a r ç o k m u is tiy o r d u n u z ? » d iy e İ s r a r e tti.

A ğ la m a y a b a ş la d ım . «S iz ö d ü lle r d e n d a h a d e ğ e r ­ lisin iz.» d e d i m a v i g ö z lü a d a m .

Y a n a ğ ı m a s ıc a c ık b i r ö p ü c ü k k o n d u r u p u z a k la ş tı.

D ö n ü ş te u ç a k ta , k i m s e n i n a ğ z ın ı b ıç a k a ç m ıy o r ­ d u . A t i n a ’d a ü z ü n t ü m ü z ü p a y l a ş a n b i r k a ç d o s t b iz i t i y a t r o n u n ö n ü n d e b e k liy o r d u . M illi f u tb o l t a k ı m ı n a a ğ l a d ı k l a r ı g ib i, b e n im d e k a d e r im e a ğ lıy o r la r d ı. H a ­ k e m in k ö t ü n iy e ti y ü z ü n d e n y e n ile n b i r t a k ı m ...

T iy a tr o s e z o n u h a z i r a n a y ı n d a k a p a n ıy o r d u . G e le ­ n e k s e l y a z t u r n e s i n e k a t ı l m a is te ğ im y o k tu . P y ro s C eb e l i t a n k ’d a y d ı. G itm e d e n ö n c e ta r t ı ş m ış t ı k . O n a h â l â ç o k b a ğ lı m u t s u z v e y o r g u n d u m . B a z ı d o s t l a r ı m b i r a y s ü r e c e k b i r te k n e y o l c u l u ğ u n a d a v e t e t t i l e r b e n i.

119

G ü n e ş p a r lı y o r d u d e n iz m a v iy d i, b e n d e te m b e l t e m ­ b e l o ls a d a y a r a l a r ı m ı iy i e ttim .

D ö n ü ş ü m d e F r a n s a ’d a n p o s ta la n m ış i k i m e k t u p b u ld u m , D a s s in ’d e n g e ld ik le r in i h e m e n a n la d ım . İ k i k ı s a m e k t u p ... K a z a n t s a k i s p r o je s i g e liş iy o rd u . D a s s in r o m a n d a k i K a t e r i n a r o l ü n ü b a n a d ü ş ü n ü y o r d u . İ lk k e z k o n u y u c id d iy e a ld ım . A m a r o l ü b a n a v e r e c e ğ in i u m m a k t a n b ile ç e k in iy o r d u m . B ir ü ç ü n c ü m e k t u p g e l­ d i. P a r i s ’e g id e c e k o l u r s a m o n a h a b e r v e r i r m iy d im ?

Y a F o u n d a s , o d a sö z v e r d iğ i g ib i F r a n s ı z c a ö ğ r e n iy o r m u y d u ? İş m e k t u p l a r ı y d ı b u n l a r , a m a s e v e c e n lik d o ­ l u y d u h e p s i. R e n a " d u r m a d a n : «B ekle g ö re c e k s in » d i ­ y o rd u .

L o n d r a ’y a g i d e r k e n P a r i s ’e u ğ r a y a c a k tı m . S o n u n ­ d a , İn g iliz c e y i d o ğ r u d ü r ü s t ö ğ r e n ip g e liş tir m e k iç in b i r s ü r e L o n d r a ’d a k a l m a y a k a r a r v e r m iş tim . D a s s in ’e b i r t e l g r a f ç e k tim .

R e n a ’y la P rin c e - d e -G a lle s o te lin e y e r le ş ip , d a h a v a ­ liz le rim iz i b ile a ç m a d a n k e n d im iz i s i n e m a y a a ttık . O te ­ le d ö n d ü ğ ü m ü z d e b i r m e s a j v a r d ı. M . J u le s D a s s in t e ­ le fo n e tti. N e d e n b u k a d a r h e y e c a n lıy d ım ? S ö z ü e d i­ le n r o l y ü z ü n d e n b e lk i... R e n a b i r s f e n k s d u r g u n l u ­ ğ u y l a b a n a b a k ıy o r d u , o n u n b u b a k ış ın ı h e p b ö y le a d la n d ır m ış ım d ır .

D a s s in e r te s i s a b a h y e n i d e n te le f o n e tti. Ö ğ le n o te ld e o la c a ğ ın ı s ö y le d i. T a m o n ik id e o te ld e y d i (D a s ­ s in i n a n ılm a z d e r e c e d e d a k i k t i r ) .

O d a y a g ir d iğ in d e y ü r ü m ü y o r a d e t a d a n s e d iy o r ­ d u . Ü s tü b a ş ı d ö k ü lü y o r d u .

C h a p l i n v a r i b i r s e la m v e rd i. R e n a ’y a . B ir s ü r e f ilm d e n s ö z e ttik . R e n a ö y le ­ s in e s e s s iz c e k a y b o l m u ş t u k i, y o k lu ğ u n u n e d e n s o n r a f a r k e t t i k . D e s ta n s ı o b u r l u ğ u m a r a ğ m e n o g ü n ö ğ le n y e m e ğ i s a a t i n i n n a s ı l g e ç tiğ in i h a t ı r l a m ı y o r u m b ile.

D a s s in d e ö y le.

S a a t l e r c e k o n u ş t u k , s o n u ç v e d il 120

k a y g ı s ı n a d ü ş m e d e n , ö y l e b i r n o k t a d a y d ı k k i k e s in lik le t a n ı m a m ı z g e r e k i y o r d u b ir b ir im iz i. D e d e m d e n , P y ro s ’d a n , d i ğ e r l e r i n d e n s ö z e ttim . P a n ’ı Y u n a n is t a n 'ı a n l a t m a y a ç a lış tım . D a s s in d e d o s t l a r ı n d a n , H a r l e m ’ d e g e ç e n ç o c u k lu ğ u n d a n , k a r ı s ı n d a n ç o c u k la r ı n d a n sö z e tti.

G id e rk e n k a p ın ın ö n ü n d e d u ru p : « Y ü r ü y ü ş ü s e v e r m isin iz ? » G e r e k m e d iğ in d e b i r a d ı m b ile a t m a y a n b e n , h e ­ y e c a n la : « Y ü rü m e y e b a y ılır ım , d e d im .

— E r k e n m i g e ç m i u y a n ır s ın ız ? » G e n e llik le s a b a h b e ş e d o ğ r u y a t ı p ö ğ le n e k a d a r u y u r u m , a m a : «Ç ok e r k e n .

— Y a rm a ?

— Y a rın a .»

B ir k a ç d a k i k a s o n r a R e n a g eld i: « N a sıl g e ç ti? » C e v a p v e r m e d im . « M e lin a n a s ıl g e ç ti?

— Ç o k k ö tü , R e n a f e la k e t, b u y ı l l a r d ı r b e k le d i­ ğ im a d a m !»

D a s s in e ğ e r « sa b a h » d e r s e , o s a b a h ın s e k iz i d e ­ m e k tir , — y a n i b e n im iç in g e c e n in o n ik is in e y a k ı n s a a t ­ le r d e — te le f o n ç a ld ı: «M. D a s s in s iz i lo b id e b e k liy o r e fe n d im .» N e o l u r s a o ls u n u y a n m a lıy d ım , in a n ı l m a z b i r ç a b u k l u k l a lo b iy e in d im . D a s s in « y ü rü y ü ş » d e d im i, b u « u y g u n a d ım m a r ş m a rş » d e m e k tir . H a y a tım d a b u k a d a r s p o r y a p m a m ış tım . S o n u n d a b ir ş e y le r iç m e m iz i ö n e r d i, b e n d e r a h a t l a d ı m . O t u r m a k t a n b u k a d a r m u t l u o lm a m ış tım h iç . Ş e k e r i u z a tır k e n , b i r a n d o n a k a lıp , k a y g ılı b i r sesle: «H angi g ü n d o ğdunuz?

— 18... 18 E k im .»

121

R e n g i k a ç tı. « B iliy o rd u m . Y e m in e d e r im b iliy o rd u m .»

B u 18 r a k a m ı ik im iz in d e y a ş a m ı n d a ç e ş itli b iç im ­ le r d e t e k r a r l a n ı y o r d u . D a s s in 18 A r a l ı k t a d o ğ m u ş tu , k a n s ı d a 18 H a z i r a n 'd a . D e d e m 18 E k im ’d e d o ğ m u ş tu , D a s s in ’i n b a b a s ı 18 A r a l ı k ’d a . (B ir g ü n ö n c e 18 E k im d o ğ u m lu b i r k a d ı n ı s e v d iğ in i a n l a t m ı ş t ı) İk im iz d e C a n n e s ’d a 18 M a y ıs g ü n ü ta n ış m ış tık . S a y m a k l a b i t ­ m e y e c e k 18 r a s t l a n t ı s ı d a h a v a r d ı.

O te lin k a p ı s ı n d a v e d a la ş tık . A y n ı a k ş a m L o n d r a ’ y a g id e c e k tim . E lim i t u t u p , g ü l ü m s e y e r e k y ü z ü m e b a k tı: « T a k ü d ım .»

B u n u İn g iliz c e s ö y le d iğ i i ç in a n l a m ı n ı k a v r a y a ­ m a m ış tım . U ç a k t a h o s te s e «I a m h o o k e d » u n a n l a m ı m s o rd u m . A n l a t t ı ...

A y l a r c a D a s s in ’d e n s ö z e d ild iğ in i d u y m a d ım . C u rz o n S t r e e t ’d e k i b i r s i n e m a y a h e r g e c e s ü r ü k le n d iğ i iç in R e n a ç ıld ır m a k ü z e re y d i. F ilm R ififi’y d i. D a ss i n ’in d e k ü ç ü k b i r r o l ü v a r d ı. H e r s a h n e y i, k o n u ş m a ­ l a r ı n t ü m ü n ü e z b e r e b iliy o r d u m .

S o n u n d a te le f o n e tti. K a z a n t s a k i s ’i n r o m a n ı s e ­ n a r y o la ş tır ılm ış tı, Y u n a n i s t a n ’a g itm e y e h a z ı r o ld u ğ u ­ n u a n c a k p a s a p o r t u n u h â l â a la m a d ığ ım s ö y le d i. N e z a m a n i s t e r s e b a b a m ı n ü lk e y e g ir e b ilm e s i iç in g e ­ r e k li b e lg e le r k o n u s u n d a k e n d is in e y a r d ım c ı o la b ile ­ c e ğ in i sö y le d im . B a b a m S t r a s b o u r g ’d a A v r u p a K o n s e ­ y in d e Y u n a n i s t a n ’ı te m s il e d iy o rd u . H e m e n P a r i s ’e k o ­ ş u p b a b a m l a D a s s in a r a s ı n d a k i b a ğ l a n t ı y ı k u r m a y a ç a lış tım . B i r b ir le r in d e n h o ş la n d ıla r . T a n ı ş m a l a r ı n d a n k ı s a b i r s ü r e s o n r a d a b i r b i r l e r in e S ta m a t is v e J u l i e d e m e y e b a ş l a d ı l a r . S ta m a t is g e r e k li t e m a s l a r ı y a p a c a ­ ğ ın ı sö y le d i. S o n r a D a s s in ’le k ı s a b i r s ü r e y a lm z k a l-

12?.

d ik , n e s ö y le y e c e ğ im iz i b ilm iy o r d u k , d ils iz d ik s a n k i, s o n u n d a : « Y u n a n is ta n ’d a g ö r ü ş ü r ü z .

— E v e t, Y u n a n i s t a n ’da.»

B a b a m f o r m a lite le r le ilg ile n d i, D a s s in d e k o r a t ö r ü A le x a n d re T r a u n e r ’le b i r l ik te Y u n a n i s t a n ’a g e ld i. A n a d o lu y u a n d ı r a n b i r k ö y b u lu n m a s ı g e r e k iy o r d u . R e h ­ b e r lik y a p a c a ğ ı m a s ö z v e r m iş tim , s ö z ü m ü d e t u t tu m .

Y u n a n i s t a n ’a ilk k e z g e l e n i n s a n l a r a ü lk e m i g e z d ir ­ m e y i h e r z a m a n ç o k s e v m iş im d ir, i n s a n ı n k e n d is in i y e n id e n b u lm a s ı g ib i b i r ş e y d i r b u . H e le d e a ş ı k o ld u ­ ğ u a d a m a ü lk e s in i t a n ı t ı y o r s a . .. T r a u n e r d e D a s s in d e ç ı ld ır m ış la r d ı a d e ta . B a ğ ır ıp ç a ğ ır ı y o r l a r , d a n s e d i­ y o r l a r b i r i n i n g ö r m e d iğ in i d iğ e r i g ö s te r iy o r d u , h a y ­ r a n l ı k t a n d i l le r i n i n d e t u t u l d u ğ u o lu y o rd u . J u l i e — a r ­ tık D a s s in ’e J u l i e d i y o r d u m — n i n m u t l u l u k t a n iç i iç i­ n e s ığ m ıy o r d u . B u z u k iy e , Y u n a n h a l k ı n a , Y u n a n is ­ t a n ’ı n r e n k l e r i n e .m ü z e le rin e , e ş e k le r in e b a y ılıy o r d u .

Y u n a n k ö y le r in d e k i y o k s u llu ğ u g ö r m e s e k h e r ş e y i n ç o k iy i g ittiğ in i s ö y le y e b ilird ik .

Y u n a n i s t a n ’a ilk k e z g e le n b u A m e r ik a lı, s a n k i Y u n a n h a l k ı n ı n k ı r k y ıllık d o s tu y m u ş g ib i d a v r a n ı ­ y o rd u , b u h a l k a s o n r a l a r ı y ü r e k t e n b a ğ l a n a c a k t ı . S o n ­ r a P a r i s ’e d ö n m e s i g e r e k ti, a m a ö n c e D e lp h i a d a s ı n a g ittik . B in y ü d a h a y a ş a s a m , J u lie ile b u a d a d a g e ç ir ­ d iğ im iz g ü n l e r i u n u t a m a m .

P a r i s ’d e n b i r m e k t u p « F ilm in y a p ım ı iç in g e r e k li o la n p a r a k o n u s u n d a s o r u n ç ık tı. R ififi’n i n y a p ım c ıs ı K a z a n t s a k i s ’i n t i c a r i a ç ıd a n g e l i r g e t i r i p g e tir m e y e c e ­ ğ i k o n u s u n d a k u ş k u y a d ü ş m ü ş ! Ü z ü lm e , d i y o r d u J u l i e b u film i g e r ç e k le ş tir m e k iç in t ü m s in e m a d ü n y a s ı y ­ la s a v a ş a c a ğ ım .»

U m u tk ın c ı, b itip tü k e n m e k b ilm e y e n y e d i a y lık b i r b e k le m e d ö n e m in e g irild i. P a r i s ’e D a s s in ’in y a n ı ­ n a g itm e k is tiy o r d u m , a m a o b u n u y a s a k la m ış tı. H e r123

ş e y i P y r o s ’a a n l a t t ı ğ ı m d a b a n a p e k i n a n m a d ı, a m a Y u n a n i s t a n ’d a n a y r ılıp o n u n l a y a ş a m a k is te d iğ im i s ö y ­ le d iğ im d e , o la y ın ö n e m in i k a v r a d ı .

J u l i e ’n i n b a ş ı d e r tte y d i. F ilm k o n u s u n d a b e n d e n d a h a iy im s e rd i, a m a ö z e i y a ş a m ı n a y ö n e lik b i r s a v a ş b a ş la tm ış tım . A ile s in d e n k o p m a y a c e s a r e t e d e m iy o r ­ d u . Y e d i a y b o y u n c a o n u g ö rm e d im . K im i z a m a n f il­ m e iliş k in k ı s a m e k t u p l a r y a z ıy o r d u , h e p s i b u . S o n u n ­ d a b i r t e l g r a f g e ld i- H e r ş e y y o l u n a g ir m iş ti film y a ­ p ıla b ile c e k ti. A n t i b l e r ’d e o n u n l a b u l u ş u p K a z a n t s a k i s ’ le g ö r ü ş m e k i s t e r m iy d im ? İ s te m e k m i!...

N ik o s K a z a n t s a k i s ü ç i n s a n d a n e tk ile n m iş ti: B u d h a , İ s a v e L e n in , y a p ı t m d a ü ç ü n ü n d e iz le r in e T as­ la n ıy o r d u . Y e te n e ğ i b ü y ü k t ü . Y e n i b i r d il o lu ş tu r m u ş , y e n i Y u n a n c a y a D a n te , G o e th e v e N ie tz s c h e ç e v ir ile r i y a p m ış tı. B e n c e O d is e a d lı e p ik d e s t a n ı ç a ğ ım ız h a ­ r i k a l a r ı n d a n b ir id ir . Y u n a n i s t a n ’ın p o litik ş a r t l a r ı n a d a y a n a m a d ı ğ ı iç in s ü r g ü n d e y a ş ıy o r d u . B u ş a r t l a n d ü ­ z e ltm e y e ç a lış m ış , N a z i iş g a li s ı r a s ı n d a b a k a n l ı k g ö ­ r e v in i b ile k a b u l e tm iş , g e r e k s iz t u t u k l a m a l a r a k a r ş ı ç ık tığ ı iç in d ü ş m a n l a n n m s a y ıs ı a r tm ı ş tı. O r d u n u n İ n g iliz le r in e m r in e g irm e s iy le , g ö r e v in d e n i s t i f a e d ip ü lk e y i te r k e tm iş ti. K a r ıs ı H e le n a « B a ş k a ld ır a n İn s a n » a d ı n d a b i r k i t a p y a z m ış tı. H e le n a « B a ş k a ld ır a n İ n ­ sa n » d a Y u n a n i s t a n ’d a k o c a s ın ın a d m ı a n m a n ı n t e h ­ lik e li o ld u ğ u n u v e K a z a n t s a k i s ’in im z a s ın ı ta ş ı y a n o y u n u b a s tı d iy e , b i r y a y ım c ın ın p o lis t a r a f ı n d a n h ı r ­ p a la n d ı ğ ı m a n l a t ı y o r d u . O y s a N ik o s K a z a n t s a k i s y a ­ p ı t l a r ı n d a v e k iş iliğ in d e , d in i iz le r e r a s l a n ı r . K ilise t a r a f ı n d a n a f o r o z e d ild iğ in i d ü ş ü n d ü k ç e , i n s a n a ğ l a ­ m a lı m ı g ü lm e li m i b ile m iy o r u m ? ...

Y u n a n lıla rla J u lie a r a s ın d a y o ğ u n b ir d u y g u a lış ­ v e r iş i k u r u l m u ş t u . A n t i b l e r ’e g id e r k e n , t a k s i d e y e d i a y lık k a r a n t i n a s ü r e s in c e b ü t ü n f ilm le r in i g ö r d ü ğ ü m ü 124

.söyledim J u l i e ’y e. F ilm le r in in ik is in d e k a h r a m a n l a r ı m n Y u n a n lı o l d u ğ u n u b a n a n e d e n s ö y le m e d iğ in i s o r d u m ? B ir d iğ e r i n d e ü n l ü ş a r k ı l a r ı m ı z d a n b i r i o la n : M a v r i i n a i a n i t c h a s t a v o u n a ’m n s ö y le n d iğ in i n e d e n s ö y le m e m iş ti?

C e v a p o la ra k ş a r k ın ın g e ri k a la n b ö lü m ü n ü sö y ­ le m e k le y e tin d i...

T a k s i N ik o s K a z a n t s a k i s ’i n k ü ç ü k g ö s te r iş s iz e v i­ n in ö n ü n d e d u r d u . B iz i n e r k e n e v d e n , J u l i e ’n i n d e t a ­ n ıd ığ ı b i r d o k t o r ç ık ıy o rd u . P a ris liy d i. « B u r a d a n e a r ıy o r s u n u z d o k to r ? « A y n ı s o r u y u b e n d e s iz e s o r m a k is te r im . B ir ö lü ­ y ü m ü z i y a r e t e g e ld in iz . B u k a d a r ile r le m iş b i r lö s e ­ m iy le h â l â a y a k t a k a l a b i l e n b i r h a s t a y a ilk k e z T as­ lıy o ru m . Ç o k iş i o ld u ğ u n a v e Ç in ’i g ö r m e d e n d e ölm iy e c e ğ in e d a i r y e m in e tti a z önce.»

K a z a n t s a k i s ’i n a ğ z ı n a d o ğ r u b i r a z k a d ı n c a t u t t u ğ u m e n d il d e o lm a s a h iç h a s t a g ö r ü n m ü y o r d u . Z a y ıf, m a ğ ­ r u r , k a r g a b u r u n l u y d u . H e r y a r ım d a n e n e r j i f ı ş k ı r ı y o r ­ d u . J u l i e ile v e o n u n l a k a r ş ıl a ş a c a ğ ı m a n ı s a b ır s ız lık ­ la b e k le m iş tim . A r a l a r ı n d a k i k o n u ş m a n m t a d ı n a d o ­ y u m o l m a y a c a ğ ı n d a n e m in d im . A m a b e ş d a k i k a k a ­ d a r , a b u k s a b u k s ö z c ü k le r le n o k t a l a n a n s e s s iz lik o l­ d u . K a n s ı ç a y s e r v is i y a p tı. B i r b i r l e r i n d e n ç e k in e n b u ik i a d a m b e n i ş a ş ır tm ış tı. S o n u n d a K a z a n ts a k is d a ­ y a n a m a d ı: «B u b ö y le d e v a m e d e m e z » B i r ö y k ü a n l a t t ı v e b u z l a r ç ö z ü ld ü . J u l i e d e c e v a p v e rd i, o a n d a n s o n r a b i r d a k i k a b ile s u s m a d ıla r . H e r ş e y d e n s ö z e d iliy o rd u : e d e b iy a t, p o litik a , d in , ş iir. K a ­ z a n ts a k i s J u l i e ’y i h e m e n v a f tiz e tti. G i r i t l il e r i n is im ­ le ri ç o ğ u n lu k la «aki» e k iy le b ite r . J u l i e K a z a n ts a k is iç in y ılla r c a , « D a ssin a k i» o la n a k tı. « Z o rb a» r o m a n ı m d a n b i r f ilm y a p m a y ı d a d ü ­ ş ü n e n ş e n d in , d e ğ il m i D a s s in a k i»

125

B u n u d a b ilm iy o rd u m . Ş a ş k ın lık la J u l i e ’y e d ö n ­ d ü m . E v e t Z o r b a ’y ı s i n e m a y a u y a r l a m a y ı ç o k i s t iy o r ­ d u , a m a Z o r b a r o l ü n ü R u s oyuncu.- T c h e r k a s s o v ’a v e r ­ m e k is tiy o r d u . Y a p ım c ıla r b u n a h a y ı r d e m iş ti. « M elin a, D a s s in a k i, b i r a z y ü rü s e k .»

H a s t a o ld u ğ u ö n e s ü r ü l e n b u a d a m , D a s s in g ib i t a m b i r y ü r ü y ü ş h a s ta s ıy d ı. O n l a r a y e tiş m e k te g ü ç lü k ç e k iy o r d u m . K a z a n ts a k is Y u n a n i s t a n ’d a n t u t k u y l a a ş k ­ l a s ö z e d iy o r d u . S ü r g ü n ü n o n a n e z o r g e ld iğ in i d a h a iy i a n lıy o r d u m , a m a Y u n a n lı l a r ın , y a b a n c ı l a r ı n b o ­ y u n d u r u ğ u n u , p a r a l a r ı n ı , d a v r a n ı ş v e g e le n e k le r in i k a ­ b u l le n m e le r in e d a y a n a m ıy o r d u . R e n k li b i r d ili v a r d ı, ş iir s e l v e G i r i t le h ç e s i. G i r itlile r in g e liş m iş b i r d e s t a n y e t e n e k l e r i v a r d ır . T a n r ı l a r a m e y d a n o k u y u p , y ü c e ld ik ç e y ü c e lir le r . K a z a n t s a k i s b u g e le n e k le r i b iliy o r v e A lla h ın F u k a r a s ı ’m n s i n e m a y a u y g u l a n ı r k e n ç e ş itli so ­ r u n l a r d o ğ u r a c a ğ ı n ı s ö y lü y o rd u . S o n r a u z u n u z u n D a s s in ’i n a n l a y ı ş v e g ö r ü ş l e r in d e n s ö z e ttile r.

S o n u n d a , ev e d ö n d ü ğ ü m ü z d e h e r y a n ım a ğ rıy o r­ d u . H e le n e K a z a n t s a k i s o l a ğ a n ü s t ü b i r s o f r a k u r m u ş ­ t u a m a N ik o s h e m e n h e m e n h iç b ir ş e y y e m e d i.

A y r ı l m a d a n b i r a z ö n c e , J u l i e film i Y u n a n i s t a n ’ d a g e r ç e k l e ş t i r m e k is te d iğ in i s ö y le d i. K a z a n t s a k i s h a ­ y ı r a n l a m ı n d a b a ş ı m s a lla d ı, Y u n a n m a k a m l a r ı o n u n y a p ı t l a r ı n d a n b i r i n i n Y u n a n i s t a n ’d a film e a l ı n m a s ı ­ n a a s l a iz in v e r m e z le r d i. J u l i e ı s r a r e d ip b i r y o lu n u b u la b ile c e ğ in i s ö y le d i. N ik o s d a b u n u n ü z e r in e : «Ö y­ le y s e G i r i t ’i d e n e , o r a d a s a n a e n g e l o lm a y a b ilir le r » d e ­ di.

G i r i t h a l k ı K a z a n t s a k i s ’e ta p ıy o r d u , o n u n a d ı h e r k a p ıy ı a ç a n tıls ım lı b i r a n a h t a r d ı s a n k i. « F ilm i ç e k e r k e n G i r i t ’e g e l i r m is in iz ?

— H a y ır D a s s in a k i, b i r d a h a h i ç b i r z a m a n Y u n a ­ n i s t a n ’a a y a k b a s m a y a c a ğ ım .

12»

— A m a Y u n a n i s t a n ’ı y e n i d e n g ö r m e k g e re k .»

J u l i e ’n in , d o k t o r u n s ö z le r in i h a t ı r l a d ı ğ ı m f a r k e tm iş tim . « D ü ş ü n ü r ü z D a s s in a k i, d ü ş ü n ü r ü z .»

N ik o s K a z a n t s a k i s b i r k a ç y ıl s o n r a ö ld ü . Y e n i y a ­ p ı t l a r v e r d i, Ç in ’e d e g itti. A m a b i r d a h a Y u n a n i s t a n ’ı g ö re m e d i.

K a t e r i n a ’y ı o y n a m a k ü z e r e b i r k o n t r a t im z a la d ım .

F ilm in a d ı « ö lm e s i G e r e k e n İn s a n » o l a r a k d e ğ i ş t i r i l ­ m işti. J u l i e y a k ı n d a A t i n a ’y a g e lip o r a d a n d a d ı ş ç e ­ k i m le r iç in G i r i t ’e g e ç e c e k ti. K a r ı s ın ı v e ç o c u k la r ın ı d a g e tir m e y i t a s a r lı y o r d u . A m a y a ln ız g e ld i. K a r ıs ı y o lc u lu ğ a k a tılm a m ış , iş te b ö y le r a s l a n t ı l a r o l u ş t u r u r k a d e r i. O g ü n d e n b e r i J u l i e ile b ir b ir i m iz d e n h iç a y ­ r ılm a d ık . T a m a m la m a m g e r e k e n b i r iş d a h a v a r d ı.

P y r o s ’a u z u n b i r m e k t p y a z d ım ...

Y a p ım c ı f ilm in Y u n a n i s t a n ’d a ç e k ilm e s in e iliş k in k a y g ı l a r d u y u y o r d u . Y u g o s la v la r ilg in ç ç a lış m a o la ­ n a k l a r ı ö n e r iy o r d u . S o n u n d a b i r u z l a ş m a y a v a r ıld ı, J u l i e ç e k im in Y u n a n i s t a n ’d a y a p ılm a s ı ç o k s o r u n y a ­ r a t a c a k o l u r s a d ış ç e k im le r i Y u g o s la v y a ’d a y a p m a y ı k a b u l e tti. B e n d e b u p r o je y i s a b o te e tm e y e k a r a r l ı , o n u n l a b i r l i k te y o la ç ık tım . K a z a n t s a k i s ’in , b i r f ilm i­ n i n Y u n a n i s t a n ’ın d ı ş ı n d a ç e k ilm e s in e d a y a n a m ıy o r d u m . Y a b a n c ı y a p ı m c ı l a r ı n b ir k e z film ç e k m e s i d i ğ e r ­ le r in in d e b u iş i s ü r d ü r m e le r i d e m e k ti. S a b i n a d a b e ­ n im le b u g ö r ü ş ü p a y la ş ıy o r d u : « D ü rü s t k ü l t ü r a lış v e r iş l e r i n e k a r ş ı d e ğ ilim . A m a K a z a n ts a k is ’i n b i r y a p ı t ı s ö z k o n u s u ...»

J u lie ile T r a u n e r ’i n M o n te n e g r o d o la y la r ın d a , h a ­ r a b e l e r i n a r a s ı n d a k a lm ış ö y k ü y e ç o k u y a n b i r e s k i T ü r k k ö y ü b u l d u k l a r ı m k a b u l e tm e liy im . A m a b a ş ın ­ d a v e r d iğ im k a r a r a h e r ş e y e r a ğ m e n u y d u m .

127

\r « T a m a m g ö r ü n t ü l e r ç o k iy i, a m a h a n i y ü z le r ? Y u ­ n a n l ı y ü z le ri? » J u l i e g ü lü m s e y ip , p a r m a ğ ı y l a ç e v r e s in i i ş a r e t e t ­ ti: « İşte, iş te , işte .

— O n l a r d a Y u n a n lı g ö r ü n ü m ü y o k . Y u g o s la v la r ...

— Y a ö y le m i? P e k i n e d e n M a k e d o n y a ’n ın , Y u n a ­ n i s t a n ’a a i t o lm a s ı g e r e k t i ğ in i v e h a l k ı n ı n Y u n a n is ­ t a n k ö k e n li o l d u ğ u n u s ö y lü y o rs u n u z ? » A ğ z ım ı a ç a c a k h a l i m k a lm a m ış tı. « H e rş e y e r a ğ m e n , h a k lıs ın , d e d i. G i r i t ’e g id e lim .»

B ize g e r e k li o la n y a ln ı z c a d e k o r d e ğ ild i. Y e r lile ­ r i n d e o y n a y a c a ğ ı b i r k ö y b u lm a lıy d ık . F i g ü r a n l a r d e ­ ğil, k ü ç ü k d e o ls a b a z ı r o lle r i y ü k le n e b ile c e k i n s a n l a r .

U ğ r a d ığ ım ız h e r k ö y d e y o lu m u z u k e sip , film i b a ş k a y e r d e d e ğ il o r a d a ç e v ir m e m iz i is tiy o r la r d ı. K im s e p a ­ r a d a n s ö z e tm iy o rd u , b u b i r o n u r m e s e le s iy d i. K a z a n ts a k i s t a n n l a ş t ı n l m ı ş t ı . H e r a k l i o n ’d a n K a n e ’y e k a d a r u z a n d ık . U ğ r a d ığ ım ız h e r k e n t t e , b i r k a r ş ı l a m a k o ­ m ite s i b iz i b e k liy o r d u . V a k it b iz im iç in ç o k d e ğ e r liy d i k u ş k u s u z , a m a b e le d iy e b a ş k a n l a n y l a b i r k a h v e iç ­ m e m e k ç o k a y ı p o lu r d u . Ç a lış m a p la n ım ız ı u y g u la y a m ıy o r d u k . B ir s ü r e s o n r a J u l i e g ü n l ü k p r o g r a m l a n d ü ­ z e n le r k e n , k a r ş ü a m a t ö r e n l e r i v e h o ş g e ld in iç k ile r i iç in ik i s a a t l i k b i r z a m a n a y ı r m a y a b a ş la d ı.

B ir k e z ö y le s in e k ü ç ü k b i r K öye r a s l a d ı k k i u ğ r a ­ m a m a y a k a r a r v e r m iş k e n , b u n u n o la n a k s ız o l d u ğ u n u a n la d ık . D a h a i l k e v le r e , ik i ü ç k ilo m e tr e k a l a y ir m i k a d a r e r k e k y o la d iz ilm iş b i r k a r ş ı l a m a t ö r e n i h a z ı r ­ la m ış la r d ı. Y o lc u lu ğ u b i r t e k a r a b a d a y a p ıy o r d u k , ş o ­ fö r, T r a u n e r , J u lie , b e n v e b iz e y a r d ım e d e n G ir i t ’li b i r ressam .- P h a n o u r a k is . A r a b a k ö y e k a d a r i n s a n a d ım ı h ız ıy la ile rle d i, K a r ş ıla m a K o m ite s in in e ş liğ in d e .

B ir k ü m e e v m i n n a c ı k b e y a z d u v a r lı b i r k a h v e d e n 128

o lu ş u y o r d u k ö y . K a ç m a k o la n a k s ız d ı, y e m e k le r h a z ı r ­ la m ış tı b u y o k s u l i n s a n l a r . T ü m s u n a b ild ik le r i d e b i­ r a z p e y n ir , f ın d ık , e k m e k v e b i r ş iş e ş a r a p t ı. B u ö ğ ­ le n y e m e ğ in i h i ç b i r z a m a n u n u t a m a m . B ir a r a D a ss i n ’i g ö r e m e z o ld u m . Y a ln ız c a e r k e k l e r v a r d ı, h e p s i s a y g ı l a r ı n d a n a y a k t a d u r u y o r la r d ı . B iz im le b ir lik te o t u r a n t e k k iş i b e le d iy e b a ş k a n l a n y d ı , z a t e n o d a d o k ­ s a n y a ş ın d a y d ı. N ü f u s u 100 k iş id e n o l u ş a n b u k ö y h a l ­ k ı b e le d iy e b a ş k a n l a n y l a g u r u r d u y u r u y o r la r d ı . S e b e ­ b in i h e m e n a n la d ık . B a ş l a n g ı ç t a y a ln ız c a n e z a k e t c ü m ­ l e le r i s ö y lü y o rd u k . B e n y a ş lı a d a m ı in c e liy o r d u m . Ü s ­ tü b a ş ı d ö k ü lü y o r d u , a m a .b a ş ın d a k a r e l i b i r k a s k e t v e g ö z ü n d e i n a n ı l m a z g ü n e ş g ö z lü k le r i v a r d ı. A b a r ­ tılı, ş u ç e rç e v e s i k e le b e k k a n a t l a r ı n ı a n d ı r a n t ü r d e n b i r g ü n e ş g ö z lü ğ ü , b ö y le s in e a n c a k S a i n t T r o p e z ’d e M ia m i’d e f i l a n r a s la n a b i l ir d i. B u g ö z lü ğ ü n k ö y e n a s ı l u l a ş a b ild iğ in i d ü ş ü n ü r k e n , b e le d iy e b a ş k a n ı y a ş ı n d a n b e k le n m e y e c e k t o k l u k t a b i r s e s le J u l i e ’y e « İn g iliz m i ­ s in iz ? d iy e s o rd u .

— H a y ır , A m e r ik a lı.

— A y n ı şey.»

S e s in e k a v g a c ı b i r t o n v a r d ı. 1956’d a K ıb rıs s o r u ­ n u n u n ç o k a le v le n d iğ in i u n u t m a m a k g e r e k . G ir itlile ­ r i n İn g iliz le r e ö z e l b i r n e f r e t i v a r d ır . S a v a ş s ır a s ın d a , n a z il e r t a r a f ı n d a n a r a n a n İn g iliz p i l o t t a n u ğ r u n a h a y a t l a n m te h lik e y e a tm ış la r d ı. A m a ş im d i İn g iliz le r, G i r itlile r in e s k i d ü ş ü « Y u n a n is ta n ’ı n b irliğ i» n e k a r ­ şı ç ık ıy o r la r d ı. A m e r ik a l ıl a r a g e lin c e o n l a r d a İn g iliz l e r i d e s te k liy o r d u . K e le b e k k a n a t l ı g ü n e ş g ö z lü k le r i­ n in a r d ı n d a n b e le d iy e b a ş k a n ı, J u l i e ’y i d ü ş m a n c a s ü ­ z e r k e n , a n s ız ın : « K ıb rıs ’ı g e r i v e rin .» d e d i.

S a n k i K ı b n s J u l i e ’n i n c e b in d e y m iş g ib i e lin i u z a ­ tıy o r d u . J u l i e c e v a p v e rd i: 129

« H a y ır. K ıb r ıs ’ı g e r i v e rm e y e c e ğ im .»

B u n u n iy i b i r ş a k a o la c a ğ ım d ü ş ü n m ü ş tü .

A m a d i ğ e r l e r i iç in b u ş a k a g ö t ü r m e z b i r k o n u y ­ d u . O d a d a k i iy i n i y e t h a v a s ı d u d a k l a r d a k i s e v e c e n g ü ­ l ü m s e m e le r b i r a n d a y o k o ld u . Ö y le s in e b i r s e s s iz lik ç ö k tü k i o rta lığ a P h a n o u ra k is m a s a n m a ltın d a n J u l i e ’y e b i r te k m e y a p ı ş t ı r m a k z o r u n d a k a ld ı, k u l a ğ ı ­ n a da: «B u k o n u d a ş a k a y a p m a y ın . O n l a r a K ıb r ıs ’ı g e r i v e r in , d iy e fıs ıld a d ı. B e le d iy e b a ş k a m , J u l i e ’y e m e y ­ d a n o k u y o r d u . B u J u l i e ’n i n h iç h o ş la n m a d ığ ı b i r t a ­ v ır d ır , b a ş ı n ı s a lla d ı. V e a d a m l a r m a s a n ı n ç e v r e s in i a l d ı l a r . A n s ız ın k o r k tu m . « A p ta lla ş m a , d iy e f ıs ıld a d ım , F r a n s ı z c a V e r K ıb ­ rıs'ı» E ğ e r b e le d iy e b a ş k a n ı k o n u ş m a s a y d ı J u l i e k u ş ­ k u s u z b o y u n e ğ e c e k ti: « K ıb rıs ’ı b iz e g e r i v e r e c e k s in iz , ç ü n k ü A m e r ik a lı­ l a r d ö n e k tir.» İ ş ç ı ğ ı m d a n ç ık m a k ü z e r e y d i. J u l i e k a r a r l ı b i r b iç im d e a y a ğ a k a lk tı, J o h n F o s te r D u lle s ’a b e n z iy o r d u , o a n d a . « Ü s le rim iç in K ıb r ıs ’a ih tiy a c ım v a r.»

B e le d iy e b a ş k a n ı d a a y a ğ a k a lk tı. « K ıb rıs’ı g e r i is tiy o ru z .»

A d a m l a r ç e m b e r i b i r a z d a h a d a r a l t t ı l a r , h a v a iy i­ d e n iy iy e g e r iliy o r d u .

J u l i e ’n i n b i r a z r e n g i k a ç m ış tı a m a şö y le d ed i: « K ıb rıs ’ı m ı is tiy o r s u n u z ? » O d a d a k i le r i şö y le b i r s ü z d ü k te n so n ra : « G e ri a ls a m z a » d e d i. « H a v a b ir a n d u ru ld u . P h a n o u ra k is v e T ra u n e r J u l i e ’y e y a r d ı m a h e r a n h a z ı r b e k liy o r la r d ı. B ü t ü n b a k ı ş l a r b e le d iy e b a ş k a m n a ç e v riliy d i, i h t i y a r a d a m 130

başladı gülmeye, Julie’yi kucaklayıp öptü. Köyden çl çeklerle uğurlandık.

G i r i t ’i n d o ğ r u s u n d a d a ğ l a r a a s ılı k a lm ış b i r k ö y ­ d ü r , K r is ta . D ö r t a y b o y u n c a b u y o k s u l k ö y d e y a ş a ­ y ıp , ç a lış tık , h a l k ı c ö m e r t v e ç o k s e v im liy d i. K e n d i k ö y le r in in s e ç ilm iş o lm a s ı n d a n g u r u r d u y u y o r la r d ı, k ı s a z a m a n d a te k n is y e n , o y u n c u , y ö n e tm e n k a y n a ş ­ m ış tık . H e p s i K a z a n t s a k i s ’i t a n ı y o r d u a m a ç o ğ u n lu k o k u m a y a z m a b ilm iy o r d u . J u l i e k i t a b ı n e n u f a k a y ­ r ı n t ı s ı n a k a d a r o n l a r a a n l a t ı l m a s ı g e r e k t i ğ in i s ö y lü ­ y o r d u .h e r k e s in y a p a c a k l a r ı n ı n t ü m ü n ü n b ilin c in d e o l­ m a s ı n ı is tiy o r d u . B u iş ü ç g e c e m iz i a ld ı. Ö y le s in e g ü ­ z e l ü ç g e c e y d i k i, J u l i e ile k o n u ş t u ğ u m u z d a b u g ü n b i ­ l e g ö z le r im iz d o la r , d u y g u la n ır ız .

B ü t ü n g ü n k ö y h a lk ı, t a r l a l a r d a y a d a z e y tin lik ­ le r d e ç a lış ıy o rd u , a k ş a m l a r d a o k u lu n a v l u s u n d a t o p ­ la n ıy o r d u k . Ö y k ü y ü b a ş m d a n s o n u n a d e k a n l a t t ı m . Ç o k s a y ı d a k a l a b a l ı k l a k a r ş ıla ş t ı m , a m a h i ç b i r i K rist a l ı l a r k a d a r d ik k a tli, ilg ili v e k a t ı l m a y e te n e ğ i o l a n i n s a n l a r d a n o lu ş m a m ış tır .

G ü lü p , a ğ lıy o r, d e h ş e te d ü ş ü p b a ğ ır ıy o r , k ö t ü l e r ­ le s a v a ş a n iy i y ü r e k li p a p a z ı a lk ış lıy o r la r d ı. T ü r k Ağa­ ya l a n e t l e r y a ğ d ır ıp , y e n ild iğ in d e ç ılg ın c a a lk ış lıy o r ­ la r d ı. S o n r a ç a r ş ıd a k i, k a h v e d e k i i n s a n l a r a y ö n e lik b i ­ t i p t ü k e n m e y e n t a r t ı ş m a l a r b a ş lıy o r d u . E ğ e r J u l ie i z in v e r s e y d i, s a b a h a k a d a r o t u r u p , h iç u y u m a d a n t a r l a ­ l a r d a k i i ş le r in e d ö n e b ilir le r d i.

R o l d a ğ ı t ı m ı m y a p m a k k o la y o lm a d ı. Z e n g in le r v e y o k s u l l a r g e r e k liy d i. Z e n g in le r in , T ü r k l e r t a r a f ı n d a n e v le r i y ı k ı la n y o k s u l l a n b a n n d ı r m a y a k a r ş ı ç ık m a la n g e r e k iy o r d u , ö y k ü y e g ö re . K im s e z e n g in i o y n a m a k is te m iy o r d u , k ö t ü y d ü z e n g in le r , c a n l a n c e h e n n e m e ...

K r i s t a k ö y lü le r in e z e n g in le r in film d e d a h a ç o k g ö r e ­ v i o la c a ğ ın ı a n l a t m a y a ç a lış tım , d a h a ç o k p a r a k a ­ 131

z a n a b ile c e k le r d i. P a r a u m u r l a r ı n d a d e ğ ild i. S o n u n d a J u lie , e ğ e r k a b u l e tm e z le r s e K a z a n t s a k i s ’i n r o m a n ı ­ n ı n ç e k ile m e y e c e ğ in i s ö y le d i, v e b ö y le c e b a z ı l a r ı n a g ö ­ n ü ls ü z c e d e o ls a z e n g in r o l ü n ü k a b u l e ttir e b ild ik . S ı­ r a T ü r k l e r e g e lin c e t ü m i s r a r l a n m i z a r a ğ m e n k im s e k a b u l e tm iy o r d u T ü r k l e r i o y n a m a y ı. T ü r k s ü v a r il e ­ r i n i b u l m a k iç in J u lie , K r i s t a ’y a b i r k a ç k ilo m e tr e u z a k ­ lı k ta k i A m e r ik a n ü s s ü n d e n T e k s a s ’lı a s k e r l e r t o p l a m a k z o r u n d a k a ld ı, h e p s in e p a l a b ı y ı k l a r k o n d u r u p b i r a z o ls u n T ü r k g ö r ü n ü m ü k a z a n d ı r m a y a ç a lış tık .

B ir b a ş k a s o r u n d a h a v a r d ı. D in a d a m l a r ı , K az a n t s a k i s ’e d u y d u k l a r ı n e f r e t i k ilis e d e ç e k im iz n i v e r ­ m e m e k le a ç ık ç a o r t a y a k o y d u la r . K ö y ü n k ü ç ü k k ili­ s e s in d e ç a lış m a ö n e r im iz e k e s i n « H ay ır» d e n m iş ti. J u ­ lie t ü m p a r a s a l z o r l u k l a r a r a ğ m e n n e r e d e y s e , b i r k i ­ lis e y a p t ı r m a k z o r u n d a k a lıy o r d u ! S o n a n d a b i r g ü ç ­ lü k d a h a ç ık tı, T r a u n e r iş i b ır a k m ı ş o n u n y e r in i y e ­ te n e k li g e n ç b i r d e k o r a t ö r o la n M a x D o u y a lm ış tı. G ö z a ç ıp k a p a y ı n c a y a k a d a r b i r k ilis e y a p ıv e r d i. D e k o r ö y le s in e g e r ç e k ç i, ö y le s in e e tk ile y ic i o lm u ş tu k i k ö y h a l k ı ö n ü n d e n g e ç e r k e n i s t a v r o z ç ık a r ıy o r , k i l is e n in p a p a z ı n ı o y n a y a n J e a n S e r v a is ’n i n ö n ü n d e s a y g ıy la e ğ ilip e lin i ö p ü y o r la r d ı. F ilm o n l a r iç in ö y le s in e ger­ çeğe y a k ı n d ı k i k ö t ü p a p a z ı o y n a y a n F e r n a n d L ed o u x ’u n b ile e lin i ö p ü y o r la r d ı.

S e n a r y o g e r e ğ in c e m ü lte c ile r , S a r a k i n a is im li b i r te p e y e s ığ ın m ış la r d ı. B ir s a b a h e r k e n d e n y o la ç ık ıp b u b ö lü m le r in ç e k im i iç in g e r e k li a l a n ı a r a m a y a b a ş ­ la d ık . B ir te p e n i n y a m n d a n g e ç e r k e n J u lie , a n s ı z ı n t ı p k ı b i r k e ç i g ib i k a y a l ı k l a r a t ı r m a n m a y a b a ş la d ı, y a ­ r ım s a a t k a d a r k a y b o ld u . S o n r a d a n e ş e ç ı ğ l ı k la r ı a t a ­ r a k g e r i g e ld i. K a y a l a r ı n ü z e r i n d e n a t l a y a r a k p a r m a ­ ğ ıy la d a ğ l a n g ö s te r ip « İşte S a r a k in a » d e d i.

O n a h iç b ir im iz in a k r o b a t o lm a d ığ ım ız ı a n l a t m a ­

132

y a ç a lış tım . O y u n c u la r ı n t ı r m a n d ı ğ ı n ı v a r s a y s a k bllo g e r e k li m a lz e m e n a s ı l t a ş ı n a c a k t ı ? K ö y lü le r d e n b ir i b a ­ n a e lle r in i u z a t a r a k : «Ş ışş, Ş ışş» d e d i b u b iz im iş im iz a n l a m ı n a g e liy o r d u ...

D ö r t g ü n s o n r a S a r a k i n a y o lu a ç ılm ış tı.

H e r ç e k im g ü n ü n e ş e iç in d e g e ç iy o r d u . R o lü m ç o k a z d ı, a m a ç e k im im in o lm a d ığ ı g ü n l e r d e d e, J u l i e ’yle. g ü n e ş d o ğ m a d a n u y a n ıy o r d u m . B ir t e k s a h n e y i b ile k a ç ı r m a k is te m iy o r d u m . Ç e k im z o r a m a z e v k iç in d e g e ç iy o r d u . İşi y a v a ş l a t a n ik i o la y o ld u y a ln ız c a . B ir g ü n k a l a b a l ı k b i r s a h n e ç e k m e y e h a z ır l a n ı y o r d u k , g r e v h a z ır l ık l a r ı b a ş g ö s te r d i. F ilm K r i s t a iç in b i r altin m a d e n iy d i, k ö y l ü l e r b i r k a ç h a f t a d a b ü t ü n y ıl b o ­ y u n c a k a z a n d ı k l a r ı n d a n d a h a y ü k s e k b i r g e l i r e ld e e d e c e k le r d i, b u n u s ö y le m e k ü z ü c ü a m a g e r ç e k d e ... İ ç le rin d e , d i ğ e r l e r i n d e n d a h a b ilin ç li o n y e d i y a ş ı n d a b i r g e n ç k ız v a r d ı. Ç e k im y e r in e g e ld iğ im iz d e k ö y lü ­ le re , f ilm in t ü m d ü n y a y a p a z a r l a n a c a ğ m ı v e t i c a r i a m a ç l a y a p ıld ığ ın ı, o y u n c u l a r ı n ö d e m e le r in in d a h a y ü k s e k t u t u lm a s ı g e r e k t i ğ in i a n la tıy o r d u . Y a p ım c ı d a film i b a ş k a b i r y e r d e ç e k m e k le t e h d i t e d iy o r d u o n l a ­ rı. K a la b a l ı k ta n g e n ç k ız a k a r ş ı ç ı k a n l a r o ld u , o r t a l ı k b i r a n d a k a r ış m ış tı. B u n u n ü z e r in e J u l i e m ik r o f o n u e lin e a lıp h e r k e s i s u s t u r d u . K ö y lü le re b u g e n ç k ız ın k o n u ş m a y a h a k k ı o ld u ğ u n u s ö y le y ip m i k r o f o n u o n a u z a ttı. G e r e k ç e le r i in a n d ır ıc ıy d ı, d o s t l a r ı m d a i k n a e tti. Y a p ım c ı d a k e s e n in a ğ z ın ı a ç m a k z o r u n d a k a ld ı.

J u l i e ’y e t e r s t e r s b a k ıy o r d u , a m a g e n ç k ız la a r a m ı z d a s ık ı b i r d o s tlu k k u r u l m u ş t u .

B ir g ü n d e K r i s t a l ı l a r O tto ... d iy e a d l a n d ı r a c a ğ ım b i r o y u n c u y u ö ld ü r m e y e k a lk t ı la r . O tto iy i y ü r e k li b i­ riy d i, a m a y e te r in c e a k ılc ı d a v r a n m ı y o r d u . R e k la m k o n u s u n d a h e r z a m a n z a y ıf d a v r a n ı y o r d u , h a n i ş u c e ­ b in d e i m z a l a m a y a h e r a n h a z ı r t u t t u ğ u r e s im l e r t a ­ 133

ş ıy a n o y u n c u t ü r ü n d e n d i . B ir A m e r ik a n d e r g is i n e K rist a ’n ı n ç e k im in e iliş k in y a z ı l a r g ö n d e r m iş ti. F ilm ç e ­ k im in i s a n a t d ü n y a s ı n a y a r a ş m ı y a c a k b i r iş k e n c e o la ­ r a k n ite liy o r d u . Y o k y e m e k le r y e n m iy e c e k g ib iy m iş , s u b u l u n m u y o r m u ş , k ö y l ü l e r o k u m a y a z m a s ı o lm a y a n v a h ş ile rm iş , t ü r ü n d e n b i r y a z ı...

V e n a s ı l o ld u ğ u b ilin m e z b u d e r g i K r i s t a ’y a k a d a r g e lm iş . B ir g r u p e r k e k k a r a r l ı b i r t a v ı r l a J u l i e ’n i n ü z e r in e y ü r ü d ü l e r . « O tto ’y u b iz e v e r in .

— N eden?

— O n u ö l d ü r m e k is tiy o r u z .

— N eden?»

S o n r a s o r u n l a r ı n ı a ç ı k l a d ı l a r v e ı s r a r la : « S iz ce b u is te ğ im iz d e h a k l ı d e ğ il m iy iz ?» d e d ile r .

J u l i e b i r a n l ı k t e r e d d ü t t e n s o n ra : « T ab ii h a k lıs ın ız . A m a f ilm in b itm e s in i is te y e b i­ l i r m iy im s iz d e n ?

— S o n r a o n u v e r e c e k m is in iz b iz e ? S ö z m ü ?

— O lu r . Söz!» Ç e k im b ittiğ in d e O t t o ’n u n G i r i t ’in g iz lic e a y r ı l ­ m a s ın ı s a ğ la d ık . K ö y lü le r d e ç o k s e v d ik le r i iç in J u l i e ’ y i b a ğ ış la d ıla r . « Ö lm esi G e r e k e n İn s a n » b iz d e u n u t u l m a z a m l a r b ır a k m ış tı. İz in v e r ir s e n i z ik is in i s iz e a k t a r a y ı m . A d ı­ n ı G a r b o t a k tığ ım ız y a k ış ık lı b i r a d a m v a r d ı. E n y a ş lı K r i s t a ’l ı l a r d a n b iriy d i, h a t l a n v e y a p ıs ı g ü z e ld i. F ilm ­ d e k ı s a a m a ö n e m li b i r b i r r o l ü v a r d ı. M ü lte c iy d i, s ı r t ı n a b i r t o r b a v u r m u ş y ü r ü r k e n k ü ç ü k b i r o ğ la n ço cu ğ u b ir so ru so ru y o rd u ona: « T o rb a n d a n e v a r D ed e?» Y a ş lı a d a m d a ş ö y le cev u p v e r iy o r d u : « A ta la r ım ın k e m ik le r i. Y e n i k ö y ü b u k o m ik le rin , ü z e r in e k u ra c a ğ ız .»

O n a r o l ü n ü F r a n s ız c a o l a r a k e z b e r le tm iş tim , b i r ı: i'i

g ü n d e s o n r a p r o v a i ç in J u l i e ’n i n y a n ı n a g ittik . J u lle ona: « B a n a r o l ü n ü F r a n s ı z c a o l a r a k s ö y le s e n e .» d e d i.

Y a ş lı a d a m y a l n ı z c a s ö y le m e k le y e tin m e y ip , o y ­ n a d ı da. « A ta la r ım ın k e m ik le ri!» S e s i g u r u r l u , k ıv a n ç lıy d ı b u n l a r ı s ö y le r k e n . S o n r a s ım s ıc a k v e i y i m s e r b i r t o n ­ d a : « Y en i k ö y ü b u k e m i k l e r i n ü z e r i n e k u r a c a ğ ız .» d e ­ di.

G e r ç e k b i r s a n a t t a r i h i d e r s i o lm u ş tu b u d e n e y , G i r itlile r in k iş ilik le r in i d a h a iy i k a v r a m ı ş t ı k .

F ilm in s o n u n a d o ğ r u k ö y y e n id e n i n ş a d e n i l i y o r ­ d u . A y n ı i h t i y a r d a k e m ik le r i g ö m d ü ğ ü ç u k u r d a n ç ık ­ m a y ı re d d e d ip : « B ıra k ın b e n i Y e n id e n y a r a t a m ı y a c a k k a d a r y a ş lıy ım , ç a lış a m a m d a a r tı k . B e n i b u ç u k u r d a b ıra k ın .» d iy o rd u .

H e p im iz k a m e r a n ı n ç e v r e s in d e to p la n m ış b u ç e k i­ m i iz liy o rd u k . O la ğ a n ü s tü y d ü , ö lü m le k u c a k la ş ı y o r d u s a n k i. T ü y le r im d i k e n d ik e n o lm u ş tu . T e k n is y e n le r in ç o ğ u a ğ lıy o r d u . J u l i e y a ş lı a d a m ı k u c a k la d ı b i r y a n ­ d a n a ğ lıy o r b i r y a n d a n g ü lü y o r la r d ı.

B ir m u c iz e y e d e r a s la d ım , s e n a r y o a ç ıs ı n d a n m u ­ c iz e d e n e b ile c e k b i r r a s l a n t ı . . . Ö y k ü n ü n k a h r a m a n ı ç o b a n M a n o lio s ’d u . Ö y k ü n ü n b e lli b i r n o k t a s ı n d a v ü ­ c u d u n d a y a r a l a r a ç ılıy o r s o n r a g e ç iv e r iy o r d u . J u l i e K a z a n t s a k i s ’e b u s a h n e n i n f o t o ğ r a f h ile s in e d a y a n a c a ­ ğ ın ı b u y ü z d e n d e m u c iz e y i b a ş k a t ü r l ü y a n s ı ta c a ğ ı m sö y le m iş ti. V e ş u ö y k ü y ü a n la tm ış tı: iş ç ile r iç in k u r u l ­ m u ş b ir ta til k ö y ü n d e o y u n k o y m u ş sa h n e y e , g e rç e k o y u n c u l a r b u l m a y a v a k t i o lm a d ığ ı iç in k ö y d e k i iş ç ile re v e t a t i l k ö y ü n d e k a l a n l a r a d a ğ ıtm ış ro lle r i. B ir g ü n k a n t i n d e ç a lı ş a n b i r iş ç iy e b i r b ö lü m v e r m iş . G e n ç a d a m b o z a rm ış . S o n u n d a d a k e k e m e o ld u ğ u iç in b u a d a m k ı z a r ı p b o z a rm ış . S o n u n d a d a k e k e m e o ld u ğ u 135

iç in b u n u n im k â n s ız o l d u ğ u n u a n la ta b ilm iş . A m a J u lie k im s e y i b u la m a m ış . V e ı s r a r e tm iş : «Bu r o l ü o y ­ n a y a c a k s ı n v e k e k e le m iy e c e k s in .»

P r o v a l a r k a n t i n c i s i z y a p ılm ış , e ğ e r s a h n e d e k e ­ k e le y e c e k o l u r s a d i ğ e r l e r i n in y a r d ım c ı o lm a s ın ı s ö y ­ le m iş. G ö s te r i g ü n ü h e r k e s h e y e c a n iç in d e y m iş , p e r ­ d e a ç ıl m a d a n J u l i e d e li k a n l ı y a « K e k e le m iy e c e k sin » d e m iş .

J u l i e K a z a n t s a k i s ’e a n l a t t ı ğ ı ö y k ü y ü ş ö y le t a m a m ­ la d ı: « G e rç e k te n b i r k e z o ls u n k e k e le m e d i» K a z a n ts a k is d e ö y k ü y ü film e k a t m a s ı n ı s ö y le d i. J u l i e d e b u ö n e r iy i u y g u la d ı. Ç o b a n M a n o lio s k ö y h a l k ı n ı n k a r ­ ş ı s ın a ç ık a c a k tı. Ç o k s a y ı d a m ü lte c i k o l e r a o ld u k la r ı g e r e k ç e s iy le , k ö y ü n y ö n e tim k u r u l u t a r a f ı n d a n k o v u l­ m u ş tu . M a n o lio s b u n u n y a l a n o ld u ğ u n u ö ğ r e n m iş ti.

B u n u k ö y lü le r e s ö y le m e k g e r e k liy d i. A m a ç o c u k lu ğ u n ­ d a n k a l m a k e k e m e liğ i y ü z ü n d e n k a l a b a l ı k ö n ü n d e a s ­ l a k o n u ş a m a z m ış . K a r a r l ı l ı ğ ın d a n v e s o r u n u n ç ö z ü m ­ le n m e s i g e r e k t i ğ in d e n k e k e m e liğ in d e n k u r t u l u p : « T a n ­ r ı d ilim i çö zd ü » d iy e b a ğ ır m ış . B u s a h n e y i P ie r r e V a n e c k c a n la n d ı r a c a k t ı. Ç o k d a iy i o y n a d ı. A m a J u l i e k a y g ılıy d ı, i n a n d ı r ı c ı o lm a m a s ı n d a n k o r k u y o r d u . V e m u c iz e o ld u .

K a d ın l a r ı n T ü r k l e r t a r a f ı n d a n ö ld ü r ü le n , k o c a l a n k a r d e ş le r i, ç o c u k l a n iç in a ğ la y ıp a ğ ı t l a r y a k t ı k l a n b i r b ö lü m ç e k iy o r d u k . S i y a h l a r g iy d ir ip k a m e r a n ı n k a r ­ ş ı s ın a d iz d ik h e p s in i, J u li e m e t n i n y a z ılı o lm a d ığ ın ı v e Y u n a n c a d ile d ik le r i g ib i o y n a y a b ile c e k le r in i sö y le d i.

G e r e k li o r t a m ı y a r a t m a k e p e y z a m a n v e g ü ç is tiy o r ­ d u . A m a k a d ı n l a r iy i 05n ın v e r d ile r . Ö n c e a l ç a k s e s le in le m e y e b a ş la d ıla r . J u l i e y a n l a r ı n d a n u z a k la ş tı. K a ­ m e r a m a n a ç e k im e b a ş l a m a s ı n ı s ö y le y e c e k k e n , b i r k a ­ d ın g ö r d ü t ü m ü z ü n t ü s ü y ü z ü n e v u r m u ş . E lin d e n t u ­ t u p t a r l a l a r a d o ğ r u y ü r ü r k e n , k ö y l ü l e r y o lu n u k e s t i ­ l.'lfl

le r. K a d ın ın o ğ l u n u n ö l ü m ü n d e n b u y a n a , o tu z y ıld ır, k o n u ş m a d ığ ın ı s ö y le d ile r. A m a J u l i e b u o l a ğ a n ü s t ü y ü z ü ç e k m e k is tiy o r d u , k o n u ş s a d a k o n u ş m a s a d a . K a ­ m e ra m a n a iş a r e t e tti v e k a d ın la r b a ş la d ıla r s a lla n a ­ r a k a ğ ı t y a k m a y a . Ç o k e tk ile y ic iy d i g ö r ü n t ü le r i . B ir­ k a ç ı t a r l a d a n ü r k e r e k k a ç tı, d u r u m u o a n a n l a d ı k d il­ siz k a d ı n k o n u ş m a y a b a ş la m ış tı. Ü z ü n t ü s ü n ü i n a n ı l ­ m a z b i r g ü z e llik le d ile g e tir iy o r d u . O tu z y ıl ö n c e ö le n o ğ l u n a a ğ lıy o r d u ... ...F ilm b itm iş ti, g itm e z a m a n ı d a g e lip ç a ttı. T ü m K r i s t a h a l k ı v e d a l a ş m a y a g e ld i. E r k e k le r , k a d ı n l a r , n i ­ n e l e r b e b e c ik le r . H e p s in in a r m a ğ a n l a r ı v a r d ı, b i r m e n ­ d ile s a n l ı ü ç b e ş z e y tin , b i r in c ir , b i r a z b a l, b i r a z p e y ­ n ir, b i r ç iç e k . H e p im iz ç o k d u y g u la n m ış tık . S o n r a d a G i r i t u s u l ü u ğ u r l a m a tö r e n i b a ş la d ı: e r k e k l e r a r a b a ­ yı k a l d ı r d ı k l a n g ib i y o la k a d a r t a ş ı d ı la r , ş a r k ı l a r s ö y ­ le y e re k . K ö y h a l k ı d a el s a l l a y a r a k ş a r k ı y a k a t ı l ıp o n l a n iz le d i.

Y o la k o y u l m a d a n ö n c e ç e k im iç in k u r u l a n k ü ç ü k k ö y m e y d a n ı n a b a k tık . S o n r a l a r ı K a z a n t s a k i s ’i n a n ı ­ s ı n a t ü m G i r i t h a l k ı b u m e y d a n ı g ö r m e y e g e le c e k ti.

U z u n b i r s ü r e , y o k o lu n c a y a d e k y a ğ m u r a r ü z g â r a d i­ r e n d i b u m e y d a n c ık .

12 J u l i e ile P a r i s ’e g itm e d e n , M y k o n o s ’d a ç o k g ü z e l b i r h a f t a g e ç ir d ik . Y u n a n i s t a n ’a d ö n e r k e n v a p u r d a , S ü v e y ş ’i n F ra n s ız - İn g iliz v e İ s r a i l d a y a n ış m a s ı y l a i ş ­ g a l e d ild iğ in i ö ğ r e n d ik . J u l i e ’n i n k e y f i k a ç m ış tı. B a ­ n a İ s r a i l ’d e n s ö z e tm e s in i is te d im . F ilis tin s o r u n u n d a n ö t ü r ü ü z g ü n v e s in ir liy d i. T ü m d ü n y a n ı n a l d ı r m a z b a ­ k ı ş l a r ı a l t ı n d a H i t l e r ’in b i r u lu s u y o k e tm e s in e k ız ıy o r, Y a h u d ile r in b i r ü l k e l e r in i n o lm a s ı u ğ r u n a v e r d ik l e r i 137

s a v a ş ı m a k i m s e n i n k ı z a m a y a c a ğ ın ı s ö y lü y o rd u . Y a ­ h u d i h a l k ı n d a n s ö z e d in c e b ilg is iz liğ im d e n u t a n d ı m . B u a d a m l a b i r l i k te o la c a k s a m ö ğ r e n m e m g e r e k e n ç o k ş e y o ld u ğ u n u a n la m ış tım . J u l i e b a n a y a r d ım c ı o ld u , k i ­ t a p l a r ö n e r d i. A m a K a p i t a l i o k u m a y ı b e n s e ç tim . B e­ n i e lim d e K a p i t a l l e g ö r d ü ğ ü n d e g ü l m e k t e n k a t ı l ıy o r ­ d u . N e d e n o l d u ğ u n u n e y s e k i ç a b u k k a v r a d ı m . B irin c i b ö l ü m d e n d a h a f a z l a il e r i g id e m e d im .

1975 İ l k b a h a r ı n d a y e n i d e n C a n n e s ’d a y d ık . « Ö lm esi G e r e k e n İ n s a n » F r a n s a ’y ı te m s il e d iy o rd u . A d ım b i r k e z d a h a b i r s k a n d a l a k a r ış t ı , a m a b e n i y a k ı n d a n t a ­ n ı y a n l a r m a s u m iy e tim e i n a n d ı l a r . J e a n C o c te a u j ü ­ r i y e b a ş k a n l ı k e d iy o rd u . H e r z a m a n o ld u ğ u g ib i j ü r i ü y e l e r i n in ö d ü l d a ğ ı t ı m ı n a k a d a r f i k i r b e y a n e tm e m e ­ l e r i g e r e k iy o r d u . « Ö lm e si G e r e k e n İn s a n » m g ö s te r il­ m e s i n d e n s o n r a , s a l o n u n ı ş ı k l a n y a n d ı ğ ı n d a a lk ış s e s ­ l e r i y ü k s e ld i. F o to ğ r a f ç ıl a r lo c a m ız ı k u ş a t t ı , C o c te a u d a k o ş u p g e ld i v e J u l i e ’y le b e n i k u c a k la d ı. F e s tiv a li d ü ­ z e n le y e n le r ş a ş k ı n a d ö n m ü ş tü , e r te s i g ü n d e g a z e t e l e r v e r y a n s ı n e tm e y e b a ş la d ı. B u o la y ın h o ş u m a g itm e ­ d iğ in i s ö y le y e m e m , C o c te a u iz le y ic ile r in b e y e n is i k u ­ r a l l a r d a n a ğ ı r b a s tı, d e d iğ in d e ç o k m u t l u o ld u ğ u m u d a s ö y le m e m g e r e k .

K a z a n t s a k i s ’le b u l u ş m a m ız b u f e s ti v a l i n e n ö n e m ­ li a n ıy d ı. M u tlu v e s a ğ lık lı g ö z ü k ü y o r d u . K a n s ı H e le n e d e N ik o s d a f ilm i b e ğ e n d ik le r in i s ö y le d ile r. « Ö lm esi G e r e k e n İ n s a n » ö n e m li s a y ı d a e v r e n s e l ö d ü l k a z a n d ı. E l e ş t i r m e n l e r ö v g ü le r in i e s ir g e m e d ile r , a m a t i c a r i a ç ıd a n b a ş a r ı s ı p e k p a r l a k o lm a d ı. O n d a n s o n r a k i y ı l l a r d a p a r a s a l s ı k ı n tı y a d ü ş t ü k . J u li e ç o c u k ­ l a r ı n ı g ö r m e y e g i t ti ğ i n d e g e n e llik le y a ln ız k a lıy o r d u m .

(B ir o ğ lu v e k ız ı v a r .) E n b ü y ü k l e r i J o e , d u r u m u a n ­ l a y a c a k y a ş ta y d ı. G i r i t ’e g e lm iş ti b iz im le , J u l i e ’n i n a s i s ­ t a n lığ ın ı y a p m ış v e film d e k ü ç ü k b i r r o l a lm ış tı. B a n a

ı:uı

k a r ş ı d e ğ ild i sım a g e n e d e a r a y a b i r ö lç ü k o y u y o rd u .

K ız la r b e n im le k a r ş ı l a ş m a k i s te m iy o r la r d ı. D u r u m u m p e k p a r l a k d e ğ ild i a m a J u l i e d e b e n d e b u n u n b i r z a ­ m a n m e s e le s i o l d u ğ u n u b iliy o r d u k . B u ik i k ü ç ü k k ız ­ la t a n ı ş m a y ı ö y le ç o k i s t iy o r d u m k i, b a z e n b a b a l a r ı y ­ la b u l u ş t u k l a r ı n d a u z a k t a n o n l a n iz liy o rd u m .

G ü n ü n b ir in d e A n n a b i r i n i n b e n im le ilg ile n m e s i g e r e k tiğ in i d ü ş ü n ü p Y u n a n i s t a n ’d a n ç ık a g e ld i. O n a , ç o k p a r a m ı z o lm a d ığ ı iç in d ü z e n li o l a r a k m a a ş ı n ı a la m ıy a c a ğ in ı s ö y le d im . B a n a Y u n a n u s u l ü b i r k ü f ü r s a v u r d u ... B u s ı r a d a R e n a L o n d r a ’d a y d ı v e f ı r s a t b u l­ d u k ç a b e n i g ö r m e y e g e liy o rd u .

K ü ç ü k b i r o te ld e k a lıy o r d u k . B ir g ü n R e n a g e ld i ve b e n i Y u n a n lı b i r d o s tu g ö r m e y e g ö tü r d ü . A m a d o s ­ tu m u z e v in d e o lm a d ığ ı i ç in h e m e n g e r i d ö n d ü k . J u lie bizi g ö r ü n c e t e d i r g i n o ld u . K ü ç ü k k ız ın ı y a ln ız k a l a ­ c a k la r ı n ı s a n a r a k k a h v a l t ı e tm e y e ç a ğ ır m ış tı. B e n im ­ le t a n ı ş m a s ı iç in o n a t u z a k k u r d u ğ u m u z u d a d ü ş ü n ­ m e s in i is te m iy o r d u , a ç m a y a ç a lış tık , a m a g e ç k a l ­ m ış tık , k ü ç ü k J u l i e (e v e t o n u n d a is m i J u l i e id i) k a ­ p ıy ı ç a lıy o r d u . N e y a p a c a ğ ım ız ı ş a ş ır m ış tık . K a p ın ın y a n ı n d a d u r a n e lb is e d o l a b m a g i r d i k R e n a ’y la .

A z s o n r a D a s s in k ü ç ü k J u l i e ’y e k a h v a l t ı l a r ı n ı b i r p a s ta n e d e e t m e le r in i ö n e r d i, a m a ç o c u k a y a k k a b ı s ı n ­ d a k i b i r ç iv in in a y a ğ ın ı a c ıt t ı ğ ı n ı sö y le d i. D a s s in ’i n ç i­ v iy i ç a k m a s ı g e r e k iy o r d u . Ö y k ü y e d e v a m e tm e d e n ö n ­ ce R e n a d a b e n d e k a p a l ı y e r le r d e n h iç h o ş la n m a y ız , ik im iz d e d e k lo s tr o f o b i v a r d ı. U ç a ğ a b in m e k ik im iz iç in d e b ü y ü k s o r u n d u r , a l t ı k a t ı a s a n s ö r e b in m e k te n s e y ü r ü y e r e k ç ık m a y ı y e ğ le riz . E lb ise d o la b ı n a a n c a k s ı­ ğ ıy o rd u k . H â lâ o y a l a n a n D a s s in ’e k ü f ü r l e r y a ğ d ı r ı y o r ­ d u m , iç im d e n . B ir k a ç d a k i k a n ı n s o n u n d a b o ğ u lm a k la J u li e ’y le t a n ı ş m a k a r a s ı n d a b i r t e r c i h y a p m a m g e r e k ­ tiğ in i a n la d ım . K ü ç ü k J u l i e ’yi s e ç tim . K a n t e r i ç in ­ 139

d e , n e f e s n e f e s e d o l a p t a n ç ık tık . D a s s in h e y e c a n iç in ­ d e d u r u m u k ı z m a a n la ttı: « İşte M e lin a » d e d i.

J u l i e o y ı l l a r d a o n ik i y a ş ın d a y d ı. B a n a d o ğ r u d im ­ d ik y ü r ü y ü p e lin i u z a ttı: « N a sılsın ız ? » O g ü n d e n b e r i J u l i e ’y e b a y ılırım .

P a r a s a l d u r u m u m u z g i d e r e k b o z u lu y o r d u . D a h a u c u z b i r y e r e t a ş ı n m a y ı d ü ş ü n ü r k e n A m e r ik a lı b i r y ö n e tm e n im d a d ım ız a y e tiş ti. O d a s ü r g ü n d e y d i. L o n d ­ r a ’d a y ö n e ttiğ i b i r f ilm d e b a n a b i r r o l ö n e r d i. Y ö n e t­ m e n in a d ı J o s e p h L o s e y ’di.

B u o la y ın a n ı s ı n a , o n a b i r m e k t u p y a z m a d a n e d e m iy e c e ğ im :

Sevgili Joe. T h e G ip s y a n d t h e G e n tl e m a n i l ) de bana bir rol önerdiğinizde, meteliğe kurşun atıyorduk. İngiltere' ye gitm eden sizi sevm eye hazırdım. Julie sizden sözetm işti bana. Filistinlilere kafa tuttuğunuzu ve kara listelerine geçtiğinizi söylemişti. İngiltere ve İtalya’ da filmler yöneterek hayatınızı kazandığınızı biliyor­ dum. Bu dar bütçeli filmlerinizi izlemiştim. Yoktan önemli, zevkli şeyler yaratıyordunuz. Aradan bunca yıl geçtiğine göre sevgili Joe, ne olur bana gerçeği söyleyin. Londra’ya geldiğimde gözlerinizde pişmanlık okumuştum, yanılıyor muyum? Beni seçtiğinize piş­ m an m ı olmuştunuz? Filmime güvendiğinizi söylü­ yordunuz. Gerçek m iydi bu Joe? Bu filmi ikim iz de aynı sebeplerden çevirm iyor muyduk? İkimizin de çalışması gerekiyordu. Kötüydüm biliyorum, am a umudunuzu hiç yitirm ediniz. Bana çok şey öğrettiniz. Çok sayıda yönetm enle çalıştım, o günden beri, ama

1) Çingene ve Beyefendi.

MO

sîzdeki oyuncuyu anlayıp, ona yardım cı olma yetene ■(¡ine kimsede raslamadım. A m a iyi oynam am müm ­ kün değildi. Canlandıracağım kişiliğe bürünemiyordum bir türlü. Sevgili Joe, ne ya zık ki bu da size rasladı. îlk kez İngilizce film çeviriyordum , ağzım da bir avuç çakıl taşı vardı sanki... Neyse! Bunlar geçm işte kaldı, hem birkaç eleştirmeni nasıl alaya alm ıştık de­ ğil mi? Ne olursa olsun, o günden beri tam bir Losey hayranıyım. Olağanüstü film ler yaptınız. En du­ yarlı olduklarım da Pinter'le çektikleriniz. İşbirliğiniz uzun sürebilir mi?

Her zam an sizin. Melina.

S o n r a l a r ı ş a n s ım ız y a v a ş , y a v a ş d ö n d ü ö . İ t a l y a ’y a g ittik . R o g e r V a il l a n d ’m «Y asa» a d lı r o m a n ı m s i n e m a ­ y a J u l i e u y a r la m ış tı, r o lü m k ü ç ü k t ü , a m a u y a r l a m a ö y le s in e b a ş a r ı l ı o lm u ş tu k i b u n u h iç ö n e m s e m iy o r ­ d u m . M u tlu y d u m . G ü z e l b i r f ilm y a p a c a ğ ım ız ı h i s s e ­ d iy o rd u k .

A m a n e y a z ık k i ç e k im e b e ş g ü n k a l a J u l i e y a p ı m ­ c ıy la k a v g a e tti. T ü m o y u n c u l a r R o m a ’y a g e lm iş v e d ış ç e k im le r iç in g ü n e y e in m e y e h a z ı r b e k liy o r d u . J u ­ lie b ir in c i s m ıf b i r e k ip o l u ş t u r m u ş tu a m a s ö z le ş m e le r d a h a im z a la n m a m ış tı. Ç o k s in irliy d i. B u i n s a n l a r a h e r ş e y y o l u n d a d iy e s ö z v e r m iş ti, ş im d i s o n d a k i k a d a s ö z le ş m e y o k n a s ı l d e r d i. Y a p ım c ı e r te s i s a b a h h e r ş e yin b ite c e ğ in i s ö y lü y o rd u . V e g e r ç e k t e n d e e r te s i s a ­ b a h b i r t e k k u r u ş u n u n o lm a d ığ ın ı sö y le d i. İ lk k e z , g e r e k t i ğ in d e ç o k ' s e r t d a v r a n a b i l e c e k b i r a d a m l a y a ş a d ığ ım ı a n lıy o r d u m . Y a p ım c ı, g r a v a t ı n ı ç e ­ k iş tir ip s e s in i a y a r l a d ı k t a n s o n ra : « E ğ e r G i n a L o llo b rig id a ’y a b i r r o l v e r ir s e n iz , b i r s a a te k a d a r p a r a b u l u r u m .

— R o l m ü ? H a n g i r o lü ?

— O n b e ş y a ş ı n d a k i k ız r o lü n ü .

141

— L o llo b r ig id a e n a z ı n d a n o t u z u n d a v a r .

— Y e n id e n d ü z e n le y in ro lü .

— A m a b u s e n a r y o y u y e n id e n y a z m a k d e m e k .

— S e n a r y o y u y e n id e n y a z ın .

— D ö r t g ü n d e m i?

— D ö rt g ü n d e.

— R o lü y e n i t a n ı d ı ğ ım b i r k ı z a v e r d im , C la u d ia C a r d in a le .

— Ö y le y s e p a r a yok.»

A y n ı g e c e s a a t l e r c e k o n u ş tu k , J u l i e h e r ş e y e b o şv e r ip P a r i s ’e d ö n m e k is tiy o r d u . A m a e k ib e film y a ­ p ı l m a y a c a k iş in iz e s o n v e r ild i d e y ip d e m e m e k a r a s ı n ­ d a b o c a lıy o r d u .

S e n a r y o y u d ö r t g ü n d e y e n id e n y a z d ı F ilm in h e r ­ ş e y e r a ğ m e n iy i o la c a ğ ı n a in a n ıy o r d u k .

M ile G i n a L o llo b rig id a ile g ü n e y İ t a l y a 'n ı n R o d i G a r g a n i c o k ö y ü n d e ta n ış tım . B e n d e n h iç h o ş la n m a d ı, b e n d e o n d a n . A m a iş le r i b ilg e lik le y ö n e tm e y e k a r a r v e rd im . B e lk i b u g ü n e d e k ş a n s ım y a v e r g itm iş ti d e ç e k im d e k i t ü m i n s a n l a r l a iy i iliş k ile r g e liş tir m iş tim , a m a y a n ılıy o r d u m h e r h a l d e k u r u l a n d o s t l u k la r ı n s o n s u z a d e k s ü r e c e ğ in i s a n a r a k . L o llo b rig id a ’y l a b i r b i r i ­ m iz d e n ö y le s in e n e f r e t e d iy o r d u k k i b u n u s a k l a m a y a b ile g e r e k d u y m a d ık . E lim iz d e n g e ld iğ in c e k a r ş ı l a ş ­ m a m a y a ç a lış ıy o r d u k . J u l i e d e b u y ü z d e n e p e y s ık ın ­ t ı ç e k ti.

F ilm b i t t i k t e n s o n r a m o n t a j d a p a r ç a la n s e y re t­ tik . S in ir le n m iş tim ç ü n k ü L o llo b rig id a u m d u ğ u m d a n iy i o y u n c u y d u . B a n a g e lin c e , b e n z a t e n r o l ü m ü sev m e m iş tim . S o n u c u n d a J u l i e ’n i n u m d u ğ u g ib i o lm a ­ d ığ ın ı h e m e n a n la d ım .

F ilm b i t t i k t e n s o n r a b u ilk g ö s t e r i l e r b i r h a y a li z o r g e ç e r. B e n b u d ö n e m e , « b u z lu y a r g ıl a m a la r » a d ı m v e r m iş im d ir . İ n s a m n s o n u c u n iy i o ld u ğ u n a i n a n m a y a M2

ö y le s in e i h tiy a c ı v a r d ı r k i ... ö y l e s i n e ç a lış tık , b u f il­ m i n g e r ç e k le ş m e s i i ç in ö y le s in e z o r la n d ık k i e n p r o ­ f e s y o n e lle r b ile s o n u c u s a ğ lık lı y a r g ıl a y a m a d ı l a r . J u ­ lie b a m b a ş k a b i r ş e y y a p m a k is te d iğ in i b e lk i b u o r t a ­ y a ç ı k a n ı n d a iş e y a r a y a b i l e c e ğ i n i k a b u l etti- H e r h a n g i b ir ş e y e b a ğ l a n m a y a h a z ı r d ı z a te n .

«Y asa» y ü r ü m e d i. A m a g ü z e l g ü n l e r g e ç ir d ik , k ü ­ ç ü k J u l i e v e k ı z k a r d e ş i R ic k y y a n ım ız d a y d ı. J o e d a g e lm iş ti, J u l i e ’n i n a s i s t a n l ı ğ ın ı y a p ı y o r d u v e k ü ç ü k b i r r o l ü d e v a r d ı. B u ü ç ç o c u ğ u n y a n ı m ı z d a o lm a s ı b i ­ zi m u t lu e d iy o rd u . K ü ç ü k J u l i e v e R ic k y g e ld ik le r i g ü n b a n a k a r a r l a r ı m b ild ir d ile r : « M a d e m k i s iz in le b i r l i k te y a ş a y a c a ğ ız s iz i s e v m e y e k a r a r v e rd ik .» A y n ı d ö n e m ­ d e b iz i b ü y ü k b i r y ü k t e n k u r t a r a n b i r h a b e r a ld ık .

A m e r ik a ’d a p a s a p o r t s o r u n u k a r a r a b a ğ la n m ış tı. A r ­ tık , J u l i e y a s a l c a m b a z l ı k la r a b a ş v u r m a d a n d ile d iğ i g ib i s e y a h a t e d e b ile c e k ti.

N e w Y o r k ’d a n b i r te le f o n g e ld i. U n ite d A r t i s t s J u lie ’y i s ö z le ş m e li b i r iş te k l i f i n i n g ö r ü ş ü lm e s i iç in A m e r ik a ’y a ç a ğ ır ıy o r d u .

B u r a d a ş u n u b e lir tm e m g e r e k « ö lm e s i G e r e k e n İn s a n » k ı s a b i r s ü r e ö n c e A m e r ik a ’d a g ö s te rilm iş . N e w Y o rk ’d a o lu m lu e l e ş t i r i l e r a lm ış tı. O n d a n ö n c e R ififi b ü y ü k p a r a l a r k a z a n m ı ş tı A m e r ik a ’d a . J u l i e t e r e d d ü t e d iy o rd u . Ç o k s a y ı d a A m e r ik a n ş ir k e ti « Ö lm esi G e ­ r e k e n İn s a n » ı p a z a r l a m a k is te m e m iş ti. R ififi’y i b e lli ş a r t l a r l a k a b u l e d e c e k le r in i s ö y le m iş le rd i. B u ş a r t l a r d a şö y le y d i: J u l i e g e n ç liğ in d e g i r iş tiğ i e y le m le r d e n p i ş m a n l ık d u y d u ğ u n u v e « b ö lü c ü ö r g ü tle re » z o r la k a t ı l m a s ı n ın is te n d iğ in i a ç ık la y a c a k tı, y o k s a f ilm i j e n e r iğ in d e a d ı g e ç m e k s iz in g ö s te r ilir d i. J u l i e b u k a b a o y u n l a r a k a ­ tı lm a k is te m e d i, z a t e n ik i film i d e k ü ç ü k d a ğ ıtım c ı­ l a r t a r a f ı n d a n , g iz li a m a d i k k a t l ic e p a z a r l a n ı y o r d u ...

143

A m a ş u iş e b a k ı n k i U n ite d A r t i s t s J u l i e ’y e te le f o n e d iy o rd u ! « Ş a rtın ız y ö k m u ?

— H a y ır h i ç b i r ş a r tı m ı z y o k .

— « P iş m a n lık a ç ı k l a m a l a r ı f i l a n ...

— K e s in lik le h a y ır.»

J u l i e ’n i n A m e r ik a ’y a g itm e s i b e n i k a y g ıl a n d ı r ı y o r ­ d u . Y u n a n i s t a n ’d a n u z a k o r a d a k a l m a s ı n d a n k o r k u ­ y o r d u m . O s ı r a l a r d a L a u s a n n e ’d a y a ş ıy o r d u . Ç a lış ­ m a m ız g e r e k in c e d e P a r i s ’e ta ş ın ıy o r d u k . B u d a s ı k s ık Y u n a n i s t a n ’a g itm e m iz i s a ğ lıy o r d u . A m a A m e r ik a ? ...

H e r ş e y e r a ğ m e n g itm e s i iç in J ü l i e ’y i d e s te k le d im . E ğ e r y e n id e n A m e r ik a l ıl a r iç in ç a lı ş m a y a b a ş l a r s a b u n u n k a r a l i s te le r i n s o n u d e m e k o la c a ğ ın ı a n l a t m a y a ç a lış ­ tım .

A h ! N e w Y o r k ... B a ş la n g ıç ta , b u k e n t t e n i n s a n ­ l a r ı k a r ı n c a l a r a d ö n ü ş t ü r d ü ğ ü i ç in n e f r e t e ttim . A m a k ı s a z a m a n d a g ü z e lliğ in i v e ş iir s e l y a n l a r ı n ı f a r k e ttim . J u l i e y u v a s ı n a d ö n m ü ş tü , u z a ğ ı n d a k a ld ığ ı y u ­ v a s ı n a .. .B e n i d o s t l a r ı y l a a ile s iy le t a n ı ş t ır d ı. Ç o ğ u c o ş ­ k u lu , s ıc a k k a r ş ıl a ş m a la r d ı . H e r g e c e t i y a t r o y a g id i­ y o rd u k . O y u n c u la r a b a y ılıy o r d u m . H e p si a k ıllı, y e ­ t e n e k l i a ç ık in s a n l a r d ı . B ir t e k k ö t ü g ö s te r iy e T a sla ­ m a d ım . N e w Y o r k ’d a t i y a t r o ç e v r e le r i k a r a lis te h a ­ r e k a t ı n a b o y u n e ğ m e m iş ti, r a d y o v e te le v iz y o n ç e v r e ­ le r i g ib i. Ü z e r in e s e r p ile n t o p r a ğ a r a ğ m e n M a c C a r th y ç e v r e y e d e h ş e t s a ç ıy o r d u . « Ö lm esi G e r e k e n ln s a n » ı n C a n n e s ’d a g ö s te r ild iğ i g e c e ö l m ü ş tü a m a M a c C a r t h y ’ c ilik h â l â y a ş ıy o r d u . U n ite d A r t i s t s ’c i l e r b iz i K a ­ lif o r n iy a ’y a ç a ğ ır d ı k la r ı n d a , te m k i n li d a v r a n a r a k H o ly w o o d y e r in e P a lm S p r i n g s ’d e b u lu ş m a m ız ı i s t e ­ m iş le rd i. V a r lığ ım ız ı i ş l e r r a y ı n a o t u r u n c a y a d e k g iz ­ li t u t m a k is tiy o r la r d ı.

H iç çö l g ö r m e m iş tim . K a lif o r n iy a ’d a k i P a lm S p r in g s

144

y o lu n u n g ü z e lliğ i i n s a n ı n s o lu ğ u n u k e s iy o rd u . B ir d iş m a c u n u y a d a b ilm e m n e b i r a s ı ö v e n i l a n p a n o l a r ı bl le b u y o lu n g ü z e lliğ in i b o z a m ıy o r . B izi h a v u z lu , lü k s r a h a t b i r e v e y e r le ş ti r ip b e ş g ü n y a ln ız b ı r a k t ı l a r . K i­ m i z a m a n y e m e ğ im iz i k e n d im iz p iş ir ip ç o k e ğ le n iy o r ­ d u k . D e v m a r k e t l e r e v e s a y ıs ız p a k e tl e r e b a y ıld ığ ım ı i t i r a f e tm e liy im . E l a r a b a m ı z ı te p e le m e d o ld u r u y o r ­ d u k . M ıs ır t u t k u s u b a ş la m ış tı b e n d e . Ç o k g ü z e l b i r t a t i l y a p tık .

U n ite d A r t i s t s ’c ile r i g ö r ü r g ö r m e z H o lly w o o d ’lu y ö ­ n e tm e n le r e iliş k in k u r u n t u l a r ı m b i r a n d a y o k o ld u .

A k ıllı v e ile ric iy d ile r. S ö z le ş m e h e m e n im z a la n d ı. J u ­ lie 4 s e n a r y o y a z ıp d ö r t film y ö n e te c e k ti. A n la ş m a y ı r e s m ile ş tir m e k iç in b iz e p a r a b ile v e r d ile r . B e n i e n s e ­ v i n d i r e n o la y d a f ilm le r in A v r u p a d a ç e k ilm e s iy d i. J u ­ lie tü m ü y le ö z g ü r o la c a k d ile d iğ i g ib i ç a lış a b ile c e k ti.

S ö z le ş m e i m z a l a n d ı ğ ı n a g ö r e H o lly w o o d ’d a d ile ­ d iğ im iz g ib i d o la ş a b ilir d ik a r tı k . B u d e s t a n s ı k e n t i g e z ­ m e y i ç o k is tiy o r d u m . H o lly w o o d ’l u l a r iç in « Ö lm esi G e ­ r e k e n İn s a n » ö ze l o l a r a k g ö s te rild i, d a ğ ıtım c ı b u g ö s ­ te r iy e b iz im d e k a tılm a m ız ı is te m iş ti. Y o l b o y u n c a J u ­ lie b u i n s a n l a r ı n f ilm in n a s ıl g ö r m e y i k a b u l e t t i k le r i n i b ir t ü r l ü a n l a m a d ığ ı m s ö y le d i d u r d u . Y a n ılm a m ış tı d a g ö s te r i s a b a h ı p e k ç o k d a v e tl i g r i p g ib i ç e ş itli b a ­ h a n e le r l e g ö s te r iy e k a t ı l a m ı y a c a k l a n n ı b ild ir d ile r . Ö ğ ­ le d e n s o n r a h a s t a l ı k l a r d a h a d a c id d ile ş m iş ti. S o n u n ­ d a g e c e g ö s te r iy e k a t ı l m a c e s a r e ti n i y a ln ız c a ü ç k iş i g ö s te rd i: R ic h a r d B ro o k s, G e n e K e lly v e W a l t e r W a g ­ n e r . G ö r ü n ü ş le r in e b a k ı l ı r s a g r ib e v e p e k ç o k şe y e d a h a d a y a n ık lıy d ıla r .

U n ite d A r tis ts J u l i e ’y e P a r i s ’d e b i r b ü r o a ç tı. A r tık b i r e v tu t a b i le c e k o l a n a k l a r a k a v u ş m u ş tu k , b i r y u ­ n a n l ı d a a r a m ı z a k a tild i: A n n a , b a c a k a ğ r ı l a r ı n d a n ş ik a y e t e d iy o rd u . Y a r d ı m a ih tiy a c ı v a r d ı. A n g e lik i d e 145

b iz e k a tıld ı. Y e te n e k li, u f a k te f e k a m a d ir e n ç li b i r Y un a n lıd ır . A nK oüki. A r ın a g ib i o d a i n a n ılm a z ç a b u k ­ l u k t a d il ö ğ re n iy o r d u . A r a m ız d a b i r a n l a ş m a y a p tık : A n m ı b e n im le , A n g e lik i J u l i e ’y le ilg ile n e c e k ti. O y ıl­ l a r d a n b e r i d e h iç a y r ılm a d ık , A n g e lik i h e r z a m a n y a r d ım ım ız a k o ş a r v e e v in iy i y ü r e k li d i k t a t ö r ü d ü r .

E v im iz i s e v iy o rd u k , p a r a s a l s o r u n la r ım ız o r t a d a n k a lk m ış tı, ç o c u k la r d a s ık s ık u ğ r u y o r la r d ı . H e rş e y u m m a d ık d e r e c e d e iy i g i d e r k e n g ü n ü n b ir in d e b ir i V a r i e t y ’n i n b i r s a y ıs ın ı b iz e g ö n d e r d i. V a r ie t y A m e r ik a n s i n e m a v e t i y a t r o s u n u n e n ö n e m li g a z e te s id ir . B ir a d ıd a « g ö s te ri s a n a t l a r ı n ı n I n c il’in d ir. U n ite d A r t i s t s ’e h e r ­ k e s in k a r ş ı ç ık tığ ı h a b e r i b a ş s a y f a d a y d ı. S e b e b i d e ik i k iş iy e y a p ı l a n a n la ş m a y d ı: b u n l a r d a n b ir i J u l i e ’yd i d iğ e r i d e - k im m i? C h a r lie C h a p lin . «Bu « A m e r ik a n a le y h ta r ı» y a p ı m c ı l a r ı n f ilm le r i y ü z ü n d e n s i n e m a l a ­ r ı n ö n ü n d e g ö s t e r i l e r d ü z e n le n iy o r d u .

U n ite d A r t i s t s ’i n b u s ö y le n tile r d e n e tk ile n d iğ in i s ö y le m e k h a k s ız lık o lu r, ç ü n k ü J u l i e o n l a r a b i r b i r i a r ­ d ı n a p r o je le r s u n d u , h e p s in i r e d d e t t i l e r a m a d a v r a ­ n ı ş l a r ı g e n e d e o lu m lu y d u . S u n d a y s a n d C y b e le v e E n U z u n G ü n d e g e r i ç e v rilin c e (k i b u ik i film d a h a ç e ­ k im le r i s ı r a s ı n d a b ü y ü k ilg i to p la m ış tı) J u l i e h e r ş e y d e n e lin i a y a ğ ın ı ç e k ti.

F r a n s ız y a p ı m c ı l a r d a p e k is te k li g ö r ü n m ü y o r l a r ­ dı. K im ile ri J u l i e ’n in R ififi’y i y e n id e n ç e k m e s in i i s t i ­ y o r, k im ile r i d e b e n d e n n e f r e t e d iy o rd u . « F ra n s ız k o m p ­ le k sim » y e n id e n d e p r e ş ti. J u l i e b o ş u n a k u r u n t u d u y ­ d u ğ u m u s ö y lü y o r, b e n d e k o m p le k s in b i r d i ğ e r a d ı n ı n d a k u r u n t u o ld u ğ u n u s ö y lü y o rd u m . S a y ıs ız film d e F r a n s ız y ö n e tm e n le r le ç a lı ş m a m a r a ğ m e n b u k u r u n ­ tu y u ta ş ıy o r u m h â lâ . J u li e b u k o n u d a ş ı m a r ı k b i r ço ­ c u k g ib i d a v r a n ı y o r d u , h e m k e n d in d e n b a ş k a y ö n e t­ m e n le r le ç a lış m a m ı is tiy o r h e m d e h e r f ilm in d e y a n ı

Mfl

o a ş ın d a o lm a m ı b e k liy o r d u . U z u n a y r ıl ı k l a r ı n h o r İm r a b e r liğ i b o z a b ile c e ğ in i s ö y lü y o rd u . B ir film iç in bir’ b ir im iz d e n a y r ılm a m ız g e r e k in c e e n g e ç o n h a f t a s o n ­ r a b u lu ş u y o r d u k . A m a h e m y a z a r h e m y ö n e tm e n o la n b ir in in , b i r film iç in e n a z b i r y ıl ç a lış m a s ı g e r e k ir .

J u l i e ’n i n ö n e r ile r in i s e v in ç le k a b u l e d iy o rd u m , k e n ­ d im e g ö r e n e d e n le r im v a r d ı. B e n siz b i r film y a p m a s ı b e n i k ı s k a n ç l ı k t a n d e lir tiy o r d u . B a ş k a k a d ı n l a r l a film y a p m a s ın ı s e v m e m . Y ö n e tm e n le b a ş k a d ı n o y u n ­ c u n u n ilişk isi, iş in g e r e ğ i ç o k y a k ın d ır . A m a y a ln ız ­ c a e r k e k le r le b i r f ilm y a p a r s a d a J u l i e ’y i g e n e k ıs ­ k a n a c a ğ ı m ı s ö y le m e k is te rim . Y ö n e tm e n k e n d is in i t ü ­ m ü y le f ilm in e a d a r , g e c e g ü n d ü z o n u d ü ş ü n ü r . T ü m s e v g is in i g ü c ü n ü k o y a r o r t a y a . B ir y ıl b o y u n c a J u l i e ’ n i n d ü n y a s ı n d a n k o v u lm a k f i k r i b e n i h e r z a m a n ü r ­ k ü t m ü ş tü r . Ş im d ilik b ö y le s o r u n l a r ım ı z y o k tu . Ç ü n k ü ik im iz ­ d e iş s iz d ik . K ita p o k u m a y a , t i y a t r o y a v e d o s tla r ım ız a a y ı r ı y o r d u k z a m a n ım ız ın ç o ğ u n u . E n s ık ı d o s tu m u z d a F r a n ç o is e S a g a n ’dı.

F r a n ç o is e g e r ç e k b i r d o s ttu r . İ h t i y a ç d u y d u ğ u n u z h e r a n y a n ın ız d a d ır . Y a ş a n tıs ın ı s e v d ik le r in e a d a m ı ş ­ tır. A ç ık y ü r e k li d i r h e r z a m a n . K im i z a m a n d a k a ­ le m in d e n k a n d a m l a r . C e z a y ir s a v a ş ı n a iliş k in a c ım a ­ sız b i r d iz i y a z ıs ı v a r d ır . O n u n l a b ir lik te o l m a k t a n b ü ­ y ü k m u t l u l u k d u y u y o r d u k . K e n d in e ö z g ü b i r ç e k ic i­ liğ i, y u m u ş a k lığ ı v a r d ır . C in g ib i z e k i v e e s p ir ili b i r k a d ın d ır . J u lie o n a ş ö y le d e r h e p : « F ra n ç o ise , i n s a n a n l a t t ı k l a r ı m d in le y in c e s e n in d ü n y a n ı n e n e s p irili k a d ı n ı o ld u ğ u n u a n lıy o r.»

G e r ç e k te n d e F r a n ç o is e S a ğ a n h a f i f b i r k o n u ş m a b o z u k lu ğ u n u n , d u d a ğ ı n d a n d ü ş m e y e n s i g a r a s ın ı n , d ı ­ ş ı n d a g ü l ü n ç ö y k ü le r in i g e c e k u lü p l e r i n e s a k l a r . O y ı l la r d a k u l a k l a r ı d e le n m ü z iğ iy le ü n l ü N e w J i m m y ’ 147

y e g itm e y i s e v iy o rd u . A lış k a n lığ ım g e r e ğ i b i r o r k e s t ­ r a n ı n u ğ u l t u s u n u u n u t u p a n l a t ı l a n l a r ı r a h a t l ı k l a iz ­ le y e b ilirim . J u lie b u n u b e c e re m e z , a y n c a g e c e k u l ü p ­ l e r in i d e s e v m e z . B ö y le b i r y e r e g id ild iğ in d e J u l i e tü m n e ş e s in i c o ş k u s u n u y i t i r i r s e v im s iz , s o m u r t k a n b ir i o lu p ç ık a r . F r a n ç o is e ’m a l ç a k se sle , d u d a ğ ı n d a n d ü ş ­ m e y e n s i g a r a s ıy l a a n l a t t ı k l a r ı n ı d u y a b ilm e k iç in o la ­ ğ a n ü s t ü b i r ç a b a h a r c a r d ı. İ ş te b u z o r lu d ö n e m d e , d o s tla r ım ız la , ç o c u k la r la a v u n u y o r d u k , s o n r a b i r g ü n a n n e m ç ı k a g e ld i. A n n e m a k ılc ılığ ı s e v e r. J u l i e ’y i b e ğ e n iy o r d u a m a k ız ın ın g ü ­ n a h k â r y a ş a m ı m k a b u lle n e m iy o r d u . İk im iz d e d a h a b o ş a n m a m ış tık . J u l i e v e P a n A t i n a ’d a v e L a u s a n n e ’d a b i r k a ç k e z k a r ş ıla ş m ış la r d ı. P o litik a v e k o n u ş m a d ı k l a ­ r ı s ü r e c e iy i a n la ş ıy o r la r d ı. P a n h e r z a m a n k i t u t u ­ m u y la , J u l i e ile y a ş a m a m a k a r ş ı ç ık m ıy o r a m a k e n ­ d i s in d e n b o ş a n m a m a m ı is tiy o r d u . J u l i e ’n i n k a r ı s ı d a b o ş a n m a k is te m iy o r d u .

A n n e m in y e n i M e lin a ’y a a lış m a s ı e p e y z a m a n a l ­ dı. G ü n a h y a d a d e ğ il a m a y a ş a n t ı m d a b ü y ü k d e ğ iş ik ­ l i k le r o lm u ş tu . A n n e m b e n i s a k i n a ile y u v a s ı n d a g ö r ­ m e y e a lı ş k ı n d e ğ ild i. K o n u ş m a b iç im im in d e d e ğ iş ti­ ğ in i f a r k e t t i . A r tık « s o ru m lu lu k » s ö z c ü ğ ü n ü e s k is i g i­ b i k u lla n m ıy o r d u m , « d ü r ü s tlü k » d e ik i y ü z lü lü k d e n a r ın m ış tı. « T üm A t i n a d iy o r ki» g ib i d e ğ iş le r e d e y e r y o k tu d ilim d e . Ö z e tle : a z d a o ls a b i r d is ip lin e s o k m u ş ­ t u m k e n d im i. V e b u y e n i b i r o lg u y d u b e n im için .

A n n e m J u l i e ’n i n ü n ü n ü n k o m ü n i s t o lm a s ı n d a n k a y n a k la n d ı ğ ın ı b iliy o r v e b u n u d a a ç ık ç a s ö y le m e k ­ t e n k a ç ın m ıy o r d u . A m a a n n e m i n k o y u b i r d i n d a r o l­ d u ğ u n u b ile n J u l i e g ö z le r in i k o c a m a n k o c a m a n a ç a ­ r a k ş a ş k ın lık la : « A m a m a m u ş k a , k o m ü n iz m h ır is tiy a n l ı ğ a y a k ı n b i r d ü ş ü n c e b iç im id ir.» d iy o rd u .

J u l i e ’n i n b u s ö z le ri b i t ip t ü k e n m e k b ilm e y e n t a r ­ 148

t ı ş m a l a r a n e d e n o lu y o r h e p im iz g ü lm e k t e n k a t ı l ıy o r ­ d u k . B ö y le a n l a r d a J u l i e ’n i n u y g u la d ığ ı y ö n te m a n ­ n e m i ç ile d e n ç ık a r ıy o r d u . I n c il’d e n a l ı n t ı l a r y a p ıy o r v e şö y le d iy o r d u ö rn e ğ in : « B u ra d a A z iz J e a n ’a t e r s d ü ş ü y o r s u n u z . A z iz J e a n d e r k i...»

M a m u ş k a h e m e n a tılıy o r : «A ziz J e a n h i ç b i r z a ­ m a n b ö y le b ir ş e y s ö y le m e m iş tir.» J u l i e k o ş u p I n c il’i g e tir iy o r , b ilm e m k a ç ın c ı b ö l ü m ü n b ilm e m k a ç ın c ı d e ­ y işi d e r k i... A n n e m s u s u y o r d u b u n u n ü z e r in e . S o n u n ­ d a e v im iz in a n a te m a s ı h a l i n e g e le n ş u c ü m le y i ic a d e tti: « E ğ e r iz in v e r ir s e n iz b e n ş ö y le d ü ş ü n m e k is ti­ y o ru m ...»

B ir p a z a r s a b a l u R e n a ’y l a M a m u ş k a b i r g ü n ö n c e g ö r d ü k l e r i b i r f ilm d e n s ö z e ttile r. B e ğ e n ip b e ğ e n m e ­ d ik le r in i s o rd u m . A n n e m p a r m a ğ ı y l a J u l i e ’y i g ö s te ­ re r e k : « B e ğ e n m e m iz e iz in v e r iy o r m u a c a b a ?

— J u lie , d iy e d e v a m e tti R e n a , s e n in le ta n ış m a d a n b i r f ilm in d e n y a h o ş la n ıy o r y a d a h o ş la n m ıy o r ­ d u k , ş im d i is e ö n c e b e ğ e n ip b e ğ e n m e m e m iz g e r e k t i ­ ğ in e k a r a r v e r m e m iz g e re k iy o r.»

J u lie h iç te p k i g ö s te r m e d i b u sö z le re . Ö n c e e lle r i d u d a k l a r ı n a g ö tü r d ü . R e n a y e n id e n k o n u ş m a k ü z e r e a ğ z ın ı a ç m a y a h a z ır l a n ı r k e n . S u s m a s ın ı i ş a r e t e tti.

J u l i e b i r s e n a r y o ü z e r in d e ç a lış ır k e n o n u iz le m e y e b a y ılırım . A k lın a b ir ş e y g e ld i m i h e r z a m a n a y n ı b i ­ ç im d e d a v r a n ı r . E lle rin i d u d a k l a r ı n a g ö t ü r ü r , v e n e ­ re d e y s e g ö z le ri y u v a l a r ı n d a n u ğ r a y ı n c a y a d e k ö y le ­ c e d u r u r . S o n r a e lle r i ik i y a n ı n a d ü ş e r , v e y ü z ü a n ­ la m s ız b i r ifa d e y e b ü r ü n ü r . A y n ı b u k o n u ş m a n ı n g e ç ­ tiğ i g ü n g ib i. G ö z le r in in s a b itle ş tiğ in i f a r k e t t i m . A n ­ n e m k o n u ş m a k is te y in c e o n u s u s tu r d u m : « S u s d o ğ u ra c a k .»

149

B irk a ç d a k i k a l ı k b i r s e s s iz lik d a h a . S o n u n d a J u lie m ı r ı ld a n m a y a b a ş la d ı: «B ir f ik r im v a r , h e r k e s i k e n ­ d i g ib i d ü ş ü n m e y e y ö n e lte n b i r a d a m ı n ö y k ü s ü ...

B ir a n d u r d u . B en: « D e v a m et» d e d im .

D e v a m e tti.

B u a d a m , g ir d iğ i h e r ç e v re y e m u t lu l u k s a ç ıy o r, a m a o r t a d a n k a y b o lu n c a h e r k e s m u t s u z o lu y o r. H e rşe y i b o z u y o r b u a d a m . Ş e y ... Ş ey , b i r k a d ı n a r a s t l ı ­ y o r...» J u l i e b a ş ı n ı k a l d ı r ı p g ö z le r in i b a n a ç e v ird i: «Bu k a d ı n Y u n a n lı.» « A d a m d a A m e rik a lı» d iy o ru m .

J u l i e b a ş ın ı s a llıy o r. « E v et A m e r ik a lı. G ittiğ i h e r y e r d e A m e r ik a n y a ­ ş a m b iç im in i g ö tü r m e y e ç a lış ıy o r. K ö tü b ir i d e ğ il. İ n a ­ n ılm a z s a f lı k t a y a ln ız c a . B ir t ü r iy ilik p e r is i... K a d ın ..

K a d ın ç o k m u tlu . B u n a d a y a n a m ıy o r . M u tlu o lm a m a ­ sı g e r e k tiğ in e in a n ı y o r a d a m . B ekle..»

B e k le m e m e g e r e k y o k tu . Y u n a n i s t a n ’d a ç e k ile c e k y e n i film im iz in k o n u s u n u n h a z ı r o ld u ğ u n u b iliy o r­ d u m a r tı k . J u lie : « Ö y k ü P ir e l i m a n ın d a g e ç iy o r» d e d iğ in d e s e v in ç n a r a l a n a t m a y a b a ş la d ık .

13 Ö y k ü y e b i r is im b u l a m a m ı ş t ık d a h a . K e n d i a r a ­ m ız d a « M u tlu F a h iş e » d iy o r d u k . F ilm b ittiğ in d e o n a a d ı m s e v g ili d o s tu m u z H a r r y K u m i t z v e rd i: P a z a r l a n A sla.

J u l i e ö y k ü n ü n b a ş ın ı, o r t a s ı n ı v e s o n u n u b iliy o r a m a s e n a r y o y u Y u n a n i s t a n ’d a y a z m a k is tiy o r d u . H iç n o t a lm ıy o r, f ilm in A t i n a s o k a k l a n n d a . P ir e t a v e r ­ n a la r ın d a , b u z u k i l e r e ş liğ in d e l i m a n d a d o ğ m a s ın ı is ­ 150

tiy o rd u . H e m e n g itm e k y a n lıs ıy d ı a m a p a r a s a l s o r u n l a n ç ö z ü m le m e m iz g e r e k iy o r d u . B u n u n b ü y ü k b i r s o ­ r u n d o ğ u r m a y a c a ğ ı k a n ıs ın d a y d ık , f ilm b ü y ü k p a ­ r a l a r a m a lo lm a y a c a k tı. J u lie k a p ı k a p ı d o la ş ıp y a p ı m ­ c ı l a r la k o n u ş u y o r d u . Ç a b a l a n b o ş u n a y d ı, k im s e n in M u tlu F a h iş e ’y le ilg ile n d iğ i y o k tu . N e y a p a c a ğ ım ız ı ş a ş ır m ış tık . T a n ıd ığ ım ız z e n g in i n s a n l a n n b i r lis te s i­ n i y a p t ı k J u l i e b i r e r b i r e r o n l a r l a t e m a s e tti. S o n u ç s ı­ f ı r a s ı f ı r e ld e v a r s ıfır. O n a s is ’le g ö r ü ş tü k . M u tlu F a ­ h iş e ilg ile n d ir m iy o r d u o n u . B ir a r a , b i r y a p ım c ı ilg i­ l e n i r g ib i o ld u . F a h iş e n in ö y k ü s ü n ü b e ğ e n m iş ti a m a « A m e r ik a n d o n a n m a s ın a » iliş k in b ö lü m ü ç ı k a r m a k is ­ tiy o r d u s e n a r y o d a n . J u l i e f ilm in b i r k o m e d i o ld u ğ u ­ n u a n l a m a d ın ı z g a l i b a d iy e r e k a y n l m ı ş y a p ım c ın ın y a n ın d a n . Y e n id e n ç a lm a d ık k a p ı b ır a k m a d ık . S o n u ç b o ş u n a y d ı. B e n Y u n a n i s t a n ’a g id ip p a r a b u l m a y a ç a ­ lış tım . J u lie d e İ n g ilte r e v e İ t a l y a ’y a g itti.

G e n e n a f ile ...

R e n a te le f o n e ttiğ in d e Y u n a n i s t a n ’d a y d ım . J u lie ile k o n u ş m u ş la r , o d a d a y a n a m a y ı p b ü t ü n t e m b ih a tla r a r a ğ m e n b e n i a r a m ış . N u r e m b e r g D u r u ş m a s ı ’y l a ü n k a z a n a n A b b y M a n n , y a p ım c ılığ a b a ş la m ış . İ n g r id B e r g m a n v e B u r t L a n c a s t e r ’i n o y n a y a c a k l a r ı b i r f il­ m in y ö n e tm e n liğ in i J u l i e ü s tle n m iş . B e r g m a n v e L a n ­ c a s t e r d a h a ö n c e k i ç a lı ş m a l a r ın ı n d a e tk is iy le M ac C a r t y s m ’e d e k u l a k a s m a y a r a k J u l i e ’n in film i y ö n e t­ m e s in d e n ç e k in m e d ik le r in i s ö y le m iş le r. J u l i e b u t e k ­ lifi k a b u l e d ip e tm e m e k a r a s ı n d a b o c a la d ığ ı iç in R e n a ’ y ı a r a m ış . R e n a te le f o n d a b a n a J u l i e ’yi a r a y ı p ö n e r iy e k a b u l e tm e s in i s ö y le m e m iç in y a lv a r d ı. U z u n u z u n d ü ­ ş ü n ü p J u l i e ’y i a r a d ı m ... k a b u l e tm e m e s in i s ö y le m e k ü z e re . B e n i y a n lış a n la y a b ilir d i, a m a ö y k ü n ü n d o ğ u ­ ş u n u ve n a s ıl e tk ile n d iğ im iz i h a tırla ttım .

K endi film im iz i ü r e t i p b i r l i k te k a lm a m ız g e r e k tiğ in i s ö y le ­ 151

d im o n a . B u n u n ü z e r in e J u l i e ’n i n a k l ı n a U n ite d A rt i s ts g e ld i. A v r u p a g e n e l te m s ilc ile ri C h a r le s S m a d ja ile iliş k i k u r d u . S m a d ja s e n a r y o y u is te m iş . J u l i e s e ­ n a r y o n u n h a z ı r o lm a d ığ ın ı Y u n a n is t a n ’d a y a z m a y a b a ş l a y a c a ğ ı n ı s ö y le m iş. « S e n a r y o y u o k u m a d a n siz i n a s ı l d e s te k le y e b ilirim ?

— D ü ş ü n c e y i n a s ıl b u ld u n u z ?

— K o n u ilg in ç a m a ..

— A m a n e ? M ily o n la r c a d o l a r s a ğ l a y a n ç o k s a ­ y ı d a film y ö n e ttim . S iz d e k im i y a p ı m l a r ı n ı z l a n e r e ­ d e y s e ü z e r in iz d e k i g ö m le k te n b ile o la c a k tın ız . O y s a b u film le k a y b e d e c e ğ in iz m i k ta r , to p u to p u 120.000 d o la r. B ir film b u n d a n d a h a u c u z a d a m a le d ile m e z ya?

— T a b i h a k lıs ın ız , s ö y le d ik le rin iz i k a b u l e d iy o ­ r u m , d e m iş S m a d ja . H iç b irş e y y a z m a d ın ız m ı?

— Y a z m a d ım .

— A dı ne?

— K im in ?

— M u tlu F a h iş e ’n in.»

J u l i e M u tlu F a h iş e ’y e b i r a d b ile d ü ş ü n m e m iş ti.

S m a d j a ’n ı n y a n ı n d a k i o d a d a Ily a L o p e r t o tu r u y o r m u ş «Ilya, d e m iş J u lie .

— A m a b u e r k e k ism i.

Illy a , ik i «1» ile.

— Y a! Ö y le m i?»

S e ssiz lik . « Ö y k ü n ü z ü n a s ü b a ş l a t a c a ğ ı n ı z ı b iliy o r m u s u n u z b a ri? » J u l i e a n s ız ın k o n u y u k a f a s ı n d a c a n la n d ır m ış . « P ire lim a n ın d a , r ı h t ı m d a ç a lış a n i n s a n l a r . B ir k ız k o y a r a k m e n d ir e ğ e g e lir. B ir y a n d a n k o ş a r b i r y a n d a n s o y u n u r . Ç ır ılç ıp la k l i m a n d a d e n iz e a t l a r . B ü tü n e r ­ k e k le r d e o n u n p e ş in d e n s u y a d a la r.»

152

B a y ıld ım , d e m iş S m a d ja .

B ir k a ç s a a t s o n r a ş u t e l g r a f ı a lıy o ru m : « T a n n S m a d ja ’y ı k u t s a s ı n . H e r ş e y i h a z ır la . B ir a y s o n r a ç e ­ k im e b a ş lıy o ru z .»

A t i n a ’d a , L ic a b e th y o k u ş l a r ı n d a n b ir in d e D im o c r i t o u s o k a ğ ı n d a b i r e v k ir a la d ık . K ir a la d ığ ım ız y e r ev d e n çok b ir y a ta k h a n e , lo k a n ta , k a h v e h a n e y a d a k u l ü b ü a n d ır ıy o r d u . G irip ç ı k a n d o s tla rım ız , o y u n c u ­ la r , te k n is y e n le r , a k r a b a l a r , h e r k e s a y n ı u m u t v e k a y ­ g ıy ı p a y la ş ıy o r d u . S o h b e t e d ip , g ü l ü p e ğ le n iy o r b u z u k i d in le y e r e k t a v l a o y n u y o r d u k . J u l i e ’n i n b u g ü r ü l t ü iç in d e n a s ı l ç a lı ş t ı ğ ı n a ş a ş ıy o r d u m , a m a y a z a b ilm e s i iç in g e r e k li a t m o s f e r b u y d u . K im i z a m a n ç a lış m a s ı­ n a a r a v e r d iğ in d e , P ir e ’y e k o ş u p b a z ı a y r ı n t ı l a r ı i n ­ c e liy o r g e n e b ü y ü k b i r g ü r ü l t ü p a t ı r t ı y l a e v e d ö n ü ­ y o rd u k , J u l i e y e n id e n y a z m a y a k o y u lu y o r d u . O n g ü ­ n ü n s o n u n d a s e n a r y o ta m a m l a n m ı ş tı . O la y ı k u t l a m a ­ m ız g e r e k tiğ in i s ö y le d im . İ ş te t a m o a n d a J u lie , S m a d ­ j a ile y a p ı l a n a n l a ş m a n ı n tü m a y r ı n t ı l a r ı m a n l a t t ı b a ­ n a . Ş im d ilik y a ln ız c a b i r ö n ö d e m e y a p ılm ış tı, e ğ e r U n ite d A r tis ts s e n a r y o y u b e ğ e n ir s e g e r e k li p a r a n ı n t ü ­ m ü n ü v e r e c e k ti, e ğ e r b e ğ e n m e z s e , ö n ö d e m e y i %■ 6’lık b i r f a iz o r a n ıy l a g e r i v e r m e k z o r u n d a y d ık . B u n la r ı d u y d u ğ u m d a b a y ı l a c a k t ım a z k a ls ın . Ö n ö d e m e n in t ü ­ m ü n ü h a r c a m ı ş t ı k n e r e d e y s e ..

— «Ya beğenmezlerse?

— B e ğ e n e c e k le rin i s a n ıy o ru m .»

J u l i e S m a d j a ’y a te le f o n e tti. Y a z b itm e k ü z e re , d e d i, s e n a r y o y u P a r i s ’e g ö n d e r ip v a k i t k a y b e tm e k i s ­ te m iy o r u m . E ğ e r S m a d ja A t i n a ’y a g e lm e y i k a b u l e d e r ­ s e v a k i t t e n k a z a n a c a k t ı k . E rte s i s a b a h g e ld i. J u l ie s e ­ n a r y o y u o k u d u . S m a d ja d a o lu m lu d a v r a n ı p , la f ı u z a t ­ m adan: K a r a n N e w Y o rk v e re c e k , a m a p a r a y ı v e r m e le ­ 153

r i iç in o n l a r ı i k n a e tm e y e ç a lış a c a ğ ım . H a y d i, b a ş l a ­ y ın film in iz e .»

H e rk e s i b i r t e l a ş t ı r a ld ı. S m a d ja y a r ış ı b a ş l a t a n h a k e m g ib iy d i. H e p im iz k o l l a n s ıv a d ık , b i r a v u k a t s ö z le ş m e y i ik i s a a t t e h a z ır la d ı. D o s tla r ım ız d a n b ir i h e ­ m e n b i r y a p ım ş i r k e t i k u r d u . K a r d e ş im S p ir o s b a k a n ­ l ığ a k o ş u p d ış ç e k im le r iç in g e r e k li o la n iz in b e lg e ­ l e r in i a ld ı J u l i e u ç a k l a P e r e m a ’y a g id ip l i m a n d a ç e ­ k im y a p ılm a s ın ın s a k ın c a s ı o lu p o lm a d ığ ın ı ö ğ re n d i.

P a n b i r b a n k a y ı g a r a n t ö r l ü ğ e i k n a e tti. D e n n y V a c h l i o tt i ’y le b e n d e k o s t ü m le r iç in g e r e k li o la n k u m a ş l a n a l m a k ü z e r e ç a r ş ı y a ç ık tık . B a b a m b i r m u c iz e y a ­ r a t ı p t e le f o n u m u z u b a ğ l a t tı , a n n e m d e d e k o r iç in g e ­ r e k li d u v a r k a ğ ı t l a n n ı g e tir d i. E le k trik ç i, te k n is y e n v e a y n ı z a m a n d a ş o f ö r lü k d e y a p a n S te p h a n o s g e r e k ­ li a k s e s u a r l a r ı b u l m a y a k o ş tu . T a m b i r a ile o r d u s u g ib i d a v r a n ı y o r d u k , o r d u m u z s e v im li a m a t ö r le r d e n k u r u l u y d u . H e r k e s s e v g iy le ç a lış ıy o rd u . S te l la ’n m y a ­ p ım ın ı n i ş a n lıs ın ın ç e y iz p a r a s ı y l a g e r ç e k le ş tir e n V a ss ily L a m b iris b u k e z d e b iz e y a r d ım c ı o lu y o rd u . B i­ z im e v i o te l v e b ü r o g ib i k u l l a n ı r k e n V a s s ily ’n in a r a ­ b a s ı d a t e k u la ş ım a r a c ım ız d ı. A n tik a s a y ıla b ile c e k t ü r d e n b i r M e r c e d e s ’i v a r d ı. A m a b e n z in k o n d u ğ u n ­ d a h â l â ç a lış ıy o rd u . K im i z a m a n iç in d e « O p e r a d a b i r g ece» a d lı o y u n d a k i M a r x k a r d e ş l e r i n s o y u n m a o d a ­ s ın d a n d a h a ç o k in s a n a lıy o r d u . Ç ile k e ş b i r a r a b a y d ı V a s s ily ’n i n M e r c e d e s ’i, a d ı n ı d a R o s s in a n te k o y m u ş tu .

B ü t ü n b u a n l a t t ı k l a r ı m d a n , te la ş lı o ld u ğ u m u z iz le n i­ m in i u y a n d ı r d ı y s a m s iz d e b i r y a n l ı ş a n l a ş ı l m a sö z k o n u s u . J u l i e ’n i n s ü k u n e t i h a y r a n l ı k v e ric iy d i. N e is te ­ d iğ in i k e s in lik le b iliy o r d u . G ö n ü llü o r d u s u , A m e r ik a n k a r a r l ı l ı ğ ı n a Y u n a n ç a b u k lu ğ u g e tir iy o r d u . R o l d a ğ ı ­ tım ı b iz im e v d e y a p ıld ı. G e o rg e s F o u n d a s ’m d u y g u lu , y a k ış ık lı jö n p r ö m i e r r o l ü n e g e tir ilm e s i e n ç o k b e n i ır>4

s e v in d ir m iş ti. T ito s W a n d is y e te n e k li b i r o y u n c u y d u .

K o to p o u li T i y a t r o s u n d a v e k e n d i k u r d u ğ u t i y a t r o d a ö n e m li r o l l e r a lm ış tı. J u l i e b iz e k a t ı l m a s ı n ı ö n e r d i. T i­ to s ç o k s e v in d iğ in i, a m a k e n d is in e ö n e r ile n r o ld e b i r t e k d a h i o ls u n , s ö z ü o lm a d ığ ın ı s ö y le d i. J u l i e b u n u n ö n e m s iz o l d u ğ u n u v e r o lü n ö n e m in i a n l a t t ı T ito s ’a. « M a d e m s iz b ö y le s ö y lü y o r s u n u z , b u y e te r li b e ­ n im için» d e d i T ito s.

R o lü k a b u l e tti. J u l i e s o n r a b e n im ç o k e s k i b i r d o s tu m la te m a s k u r d u : D e s p o ’y la . D e sp o Y u n a n T r a ­ je d ile r in in t ü m ü n d e k o r o y u y ö n e tm iş ti, J u l i e is e o n a b i r k o m e d id e ro l ö n e r iy o r d u . « S a n ıy o ru m b i r y a n lış lık y a p ıy o r s u n u z , d e d i D e s ­ po.

B e n b i r t r a j e d i o y u n c u s u y u m , h i ç b i r k o m e d id e o y n a m a d ım .

— Y a n ılıy o r u m b e lk i a m a , b a ş a r ı lı o la c a ğ ın ız ı d a b iliy o ru m .

— H a n g i ro lle ?

— P ir e li o r o s p u ro lü y le .

— B e n m i?

— E v e t siz.

— M e lin a s e n i n b u A m e r ik a lın d e li m i?

— O n a g ü v e n D esp o .

— B u r o l ü o y n a y a c a ğ ım ı m ı s a n ıy o r s u n ?

— E v et.

— P ir e li b i r o ro s p u , a m a n T a n rım !»

R ol d a ğ ıtım ı n e r e d e y s e ta m a m la n m ış tı. A m e r ik a ­ lı H o m e r T h r a c e tip in i c a n l a n d ı r a c a k o y u n c u e k s ik ti y a ln ız c a . H iç k im s e y i b u la m a m ış tık . S e n a r y o y u y a z a r ­ k e n , J u l i e J a c k L e m m o n v e y a H e n r y F o n d a ’yı d ü ş ü n ­ m ü ş tü . A m a p a r a s a l d u r u m u m u z b u d e n li d e ğ e rli o y u n c u l a r l a iş b irliğ i y a p a c a k d ü z e y d e d e ğ ild i. J u lie h e s a p l a n d u r m a d a n g ö z d e n g e ç ir iy o r g e ç ir iy o r d u . A m a s o n u ç d a h e p 6000 d o la r lık b i r ö d e n e k ç ık ıy o r d u o r t a ­ 155

y a . L e m m o n v e y a F o n d a b ö y le s in e k ü ç ü k b i r p a r a y ı a s l a k a b u l e tm e z le rd i. B u n u n ü z e r in e J u lie b a n a d ö ­ nüp: « K ızılay y a r a r ı n a o y n a m a y ı k a b u l e d e c e k b i r o y u n ­ c u y u h a n g i c e h e n n e m d e n b u l u p ç ık a r a y ım ? » Ş ö y le d e d im : «B en k a b u l e d e c e k b i r i n i ta n ıy o r u m .

— K im ?

— S en.

— M e lin a s e n d e lis in . Y ü z ü m e h iç b a k m ı y o r s u n g a lib a .»

J u l i e s o n r a V a n J o h n s o n ’u d ü ş ü n d ü a m a o n u n is ­ te d iğ i f i a t a d a u la ş m a m ız m ü m k ü n d e ğ ild i. B ir g ü n R o m a ’d a o l a ğ a n ü s t ü y e n i y e t e n e k l e r o ld u ğ u n u s ö y le ­ m iş le r J u l i e ’ye. O d a b i r u ç a ğ a a t l a y ı p R o m a ’y a g itti a m a n e y a z ık k i e li b o ş d ö n d ü . S o n u n d a h e y e c a n ın ı d e n e tle m e y e ç a lı ş a r a k o y n a m a y a k a r a r v e rd i.

Z a m a n a n ı l a n , ç e ş itli r e n k l e r e b o y a r , ı ş ı k t a b o ğ u ­ l u r l a r . P a z a r l a n A s la ’y ı h e r d ü ş ü n d ü ğ ü m d e g ö z le rim k a m a ş ı r , y a ln ız c a g ü n e ş i g ö r ü r ü m . O y s a b iz g ö lg e le r ­ d e n p a y ım ız ı a lm ış tık . B ir in s a n ın , iş d ile n m e s i k a d a r a c ım a s ız b i r o la y d ü ş ü n ü le m e z . B iz l o k a n t a l a r d a , so ­ k a k l a r d a ç e v re m iz d e d u r m a d a n iş d ile n e n i n s a n l a r a r a s lıy o r d u k . O y ı l la r d a a r t ı k p o litik b ilin c im e k a v u ş ­ m u ş tu m . H a n g i t a r a f t a n o lm a m g e r e k tiğ in i b iliy o r ­ d u m a r tık . B a ş b a k a n K a r a m a n l i s ’in t u t u c u o ld u ğ u n u v e A m e r ik a n d e n e tim in e a ç ık o ld u ğ u n u f a r k e d iy o r d u m . B e n s u y u n ö b ü r y a k a s ın d a y d ı m a m a k a r ş ı t a r a ­ fa b a k t ı ğ ı m d a K a r a m a n li s ’in b iz im s a f la r ı m ız d a y e ra l m a y ı ş ı n a ü z ü l ü y o r v e b iz le r e k a tı l m a s ı n ı iç te n lik le d iliy o r d u m . Ç e v r e m d e k ile r in k a r ş ı ç ı k m a l a r ı n a r a ğ ­ m e n K a r a m a n l i s ’i n iy i n iy e tle Y u n a n e k o n o m is in i k u r ­ t a r m a y a ç a lış tığ ın a in a n ıy o r d u m . A m a g e liş m e le r ç o k y a v a ş ile rliy o rd u . ır > ü

B in le rc e g e n c in iş b u l m a k a m a c ı y la ü lk e le r in i ü ır k e tm e le r in e i n s a n ı n y ü r e ğ i d a y a n m ıy o r d u .

B ü r o m u z o lm a d ığ ı iç in f i g ü r a n l a r ı e v d e k a b u l e t ­ m e k z o r u n d a y d ık . J u l i e S m a d j a ’n ı n o fis in d e a n s ız ın b u l d u ğ u s a h n e y i s e n a r y o y a e k le m iş ti. İy i y ü z ü c ü le r in p e ş in e d ü ş tü . Y ü z le rc e i n s a n o t u r m a o d a m ız a y ığ ıld ı.

J u lie e n f a z l a y ir m i k iş iy e r o l v e r e c e k ti. « B a ş k a b ö lü m le r d e d e , f i g ü r a n a ih tiy a c ım ız o la ­ c a k d e d i o n la r a . B u s a h n e d e P ir e l i m a n ın a d a l a c a k e r k e k l e r g e r e k li. İy i y ü z ü c ü le r e lle r in i k a ld ır s ın la r .»

B ü t ü n e lle r h a v a y a k a lk tı. J u l i e y a ş l ı ç ö k m ü ş b i r a d a ­ m ı i ş a r e t e d e re k : «İyi y ü z e r m isin iz ? » A d a m s e s in i ç ı k a r m a d a n , e lle r iy le h a v a d a d a i r e ­ l e r ç iz d i. B u Y u n a n c a ’d a « H a rik a y ım d ır» d e m e k tir .

J u lie d a h a g e n ç ş iş m a n c a b i r i n i i ş a r e t e tti.

«Y a siz ?

— E s t h e r W illia m s k a d a r » d e d i g e n ç a d a m , c in s i­ y e t a y r ıl ı k l a r ı n ı n ö n e m i y o k tu o n u n iç in a n la ş ıla n .

Sıska gözlüklü bir adam, Julie’ye yaklaşıp kolunu tuttu, kaygıyla adam a bakıyorduk. « L im a n d a a k ı n t ı l a r f e la k e ttir .

— B e n a d a l a r d a b ü y ü d ü m , d e d i u f a k te f e k a d a m g ü lü m s e y e r e k . Y u n u s l a r la b ile y a r ış ırd ım .»

B ir d e n J u l i e ’n in y ü z ü n ü n d e ğ iş tiğ in i g ö r d ü m . E n ç o k g ü l d ü r ü s a ğ l a y a c a k ç e k im i b u lm u ş tu . « N o t a l M elin a » d e d i. « G ö z lü k le rin i ç ı k a n p , c e b in e y e r le ş tir ip s u ­ y a a t l a y a c a k , y ü z e y e ç ık tığ ın d a y e n id e n g ö z lü k le r in i ta k ı p y ü z m e y e b a ş la y a c a k .» Ç e k im d e u f a k t e f e k a d a m ç o k iy iy d i. S ü k u n e tle g ö z lü k le r in i ç ı k a n p s u y a a tla d ı, y ü z e y e v a r d ı ğ ı n d a y e ­ n i d e n ta k tı, t a k a r t a k m a z d a s u l a r a g ö m ü ld ü . Y ü z m e b ilm iy o rm u ş . N e y s e k i Y o rg o d a f i g ü r a n l a r a r a s ı n d a y ­ dı. Y o rg o g e n iş o m u z lu iy i b i r y ü z ü c ü d ü r . G ü n b o y u n ­ 157

c a y u n u s l a r ı k u r t a r d ı d u r d u . B u z a v a l l ıl a r iş b u lm a a d ı n a P ir e l i m a n ın d a b o ğ u lm a y ı b ile g ö z e a lm ış la r d ı.

O g ü n d e n iz ç iv i g ib iy d i. S u y a d a ld ığ ım d a s o ğ u k t a n a v a z ım ç ık tığ ı k a d a r b a ğ ı r a c a k t ı m n e r e d e y s e . A m a g ü lü m s e y ip ç e k ic i d a v r a n m a m g e r e k iy o r d u . B ir b ir le ­ r i n e v u r a n d iş le r im e a l d ı r m a d a n v a r g ü c ü m le k a h k a ­ h a l a r a ttım . S e n a r y o y a g ö r e Y o rg o ’y a o k a d a r y a k ın y ü z m e m g e r e k m iy o r d u a m a in s a n ı n b i r d e n iz ç e k im i u ğ r u n a ö lm e s i g e r e k m e z ta b i i ...

A k ş a m F ig ü r a n l a r , o y u n c u l a r v e t e k n i s y e n l e r h e p b i r lik te y e m e k y e d ik . Ç o k g ü z e l b i r g e c e g e ç ir d ik . « O lim p iy a t y ü z ü c ü le riy le » r e ç i n a k a d e h le r im iz i t o k u ş ­ t u r u p d a n s e ttik . H e r k e s se v g i d o lu y d u . Y ö n e tm e n e k i­ b in i s e v iy o rd u . E k ip y ö n e tm e n in e ta p ıy o r d u . O y u n ­ c u l a r r o lle r in i s e v iy o r d u v e h e p im iz Y u n a n i s t a n ’a v u r ­ gunduk.

B e n d e c a n la n d ır d ığ ım ız Illy a tip in e b a y ılıy o r d u m . Ö z g ü r lü ğ ü n e d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü , d o s t l u ğ a v e r d iğ i d e ğ e r e v e e n ö n e m lis i h e r k e s i m u tlu g ö r m e a r z u s u n u s e v i­ y o rd u m . E v in d e g e ç ir d iğ i p a z a r l a r a b a y ılıy o r d u m . P ir e ’n i n N o t a r a s s o k a ğ ın d a k i g e n e le v le r d e n b ilg i t o p ­ la m ış tık . K ız la r b iz i s e v g iy e v e b u r j u v a c a k a r ş ıl a ş m ı ş ­ la r d ı, ç a y v e p a s t a i k r a m e d e re k . B e n i s e v iy o rla r d ı.

S te lla ’y la d ü ş k ü n k a d ı n l a r ı n s e m b o lü o lm u ş tu m , o n la ­ r ı n a c ıl a r ı m d ile g e tir d iğ im iç in , a m a I lly a ’y la d ü n y a f a h iş e le r i n i n m a s k o t u o lm u ş tu m . D ö r t b i r y a n d a n m e k ­ t u p l a r a lıy o rd u m , h e p s i d e m e s le k le r in i s a y g ın lık la c a n la n d ı r d ı ğ ım i ç in t e ş e k k ü r e d iy o r la r d ı.

B ir k a ç y ıl s o n r a H a m b u r g ’d a d ü n y a c a ü n l ü R e e p e r b a h n ’a g ittik . Ş u k a d ı n l a r ı n b ilm e m h a n g i a k l a u y a ­ r a k v i t r i n le r d e s e r g ile n d iğ i s o k a ğ a . İ ç le r in d e n b i r i b e ­ n i t a n ı d ı s e s le n d i: « M e lin a s a n a b i r h e d iy e m v a r-» V i tr in in d e n ç ık ıp Y u n a n lı b i r d e n iz c in in a n ıs ı o la n 158

k ü ç ü k k a ğ ı t t a n b i r Y u n a n b a y r a ğ ı v e r d i. H â lâ s a k lu n m b u b a y r a ğ ı.

H e r f ilm in y a z g ıs ın d a ş a n s s ız lık o lu r. P a z a r l a n A s la d a il g in ç ti r S te l la ’y lâ a y n ı y a z g ıy ı p a y la ş tı. Ç e ­ k im in b e ş in c i g ü n ü n d e b i r a n d a h e r ş e y d u r d u . B u k e z n e d e n k u m a r d e ğ ild i. A m a b i r ş a n s o y u n u s ö z k o n u s u y d u g e n e . B ir ç e k im d e J u l i e ’n i n n h t ı m a tı r m a n ı p e lin i b a n a d o ğ r u u z a t a r a k y ü r ü m e s i g e r e k iy o r d u . B ir a n d a o ld u ğ u y e r d e d o n a k a ld ı. S ı r t ı n d a b i r k a y m a o lm u ş tu . Ç e k im e d e v a m e tti, a m a y ü z ü n d e n iy i o lm a ­ d ığ ı a n la ş ılıy o r d u . B ir d o k to r ç a ğ ır d ım te ş h is e g ö r e ü ç h a f ta b a c a k la rın d a a ğ ırlık la rla y a ta k ta y a tm a s ı g e re ­ k iy o rd u . O y a t a r k e n e k ib i te m s ile n b i r d e le g a s y o n g e ­ lip h a s t a l ı ğ ı s ü r e s in c e ö d e n e k s iz iz in le iy ile ş m e s in i b e k ­ le y e c e k le r in i s ö y le d ile r. J u l i e r e d d e tm e y e h a z ı r u z u n ­ c a b i r s ü r e d ü ş ü n d ü . B e n n e d e n in i b ile n t e k k iş iy d im .

U n ite d A r t i s t s ’c ile r d e b u k i t a b ı o k u r l a r s a e ğ e r, g e r ç e ­ ğ i ilk k e z d u y a c a k l a r . F ilm k u r a l l a r ı n t e r s i n e s ig o rta l a n m a m ı ş t ı. J u l i e ’n i n g e r e k li p a r a s ı y o k tu ç ü n k ü .

S a n a t m e v k im iz iç in o ld u k ç a te h lik e li s a y ıla b ile c e k b i r k u m a r d ı b u . Ü ç h a f t a l ı k b i r a r a , o y u n c u la r ı n v e t e k ­ n is y e n le r in ö d e n e k le r i b ü tç e m iz i a l l a k b u l l a k e d e n b i r o la y d ı. N e y s e k i s e v g ili d o k t o r Z a o u s s is d u r u m u m u z u n k a y a n b i r d i s k t e n d a h a te h lik e li o l d u ğ u n u a n la d ı. J u lie ’y e o r to p e d ik b i r k o r s e g iy m e k k a y d ı y l a ç a lış m a iz n i v e r d i.

B u k o r s e b ile J u l i e ’n i n h a y a t ı m d a y e d iğ im e n ş id ­ d e tli t o k a t ı a t m a s ı n a e n g e l o la m a d ı. K e n d i r o l ü n ü n o l­ d u ğ u s a h n e le r i n e n s o n u n d a ç e k ile b ilm e s i iç in ç e k im p la n ı n ı d e ğ iş tir m iş ti. İş e M a n o s H a d jid a k is ’in o l a ğ a n ­ ü s t ü b e s te s i o la n P ir e Ç o c u k la r ı a d lı ş a r k ıy ı s ö y le y e ­ c e ğ im b ö lü m d e n b a ş la d ık . J u l i e ’y i k o rs e s i m a h v e d iy o r ­ d u b e n i d e p la y -b a c k . B e n c e p la y - b a c k ’i r u h s u z b ir i b u lm u ş o lm a lı. B ir f ilm d e ş a r k ı s ö y le n e c e k s e b u ö n ­ 159

c e d e n b a n d a a lın ır . S e s p l a to y a v e r i l i r k a m e r a ç a lış ­ t ı ğ ın d a s e s i iz le m e k g e r e k ir . Ö r n e ğ in a ş k s ö z c ü ğ ü n ü m ü d u y d u o y u n c u , a y n ı a n d a b u n u s ö y le y e b ilm e lid ir n e b i r s a n iy e g e ç n e b i r s a n iy e e r k e n . E ğ e r « sen k ro n » tu ttu r a m a z s a k a m e r a d u d a k la rın ın o y n a m a m a s ı g e re ­ k e n a n d a o y n a d ığ ın ı b e lir le r . D a h a ö n c e h iç p la y -b a c k le ş a r k ı s ö y le m e m iş tim . S in ir liy d im . S ila h z o r u y la ç a l ı ş tı n l ı y o r m u ş u m g ib i g e liy o rd u . J u lie in a n ı l m a z b ir s a b ı r l a b a n a p l a y - b a c k ’in o lu m lu y a n l a r ı n ı a n l a t m a ­ y a ç a lış ıy o rd u . P la to y a b i r o r k e s t r a y e r le ş tir e m e m y a d iy o r d u , s e s k a lite s i p la y - b a c k ’d e k u s u r s u z o lu y o r, m o n ta j k o la y la ş ıy o r ... S ö y le d ik le r in d e n h iç b ir ş e y a n ­ la m ıy o r d u m . Ç e k im i ik i k e z , b e ş k e z o n k e z y e n ile d ik .

H e r: « K e sin s e n k r o n t u t m a d ı » d iy e b a ğ ı r ı ş ı n d a J u l i e ’ d e n n e f r e t e d iy o rd u m .

H a y k ır m a y a b a ş lıy o rd u m : «B en Y u n a n lı d o ğ m u ş u m . Ö z g ü r o lm a m g e r e k . B e­ n i z in c ir e v u r u y o r s u n , b i r r i t m e b a ğ ım lı k ılıy o r s u n .

S e n A m e r ik a n p l a y - b a c k ’in i a ld a ...»

A m a i n a n ı l m a z b i r i n a t l a « v o n S tro h e im » ( k o r s e ­ s in d e n ö t ü r ü o n a b u a d ı ta k m ış tık ) ç e k im i y e n id e n b a ş la tıy o r d u . S in i r iç in d e y d im , s e v g ili S te p h a n o s ’u n d a J u l i e ’d e n y a n a o lm a s ı b e n i iy ic e ç ile d e n ç ık a r d ı.

S te p h a n o s Y u n a n a r g o s u y la b a n a : « H ak lı. B ö y le y a p m a k g e re k .» d iy e b a ğ ır d ı.

D iş le rim i s ık ıp , t i r t i r t i t r e y e r e k b i r k e z d a h a d e ­ n e d im . « K esin . S e n k r o n t u t t u r a m a d ı ğ ı n g ib i b i r d e b ö ğ ü r ü y o r s u n ü s te lik .» G ü c ü m ü n s o n u n a v a r m ı ş t ı iş le r, s i n i r iç in d e p la to y u te r k e t ti m . «B ir t e k n o t a d a h i s ö y ­ le m e m a r tık .»

S te p h a n o s ü z e r im e y ü r ü y ü p b e n i k a m e r a n ı n ö n ü ­ n e d o ğ r u ç e k ti. G ö z ü m d ö n m ü ş tü , y ü z ü n e b i r t o k a t a k ş e ttim . B u n u n ü z e r in e p r o l e t a r y a n ı n b ü y ü k k o r u ­ y u c u s u , b o y n u n d a k i k o r s e y e a l d ı r m a d a n ü z e r im e y ü ­ Iflo

r ü d ü k o lu m u t u t u p , k ü k r e d i: « U ta n m a n y o k m u so n in ? » V e y ü z ü m e ö y le s in e b i r t o k a t a t t ı k i d e k o r l a r b i ­ le g ö z le r im in ö n ü n d e d a n s e tm e y e b a ş la d ı. A y n ı a n ­ d a b i r ç ığ lık d u y u ld u , A n n a t ı r n a k l a r ı m ç ık a r m ış J u l i e ’n i n ü z e r i n e y ü r ü y o r d u . L a m b ir is k o l u n a y a p ış ıp o n u d u r d u r m a y a ç a lış ıy o r, A n n a d e b e le n iy o r. J u l i e s ö y ­ le n iy o r. B e n d e b a ş l ı y o r u m a ğ la m a y a . K im ö n c e k a h ­ k a h a y ı b a s t ı h a t ı r l a m ı y o r u m a m a g ü lm e k r i z i o n d a ­ k i k a s ü r d ü . S o n r a b e n S t e p h a n o s ’a s a r ıld ım , A n n a J u lie ’ye. J u l i e d e b a n a s a r ıl ı p p l a y - b a c k p l a t o s u n a g ö ­ t ü r d ü . B u s e f e r b a ş a r d ım .

B ir g ü n k a b a m o n t a j ı iz le d ik . J u l i e b a n a b a y ılıy o r k e n d i n d e n n e f r e t e d iy o rd u . B e n o y u n u m u b e ğ e n iy o r ­ d u m a m a J u l i e b e n d e n d a h a iy iy d i. F ilm d e r l i to p lu v e s e v im liy d i. B ir Y u n a n lı o l a r a k J u l i e ’y e k a t ı l ıy o r ­ d u m , A m e r ik a h a l k ı n n e f r e t e ttiğ i b i r p o l i ti k a g e liş ­ t i r e r e k ü lk e y ö n e tim in i b o z u y o r d u . B u d ü ş ü n c e film d e p e z e v e n k le r le A m e r ik a lı H o m e r T h r a c e a r a s ı n d a k i iliş k iy le s e r g ile n iy o r d u . H o m e r I lly a ’n ı n işi b ı r a k m a s ı m is te r , ç ü n k ü O I l l y a ’y a n e y i n u y g u n o l d u ğ u n u o n ­ d a n d a h a iy i b ilm e k te d ir . P e z e v e n k d e I lly a ’d a n k u r ­ t u l m a k i s t e m e k t e d i r ç ü n k ü ö z g ü r lü ğ ü n e d ü ş k ü n l ü ğ ü y ­ le d i ğ e r k ı z l a r a ö r n e k o lm a k ta d ır . İk i a d a m d a y a n ış ­ m a y a g ir e r le r .

G ö s te r in in s o n u n d a J u l i e b a n a : « M e lin a m o n ta j b i r h a f t a y a k a d a r b ite c e k , a m a film a n c a k m ü z ik le c a n la n a b ilir » d e d i.

B u i n a n ı l m a z g ib i g ö z ü k e b ilir a m a öyle: g ü n ü m ü z ­ d e ç o ğ u b e s te c ile r f ilm b i t t i k t e n s o n r a m ü z iğ in i y a ­ p a r l a r . Ü r e tilm e s in e k a t ı l m a z la r . A m a J u lie , M a n o s H a d ji d a k i s ’le s e n a r y o y u y a z m a y a b a ş la d ığ ı a n d a n iti­ b a r e n ç a lı ş m a y a b a ş la m ış tı. N e o l a ğ a n ü s t ü b i r e k ip ! İk is i d e b a l a y ı y a ş ı y o r l a r d ı s a n k i. M a n o s d a J u l i e d e 161

d o ğ a ç la m a c ı o ld u k la r ı iç in b i r b a k ı ş y a d a b i r sö z, b i r s ü r ü d ü ş ü n c e n in d o ğ m a s ı n a n e d e n o lu y o rd u . B ir g ü n d o ğ a ç la m a r e k o r l a r ı b ile k ı r d ı l a r . B ir t a v e r n a s a h n e ­ si ç e k iy o r d u k .

«Bu b ö lü m ü n ç e k im in d e , d e d i J u lie , f o n d a k a s a p h a v a s ı o y n a y a n i n s a n l a r o ls u n is tiy o r u m . B u I lly a ’n ı n ç ık ış ın d a n ö n c e o n l a r l a d a n s e tm e s i d e m e k , s o n u ç d a ç o k g ü z e l o lu r.

M a n o s k a y ı t s tü d y o s u n d a , d e d i a s is ta n ı. B ir b a ş ­ k a film iç in ç a lış ıy o r » J u l i e g id ip M a n o s ’u a r a d ı. O n a « M a n o s s iz d e n b i r r i c a m v a r b i r k a ç ç e k im iç in b i r k a ç d a k i k a l ı ğ ı n a p i ­ y a n o y a g e ç e rm is in iz . F i g ü r a n l a r ı d a n s e t t ir e c e k n e ­ ş e li b i r ş e y l e r ç a lm . M ü z iğ i f ilm in s o n u n d a e k le riz .

A m a h e m e n g e lin , b i r s a a t s o n r a ç e k im e b a şlıy o ru z .»

B ir s a a t s o n r a M a n o s p la to d a y d ı. P iy a n o d a b i r ik i n o t a t ı n g ı r d a t m a y a g e lm e m iş ti y a n ı n d a o r k e s tr a s y o n ü y a p ılıp b a n d a a lın m ış g e r ç e k b i r k a s a p h a v a s ı v a r d ı. B u b a n t t a n b i n l e r c e s a t a n b i r p l a k y a p ıld ı.

B ü t ü n ş a r k ı l a r c e h e n n e m o la s ı p la y - b a c k s is te ­ m iy le k a y d e lip i e ş le m e le r i y a p ılm ış tı, a n a g e r iy e f o n m ü z iğ i k a lıy o r d u . S o n u n d a k a y ı t g ü n ü g e lip ç a ttı. M a ­ n o s u m u r s a m a z b i r t a v ı r l a g e ld iğ in d e , m ü z is y e n le r y e r le r i n i a lm ış la r d ı b ile . M a n o s y ü z k ilo v a r d ı r a m a b i r t ü y h a f if liğ iy le h a r e k e t e d e r. J u l i e p a r ti s y o n u s o r ­ d u . M a n o s d u d a k b ü k tü . P a r t i s y o n y o k tu . J u l i e ’n i n r e n g i b e n z i a ttı. « A y la r d ır h i ç b i r h a z ır l ık y a p m a d ı n ı z m ı?

— H a z ır.»

M a n o s c e b in d e n k a ğ ı t p a r ç a l a n ç ık a r d ı, e s k i b i r z a r f l a b u r u ş u k b i r s i g a r a p a k e ti. P iy a n o y a o tu r d u .

«B ir-iki, b ir-ik i, b ir-ik i-ü ç » d e d i b a t e r i s t e .

B a te r is t r i t m i a ld ı v e M a n o s k ü ç ü k b i r t e m a d o ­ ğ a ç la d ı. B e ğ e n m e d i y a p tığ ın ı. B ir b a ş k a s ın ı ç a ld ı. J u MIH

lie k ir e ç g ib i b e m b e y a z o lm u ş tu . O n u k o lu n d a n tu t u p o tu rttu m . « S a k in ol, ş e k e rim . M a n o s f o n m ü z iğ in i d o ğ a ç lıyacak.

— A m a n t a n r ı m , d e d i b i r se s, k o n u ş a n m o n t a j ­ c ım ız R o g e r D w y r e ’d i. Y a b i r s e n f o n i o r k e s tr a s ı t u t s a y d ık v e b e s te c in in d o ğ a ç la m a s m ı b e k le se y d i!» İs k o ç k ö k e n li b i r F r a n s ı z d ı r R o g e r. P r a g m a t i k v e k a r te z y e n d ü ş ü n c e s iy le ş a ş k ı n a d ö n m ü ş t ü . C e b in d e k i s o n b i r k a ç k u r u ş u k a f a d a n h e s a p l a y a n J u lie b a ş ım s a lla d ı. E lin i s ık tım . « J u lie b u n l a r Y u n a n i s t a n ’ı n e n iy i m ü z is y o n le r i H e p s i b ü y ü k b i r e r v i r t ü ö z d ü r , a m a n o t a b ilm e z ç o ğ u .

O n u n i ç in M a n o s y a z m a z , ç a la r.»

M a n o s n i h a y e t b e ğ e n d iğ i b i r t e m a b u lm u ş tu . J u ­ lie d ö n d ü v e ilk k e z g ü lü m s e d i. Y e n id e n ç a ld ı. B irk e z d a h a b ir k e z d a h a . İlk b u z u k ic in in k u la ğ ı a lın c a y a d e k . B u z u k i ç a lm a y a b a ş la d ı, g i t a r i s t t e r i t m e k a t ı l ıy o r ­ d u M a n o s d a h a s o n r a ik in c i b u z u k i iç in a r m o n iy i ç a l­ d ı, o d a t e k r a r l a d ı , b i r k a ç d a k i k a s o n r a t e m a t a m a m ­ la n m ış tı. B ir b a ş k a t e m a y a g e ç ild i. B e s te c iy le m ü z is ­ y e n l e r a r a s ı n d a ö y le s in e b i r u y u m v a r d ı k i J u l i e b i r s ü r e s o n r a k e n d is in i b u h a v a y a k a p t ı r d ı , e n f e s b i r g ü n g e ç ir d ik .

F ilm b itin c e ilk s e y r e d e n S m a d ja o ld u . H a r r y K u m i z t ’d e n v e R ic k y ’d e n , J u l i e ’n i n k ı z ı n d a n b iz i d e s ­ te k le m e le r in i is te d ik . S m a d j a ’y ı e tk ile m e k iç in , g ü l ­ m e le r i k o m ik b u l m a s a l a r d a k a h k a h a l a r a t m a l a r ı n ı is ­ te m iş tim o n la r d a n . G e r e k s iz ö n le m e le r m iş , S m a d ja « F ilm e b a y ıld ım .» d e d i.

F ilm i b i r k e z d e N e w Y o r k ’d a n g e le n U n ite d A rt i s ts ’i n ik in c i b a ş k a n ı A r n o ld P ic k e r iç in o y n a ttık . S a ­ d ık d o s t S m a d ja I lly a L o p e r t v e A r n o ld P ic k e r ’i n k a r ı s ı d a v a r d ı. R u th g ü z e l, s e v im li b i r k ı z d ı r a m a i n s a n ı ç i­ l e d e n ç ı k a r a n b i r k u s u r u v a r ; s i n e m a d a ö r g ü ö re r.

163

H e r k e s film i te p k is iz iz le d i. K im se g ü lm e d i, g ü ­ lü m s e m e d i. R u th P ic k e r ’i n ş iş le r in in t ı k ı t r t ı s ı n ı n d ı ş ı n ­ d a ö ld ü m s e s s iz liğ i v a r d ı. S a lo n u n ı ş ı k l a n y a n d ı. S e s ­ s iz lik d a h a d a y o ğ u n la ş m ış tı. A m o l d b iz e d o ğ r u y ü ­ r ü r k e n h a n g i y ö n te m in i n t i h a r i ç in e lv e r iş li o la c a ğ ı­ n ı d ü ş ü n ü y o r d u m k a f a m d a . A m o l d i r i y a p ü ıd ır . B ü ­ t ü n c ü s s e s iy le b iz e d o ğ r u e ğ ilip s a n k i b a ş s a ğ lığ ı d ile ­ y e c e k m iş g ib i b i r y ü z le : « F ilm i ç o k b e ğ e n d im , d e d i. B ir s e r v e t k a z a n d ır ır .»

Y e n id e n C a n n e s F ilm F e s tiv a li! B u k e z b i r A m e ­ r i k a l ı n ı n y ö n e ttiğ i film Y u n a n i s t a n ’ı te m s il e d e c e k « F ra n s ız k o m p le k s i» y a d a d e ğ il, h e r k e s i n b iz e ç o k iy i d a v r a n d ı ğ ı n ı s ö y le m e m g e r e k . Y a k ış ık lı, iç g ıc ık la y a n b ıy ı k la r ı y l a p e ş im iz d e n a y r ı l m a y a n b i r a d a m v a r d ı.

A d ı E d d y B a r c la y d i. P a r i s ’i n e n ü n l ü p l a k e v le r in d e n b i r i n i n e d itö r ü . N a s ıl d in le d iğ in i b ilm iy o ru m , f ilm in m ü z iğ in i d u y m u ş v e h e r n e p a h a s ı n a o l u r s a o ls u n y a ­ y ım h a k k ı n ı F r a n s a a d ı n a e ld e e tm e k is tiy o r d u . B ir k a t ı r k a d a r i n a t ç ı d a v r a n d ı ğ ı m s ö y le y e b ilirim : m e k ­ t u p l a r , ç iç e k le r, d a v e tl e r ... S o n u n d a b u k a d a r e n e r j i v e is te k lilik J u l i e ’y i e tk ile d i. U n ite d A r t i s t s ’i i k n a e tti.

J u l i e h a b e r i v e r d iğ in d e B a r c la y ’i n te p k is i: « M e lin a ’n ı n ş a r k ıs ı n ı y a n m s a a t s o n r a r a d y o d a n d in le y in .

— N a s ıl o lu r ? S iz e b a n d ı v e r m e m g e r e k .

— V a r bende.

— O la m a z . N a sıl? » — Ö n e m i y o k b u n u n , d e d i B a rc la y . B e n iş im i iy i b ilir im , b u m ü z iğ in b a n a g e r e k l i o la c a ğ ın ı b iliy o r ­ d u m .»

T a m y a n m s a a t s o n r a « P ire li Ç o c u k la r» r a d y o d a ç a lıy o r d u . V e d a h a s o n r a k i g ü n l e r d e d e B a r c la y ’i n ş e y t a n i z e k a s ı, d a h a f ilm g ö s te r ilm e d e n m ü z iğ i b ü ­ y ü k b a ş a r ı s a ğ la m ış tı.

164

F e s tiv a le k a t ı l a n b ü t ü n ü l k e l e r a r a s ı n d a r e s m i d a ­ v e t v e r m e y e n t e k ü lk e Y u n a n i s t a n ’dı. N e d e n in i d e k im ­ s e a ç ık l a y a m a d ı b a n a . B iz im le C a n n e s ’d a b u l u ş a n v e o y ı l la r d a Y u n a n i s t a n ’ı n e n ü n l ü d e r g il e r i n d e n b ir in d e ç a lış a n H e le n e V la c h o s b ile . U n ite d A r t is t s d ü ş k ı r ı k ­ lı ğ ın a u ğ r a m ış tı. B u t ü r d a v e t l e r e n iy i r e k l a m a r a c ı y ­ d ı g a z e t e l e r d e b o y b o y r e s i m l e r b a s ı l ı r d ı ... J u l i e b u ­ n u n ü z e r i n e f ilm in h â l â ş a n s ı o lu p o lm a d ığ ın ı s o r d u y a p ım c ıla r a . O n l a r a g ö r e h â l â ş a n s ı v a r d ı. «Ö y ley se, d e d i J u lie , b a n a p a r a v e r in . Ç o k p a r a .

A t i n a ’d a b i r b u z u k i o r k e s tr a s ı, d a n s ç ıla r , b i r d e k o ­ r a t ö r v e a l t ı k iş iy i d a h a g e tir e c e ğ im . D a v e tim iz i b iz k e n d im iz d ü z e n le y e lim . R e s m i o lm a y a n b i r d a v e t. C a n ­ n e s ’d a ş im d iy e d e k g ö r ü lm e m iş g e c e y a ş a ta lım .

— O lu r , d e d i y a p ım c ıla r.»

A t i n a ’y a k a r d e ş i m S p ir o s ’a te le f o n e ttik .

«B ir b u z u k i o r k e s t r a s ı n a v e d a n s ç ı l a r a ih t iy a c ı ­ m ız v a r , M . M o ra lis v e Y u n a n i s t a n t a v e r n a l a r ı n d a b u ­ la b ile c e ğ in e n n e ş e li a l t ı Y u n a n lı... İk i g ü n s o n r a film g ö s te rile c e k , b u i ş l e r iç in y a ln ız c a ik i g ü n ü n v a r.»

— i k i g ü n m ü , im k â n s ız , d e d i S p iro s . A m a g e le ­ c e k le r.»

G ö s te r i ç o k iy i g e ç ti. F ilm b o y u n c a h e r k e s g ü ld ü . İz le y ic ile r te m p o t u t t u l a r , ö y le s in e e tk ile n d im k i b e n d e k e n d im i h a v a y a k a p t ı r ı p b a ş l a d ı m te m p o t u t m a y a N e y s e k i b u ta ş k ın lığ ım ı k im s e g ö rm e d i.

S o n r a d a v e t v e rild i! R o lü m d e n , f ilm d e n , h e r ş e y d e n a lç a k g ö n ü llü lü k le s ö z e d e b ilir im a m a b u d a v e tt e n a s la . E fs a n e v iy d i. 700 k o n u k ç a ğ r ılıy d ı v e h e r k e s e ğ ­ le n d i. ' S p ir o s b i r ş a m p iy o n b e c e rik liliğ iy le iş le ri h a l ­ le tm iş ti. O r k e s t r a t a r tış m a s ız d ı, d a n s ç ı l a r d a ö y le. M o ­ r a l i s A m b a s a d o r ’u n s a l o n u n u Y u n a n t a v e r n a s ı n a ç e ­ v ir m iş ti. « A ra b u lu c u la rım ız » k i b iz o n l a r a « k e y ifc ile r» d iy o r d u k , h e r k e s e d a n s e t t i r i p ş a r k ı s ö y le tiy o rd u . Y u ­ 165

n a n u s u lü b a r d a k la r ta b a k la r k ırd ıla r, k o n u k la r da.

Y e r c a m k ı r ı k l a r ı y l a d o lu y d u , v e ilk k e z d u y d u k l a r ı b u m ü z ik o n l a r ı ç ılg ın a ç e v ir m iş ti. Y u n a n d a n s l a r ı n ı b il­ m iy o r la r d ı a m a h e r k e s e lin d e n g e ld iğ in c e d a n s a k a t ı ­ lıy o rd u . F e s tiv a li d ü z e n le y e n M . F a v r e a ğ z ı b i r k a r ı ş a ç ılm ış b u y e d iy ü z ş ık in s a n ı, b u s ü s lü s a y g ıd e ğ e r le r i, ü n lü le r i, d ip lo m a tla r ı, c a m k ı r ı k l a r ı n ı n ü z e r i n d e m ü ­ z iğ e u y a r a k s ı ç r a m a l a r ı m iz liy o rd u . Ş a f a k s ö k e r k e n d a v e t d e v a m e d iy o rd u . U n ite d A r t i s t s ’c ile r d e h a y a t ­ l a r ı n d a n m e m n u n d u . T ü m d ü n y a g a z e t e l e r i b u ç ılg ın g e c e d e n s ö z e d ip f o t o ğ r a f l a r ı n ı b a s a c a k l a r d ı. F ilm iyi p a z a r l a n m ı ş t ı.

J u l i e h a b e r i v e r d iğ in d e b a n y o d a y d ım .

«E n iy i k a d ı n o y u n c u ö d ü l ü n ü a ld ın .»

A ğ l a m a y a b a ş la d ım . G ö z le rim i s ilm e y e ç a lış tık ç a s a b u n k a ç ır ıy o r d u m , g ö z y a ş la r ın ı s a b u n u y e n id e n k ö ­ p ü r t ü y o r d u . Ü z e r im d e n s u l a r s ü z ü le r e k a n n e m e t e l e ­ f o n e ttim . T e p k is i m i? « A fe rin , t a b i i s e n k i m in k ız ı­ sın ?» . A n n e s e n b i r h a r ik a s ın .

14 B ir a n d a «hot» o lm u ş tu k . A m e r ik a n s i n e m a a r g o ­ s u n d a «hot» h e r k e s t a r a f m d a n a r a n a n d e m e k tir . K a r a lis te le r ç o k ta n u n u t u l m u ş t u . Y e d in c i s a n a t ı n g ö z d e ç o c u k la r ıy d ık a r tık . «N e y a p m a k i s tiy o r s u n u z ? i ş t e p a ­ r a . N e d iliy o r s a n ız ç e k in . A m a d i k k a t Y a ln ız c a M el i n a ’n ı n r o l ü y a ş a m s e v in c in i y a n s ı t a c a k b iç im d e s e ­ ç ilsin . P a z a r l a r ı A s la o n u ö y le s in e b e lir le d i k i, b u ç iz ­ g is in i k o r u m a s ı g e r e k . M e lin a g ü lm e li n e ş e li o lm a lı. Ö n e m li o la n b u , z o r o l m a s a g e re k .» A ç ık ç a o lm a s a d a P a z a r l a n A s la ’n m b i r d e v a m ı n ı is tiy o r la r d ı. M a n h a tLan’lı b i r y a p ım c ı b u is te ğ in i a ç ı k ç a o r t a y a k o y d u : «Ço­ c u k la r d ü n y a n ın p a r a s ım k a z a n a c a k s ın ız . B u n d a n s o n ­ um

r a k i film in iz in a d ı n ı a ç ık lıy o r u m : I lly a N e w Y o ık 'd ıı İs te d iğ in iz i y a p ı n a m a iş te b i r i n c i s a h n e . D ü ş ü n ü n b ir k e z ! N e w Y o r k lim a n ı. I lly a b i r t e k n e n i n g ü v e r te s in d e k o ş u y o r el s a llıy a r a k , b i r e lin d e d e b i r k u ş k a f e s i v a r .

K a m e r a p a n y a p ı y o r v e a r k a s ı n d a o n ik i P ir e li f a h iş e d a h a v a r . A n lıy o r s u n u z ya.»

A n lıy o r d u k a n l a m a s ın a , a m a ö n e r is i b iz i ilg ile n ­ d ir m iy o r d u . N e ş e iç in d e , c e s a r e tl e b i r u ç t a n d i ğ e r u c a g e ç m e k is tiy o r d u k . Y u n a n k o m e d im iz i y a p m ış tık , ş im ­ d i s ı r a Y u n a n tr a je d is in d e y d i. B u f i k r i b iz e b i r Y u ­ n a n l ı k a d ı n y a z a r M a r g a r i t a L ib e r a k i v e r d i. P h e d r e ’i ç e k m e liy d ik . 20. y ü z y ıllı b i r P h e d r e . B a ş la n g ıç ta k a y ­ g ılıy d ık . B ir k l a s i k t i y a t r o ö r n e ğ i m o d e r n le ş tir ile b ilir m iy d i? S h a k e s p e a r y a d a Y u n a n lı y a z a r l a r ı n ç o ğ u n u n k a h r a m a n l a n k a d e r i n e z d iğ i k r a l l a r y a d a t a n r ı l a r d ı .

K o n u l a n d a :g ü ç lü le r in ç ö k ü ş ü y d ü . Y irm in c i y ü z y ılın k r a l l a n v e t a n n l a n k im le r d i? M a r g a r i t a k r a l ı şö y le t a n ım lıy o r d u : ü lk e s i v e t a c ı o l a n in s a n . G ü n ü m ü z d e ü lk e le r i k u t s a y a n p a r a y d ı . G e n e r a l M o to rs , I.B .M . b i­ r e r k r a ld ı. Y a n i ö y k ü m ü z b i r Y u n a n lı a r m a t ö r ü n k u r ­ d u ğ u i m p a r a t o r l u k t a g e ç e b ilir d i.

A h , Y u n a n lı a r m a t ö r l e r ! P e k ç o ğ u n u t a n ı r d ı m . Ö n ­ ce ş u n u s ö y le m e m g e r e k : p e k a z ı Y u n a n i s t a n ’d a y a ş a r . İ n s a n Y u n a n lı b i r a r m a t ö r o ld u m u P a r i s d e, N e w Y o r k ’ d a , L o n d r a ’d a b ü r o l a r a ç m a lı. T a b ii d ü n y a n ı n ö n e m li b a ş k e n tl e r i n d e d e b i r e r e v g e r e k ir . Y ıl b o y u n c a b u e v ­ l e r d e h i z m e t k â r l a r ç a lış ır. Ö z el j e t h e r a n in e b i l ir g ö m ­ le k l e r t i r i l t i r i l o lm a lı e lb is e le r d e h e r z a m a n ü tü lü ; Ş ık b i r a r m a t ö r ü n v a liz i o lm a z , o y a ln ız c a k ü ç ü k b i r d e r i ç a n t a y l a y e tin m e lid ir . T a b ii b a z e n Y u n a n i s t a n ’a u ğ r a r in s a n , ö z e llik le y a z l a n . Y a t l a r d a n b i r i n e ü n l ü k o n u k l a r l a b i n i li r v e a d a l a r d o la ş ılır . B ö y le a n l a r d a d a h e r k e s t e n ç o k Y u n a n lı o lm a k g e r e k ir . B o r d e a u x ; v e B u r g o n y a l a r t e k n e d e iç ilir; k a r a y a ç ı k ı n c a d a r e tin a , 167

B u zu k i sesi d u y u ld u m u p a r m a k la r h e rk e s te n çok ş a k la tılır . G ö m le ğ in k o l l a n s ıv a m r . Ş e y ta n s ı b i r d e ­ m o k r a s i d i r b u . S a n ır s ın ız k i t ü m y a ş a m l a r ı b o y u n c a b u iş i y a p m ış la r d ır . V a r o l m a n e d e n i d e b ü y ü k s e r v e t ­ l e r k a z a n m a k t ı r ç o k a z y a d a h iç v e r g i ö d e m iy e r e k .

Y a n lış a n l a ş ı l m a k is te m e m . V e r g ile r i s a v u n m u y o ­ r u m . E ğ e r i n s a n u l u s a l b ü t ç e l e r i n b ü y ü k b i r b ö lü m ü ­ n ü n s a v a ş s i l a h l a n ü r e t i m i n d e v e d ü n y a n ı n ç e ş itli y e r ­ l e r in d e a s k e r i ü s l e r k u r u l m a s ı n d a k u lla n ıld ığ ım b ili­ y o rs a , v e p a r a l a n n ç o ğ u n u n k o m ş u ü l k e l e r in a le y h i n ­ d e k u l l a n ı lm a k ü z e r e v e n e f r e t u y a n d ı r a n r e ji m l e r i n d e s te k le n m e s in e h a r c a d ı ğ ı n ı n b ilin c in d e y s e v erg i ö d e r b u p is iş le r e a l e t o l u r v e k ö t ü b i r y u r t t a ş d ı r .

A m a a ç ık d a v r a n a l ı m : p e k ç o ğ u m u z ilk e le r im iz u ğ r u ­ n a h a p i s y a t m a k t a n s a v e r g i ö d e riz . D ü z e n li o l a r a k e v ­ r e n s e l t o p l a n t ı l a r l a r a h a t l a t ı l ı r ı z . Ç o k l a f s ö y le n ir a m a s ö y le n e n le r u y g u la n m a z . E ğ e r J o h n , J e a n v e Y v a n v e r ­ g i ö d e m e k te n v a z g e ç e r le r s e s i l a h ü r e ti m i v e p a z a r l a n m a s ı d u r u r . A m a b e n im ü lk e m in a r m a t ö r l e r i n i n b u k o n u d a h i ç b i r ö z ü r le r i y o k . Y u n a n i s t a n y o k s u l. Y u n a ­ n i s t a n a z g e liş m iş b i r ü lk e . E m p e r y a lis t g ü ç lü lü ğ e u l a ş ­ m a d ı h e n ü z , ç e te n i n b a ş k a n ı P a p a d o p o u lo s d a b u n u n f a r k ı n d a o lm a lı. O k u la , h a s t a n e y e ih tiy a c ım ız v a r . B u ­ n u n y a m s ı r a m i ly a r d e r a r m a t ö r l e r i m i z P a n a m a b a n d r a l a n y l a v e d i ğ e r y ö n te m le r le v e r g i s o r u n l a r ı n ı çöz ü m lü y o r la r .

A m a b u a r m a t ö r l e r g ü ç lü d ü r . K r a l l a r k a d a r g ü ç ­ lü . G ö n ü ls ü z c e d e o ls a b a ş t a n ç ı k a r m a ö z e llik le rin i, g ö s ­ t e r i ş l i h a v a l a r ı m k a b u l e t m e k z o r u n d a y ım . 1961’d e o n ­ l a r d a n b u g ü n e o r a n l a d a h a a z n e f r e t e d iy o r d u m . Ö v ü n ­ m e k is te m e m a a m g e r ç e k b u . H e r n e p a h a s m a o l u r s a o l­ s u n P h e d r e ’i ç e k m e y e k a r a r v e r m iş tik . Y u n a n lı b i r a r ­ m a t ö r ü n k a r ıs ı o la c a k tı. Ş im d i iş H ip p o ly te ’i b u l m a y a k a lıy o rd u .

108

K im s e k e n d i ü lk e s in d e i l a h d e ğ ild ir. Ö r n e ğ i n A nın r i k a l ı l a r A n th o n y P e r k i n s ’e b u r u n k ı v ı r ı r k e n tü m Av r u p a ’d a o n a ta p ılır .

J u l i e s e n a r y o y u t a m a m l a d ı ğ ı g e c e b e n i s ir k e g ö ­ t ü r d ü . P is t i n ö b ü r u c u n d a o t u r a n b i r a d a m y e r in d e n k a l k ı p b a n a ö p ü c ü k g ö n d e r d i.

«Tony P e rk in s b u . O n u ta n ıy o r m u s u n ?

— H a y ır a m a b e n i s e v d i s a n ın m .» S e n a r y o F ra n ç o ise S a g a n ’n ı n b i r k i t a b ı n d a n d e r le n m iş ti. T o n y « B ra h m s ’ı S e v e r m is in iz ? » i ç e v ir m e k ü z e r e P a r i s ’te y d i o s ı r a l a r . F r a n ç o is e ’a b e n i s t ü d y o d a y e m e ğ e d a v e t e t ­ m e s i iç in y a lv a r d ım , b iz i t a n ı ş t ır d ı. B ir a n d a b i r b i r i ­ m iz i ç o k s e v d ik . T o n y ’y e ı s r a r e d ip y e m e ğ e ç a ğ ır d ım .

D a h a ç o r b a y ı b i t ir m e d e n H ip p o ly te ’m iz in T o n y o lm a ­ s ı n a k a r a r v e r ilm iş ti b ile. R o l T o n y ’yi d e s e v in d ir m iş ti.

J u l i e o n a y a p ım c ı- y ö n e tm e n s ö z ü v e r e r e k ç e k im s ü ­ r e s in c e s ü t ü n ü n e k s ik e d ilm e y e c e ğ in i d e s ö y le d i (T o n y s ü te b a y ı l ı r ...B a h ! K im s e k u s u r s u z d e ğ ild ir n e y a p a ­ c a k s ın ız .)

K ıs a s ü r e s o n r a H i d r a ’d a P h e d r e ’i n ç e k im in e b a ş ­ la d ık . H i d r a Y u n a n i s t a n 'ı n e n g ü z e l a d a l a r ı n d a n b i r i ­ d ir. B iz im d e ş a n s ım ız y a v e r g i t ti a d a n m e n g ü z e l e v ­ l e r i n d e y a ş a m a y a v e ç a lı ş m a y a b a ş la d ık . Ü n lü H y d r a K a p e ta n io s t a r a f ı n d a n , i n ş a e d ilm iş ti ev . B a h ç e s in d e k ü ç ü k b i r ş a p e l v e b i r a ile m e z a r lığ ı v a r d ı e s k i k o r ­ s a n l a r ı n b u r a y a g ö m ü l d ü ğ ü n ü s ö y lü y o rd u .. Ç o k b ü y ü k d e ğ il, to p u to p u a lt ı o d a y d ı. H e r ş e y b e y a z . T a v a n , d u v a r l a r d ö ş e m e . M o b ily a la r b a s i t a m a g ö r k e m li a ğ a ç l a r d a n y a p ılm ış . D ı ş a r d a d a ü ç k a t l ı g ü ­ zel ç iç e k le r le g ö s te r iş li a ğ a ç l a r l a s ü s le n m iş b i r t e r a s u z a n ıy o r , t e r a s l a r d a b e y a z , b i r a z ö te d e d e n iz k ı p ı r k ı ­ p ır. P h e d r e ’i n e ş e iç in d e ç e k tik . T o n y ’y i ç o k s e v iy o r ­ d u k v e e s k i e k ib im iz le Y u n a n i s t a n ’d a y e n id e n ç a lış ­ m a k b iz i m u t l u e d iy o rd u .

169

A m a Y u n a n i s t a n ’d a n a y r ı l m a d a n b i r a r m a t ö r l e a r a m ı z d a s o r u n ç ık tı. B ir s i n e m a a r m a t ö r ü y l e d e ğ il, g e r ç e k b i r a r m a t ö r l e . S tr a v o s N ia r c h o s a d ı n d a b iriy le .

M . N i a r c h o s ’u n A t i n a y a k ı n l a r ı n d a S c a r a m a n g a ’d a d e v b i r te r s a n e s i v a r . S c a r a m a n g a ç e k im le r i iç in t e r s a n e ­ d e n g e r e k li iz n i a lm ış , ç e ş itli s ö z le ş m e le r im z a la m ış tık .

Y ü z e r d o k d a d a t a m o s ı r a d a b i r g e m i y a p ılıy o r d u , b u d a ç o k iş im iz e y a r a m ış tı. G ö v d e d e k i b i r k a ç d e liğ i k u r ­ d e le le r le k a p a t a r a k ç a lış m a m ız ı s ü r d ü r m ü ş t ü k .

B ir f ilm in s o r u n s u z ç e k ilm e s i m ü m k ü n d e ğ ild ir a m a h e r n e d e n s e s o ru n la r h e p p la to d a e n ço k fig ü ra n , o y u n c u v e p a h a lı b ir d e k o r k u ru ld u ğ u g ü n e r a s la r te r s lik le r . U c u z b i r ç e k im s ı r a s ı n d a d a h iç s o r u n ç ık ­ m az.

S a b a h ç e k im le r i iy i g e ç m iş ti. B ir k a ç p la n lık g ö s ­ t e r i ç e k m iş tik , h a y a li a r m a t ö r ü m ü z ü n ş ık k o n u k l a r ı ­ n a a r m a ğ a n l a r d a ğ ı t t ığ ı b i r b ö lü m . S o n r a ö ğ le n y e ­ m e ğ in e g itm iş tik .

T a m y e m e k y e d iğ im iz l o k a n t a d a n ç ı k a r k e n t e r s a ­ n e n i n s o r u m lu m ü d ü r ü y a n ı m ı z a g e ld i. A d ın ı d a M .

L a r b in k o y a lım . M a s a m ı z a k a d a r g e ld i, v e t e l a ş iç in d e ç e k im in e n k ı s a s ü r e d e d u r d u r u l m a s ı g e r e k t i ğ in i s ö y ­ led i.

«N eden?

— P a r i s ’d e n b i r te le f o n g e ld i. M . N i a r c h o s ’u n e m r i böy le.»

J u l i e s a r a r d ı , s e s i b o ğ u k la ş tı: « B a n a t e l e f o n u n u v e r in , k e n d is in i a r a y a y ım .

— N u m a r a s ı n ı b ilm iy o ru m .

— İm k â n s ız .

— K e n d is iy le iliş k i k u r a m a z s ı n ı z , d e n iz d e .

— Ş im d i P a r i s ’d e n a r a d ı d e m e d in iz m i?

— B e n m i? A s la b ö y le b i r ş e y sö y le m e d im .»

J u l i e b iz e d ö n e r e k : 170

« H e rk e s g e m iy e » d iy e b a ğ ır d ı. S o n r a « u şa ğ a » d ö ­ n e r e k : «B u ç e k im iç in b ü y ü k y a t ı r ı m y a p tık , a y r ı c a d a im z a la n m ış s ö z le ş m e le rim iz v a r.» V e b e n i k o lu m d a n tu tu p : « H a d i g id e lim » d e d i.

M . L a r b in y o lu m u z a d ik ild i: « B o şu n a. G e m iy i h e m e n d e n iz e in d i r m e e m r i a l ­ dık.»

J u l i e k a h k a y ı b a s tı: « D elik d e ş ik b i r g e m iy i m i? B u a n ı g ö r m e k is te ­ rim . Ş im d i r i c a e d e r im y o l u m u z d a n ç e k ilin lü tfe n .»

M . L a r b in ç e k ild i a m a a r k a m ı z d a n şö y le s e s le n d i: « P olis s iz i k o v a c a İ .»

J u l i e ö y le s in e b i r g ü lü m s e d i k i o n a b i r k e z d a h a a ş ık o la b ilir d im , ve: «Ç ok k o m ik o la c a k » , d e d i.

G e m iy e g e ld iğ im iz d e h o p a r l ö r d e n b i r s e s d u y u ld u : « E ğ e r k a m e r a l a r ı n ı z ı o tu z s a n iy e iç in d e ç e k m e z s e ­ n iz , y ü z e r d o k l a b i r l i k te d e n iz e g ö m ü le c e k le r.»

J u l i e o y u n c u l a r d a n v e t e k n i s y e n l e r d e n y ü k s e le n k a r ş ı çıfcm a s e s le r in i b a s t ı r a r a k , k o ş u p d o k a ç ık tı, k a m e ra la rın ö n ü n d e d u rd u . « E ğ e r k e n d in iz e g ü v e n iy o r s a n ız , d e n e y in h ele.» İs te r in a n m is te r in a n m a y ın a m a b u a lç a k la r do­ k a s u v e r d ile r . S u J u l i e ’n i n b ile k le r in e y ü k s e ld iğ in d e d e v s a r ı ş ı n e le k tr ik ç im iz N ik o s b a ğ ır d ı: « E lla te p e d ia .»

B u Y u n a n c a « H a y d i ç o c u k la r» d e m e k tir... V e h e r ­ k e s ile rle d i. T ü m e k ip J u l i e ’n i n y a n m a in d i. O n a ilk k a t ı l a n d a a r m a t ö r ü o y n a y a n R a f V a llo n e o ld u . H e r ­ k e s ş im d i b ile k le r in e k a d a r s u d a y d ı: o y u n c u la r , te k n i s ­ y e n le r , f i g ü r a n l a r . D o k y a v a ş y a v a ş s u y a b a tıy o r d u .

K a d ın l a r s o r u d o lu b a k ı ş l a r l a ç e v r e m i a ld ıla r . B e n b a ­ k ış la r ım ı n e f is m u s lin e lb is e m e k a y d ır d ım , o n l a r da, 171

k e n d i g iy s ile r in e b a k t ı l a r . S o n r a h e p im iz d o k a b a k ­ tık . E r k e k le r d iz le r in e k a d a r s u d a y d ı. B a z ıla r ı k a m e ­ r a l a r ı h a v a y a k a l d ı r m ı ş ö y le t u t u y o r d u . D e d im ki: « K o s tü m le rin c a n ı c e h e n n e m e , b iz d e g id iy o ru z .»

H e p im iz a tla d ık . O la y a n s ı z ı n ş e k il d e ğ iş tir d i, g ü ­ lü p , ş a r k ı s ö y le y e r e k e ğ le n m e y e b a ş la d ık . N i a r c h o s ’u n a t a l a r ı m e z a r l a r ı n d a n k e n d il e r in e s a v r u l a n Y u n a n c a k ü f ü r l e r i d u y a b ils e le r d i k e m ik le r i s ız la r d ı h e r h a ld e .

B ir a n b ü tç e y i d ü ş ü n d ü m . E lb is e m i y u k a r ı y a k a l d ı r ­ d ım , f i g ü r a n l a r a d a a y n ı ş e y i i ş a r e t e ttim . H iç ç e k in ­ m e d e n e te k le r im iz i b e lim iz e k a d a r s ıv a d ık . T o n y P e rk in s k o ş a r a k e lin d e K o d a k m a k i n a s ı y l a y a n ı m ı z a g e l ­ di: « F o to ğ ra f ç e k in . D e lik le r in f o to ğ r a f la r ın ı, b iz e o y u n o y n a d ıik la n n ı b e lg e le y e lim .»

J u l i e a tıld ı: « T a m a m . C o r b e a u n e r e d e ? ... C o rb e a u !»

C o r b e a u r e k la m iş le rim iz i d ü z e n le y e n f o to ğ r a f ç ıy ­ dı. İ ş te o d a s u y a g i r d i v e y a n b e lin e k a d a r s u d a ü ç a ­ y a ğ ın ı a r a m a y a b a ş la d ı. J u l i e k u l a ğ ı n a e ğ ilip : « S e n in ü ç a y a ğ ı n k im in u m u r u n d a . M a k i n a n ı e lin ­ d e tut.» » C o r b e a u s o n s u z g u r u r l a b a ş ı n ı k a ld ır d ı, v e h e r z a ­ m a n k i ç ılg ın lığ ıy la : «B ay D a s s in , d e d i, b e n b i r p r o f e s y o n e lim . B ü tü n b u s a r s ı n t ı iç in d e iy i r e s im ç e k e b ilm e k iç in ü ç a y a ğ ı ­ m a ih tiy a c ım v ar.»

H e r ş e y e r a ğ m e n b u k a b a ö y k ü d a h a b itm e m iş ti.

C o r b e a u v e T o n y ik i b o b in f ilm ç e k m iş le r d i. B u y o lla t e r s a n e d e k i l e r i n g e m iy i d e n iz e i n d i r m e k t e h a k l ı o lm a ­ d ı k l a r ı b e lg e le n m iş o lu y o rd u . K a d ın l a r ı n d a in m e s iy le d o k a s u v e rm e y i d u rd u rm u ş la rd ı. Y a v a ş y a v a ş y e n i­ d e n s u y ü z e y in e ç ı k a r d ı la r . T ü m d i k k a tle r im iz e r a ğ ­ m e n g iy s ile r im iz m a h v o lm u ş tu , a m a d o k t a n k ıv a n ç lı 172

in d ik . J u l i e f i g ü r a n l a r a e v le r in e d ö n m e le r in i sö y le d i, s o n r a te l e f o n la a r a r ı m b e n s iz i d iy e r e k . M . L a r b in y e ­ n id e n te p e m iz e d ik ilm iş ti: « F o to ğ r a f la r ı v e r m e d e n k i m s e t e r s a n e d e n a y r ı l a ­ m a z » d e d i.

B u n u ö n c e d e n k e s tir m iş tim , s u d a n ç ık m a d a n b o ­ b in le r i T o n y v e C o r b e a u ’d a n a lıp s a k la m ış tım . N e r e y e o l d u ğ u n u s o r m a y ın . B ir k a d m b ir ş e y i s a k l a m a k i s t e ­ d iğ in d e k e n d i n e k o la y c a y e r b u lu r . « F o to ğ r a f la r ı v e r i n b a n a .

— H a n g i f o t o ğ r a f l a r M . L a r b in .

— S a k la d ığ ın ız f o to ğ r a f la r ı.»

A y n ı a n d a d a g ü lm e y e b a ş la d ım , ç ü n k ü s ır ıls ık ­ l a m o l d u ğ u n u u n u t a n J u lie , J o h n B a r r y m o r e edasıyla.« B ay ım s iz e d u y d u ğ u m n e f r e t t e n b a ş k a b ir ş e y s a k ­ la m ıy o ru m » d iy o rd u .

G ü lm e k r iz im i h iç b ir ş e y d u r d u r a m a z d ı a r tı k . J u lie M . L a r b in ’e t o k a t a t m a k iç in e lin i k a l d ı r d ı ğ ı n d a h â l â g ü lü y o r d u m , p o lis J u l i e ’y i t e h d i t e d in c e e k ib im iz d e p o ­ lis i t e h d i t e tti. «S ize d u y d u ğ u m n e f r e t t e n b a ş k a b ir ş e y s a k la m ıy o r u m » s ö z le r i d a h a s o n r a l a r ı a n a h t a r c ü m le ­ m iz o ld u . B e lk i b i n k e z t e k r a r l a d ı k d u r d u k . J u l i e ’y le t a r t ı ş t ığ ı m ı z d a iç im iz d e n b i r i ç o k ile r i g id e c e k o l u r s a d iğ e ri: «S ize d u y d u ğ u m ...» c ü m le s in i p a t l a t ı r . . . k a v g a d a o r a c ı k d a b ite r .

B a ş k a p o lis le r d e g e ld i. G id e m iy e c e ğ im iz i o n l a r d a s ö y lü y o rd u . B iz e h a n g i h a k l a e n g e l o l d u k l a r ı m s o r ­ d u m . M . N ia r c h o s ’u n t e r s a n e s i n i n d e n iz ü s s ü o l a r a k k u lla n ıld ığ ım s ö y le d ile r. B u n u n ü z e r in e p o lis le re t e r ­ s a n e n in m i y o k s a h ü k ü m e t i n m i t u t u k l u s u o ld u ğ u m u ­ z u s o rd u m . C e v a p o l a r a k b o b in le r i v e r m e d iğ im iz s ü ­ r e c e t e r s a n e d e n ç ık a m ıy a c a ğ ım ız ı s ö y le m e k le y e tin d i­ le r. C e v a p o la r a k : « V e rm e m iz m ü m k ü n d e ğ il, d e d ik .

173

— O z a m a n k a l ıy o r s u n u z , d e d ile r.» Ç ık m a z d a y d ık . S o n r a k i s ü r e d e h e r t ü r l ü o la s ılığ ı s ır a la d ık . Ç e k im n e d e n d u r d u r u l m u ş t u ? E k ip te n b i r ­ k a ç g e n ç y a n ım ız a g e lip t e r s a n e d e k i b a z ı iş ç ile rle k o ­ n u ş t u k l a r ı n ı s ö y le d ile r. İ ş ç ile r s e n a r y o n u n g e r ç e k t e n Y u n a n k r a l i y e t a ile s in e ç a t ı p ç a tm a d ığ ın ı s o r m u ş la r d ı.

S e s im iz s o lu ğ u m u z k e s ilm iş ti b i r a n d a . F ilm im iz in k r a l i y e t a ile s iy le y a k ı n d a n u z a k t a n ilg is i y o k tu .

H a v a k a r a r m a y a b a ş la m ış , k a m ı m a c ık m ış tı. B ü ­ r o n u n b u l u n d u ğ u b i n a y a s ü z ü ld ü m b a b a m ı te le f o n la a r a d ı m . B ir k a ç s a a t s o n r a y a n ı n d a b i r a v u k a t l a g e ld i.

M . L â r b in v e b e n z e r le r iy le g ö r ü ş m e y e o t u r d u l a r . S o n ­ r a d a p o lis g id e b ile c e ğ im iz i s ö y le d i. B iz d e f o t o ğ r a f l a r c e b im iz d e ç ık ıp g ittik .

E r te s i g ü n e v im iz i y e r li v e y a b a n c ı b a s ı n m e n s u p ­ l a n i s t i l a e tm iş ti a d e ta . G e ld ik le r in d e b iz d e e v d e y o k ­ tu k . J u l i e ’y le b e n i T i c a r e t B a k a m is te tm iş ti, ç e k im iz ­ n i n i v e r e n b i z z a t k e n d is iy d i. E k ib e k ı s a z a m a n d a d ö ­ n e r iz d e y ip ç ık m ış tık . F o t o ğ r a f l a n n d a y o k lu ğ u m u z d a b a n y o e d ilip b a s ı l a c a ğ ı n ı b iliy o r d u k . B ö y le c e b a k a n k a r ş ı ç ı k a r s a e lim iz d e s a ğ l a m b e lg e le r in b u l u n d u ğ u n u s ö y le y e c e k tik .

Bakan bizim yanım ızda telefonunu kaldırdı: « S c a r a m a n g a ’d a k i l e r e M . D a s s in ’i s o n u n a k a d a r d e s te k le y e c e ğ im i s ö y le y e b ilirs in iz .»

T e le fo n u k a p a t ı p g ü lü m s e y e r e k : « T e r s a n e y e d ö n ü p ç e k im i ta m a m l a y a b i li r s i n i z , y a l ­ n ız ... B ir a n l ı k s u s k u n l u k t a n s o n r a : « Y a lm z , ş u r e s im m e s e le s i v a r.»

J u lie : « K u lla n m a y a c a ğ ım d a n e m in o la b ilir s in iz .

— E ğ e r b a s t ı r m a y a c a ğ ı n ı z a sö z v e r ir s e n iz , s ö z ü ­ n ü z b e n im iç in y e te r lid ir .

— S c a r a m a n g a ’y a d ö n e b ilm e m iz in ş a r t ı b u m u ?

174

— H a y ır ş a r t d e ğ il. O r a d a ç a lış a b ilir s in iz d iy o ­ ru m . A m a e g é r f o t o ğ r a f l a r y a y ı m l a n ı r s a k ü ç ü k b i r h â r p ç ık a r . K a z a n m a k : d a e p e y z a m a n a lır . Y u n a n is ­ t a n ’d a d a h a ç o k ç a lı ş a c a k m ıs ın ız ?

— H a y ır . Ö n ü m ü z d e k i h a f t a iç in d e P a r i s ’e d ö n ü p s tü d y o ç e k im le r in e b a ş lıy o r u z .

— G e c ik m e s iz e ç o k p a h a l ı y a m a lo la b ilir .

— E v e t ço k . S tü d y o n u n k i r a s ı n ı ö d e d ik . G e re k li k iş ile r le s ö z le ş m e le r im z a la n d ı.

— Y a p ım c ı s iz s in iz k a r a r s iz e ait.»

J u l i e d iş le r in i s ık ıy o rd u . Y a p ıs ın d a k i y u r t t a ş ı n y a ­ p ım c ıy a b a ş k a ld ı r d ı ğ ı n ı h is s e d iy o r d u m . B u ç a tış m a y ı d a a n lıy o r d u m . A ğ z ım a ç ıp k a p a y ın c a , a n l a m s ı z c a b a ­ ş ım s a l l a m a y a b a ş la y ın c a , g ü lm e k r i z i m i n t u t m a k ü z e ­ r e o l d u ğ u n u f a r k e t t i m . O d a ö y le, b a n a ö y le s in e b i r b a k t ı k i h e m e n k e n d im i d e n e tle d im . S o n r a g ö n ü ls ü z c e şö y le m ır ıld a n d ı: «G eç k a l m a d a n P a r i s ’e d ö n m e m iz g e re k .» İk i g ü n s o n r a S c a r a m a n g a s e k a n s ın ı n s o n u n u ç e k iy o r d u k . A y m g e m i y e r li y e r in d e y d i ta b ii. T e r s a n e iş ç ile ri J u l i e ’y i b i r k a h r a m a n g ib i k a r ş ı l a d ı l a r a m a o u t a n ı y o r d u . Y u r t t a ş y a p ı m c ı y a te s lim o lm u ş tu .

P h e d r e ilg in ç b i r g e le c e k y a ş a d ı. K a to lik , ü l k e l e r ­ d e b a ş a n s a ğ l a y a n f ilm p r o t e s t a n ü l k e l e r d e r a ğ b e t g ö rm e d i. K a to lik le r ü v e y o ğ lu n a a ş ı k o la n b i r k a d ı n a d a h a m ı b a ğ ış la y ıc ı d a v r a n ı r l a r a c a b a ? B u s o r u y a c e ­ v a p v e r e c e k d u r u m d a d e ğ ilim . P r o t e s t a n ü lk e le r d e R ac i n e ’n i n v e E u r i p i d e ’i n b a ş a n ş a n s ı n e d ir ? F ilm e y a n ­ s ız b a k t ı ğ ı m ı z d a b a ş a n s ı z o ld u ğ u m u z u k a b u l e t m e ­ m iz g e r e k iy o r d u .

Y a k la ş ım ım ız iç te n lik liy d i a m a s o n u ç b i r t r a j e d i ­ d e n ç o k b u r j u v a d r a m ı o lm u ş tu .

U n ite d A r t i s t s ’d e k i l e r P h e d r e ’i p a z a r l a m a k t a e p e y s ık ın tı ç e k tile r . B e n i ş ık g iy is ile r le g ö r k e m li ş a p k a l a r ­ 175

l a A v r u p a ’y a v e A m e r ik a ’y a g ö n d e r d il e r b ü y ü k m a s ­ r a f l a r l a , r e k l a m k a m p a n y a s ı iç in . Ş ık lığ ın t a k e n d isiy d im . B u d a k im s e y i e tk ile m e d i. B ir g ü n İ s v e ç ’d e C a r d i n ş a p k a m ı ç ı k a r ı n c a s a ç la r ı m d a r m a d a ğ ı n y ü z ü ­ m e d ö k ü ld ü , h e r k e s d e b a ş l a d ı a l k ı ş l a m a y a P a z a r l a n A s la ’d a k i k ız ı ö z le d ik le r in i a n la d ım - I liy a N e w Y o r k ’d a ö n e r is in i y a p a n a d a m ı d ü ş ü n d ü r m e p e k d e a p t a l s a ­ y ılm a z m ış ...

Y o r u c u b i r t u r n e o lm u ş tu . L a u s a n n e ’d a u z u n b i r t a t i l i ö z lü y o rd u m . D in le n ip , k i t a p o k u y u p , s i n e m a l a r a g id ip b u e s k i k e n t t e d o l a ş m a k is tiy o r d u m . A m a ö n c e C a r i F o r e m a n ’l a b i r f ilm ç e v ir m e m g e r e k iy o r d u : «Y e­ n ild ile r » . N e d e n b ö y le s in e y o r g u n o ld u ğ u m u a n l a y a ­ m ıy o r d u r m a d a n z a y ıf lıy o r d u m . H a y a t ım d a ilk k e z tü m g ü c ü m u ç u p g i tm iş ti s a n k i. C a r i F o r e m a n ’ı d a b ü ­ y ü k b ir d ü ş k ın k lığ ın a u ğ r a ttım k o rk a rım . B e n d e n n e is t e d i ğ in i b iliy o r d u m , h e r ş e y i a ç ık ç a a n l a t m ı ş tı. A m a iş le y e m e z h a l d e b i r m a k in a y d ım .

Y a k ın d o s tu m v e d o k to r u m L e s te r L ip s tic h c iğ e r r ö n t g e n i m i i n c e le r k e n s o m u r t u n c a o lu p b it e n i a n la d ım . Ü ç a y y a t m a m g e r e k liy d i. L ip s tic h in a n d ı ğ ı e n k u t ­ s a l ş e y le r in ü z e r i n e y e m in e tti, h a s t a l ı ğ ı m ç o k ö n e m li d e ğ ild i a m a o n a i n a n m a d ım . A n n e m in v e R e n a ’n ı n b a ­ ş ı m d a n a y r ı l m a m a l a r ı d a b e n i te s e lli e tm e y e y e tm iy o r ­ d u . H iç h a s t a l a n m a m ı ş t ı m b u g ü n e d e k , h a s t a l ı k b i r y e n ilg i y a t a k d a h a p is a n e y d i. U t a n ı y o r ü z ü lü y o r d u m .

H e r k e s e k ö t ü d a v r a n ı y o r d u m . J u l i e ’n i n d a y a n m a g ü ­ c ü n ü s o n u n a k a d a r k u l l a n d ı ğ ım i ç in d ile r im t a n n b e ­ n i b a ğ ış la r . İk i a y ı n s o n u n d a k e n d im i d a h a iy i h is s e tm e y e b a ş ­ la d ım , to p a rla n ıy o r d u m ,. R e n a v e A n n a ’y l a k a ğ ı t o y n a ­ m a y a b a ş la d ım . O k u d u m , d ü ş ü n d ü m . K im d e m iş ti h a ­ t ı r la m ı y o r u m a m a s ö y le d iğ in d e g e r ç e k p a y ı b ü y ü k : İ n ­ s a n a r a d a b i r a y a ğ ın ı k ı r m a l ı d ı r . E n ç o k P y r o s ’u d ü ­ 176

ş ü n ü y o r d u m , b i r k a ç y ıl ö n c e k a l p k r i z in d e n ö le n sev g ili P y r o s ’u . D e d e m in ö lü m ü n d e d u y d u ğ u m ü z ü n t ü y ü y e n id e n d u y u y o r d u m . Ç o ğ u z a m a n a v u t u l m a z o lu y o r ­ d u m . B e n i a v u t a n t e k ş e y P y r o s ’l a J u l i e ’n i n iy i d o s t o l­ m a la r ıy d ı. Ö l ü m ü n ü b a n a J u l i e h a b e r v e r m iş ti. A ti­ n a ’d a n a r a y ı p s ö y le m iş le r o n a .

P a r i s ’te y d ik . Y a tıy o r , d i n l e n iy o r d u m . J u l i e ile A n n a o d a m a g ir d ile r . İ k i s i n i n d e y iiz ü a l l a k b u lla k d ı, h e ­ m e n k ö t ü b ir ş e y o l d u ğ u n u s e z in le d im . J u l i e b a n a b i r y a t ı ş t ır ıc ı v e r d i. İ l g i n ç t i r k a r ş ı ç ık m a d a n iç tim . K ö tü b i r h a b e r v e r e c e ğ in i h is s e d iy o r d u m . K e n d im i o n u n k o l­ l a r ı n a b ı r a k t ı m , b a ş l a d ı a n l a t m a y a . A ğ la m a d ım , ilk te p k im y e r im d e n k a l k ı p g iy in m e k o ld u . J u l i e Y u n a ­ n i s t a n ’a s o n u ç a ğ ı n k a l k t ı ğ ın ı sö y le d i. Ç a r t ı r d e n e n e ­ b ilir d i a m a h a v a ş a r t l a n ç o k k ö tü y d ü .

P y ro s A t i n a ’d a ç o k s e v ilird i. B in le rc e k a d ı n v e e r ­ k e k c e n a z e s in e k a t ü d ı . B iz im u ç a k i n d iğ in d e h e r ş e y b itm iş ti. M e z a r lığ a J u l i e v e k a r d e ş i m S p ir o s ’l a g ittim : H a s ta lığ ım s ü r e s in c e b a b a m ı d ü ş ü n d ü m , J u l i e ile b i r ­ li k te y a ş a m a y a b a ş l a d ı ğ ı m d a n b u y a n a iliş k im iz d a h a d a y o ğ u n la ş m ış tı. H â lâ b e n im iç in d ’A r t a g n a n ’dı. Y a ­ k ış ık lıy d ı, g e n ç ti, g ü ç lü y d ü , k a y g ıs ız g ö r ü n m e s in e r a ğ ­ m e n v a r g ü c ü y l e Y u n a n h a l k ı n ı n iy iliğ i i ç i n ç a lış ıy o r ­ d u . K a n s ı N e a ’y ı d ü ş ü n ü y o r d u m . N e k a d a r b a ş a r ı l ı e v ­ lilik le r i v e k ö k lü b i r d o s t l u k l a n v a r d ı. B u n u n ü z e r in e ilk k e z J u l i e ’y le e v le n m e y i d ü ş ü n d ü m . K a r ıs ı b o ş a n ­ m a y ı k a b u l e tm iş ti, y a k ı n d a ö z g ü r o la c a k tı. Y e d i y ıl­ d ı r b i r l i k te y a ş ıy o r d u k , a r t ı k P a n ’a b o ş a n a lım d e m e ­ n i n z a m a n ı g e lm iş ti. J u l i e ’n i n ç o c u k la r ı y l a d a d o s t o l­ m u ş tu m . O n l a n s e v iy o r, b i r l i k te o l m a k t a n m u t l u l u k d u y u y o r d u m . B e n im ç o c u k d o ğ u r m a k is te m e y e c e ğ im i b iliy o r la r d ı. B u n u o n l a r a s ö y le m iş tim , t a b a ş ın d a , b i r ç o c u k d o ğ u r m a m ı n a ile iç in d e k i y e r l e r i n i n d e ğ iş m e ­ s i n d e n k a y g ı d u y d u k l a r ı z a m a n . B e n d e «N e k a d a r iy i 177

a n l a ş ı y o r s u n u z e v le n ip h e r ş e y i b o z m a k n iy e?» d e d ik ­ le r in d e o n l a r ı n iç te n liğ in e i n a n ıy o r d u m .

F a k a t ç o ğ u n lu k la Y u n a n i s t a n ’ı d ü ş ü n ü y o r d u m . B u ü lk e y e d u y d u ğ u m s e v g in in n e d e n le r i n i b u l m a y a ç a lı­ ş ıy o rd u m . D o ğ d u ğ u m iç in m i? G ü z e lliğ i iç in m i? Ç o ­ c u k lu ğ u m d e d e m d o s t l a r ı m y ü z ü n d e n m i? B e n im d o ­ ğ u ş t a n Y u n a n lı o ld u ğ u m u s ö y lü y o r la r d ı, s ö y le d ik le r in ­ d e g e r ç e k p a y ı b ü y ü k t ü . Y u n a n t u r i z m i n i te m s il e t ­ m e k ü z e r e r e s m i g ö r e v i k a b u l e tm iş tim . B a s it b i r t i ­ c a r e t te m s ilc is iy d im . Ü lk e le r i d o la ş ıp i n s a n l a r a , Y u ­ n a n i s t a n ’ı g ö r m e d e n ö le m e m e le r i g e r e k t i ğ in i s ö y lü y o r­ d u m . B u b i r g ö re v , b i r y ü k d ü a m a z e v k le y ü k le n d iğ im b i r y ü k . P a z a r l a r ı A s la f ilm im iz e v r e n s e l b i r b a ş a r ı b a n a d a is im s a ğ la m ış tı, b e ş O s k a r ’a a d a y o lm u ş tu , a m a b e n i a s ıl e tk ile y e n b i n l e r c e in s a n ı n Y u n a n i s t a n ’a k a r ş ı ilg i d u y m a s ıy d ı. Ü lk e s e v g is i b u m u y d u ? G e n e l­ lik le , m illiy e tç ilik , b a y r a k , u l u s a l m a r ş g ib i s ö z le r b e ­ n i h a s t a e d e r. B u n l a r b e n c e d e ğ e r s iz s im g e le r d ir , a m a Y u n a n i s t a n ’a ö z g ü o la n h e r ş e y b e n i e tk ile r . Y u n a n b a y ­ r a ğ ı n ı n a l t ı n d a u l u s a l m a r ş ım ız ı d in le m e k tü y l e r i m i ü rp e rtir.

J u l i e k a h r a m a n ı S o k r a t o la n b i r film ü z e r i n d e ç a ­ lış ıy o r d u . P e r ik le s d e v r in e iliş k in s a y ıs ız k i t a p o k u y o r ­ d u k . K ıs a z a m a n d a P e r i k le s ’i n m ü k e m m e l b i r d e m o k ­ r a t o lm a d ığ ın ı a n la d ım . B a ş a r ı l a n t a r t ı ş m a g ö t ü r m e z ­ d i a m a a c ım a s ız lığ ı v e e m p e r y a l i s t y ö n ü n d e n sö z e d ilm e liy d i. Y u n a n i s t a n 'ı n b u f ilm in ç e k im in e iz in v e r ip v e r m e y e c e ğ in i d ü ş ü n ü y o r d u m . J u l i e b ö y le b i r d a v r a ­ n ı ş ı n P e r ik le s ’i n d a h i i l k e le r in e u y m a y a c a ğ ı m s ö y le ­ y ip b e n im le a l a y e d iy o rd u . P e r ik le s b a ş k a ü l k e l e r i y a ­ k ıp y ık m ış tı t a m a m a m a A r i s t o f a n ’a d a iz in v e r m iş ti...

Z a v a llı Y u n a n is t a n , d e m o k r a s i f i k r i b u t o p r a k l a r d a b u lu n d u a m a Y u n a n i s t a n d e m o k r a s iy i h iç t a t m a d ı . B u d ü ş ü n c e b a ş a r ı s ız l ığ a m ı m a h k û m d u ? Y o k s a d e m o k ­ I7H

r a s i d e n B e r n a r d S h a w ’ı n d e d iğ i g ib i b i r t ü r h ır is tly a ıı lık m ı a n la ş ılm a lı, h ı r i s t iy a n lı k d a ş im d iy e d e k g e r e k ­ t iğ i g ib i h iç u y g u l a n m a d ı ğ ı n a g ö r e b a ş a r ı s ız l ık sö z k o ­ n u s u d e ğ il m i d e n ilm e liy d i?

B a ğ la n d ığ ım y a t a k d a d a h a k ö t ü ş e y le r d e d ü ş ü ­ n ü y o r d u m ta b ii. G e le c e ğ im i, ö z le d iğ im r o lle r i, a l m a k is te d iğ im g iy s ile ri, a m a iş in s o n u h e p Y u n a n i s t a n ’a v a r ıy o r d u , i ş t e b u d ö n e m d e Y u n a n b a y r a ğ ı n ı n y ü r e ­ ğ im i ç a r p t ı r a c a ğ ı n ı, u l u s a l m a r ş ı m ı z ı n b e n i a ğ l a t a b i ­ le c e ğ im a n la d ım , ç ü n k ü ü lk e m iz d e p e k ç o k y a b a n c ı f l a m a d a l g a l a n m ı ş t ı ş im d iy e d e k . U lu s a l m a r ş ı m ı z ö z ­ g ü r l ü k t e n s ö z e d e r, E L E F T E R İA ! Y a p ım c ılığ ın a g iriş tim i J u l i e b i r t ü r b u n a m a g e ç ir ir . F ilm le r in in iyi, e ğ i­ tici, e tk ile y ic i o ld u ğ u n u s a n ı r . İz le y ic in in g ü lm e s in i i s ­ te r . Y a ln ız c a g ü l d ü r m e a m a c ı t a ş ı y a n f i l m le r ü r e t m e ­ y i s e v e r, s o n r a d a u t a m r . O n u n l a a y n ı f i k r i p a y l a ş ­ m a m . T o p lu m s a l e ğ le n c e y e iliş k in s a a t l e r s ü r e n k o ­ n u ş m a l a r y a p a r ız . H e r ş e y e r a ğ m e n K o n s ta n tin o p o lis ’e (ş e y İ s t a n b u l ta m a m ! ) T o p k a p ı’y ı ç e k m e y e g ittiğ im iz d e a y n ı d ü ş ü n c e d e y d i. B u f ilm i p a r a k a z a n m a k iç in ç e k ­ m e d iğ in e i n a n ı r g ö z ü k tü m . U n ite d A r t i s t s ’c ile r P h e d r e ’d e n m e m n u n k a lm a m ış la r d ı. B iz d e d a r b ü tç e li b i r y a p ı m a g ir iş m e y e k a r a r l ıy d ı k . E ğ e r s o n u ç b a ş a r ı l ı o l u r ­ s a k â r d a n y ü z d e a la c a k t ı k . N e y a z ık k i k â r o r a n ı ç o k d ü ş ü k o ld u . N e y s e k i y o k s u llu k te h lik e s iy le k a r ş ı k a r ­ ş ı y a d e ğ ild ik . Ç e k im b a ş l a d ı ğ ı n d a J u l i e ’y e d ü ş ü n c e m i a ç ık la d ım : b u f ilm i d e e ğ le n d ir m e k a m a c ı y la y a p ıy o r d u k . B u n u o g ü n d e i n k â r e t t i h â l â d a e d e r. T o p k a p ı b a ş a r ı lı b i r film s a y ıla b ilir . İ l g i n ç t ir ilk k e z b e n e ğ le n m iy o r d u m .

D o k to r iy ile ş tiğ im i s ö y lü y o r d u a m a r o l ü m ü s e v m e m iş tim , s in irliy d im . B u r o lü m le s o n r a l a r ı İ t a l y a ’d a D o n a te llo ö d ü l ü n ü a la c a k tım , b u n u n n a s ı l o ld u ğ u n u k e n d i k e n d im e h e p s o r m u ş u m d u r .

179

İ s ta n b u l- K o n s ta n tin u p o lis b e n i e tk ile m iy o r d u . B ir k e z d a h a u l u s a l n e f r e t l e r i n k ö k e n in d e b ü y ü k b i r b o ş ­ l u ğ u n y a t t ı ğ ın ı a n lıy o r d u m . Y ı l l a r d ı r k ü ç ü k Y u n a n lı ­ l a r a e n a m a n s ız d ü ş m a n la rın ın T ü rk le r v e B u lg a rla r o ld u ğ u ö ğ r e tilir . N e te h lik e li y a n lış lık ! İ s t a n b u l ’d a d o s t o la b ile c e k le r in i g ö z lem led im ,. K ı b n s ’d a d a a y n ı o lg u y a r a s la d ım . K e n t, t e l ö r g ü le r le ik iy e b ö lü n d ü ğ ü n d e L e fk o ­ ş e ’d e y d im . J u l i e ’y le b e n t e l ö r g ü l e r e a ld ır m ıy o r d u k .

K e n tin ik i y a n ı n d a d a d o la ş ıy o r d u k . G e n e llik le Y u n a n ­ l ı l a r T ü r k d o s t l a r ı n a , T ü r k l e r d e Y u n a n lı d o s t l a r ı n a k ü ç ü k a r m a ğ a n l a r m e k t u p l a r g ö n d e r iy o r la r d ı. E ğ e r p o l i ti k a c ı la r k e n d i n e f r e t l e r i n i y a n s ı t m a s a l a r d ı Y u n a n v e T ü r k h a l k ı s u lh iç in d e b i r l i k t e y a ş ıy o r la r d ı.

F ilm ç e v ir m e y e b a y ılıy o r d u m . S in e m a e n b a ğ lı o ld u ğ u m s a n a t t ü r ü y d ü , d ış y a d a p l a t o ç e k im le r in in h a r e k e t l i h a v a s ın ı s e v iy o r d u m . 1966’y a k a d a r h a t ı r ı s a y d ı r m i k t a r d a s e n a r y o d a r o l a lm ış , L o sey , D e S ic a , C la u d e A u ta n t- L a r a , B a r d e m , R o la n d N e a m e g ib i ö n e m ­ li y ö n e tm e n le r le ç a lış m ış tım . A m a g e ç b a ş l a m ı ş tım s i n e ­ m a y a , h a s ta lığ ım s ıra s ın d a z a m a n ın ço k ç a b u k g e ç ­ t iğ in i d e a n la d ım . S in e m a g e n ç lik is te r . S o n d a k i k a y a k a d a r , b u s a n a t a a s ı l m a y a n i y e t i m y o k . Ç ık ış ım ı s a y ­ g ı n b iç im d e y a p m a k is tiy o r d u m . B u n u M a r io P lo z itis ’in o l a ğ a n ü s t ü T e n n e s s e e W illia m s u y g u l a m a s ı « S w e e t b i r d o f y o u th » d a A l e x a n d r a d e l L a g o r o l ü n ü a ld ı ğ ı m d a n b e r i d a h a iy i a n lıy o r d u m . A l e x a n d r a d e l L a g o y a ş l a n ­ m a k ta o la n b ir s in e m a o y u n c u d u r. K a m e ra la r o n u k o r­ k u t u r , y a k ı n ç e k im b i r k â b u s t u r a r tı k . B u n o k t a y a v a r m a k is te m iy o r d u m , a l t ı y e d i y ü iç in d e s in e m a y a v e d a e d ip A t i n a ’d a k e n d i T i y a t r o m u k u r m a k is tiy o r ­ dum .

S a h n e y i t ü m ü y le b ır a k m a m ı ş t ı m . P a r i s ’d e J u l i e ’ n in s a h n e y e k o y d u ğ u , e l e ş t i r m e n l e r i n d e k a y g ıs ız c a ö v d ü k le r i b i r o y u n d a r o l a lm ış tım . S o n r a K o u n ’l a A ti180

n a ’d a S w e e t b i r d o f y o u t h ’u o y n a m ış tım . T e n n e s s e e W illia m s ’i n y a ş a t t ı ğ ı k a d ı n l a r a k a r ş ı y a k ın lığ ım v a r ­ d ır . P iy e s b a ş a n s a ğ la d ı. A t i n a ’d a k i ilk y ı l l a r d a p i ş ­ m a n l ı k d u y d u ğ u m v e a c ıy l a h a t ı r l a d ı ğ ı m b i r o la y d a , b i r g r u p g e n c in s o y u n m a o d a m a g e lip .

«Bizi t e r k e t m e y in M e lin a , siz Y u n a n i s t a n ’a a i t s i ­ niz» d e m e le r id ir .

A m c a m P y ro s L a p p a s ’ı n a k t a r d ı ğ ı b i r ö y k ü d e n d e ç o k e tk ile n d im . A m ir a llik d ö n e m in d e A t i n a ’y a ilk k e z g e le n b i r g r u p d e n iz s u b a y ı n ı k a b u l e tm iş . « S a n ırım h e r ş e y d e n ö n c e A k r o p o l’ü g ö r m e k i s t e r ­ siniz?». d e m iş .

— E v e t A k r o p o l’ü g ö r m e k is tiy o r u z a m a ö n c e 111y a ’n ı n e v in i g e z e lim lü tfe n .»

M u td u y d u m ç ü n k ü Y u n a n i s t a n J u l i e ’y i b e n im s e ­ m iş ti. M ille tv e k ille r i, i ş a d a m l a r ı d a o n u b e ğ e n iy o r l a r ­ d ı. P e k ç o k y a p ım c ıy a Y u n a n i s t a n k a p ıs ı n ı a ç m ış v e b u y o lla ü lk e y e m i ly o n l a r c a d o l a r k a z a n d ı r m ı ş tı . P a ­ z a r l a r ı A s la y ü z ü n d e n Y u n a n t u r i z m i d e h a m l e y a p ­ m ıştı,. A m a e n ç o k e tk ile n d iğ im b o y u t i n s a n l a r ı n d a o n u s e v m e le riy d i. G ittiğ i h e r y e r d e is m iy le ç a ğ r ılıy o r ­ d u . Y u n a n l ı l a r «J» h a r f i n i z o r s ö y le r le r b u y ü z d e n t a k ­ s i ş o fö rle ri, l o k a n t a l a r d a g a r s o n la r , s o k a k l a r d a i n s a n ­ l a r a r d ın d a n : « S e la m Zyl» d iy e b a ğ ır ıy o r la r d ı. B ir g ü n m a ç t a b in le r c e iz le y ic i «Zyl, Z yl, Zyl» d iy e te m p o t u ­ t u p o n a e l s a lla d ıla r .

K im i z a m a n b u t a r z d a k i s e v g i g ö s te r ile r i c a n s ı­ k ıc ı b i r h a l a lıy o r d u . B ir g ü n H ilto n O te li’n d e n ç ı k a r ­ k e n b i r g r u p i n s a n İn g iliz B ü y ü k e lç iliğ in in ö n ü n d e t o p l a n m ış l a r K ıb r ıs 'ın Y u n a n i s t a n ’a b a ğ l a n m a s ı iç in t e z a h ü r a t y a p ıy o r la r d ı. G r u p b a ş k a n l a n b iz i f a r k e d in c e « M e lin a , Zyl» d iy e b a ğ ı r m a y a b a ş la d ıla r . B ir a n ­ d a s o k a ğ ı a l t ü s t e d ip ü s t ü m ü z e d o ğ r u g e lm e y e b a ş l a ­ d ıla r . J u l i e k a b a g ü ç t e n k o r k m a k n e d i r b ilm e y e n a p -

1.81

ta li a r d a n d ı r a m a b ir t e k ş e y o n u ü r k ü t ü r k a la b a lık .

P i r e ’d e b i r g r u p s p o r c u y u m a ç t a n s o n r a k u t l a m a y a g ittiğ im iz d e v e s tiy e r in ö n ü n d e o l a n l a r ı b u g ü n g ib i h a ­ t ı r l a r ı m . Ç ık ış ta k a l a b a l ı k ü s t ü m e g e lip r e s im is te d i.

J u lie h a y ı r d e y ip y ü r ü m e m i s ö y le d i, o n u d u y m a m a z l ı k ta n g e ld im , ç ü n k ü d e d iğ in i y a p a r s a m k a l a b a l ı k ç e v ­ re m iz i s a r a r d ı . İ m z a d a ğ ı t m a y a b a ş la d ım , k a l a b a l ık g id e r e k b ü y ü y o r , ç e m b e r d a r a l ı y o r d u b i r a n p a n iğ e k a p ılıp e z ile c e ğ im iz i s a n d ım . J u l i e k o r k t u ğ u m u g ü lm e k r iz im d e n a n la d ı, d ir s e k le r iy le y o l a ç m a y a b a ş la d ı.

N e y s e k i y a k ı n ı m ız d a k i l e r o lu p b i t e n i a n l a d ı l a r d a ç e v ­ re m iz i s a r ıp b ir i k o r u d u l a r . B a n a b i r a s ı r g ib i g e le n z a m a n d a n s o n ra k u rtu la b ild ik .

N e y se , A t in a lı g ö s te r ic ile r i g ö r ü n c e b e n i k o lu m ­ d a n t u t t u , b i r t a k s iy e d o ğ r u k o ş tu k . A m a b iz d e n ç a ­ b u k d a v r a n ı p b i r a n d a o m u z l a r ı n a a ld ıla r , « M e lin a ’y la Z y l’d e b iz im le K ıb r ıs ’a ö z g ü rlü k » d iy e b a ğ ı r m a y a b a ş ­ la d ıla r . İn g iliz B ü y ü k e lç iliğ i H i lto n u n t a m k a r ş ıs m d a d ı r .

G ö s te r ic ile r s ı r t l a r ı n d a M e lin a v e Z yl ile r liy o r la r d ı.

B u s e f e r k i g ü lm e m in t u t a r l ı b i r n e d e n i v a r d ı. J u l i e ’n i n b u k a l a b a l ığ ı n a r a s ı n d a e te k liğ im i d iz le r im e ç e k iş ti­ r e r e k ile rle y iş im iz i h iç u n u t a m a m .

B u d ö n e m d e Y u n a n i s t a n ’d a p e k ç o k d e ğ iş ik lik o l­ m u ş tu . L a m b r a k i s ’i n ö lü m ü y le v e k r a l l a o la n s ü r t ü ş ­ m e le r d e n K a r a m a n l i s y ö n e tim i z a y ıf la m ış v e d e v r il ­ m iş ti. K a r a m a n lis F r a n s a ’y a y e r le ş m iş ti. P a r t i s i d a h a m e r k e z c i o la n G e o rg e s P a p a n d r e o u ç o ğ u n lu ğ u o l u ş tu ­ r u p y ö n e tim i e le a lm ış tı. Y u n a n i s t a n ’d a r e f o r m l a r g e r ­ ç e k le ş tir iliy o r v e b i r ö z g ü r lü k h a v a s ı e s iy o rd u . A m a ç o k ö d ü n v e r m iş ti. K a b in e s in d e k r a l i y e t a ile s in e b a ğ lı b a k a n l a r v a r d ı. Z e n g in le r e v e A m e r ik a n E lç iliğ in e g e ­ lin ce, G e o rg e s P a p a n d r e o u ile o r t a k b i r y a ş a m b iç i­

IH2

m in e v a r a b i l ir le r d i a m a b u n o k t a d a b ü y ü k b i r n e f r e t b e s le d ik le r i o ğ lu A n d r e a s iş le r i b o z u y o r d u .

A n d r e a s P a p a n d r e o u A m e r ik a ’d a e k o n o m i o k u m u ş ­ tu . M e t a x a s ’n m H i t l e r ’i n v e M u s s o lin i’n iri t a ç l a r ı n a ö z e n d iğ i d ö n e m d e ç o k g e n ç b i r d e lik a n lıy d ı A n d re a s .

A v r u p a ç e k ic iliğ in i g i d e r e k y itir iy o r d u . D i k t a n ı n z u l­ m ü c a m n a t a k d e y in c e y e k a d a r d i r e n m e ö r g ü t ü n d e ö n e m li r o l o y n a m ış tı. S o n u n d a B irle ş ik D e v le tle re g i t ­ m e y i b a ş a r m ış t ı . S a n ı n m M e t a x a s ’n i n g o r i l l e r i n in e li­ n e d ü ş t ü k t e n h a p i s a n e y e s ü r ü k l e n i p ç e n e s i k ı r ı l d ık t a n s o n r a b u k a r a n p e k iş m iş ti. A m e r ik a ’y a y e r le ş ip , o t u r ­ m a iz n in i a l d ı k t a n s o n r a , 1956’d a C a l i f o m ia ’d a k i B e r k ­ le y Ü n iv e r s ite s in in ö n e m li k ü r s ü l e r i n d e n b i r i n i n b a ş ı­ n a g e tir ilm iş ti. A m e r ik a n ü n i v e r s i t e l e r i n i n ö n e m li a k a ­ d e m is y e n le r in d e n b ir i o l d u k t a n v e e k o n o m i ü z e r in e ço k s a y ıd a y a p ıt ü r e ttik te n s o n ra , a n s ız ın b ü tü n b u n ­ l a r d a n v a z g e ç ip Y u n a n i s t a n ’a d ö n m ü ş b u r a d a y a ş a ­ y ıp ç a lış m a y a k a r a r v e r m iş ti.

B a b a s ım n y ö n e tim i a ld ığ ı d ö n e m d e A n d r e a s P a p a n d r e o u ’n u n ü lk e s in e d ö n d ü ğ ü s a n ı l ı r o y s a b u y a n ­ lış tır . O n u n ü lk e y e d ö n ü ş ü 1961 y ı l l a r ı n a r a s t l a r , y a n i y ö n e tim K a r a m a n l i s ’i n e lin d e y k e n . K a r a m a n l i s o n u n y e te n e ğ in i b ild iğ i iç in E k o n o m ik A r a ş t ı r m a l a r M e r k e ­ z in i n b a ş ı n a g e ç ir m iş U lu s a l Y u n a n B a n k a s ı n a d a n ı ş ­ m a n o l a r a k a ta m ış tı. H e r k e s d e A n d r e a s ’a G e o rg e s P a p a n d r e o u ’n u n a r d ı l ı g ö z ü y le b a k m ış tır . O n u n a s ıl g ö r e v i b a b a s ı k e n d is in i b a ş b a k a n y a r d ım c ılığ ın a g e ­ tir d i ğ in d e b a ş la r . B u y e r d e b u l u n m a s ı d a s a ğ c ıl a r ı n h iç iş in e g e lm iy o rd u . Ü s te lik A m e r ik a l ıl a r o n u n c e s a ­ r e t i n d e n ü r k ü y o r d u . Y a p tığ ı « k ö tü lü k le rin » b i r l i s t e ­ si d ü z e n le n m iş ti A m e r ik a ’n ı n se si R a d y o s u y a y ı n l a r ın ı K ıb rıs s o r u n u ü z e r i n d e o lu m s u z e tk i y a r a t t ı ğ ı iç in y a ­ s a k l a m ı ş t ı A n d r e a s . C IA t a r a f ı n d a n Y u n a n h a b e r a l ­ m a ö r g ü tü . (K Y P) v e r ile n p a r a l a r ı n d e n e tim i K o n s e y 183

b a ş k a n lı ğ ı n a v e r ilm iş ti. K Y P ’i n C IA ile o l a n b ild ir iş im ­ l e r i n i y a s a k la m ış , v e K ıb rıs k o n u s u n d a k e s in lik le a ç ık ­ l a m a y a p ılm a y a c a ğ ın ı s ö y le m iş ti. V e ç o k ö n e m li b ir s u ç u d a h a v a r d ı! N A T O ’ya, k a r ş ı o l a n t a v r ı m ı z d a d e ­ ğ iş ik lik le r y a p ılm a lıy d ı, Y u n a n o r d u s u N A T O ’y a y a p a ­ c a ğ ı y a r d ı m l a r d a n ö n c e k e n d i ü l k e s in i k o r u m a k l a y ü ­ k ü m lü y d ü .

G e o rg e s P a p a n d r e o u ’n u n d ü ş m e s in e o r d u n e d e n o lm u ş tu r . S a f ç a s a r a y a d e ğ il d e s e ç im le r e b a ğ lı k a l ­ m a s ı g e r e k t i ğ in i s ö y le m iş ti. K ısa, z a m a n d a , t ü m Y u n a ­ n i s t a n ’d a , A n d r e a s P a p a n d r e o u b a ş k a n lı ğ ı n d a , P a p a n d r e o u ’l a n n Y u n a n o r d u s u n d a y e n i b i r g iz li ö r g ü t k u ­ r u p Y u n a n o r d u s u n u b o lş e v ik le ş tir m e ç a b a l a n g ü t t ü ­ ğ ü h a b e r i y a y ılm ış tı. S ö z k o n u s u o la n ö r g ü t ü n a d ı A sp i d a id i. Ö n c e h a l k b u n u n ş a k a o l d u ğ u n u s a n d ı. A m a d u d a k l a r d a k i g ü l ü m s e m e l e r b i r s a b a h G e o rg e s P a ­ p a n d r e o u ’n u n b a ş b a k a n l ı k t a n a lı n d ı ğ ı a ç ık l a n ı n c a d o ­ n u p k a ld ı. K r a l K o n s t a n t i n ’d e n S a v u n m a b a k a n ı n ı n g ö r e v in d e n a l ı n m a s ı n ı is te m iş ti. S a v u n m a b a k a n ım s a ğ c ıl a r ı s u s t u r m a k a m a c ı y la k e n d is i a ta m ı ş t ı , B a k a ­ n ı n a d ı G a r o u f a lia s id i. A m a k ı s a z a m a n d a G a r o u f a l i a s ’m s a r a y ı n e m i r l e r in e g ö r e d a v r a n d ı ğ ı m ö ğ r e n m i ş ­ ti. G ö r e v in d e n a l ı n m a s ın ı is te m iş v e y e r in e k e n d is in i ö n e r m iş ti. C o n s ta n tin r e d d e tm iş , P a p a n d r e o u i s t i f a e d e ­ c e ğ in i b ild ir m iş ti. B u h a b e r k r a l ı ç o k s e v in d ir m iş , ö n e ­ r iy i g e r ç e k v a r s a y ı p h a l k a P a p a n d r e o u ’n u n g ö r e v in ­ d e n ç e k ild iğ in i d u y u r m u ş t u .

B u h a b e r t ü m ü lk e d e b ü y ü k t e p k i l e r e y o la ç tı. K r a ­ l ı n is te ğ i ü z e r i n e k u r u l a n g e ç ic i h ü k ü m e t h a l k ı n d e s ­ te ğ in e d a y a n m a d ı ğ ı g e r e k ç e s iy le S e n a to t a r a f ı n d a n r e d d e d ild i. V e S te p h a n o p o u lo s ’a k a d a r y ö n e tim d u r ­ m a d a n e l d e ğ iş tir d i. S te p h a n o p o u lo s ü n ü n ü k o n u ş m a b iç im in e b o ç lu d u r , ö y le s in e g iz e m li b i r ü s l û b v a r d ı ki s o n u n d a k e n d is in e B u d h a a d ı ta k ıld ı. B u d h a IM

h ü k ü m e t i b ü y ü k b i r o y f a r k ı y l a ( y a k la ş ık b i r o y d u s a n ı n m ) y ö n e tim i e le g e ç ir d i. A m a Y u n a n i s t a n ’ın d ö r t b i r y a m n d a ö n e m li g ö s t e r i le r d ü z e n le n iy o r d u . U m u t y e n i s e ç im le r d e y d i, A m e r ik a n e lç iliğ i d e d a h i l o lm a k ü z e r e k a ç ın ılm a z s e ç im in P a p a n d r e o u ’n u n z a f e r iy le s o n u ç l a n a c a ğ ı n ı b iliy o r d u .

B u t ü r l ü b i r g e r ilim h a v a s m d a y a ş a d ığ ım ız d ö ­ n e m d e , b i r d a v e tte , y a n ı m ı z d a k i m a s a d a o t u r a n b i r i ­ n i ta n ış tır d ıla r b a n a : « M e lin a M r. N ik o s F a r m a k i s ’e b i r m e r h a b a de.»

B u is m i ç o k iy i b iliy o r d u m . N ik o s F a r m a k i s a ş ı n s a ğ c ılığ ıy la ü n lü y d ü : O n a s ırtım ı d ö n ü p : «Pis f a ş is t l e r e s e la m v e r m e m .

— F a ş i s t o l m a k t a n u ta n m ı y o r u m , M e lin a , d iy e y a ­ n ı t la d ı b e n i F a r m a k is . M o d a ş im d i. N e d e n siz d e b iz e k a tılm ıy o r s u n u z . Y a n n y ö n e tim i e le g e ç iriy o ru z .»

O m u z la r ım ı s ilk ip b u a d a m ı n a p t a l o l d u ğ u n u d ü ­ ş ü n d ü m . A s ıl a p t a l b e n d im .

B u n u b i r a y s o n r a , N i s a n d a d a h a iy i a n l a y a c a k ­ tım , N e w Y o r k ’ta y k e n . G e c e y a r ı s ı te le f o n ç a ld ı. A r a ­ y a n M a n o s H a d jid a k is ’di. « M e lin a d a r b e o ld u . O r d u y ö n e tim i e le g e ç ird i.»

15 N e w Y o r k ’d a b i r m ü z ik li g ü l d ü r ü d e o y n a y a c a ğ ı ­ m ı r ü y a m d a g ö r s e m in a n m a z d ım , a m a o y n a d ım . O y ­ n a d ı m ç ü n k ü b i r y ıl s ü r e s in c e J u l i e b e n d e n k u r t u l m a k is tiy o r d u . H a y ır k u r t u l m a k d e ğ ild e , b i r s ü r e a y a k a lt ı n d a d o la ş m a m ı is te m iy o r d u d e m e k d a h a d o ğ r u o l u r s a n ır ım . U z u n s ü r e d i r b e n im o y n a m a d ığ ım b i r film y a p m a k is tiy o r d u . Y a p m a k is te d iğ i iş iç in r e n g im u y ­ g u n d e ğ ild i.

185

P e k ç o k l a n g ib i o d a A m e r ik a ’d a y a ş a y a n z e n c i­ l e r i n s o r u n l a r ı y l a ilg iliy d i. B ir f ilm y a p m a k is tiy o r d u v e o y u n c u l a r ı n t ü m ü z e n c i o lm a lıy d ı. A m a b i r s o r u n v a r d ı b e n n e o la c a k tım ? K ıs a z a m a n d a e n iy is i o lm a ­ m a k l a b ir lik te b i r ç ö z ü m b u ld u . B ir s ü r e d i r A m e r ik a lı b i r p r o d ü k t ö r « P a z a r l a n A sla » y ı, B r o d w a y ’d e b i r t ü r m ü z ik li g ü l d ü r ü h a l i n e g e t i r m e k is te d iğ in i s ö y le y ip d u r u y o r d u . B e n d e a y n ı r o l ü o y n a y a c a k tım , J u l i e d e s a h n e y e k o y a c a k tı. H a y ır d e m i ş t ik v e p r o je y ılla r d ır e r te le n iy o r d u . V e g ü n ü n b i r i n d e «iki y ü z lü » k o c a m b a n a M a n o s ’u n y e n i ş a r k ı l a r b e s te le m e k iç in ç ıld ır ­ d ığ ın ı v e J o e D a r i o n ’u n M a n ç a ’lı A d a m ’d a n s o n r a y e ­ n i ş a r k ı s ö z le r i y a z m a k is te d iğ in i s ö y le d i. J u l i e ’y a a p ­ t a l o lm a d ığ ım ı, Y u n a n is t a n ’d a n y a l n ı z c a b i r y ıl a y n k a l m a k k a y d ı y l a o y u n u k a b u l e d e c e ğ im i sö y le d im . B u s a t ı r l a n 1970 y ı l ın d a y a z ıy o r u m . D ö r t b u ç u k y ıld ır ü lk e m in y a z l a r ı n a h a s r e t im , a m a S p a t s a e ’d e y a z la r ı n n a s ı l g e ç tiğ in i t a n n b ilir . D e n iz k ı y ı s ın d a ç o k g ü z e l b i r e v d e o t u r u y o r d u k . G ü l d ü r ü y ü b u r a d a y a z d ık . M a n o s ’l a J o e D a r io n d a b iz im e v e y e r le ş tile r . Ç o k ç a lış ıy o r d u k , a m a y ü z m e y e te k n e y le d o l a ş ­ m a y a , ç a m la rın a ltın d a e şe k s ırtın d a d o la ş m a y a g e n e d e z a m a n ım ız o lu y o rd u .

S o n r a a n n e m d e b iz e k a tıld ı, b a b a m l a h â l â ç o k g ü z e l o la n N e a d a . N e a , in c e u z u n , z a r i f a s il ç iz g ile ri o l a n b i r k a d ın d ı. P h e d r e ’i a s l ı n d a o o y n a m a lıy d ı. N e a ’ y ı ilk k e z ç o c u k k e n S p a t s a e ’d e g ö r m ü ş tü m . D e n iz d e n ç ık m ış , b e y a z g iy s is i g e n iş k e n a r l ı h a s ı r ş a p k a s ıy l a b ir p a tik a y ı tırm a n ıy o rd u . H a s ırd a n s ü z ü le n g ü n e ş y ü ­ z ü n ü a y d ın la tıy o r d u . « G ö rü y o r m u s u n , d e d i, a n n e m iş te b u g ü z e l b a y a n N ea.» S a n ı n m a n n e m e ğ e r g ü z e l b a y a n N e a ’n m g ü n ü n b i r i n d e b a b a m ı n ik in c i k a r ı s ı o la c a ğ ın ı b ils e b u k a d a r h a y r a n l ı k l a s ö z e tm e z d i o n ­ d a n ... ıu»

B a b a m m ı? H â lâ D ’A r t a g n a n ’d ı. G iz e m li b i r zo r a f e ti v a r d ı. P a m u k l u ş o r t v e t i ş ö r t ü b ile b u h a v a s ın ı b o z m u y o rd u . V ü c u d u g e n ç v e in c e y d i. Ç o k d i k y ü r ü r ­ d ü , iy i b i r b in ic iy d i d e . H a y v a n ı n ü z e r i n d e d im d ik o t u ­ r u r , ç e v r e s in d e k i g e n ç k ı z l a r ı n g ö z s ü z e r e k y ü z ü n e b a k ­ m a l a r ı n d a n b ü y ü k k e y if a lır d ı. B u n d a n N e a d a b e n d e ç o k h o ş la n ıy o r d u k . J u l i e ’y le iy i d o s t o l m u ş la r d ı a m a b a b a m o n u t a v l a d a s ü r e k li y e n m e k t e n s ık ılıy o rd u .

P o litik ç iz g is in d e , b a b a m d a h a d a s o la k a y m ış tı. İle ric i y a p ılı E .D .A . k o a lis y o n h ü k ü m e t i n d e n m ille tv e ­ k ili s e ç ilm iş ti. S a ğ c ı b a s ı n o n u k o m ü n is tlik le s u ç lu y o r ­ d u , o y s a b a b a m h i ç b i r z a m a n k o m ü n is t o lm a m ış tır .

B ir k e z d e a y n ı b a s ı n iş i ö y le s in e ile r iy e g ö t ü r e r e k , K ra l K o n s t a n t i n o n u r u n a v e r ile c e k b i r d a v e te k a t ı l a ­ c a k k o n u k la r ı, u y a r a r a k k o m ü n i s t S t a m a t i s ’in o y u n c u k ız ı M e lin a M e r c o u r i’n in d e d a v e te k a t ı l a c a ğ ı n ı s ö y le ­ m iş ti...

E v e t d a v e t e d ilm iş tim . K o lo g ra d a r t ı k b a n a ç o k iyi d a v r a n ı y o r d u . Ö z e llik le d e A m e r ik a n te le v iz y o n u iç in ç e v ir d iğ im b i r s a a t l i k b e lg e s e ld e n b u y a n a B e lg e ­ s e lin y a p ı m c ı l a r ı d a h a ö n c e E liz a b e th T a y lo r ’u n L o n d ­ r a ’s ın ı, S o p h ia L o r e n ’i n R o m a ’s ın ı y a p m ı ş l a r ş im d i d e M e lin a ’n ı n Y u n a n i s t a n ’ın d a y d ı s ır a . B u ö n e r il e r i n i s e ­ v in ç le k a b u l e tm iş tim . A t i n a ’d a , K o rin te , D e lp h ie ’d e, a d a l a r d a ç e k im y a p m ış tık . M ü z iğ i d e g e n ç y e te n e k li bi s a n a t ç ı o l a n S tr a v o s X a r c h a c o s b e s te le m iş ti. S tr a vos k ü ç ü m e n g e n ç ç e c ik b i r d e lik a n lıy d ı, a d ı T h e o d o r a k is v e H a d jid a k is ’le b i r l i k te a n ılıy o r d u . K ü ç ü k , ş iş ­ m a n v e b ü y ü k d iy e t a k m a a d l a n v a r d ı. B e lg e se l b a ş a n s a ğ la m ış ç o k s ö z ü e d ilm iş ti, tu r iz m b ü r o l a n d a b a ­ n a t e ş e k k ü r l e r y a ğ d ı n y o r d u . B e lk i d e d a v e te b u y ü z ­ d e n ç a ğ r ılm ış tım . H e r n e y s e , b ü t ü n b u n l a r k e n d im i b e ğ e n m e m e n e d e n o lu y o rd u .

187

B u d a v e t iç in g ü z e lle ş m e y e k a r a r v e r m iş v e b ü ­ y ü k b i r b e r b e r e g itm iş tim . S a lo n A t i n a 'n ı n b ü t ü n k a y ­ m a ğ ın ı y iy e n le r le d o lu y d u . K u r u t m a m a k i n a l a n n m a l ­ t ı n a d iz im d iz im d iz ilm iş k a d ı n l a r ı n ç o ğ u b a n k e r a r ­ m a t ö r e ş le riy d i. B e n i g ö r ü n c e ı s ı r m a k is te r c e s in e d iş ­ l e r in i g ö s t e r e r e k h e p s i g ü lü m s e d i. İ ç le r in d e n ç o k i ş ­ g ü z a r o la n ı d a b a n a d a v e tt e n a s ı l d a v r a n m a k g e r e k ­ tiğ in e iliş k in ö ğ ü t l e r b ile v e r d i. K u ş k u s u z b u ö ğ ü tle r e ih tiy a c ım o la c a k tı. Ö n e m li t o p l a n t ı l a r d a d a v r a n ı ş k o ­ n u s u n d a y e te n e k li o ld u ğ u m s ö y le n e m e z . K o n s t a n t i n d a h a v e lia h tk e n b ir o y u n d a n s o n ra s o y u n m a o d a m a g e le r e k b e n i z i y a r e t e tm iş ti. E r te s i g ü n g a z e te le r d e g e ­ le c e ğ in k r a l ı a y a k t a b e n d e o t u r u r h a l d e r e s im le r im iz y a y ım la n m ış tı. T e r b iy e m in e le ş tir ild iğ i y ı ğ ı n la m e k t u p a l m a k b e n i e p e y ş a ş ır tm ış tı. B ir b a ş k a s e f e r d e , İ n g i l ­ t e r e ’d e « Y e n ile n le r» in k r a liç e y e y a p ı l a n ö z e l g ö s te r i­ s in d e k ı v a n ç iç in d e y d im . S a y ıs ız s a n a t ç ı s ı r a o lm u ş K r a liç e 2 . E liz a b e th h e p s i n i n b i r e r b i r e r e lin i s ık ıy o r ­ d u . K r a liç e y i ç o k s e v im li b u l u y o r d u m a m a s ı r a b a n a g e ld iğ in d e e ğ e r r e v e r a n s y a p m a m g e r e k i r s e iş l e r i n b o ­ z u l a c a ğ ı n ı h is s e d iy o r d u m . B ir k a ç o y u n c u n u n k r a li ç e ­ n i n h a f if ç e e ğ ile r e k y a l n ı z c a e lin i s ı k t ık l a r ın ı g ö r ü n c e iç im r a h a t l a d ı , b u n u b e c e r e b ilir d im . A m a M a je s te le r i b e n im ö n ü m e g e lin c e e lim a y a ğ ım b o ş a ld ı. S a ğ e lim s a n k i k a l ç a m a y a p ış m ış tı v e s o l e lim d u r m a d a n y ü k ­ s e liy o r y ü k s e liy o r d u . T a n r ıs a l b i r g ü ç b a n a e n g e l o l­ d u y o k s a a z s o n ra d u r m a d a n y ü k s e le n p a r m a k la rım k r a li ç e n i n g ö z ü n ü ç ı k a r t a c a k tı .

K o lo g ra d d a v e tin d e g e r e k t i ğ i g ib i d a v r a n d ı m . K u ­ s u r s u z d u m , t ı p k ı ö n e m li b i r h a n ı m e f e n d i g ib i d i k k a t ­ liy d im . K im s e n in s ö y le y e c e k b i r l a f ı y o k tu , a m a k r a l b e n i d a n s a d a v e t e d in c e h a i n g ü l ü c ü k l e r b e lir d i d u ­ d a k l a r d a . İ ş te f o t o ğ r a f ç ı l a r ü z e r im iz e ç u lla n ıy o r la r , v e fla ş la r . K r a lın ç e v r e s i n d e k i l e r f o t o ğ r a f l a r ı n > m ha e d il1 (1(3

m e ş in i s ö y l ü y o r l a r a m a h e r z a m a n b e c e r ik li f o t o ğ r a f ­ ç ı l a r v a r d ır . E r te s i g ü n b a s m d a v e d a l a ş ı r k e n a r a m ı z ­ d a g e ç e n k o n u ş m a y a y e r v e r iliy o r d u . G i d e r k e n K o n s ­ t a n tin : « iy i ş a n s l a r M e lin a , d e m iş ti» .

B e n d e: «B en d e m a j e s t e l e r in e iy i ş a n s l a r d ile rim .»

S ö y le d iğ im b u k a d a r d ı . A m a ç o k s a y ı d a ş a h i t sö z ­ le rim e : « B u n a ih tiy a c ın ız o la c a k c ü m le s in i d e e k le d i­ ğ im e d a i r y e m in e tm iş le r . Y a l a n d ı r b u , b ö y le b i r ş e y s ö y le m e d im , a m a d ü ş ü n d ü m . T i y a t r o d a y a l n ı z c a m e ­ t i n o k u m a ö ğ re n ilm e z , g iz li a n l a m l a n d a b e l i r t m e y i ö ğ ­ r e n i r in s a n . B e lk i d e o y u n u m ç o k a ç ı k o l m u ş tu r ...

O y ıl S p a t s a e ’d e e v r e n s e l b i r b iy o k im y a t o p l a n t ı ­ s ı d ü z e n le n m iş ti. A d a n ın z e n g in l e r i ç e v r e l e r in d e ç o k s a y ıd a N o b el s a h ib in in b u lu n m a s ın d a n h e y e c a n la n ı­ y o r la r d ı. H e r k e s d a v e t s a v a ş m d a k ı y a s ı y a d ö v ü ş ü y o r ­ d u . E n g ö z d e k iş i d e J i m W a t s o n 'd u , a m a n e y a z ık k i h a n ı m e f e n d i le r i n u m d u k l a r ı n ı n t e r s i n e J i m W a ts o n t i y a t r o c u l a r l a b ir lik te o l m a k t a n h o ş la n ıy o r d u . J im le k ıs a z a m a n d a d o s t o ld u k . İlg in ç b i r tip ti, k a b a lı k v e ç e ­ k in g e n lik k a r ış ı m ı k a p l ı y o r d u k iş iliğ in i. A m e r ik a l ıl a r ­ d a s e v d iğ im h e r y ö n v a r d ı o n d a : m e r a k lı, h a r e k e tli, ile ric i, s in ir liy d i v e A m e r i k a l ü a r s e k s e n y a ş l a r ı n a k a ­ d a r k o ru d u k la r ı ç o c u k su y a n ım a y a k ta tu tu y o rd u .

J i m s a a tl e r c e iş in d e n s ö z e d iy o r d u . K e n d is in i ö y ­ le s in e k a p t ı r ı y o r d u k i b u n a h i ç b i r z a m a n c e s a r e t e d ip d e Ç in c e k o n u ş s a a n c a k b u k a d a r a n la y a b ile c e ğ im i s ö y le y e m e d im o n a , h i ç b i r z a m a n . K im y a b ilm e d iğ im k o n u l a r ı n b a ş ı n d a g e lir. H sO ’n u n s u o l d u ğ u n u b ilir im iş te b ü t ü n b ilim s e l b ilg i a l a n ı m d a b u k a d a r d ı r . A m a b u n u J i m ’le k o n u ş m a l a r ı m ı z ı n a r a s ı n a s ık ı ş t ı r m a k b i r h a y li z o r d u . Ö y le s in e ilg iy le iz liy o r d u m k i a n l a t t ı k l a r ı J i m ’i n b ilg is iz liğ im i s e z in le m e s i o la n a k s ız d ı. N e y a z ık 189

k i a lç a k lığ ım ın b e d e lin i d e ç o k p a h a l ı y a ö d e d im . B ir s a b a h k a p ıy ı ç a ld ı, e lin d e h e n ü z b it ir d iğ i k i t a b ı n ın m ü s v e d d e s i d u r u y o r d u , «T he d o u b le h elix » ilk o k u y a ­ n ı n b e n o lm a m ı is te m iş ti. K e n d im i h e y e c a n l a k i t a b a v e r d im a m a b i r d u v a r a t o s l a m a k g ib i b ir ş e y d i b u . H içb i r ş e y a n la m ıy o r d u m . B ilim s e l h iy e r o g lif le d o lu u z u n b ö l ü m le r v a r d ı, b e y n im d u r u y o r d u b ü t ü n b u n l a r b e ­ n im a n l a m a g ü c ü m ü a ş a n ş e y le r d i. J u l i e M a n o s v e J o e D a r io n ’l a iş e g ö m ü lü y d ü , b u y a n d a n b i r y a r d ım b e k ­ le y e m e z d im . A m a V a s s ily V a s s ilik o s g e n ç A m e r ik a lı k a n s ı M im i ile S p a t s a e ’d e y d i. M im i’y e m ü s v e d d e y i b e ­ n im iç in o k u s u n d iy e y a lv a r d ım , o d a b a ş a r ı y l a b a n a y a r d ım c ı o ld u . K a f a m ı n a l m a d ığ ı b ö lü m le r i a y ır d ı. B öyle s i b i r s i l a h l a n m a y l a J i m ’i n k a r ş ı s m a ç ık ıp y a l ı n b i r b iç im d e k i t a b ı n d a n s ö z e tm e y e b a ş l a d ı m a m a g ö z a ç ıp k a p a t m c a y a k a d a r c e h a le tim i a n la d ı. K o n u ş m a y ı ö y ­ le s in e z e r a f e t le d e ğ i ş t i r d i k i o n u h a y a t ı m b o y u n c a b u y ü z d e n s e v e c e ğ im .

V a s s ily V a s s ilik o s d a k i t a b ı n ı n s o n d ü z e lt m e l e r i ­ n i y a p m a y a g e lm iş ti. B e n im a n la y a b ile c e ğ im t ü r d e n b i r k i t a p t ı b u . L a m b r a k i s ’i n ö l d ü r ü l m e s i n d e n e s in le ­ n e r e k y a z d ığ ı b i r k i t a p tı. V a s s ily V a s s ilik o s k i t a b ı n a «Z» a d ı n ı v e r m iş ti. B ir y ıl s o n r a s ü r ü le c e ğ in i v e k i t a ­ b ı n ı n b i r s in e m a h a r i k a s ı o la c a ğ ım n e r e d e n b ile b ilir ­ d i. V a s s ilik o s Y u n a n i s t a n ’d a e n ç o k t u t u l a n g e n ç y a ­ z a r l a r d a n b i r i d i r . İ lk k i t a b ı «B itki» o k u y u c u l a r ı n v e e l e ş t i r m e n l e r i n h e m e n d i k k a t i n i ç e k m iş ti. S p a t s a e ’li h a ­ n ı m e f e n d il e r o n u d a s o f r a l a r ı n d a g ö r m e k is tiy o r d u .

D a v e tle r i ç o k iy i b i r « p lak a» o y u n c u s u o ld u ğ u iç in z e v k le k a b u l e d iy o r d u . İlg in ç b i r o y u n d u r p la k a , z e k a v e a c ım a s ız lık k a n ş ı m ı . A m a ç k a r ş ı d a k i o y u n c u y u z ı­ v a n a d a n ç ık a r tm a k tır n e k a d a r d e lirtirs e n iz k a r ş ın ız ­ d a k i n i o k a d a r b a ş a r ı l ı s a y ılır s ın ız . K a r ş ı o y u n c u t ü ­ m ü y le ç ile d e n ç ık ıp d a k e n d i n i d e n e tle y e m e z o lu n c a I 00

k a z a n d ın ız d e m e k tir . K a r d e ş im S p ir o ş d a g e r ç e k b ir p l a k a ş a m p iy o n u d u r . V a s s ily d e n e r e d e y s e o n u n k a ­ d a r iy i b i r o y u n c u y d u . E v s a h i p l e r i n i ö n c e p o litik fos illik le s u ç la r d ı. Y e te r in c e d e ıs ı n ın c a S p a t s a e e ş e k le ­ r i n i n o n l a r ı s ü r ü k le y e c e ğ in i v e h a l k ı n ö f k e s in in k a b a ­ r a c a ğ ı o g ü n ü n y a k ı n o ld u ğ u n u s ö y le rd i. A m a n s ız c a s a l d ı r ı y a d e v a m e d e r b a l ı k ç ı l a r ı n e ş l e r in i n k e n d ile r in i n a s ıl y a r g ıl a y a c a k la r ı n ı, g iy o t in l e r i n p ı r ı l t ı l a r ı n ı v e c e l­ l a t l a r ı n t a k k e l e r i n i n a r d ı n d a k i k a n l ı g ö z le r in i a n l a t ı r ­ d ı. O y u n c u la r p e s e tm e y e y a k l a ş ı n c a d a b i r d e v r im ş a r k ıs ı t u t t u r u r d u . P l a k a b a ş m d a k u r a l l a n iy i b e lir le ­ n i p y a l n ı z c a b i r o y u n o ld u ğ u a ç ık ç a o r t a y a k o n u l d u ­ ğ u n d a iy i o y n a n a b ilir . A m a o y u n c u la r ın , a m a c ı n y a l ­ n ız c a g ü lm e k o l d u ğ u n u n e ç a b u k u n u t t u k l a r ı a k ıl a l ı r g ib i d e ğ ild ir . İ l g i n ç t i r o y ıl S p a t s a e ’d e p l a k a ’n m te k k o n u s u p o litik a y d ı. K o k u ş m a , k ı m ı l t ı l a r Y u n a n i s t a n ’ d a h e r k o n u y a y a n s ıy o r d u .

A m a G r e t a G a r b o ’n u n t e k n e s i l i m a n a g ir d iğ in d e p o litik a y ı, N o b e l ö d ü l s a h ip le r in i, g e n ç y e te n e k li y a ­ z a r l a r ı h e m e n h e r ş e y i u n u t t u k . G r e t a G a r b o ’y u h e r z a ­ m a n s e v m iş , h a y r a n ı o lm u ş tu m . B e n im iç in g ü z e lliğ in t a k e n d is i, y ü c e s a n a tç ı , r a k ip s i z s ih ir b a z , d ü n y a n ı n e n b ü y ü k o y u n c u s u d u r G a rb o . D ü ş ü n s e l o l a r a k b i r k a ­ d ı n ı n b i r b a ş k a k a d ı n a h a y r a n l ı ğ ı n ı a n la y a b ilir im , z a ­ t e n S a p h o d a Y u n a n lı d e ğ il m iy d i. B ir k a d ı n ı n d i ğ e r i ­ n e h a y r a n l ı ğ ı n ı n g ü z e l o la b ile c e ğ in i k a b u l e d e r im a m a b ö y le s in i G a r b o ’n u n d ı ş ın d a k im s e y e d u y m a d ım ... S a ­ n ır ım b u n u n n e d e n i d e G a r b o ’n u n h e r t ü r l ü c in s e l a y ı­ r ı m ı n ü z e r i n e ç ık a b ilm e s in d e s a k lı, e r k e k , k a d ın , ç o ­ c u k , h e r k e s o n u n ö n ü n d e e r o ti k d u y g u l a r l a e ğ ile b ilir.

G a r b o c in s e lliğ in ö z ü d ü r b e n c e .

T e k n e d o s t l a r ı m ız d a n b i l i n i n d i (C ec ile d e R o th sc h ild ) . G a r b o ’y la t a n ı ş t ı r m a k iç in b iz i d e ç a ğ ır d ı. T a ­ n ı ş t ır ıl m a m t a m b i r ş o k o ld u , b e n im iç in . H e y e c a n lı, 191

te d ir g in d im . B u J u l i e ’n i n b e n i k ız la r ı, R ic k y v e J u l i e ’yl e F C h a r lie C h a p lin ’i z i y a r e t e g ö t ü r d ü ğ ü a k ş a m a b e n ­ z iy o r d u R ic k y ile ö y le s in e h e y e c a n lıy d ık k i e v e ik i a d ım k a l a , J u l i e ’y e a r a b a y ı ç e v ir g e r i d ö n e lim h e r h a n ­ g i b i r b a h a n e u y d u r b a ş k a b i r a k ş a m g e lir iz d e m iş tik .

T a b ii y o l u n a d e v a m e t t i a m a k a p ı z ilin in s e s iy le n e k a d a r h e y e c a n la n d ığ ım ız ı a n la d ı, ç ü n k ü R ic k y d e b e n d e a l t ı m ı z a ç iş im iz i k a ç ır m ış tık .

G a r b o b iz i ü n l ü te b e s s ü m ü y le k a r ş ıl a d ı . D e ğ e ri g iz e m li h ü z ü n l ü h a v a s ı y l a b i r k a t d a h a a r t a n ş u e t k i ­ le y ic i te b e s s ü m . S o n r a J u l i e ’n in : « B en i h a t ı r l a m a n ı z ı e m re d iy o ru m » d e d iğ in i d u y ­ dum .

G a r b o ’y u ç o k e s k id e n t a n ı m ış t ı J u l i e v e b i r li k te b e ­ n im d e d e f a l a r c a a n l a t t ı ğ ı m s a y ıs ız a n ı l a n v a r d ı. O g e ­ c e G a r b o k e n d i s i n i t a n ı y ı p ta n ı m a d ı ğ ı n ı h a t ı r l a y a m a ­ d ığ ın ı s ö y le d iğ in d e ç ılg ın a d ö n m ü ş tü . V e y e m in e d e ­ r i m o n d a n ç o k b e n im le ilg ile n d iğ i i ç in d e i ç in iç in k ı s ­ k a n d ı b e n i.

G ö z ü n d e s i y a h g ö z lü k le r i v a r d ı. N a s ıl o ld u b ilm i­ y o r u m b i r d e n b a n a g ö z le r in i g ö s te r m e s in i is te m e y e c e ­ s a r e t e d e b ild im . F ilm le r in d e n b ir in d e , «T he p a i n t e d veil» d e , b i r b ö lü m v a r d ı r a y n a n ı n ö n ü n e o t u r u r i n a ­ n ılm a z b i r z e r a f e t le b a ş ı n d a k i t ü r b a n ı ç ö z e r. B u g ö ­ r ü n t ü h iç s ilin m e m iş tir b e lle ğ im d e n . A y n ı z e r a f e t le e l­ l e r i n i g ö z lü ğ ü n e g ö t ü r d ü , ç ı k a r d ı y a v a ş ç a v e g ü l ü m ­ s e y e n g ö z le r i b a n a b a k ıy o r d u . B u n u n ü z e r in e b a ş k a b i r g ö r ü n t ü c a n la n d ı k a f a m d a . K o r s ik a ’d a d e n iz k e ­ n a r ı n d a P o r to is m in d e k ü ç ü k b i r k e n t v a r d ı r . D ö r t b i r t a r a f ı n d a n k ır m ız ı k a y a l ı k l a r l a k u ş a t ı l m ı ş t ı r . P o r t o ’y a y ü z k ilo m e tr e u z a k l ı k t a t e p e d e O t a k ö y ü u z a n ır . V e o r a y a g ittiğ im d e , h e r g e c e i n a n ı l m a z b i r t ö r e n e k a t ı l ­ d ım . Y ü z le rc e i n s a n O t a ’d a n i n e r v e k a y a l ı k l a r a o t u ­ r u p g ü n b a t ı m ın ı iz le r. G ü n e ş d e n iz e d o ğ r u in d ik ç e

k a y a l ı k l a r ı n r e n g i d e ğ iş ir. Ö n c e a le v a le v y a n a r s o n ­ r a a l t ı n r e n g in e b e z e n ir le r . G ü n e ş b a t t ı k ç a k ız ıllık v e a l t ı n r e n g i d e n iz e k a y a r s a n k i g ü n e ş i iz l e r b ü t ü n r e n k le r . B u a n d a O t a k ö y lü le r i b i r a lk ış k o p a r ır . T a n n ’y i a l k ı ş l a r l a r s a n k i. İ n s a n b u r a d a Y u n a n t r a j e d il e ­ r in d e k i ta n r ıs a l g ö rü n tü y ü b u lu r. S o n ra g ece o lu r ve i n s a n l a r O t a ’y a d o ğ r u y o la k o y u lu r .

G a r b o e lin i g ö z lü ğ ü n e g ö t ü r d ü ğ ü n d e O t a l ı l a n g ö r ­ d ü m b i r a n , b u s iz e ç ılg ın lık g ib i g e le b ilir, h e m e y s e a m a g ö r d ü m o n la r ı. V e T a n r ıç a y ı a lk ış la m a d ıy s a m e ğ e r b u n u c e s a r e ts iz liğ im e v e r in .

E r te s i a k ş a m G a r b o ’n u n o n u r u n a b i r t a v e r n a n ı n b a h ç e s in d e d a v e t d ü z e n le d ik . B u z u k ile r in s e s i h iç b u k a d a r g ü z e l o lm a m ış tı. J u l i e m e s t o lm u ş tu , ç ü n k ü k o ­ n u ğ u m u z b i r k a ç k e z k u l a ğ ı n a e ğ ilip b i r ş e y l e r f ıs ıl­ d a m ış tı. O a k ş a m h e r k e s i n k e y f i y e r in d e y d i. K a p ıp k o y u v e r m iş tik k e n d im iz i, b i r a r a y e r c a m k ı r ı k l a r ı y l a d o ld u . S p a t s a e ’li b a l ı k ç ı l a r G a r b o iç in d a n s e t t i l e r o d a ç o k m e m n u n o ld u . S o n r a b a n a d ö n ü p d a n s e tm e m i is te d i b e n d e ç ıp la k a y a k l a d a n s e ttim . S o n r a o d a m ü ­ z iğ in v e k e y f in e tk is iy le ilk b a r d a ğ ı n ı k ır d ı. H e r k e s d e o n u iz le d i. H e r m a s a d a n b a r d a k l a r t a b a k l a r u ç u ­ şu y o rd u . J u lie m u tf a ğ a k o ş u p y irm i k a d a r ta b a k g e ­ tird i. G a r b o h e p s in i k ır d ı. B u k e z b e n d e a l k ı ş l a m a y a b a ş la d ım h e r k e s g ib i.

T e k n e y e b in m e d e n ö n ce o n a Y u n a n c a ş a r k ıla r sö y le d ik . O n u y ü r e k t e n e tk ile y e n ş a r k ıla r . M ik is T h e o d o r a k is ’i n e n g ü z e l ş a r k ı l a r ı n d a n b i r i o la n « K a im o s» u d i n l e r k e n a ğ la d ı. B ir k e z d a h a s ö y le m e m iz i is te d i. B ir ü ç ü n c ü k e z s ö y le d ik o te k n e y e ç ık ın c a y a k a d a r d u y ­ s u n d iy e .

Y u n a n i s t a n ’ı b i r d a h a n e z a m a n g ö r e c e ğ in i b ilm i­ y o ru m . N e k a d a r d a y a n ı n m . .. B o y u n e ğ m e n in filiz i y e ­ ş e r iy o r iç im d e z a m a n la . S ü r g ü n ü n ö z e llik le d o l u n a y 193

z a m a n ı d a y a n ıl m a z o ld u ğ u n u s ö y le rs e m b e n i b e lk i y a l ­ n ız c a Y u n a n lı l a r a n la y a b ilir . İ ş te b e n d o l u n a y z a m a n ­ l a r ı n d a ç ö k ü y o r u m . D o lu n a y d a A tin a , D e lp h ie , k ö y le r a d a l a r k a d a r h i ç b i r y e r g ü z e l o la m a z . B ö y le z a m a n ­ l a r d a d e lile r g ib i h a y k ı r m a k i s tiy o r u m a m a a ğ z ım d a n ş u İn ilti d ö k ü l ü y o r y a ln ız c a « Y u rd u m a d ö n m e k is ti­ y o ru m .»

A t i n a ’y a g id e n ilk u ç a ğ a a tla y ıp , k a r ş ı m a ç ık a n ilk i n s a n a , c u n t a y a k a r ş ı s ö y le d ik le r im d e n v e y a p t ı k l a ­ r ı m d a n p iş m a n lık d u y d u ğ u m u , a r t ı k s ü r g ü n e d a y a n a m a d ığ ım ı, t ü m h a k a r e t l e r e v e h a t t a g e r e k i r s e h a ­ p is y a t m a y a b ile r a z ı o ld u ğ u m u , y a ln ı z c a Y u n a n is t a n ’a g ir m e m e iz in v e r ilm e s in i s ö y le m e k is tiy o r u m , S o n r a d ü ş ü n ü y o r u m d a t a b i i g ir m e m e iz in v e r il i r b u n l a n s ö y le rs e m , c a n ım a c ıtılm a z n e d e n li y ü c e o l u n d u ğ u n u g ö s t e r m e k iç in , b e n d e n y a r a r l a n ı l ı r . B ö y le a n l a r d a d i ş ­ le r im i s ık ıp a l b a y l a r a y e n i k ü f ü r l e r ic a d e d e r, d ü ş k u ­ r a r ı m . G iz lic e ü lk e m e g i r i p d i r e n m e ö r g ü t ü n d e ç a lı ­ ş ıp b ü y ü k k a h r a m a n l ı k l a r y a p m a k , s o n r a d a ç a p ım ı d ü ş ü n ü r ü m . Y u n a n lı k a d ı n l a r a o r a n l a ç o k iriy im , o n ­ l a r ı n o r t a s ı n d a ü z e r i n e y o ğ u r t d ö k ü lm ü ş p a t l ı c a n a b e n ­ z e r im h e r h a ld e , s o n r a y ü z ü m ç o k g ö r ü lm ü ş b i r y ü z , b i r d e k o r k a r ı m ... Z a m a n g e ç tik ç e S p a t s a e ’d e k i g ü z e l a n ı l a r a d a h a d a ç o k b a ğ la n ıy o r u m . K im i z a m a n a ğ l a ­ t ı r b u a n ı l a r b e n i k im i z a m a n d a h a s r e t i m e h a s r e t k a ­ ta r.

N e w Y o r k ’a g itm e y e k a r a r v e r m e d e n ö n c e . P a n ’ı i k n a e d e r e k b o ş a n d ık v e L o z a n ’d a J u l i e ’y le e v le n d ik .

O n y ıl b i r lik te y a ş a d ı k t a n s o n r a e v le n m e k te n ö t ü r ü ik im iz d e te d ir g in d ik . K e n d im iz i k a n d ı r ı p a n n e m i n ıs ­ r a r l a r ı v e A m e r ik a d a o te lle r d e k a l m a k iç in k e s in lik le e v li o lm a k g e r e k t i ğ i m a s a l ı n a s ığ ın d ık .

O te l d e f te r i i m z a l a m a k z o r u n d a k a lm a d ık . Y a p ım ­ c ım ız K e r m it B lo o m g a rd e n b iz e g ü z e l b i r s ü r p r i z h a 104

z ırla m ış ti: 59 s o k a k d a C e n t r a l P a r k ’a b a k a n b i r g o k d e le n d e g ü z e l b i r d a i r e k i r a l a m ı ş t ı b iz e . J u l i e ’y e s u ­ r a t a s m a y ı t a s a r lıy o r d u m , t a s a r ı m b o ş a g itti, ç ü n k ü J u l i e n e f e s a l m a m a f ı r s a t v e r m e d e n b e n i iş e k o ş tu . T a ­ n ıd ığ ı t ü m Y u n a n - A m e r ik a lı o y u n c u l a r ı b i r m ü z ik li g ü l d ü r ü d e b i r a r a y a to p la m ış tı. A t i n a ’d a n D e s p o ’y la , T ito s W a n d is ’i v e g e n ç , s e v im li b i r o y u n c u o la n N ik o s K o u r k o u lo s ’u g e tir d i. N ik o s k a r ıs ın ı, k a n s ı n d a y e n i d o ­ ğ a n b e b e k le r in i ta ş ı m ış tı y a n ın d a . T a b ii A n g e lik a v e A n n a d a k ı s a z a m a n d a a r a m ı z a k a t ı l d ıl a r . K o s tü m c ü m ü z T h é o n i A ld r e d g e d e A t i n a d o ğ u m lu y d u . B ö y le c e k ü ç ü k b i r Y u n a n k o lo n is i k u r m u ş t u k . B iz M a n o s ’u n p i y a n o s u n u n ç e v r e s in d e to p la n m ış k e n , M a n o s b a ş ın ı k a ld ır ıp : « M a n h a tt a n ’d a m ı y o k s a P i r e ’d e m iy im ?» d e m e k ­ t e n k e n d i n i a l a m a d ı g ü z e l ş a r k ı l a r ı n ı ç a la r k e n .

N e w Y o r k Y u n a n k o n s o lo s u a r d ı n d a d a A le x a n d r e M a ts a s . W a s h in g t o n ’d a o n u r u m u z a d a v e t l e r v e r d ile r . Ç o k s a y ı d a A m e r ik a lı ç a ğ r ılıy d ı a m a Y u n a n lı d a ç o k ­ tu , ö y le s in e k i İn g iliz c e m i i le r le tm e f ı r s a t ı b u la m ıy o r ­ d u m . W a s h in g t o n ’d a ç o k e ğ le n d ik . B ir s ü r ü i n s a n v a r ­ d ı h e p s iy le t a n ı ş t ır ıl ı y o r d u k . J u lie , F a u l k n e r ’in A t i n a ’ d a b iz e a n l a t t ı ğ ı b i r ö y k ü y ü h a t ı r l a t t ı . O ü n l ü b i r s a ­ n a t ç ı a v c ıs ı, o s ı r a l a r d a m o d a o l a n b i r y a z a r a d ı n a d a ­ v e t v e r ir . Y a z a n ş ö m in e s in in ö n ü n e d i k e r v e t ü m k o ­ n u k l a r s ı r a y a g i r i p e lin i s ı k a r l a r . O la y s a a tl e r c e s ü r ­ m ü ş . F a u l k n e r b a ş la m ış ö n e m li k u r a m l a n n d a n b i r i n i a n l a t m a y a , b u t ü r s ö y le ş ile r g e n e llik le p e k d in le n m e z .

S o n u n a d o ğ r u d a a k l ı n d a n n e d ile d iğ in i g e ç ir m e y e b a ş la m ış , ta n ı ş t ır ıl d ı ğ ı i n s a n l a r a b a z ı ş e y le r g e v e le y e ­ re k : « S e v in d im b a y a n k e ç i...

— S iz i g ıd ık la m a k b a n a b ü y ü k z e v k v e r i r B a y T a lle y r a n d ...»

195

Ve do yumlıı nrimim «Kıçınu bir l.okmo Uza.» H e r so fo rlm lo k o n u k l a r n e z a k e tle e lin i s ık a r a k :

«Mnmnun oldum» diyorlarmış.

W n H hlnglm V du, J u lie b u o y u n u ö n e rd i. K o n u k la r k u p ıd n ıı K İror g ir m e z b ü y ü k e lç i v e e şi t a r a f ı n d a n k a r ­ ş ıla n ıy o r fio n ra d a b a n a t a n ı ş t ır ıl ı y o r d u , b e n s o lu m d a (lıırım J ııllo 'y e , o d a o n u n s o l u n d a d u r a n M a n o s ’a. T ö­ r e n b ö y lo g e liş iy o rd u . B ü y ü k e lç i « N a s ıls ın ız M . S m ith ? d iy o r M r. S m ith iş te M e lin a M e rc o u ri.» S o n r a b e n «M r.

S m ith s iz e M . D a s s in ’i ta r a ta y ım » d iy o rd u m . J u l i e d e -M ir. s iz e M . V iv a ld i’y i t a n ı t a y ı m ... M a d a m s iz e M . D on i z e t t i ’y i ta k d i m e d e r im M ö sy ö , iş te B a y V e rd i...»

M a n o s J u l i e ’y i d u r m a d a n d ir s e k liy o r a m a J u lie o r a n lı b ile o lm u y o rd u : «M r. B ro w n s iz e M . B r a h m s ’ı t a ­ n ıta y ım .»

S o n u n d a b e k l e n e n o ld u : «M ösyö s iz e M r. D e b u s s y ’ y i ta n ıta y ım » B u n u n ü z e r i n e k o n u k a ğ ı r b a ş lı b i r t o n ­ d a : «N e k o m ik b e n im a d ı m d a D e b u ssy » d e d i.

P e k ç o k A v r u p a l ı g ib i A m e r ik a l ıl a r k o n u s u n d a b e n d e ö n y a r g ılı d a v r a n ı r d ı m A m e r ik a B irle ş ik D e v ­ l e t l e r i n i n B a ş k e n tin e g e lm e d e n ö n c e . M . M a ts a s d a v e ­ ti n d e b u y a r g ı l a r ı m ı n b i r k a ç ı n d a n v a z g e ç tim . Ö z e l s e k ­ tö r k o n u s u n d a fik irle ri a lm a n b ir g ru p g e n ç ü n iv e r­ s ite li b e n i ç o k e tk ile d i. G e n ç , b ilg ili u m d u ğ u m d a n ç o k d a h a s o ld a s is te m in y a n l ı ş l ık l a r ı n ın b ilin c in d e y d i h e p ­ si.

M ü z ik a l k o m e d in in k o r e o g r a f is i iç in J u l i e O n n a W h i t e ’a k a r a r v e r m iş ti. O y u n u n a d ı B r o a d w a y ’e ö z ­ g ü n e d e n le r d e n ö t ü r ü S e v g ili I lly a o lm u ş tu . O n n a ile y a z ın S p a t s a e ’d e ta n ış m ış tık . Y u n a n i s t a n ’a y ö r e s e l d a n s l a r ı in c e le m e k i ç in g e lm iş ti. B e n i ç o k s ık ı ç a lış ­ t ı r a c a ğ ı n ı s ö y lü y o rd u . S ö z ü n d e d e d u r d u , b e n k i h a ­ y a t ı m d a p a r m a ğ ı m ı n u c u n u b ile k ı m ıl d a t m a z k e n h e r 100

L ürlü a k r o b a t i k h a r e k e t i g ü n d e s a a tl e r c e t e k r a r l ı y o r ­ d u m . D u r m a d a n b a ğ ı r ı p ç a ğ ı r ı y o r , k a r ş ı ç ık ıy o r d u m a m a O n n a a c ım a s ız d ı. M ü z ik li g ü l d ü r ü o n u n iç in s e r t ­ lik g e r e k t i r i y o r d u v e b e n d e h a f t a d a 8 k e z d a n s e tm e y f n a z ırlık lı o lm a lıy d ım ... H a z ır lık m ı h e r y a n ım a ğ ­ rıy o r , a d e le le r im k e s iily o r d u , g ü n l ü k y a ş a m ı m d a ç a ­ ğ a n o z g ib i y ü r ü y o r d u m . J u l i e ’y e l a n e t l e r y a ğ d ı r ı y o r O n n a ’y a k ü f ü r e d iy o r d u m . S o n r a l a r ı o n u n n e d e n li h a k l ı o ld u ğ u n u a n l a y a c a k t ı m ...

H e r z a m a n k in d e n b i r k a t y o r u c u b i r ç a lış m a g ü ­ n ü n ü n s o n u n d a , te le f o n ç a ld ı s ü r ü n e r e k g id ip a ç tım .

«A lo b e n R e x R e e d .

— A h , R e x R e e d ! R a n d e v u la ş a lım .»

S o n ç e v ir d iğ im iz f ilm in adı-, «B ir y a z g e c e s i s a a t o n b u ç u k ta » . F ilm y a k ı n d a N e w Y o r k ’d a g ö s te r ile c e k ­ ti. R e x R e e d b i r e le ş tir m e n d i f ilm d e n n e f r e t e tm e s in e r a ğ m e n b e n im le r ö p o r ta j y a p m a k is te d iğ in i s ö y le m iş ­ le rd i. K a b a lığ ıy la ü n s a lm ış tı, a m a k a r ş ı m d a g e n ç y a ­ k ış ık lı b i r a d a m b u l u n c a ş a ş ır m a d ığ ım ı sö y le y e m e m .

E liz a b e th T a y lo r ’u n k i n d e n d a h a g ü z e l g ö z le r, b i r k a ­ d ı n ı n h e r n e p a h a s m a o l u r s a o ls u n s a h i p o lm a k i s te ­ y e c e ğ i t ü r d e n k ir p ik le r , h a y r a n l ı k v e r ic i A m e r ik a n t e ­ b e s s ü m ü . K e n d i k e n d im e « İşte a c ım a s ız e le ş tir m e n , ç iğ ç iğ y e r s in s e n b u n u M e lin a » d e d im . Ç iğ ç iğ y e m e k m i! Y o k c a n ım . R e x ç o k k a tıy d ı, N u h d iy o r p e y g a m b e r d e m iy o r d u . F ilm i b e ğ e n m e m iş v e b u n u t ü m d ü n y a y a d a d u y u r m a k is tiy o r d u . O n d a ­ k i k a d a b e n d e n d a h a a k ıllı o ld u ğ u n u , s i n e m a d a n a n ­ la d ığ ın ı v e d ü n y a d a k i t ü m t i y a t r o o l a y la r ıy la ilg ile n ­ d iğ in i a n la d ım . H e r z a m a n k i g ib i A m e r ik a l ıla r ı k ü ç ü m s e m iş tim . B ir k a ç k iş in in d ış ın d a d ü n y a d a k i h e r ­ k e s R e x R e e d ’i n g ö r ü ş ü n e k a tıld ı. F ilm t a m b i r f i y a s ­ k o y d u . P e k ç o k a ç ıd a n k ır g ın d ık , k i t a b ı n y a z a n M a r ­ g u e r it e D u r a s a d m a ç o k ü z g ü n d ü k , b i r a n l a m d a o n a 197

i h a n e t e tm iş tik . D u ra s y e te n e ğ in in d ış ın d a y e r y ü z ü n ­ d e ta n ıd ığ ım k a d ı n l a r ı n e n iy isi e n c Ö m e rtid ir. S a ğ la m b i r d ö ğ ü ş ç ü d ü r . B a şı d e r d e g i r e n h e r k e s i k o r u r . A d a ­ le ts iz liğ e k a r ş ı k a le m iy le , r a d y o d a te le v iz y o n d a , g ö s ­ t e r i l e r d e m ü c a d e le e d e r. B u u f a k te f e k k a d ı n ı n g e r e k ­ tiğ in d e k a le m in d e n k a n d a m la r . O n a b ö y le s in e k ö t ü h iz m e t e ttiğ im iz iç in ü z g ü n d ü k . B ir d e h e r ş e y i n ü s ­ tü n e ü s t l ü k Illy a S e v g ilim ’i n p r o v a l a r ı iy i g itm iy o r d u .

J u lie iyi ç a lış a m ıy o r v a k its iz lik te n ş ik a y e t e d iy o r, o y u n ­ c u l a r l a y e te r in o e p r o v a y a p a m a d ığ ın ı s ö y liy o rd u . O y u n c u l a r k o r e o g r a f , b e s te c i, k o s tü m c ü t a r a f ı n d a n s ık s ık a lı k o n u y o r la r d ı. J u l i e e n d e r o l a r a k h e r k e s i b i r a r a y a g e tir e b iliy o r d u . İ ş in e n k ö t ü y a n ı d a o r t a k ç a lış m a d a n h a b e r s iz d ile r . B ir f ilm in y ö n e tm e n i, b i r o y u n u s a h n e ­ y e k o y a n k iş i t e k p a t r ö n d u r . A m a b i r m ü z ik li g ü l d ü ­ r ü d e k e n d is i k a d a r g e r e k li o la n d i ğ e r u z m a n l a r l a iş b i r ­ liğ i iç in d e o lm a lıd ır . E ğ e r k e n d i ü s l û b u n u d e k o r a tö r e , k o r e o g r a f a , b e s te c iy e , m e t i n y a z a r ı n a k o s tü m c ü y e y a n ­ s ı t a m a z s a z o r d u r u m d a k a lır . J u l i e d e b a ş a r ı s ız o ld u .

A m a ş im d iy e d e k b ö y le g ö r k e m li b i r b a ş a r ı s ız l ığ a t a n ı k o lm a m ış tım .

H a l k a ilk k e z F ile d e lf iy a ’d a o y n a d ık . E le ş tir m e n le r ö v g ü l e r y a ğ d ır d ı. H a b e r N e w Y o r k ’a k a d a r u la ş m ış , y a p ı m c ı l a r te le f o n la b i l e t le r i n ş im d id e n p e y n i r e k m e k g ib i s a tıld ığ ın ı s ö y le d ile r. T a tm in o lm u ş m u y d u k ? Y o h a y ır ! T iy a tr o d ü n y a s ı n ı n b i r v a r s a y ı m ı v a r d ır : «B ir p iy e s b a ş a r ı s a ğ la d ı m ı o n a d o k u n u lm a z .» A m a b u v a r ­ s a y ı m a u y d u ğ u m u z s ö y le n e m e z d i o y u n u e lle y ip d u r u ­ y o r d a h a a ç m a z a s o k u y o rd u k . J u lie d u rm a d a n y e n i k o n u ş m a l a r s a h n e l e r y a z ıp e k liy o rd u . M a n o s ’u y e n i b e s te le r , J o e ’y u d a y e n i s ö z le r iç in d u r m a d a n s ı k ı ş t ı r ı ­ y o rd u . B ize o y u n u n y e t e r i n c e Y u n a n lı o lm a d ığ ın ı t e m ­ p o n u n ç o k d ü ş ü k t i p le r i n d e o tu r m a d ı ğ ı m s ö y le y ip d u ­ r u y o r d u . O r k e s t r a s y o n u n b a z ı b ö lü m le r in i b e ğ e n m i­ II)«

y o rd u m , a r a n j ö r ç o k y e te n e k liy d i a m a Y u n a n lı d e ğ il­ di. O r k e s t r a s y o n u n s ü r e k li y e n ile n m e s in d e n M a n o s ’la t a r t ı ş ı y o r l a r d ı . S o n u ç b e r b a t t ı . J u l i e a s ıl o lm a s ı g e r e ­ k e n y e r o la n s a h n e n i n d ış ın d a , h e r y e r d e y d i. K ö le le r g ib i ç a lış ıy o rd u k . Ö ğ le d e n s o n r a p r o v a s ın ı y a p tığ ım ız d i a l o g l a n a k ş a m ı n a b ile o y n a d ığ ım ız o lu y o rd u . B u d a b e n i d e lir tiy o r d u , ç ü n k ü g ö s t e r i s ı r a s ı n d a e s k i m e t n i u n u t m a m ış o lu y o rd u m . B u d u r u m F ile d e lf iy a ’d a n s o n ­ r a T o r o n to v e D e tr o it’d e d e d e v a m e tti.

K im s e J u l i e ’n in , — k e n d is in d e n b a ş k a ,— k ö t ü ç a ­ lış tığ ın ı d a h a iy i b ile m e z . B a ş k a b i r y ö n e tm e n a r a m a ­ sı d a b u n u n e n iy i k a n ı t ı d ır . O n u n y a p t ı ğ ı a l t ı f ilm ­ d e , P a r i s ’d e s a h n e y e k o y d u ğ u s a y ıs ız o y u n d a r o l a l ­ m ış tım . Ç e v r e m iz d e h e r z a m a n s e v im li b i r h a v a e s m iş ­ tir . J u l i e ’n i n o to r ite s in e h e r z a m a n h a y r a n o lm u ş , o n a g ü v e n m iş im d ir . A m a b u k e z g ü l d ü r ü y ü r ü m ü y o r d u .

«K endi» o y u n u n u b i r t ü r l ü y a r a t a m ı y o r d u . O n u b u k a ­ d a r m u t s u z g ö r m e k b e n i ç o k ü z ü y o r d u . D e tr o it ’d e b i r ­ k a ç g ü n h a s t a y a ttı. T a n s iy o n u ö y le s in e d ü ş t ü k i e p e y k o r k u t t u b izi.

I lly a S e v g ilim b a ş a r ı lı d e ğ ild i. A m a h e r g ittiğ im iz y e r d e k a p a l ı g iş e o y n u y o r d u k . Y u n a n l ı l a r b iz i iz le m e ­ y e g e liy o rd u . B ize ç iç e k le r, Y u n a n y e m e k le r i g e t i r i y o r ­ la r d ı. I s r a r l a e v le r in e ç a ğ ır ıy o r la r d ı. Y u n a n i s t a n ’d a t u r n e y a p ı y o r d u k s a n k i. N e w Y o r k ’a g e ld iğ im iz d e s a ­ lo n b ilm e m k a ç g ü n l ü ğ ü n e d o lu y d u . İk i m ily o n d o la r lık b ile t s a t ı ş ı y a p ılm ış . D e s p o ’y la k a le m e k a ğ ı d a s a n l ı p Y u n a n i s t a n ’d a , ö r n e ğ in K o u n t i y a t r o s u n d a b ö y le b i r p a r a n ı n n e k a d a r z a m a n d a k a z a n ıla b ile c e ğ in i h e s a p ­ l a m a y a k o y u ld u k , e ğ e r t i y a t r o d o lu s a lo n t ü m h a f t a o y n a r s a b u p a r a y ı o n d ö r t y ıld a k a z a n a b ilir d i! B ü tü n e k ib i b u n l a n s ö y le y e r e k y ü r e k le n d ir d ik . İ y im s e r d a v ­ r a n ıy o r d u k . E ğ e r e l e ş t i r m e n l e r a c ım a s ız d a v r a n m a z ­ l a r s a y ı l la r c a o y n a y a b ile c e ğ im iz i d ü ş ü n ü y o r d u k . B ü ­ 199

t ü n r ö t u ş l a r a r a ğ m e n g ö s te r i d ü z e lm e m iş ti a m a J u l i e ’ n i n d ı ş ı n d a h e r k e s b a ş a r ılıy m ış ız g ib i d a v r a n ıy o r d u .

K ö tü e l e ş t i r i a la c a ğ ım ız d a n e m in d i, v e N e w Y o rk o y u ­ n u ö ld ü re c e k ti.

Y u n a n i s t a n ’d a N e w Y o r k ’l u e le ş t i r m e n l e r i n ü n ü ­ n ü d u y a r d ık s a y ıla rın ın d a k a la b a lık o ld u ğ u n u s a n ır­ d ık . O y s a e t k e n o la n t o p u t o p u ü ç g ü n l ü k g a z e te v a r ­ dı. Ö z e llik le N e w Y o rk Tim es,. D e m e k k i o y u n u n y a ­ ş a y ıp y a ş a m ı y a c a ğ ı n a e le ş tir m e n i W a l t e r K e r r k a r a r v e r iy o r d u . B ü y ü k e l e ş t i r m e n B e r n a r d S h a w ’i n b ile h iç b u k a d a r b ü y ü k g ü c ü o lm a m ış tır . W a l t e r K e r r ç e k in i­ le n h a t t a k i m il e r i n in n e f r e t b ile e ttiğ i b i r e le ş t i r m e n ­ di. B e n c e b ilg ili, d ü r ü s t , i ç te n v e t i y a t r o k o n u s u n d a ç o k b ilg ili b iri. B u d ü ş ü n c e m i b i r ö ğ le n y e m e ğ in d e o r ­ t a y a k o y d u ğ u m d a , b i r y a p ım c ıy la y ö n e tm e n in i ş t a ­ h ı n ı n k e s ild iğ in i h a tır lıy o r u m .

N e w Y o r k ’d a b i r g e le n e k v a r d ır . İ lk g ö s te r id e n s o n r a b ü t ü n e k ip S a r d i ’y e y e m e y e g id e r. S a r d i ’d e iz ­ le y ic ile re o y u n c u l a r a t i y a t r o e k ip le r in e r a s t l a n ı r . Y e ­ m e k y a l n ı z c a b i r b a h a n e d i r . H e r k e s y e r m iş g ib i y a ­ p ıp , h e y e c a n l a s a b a h ü ç e d ö r d e d o ğ r u ç ı k a c a k N e w Y o rk T im e s 'd a k i e le ş tir iy i b e k l e r a s lın d a . B u t ü r t e ­ la ş la r b e n i h e r z a m a n ş a ş ırtır. P e rd e k a p a m r k a p a n ­ m a z e le ş tir m e n g a z e te y e k o ş u p k a le m e k a ğ ı d a s a n l ı r .

D ü ş ü n m e y e b ile v a k t i y o k t u r a s lın d a , b a r b a r c a b ir şe y b u . N e w Y o r k ’d a ilk g ö s t e r il e r d e h ş e te n g iz d ir . D a ­ h a p e r d e in m e d e n b a z ı i n s a n l a r a r k a l a r ı n d a a t l ı k o v a lıy o r m u ş g ib i t i y a t r o d a n ç ı k a r l a r . (N e y s e k i b a n a d a h a ö n c e s ö y le n d iğ i iç in y a n g ı n f i l a n ç ık tığ ım s a n ­ m a d ım .) B u k o ş a r l a r e le ş tir m e n le r d ir , g a z e t e d iz g i­ y e g i r m e d e n y a z ıl a r ı n ı y e tiş tir m e y e ç a lış ır la r . İ n a n ıl ­ m a s ı g ü ç d e ğ il m i? B ir y a z a r , k im i z a m a n b i r o y u n y a z m a k iç in y ı l la r ı n ı v e r ir . D ü ş le r in i, t u t k u l a r ı n ı , y u r t ­ ta ş lık g ö r e v in i k o y a r o r ta y a . O y u n c u la r , t e k n is y e n l e r :!<>o

b u o y u n u c a n la n d ı r m a k iç in t ü m g ü ç le r iy le ç a lış ır la r , v e b u ç a b a l a r b i r k a ç d a k i k a d a d e ğ e r le n d ir ilir . E ğ e r W a l t e r K e r r P e ric le s d e v r in d e y a ş a s a v e S o fo k le s ’in K r a l O id ip u s s e y r e d e r k e n m id e s i a ğ r ı s a s o n u ç n e o l u r ­ d u a c a b a ? I lly a ’n ı n h a k k ı n d a n g e ld ik te n s o n r a W a l t e r K e r r e le ş tir m e y e s o n v e r d i. O n u t a n ı y a n l a r a b a k ı l ı r ­ sa , s o r u m lu lu k ç o k ağır g e lm iş .

S a r d i ’d e y e m e k y e d iğ im iz a k ş a m h â l â ç a lış ıy o r d u a m a . Y ü c e k a r a r ı m b e k l e r k e n ta b a ğ ı m ı z d a k i y iy e c e k ­ le r le o y n u y o r d u k . B e n i e n ç o k ş a ş ı r t a n d a ç e v r e d e k i d iğ e r o y u n c u la r ın s e v e c e n liğ i, b iz i y ü r e k le n d ir m e y e ç a lı ş m a l a r ı o ld u . A m e r ik a lı o y u n c u l a r ı n in a n ı l m a z b i r c ö m e r tliğ i v a r d ır . B iz im A v r u p a ’d a d o s tla r ım ız ın b a ­ ş a r ı l a r ı n a s e v in m e a lış k a n lığ ım ız y o k tu r .

S o n u n d a b a s ı n d a n ış m a n ım ız J i m P r o c to r e lin d e N e w Y o rk T im e s ’i s a l l a y a r a k ç ık a g e ld i. E le ş tir i iy i d e ­ ğ ild i, d i ğ e r g a z e t e l e r d e b u g ö r ü ş ü p a y la ş ıy o r d u . A m a s e v im li y o r u m l a r a lıy o r d u m . S a y g ıd e ğ e r W a l t e r K e r r şö y le d iy o rd u : « M e lin a s e v im li b i r y a r a t ı k , e ğ e r i n s a ­ n ı n a n n e s i e v d e d e ğ ils e o n u d a v e t e d e b ilir...» T e le v iz ­ y o n d a s a y g ı d u y d u ğ u m b i r g a z e te c i v a r d ı: E d w in N e w ­ m a n . D ü r ü s t, a ç ık s ö z lü b i r m u h a b ir d i. D o n u k b i r s e ­ s i v a r d ı v e k e lim e le r i a ğ z ın d a g e v e le m e z d i. G ü n lü k o l a y l a r ın k a r ş ı s ı n d a n e l e r d u y d u ğ u n u h e r z a m a n a ç ık ­ ç a o r t a y a k o y a r d ı. T iy a tr o d a e le ş tir iy o r d u . N e y se !

B e n o n u s e v iy o r d u m a m a o b e n d e n n e f r e t e d iy o rd u .

S ö z le rin i t a m o l a r a k h a t ı r l a m ı y o r u m a m a m ily o n la r ­ c a te le v iz y o n iz le y ic is in in k a r ş ı s ı n d a ş u n l a r ı s ö y le ­ m iş ti: « Illy a S e v g ilim ’i n a m a c ı M e lin a M e r c o u r i’n i n d a ­ y a n ılm a z b i r k a d ı n o l d u ğ u n u g ö s te r m e k . B e n im iç in d e ğ il...»

N is a n ın o n u y d u . G a z e te h a b e r l e r i n d e n .m e k tu p ­ l a r d a n h e d iy e le r d e n o n b ir a y b o y u n c a n e s e v im li b i r o y u n c u o ld u ğ u m u n k e y f in i ç ık a r a b ile c e k tim . E n k a t ı 201

e l e ş t i r m e n l e r b ile b e n d e n s ö z e d e r k e n s e v im li b i r c ü m le s e r p iş tir m iş le r d i y a z ıla r ın a . S o n u ç o l a r a k o y u n b ü ­ t ü n ü y l e v a s a t t ı am a, M e lin a b ir e y s e l b a ş a r ı s a ğ l a m a ­ s ın ı b ilm iş ti. Y u n a n i s t a n ’d a d a « z a fe rim d e n » sö z e d iliy o r d u ta b ii. B a s ın d a ç ı k a n l a r a k ıl a l ı r g ib i d e ğ ild i N e w Y o r k ’u f e th e d e n b i r g r u p Y u n a n lı d a n s ö z e d iliy o rd u . « P ire ’li ç o c u k la r B r o a d w a y ’e g i t t i l e r v e h e r k e s o n ­ l a r a ta p ıy o r.» B u a b a r t m a l a r ı d ü z e lte c e k b i r g i r i ş i m ­ d e b u lu n m a d ım . B ü t ü n Y u n a n l ü a r g ib i k e n d i d o ğ d u ­ ğ u m t o p r a k l a r d a b e ğ e n ilm e k h o ş u m a g id iy o rd u . D o n K iş o tlu k y a p ıp Y u n a n g a z e t e l e r in i n ç a r p t ı ğ ı g e r ç e ğ i d ü z e ltm e y e n i y e t i m y o k tu . A m a D a s s in b u n d a n r a h a t ­ s ız o lu y o rd u . O n d a k i b u k r i z h a l i y e n i b i r f ilm ç a lış ­ m a s ın a b a ş la y ın c a y a d e k s ü rd ü .

I l l y a S e v g ilim b i r y ıl s ü r e y le o y n a n a c a k t ı h e r ş e y e r a ğ m e n . İç g ü v e y s in d e n h a llic e b i r o y u n d u iş te .

G r e e n w ic h V illa g e ’d a b i r o te le y e r le ş m iş tik , b u r a y a b a y ılıy o rd u m . J u l i e ’n i n f ilm i t a r t ı ş m a y a g e le n z e n c i y a z a r l a r ı a ğ ır lıy o r d u k . H e p s i ç o k y e te n e k li, b ilg ili e t ­ k ile y ic i in s a n l a r d ı . A m a o r t a l ı k t a e s e n h a v a ç o k g e r ­ g in d i, v e b u g e r il i m i n J u l i e ’y e y ö n e ltild iğ in i f a r k e d iy o rd u m . B u a d a m l a r J u l i e ’y i t a n ı y o r h a n g i y a n d a o l­ d u ğ u n u b iliy o r la r d ı. B a z ıla r ı e s k i d o s tu . A m a h e r ş e y e r a ğ m e n J u l i e ’y le a r a l a r ı n d a r e n k f a r k ı n d a n d o ğ a n a ş ü m a s ı o la n a k s ız u ç u r u m l a r v a r d ır . « H iç b ir b e y a z , b i r s iy a h ın n e l e r d u y d u ğ u n u a n la y a m a z » d e m e k le k a l m ı ­ y o r, b i r b e y a z ın d a g ü n ü n b i r i n d e k e n d i l e r in i a n l a y a ­ b ile c e ğ i g e r ç e ğ in i d e t a m a m e n o r t a d a n k a l d ı r ı y o r l a r ­ d ı. ilg in ç tir , b a n a k a r ş ı t a v ı r l a r ı b ö y le d e ğ ild i. B e n Y u ­ n a n lıy d ım . T e p k ile r i A m e r ik a lıla r a y d ı.

N e w Y o r k ’d a ç o k s a y ı d a y a z a r ta n ıd ım . J o h n S te ­ in b e c k b e n i ç o k e tk iliy o r T e n n e s s e e W ilh a m s ç e k in g e n k ılıy o r d u . E n s e v d iğ im E d w a r d A lb e e ’d i. Y a ln ız y a ­ r a tıc ılığ ıy la d e ğ il g ö r ü n t ü s ü y l e d e b e n i e tk iliy o r d u . İ n ­ 202

s a n b u k a d a r y e te n e k liy s e , b i r o k a d a r d a g ü z e l o l m a ­ ya, h a k k ı y o k b e n c e . Ç o k iy i d o s t o lm u ş tu k , J u l i e ile b e n o n u n e v in e y e m e ğ e g itm e y e b a y ılıy o r d u k . O r a d a y e n i i n s a n l a r ta n ıy ıp , g ü z e l y e m e k l e r y iy ip d e ğ iş ik ş a r a p l a r iç iy o rd u k . Z a m a n la N e w Y o r k ’u v e b u k e n ­ tin i n s a n l a r ı n ı a n l a y ı p s e v m e y e b ile b a ş la m ış tım . S ı­ c a k i n s a n l a r d ı . B e n i g ü l d ü r ü y o r l a r d ı . V e d ü n y a n ı n h iç b i r y e r in d e k a r ş ıl a ş a m ıy a c a ğ ı n ı z b i r g ü l d ü r ü a n l a y ı ş ­ la r ı v a r d ı. G e c e le r i d e g ö k d e le n le r in in g ö r ü n t ü s ü n ü n t a d ı n a d o y u m o lm u y o r d u . B u ç e lik k u l e l e r te p e d e n t ı r ­ n a ğ a a y d ın la tılıy o r v e i n s a n ı n s o l u ğ u n u k e s e c e k k a ­ d a r g ö z a lıy o r la r d ı. Y u n a n i s t a n ’d a k im i k ö y le r e e le k ­ t r i k y a b a ğ l a n m a k ü z e r e d i r y a d a h iç b a ğ l a n m a m ı ş t ı r b ile. B iz e n e r j i t a s a r r u f u n a d o ğ u ş t a n a l ı ş ı n z . K im i z a ­ m a n b ir o d a d a n ç ık a rk e n la m b a la rın ı s ö n d ü rd ü ğ ü m o lu r, h a t t a b u n u b a ş k a l a r ı n ı n e v in d e b ile y a p a r ım .

A m a N e w Y o r k ’d a k i d e v b i n a l a r iç le r in d e i n s a n o ls u n o lm a s ın d a i m a ışıl ış ıl y a n a r l a r . ..

Y a ş a m g ü z e ld i. T iy a tr o d a k i a r k a d a ş l a r ım ı s e v iy o r ­ d u m . T e k n ik b ö lü m d e k ile r le d u r m a d a n ş a k a la ş ıy o r ­ d u m , t ü m d a n s ç ıl a r a , e r k e k k a d ı n a ş ı k o lm u ş tu m . B u ­ g ü n H a r v a r d p r o f e s ö r l e r i n d e n d o s tu m u z J i m W a ts o n J u l i e ile b e n i Ü n iv e r s ite y i g e z m e y e g ö t ü r d ü . 20 k a d a r ö ğ r e n c i t a r a f ı n d a n k a r ş ıla n d ık .

H e p s i ö y le s in e c in g ib i g ö z ü k ü y o r d u k i y a n l a r ı n ­ d a k o n u ş m a y a ç e k in d im v e H a r v a r d - Y a le a r a s ı b ü y ü k fu tb o l m a ç ın ı iz le d ik . A h ş u A m e r ik a n f u tb o lu . B ir Y u n a n lı iç in t a m b i r m a c e r a . H e r k e s b ü y ü k b i r s t a d d a y e r in i a lıy o r, iz le y ic ile r in s o ğ u k t a n ç e n e le r i b ir b ir i n e v u r u r k e n , s a h a n ı n k e n a r ı n a d iz ile n o tu z k a d a r y a n ç ıp la k g e n ç k ız , h o p la y ıp z ı p l a y a r a k o n l a r ı c o ş t u r m a ­ y a ç a lış ıy o r. J u l i e ile J i m o y u n u n k u r a l l a r ı n ı a n l a t ı p iz le y e b ilm e m iç in g ö z le r im i t o p t a n a y ı r m a m a m g e r e k ­ tiğ in i s ö y lü y o r la r d ı. B u b a n a o la n a k s ız g ib i g e liy o r ­ 203

d u ; ç ü n k ü o y u n c u l a r ı n a m a c ı to p u iz le y ic ile r d e n s a k ­ l a m a k t ı s a n k i. D a h a s o n r a l a r ı b i r b a s e - b a ll m a ç ım d a iz le m e y e g ittik , m a ç s ü r e s in c e s ık ın tım ı g id e r e b ilm e k iç in o ls a g e r e k , J u l i e b a s e - b a ll’u n b ü y ü k is m i M ic k y M a n t l e ’i n g e r ç e k a d ı n ı n M ic h e l M a n to lo p o u lo s o ld u ­ ğ u n u y in e le y ip d u r d u .

N e w Y o r k ’d a m u t s u z o la c a ğ ım a y ö n e lik in a n c ım g id e r e k s ilin iy o r d u . İş im v a r d ı. Y e n i d o s t l a r e d in m iş ­ tim . Y u n a n lı l a r ım y a n ım d a y d ı, a n n e m v e k a r d e ş im S p iro s . 21 N is a n g e c e s i g ü z e l b i r g e le c e ğ in d ü ş le r in i k u r a r k e n , g e c e y a n s ı n a d o ğ r u te le f o n ç a ld ı M a n o s H a d jid a k is Y u n a n i s t a n ’d a ö z g ü r lü ğ ü n b o ğ u ld u ğ u n u h a b e r v e r d i.

16 « Y u n a n is ta n la t ü m b a ğ l a n t ı l a r k esik .»

B ü t ü n g e c e a y n ı c e v a b ı a ld ık . W a s h in g t o n ’d a k i Y u ­ n a n B ü y ü k E lç iliğ in i a r a d ı k . B ü y ü k e lç i M a ts a s h a y a tta y m ış , h a s t a n e y e k a ld ır ılm ış . E lç ilik g ö r e v lile r in d e n a y n ı te k d ü z e c e v a b ı a ld ık : « Y u n a n is ta n ’l a t ü m b a ğ l a n ­ t ı l a r k e sik » , N e w Y o rk k o n s o lo s u G e o rg e s G a v r a s d a ; « Y u n a n is ta n ’l a iliş k i k u r u la m ıy o r » d e d i.

H e r s e f e r in d e b u c ü m le d a h a ü r k ü t ü c ü g e liy o rd u .

B eş d a k i k a d a b ir, h a b e r a j a n s l a r ı n ı a r ıy o r d u k . A t i n a ’ d a b i r A s k e r i d a r b e o l d u ğ u n u v e b u n d a n f a z l a b ir ş e y b ilm e d ik le r in i s ö y lü y o r la r d ı. P a r i s ’d e k i b i r g a z e te c i d o s ­ t u m u z u d a a r a d ı k . O d a b iz d e n f a z l a b i r ş e y b ilm iy o r ­ d u . L o n d r a ’y ı a r a y ı p b a b a m ı b u l m a y a ç a lış tık , a m a b i r t ü r l ü o n a u la ş a m a d ık .

T ü m d o s tla r ım ız o te ld e k i o d a m ız a d o lu ş m u ş tu .

O la y la r ı y o r u m l a m a y a ç a lış ıy o r d u k . Y u n a n i s t a n ’d a y e ­ n i b i r d i k t a ? İk i g ü n b ile d a y a n a m a z d ı . H a lk b u n a iz in v o rm e z d i. A m e r ik a l ıl a r k a r ş ı ç ık a r d ı. T ü m A v r u p a y e ­ 204

n i r e jim i k a r a n t i n a y a a lır d ı. H e r te le f o n e d iş im iz d e , o d a y a b i r s e s s iz lik ç ö k ü y o r , b u s ü r e d e h e r k e s k o r k u ­ l a n ın b a ş ım ız a g e lm e s in d e n ç e k in iy o r d u . 1965’d e P a ­ p a n d r e o u g ö r e v in d e n ç e k ti r il d i ğ i n d e n b u y a n a b u o la y b e k le n iy o r d u . A m a 1966’d a P a p a n d r e o u s a ğ c ıl a r v e k r a l c ı l a r l a a n l a ş t ı ğ ı n d a o r t a l ı k b i r a z o ls u n y a tış m ış tı.

B u P a p a n d r e o u v e o ğ lu A n d r e a s a r a s ı n d a k e s i n b ir a y rılığ a , n e d e n o lm u ş tu . A m a A n d r e a s ’m k e lle s in i is te y e n le r e b u d a y e tm e m iş ti. B ık ıp u s a n m a d a n s u ç ­ la m a la r a , g i r i ş i y o r v e o n u n o r d u y u b ö lm e k is te d iğ i sö y ­ le n iy o rd u . M a h k e m e s ı r a s ı n d a G e n e r a l T s o la k a s b u n ­ l a r ı n s ö y le n tid e n i b a r e t o l d u ğ u n u k a n ı t l a y ı n c a g ö r e ­ v in d e n a lın ıp e m e k liy e s e v k e d ilm iş ti. A n d r e a s ’ı s u ç ­ l a y a n l a r iş i d a h a d a ile r iy e g ö t ü r ü p , b a b a s ı n d a n k e n ­ d ile r in e y a r d ım e tm e s in i is te m iş le r d i.

A n d r e a s m a h k e m e y e ç ık m a m ış tı, b a k a n o ld u ğ u iç in d o k u n u lm a z lığ ı v a r d ı. A m a d o k u n u lm a z lığ ı s e ç im ­ le r d e n 45 g ü n ö n c e k a ld ır ılıy o r d u . S a l d ı r g a n l a r ı n s a ­ b ır s ız lık la b e k le d ik le r i a n d ı b u . P a p a n d r e o u ’n u n m e r ­ k e z p a r t i s i b u s ü r e n i n u z a tı l m a s ı n a iliş k in b i r g e n e l­ g e y a y ım la d ıla r . S a r a y v e s a ğ c ı ç e v r e le r a t e ş p ü s k ü r ü y o r d u . B u y o ld a a v l a r ı n ı e lle r in d e n k a ç ır a c a k l a r d ı .

P a p a n d r e o u ’y a g e n e lg e y i g e r i a l m a s ı iç in b a s k ı y a p ı ­ lıy o rd u . B u b i r b a b a d a n is te n e m e z d i. İ s t e k l e r i n i g e r i ç e v ir in c e , y e n i d e n d a r b e d e n s ö z e d ilm e y e b a ş la n d ı.

Darbeden iki ay önce Andreas Atina’da yabancı gazetecilerle bir basm toplantısı düzenledi ve toplan­ tıya eli boş katılmadı. Hükümet yönetimindeki, önem­ li yerlerde bulunan pek çok insana çatıyor ve politik tutarsızlıklarını sergiliyordu. Aspida olayında kralla ordunun ters düştüklerini de açıkladı. Yunanistan Atlantik paktında yeralmayı kabul etsede bunun ba­ ğımsızlığını yitirmesi ve evrensel politikada özgürce davranam am ası anlam ına gelmediğini de açıkça söy­ 205

le d i. C IA ’n ı n k a y g ıs ız c a Y u n a n i s t a n ’ı n iç iş le r in e b u r ­ n u n u s o k t u ğ u n u sö y lü y o rd u ,. B u a ç ık la m a y ı y a p t ı ğ ı s ı r a d a A m e r ik a n e lç iliğ in e b a ğ lı 2 a t a ş e s a lo n u t e r k e tm iş le r. G r o m ik o v a r i b i r ç ık ış tı b u . T o p la n tı b i r s k a n ­ d a l y a r a t m ı ş t ı v e A n d r e a s ’ın b a ş ın ı i s te y e n le r ç ılg ın a d ö n m ü ş tü .

G e o rg e s P a p a n d r e o u ’n u n d a v r a n ış ı, s a ğ c ıl a r t a r a ­ f ı n d a n b i r b a b a n ı n o ğ lu n u k o r u m a s ı o l a r a k d e ğ e r l e n ­ d ir ilm iy o r d u . Y a p ıla n p a z a r l ı ğ a u y m a d ığ ı g e r e k ç e s iy ­ le o n u n l a i ş b ir liğ in d e n v a z g e ç m e k is tiy o r la r d ı. G e o r ­ g e s P a p a n d r e o u s ö z s e l v e e y le m s e l d ü z e y d e h e r z a ­ m a n t a m b i r a n t i- k o m ü n is t g ib i d a v r a n m ı ş t ı . O y s a ş im d i e m ir le r i M o s k o v a ’d a n a l m a k l a s u ç la n ıy o r d u . S o ­ n u ç o l a r a k o r d u k e n d is in i g ö s te rm e liy d i. K r a liy e t a i l e ­ s in d e n M . C y r u s S u lz b e r g e r N e w Y o rk T im e s g a z e t e ­ s i n e y a z d ığ ı b i r y a z ıd a ş ö y le d iy o rd u : « A ş ın so l Y u ­ n a n i s t a n ’d a b i r r e ji m d e ğ iş ik liğ i y a p m a k is tiy o r , u l u ­ s u b u f e l a k e t t e n k u r t a r m a k iç in n e m ü m k ü n s e y a p ı l ­ m alı.» Ç o ğ u n lu k iç in b u l a f s a la ta s ıy d ı. B iz d e b iliy o r ­ d u k , M . S u lz b e r g e r d e ç o k iy i b iliy o r d u k i s o lu n b ö y ­ le b i r g ü c ü y o k t u h e n ü z . B u y a z ıs ı v e d a h a p e k ç o k ­ l a r ı M . S u lz b e r g e r ’i n n a s ıl b i r y ö n e tim ö z le d iğ in i o r t a ­ y a k o y u y o r d u . Y u n a n h a l k ı k a y g ı l a n m a y a b a ş la m ış tı.

R ü z g a r ın n e r e d e n e s tiğ in i b iliy o r d u a r tı k . D e f a l a r c a ç o k s a y ı d a in s a n d e m o k r a t ik h a k l a r ı n savu n u su n u y a p m a k iç in s o k a k l a r a d ö k ü ld ü v e y e n id e n s e ç im le r e g id ilm e s in i is te d i.

O te l o d a m ız d a t ü m b u n l a n d ü ş ü n ü y o r d u k . K a r ­ d e ş im S p ir o s c e b in d e n 17 N is a n t a r i h l i N e w Y o r k T i­ m e s ’d a n k e s ilm iş b i r y a z ı ç ık a r d ı. Y a z ı y a y ı m l a n a l ı d ö r t g ü n o lm u ş tu : « K ra lın P a p a n d r e o u ’n u n 200

s e ç im le r i k a z a n m a m a s ı

için bir tek çaresi var.- orduya dayalı bir yönetimin kurulması...»

Spiros bu cümleyi tam am lıyam adan telefon çaldı.

Hepimiz aletin üzerine çullandık. Babam Londra'dan arıyordu, 21 Nisan’da. yu rt dışında bulunan tek bakan­ dı. Çok hastalandığı için Londra’d a tedavi altındaydı.

Atina sokaklarında tankların dolaştığını ve toplu tu ­ tuklam alar yapıldığını, kesin kaynaklardan aldığı h a ­ bere göre yasal hakların dondurulduğunu söyledi.

Sesi kaygılıydı anayasada yer alan İşkence maddesi de kaldırılmıştı. Halkın tepkisini sorduk: «Hiç» dedi.

Oysa Papandreou eğer bir darbe sözkonusu olur­ sa; Yunan halkının omuz omuza verip bir duvar oluş­ turacağını ve diktayı durdurm ak adına var güçleriy­ le direneceklerini, tüm kiliselerin çanlarının çalaca­ ğım söylemişti. «Çanlar çalmıyor. Sokaklarda kimse yok. Direnme­ yi sağlayacakların tüm ü ya hapishanelerde ya da saklanıyor.»

Tüm öfkesine rağm en babam ın sesi yorgundu.

Nasıl olduğunu sordum. İyiyim dedi. O rdunun yöne­ timi eline geçirmesine ilişkin bir basın toplantısı dü­ zenlemişti. Bu A lbaylara karşı açılan savaşın ilki ol­ du.

Tam olarak olup biteni kavram am ız otuz altı saat sürdü, önceleri Yunan radyosu anlaşılmaz, kafaları karıştırm ak amacmı güden sloganlar yayınladı. «Yu­ nanistan canlanıyor... Halk gerçek özgürlüğüne k a­ vuştu...»

Sonra mı? Sonra hiçbirşey. Yalnızca Askeri M arş­ lar. Sonun da bir bildiri okundu: «Ülkemizi tehlikeye sokan güçler ve yasal hakların dondurulması». İmza Kral Constantin, B akanlar kurulu ve Başbakan: 207

İkinci bildiri şöyleydi: «İnsanlar ve taşıtlar yolla­ rı boşaltmak. Güneş battıktan sonra sokaklarda gö­ züken herkese ateş açılacaktır. Yiyecek stoku yap­ m ak yasaktır, yapanların davram şı sabotaj niteliğin­ dedir ve haklarında soruşturm a açılacaktır. Banka­ lardan para çekmek yasaklanmıştır. Tüm okullar k a ­ patılmıştır.»

Sıkıyönetimin bildirisine geçildi: «Tutuklama ve gözaltı süresi hiçbir kurala bağlı değildir. Gözaltı süresi belirsizdir. Kamusal ya da özel toplantıların tüm ü yasaklanmıştır, bu tü r toplantılar anında dağıtılacaktır. Hiçbir sınırlam a gözetilmeksi­ zin gece veya gündüz her türlü işletme, bina veya ev aranabilir. Tüm m ektuplaşm alar denetime tabidir.» İçerik ve biçim Nazi işgalini anımsatıyordu. Ye­ niden kabusum uz başlamıştı. O gece 10.000 kişi tutuk­ lanmıştı. Bunların başm da Andreas Papandreou geli­ yordu. Evinden kabaca çıkartılıp hapishaneye götü­ rülmüş. Binlerce kişi uykularından uyandırılıp, üzer­ lerinde pijam alarıyla silah zoru altında polis arab a­ larına ve askeri araçlara bindirilmiş. Sendikacılar, kamu kuruluşlarında çalışan yöneticiler, öğrenci d er­ neklerine üye olanlar, profesörler, avukatlar, gazete­ ciler, sanatçılar hepsi aynı yazgıya boyun eğiyordu.

Ama tutuklananlar arasında ilgimizi çeken on sağcı bakan vardı. Bunların başm da Papandreou’nun en büyük düşmanı Panoyatis Cannelopoulos da vardı.

Neydi tutucu Cannelopoulos’u tutuklam akdaki amaç.

Haber ajanslarına yeniden telefon ettik. Bildirile­ rin Konstantin tarafından imzalandığı kesin miydi?

Evet kesindi. Cannelopoulos’un tutuklam a k a ra n res mi olarak bildirildi mi? Evet. Kralm özel kalemi v< yakın dostu Makis Arnaoutis’in de tutuklam a k a ra n m öğrenince çılgına döndük. Şaşırm akta haklıydık.

208

Az sonra çok kötü b ir şakaya kurban gittiğimizi anluyacaktık. İmzalar sahteydi. Adı sanı duyulmamış üç albay, Pattakos, Papadopoulos ve Makarezos darbeyi gerçekleştirmişler ve kralın «iznini» bile almaksızın bildirilerde imzasını kullanmışlardı.

Bütün bunlar darbenin herkesi neden şaşırttığını açıklamaya yeter sanınm . Darbe, seçimlerden sonra eğer Papandreou sağcüar ve Kralla işbirliği yapmazsa bekleniyordu. Nato tarafından hazırlanan «Promete Planı» yürürlüğe sokulacaktı. Bir ülkenin yönetimi­ nin nasıl ele geçirileceği ve yönetimin nasıl felce uğ­ ratılacağı bu planda açıkça ortaya konmuştu. Planın kusursuzluğu albayların başarısından açıkça anlaşı­ lıyordu. Yönetimi ele geçirmekle elde tutm ak a y n ay­ rı şeylerdir. Halkın direnişini engellemek m ektuplaş­ m alar ve bildirişim araçlarının denetimiyle görece de olsa olasıydı. Darbeciler radyodan yalnızca ürkütm ek için değil akıllan kanştırm ak için de yaralanm ışlar­ dı. «Biz kimiz?» «Hiçbir politik örgüte bağh değiliz. İşçi smıfmdan yanayız. Yunanlı kardeşlerimizin ya­ nındayız» İki türlü kaygılan vardı albaylann. Eğer kral on­ lara karşı çıkarsa düşerlerdi. Eğer Amerika karşılan n a dikilirse mahvolurlardı. Ama K onstantin’i iyi tanıyorlardı. K arşılarında m um kesilmişti. Hava ve deniz kuvvetleri her an karşı saldm ya hazırdı. Deniz kuvvetleri komutam filolannın başına geçmiş ve Konstantin’e «darbecilerin durdurulma» emrini vermesi için yalvarmıştı. Kral, Yunan kam dökmek isteme­ diğini söyleyerek onu durdurm uştu. Evet albaylar gerçekten m allarını biliyorlardı.

Albaylar başbakanlığa Konstantin Kollias’ı getir­ mişlerdi. Kollias sarayda yaptığı kötülüklerle ünlüy­ dü. Lambrakis’in öldürülmesi olayına adı karışanlar­ 209

dandı. Kraliçe Frederika’nm da yakın dostuydu. Tüm um utlar sönmüştü. Dünya basm ında Konstantin’in albayların ortasında resmi yayınlandı. Bu konuya ilişkin en iyi haberi Alman dergisi Der Spiegel ya­ yımladı, eğer kral bildirilerdeki imzanın kendisinin olmadığım açıklarsa albaylar cuntası devrilirdi. Bu gerçeği kimse yadsıyamaz hem Konstantin bildirileri imzaladı öyle değil m i?...

Amerikan hükümeti, bir kızgın dev gibi, demok­ rasiyi korum ak için karşılarına dikildi. Tüm gücünü topladıktan sonra albaylara şöyle bir dokunup yakın­ da parlam enter sisteme geçeceklerini um duğunu be­ lirtti. Bu dönemde çok sayıda Amerikalı bize ve gaze­ telerde başkalarına bu tutum dan utandıklarını belirt­ tiler. Gazeteler sansür ediliyor. Görünüşte albaylar hiçbir direnmeyle karşılaşmıyorlardı. Sonunda Papadopoulos beni yataklara düşüren açıklamasını yaptı.

Onca Yunanistan çok hastaydı ve ivedilikle ameliyat m asasına yatırılıp iyi edilmesi gerekiyordu. Ülkeyi iyileştirecek cerrah da kendisiydi. Ülkemin deli bir kasabın ellerine düştüğünü anlamıştım.

Paskalya gelmişti. Ve ben onbeş yıldan beri ilk kez Paskalyayı Y unanistan’dan uzak kutluyordum. Ülkem için çok güzel bir bayram dır bu. Sevgi ve k ar­ deşlik zam anıdır İlkbahar. Y unanlılar «İsa dirildi» de­ diklerinde yalnızca dinsel bir coşku duymazlar. Bu bir gerçeğin dirilişidir ve eğlenirler. New York’daki Ortodoks kilisesi tıkabasa doluydu. Pek çoğumuz dışarda yağm urun altm da ağlıyorduk. A tina’da yeni sahiplerimiz, katiller, resim ler çektirip Paskalya Bay­ ramımızı kutluyorlardı. Onların dirilişi ölüm koku­ yordu.

Sonra Y unanistan’ı tutsak eden zincirler iyice sı­ kıldı. Ülkemle bağlantılarım ın kesilmesi, bu denli 2 1 0

uzakta Illya Sevgilim’i oynam ak zorunda kalmam be ni hasta ediyordu. Evet müzikal bir güldürüde oyna­ mak zorundaydım, özgür ve m utlu Yunanistan’ı yan­ sıtan bir oyunda! Ülkemde işkence ve zulüm hükümsürerken dans edip şarkı söyleyerek Yunan yaşama sevincini aktarm ak zorundaydım. Gazetelerde Albay­ ların yam nda çıkan «bizim Melina’mız» altyazılı fo­ toğrafları gördükçe hırsım dan kuduruyordum. Albay­ lar cuntasının reklam aracılığım yapmak zorunda bırakılıyordum.

Gözümüze uyku girmiyordu. Sonunda Julie’ye konuşmam gerektiğini söyledim. Diktatörlere saldır­ m aları elimden geleni ardım a koymamalıydım. Julie eğer bir saldırıya başlarsam bunu sonuna kadar sür­ dürmem gerekeceğini, albayların kolay pes etmiyeceklerini söyledi. Yalnızca temizlik yapıp çekilecekle­ rini söylerken en büyük yalanı ortaya koyuyorlardı, bir kez işleri bittimi ancak devrilirlerse çekilebilirler­ di. Julie Franco’ya saldırdıkları için otuz yıldır Ispan­ ya’ya giremeyen Picasso ve Casals’dan sözetti. Pasa­ portsuz yaşam anın ne olduğunu anlattı. Tamam ko­ nuşmalıydım, am a cunta tepki gösterecekti ve ben belki uzun yıllar Y unanistan’ı göremiyecektim. Ama günün birinde görürsem!.

Anneme ve kardeşim Spiros’a, Illya Sevgilim’in yapımcısı Kermit Bloomgarden ile konuşacağımı söy­ ledim. Yüzlerce insanın geleceği bu oyunda bana bağ­ lıydı, bir sözleşme imzalamıştım, am a bu işkenceye artık daha fazla dayanamazdım. Bana perde açıldığı zam an izleyicilere sergilenen özgür Yunanistan'ın a r­ tık varolmadığını söylemem için izin vermeliydi. Spiros çok saf olduğumu, am a bir kez denememde y arar olduğunu söyledi. Anneme gelince kendisi Yunanis­ tan ’a dönmeden hiçbir şey yapmamamı istiyordu. Git­ 211

memesi için ona yalvardık. Ama bizi dinlemiyordu.

Onbeş gün içinde dönmeye k ara r vermişti. Kocası Y unanistan’daydı. Spiros da ülkesinde karısı ve çocuk­ ları olduğunu hatırlattı. Bunun üzerine de Spiros an­ nemi Y unanistan’a geri götüreceğini ailesini de gü­ venceye aldıktan sonra eyleme geçebileceğimizi söy­ ledi. Bir kez döndü m ü Spiros’un bir daha çıkamamasmdan korkuyorduk. Babam albaylara düşmanlığını ilan etmişti, onun oğlu ve ailesi de ülkeyi kesinlikle terkedemezlerdi. İşte bu sırada Julie film projesine a ra verip bir­ kaç günlüğüne Lozan’a gideceğini söyledi. Oradan da Londra’ya geçip babam a danışacaktı. Bir hafta bo­ yunca yani, o dönünceye dek susmamın daha uygun olacağını söylüyordu, önerisi bize akücı geldi. O yok­ ken Manos Hadjidakis özgürlük üzerine bir şarkı besteleyemez miydi, şöyle albaylara karşı kullanılabi­ lecek türde bir beste. Manos öneriyi kabul etti. Şarkı­ yı ulusal televizyonda, on gün sonra söyleyecektim.

Uçağa binmeden Julie Manos’u kollamamı, bestenin sekiz gün içinde hazır olması gerektiğini söyledi.

Sansür ve albayların birinci sayfalarda yayım­ lanan resimlerinden ötürü Yunan gazetelerini oku­ m ak istemiyordu canımız, am a h er gün de koşup sa­ tın alıyorduk. Bir dostun tutuklanm ası haberine rast­ lam ak korkusuyla çekinerek okuyorduk. Gidişinden altı gün sonra Julie’nin Atina havaalanında çekilmiş bir resmini gördüm gazetede. Y unanistan’a gitmişti.

Soluğum kesildi bir anda. Telefon bağlantıları fela­ ketti. Atina’yla beş saatte irtibat kurdum. Bir arkada­ şımıza Julie’yi bulup bana telefon etmesini sağlaması­ nı söyledim. Tiyatroya gitmek üzere çıkarken telefon çaldı. Julie öfkemi ve korkum u bağırm am a fırsat bı­ rakmadı. Yalnızca ikimizin anlayacağı bir dille, Spi212

ros’un karısı ve çocuklarını Y unanistan’dan çıkarabil mek için ne yapabileceğini anlam aya geldiğini söyle­ di. Yardıma ihtiyacı olan dostlarımızla da ilişki kuru­ yordu. Şifreli konuşm aktan rahatsız oluyordum ama, yabancı ülkelerle yapılan tüm konuşm aların dinlen­ diğini biliyordum. Julie’ye onun için korktuğum u an­ lattım. Güldü, bu yüzden Y unanistan’a gidişini sak­ ladığını am a kaygılanacak bir durum olmadığmı çün­ kü Amerikan vatandaşı olduğunu söyledi. Ona basın­ da yeni bir film için Y unanistan’a gittiği haberinin yeraldığını bilip bilmediğini sordum. O kadar kızdı ki gülmeye başladım. Çocukların nasıl olduğunu sor­ dum, beni Londra’dan tek rar arayacağm ı söyledi. Üç gün sonra New York’a dönmüştü. Anlatacak çok şeyi vardı. Atina sessiz ve korku dolu bir şehirdi.

Eski dostlarımız onunla birlikte görünmekten çekin­ mişlerdi. Birkaçı da rastlantıym ış gibi onunla park­ ta buluşmayı kabul ettiklerini söylüyordu. Julie’ye lokantalarda ve takside konuşmamasını söylemişler­ di. Cunta yabancıların Yunanistan hakkında ne dü­ şündüğünü öğrenmek amacıyla şoförlere ve garson­ lara para veriyormuş. Çok sayıda dost ya hapistey­ miş ya da saklanıyormuş. Herkes tutuklulara yapılan işkencelerden sözediyormuş. Çok sayıda aile mahvol­ muş, pek çok insan da adalara sürülmüş. Sabina’yı sordum tutuklu muydu? Hayır, Sabina’yı görmüştü. Ünlü bir sanatçının evinde saklanıyormuş. Bu çok önemli bir haberdi A tina’daki havanın açıkça göster­ gesiydi, çünkü sözkonusu sanatçı her zaman rengini belli etmekten kaçm an biriydi. Eğer sıkıyönetim m ah­ kemesinde yargılanmayı göze almışsa önemli bir di­ renme hareketi başlamış demekti. Bu noktada Julie başını salladı, yıllar sürer dedi. Ya Spiros’un çocukla­ rı? Cevap gene olumsuzdu, çocuklarını çıkarabilmek 213

için Spiros bir dilekçeyle yetkili kurum lara başvur­ mak zorundaydı. Bunun için de Atina’ya gitmesi ge­ rekiyordu. Bir kez döndü m ü çıkmasına, izin verilir miydi? Julie kuşkuluydu. En iyi çözümün Spiros’un İngiliz olan karısı Alexia’nın Yabancılar Bürosuna başvurm ası olurdu. Çocuklar konusundaki savaşı ka­ zandık am a savaş bir buçuk yıl sürdü.

Sonra Julie heyecanla babam a yaptığı ziyareti anlattı. Babam çok hasta ve yorgundu am a kalan gü­ cünün tümüyle de cuntayla savaşıyordu. A vrupa’yı baştan başa dolaşarak, komiteler kurup, toplu göste­ riler düzenleyip, demokratik örgütlerden yardım iste­ yerek Yunanistan sorununu Avrupa Konseyi’nin gün­ demine alm aya çalışıyordu. Babam bir kaç ay sonra ölecekti. Y unanistan’ın özgürlüğüne kavuşması için sürekli savaştı. Bugün naaşı Londra’da küçük bir şa­ pelde. Nea, Spiros ve ben şimdilik onun burada y at­ masını istiyoruz. Eğer konuşabilseydi, kendisi de, Yu­ nanistan özgürlüğüne kavuşm adan ülkesine dönmek istemediğini söylerdi.

Eski bir dostu yitirmek çok acıdır. Manos’un tam olarak ne zaman pes ettiğini anımsamıyorum. Cunta yönetimi ele geçirdiği zam an onun kadar kimse üzü­ lüp öfkelenmemiştir. Onun Julie’ye Paris’e gidip Karam anlis’le görüşmesi için ne denli ısrar ettiğini bu­ gün gibi anımsıyorum. Julie şarkıyı sorunca kızıp git­ ti ve bir daha bizi görmeye gelmedi. Sonra bazı der­ gilerde Manos’un benim cuntaya karşı tavrım ı eleşti­ ren yazılarını okudum. Albay M akarezos’la fotoğrafını gördüğüm gün kalbim duracak sandım. Ondan beri de görmüyorum kendisini. Manos Y unanistan’ı terketti.

Biliyorum o da cuntadan hâlâ nefret ediyor. Belki bir gün yeniden bizlere katılır. Ve herşeyin dışında onu çok severim. Ama yeniden dost olmamızın şartlarını çok iyi bilir.

2 1 4

K im d i b u a l b a y l a r ? N e y d i b u H itle r a r t ı ğ ı y ö n e ­ tim 21 N is a n 1967’y e k a d a r Y u n a n i s t a n ’d a k im s e o n ­ l a r ı n a d ı n ı b ilm iy o rd u . A r a ş t ır m a l a r ı m ız h a n g i s o y ­ d a n g e ld ik le r in i b e lirle m e m iz e y a r d ım c ı o lm u ş tu a m a hepsi buydu.

G e o rg e s P a p a d o p o u lo s : to p ç u a lb a y ı, h a b e r a l m a ö r g ü t l e r i n d e s u b a y , K .Y .P. v e C.I.A.’da a k li d e n g e s iz lik y ü z ü n d e n te d a v i; K a r a m a n l is h ü k ü m e t i d ö n e m in d e « k o m ü n iz m e k a r ş ı m ü c a d e le k o m ite s i b a ş k a n ı» . 1964 T ü r k s ı n ı n y a k ı n ı n d a k o n a k l a d ı ğ ı n d a k o m ü n is tle r in Y u n a n t a n k l a r ı n ı n d e p o l a r ı n a ş e k e r k o y a r a k s a b o ta j y a p t ı k l a r ı m s a p t a y a n k iş i. Y a p ıla n s o r u ş t u r m a s o n u n ­ d a s a b o ta jı d ü z e n le y e n in k e n d is i o ld u ğ u a n l a ş ı l ı n c a g ö r e v in d e n a lın ır . 1966’d a y e n id e n p i y a s a y a ç ık a r . P i­ y a d e s ın ıfı p s ik o lo jik d a n ı ş m a s e rv is i! b a ş k a n ı. B u g ö ­ r e v in d e y k e n d a r b e y i d ü z e n le d i.

Stylianos Pattakos: A tina bölgesi zırhlı tugaylar komutanı, Zoe örgütü (kiliseye bağlı toplumu kusursuzlaştırm a çabalan güden bir örgüt) üyesi. Bunun sonucu o olsa gerek, cunta iş başına geldiğinde ilk işi mini eteği ve sakalı yasaklam ak oldu. Yunan halkı­ nın alay konusu olunca da yüzseksen derecelik bir dönüş yapıp evrensel mini etek yanşm asına izin ver­ di. Siyasi tutuklulardan sözederken: «Eğer öldürül­ meleri gerekirse, öldürülürler» dedi.

Oysa M. Cyrus Sulzberger şöyle yazıyor: «Saygıde­ ğer, yetenekli ve cesaretli bir insandır. Bir süre sonra bu saygıdeğer insan «ulusal devrim» adına şu sloganı söyleyecekti: «Durun yoksa vururum.» Nicolas Makarezos’a gelince onun hakkında K.Y.P. üyesi olduğu­ nun dışında pek fazla bilgi yoktu. A tm alılar üçlünün tek toplama çıkarm a bileni olduğu için ekonomik iş­ lere baktığını söylediler sonraları.

Annemin Atina’ya dönüş günü ne yazık ki gelip 215

çatmıştı. Onu alana götürm eden birkaç saat öncesi için bir radyo program ını kabul etmiştim. Sinema ve tiyatrodan sözedecektim. Programcıların ertesi gün, yani annem Y unanistan’a döndükten sonra gelmeleri­ ni çok isterdim. Cunta hakkında düşündüklerim i söy­ leyebilirdim. Ama annem e söz vermiştim birkez. Ga­ zeteci otel odamıza teybini yerleştirdi. Annemle Julie de yanımdaydı. Röportaj iyi başladı. Tiyatrodan, oyun­ culardan, aldığım rollerden, provalardan sözettim ön­ ce. Illya Sevgilim’e ilişkin sorular sormaya başladığın­ da kendimi kötü hissettim. Konuşmanın gösteriyi de içereceğini bilmeliydim. Kalbime bıçaklar saplanıyor­ du sanki. Sorular giderek çoğalıyordu: ya izleyenlerin tepkisi? Diğer oyuncular? Oyunu seviyor muydum?

«Illya’yı oynam aktan nefret ediyorum, nefret!»

Böyle birşey söylemeyi aklımdan geçirmiyordum.

Ama söylenmeliydi. Yetenekli bir gazeteciydi karşım ­ daki, bunun ardm dan neyin geleceğini kestirmişti.

«Neden nefret ettiğinizi anlatır mısınız?»

Annem bakışlarıyla bana yalvarıyordu. Çünkü Illya bir yalan. Y unanistan’da artık öz­ gürlük, m utluluk yok. Zincirlere vurulu bir ülke.

— Bu albaylara karşı bir savaş çağnsı mı?

— Hayır! diye atıldı annem.

— Evet, dedim.

— Amerikalı turistler sizce bu yıl Y unanistan’a gitmeli mi?»

Julie’ye baktım, gülümsüyordu: «Eğer adalarda hapishaneler olduğunu ve bura­ da insanlara işkence edildiğini bilerek gitmek iste­ yenler olursa buyursunlar yazlarını Y unanistan’da geçirsinler.»

Annem susmam için bana yalvarıyordu.

«Eğer dolarlarınızın faşist bir yönetimi destekle216

meşini istiyorsanız gidin Y unanistan’a» diye devam ettim.

Gazeteci teybini fişten çekti, bir saat sonra bir televizyon ekibiyle geri geleceğini söyleyip çıktı. Ekip gelmeden önce turistleri Y unanistan’a çekebilmek için yaptıklarımı: turnelerimi, yabancı sanatçıları Y unanistan’a getirmek için çabalarım ı düşündüm.

Turizm Bakanlığı tarafından İsveç’e gönderilişimi ve tatillerini Yunanistan’da geçirmeye k a ra r veren bir sürü İsveçli geldi aklıma. New York’a geldiğim za­ m an turizm bürosu Akropol’ün önündeki bir resmimi afiş yapıp altına «Melina burada» yazısmı koyarak bir sürü yere asmıştı. Hüküm et darbesinden önce ve­ rilen bir davette «resmi elçi» olarak tanıştınlm ıştım .

Kam eranın ardındaki ses aynı soruyu te k ra rla d ı: «Amerikalı turistler sizce bu yaz Y unanistan’a gitmeli mi?»

Cevabın yıllar boyunca ülkemi görmeme engel olacağım biliyordum. Gözlerim yaşardı. Ve ilginçtir, insanlara vebadan kaçar gibi Y unanistan’a gitmeyin demeyi sevmiyordum. Ama bu zayıflık yalnızca bir an sürdü. Kalbimdekileri bir anda boşalttım.

Annem uçağm a binmeden çok ağladı. Bizim için kendi için korkuyordu. Spiros korkmamasını söyledi.

Amiral kardeşinin etkinliği vardı hâlâ. Tabii biz de kaygılıydık am a artık geri dönmek m üm kün değildi.

Albaylara savaş açmıştım. Suskunluğum beni boğu­ yordu artık.

Röportaj N.B.C. televiğyonunda aynı gece birkaç kez üst üste yayınlandı. İlk yayından itibaren telefo­ numuz çalmaya başladı ve ben tiyatroya gidinceye kadar devam etti. «Bravo»... «İyi davrandınız» diyor­ du dost ve yabancı sesler. İçlerinden biri: «Melina siz direnişin sancağısınız» diye haykırdı. İşime giderken 2Î 7

kendimi Y unanistan’ın Jeanne d’Arc’ı sanıyordum. Sa­ natçı kapısında bir grup oyun arkadaşım beni alkış­ larla karşıladılar. O anda sanki Passionaria’ydım. İş­ te kapıcı el ediyor telefonu işaret ederek, oraya yürü­ yorum beni aray an a teşekkür etmek niyetiyle, ama ne yazık ki çevremdekilerin de duyabileceği yüksek­ likte bir ses yükseliyor telefondan: «Seni kaltak seni ya sesini kes yoksa biz kesmesini biliriz.»

Arada, odamda binlerce telgraf buldum. Çoğu nefret doluydu ve hepsi «Amerikalı bir Yunanlı im­ zasını taşıyordu». Gene bir telefon Yunanca bu kez: «Pis komünist o... Albaylar Bulgaristan’dan ve Yugos­ lavya’dan inen elli bin komünisti durdurdular seni mi durduram ayacaklarını zannediyorsun?» insanların inandıkları bazı şeyler uğruna ortaya koydukları tavır kimi zam an kaba ve trajik bir hal alır. Cuntanın basın sözcüsü albayların hüküm et dar­ besine ilişkin şunlan söylüyordu: «Eğer yönetime el koymasaydık Georges Papandreou çok kısa sürede Selanik’te bir devrim yapacaktı.» Bu basın sözcüsünün adım vermem gerek: Nicolas Farmakis. Farmakis bir gün bana: «Faşist olmaktan gurur duyuyorum. Ya­ kında yönetime el koyacağız» demişti.

Ertesi sabah bir mektup fırtınası koptu. Kimileri aşk şiirleri kadar güzeldi. Buna karşılık bazı mektup­ lar tehdit ve nefret doluydu. İçlerinde cinsel organ­ lara yapılan işkence resimleriyle kaplı türlü sapıklık­ lar içerenleri de vardı. İşte bunları gönderenler cun­ tanın koruyucuları olmalıydı. Bu taşlam alar midemi bulandırırken, New York Yunan konsolosu Georges Gavas’ın telefonu yüreğime su serpti. Beni: «Bravo Melina, teşekkürler, devam edin lütfen» diye an y an ilk insandır Gavas.

Onu çocukluğumdan beri tanınm . Babası, hani ın

şu dedemin beni zorla N ana’yla tanıştırm aya götürdü­ ğü otelin sahibidir. 21 Nisan’dan bu yana Gavas’la her gün konuşuyorduk. Albayları küçüm süyor onlardan nefret ediyordu. İstifa etmesini bekliyordum, bunu kendisine de söyledim. Bana utandığını fakat yoksul ve zavallı bir devlet m em uru olduğunu söyledi. Tele­ fondan sonra görevinde kalm akla iyi ettiğini düşün­ düm. James Bond türünden öyküler düşlüyordum. İşte Gavas’ın bürosu direnmenin merkeziydi... Hepsi hayaldi bunlann. Safça paranın gücünü küçümsü* yordum hâlâ. Bir süre sonra aynı adam: «Melina Mercouri ve yahudi kocası Amerikan komünist partisin­ den para yardımı alıyorlar» diyecekti. Ne yazık ki teslim olan yalnızca Gavas değildi.

Bu ilk röportajdan sonra başımı kaşıyacak zama­ nım olmadı. Herkes basın toplantıları düzenlememi, televizyon ve radyo program larına katılm am ı istiyor­ du. Zor geliyordu bütün bunlar. Neler oluyordu? Ben zavallı bir oyuncuydum. Ne düşündüğünü açıkça söy­ leyen, albayların gangaster olduğunu, Amerikan hal­ kının Yunan demokrasisinin yeniden kurulabilmesi için yardımının gerektiğini vurguladığımda dünya gazetelerine m anşet olmuştum. Ama aptal değilim­ dir. Basmın bana karşı ilgisinin nereden kaynaklandı­ ğını sezinliyordum. «Pazarlan Asla»nm küçük kızı albaylara savaş açıyordu. Gazeteciler için bundan iyi haber olamazdı. Um urumda değildi, sesimi duyu­ rabilmek için üzerine para bile vermeye hazırdım.

Zamanla kazandığım konum beni daha az etkilemeye başladı ve durum um u kabullendim, bir süre için de olsa konuşma hakkını yitiren Yunan halkının sözcüsüydüm. Sorum luluklanm bir an ağır gözüktü gözüme.

Neyseki röportaj yapm aya gelen gazetecilerin hemen hemen hepsi ülkemde hüküm süren cuntaya içtenlikle 219

k a r ş ıy d ı l a r , ik i A m e r ik a s ö z ü n ü n d e a n l a m ı n ı k a v r a ­ m ış tım a r tı k . B e y a z S a r a y A m e r ik a s ı v e H ü k ü m e t p o litik a s ı v a r d ı. V i e t n a m ’d a K y ’l e r i Y u n a n i s t a n ’d a P a p a d o p o u l o s l a n d e s te k le y e n , b i r d e b u t ü r p o litik a ­ y a k a r ş ı o la n A m e r ik a lıla r . S o k a k l a r d a i n s a n l a r y a ­ n ı m a y a k l a ş ı p b iz e n a s ı l y a r d ım c ı o la b ile c e k le r in i s o ­ r u y o r la r d ı . Y o lu n t a m o r t a s ı n d a a r a b a s ı n ı d u r d u r u p , k o ş a r a k y a n ı m a g e lip e lim i s ı k a r k e n d e « A n a la r ın d a n e m d ik le r i s ü t ü b u r u n l a r ı n d a n g e t i r M e lin a » d iy e n s e ­ v im li t a k s i ş o f ö r ü n ü h i ç b i r z a m a n u n u t a m a m . T r a f iğ i tık a m ış tı, k la k s o n s e s le r i y ü k s e liy o r d u h e r t a r a f t a n a m a o b u n u u m u r s a m ı y o r d u b ile .

A m e r ik a 'n ı n d ö r t b i r e y a le tin d e n g e le n m e k t u p ­ l a r ı n ü s l û b u d e ğ iş m iş ti. H e p si d e a y n ı s o r u y u iç e r iy o r ­ d u : « S iz in iç in n e y a p a b ilirim ? » B a z e n d e z a r f l a r d a n b i r d o la r la r , b e ş d o l a r l a r çık ıy o rd u .- « B u n u t u tu k lu la n n a ile le r in e i l e t ir m is in iz lü tfe n .» Ü n iv e r s ite v e lis e le r d e k o n f e r a n s l a r v e r m e y i k a ­ b u l e ttim . A l b a y l a r a k a r ş ı s a v a ş t a y a ş a d ığ ım e n k e ­ y ifli d ö n e m l e r d ir b u n l a r k u ş k u s u z . A m e r ik a n g e n ç li­ ğ in in z e k â s ı b ü y ü l ü y o r d u b e n i. B u k ız la r , b u d e l i k a n ­ l ı l a r n e i s te d ik le r in i ç o k iy i b iliy o r la r d ı. S o r u l a r ı n a a ç ık d ü r ü s t c e v a p l a r is tiy o r la r d ı, l a f c a m b a z lığ ın a k e s i n k a r ş ıy d ı l a r . İ n a n ılm a z d e r e c e d e d e b ilg iliy d ile r.

A m e r ik a n to p lu m u a le y h in d e a t ı p t u t t u l a r m ı k e n d i ­ m i g ü l m e k t e n a la m a m . G e le c e ğ in d a h a g ü z e l o la c a ğ ı b ilin c im i. A m e r ik a n g e n ç liğ in e b o r ç lu o ld u ğ u m u s ö y ­ le m e m g e r e k . B u ö ğ r e n c ile r in k a r ş ı s ı n a v e r e c e ğ im k o n f e r a n s k o n u s u n d a iy ic e d ü ş ü n ü p t a ş ı n m a d a n ç ı­ k a m a z d ım . T e le v iz y o n iç in d e d u r u m a y n ıy d ı, b a z ı i n ­ s a n l a r y ı l la r ö n c e te le v iz y o n d a s ö y le d iğ im b i r c ü m le ­ y i t e k r a r l a y ı n c a b u a r a c ı n i n a n ı l m a z g ü c ü n e ş a ş ır ıp k a lır ım . B ir u l u s u n iy i y a d a k ö t ü h a n g i k e s im in d e n o l u r s a o ls u n b a z ı i n s a n l a r t ü m k a n a l l a r ı y l a b u a r a c ı 220

o n b e ş g ü n l ü ğ ü n e e lle r in e g e ç ir e b ils e le r , o u l u s u n ç e h ­ r e s i tü m ü y le d e ğ iş ir b u n a iç te n lik le i n a n ıy o r u m . B e n im g ib i b i r s in e m a v e t i y a t r o o y u n c u s u iç in te le v iz y o n u k e ş f e tm e k o l a ğ a n ü s t ü b i r o la y o ld u . İn g iliz c e m in ç o k iy i o ld u ğ u n u s ö y le y e m e m a m a te le v iz y o n u n g iz li g ü c ü r e f le k s le r im i d ü ş ü n c e g ü c ü m ü h ız la n d ır ıy o r d u . A m a k im i z a m a n d a s o r u l a n b a z ı s o r u l a n c e v a p lıy a m ıy o r d u m . G e n e r a lle r e s a l d ı r m a f ı r s a t ı n ı b ilg is iz lik v e p o li­ t i k e ğ itim s iz lik y ü z ü n d e n k a y b e tt i ğ i m a n la r a la n e t e d e r im . R o s e m a r y B r o w n ’n u n ik ile m in i d e b u y ü z d e n ç o k iy i a n l a n m . R o s e m a r y B ro w n İn g iliz d ir. L is z t’in, B e e th o v e n ’in , B a c h ’ı n r u h l a r ı n ı n k e n d is iy le b ild ir iş im k u r d u ğ u n u s ö y le r.

O n a y a z m a d ı k l a n a m a k e n d is i­ n i n d u y u r m a k l a y ü k ü m l ü o ld u ğ u y a p ı t l a r ı n ı f ı s ı l d a r ­ l a r . L is z t y a p ı t l a r ı n ı ç a lm a s m a iz in v e r m iş , a m a B a c h v e B e e th o v e n R o s e m a r y ’y i y e t e r i n c e y e te n e k li b u lm a d ı k l a n iç in izin v e r m e m iş le r . D ü n y a y a b u y a p ı t l a r ı n v a r lı ğ ı n ı b ild ir m e k le y e tin m iş y a ln ız c a : « E v et iy i b i r p i y a n i s t d e ğ ilim a m a b u m e s a jı ile tm e k le g ö r e v le n d i­ rild im » d e m iş ti R o s e m a r y B ro w n b i r r a d y o p r o g r a ­ m ın d a .

R o s e m a r y B ro w n b u n l a r ı s ö y le r k e n b a z ı d o s t l a ­ r ı m l a b ir lik te y d im , o n l a r s ö y le n e n le r e g ü l ü p g e ç tile r , a m a b e n R o s e m a r y ’n i n n e d e m e k is te d iğ in i a n l ı y o r ­ dum .

17 S ır tım ı d a y a y a b ile c e ğ im ik i i n s a n v a r d ı: J u li e v e J i m P r o c to r . J i m ç o k y e te n e k li b i r r e k la m c ıy d ı, ile r ic i h a r e k e t l e r i h e r a n d e s te k le m e y e h a z ı r o l a ğ a n ü s t ü b i r i n s a n . K o n f e r a n s l a r ı d ü z e n le y ip b a n a y o l g ö s te r e n e l e ş t i r e n o o ld u . H e r a n y a r d ım e tm e y e h a z ır d ı. J u lie k o n u ş m a l a r ı m ı h a z ı r l a y a n b i r e k ip k u r m u ş t u . N e w

221

Y o r k ’d a n K a lif o r n iy a ’y a k a d a r Y u n a n d e m o k r a s is i­ n i s a v u n m a s ı iç in k o m ite le r k u r m u ş , Y u n a n t a r i h i d e r s le r i b ile a l a r a k b iz im iç in v a z g e ç ilm e z o lm u ş tu .

S o n r a a n s ız ın , J u l i e ’yi, y a r d ım ın ı, y a n ı m d a k i v a r lı ğ ı ­ n ı y itir iv e r d im .

Y u n a n is t a n d r a m ı ik in c i p l a n a d ü ş m ü ş tü . O r ta D o ğ u s o r u n u m a n ş e t l e r d e y d i a r tı k . M ıs ır lıla r A k a b a k a n a l ı n ı İ s r a i l g e m ile r in e k a p a t a c a k l a r ı n ı d u y u r m u ş ­ l a r d ı v e U T h a n t M ıs ır - İ s r a il s ı n ı r ı n d a k i N A T O k o r u ­ m a b i r lik le r in e ç e k ilm e e m r i v e r m iş ti. H e r ik i t a r a f t a d a h a v a g e r g in d i. K a n a d a G ü v e n lik B irliğ in i a c ile n t o p l a n t ıy a ç a ğ ır ıy o r d u . H e r g ü n ö ğ le d e n s o n r a la r ın ı te le v iz y o n ö n ü n d e g ö r ü ş m e le r i iz le m e k le g e ç ir iy o r ­ d u k . H e r t ü r l ü ö n le m e r a ğ m e n d u r u m g e r g in le ş iy o r ­ du.

J u lie b u n u n ü z e rin e b a n a : « E ğ e r s a v a ş ç ı k a r s a İ s r a i l ’e g id e rim » d e d i.

B e n d e: « S a ç m a la m a , s i l a h ta ş ı y a m ı y a c a k k a d a r y a ş l a n ­ d ın » d e d im . Ş ö y le c e v a p v e rd i: « F o to ğ ra f m a k i n a s ı d a ta ş ı y a m ı y a c a k k a d a r y aş' l a n m a d ı m h e r h a ld e .»

N e le r d u y d u ğ u n u b iliy o r d u m . Ç o k s a y ı d a Y a h u d i, ö z e llik le d e A m e r ik a n Y a h u d is iy le a y n ı d u y g u la rı p a y la ş ıy o r d u . H i t l e r ’in a r i ı r k h a r e k â t ı n d a n b u y a n a , s u ç lu lu k d u y u y o r la r d ı, s o y d a ş l a r ın ı n a l t ı m ily o n a y a ­ k ı n ı ö ld ü r ü l d ü ğ ü n d e y a ş ıy o r o lm a k , y a ş a m a k ... B ir b ilin m e z d e v a r d ı k a r ş ıl a r ı n d a : n e d e n o n c a s a y ı d a i n ­ s a n d i r e n m e d e n ö lü m ü k a b u l e tm iş ti? B u n u n t e k r a r ­ l a n m a m a s ı n a y e m in e tm iş le r d i. B u s ı r a l a r d a , t i y a t r o ­ y a g id e r k e n s ık s ık İ s r a i l K o n s o lo s lu ğ u n u n ö n ü n d e n g e ç iy o r d u m . B in le rc e in s a n , h e p s i d e Y a h u d i d e ğ ild i, s a v a ş a n ı n d a g ö n ü llü o l d u k l a r ı n ı b ild ir m e k iç in s ı r a 222

b e k liy o r la r d ı. B ir s e f e r in d e ö y le k a l a b a l ı k t ı k i a r u b a m l a g e ç e m e d im . G e n ç b i r a d a m b e n i t a n ı d ı v e y a ­ n ı m a y a k la ş tı. A r a p l a r ı n d a v r a n ı ş l a r ı n d a h a k l ı o lu p o lm a d ık la r ın ı s o r d u m o n a . Ş ö y le c e v a p v e rd i: «B ilm em . B elk i. B ild iğ im t e k ş e y e ğ e r Y a h u d ile r y e n id e n ö ld ü r ü le c e k o l u r l a r s a o n l a n n y a n ı n d a o lm a k is tiy o ru m .»

J u l i e ’n i n b e n i N e w Y o r k ’d a y a ln ız b ı r a k a b i le c e ­ ğ in e i n a n a m ıy o r d u m . O n a n e k a d a r ih tiy a c ım o ld u ­ ğ u n u b iliy o r d u . B iz im d e o n a ih tiy a c ım ız o l d u ğ u n u b iliy o r d u , İ s r a i l ’i n y a r d ı m ı n a k o ş a c a k o n c a i n s a n v a r ­ k e n , ç o k a z i n s a n a k t i f o l a r a k Y u n a n i s t a n iç in ç a lış ı­ y o r d u . Y a z iç in L o n g İ s l a n d ’d a b i r e v k ir a la m ış tık . B ir g ü n m a t i n e iç in e v d e n ç ık m a k ü z e r e y k e n te le f o n ç a l­ d ı. J u l i e ’y i P a r i s ’t e n a r ıy o r la r d ı . J u l i e te le f o n u a ld ı v e y a ln ız c a b i r k a ç k e lim e sö y le d i. U z a k t a n s e s a r a ç l a r ı g ib i b i r ş e y le r d u y d u m . S o n r a te le f o n u k a p a t t ı v e a r a ­ b a y a k a d a r b e n im le g e ld i. « K im d i P a r i s ’t e n a n y a n ?

— F ik i r a l m a k is te y e n b i r te le v iz y o n e k ib i.

— D o ğ r u s ö y le ?

— D o ğ r u s ö y lü y o ru m .»

B e n i ö p ü p u z a k la ş tı.

T ra fik ç o k y o ğ u n d u . A ra b a n ın tiy a tro y a v a rm a s ı u z u n s ü rd ü . Y ol b o y u n c a k a y g ıy la b u P a ris g ö rü ş m e ­ s in i d ü ş ü n d ü m . T a n ıd ığ ım d a n b e r i J u l i e b a n a y a l a n s ö y le m e m iş ti. B u g ü n y a l a n m ı s ö y lü y o rd u ?

T i y a t r o y a g ir e li b i r d a k i k a o lm a m ış tı k i, ç o k a c e ­ le A n g e lik i’y i a r a m a m g e r e k tiğ in i s ö y le d ile r. « M e lin a o n a e n g e l o lm a k is te y in c e b a n a v u r d u .

H a v a a l a n ı n d a şim d i. İ s r a i l ’e g id iy o r.»

B ir s ü r e d o n a k a ld ım . T ü y le r im d ik e n d ik e n o l­ m u ş tu , A n n a s o y u n m a o d a s ın a g ö t ü r d ü b e n i. Ü z ü n ­ 223

t ü d e n v e s i n i r d e n d u r m a d a n a ğ lıy o r d u m . K e n d im i y i ­ t i k g ü ç s ü z h is s e d e c e ğ im i b ilm e s i g e r e k d iy e d ü ş ü n ­ d ü m ! J u l i e ’y i s e v e rim . O n u s e v m e y e c e ğ im i a k lım ın u c u n d a n b ile g e ç ir m e m . A m a b ö y le a n s ız ın y a l a n s ö y ­ l e y e r e k g id iş in i h i ç b i r z a m a n a f fe tm e y e c e ğ im . D u b ­ lö r ü m ü h a v a a l a n ı n a g ö n d e r ip J u l i e e ğ e r g id e r s e g e c e s a h n e y e ç ık m a y a c a ğ ım ı o y u n c u lu ğ u d a b ı r a k a c a ğ ı m ı s ö y le m e s in i r i c a e ttim . « O n u n iş i o y u n c u lu k tu r , o y n a y a c a k tır » d iy e c e v a p g ö n d e r m iş J u lie .

V e P a r i s u ç a ğ ı n a b in m iş . P a r i s ’t e n d e İ s r a i l ’e u ç a ­ c a k m ış . D u b lö r ü m h a b e r i g e tir d iğ in d e y a p ım c ıy ı ç a ­ ğ ı r t t ım . A p t a l c a d a v r a n d ı ğ ı m ı b iliy o r d u m a m a d ü ş ü ­ n e c e k d u r u m d a d e ğ ild im . « O n u g e r i g e tir in , y o k s a b u g e c e s o n d e f a s a h n e ­ y e ç ık a c a ğ ım .»

S a b a h a k a r ş ı J u l i e ’y e P a r i s ’d e u la ş a b ilm iş le r . B ir­ k a ç s a a t s o n r a d a N e w Y o rk u ç a ğ ın a b in m iş , a m a g e ld iğ in d e s e v in m e m e f ı r s a t v e r m e d i. « M e lin a b a n a e n g e l o la c a ğ ın ı b iliy o r d u m , b u y ü z ­ d e n b ir ş e y s ö y le m e d e n g ittim » d iy e a ç ık lıy o r d u . « S e n ­ d e n ö z ü r d ile m e k iç in g e r i g e lm e d im . Ş im d i g e r ç e ğ i s ö y lü y o ru m . İ s r a i l ’e g id iy o ru m .»

G itti d e , o t u z a ltı s a a t t e A t l a n t i ğ i ik i k e z a ş a r a k .

D e sp o v e J u l i e ’n i n k ız ı R ic k y b e n i m e v im e y e r le ş ­ tile r . J i m P r o c to r a n a ç t a v u k l a r g ib i ü s t ü m e d ü ş ü ­ y o r d u . H e p im iz iy i b a k ılıy o r d u k , a m a h iç b u k a d a r a c ı ç e k m e m iş tim . T ü m g ü c ü m , c e s a r e ti m k ır ı l m ı ş t ı a m a b i r k e z o ls u n I lly a S e v g ilim ’d e o y n a m a m a z lık e tm e d im . A l b a y l a r a k a r ş ı k o n f e r a n s l a r ım ı d a s ü r d ü r ­ düm .

B ilin ç s iz k o r k u l a r ı m y o k t u r , a m a M a n o s ’u n a c ı h ü k ü m e t d a r b e s i n i b ild ir d iğ in d e n b u y a n a te le f o n z i­ lin d e n i r k i l i r o lm u ş tu m . T e le fo n z ilin in h iç d e ğ iş m e d i 224

ğ in i s ö y le y e b ilirs in iz , b e lk i ö y le d ir a m a b u d o ğ r u do ğ il. T e le fo n k ö t ü b i r h a b e r iç in ç a ld ı m ı b u n u h e r z a m a n b ilir im .

P e r d e n in a ç ıl m a s ı n a ç o k a z k a l a tiy a tr o d a y d ı: L o n d r a ’d a n a r ıy o r la r d ı . H e r y a m m m b u z k e s tiğ in i d u y ­ d u m . A r a y a n R e n a ’y d ı, y e r y ü z ü n d e k i e n y u m u ş a k s ö z c ü k le r le S t a m a t i s ’i b i r d a h a g ö r e m iy e c e ğ im i h a ­ b e r v e r d i. S ta m a tis , d o s tu m , b a b a m b e n im , D ’A r t a g n a n ım .

B a b a m ö lm ü ş tü v e b e n im a ğ l a m a y a z a m a n ı m y o k tu .

S a h n e y e ç ık tım v e r o l ü m ü s o n u n a d e k o y n a d ım .

H e r k e s b e n im le k o n u ş m a m a n ı n d a h a iy i o la n a ğ ın ı ç o k iy i b iliy o r d u . K im s e b a ş s a ğ lığ ı d ile m e d i. G ö s te r i­ d e n s o n r a A n n a İ t a l y a n g a z e te c i O r i a n n a F a lla c i’n i n d ı ş m d a k im s e y i s o k m a d ı s o y u n m a o d a m a . D o s t O r i ­ a n n a b i r b i t k i g e tir m iş ti. « B a b a n ın r u h u b u » d e d i.

O y u n d a n s o n r a Y u n a n i s t a n iç in d ü z e n le n e n b i r g e c e d e ş a r k ı s ö y le y ip d a n s e tm e m g e r e k iy o r d u . G it­ t i m a m a ş a r k ı s ö y le y e c e k d u r u m d a d e ğ ild im . B a b a m a d ı n a h e r k e s i y e n i d e n s a v a ş m a y a ç a ğ ır d ım .

J u l i e S in a ç ö lü n d e y d i. B e n i a r a m a s ı y i r m i d ö r t s a a t t e n u z u n s ü r d ü . T e l-A v iv ’e g id e n b i r h e lik o p te r e b in ip o r a d a n a r a y a b ilm iş . B a b a m ın ö ld ü ğ ü n ü s ö y le ­ d im . C e n a z e t ö r e n i n e y e tiş m iş . T ö r e n L o n d r a ’d a b i r O r to d o k s k ilis e s in d e y a p ılm ış , S p iro s , N e a v e R e n a d a o r d a la r m ış . B e n N e w Y o r k ’d a I lly a S e v g ilim iç in d a n s e d ip ş a r k ı s ö y le rk e n .

B a b a m ın s o n m e k t u b u ö lü m ü n d e n ü ç g ü n s o n ­ r a g e ç ti e lim e : « S e v g ili k ız ım y a n ı m d a o lm a m i s t e r ­ d im ...»

H a f t a l a r b o y u n c a k e n d im e g e le m e d im . Ç o k a z u y u y o r d u m , g ü n e ş ıs ıtm ıy o rd u , ç e v r e m d e a c a i p g ö l­ 225

g e le r o y n a ş ıy o r d u . İlk k e z e n a m a n s ı z düşm am m o la n y a ln ız lığ ı iy i k a r ş ılıy o r d u m . S a a t l e r c e s o y u n m a o d a m d a t e k b a ş ı m a o t u r u p y e n id e n k u r u l a n Y u n a n S a n a t ç ı l a r B irliğ i’n i n k a r a r ı m o k u y o r d u m . « Y u n a n a le y h ta r ı» d a v r a n ı ş l a r ı m y ü z ü n d e n s e n d i k a d a n ç ı k a ­ r ılm ış tım . Y ö n e tim i e le g e ç ir d i k te n s o n r a a l b a y l a r ı n h e r t ü r l ü s e n d ik a l f a a l i y e t e s o n v e r d ik l e r i n i v e b u B irliğ in u y d u m a o l d u ğ u n u b iliy o r d u m . O y s a s a n a t ­ ç ı l a r v a r d ı b u o y la m a y a k a t ı l a n . B e lk i ç o ğ u y la a y n ı s a h n e d e o y n a m ış tım , b e lk i iç le r in d e e s k i d o s t l a r d a v a r d ı. O n l a r a b a s k ı y a p ılm ış tı k u ş k u s u z a m a ü z ü l ü ­ y o r d u m . A l b a y l a r Y u n a n i s t a n ’ı ç ü r ü tü y o r , d o s t l u k la r ı k o k u ş t u r u y o r l a r d ı. B ü t ü n b u n l a r a b a n a y a b a n c ı g e ­ le n b i r t a v ı r l a u z a k t a n b a k ıy o r d u m . N e d e n b a z ı u l u s ­ l a r d i r e n i y o r n e d e n b a z ıl a r ı d a te s lim o lu y o r d u ? B e l­ k i b u s o r u l a r ı n « Y a ş a m n e y e y a r a r ? » te k e r le m e s iy le y a k ı n d a n iliş k is i v a r d ı. B e n i a ş a n g e n e l s o r u n l a r l a i l ­ g ile n d iğ im z a m a n , o l a y l a r g e r ç e k lik le r in i y i t i r i r g ö ­ z ü m d e . B iç im s e l o l a r a k d a d e ğ iş ir le r . Y e r ç e k im in i u n u t u p k e n d i a ğ ır lığ ım ı b ile d u y a m a z o lu r u m . İ ş te A n n a k a p ıy ı a ç ıp d a b i r r a h i b i n b e n i g ö r m e k i s te d i ­ ğ in i s ö y le d iğ in d e d e b u d u r u m d a y d ım . « R a h ip m i?» İç e riy e g ird i. B a ş t a n a ş a ğ ı y a s im s iy a h tı. G iy s ile ­ ri, e lle r i y ü z ü s iy a h tı.

«B en T r a p p e t a r i k a t m d a n ı m . Y e d i y ı l d ır s iz in iç in d u a e d iy o rd u m . Y a n n A f r i k a ’d a k i b i r c ü z z a m h a s t a n e ­ s in e g id iy o r u m , k a n s e r i m y a k ı n d a d a ö le c e ğ im , ö l d ü ­ ğ ü m d e k a r d e ş i m s iz e b i r m e s a j g e tire c e k .»

S in ir le r im b i r d e b u n a d a y a n a m ı y a c a k k a d a r g e r ­ g in d i. K o r k u y la b a ğ ı r m a y a b a ş la d ım . F i g ü r a n l a r v e t e k n i s y e n l e r y e tiş ip r a h i b i ç ı k a r d ı la r .

B ir b a ş k a z i y a r e tç im d a h a o ld u . V V a sh in g to n ’d a k i Y u n a n B ü y ü k e lç iliğ in d e n g e le n M . V ra n o p o u lo s . O n u 220

s o n k e z b iz im ş e r e f im iz e v e r il e n b i r d a v e tt e e v lh d o g ö r m ü ş tü m . S a b a h a k a d a r k a s a p h a v a s ı o y n a m ış tık .

A m a b u 21 N i s a n ’d a n ö n c e y d i. C u n t a o n u d a d e h ş e te d ü ş ü r m ü ş t ü . D a h a s o n r a k i g ü n l e r d e s ık s ık te le f o n la ş m ış tık . N e d e n i s t i f a e tm e d iğ in i s o r m u ş tu m . S a b ır lı d a v r a n m a m ı z g e r e k t i ğ in i a l b a y l a r ı n g e r ç e k y ü k le r in i s e r g ile m e le r in e k a d a r b e k le m e m iz g e r e k t i ğ in i s ö y le ­ m iş ti. A m a g e n e d e g ö r e v in d e n a y r ılm a m ış , s a b r e d i ­ y o r b e k liy o rd u . S o n r a t e le f o n la r ım ız ın a r a s ı a ç ılm ış ­ tı. G id e r e k d a h a r e s m ile ş m iş tik . M . V r a n o p o u lo s y e n i r e ji m i n p a r l a k b i r d e m o k r a s iy e d ö n ü ş e c e ğ in i h a b e r v e r iy o r d u .

O n u n g e liş in d e n k ı s a s ü r e ö n c e T u r iz m B ü r o s u t a r a f ı n d a n ü lk e m d e v a t a n h a i n i i l a n e d ilm iş tim . Z i­ y a r e t i s ı r a s ı n d a M . V r a n o p o u lo s o ld u k ç a s e v im li d a v ­ r a n d ı. D o s tç a g e ld iğ in i s ö y lü y o r, s u s m a m g e r e k tiğ in i b e lir tiy o r d u . B a ş ta k e n d im in k i o lm a k ü z e r e h e r k e s i n h a y a tım k a n ş tın y o rm u ş u m . O n a b ir g a z e te k ü p ü r ü g ö s te rd im . D o r a S t r a t o u t u t u k la n m ı ş t ı . D o r a S tr a to u !

Y u n a n i s t a n ’d a k im s e o n u n k a d a r k ü l t ü r ü m ü z ü a y a k ­ t a t u t m a k iç in ç a b a g ö s te r m e m iş tir .

«E ğer k a m p a n y a n ız ı d u rd u r u rs a n ız o n u s e rb e s t b ır a k ır ız .

— Y a d i ğ e r tu tu ld u la r ? » V r a n o p o u lo s ç ıld ırd ı.

«Siz is te d in iz . B izi z o r k u l l a n m a y a y ö n e ltiy o r s u ­ n u z.»

12 T e m m u z s a b a h ı e r k e n d e n te le f o n ç a ld ı. O f, ş u z il sesi!.. I n g i l t e r e ’d e n b i r İn g iliz g a z e te s i a r ıy o r d u : « M a d a m M e r c o u r i? Y u n a n is t a n İç iş le r i B a k a n ı M . P a t t a k o s s iz i h a l k d ü ş m a n ı i l a n e tti. M a d d i v e m a ­ n e v i a ç ı d a n ü lk e y e z a r a r v e r d iğ in iz i sö y le d i. T ü m y a ­ s a l h a k l a r ı n ı z k a ld ır ıld ı, Y u n a n v a t a n d a ş l ığ ı n d a n ç ı­ k a rıld ın ız .»

227

B ir s a n iy e s ü r e s in c e a ğ z ım ı a ç a m a d ım . « M a d a m M e r c o u ri? S ö y le y e c e ğ in iz b ir ş e y v a r m ı?»

S e s im ç ık m ıy o rd u . « M a d a m M e r c o u r i P a t t a k o s a r t ı k Y u n a n lı o lm a ­ d ığ ın ız ı i la n e tti. S ö y le y e c e k b ir ş e y in iz y o k m u ?»

A r t ı k k o n u ş a b ile c e k h a l e g e lm iş tim .

«B en Y u n a n lı d o ğ d u m , Y u n a n lı d a ö le c e ğ im . M .

P a t t a k o s F a ş is t d o ğ d u , f a ş i s t ö lecek.»

S in ir im i b a s t ı r m a m s a a t l e r s ü r d ü . Ö lü n c e y e d e k d ö v ü ş e c e ğ im e y e m in e d iy o rd u m . S o n r a b i r k o r k u s a r ­ d ı iç im i. T e h d it m e k t u p l a r ı ... C u n t a n ı n y ö n e tim i e le g e ç ir m e s in d e n s o n r a , ıs s ız b i r p l a j a t e r k e d ile n M a n d i l â r a s ’ı n c e s e d in i d ü ş ü n d ü m . M a n d i l a r a s P a p a n d e r o ’n u n a v u k a tıy d ı, A s p id a d a v a s ın d a k i ç e v r ile n d o ­ l a p l a r ı a ç ığ a ç ık a r m ış b u n u d a h a y a t ı y l a ö d e m iş ti. Y a b e n i d e ö l d ü r ü r l e r s e d iy e d ü ş ü n d ü m . H a n g i u lu s b u n ­ d a n e tk ile n ir d i? A r t ı k h i ç b i r ü l k e n i n v a t a n d a ş ı d e ğ il­ d im . K im liğ im n e o la c a k tı? Y a b a n c ı b i r ü lk e d e , t e k b a ş ı m a v e p a s a p o r t s u z d u m . B u ü l k e d e n s ı n ı r d ış ı e d e r ­ l e r m iy d i b e n i?

B u a p t a l c a k o r k u d a n s o n r a g e r iy e y a ln ız c a d e r i n b i r ü z ü n t ü k a ld ı. Y a ln ız lık ç o k a ğ ı r g e liy o rd u . M an o s ’u y itir m iş tim . S p ir o s ’l a R e n a L o n d r a ’d a y d ı, A n ­ n e m s e Y u n a n i s t a n ’d a , B a b a m d a y o k t u a r tı k , J u l i e İs ­ r a i l ’in b i r y e r le r i n d e o lm a lıy d ı. D e sp o b a n a l a f ı n t a m a n l a m ı y l a d e li g ü lla b ic iliğ i y a p tı. B ir a n o ls u n y a n ı m ­ d a n a y r ılm ıy o r d u . D e s p o v e R ic k y o lm a s a l a r d ı s a n ı ­ r ı m ç ıld ır ır d ım . A n s ız ın , a l b a y l a r b e n i v a t a n d a ş l ı k t a n ç ı k a r ı r k e n b i r h a t a iş le d ik le r in i f a r k e t t i k . D ü n y a n ın d ö r t b i r y a n ı n d a n s a l d ı r ı y a u ğ r a d ı l a r . «B en Y u n a n lı d o ğ d u m , Y u n a n lı ö le c e ğ im » l a f ı m b ü t ü n d ü n y a g a z e ­ te l e r in d e y e r a lıy o r d u . İ k i g ü n s o n r a d a N e w Y o rk d ü k k a n l a r ı n d a ü z e r l e r i n d e « M e lin a Y u n a n lı d o ğ d u » y a z ılı y a k a iğ n e le r i s a tılıy o r d u . O r i a n n a F a lla c i L o o k 228

d e r g is in d e b a n a v e s a v a ş ım ı z a iliş k in u z u n b i r y a z ı y a z d ı. Y a z ın ın b a z ı b ö lü m le r i t o p l a n t ı l a r d a okunu­ y o rd u . B u n u n ü z e r i n e A m e r ik a lı b a z ı m ille tv e k ille r i­ n i n Y u n a n d e m o k r a s is i n i n k o r u n m a s ı i ç in b i r k o m is ­ y o n k u r u l m a s ı n a i k n a e d ile b ile c e ğ in i a n la d ım . Ü n lü o y u n c u İ r e n e P a p p a s o s ı r a l a r d a R o m a ’d a y d ı. B ir b a ­ s ın t o p l a n t ıs ı d ü z e n le y e r e k o d a v a t a n d a ş l ı k t a n ç ık a ­ r ı lm a m ı ş id d e tle e le ş tirm iş . Ç a n t a l a r t o r b a l a r d o lu s u m e k t u p t e l g r a f y a ğ ıy o r d u , h e p s id e c u n t a y a k a r ş ı d i­ r e n iş im d e b e n i d e s te k le y e n s ö z le r le d o lu y d u . A v r u ­ p a ’d a n , G ü n e y A m e r ik a ’d a n , A v u s t r a l y a ’d a n , J a p o n y a ’ d a n m e k t u p l a r v a r d ı, d ü n y a n ı n d ö r t b i r y a n ı n d a n ...

M . P a t t a k o s o n u y e n e b ile c e ğ im s i l a h l a n k e n d i e liy le b a n a s a ğ la m ış tı. M ic h e l C a c o y a n n is ’d e n d e o l a ğ a n ­ ü s t ü b i r m e k tu p a ld ım . C a c o y a n n is h iç p o litik a y a b u ­ l a ş m a m ış d e m o k r a t b i r d o s ttu . S o n r a l a n A v r u p a ’d a n b a n a te le f o n e t t i v e b i r l i k te a ğ la d ık . Y a k ın d a g ö rü ç e c e ğ im iz i s ö y le d i. İ r e n e P a p p a s l a b ir lik te , « İp h ig e n ie A u lid e ’d e » y i s a h n e y e k o y m a k ü z e r e N e w Y o r k ’a g e ­ liy o r la r d ı. İ p h ig e n ie ’n i n g ö s te r ile r i b ü y ü k b a ş a n s a ğ ­ la d ı. Y a ln ız c a s a n a t s a l b i r e y le m d e ğ ild i b u g ö s te r i­ l e r a y n ı z a m a n d a d a ö z g ü r Y u n a n i s t a n ’ı n s e r g ile n m e s iy d i.

J u l i e g e ld iğ in d e , s e k iz g ü n d ü r h a y m a tr o s d u m .

Y a ln ız c a a l t ı h a f t a a y n k a lm ış tık a m a o n u n y o k lu ­ ğ u n d a ç o k a c ı ç e k m iş tim . H e m e n s o r u n l a n m d a n sö z e tm e y e c e ğ in i u m u y o r d u m . A n la m ış o la c a k k i b ir ş e y sö y le m e d i. B a n a a b a r t ı l ı b i r ş e f k a tle d e d a v r a n m ı ­ y o rd u . B e n d e o n a İ s r a i l ’e iliş k in h iç s o r u s o rm a d ım . İk im iz d e b ü y ü k s o r u n l a r a g ö m ü lü o ld u ğ u m u z u n b ilin c in d e y d ik , k im s e s ı n ı n a ş m a y a y e lte n m iy o r d u .

A m a k ı s a z a m a n d a a r a m ı z d a k i a ç ığ ı k a p a tm a y ı b a ­ ş a r d ık . İ n s a n h a b e r a l m a ö r g ü t le r i n d e ç a lış tı m ı k u la k la 229

n d u y a r lı o lu r. A lb a y la r ın z e k i v e iy i y ü r e k li o ld u k la ­ r ı n ı s ö y le y e m e m a m a k u l a k l a r ı o ld u k ç a k e s k in d i.

T a b ii e n s e v d ik le r i s e s d e s o k a k l a r d a ile r le y e n t a n k ­ l a r ı n g ü r ü l t ü s ü o lm a lı. B u g ü r ü l t ü n ü n e tk i l e r i n i d e ç o k iy i b i l ir le r o n la r. T u t u k l u l a n n iş k e n c e g ö r ü r k e n b a ğ ı r ı ş l a r ın ı b a s t ı r a c a k s e s le r i d e iy i b ilir le r . M illi g ü v e n lik b i n a s ı n ı n e n ü s t k a t ı n d a iş k e n c e y a p t ı k l a r ı i n s a n l a r ı n s e s le r in i b a s t ı r m a k iç in s u s t u r u c u s u z m o t o r s i k l e t le r ç a lış tır d ık la r ın ı, A v r u p a k o n s e y in d e i n ­ s a n H a k l a n t o p l a n t ıs ı s ı r a s ı n d a t a n ı k l ık e d e n le r a n ­ l a t t ı l a r . C u n t a n ı n k u l a k l a n T h e o d o r a k is ’i n m ü z iğ in e k a r ş ı d a ç o k d u y a r lıy d ı. B u m ü z iğ e k a r ş ı h a s t a l ı k l ı b i r d u y a r l ı l ı k l a n v a r d ı, k ıs a c a s ı a lle r j ile r i v a r d iy e lim .

K ıs a z a m a n d a Y u n a n lı l a r a M ik is ’in m ü z iğ in i d in le ­ m e k , ç a lm a k y a s a k la n d ı. B u y a s a k la m a n ı n n e d e m e k o ld u ğ u n u a n l a m a k iç in y a Y u n a n lı o lm a k y a d a Y u ­ n a n i s t a n ’d a y a ş a m ış o lm a k g e r e k ir . M ik is ’i d in le m e ­ d e n b i r g ü n ü m ü n g e ç tiğ in i b ilm e m . O n u n m ü z iğ i h e r y e r d e n d u y u lu r , r a d y o d a n , s i n e m a l a r d a n t a v e r n a l a r ­ d a n , a ç ık b i r p e n c e r e n in a r d ı n d a k i p i k a p t a n ta ş a r d u r u r . Ç o c u k la r ş a r k ı l a r ı n ı ıs lık la s o k a k l a r d a ç a l a r ­ l a r . M ik is ’in m ü z iğ i g ü n l ü k y a ş a n tım ız ın b i r p a r ç a s ı ­ d ır. Z o r b a ’n ı n a n a te m a s ı K a z a n ts a k i s ’i n y a r a t t ı ğ ı t i ­ p in ö z ü d ü r . Z o r b a h e r ş e y d e n ö n c e ö z g ü r lü k d e m e k ­ tir . Y a ş a m ın ı ö z g ü r lü k v e m u t l u l u k a r a y ı ş ı ü z e r in e k u r a n b i r i n s a n d ı r o. A m a m u t lu l u k v e ö z g ü r lü ğ ü n f a ş is t b i r y ö n e tim d e y e r i y o k tu r . R its o s ’u n b e s te le n e n ş iir le r i d e a l b a y l a r ı r a h a t s ı z e d iy o rd u . M ik is, R itso s, v e K a z a n ts a k is « y a s a dışı» i l a n e d ild ile r s o n u n d a .

J u l i e A t i n a ’y a g ittiğ in d e e n ç o k M ik is iç in k a y g ı ­ la n m ış tı. D o s tla r ım ız d a n h i ç b i r i o n u n n e r e d e o ld u ğ u ­ n u b ilm iy o rd u . E t r a f t a « k u ş k u d u y u l m a y a c a k b i r e v ­ d e s a k la n d ığ ı» y o l u n d a s ö y le n tile r d o la ş ıy o r d u a m a h e r k e s a y n ı k a y g ıy ı ta ş ı y o r d u c u n t a o n u d a h a p s e t ­ 230

m iş o la b ilird i. M ik is ’d e n h a b e r a la m ıy o r d u k . G ü n ü n b ir in d e ilg in ç b i r h a b e r g e ld i b a n a .

T iy a tr o d a h e r k e s a r d ı a r k a s ı k e s ilm e y e n t e h d i t m e k t u p l a r ı n d a n k a y g ıla n ıy o r d u . Y a b a n c ı l a r ı n k u lis e v e s o y u n m a o d a l a r ı n a g ir iş i k e s in lik le y a s a k la n m ış ­ tı. A m a a ğ u s t o s a y ı n ı n s o n l a r ı n a d o ğ r u b i r a k ş a m k a p ıc ı, b i r y a b a n c ı n ı n b e n im le g ö r ü ş m e k is te d iğ in i v e a d ın ı d a s ö y le m e m e k te ı s r a r e t t i ğ in i h a b e r v e r d i.

Y a b a n c ı v u r g u s u y l a k o n u ş u y o r v e g itm e m e k te ı s r a r e d iy o rm u ş . J u l i e d e o d a m d a y d ı, o lu p b it e n i ö ğ re n m e v e g itti. Y a n ın d a y a b a n c ı y l a g e r i d ö n d ü : « A tin a ’d a n b i r h a b e r g e tiriy o rm u ş » d e d i.

Y a b a n c ı u f a k te fe k , in c e h a t l ı b i r d e lik a n lıy d ı.

Z a m a n z a m a n , b u s o n y ı l l a r d a d ü n y a n ı n ç e ş itli y e r ­ le r in d e , b u g e n ç a d a m b a n a h a b e r l e r g e tir d i. A d ın ı h iç ö ğ re n e m e d im . İ lk s e f e rin d e : «M ikis iyi, s iz e b u n u g ö n d e rd i» d e y ip h e m e n g itti.

B ir u ç a k z a r f ıy d ı b a n a v e r d iğ i, iç in d e d e b i r k a ­ s e t v a r d ı. H e m e n d in le m e k i s tiy o r d u m a m a o r k e s tr a g ir iş m ü z iğ in i ç a lm a y a b a ş la m ış tı, s a h n e y e ç ık m a m g e r e k iy o r d u . O y u n h iç b itm e y e c e k s a n d ım . P e r d e k a ­ p a n ı r k a p a n m a z m a k y a jım ı b ile te m iz le m e d e n o te le k o ş tu m .

V e b a n d ı d in le d ik . M ik is ’i n s e s in i.

F ıs ıld ıy o rd u .

K a s e tin g iz li d o l d u r u l d u ğ u h e m e n a n la ş ılıy o r d u , k a ­ p a lı k a p ıla r v e p e n c e r e le r i n a r d ı n d a d ü ş le d iğ im iz d e v m i k r o f o n a e ğ ilm iş f ıs ıld ıy o r d u . K o n u ş m a s ı e tk ile ­ y ic i b i r d i r e n m e ç a ğ n s ıy d ı. A r d ı n d a n b i r ş a r k ı g e li­ y o rd u . M ü z ik e ş liğ in d e s ö y le n m e m iş b i r ş a r k ı. Y a l­ n ız c a M ik is ’i n s e s i v e te m p o t u t a n p a r m a k l a n : « Y u n a n lıla r s a v a ş m a k iç in b irle ş in ; B a y ra ğ ım ız d a .- y a ö z g ü r lü k y a ö lü m y a z ıy o r» B a n d ı b i r k a ç k e z ü s t ü s t e d in le d ik , a ğ l a m a m v e 231

ti tr e m e l e r i m g e ç in c e y e k a d a r .

S o n r a l a r ı b u ş a r k ıy ı s a y ıs ız d e f a A m e r ik a v e A v r u p a ’d a s ö y le y e c e k tim .

K im i z a m a n k a d e r i n y a d a i n s a n l a r ı y ö n e t e n g ü ­ c ü n a c ım a s ız k a p r i s l e r i o lu r. B u b a n d ı d in le d iğ im iz g e c e r a d y o d a n M ik is ’i n t u t u k l a n d ı ğ ı n ı ö ğ r e n d ik A ti­ n a ’d a .

A n d re a s P a p a n d re o u tu tu k la n d ığ ın d a k e n d is in e b ir ş e y y a p ılm a m a s ı iç in b i r s ü r ü t e l g r a f y a ğ m ış tı. B u ­ n u n A n d r e a s ’m h a y a t ı n ı k u r t a r d ı ğ ı n a i n a n ıy o r d u m .

B ü t ü n g ü n ü m ü z ü A v r u p a v e A m e r ik a ’d a k i s a n a tç ıla r r a te le f o n e d e r e k a y n ı t ü r d e b i r k a m p a n y a n ı n b a ş l a ­ t ı lm a s ı n a ç a lış tık . P a r i s ’d e S im o n e S ig n o r e t L o n d r a ’d a d a B e ts y B la ir a y n ı iş e g ir iş m iş le r d i. Y a p ım c ım ız K e rm i t B lo o m g a r d e n ’le d e k o n u ş tu m . K e r m it’le J u l i e ’n i n a r a l a r ı n d a b i r a n l a ş m a z l ık v a r d ı r a m a b e n o n a h e r z a m a n ş ü k r a n b o r ç lu y u m . A y n ı g e c e p e r d e a ç ıld ığ ın ­ d a M ik is iç in b i r k a ç sö z s ö y le m e m iç in iz in is te d im , h iç t e r e d d ü t e t m e d e n o lu r d e d i. İ z le y ic ile r d e n t e l g r a f ç e k m e le r in i is te d iğ im z a m a n b ü y ü k b i r a lk ış k o p tu .

Z o r b a ş a r k ıs ı n ı s ö y le d iğ im d e d e h e r k e s c u n t a t a r a f ı n ­ d a n t u t u k l a n a n b u a d a m iç in a y a ğ a k a lk ıp s a y g ı d u ­ r u ş u n a g e ç ti. Ç a b a l a r ı m ı z a b a ş k a g ö z le b a k a n l a r d a v a r d ı. K i­ m i s ö z ü m o n a d o s t l a r ı n d ü ş ü n c e s i ş ö y le y d i: « P o liti­ k a y a a t ı l a n b i r s a n a t ç ı y e te n e ğ in i y o k e d e r » . B e n d e b ö y le a n l a r d a İn g iliz c e ilk ö ğ r e n d iğ im k ü f ü r ü s ö y le r o ld u m : « B u lls h it» . N e s a ç m a lık . N e y a n i k e n d i n i n v e b a ş k a l a n m n ö z g ü r lü ğ ü iç in p o l itik a y la u ğ r a ş ılm a y a c a k m ıy d ı? B ö y le s in e b i r s e v g is iz lik , g ö r ü ş d a r lı ğ ı b e ­ n i ç ile d e n ç ık a r ıy o r d u . A y n ı « d o s t» la ra g id ip b ir a z t a r i h v e k ö k e n b ilim ç a lış m a l a r ım sö y le d im . T a r i h s a ­ y e s in d e s a n a t ç ı l a r ı n y ı l l a r b o y u n c a ö z g ü r lü k v e a d a ­ le t iç in v e r ile n s a v a ş l a r d a k i e t k in lik le r in i ö ğ r e n e c e k ­ le r, k ö k e n b ilim s a y e s in d e d e d e m o k r a s i s ö z c ü ğ ü n ü n

2\\2

Y u n a n c a h a l k a n l a m ı n a g e le n « D e m o s » d a n t ü r e d i ğ i ­ n i g ö re c e k le r d i. S a n a t ç ı l a r d a h a l k ı n b i r p a r ç a s ı d e ­ ğ il m id ir ?

N e y s e k i ç o k s a y ı d a s a n a t ç ı f ild iş i k u le l e r in e ç e ­ k ilip k u l a k l a r ı n ı n ü s t ü n e y a tm a d ı. İ t a l y a ’d a b i r y a z a r A lb e r to M o r a v ia V e n e d ik f e s ti v a l i n e b a ş k a n lı k e d i­ y o r d u . Y a z d ığ ı d ile k ç e y i j ü r i ü y e le r i v e f e s tiv a le k a ­ t ı l a n t ü m s in e m a o y u n c u l a r ı im z a la m ış . D ile k ç e o y ıl­ l a r d a k i D ış iş le ri B a k a n ı M . F a n f a n i ’y e g ö n d e r ilm iş . İç e r iğ i d e: F a n f a n i ’n i n y a s a l g ü ç l e r i n i k u l l a n a r a k k ı ­ z ıl H a ç u z m a n l a r ı n d a n b i r i n i n A t i n a ’y a g ö n d e r ile r e k M ik is T h e o d o r a k is ’i n iç in d e b u l u n d u ğ u ş a r t l a r ı n i n ­ c e le n m e s in e d a y a n ıy o r m u ş . F r a n s a ’d a n g ö n d e r ile n b i r b a ş k a d ile k ç e d e de: J e a n - L u c G o d a rd , J u l i e t t e G re c o , M ic h e l M a g n e , Y v e s M o n ta n d , M a r ie J o s e N a t, M ic h e l P ic co li, S im o n e S ig n o r e t, J e a n -L o u is T r in tig n a n t ’ı n i m z a l a r ın ı ta ş ıy o r d u . B irle ş ik D e v le tle r d e A r t ­ h u r M ille r o y u n l a r ı n ı n Y u n a n i s t a n ’d a s a h n e le n m e s in i y a s a k lıy o r d u . E d w a r d A lb e e b i r d ile k ç e d ü z e n le y e r e k s a n a t ç ı l a r d a n A t i n a F e s tiv a lin e k a t ı l m a m a l a r ı n ı i s t e ­ m iş ti. D ile k ç e d e a y n c a : L in d s a y A n d e r s o n , P e g g y A s h c r o ft, L e o n a r d B e r n s te in , B e ts y B la ir, S ir M a u r ic e B o w ra , B ill G a s k ill, J o h n K n o w le s, J o h n le C a r r é , E d ­ n a O ’B rie n , I r è n e P a p p a s , V a n e s s a R e d g r a v e , K a r e l R eisz, J o h n S c h le s in g e r v e K e n n e th T y n a n ’ı n d a im ­ z a l a n v a r d ı.

Y u n a n i s t a n ’ın ö z g ü r lü ğ ü iç in ç a lış a n b i r d i ğ e r s a ­ n a t ç ı d a : A m e r ik a lı p o litik k a r i k a t ü r l e r ç iz e n , y a p ıtl a n n ı H e r b lo c k a d ı y l a i m z a l a y a n b i r d o s t. Ç iz g is i v e y a n s ı t m a k is te d ik le r in d e a c ım a s ız a m a ö z ü n d e y a l ­ n ız c a iy ilik ta ş ır . Y u n a n i s t a n H e r b lo c k ’a ç o k ş e y b o r ç ­ lu d u r . A m e r ik a n b a s ı n ı n d a C la y to n F r itc h e y , P e te H a m ili, M u r r a y K e m p to n , D re w P e a r s o n , M a x L e m e r , H a r r i e t V a n H o m e , E v a n s v e N o v a k ’in b e y a n a t t a n 233

Y u n a n i s t a n ’d a o lu p b i t e n l e r i n g e r ç e k a k t a r ı m ı o ld u .

D a h a b a ş k a i n s a n l a r d a ç a lış tı b u u ğ u r d a a m a b u n l a r y a ln ız c a is im le r in i a k l ı m d a t u ta b ild ik le r im . G a z e te ­ c ile r d e b a ş l ı c a ü ç g r u p t a to p la n a b ilir d i: c u n t a n ı n s a ­ v u n u c u la r ı, c u n t a y a k a r ş ı o l a n l a r v e k a r ş ıy m ış g ib i d a v ra n a n la r. H ep si d e ü ç a şa ğ ı b e ş y u k a rı a y n ı y ö n ­ te m l e r d e n y a r a r l a n ı y o r d u . E n z o r k a b u lle n ile n d e k a r ş ıy m ış g ib i d a v r a n a n l a r d ı . B ir e f s a n e n i n d o ğ u p g e liş m e s i, o r t a y a s o n u ç t a şö y le b ir ş e y ç ık ıy o rd u : «T a­ b ii k im s e b a s k ı y a p a n l a r ı s e v m e z . A m a ş u n u d a k a ­ b u l e t m e k g e r e k i r k i a l b a y l a r ı n y ö n e tim i e le g e ç i r ­ m e le r in d e n ö n c e Y u n a n i s t a n ’d a b i r k a r m a ş a h ü k ü m s ü r ü y o r d u . Ü lk e b a t m a y a y ü z t u tm u ş , b ü r o k r a s i n in b a s k ıs ı a r tm ış , p o litik h a v a B iz a n s d e v r in i h a t ı r l a t ı r b i r h a l a lm ış , e k o n o m i ç ö k e lm iş , O r t a n ı n B irliğ i g id e ­ r e k s o la k a y ıp ü lk e y i k o m ü n iz m in k o l l a r ı n a b ı r a k ­ m a y a n iy e tle n m iş ti.»

N e w Y o r k T im e s m u h a b i r i C y r u s L. S u lz b e r g e r b u t ü r a k r o b a s i le r i n e n y e te n e k li te m s ilc ile r in d e n d ir , ş e y t a n i b i r b e c e r iy e s a h ip tir . Ö r n e ğ in A n d r e a s P a p a n d r e o u ’y a iliş k in y a z ıl a r ı n ı ö z e n le o k u y u n , y a z ıd a A n d r e a s ’ın k o m ü n is t o l d u ğ u n a iliş k in b i r t e k c ü m le y e b ile r a s tla y a m a z s ın ız , a m a b ü t ü n ü n d e y a ln ız c a k o m ü ­ n i s t o l d u ğ u n u v u r g u l a m a y a ç a lış a n b i r iz le n im u y a n ­ d ı r m a ç a b a s ı y a t a r . S u lz b e r g e r a l b a y l a r ı n «iyi» o l­ m a d ı k l a r ı n ı s ö y le r a m a s ö z le r in i ö y le s in e b a ğ l a r k i Y u n a n i s t a n ’ın b a ş k a ç a r e s i o lm a d ığ ın ı s a n ır s ın ız . D e ­ m o k r a s i s ö z c ü ğ ü n ü n Y u n a n c a d a n t ü r e t i l d i ğ in i s ö y le r ­ k e n a n a r ş i s ö z c ü ğ ü n ü n d e k ö k e n in in b u d il o ld u ğ u ­ n u v u r g u l a r . Y a e v e t, S u lz b e r g e r g e r ç e k b i r a k r o b a t ­ tır! B ü t ü n a m a c ı o k u y u c u y a Y u n a n i s t a n ’ı n b i r a ç m a ­ z ın e ş iğ in d e b u l u n d u ğ u n a i n a n d ı r m a k t a d ı r .

O y s a S u lz b e r g e r N e w Y o rk T im e s g a z e te s in in d ü ş ü n c e le r i n i n te m s ilc is i d e ğ ild ir. C u n t a y a k a r ş ı e n 234

k a t ı e le ş tir ile r i iç e r e n y a z ı l a r d a y a y ı m l a n m ı ş tı r b u g a z e te d e . G e rç e ğ i o ld u ğ u g ib i y a n s ı t a b i l m e k iç in b o ş ­ b o ğ a z lık e tm e m g e r e k . S ı r l a n a ç ı ğ a v u r m a k k ö t ü d ü r a m a n e y a p a r s ın ız , b i r s a v a ş s ö z k o n u s u ! S u lz b e r g e r ’ i n y a z ıl a r ı n d a n r a h a t s ı z o la n N e w Y o rk T im e s ’i n ö n ­ d e g e le n g a z e te c ile r i v a r d ı v e b u i n s a n l a r ı n P a u l A .

S a m u e ls o n ’n u n N e w s w e e k ’d e a l b a y l a r d a r b e s i n d e n b i r a y s o n r a y a y ı n l a n a n y a z ıs ın ı o k u d u k l a r ı n d a s e ­ v in d ik le r in i b e lg e le r le d o ğ r u la y a b ilir im .

S a m u e ls o n Y u n a n is t a n ’ı n k a r m a ş a v e e k o n o m ik a ç m a z iç in d e b u l u n d u ğ u y o l u n d a k i e f s a n e y i y ık ıy o r ­ d u . 60 y ü l a r ı n d a Y u n a n i s t a n ’ı n ü r e tim a ç ıs ı n d a n tü m A v r u p a ü l k e l e r in d e n d a h a il e r d e o l d u ğ u n u v e f ia tla r m d i ğ e r t ü m ü l k e l e r e o r a n l a d a h a s a b i t o ld u ğ u n u k a n ıtla m ış tı. 1966’d a u l u s a l k a l k ı n m a h ız ı % 8.2 o r a ­ n ı n d a a r t m ı ş t ı (B irle ş ik D e v le tle r d e n v e R u s y a ’d a n d a h a y ü k s e k b i r d e ğ e r d i b u ) , S a m u e ls o n G e o rg e s v e A n d r e a s P a p a n d r e o u ’n u n M e r k e z i B irle ş m e le r in in Y u n a n is t a n a ç ıs ı n d a n h iç d e s a k ın c a lı o lm a d ığ ım a ç ık lıy o rd u . B u s ı r a d a M . S u lz b e r g e r k o n u s u n d a d ü ­ ş ü n d ü k l e r i n i şö y le a k t a r ı y o r d u : « Y irm i y ı l d ır A m e r i­ k a n e k o n o m is tle r i g e n ç P a p a n d r e o u ’y u y a z ıla r ın d a n , k i t a p l a r ı n d a n v e k o n f e r a n s l a r ı n d a n iz le m e k te d ir . Y a ­ z ı l a r ın d a t o t a l i t e r v e y a m a r k s i s t y a k l a ş ı m l a r a r a s la m a k m ü m k ü n d e ğ ild ir. S u lz b e r g e r ’i n N e w Y o rk T im e s ’d a k i y a z ı l a n , H e r b e r t M a tth e w s ’u n T im e s ’d a C a s tr o iç in y a z d ık l a r ı n ı ç a ğ n ş tı n m a k t a d ı r .» (İy i b i r y a z a r v e e k o n o m is t o l a n M . S a m u e ls o n s a ğ la m d ü ş ü n c e li n e d e n s ö z e ttiğ in i iy i b ile n b i r i n s a n ­ d ır).

M . S u lz b e r g e r ’e k a r ş ı d u y d u ğ u m ö fk e b e n i ç o k ü z e r. K a n s ı M a r i n a ’y l a ç o k y a k ı n a r k a d a ş t ı k . M a r in a ’ y ı ç o k s e v e rd im , h â l â d a s e v e r im . A m a N e w Y o rk T i­ m e s g ib i b i r g a z e te d e y a y ı m l a n a n b u y a z ı l a n n ü l k e ­

235

m e ç o k z a r a n d o k u n d u ğ u n a o l a n in a n c ı m d a n d a v a z ­ g e ç m e m m ü m k ü n d e ğ il. B u s o n y ı l la r d a M . S u lz b e r g e r ’i n k r a l i y e t a ile s iy le d o s t l u ğ u n u d a h a g e liş tir d iğ i­ n i s a n ıy o r u m . B u y ü z d e n K r a l K o n s t a n t i n ’d e n v e 25 A ğ u s to s 1967’d e n s ö z e tm e m g e r e k .

K o n s t a n t i n ’i n a l b a y l a r l a b i r lik te ç ı k a n f o t o ğ r a f ­ l a r d a n s o n r a , n e d u r u m d a o ld u ğ u n u p e k b ilm iy o rd u k .

A m a b u d ö r t a y b o y u n c a b i r ş e y l e r y a p tığ ı d a k e s in d i, e n a z ı n d a n Y u n a n o r d u s u n d a k i a t a m a iş le m le r in d e o n u n o n a y ı g e r e k iy o r d u . T a b ii a l b a y l a r im z a s ın ı ta k lid e tm e y e d e v a m e tm iş o la b ilir le r d i, b u y e te n e k le r i d a h a ö n c e d e o r t a y a k o y m u ş la r d ı z a te n . Ç o k d u y a r lı d a v r a n d ı ğ ı m ı s a n m a y ın , b u n u n n e d e n i k r a lc ı ç o c u k ­ lu ğ u m d a g izli. T a b ii A t i n a ’d a ç e ş itli s ö y le n tile r y a y ılı­ y o rd u . K im ile rin e g ö r e K o n s ta n tin m u t s u z d u v e a n ­ n e s in in d e c u n t a k o n u s u n d a k i d ü ş ü n c e le r i d e ğ iş m iş ti.

K im ile ri d e iş i d a h a d a ile r i g ö t ü r e r e k K o n s t a n t i n ’i n a r t ı k c u n t a n ı n d ü ş m a n ı o ld u ğ u n u v e tu tu k la n d ığ ı n ı s ö y lü y o r la r d ı. A m a k r a l ı n d u y g u l a r ı n d a n b a n a ne?

O la y a ç ık tı: K o n s t a n t i n d ö r t a y b o y u n c a d e r i n b i r s e s ­ s iz liğ e g ö m ü l m ü ş t ü ...

25 A ğ u s to s s a b a h ı K o n s t a n t i n ’in B irle ş ik A m e r ik a D e v le tle r in i z i y a r e t e d e c e ğ in i ö ğ re n iy o r u z ! G a z e te le ­ r i, H a b e r a j a n s l a r ı n ı a r ı y o r u z d u r m a d a n b i r ş e y b il­ m e d ik le r in i s ö y lü y o r la r . D o s t l a n m a W a s h in g t o n ’d a k i e lç iliğ i a r a t ı y o r u z , o n l a r d a h a b e r i y a la n lıy o r la r . K a y ­ g ı l a n m a y a b a ş lıy o r u z ç ü n k ü g e le c e ğ i y o lu n d a k i h a ­ b e r s a ğ la m k a y n a k l a r a d a y a n ıy o r . T e le fo n e tm e y e d e v a m e d iy o ru z . S o n u n d a b i r t e l g r a f K o n s t a n t i n ’in z i y a r e t i n in k e s in o l d u ğ u n u b ild ir iy o r . B irle ş m iş M ille t l e r ’d e ö ğ le n y e m e ğ i y iy e c e k . T e k r a r e lç iliğ i a n y o ru z , g e n e g e liş in i i n k a r e d iy o r la r .

A m e r ik a ’d a k i t ü m Y u n a n l ı l a r v e b a ş t a b e n o lm a k ü z e r e ş a ş k ın lık iç in d e y iz b u s e s s iz s e d a s ız z i y a r e t y ü ­ 230

z ü n d e n . K ra lım ız k e n d is in e y a r a ş ı r b iç im d e k a r ş ı l a n ­ m a lı! B u n u n ü z e r e te le f o n z in c ir le r iy le b i r k a r ş ı l a m a tö r e n i iç in h a z ı r l ı k l a r a b a ş lıy o r u z . B ir s a a t s o n r a Y u ­ n a n i s t a n ’ı n ö z g ü r lü ğ ü v e d e m o k r a s iy e d ö n ü ş ü iç in k u ­ r u l a n A m e r ik a n K o m ite s in in d e y a r d ım ıy la , B irle ş ­ m iş M ille tle r b i n a s ı n ı n ö n ü n d e b i r g ö s t e r i d ü z e n liy o ­ r u z , J i m P r o c t o r b a s m a h a b e r v e r iy o r . B ir d e d ile k ç e d ü z e n liy o r u z k r a l a v e r ilm e k ü z e r e . O n ü ç s o r u i ç e r i ­ y o r. B u s o r u l a n , y a z m a m ı h o ş g ö r ü n ç ü n k ü çoğu ö n e m s iz o lm a k la b i r l i k te b i r k a ç ı b u g ü n iç in d e g e ç e r ­ li. İ ş te s o r u la r , y a ln ız c a t a r i h e g e ç s in d iy e : « M a je s te le ri A m e r ik a B irle ş ik D e v le tle r in e y a p a ­ c a ğ ı z i y a r e t i n s o n a n a k a d a r g iz li t u t u l m a s ı n ı n n e d e ' n i n i n a s ıl a ç ık lıy o r? « W a s h in g to n ’d a k i b ü y ü k e lç ilik v e N e w Y o r k ’d a k i k o n s o lo s lu ğ u m u z , M a je s te le r in in g e liş in i n e d e n , n e r e ­ d e y s e s o n d a k i k a l a r a k a d a r , b a s ı n d a n s a k la d ıla r ? » « K r a l la n n y o l c u l u k l a n g ö r k e m lid ir g e n e llik le , b u s e s s iz lik n iç in ? » « Ü lk e s in i te m s il e t m e k te n m e m n u n o la n b i r i y a ­ b a n c ı b i r ü lk e y e g iz lic e g e lm e z . Y o k s a m a je s te le r i Y u n a n i s t a n ’d a k i m e v c u t y ö n e tim d e n m e m n u n d e ğ il­ l e r m i?» « S o r u la r d a n k o r k u y o r m u s u n u z ? » « A m e r ik a n b a s ı n ı n ı n s iz i z o r d u r u m d a b ı r a k m a ­ s ı n d a n m ı ç e k in iy o r s u n u z ? » « S a v u n u c u la r ın ız Y u n a n i s t a n ’d a k o n u ş m a ö z g ü r ­ l ü ğ ü n ü z ü n o lm a d ığ ın ı s ö y lü y o r la r . B u r a d a ö z g ü r s ü ­ n ü z . A s k e r i c u n t a h a k k m d a k i d ü ş ü n c e le r in iz i ş im d i­ y e k a d a r a ç ık la m a d ın ız . B u g ü n a ç ık l a m a k i s t e r m is i­ n iz?» « Ş u s ı r a l a r d a Y u n a n i s t a n ’d a h a p i s h a n e l e r d e ç ü ­ r ü y e n s iy a s i t u t u k l u l a n k u r t a r m a k iç in g ü c ü n ü z d e n y a r a r l a n d ı n ı z m ı?»

237

« G ü c ü n ü z ü b a s ı n ö z g ü r lü ğ ü k o n u s u n d a m a y ı d ü şü n ü y o r m usunuz?»

k u lla n ­

« G ü c ü n ü z ü , Y u n a n i s t a n ’d a a n a y a s a ilk e le r in e d a y a lı b i r y ö n e tim iç in k u l la n d ın ız m ı?» « A s k e r le r y ö n e tim i z o r g ü c ü y le e le g e ç ir d ile r . S i­ z in o n a y ın ız ı a l d ı k l a r ı n ı s ö y lü y o r la r . O n l a n d e s t e k ­ le d in iz m i?» « B u g ü n d e s te k le y e c e k m is in iz ? « S e ssiz liğ e s o n v e r m e y e h a z ı r m ısın ız? » B ir f ilm g ö r m ü ş t ü m ü r k ü n ç b i r d ö v ü ş s a h n e s i iç e r e n . J o h n F o r d ’u n « S a k in A d a m » ı, ü r k ü n ç o ld u ğ u k a d a r g ü l ü n ç t ü d e . İ r l a n d a l I l a r b u t ü r d ö v ü ş le r e « d o n y b ro o k » d e r. B iz d e y a p tığ ım ız ın c id d iy e tin e i n a ­ n ı y o r d u k a m a B irle ş m iş M ille tle r b i n a s ı n ı n önünde k o m ik d u r u m a d ü ş t ü k . G ö s te r ic ile r v e K r a l g a z e t e c i ­ le r i n v e te le v iz y o n k a m e r a m a n l a r ın ı n d i k k a t i n i ç e k ­ m e k iç in y a r ış ı y o r s a n ır d ın ız . Y a ğ m u r y a ğ ıy o r d u G r u b u m u z d a n b i r k a ç k i ş i n in B irle ş m iş M ille tle r b i n a ­ s ı n a g i r m e s in e iz in v e r ilm iş ti. K r a lın g e lm e s in i b e k ­ le y ip d ile k ç e m iz i v e r m e y i d ü ş ü n ü y o r d u k . M a r c C h a g a l l ’ın v i t r a y ı n ı n ö n ü n d e o t u r m u ş b e k l e r k e n b i r s e s d u y d u m a n s ız ın : « îşte M e lin a .»

K r a lı d ı ş a r d a b e k le y e n g a z e te c ile r f o t o ğ r a f ç ı l a r b i n a y a ü ş ü ş t ü le r . A r k a l a r ı n d a n d a p o r t a t i f k a m e r a ­ l a r ı y l a k a m e r a m a n l a r , ış ık ç ıla r. J i m P r o c t o r b i r b a s u ı t o p l a n t ıs ı ö n e r iy o r ... P r o j e k t ö r l e r y a k ılıy o r. K a m e r a ­ l a r b a ş lıy o r ç a lış m a y a . Y ü k s e k s e s le K o n s t a n ti n ’e y a z d ığ ım ız m e k t u b u o k u y o r u m . G a z e te c ile r s o r u y a ğ ­ m u r u n a t u t u y o r b e n i. N o t l a r a lm ıy o r , b i r d e n d ı ş a r ­ d a n b i r ses: « K ra l g eliy o r!»

G a z e te c ile r in ç o ğ u b e n i b ır a k ıp , e t r a f ı m o to rs ik le tli g ö r e v lile r le ç e v rili b ü y ü k lim u s in e d o ğ r u k o ş u ­ y o r. K a m e r a m a n l a r d a p e ş le r in d e n . G ö s te r ic ile rim iz 238

y a ğ m u r u n a l t ı n d a b a ğ ı n p ç a ğ ır ıy o r la r , k r a l b in a y a s o k u lu y o r. O n u n l a k o n u ş a m a d a n a s a n s ö r e b i n d i r i li ­ y o r. K o r u y u c u l a r b iz i D a g H a m m a r s k jö ld k ü t ü p h a n e ­ s in e s o k u y o r la r . Y e n id e n b i r s e s y ü k s e liy o r: « H â lâ b u ra d a !»

B ir k e z d a h a p r o j e k t ö r l e r y a k ılıy o r k a m e r a m a n ­ l a r v e g a z e te c ile r y e r le r i n e g e ç iy o r l a r d a h a a l e t l e r in i ç a lı ş t ı r m a y a f ı r s a t b u l a m a d a n m o to r s ik le t s e s le r i d u ­ y u lu y o r . K a m e r a s ın ı o r a d a n o r a y a d u r m a d a n s ü r ü k ­ le y e n b i r k a m e r a m a n : «Yo o la m a z » d iy o r.

G e le n K r a liç e A n n e - M a r ie ’n i n a r a b a s ı . G a z e te c i­ l e r g e n e k o ş t u r u y o r a m a g e ç k a lı y o r l a r , k r a li ç e u z a k ­ la ş m ış b ile ...

E r te s i g ü n N e w Y o rk T im e s k r a li ç e A n n e - M a r ie ’ n i n a lın m a d ı ğ ı n ı y a z ıy o r . Y a z ı la r d a g ü n ü n h a r e k e t l i g e ç tiğ i h a b e r i y e r a lıy o r . B e n i d e b a ş a r ı l ı b u lu y o r la r : « B irle ş m iş M ille tle r ’d e M e lin a k a z a n d ı!»

A m a d ile k ç e m iz i v e r e m e d ik K o n s t a n t i n ’e. P r o to ­ k o le u y m u y o r d u . O r a d a n a y r ı l m a d a n ö n c e k o r u m a g ö r e v lile r in d e n b i r i n e d ile k ç e y i v e r ip v e r e m iy e c e ğ in i s o r d u ğ u m d a , o l a ğ a n ü s t ü b i r B ro o k ly n a k s a n ıy la : « H a ­ n ım c ığ ım b e n p o s ta c ı d e ğ ilim , b u r a s ı d a p o s t a h a n e d e ­ ğil» d iy e c e v a p v e r d i.

M e k tu b u k r a l ı n o te lin e g ö n d e r m e k le y e tin d ik .

A m a b u b iz im iç in b i r y e n ilg i s a y ılm ıy o r d u . S o r u la ­ r ım ız r a d y o d a v e te le v iz y o n d a y a y ım la n m ış tı. B ü tü n g a z e t e l e r g ö s te r ic ile r d e n s e v g iy le s ö z e ttile r. H e r k e s K o n s t a n t i n ’i n B irle ş ik d e v le tle r e a s k e r i y a r d ım is te ­ m e y e g e ld iğ in i v e b u n a k a r ş ı o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r ­ d u . N e w Y o r k T im e s d a H a r r i e t v a n H o m e b u z i y a r e ­ t e k a r ş ı ç ık ıy o r v e b u r a d a a k t a r m a k is te d iğ im b e n im h a k k ı m d a b i r k a ç c ü m le y a z ıy o r d u : « M e lin a M e r c o u ­ r i Y u n a n i s t a n ’ı n b ü y ü k l ü ğ ü n ü k r a l i y e t a ile s in d e n d a ­ h a iy i k a n ıtlıy o r . H a y ır! B ü y ü k lü k s ö z c ü ğ ü y ü z ü m ü 239

k ız a r tm ıy o r . M iss V a n H o m e y a l n ı z c a Y u n a n h a l k ı n ı n t ü m G lü c k s b o u r g v e W i t t e l s b a c h ’l a r d a n b ü y ü k o ld u ­ ğ u n u s ö y le m e k is tiy o r.

K r a l v e k r a liç e W a s h in g t o n ’d a b a ş k a n J o h n s o n ’u z i y a r e t e d ip M o n t r e a l ’e g e ç e c e k le rd i. L o n d r a ’d a y a ­ y ı m la n a n T im e s d a b u y o lc u lu ğ u ş ö y le y o r u m lu y o r d u « K ra l c u n t a y ı s e v m e d iğ in i s ö y le y e d u r s u n , k e s in o la n b i r ş e y v a r k i o d a şu : c u n t a k r a l ı ç o k sev iy o r.»

K o n s t a n t i n ’in b e y a z s a r a y a y a p a c a ğ ı z i y a r e t iç in b i r ik in c i g ö s te r i d ü z e n le d ik . A s k e r i y a r d ım s o r u n u c id d iy d i.

A lb a y l a r ı n ın y ö n e tim i e le g e ç ir m e s i t ü m d ü n y a d a k ın a n ı n c a , A m e r ik a Y u n a n i s t a n ’a s i l a h y a r ­ d ım ın ı k ı s ı t l a y a r a k c e z a la n d ır m ış tı. T e p k ili u ç a k l a r g ö n d e r ilm iy o r ... a m a s a y ıs ız to p t ü f e k y a r d ı m ı n a d e ­ v a m e d iliy o rd u . B u a s k e r i y a r d ı m l a r ı p r o t e s t o e t m e k is tiy o r d u k . E n u f a k y a r d ım ı n a l b a y l a r a g ü ç v e i t i b a r s a ğ l a y a c a ğ ı n ı b iliy o r d u k . W a s h in g t o n ’l a N ew Y o rk ’ u n a r a s ı u ç a k l a b i r s a a t t i r . R a h a t ç a g ö s te r ile r e k a t ı ­ lıp a k ş a m d a o y u n a y e tiş e b ilird im . ö z g ü r Y u n a n i s t a n y a n d a ş l a r ı n ı n s a y ıs ı b i r h a y l i k a l a b a l ı k t ı v e h e r k e s c o ş k u iç in d e y d i. B e y a z S a r a y ’ı n k a r ş ı s ı n d a b i r p a r k t a to p la n m ış la r d ı.

Pek çoğunun y a k a s ın d a « M e lin a Y u n a n lıd ır» iğ n e s i v a r d ı. B u d a b e n i ç o k e tk ile d i. Ş u s ö z le r le s o n u ç l a n a n k ü ç ü k b i r k o n u ş m a y a p a ­ c a k tım : « Y u n a n is ta n 'ın t o p a t ü f e ğ e d e ğ il ö z g ü r lü ğ e i h tiy a c ı v a r d ır .

S e ç im A m e r ik a B irle ş ik D e v le tle r i B a ş k a n ı n a a ittir .»

K o n u ş m a y ı y a p m a k ü z e r e y e r im d e n k a l k ı p m i k ­ r o f o n a g ittim . A m a K o n s t a n t i n ’i n a h i t u t t u d iy e b ili­ rim , ç ü n k ü n e z a m a n o n a k a r ş ı d a v r a n a c a k o ls a m k o m ik d u r u m a d ü ş ü y o r d u m . K o n u ş m a m ı s o n c ü m le ­ y e k a d a r k u s u r s u z o k u d u m , a m a a n s ız ın ş a n s ım d ö n ­ d ü , b i r d e n « S e ç im B irle ş ik A m e r ik a D e v le tle r i B a ş k a 240

n ı n a a i t t i r (U n ite d S ta te s ) y e r in e U n ite d A r ti s t s B a şk a n m a a i t t i r d iy iv e rd im ...»

N e y s e k i b i r T a n n v a r . B u s o n s ö z le r im i b i r a lk ış t u f a n ı ö r t t ü . J u l i e ’n i n d ı ş ı n d a k im s e y a n lış ı d u y m a ­ d ı, a m a o ’d a k a l p t e n ö le c e k s a n d ım .

G ü z e l a n la r d ı! İ n s a n k a v g a d a s a ğ l a m o ld u m u k e n d is in i iy i h is s e d e r . A m a N e w Y o r k ’a d ö n e r k e n k e n d im i iy i h is s e tm iy o r d u m . C u n t a n ı n u z u n s ü r m e ­ y e c e ğ in e i n a n m ı ş tı m h e p . A l b a y l a r ç o k k ö tü , c a n a ­ v a r c a , c a h ilc e d a v r a n ı y o r l a r d ı . W a s h i n g t o n ’d a k i g ö s ­ t e r i d e m o r a lim in n e d e n b o z u l d u ğ u n u a n la m ıy o r d u m .

A m e r ik a lı v e Y u n a n l ı l a r iç te n lik le b i r a r a y a g e le r e k D e v le t B a ş k a n m a d u y g u l a r ı m ız ı d u y u r m a k i s te m iş ­ tik . A m a c ım ız te m iz d i. K ü ç ü k h e s a p l a n s a v u n m u y o r , d i k t a d a n z u lü m d e n s ö z e d iy o r d u k . ö n ü m ü z d e d e D e v ­ l e t i n e n iy i g ö s te rg e s i, s a ğ ır , z a r i f b e y a z b i n a d ik ili­ y o rd u . Ç e v r e d e e s e n h a v a ş ö y le y d i s a n k i: G ö s te r ile r i s ü r d ü r s ü n l e r . İ ç le r in i b o ş a l t s ı n la r . N a s ıl o ls a b i r a z ­ d a n e v le r in e g id e c e k le r, b iz d e o z a m a n c id d i m e s e ­ le le r le u ğ r a ş a b ilir iz .

J u l i e ’y e a ç ıld ım . O n a z a m a n v e g ü ç t e n d ü ş t ü ğ ü ­ m ü z ü , b iz e k im s e n in y a r d ım e tm e y e c e ğ in i v e Y u n a n h a l k ı n ı n e ğ e r d i k t a t ö r l e r d e n k u r t u l m a k is t iy o r s a b u ­ n u a n c a k k e n d i s i n i n y a p a b ile c e ğ in i s ö y le d im . O g ü ­ n e k a d a r k a f a m d a n g e ç ir d iğ im a m a k e n d im e b ile a ç ık ç a s o r a m a d ığ ı m b i r s o r u y u s o r d u m n i h a y e t: «Y u­ n a n h a l k ı n e y a p ıy o r ? D ir e n iy o r m u ?»

C e v a b ı b iliy o r d u m . H a lk te m s ilc ile r i h a p is te y d i, b itip tü k e n m e d e n t u t u k l a m a l a r d e v a m e d iy o r d u , c u n ­ t a n ı n c a s u s l a r ı ü lk e y i d u r m a d a n ö r ü m c e k a ğ l a r ı y l a ö r tü y o r d u . Ö r g ü t l e n m e k y a v a ş y a v a ş v e z o r o la c a k tı.

H a lk y o r g u n d u , ö z v e r i d e n , g e r ç e k le ş m e y e n d ü ş ü n c e ­ le ri y ü z ü n d e n h a p is y a tm a k ta n , k a n d ö k m e k te n yo­ r u l m u ş t u . S a v a ş y a r a l a n ç o k ta z e y d i, d a h a k a b u k b i ­

241

le b a ğ la m a m ış tı. B ü t ü n b u n l a n b iliy o r d u m , a m a y et i n m i y o r d u m d a b u v e r ile rle . F a ş iz m in a n c a k o n l a n e z ip d e ü l k e le r in e g ir e b ile c e ğ in i s ö y le y e n b in le r c e Y u n a n lı y a n e o lm u ş tu ?

S ö y le m e y e c e s a r e t e d e m iy o r d u m a m a Y u n a n h a l ­ k ı n ı n d e r i n b i r k a r a m s a r l ı k iç in d e t ü m te p k i l e r i n i n fe lc e u ğ r a d ığ ı n ı h is s e d iy o r d u m . A m e r ik a B irle ş ik D e v ­ le t l e r i n i n d e s te k le d iğ in i b ild ik le r i b i r c u n t a y l a n a s ıl s a v a ş ılır d ı? İ k in c i b i r V i e t n a m m ı o la c a k tık ? A m e r i­ k a 'n ı n y a r d ım ı o lm a k s ız ın c u n t a n ı n k ı r k s e k i z s a a tl i k ö m r ü o ld u ğ u n u b iliy o r la r d ı. B ü y ü k A m e r ik a n t r ö s t ­ l e r i n i n f ı r s a t t a n y a r a r l a n m a y ı iy i b ild ik le r in i g ö r ü ­ y o r l a r d ı... D e v le t s o r u m l u l a r ı n ı n a l b a y l a r ı n y a k ı n d a d e m o k r a s iy e d ö n ü le c e ğ i y o lu n d a k i y a l a n l a r ı n a i n a n ­ d ı k l a r ı m o k u y o r la r d ı. C u n t a c ı l a r ı n g a z e t e l e r in b i r i n ­ c i s a y f a l a r ı n d a y a y ı n l a n a n , a l t ı n c ı f ilo n u n g e m ile r in ­ d e , a m i r a l l e r l e f o t o ğ r a f la r ı n ı g ö r ü y o r la r d ı. B ü t ü n b u n ­ l a r d a N A T O a d m a y d ı. N e s e v im s iz ş a k a ! N A T O s a f ­ l a r ı n d a y e n a lm a m ız iç in d ü z e n le n e n k a m p a n y a l a r d a , b iz e ü y e l e r i n b ir e y s e l ö z g ü r lü k l e r v e y a s a l h a k l a r ı n k o r u n a c a ğ ı n a d a i r ü y e le r in y e m in e t t i k l e r i n i sö y le ­ m iş le rd i. P e k i n a s ıl o lu y o r d u d a ş im d i b u k o r s a n y ö ­ n e tic ile r le iş b ir liğ i y a p ı y o r l a r d ı ? W a s h in g t o n ’d a k i k o ­ n u ş m a l a r ı m d a n b ir in d e Y u n a n i s t a n 'ı n N A T O ’d a n k o ­ v u lm a s ı g e r e k tiğ in i, y a d a p a k t ı n ilk e le r in in d e ğ i ş t i ­ r i l e r e k d e m o k r a t ik ü l k e l e r in k a tıla b ile c e ğ i b i r k u r u ­ lu ş m u ş g ib i g ö s te r ilm e m e s i g e r e k t i ğ in i sö y le m iştim K im ile ri a lk ış la d ı, k i m ile r i d e iç te n lik le g ü l d ü s ö z le r i­ m e . İ s k a n d in a v ü lk e le r i, H o lla n d a v e İ t a l y a Y u n a n is r t a n ’ı n a r t ı k N A T O ’d a y e r a la m ıy a c a ğ ı n ı s ö y le d ile r. A m a A m e r ik a l ıl a r a l d ı r m a d ı l a r . P e n t a g o n ’u n d e r is i b i r a z k a lın d ır .

D o ğ u ü lk e l e r in d e n y a r d ım b e k l e y e n l e r o ld u . O r a d a d a ik iy ü z lü lü k le k a r ş ıl a n d ı l a r . S o v y e tle r b ir liğ i v e 242

d o ğ u b lo k u ü lk e l e r i c u n t a y ı e le ş tir ir k e n , t i c a r e tle r in i g e l i ş t ir e r e k d e s te k liy o r la r d ı b u y ö n e tim i.

A m a Y u n a n lı l a r ın s o n s u z b i r b ilg e lik le r i v a r d ır .

Y ılm a d a n s a v a ş m a y ı b ilir le r , d i k t a l a r ı n ü r e tt i ğ i m ik ­ r o p l a r s o n u n d a b a ş l a n n ı y e r . U m u ts u z lu ğ a h e p k a p ı ­ lış ım ız d a , b iz i u m u t l a n d ı r a c a k b i r o la y g e r ç e k le ş ir .

B ir k a h r a m a n l ı k g ö s te ris i, iy i y a z ılm ış b i r y e r g i şiiri, d o ğ ru p a tla y a n b ir b o m b a h a lk ın sa v a ş m a y a d e v a m e t t i ğ in i g ö s te r ir . Ş e y t a n l a r b i r y e r d e , m e le k le r d e k a r ş ı l a r ı n d a d e ­ ğ ild ir . T u t u c u g a z e t e l e r in s a h i p l e r i n d e n H e le n i V la c h o s , a l b a y l a r ı n s a n s ü r l e r i n i k a b u l e tm e y e r e k g a z e t e ­ s in i k a p a tt ı . T u t u k l a n m a k l a t e h d i t e d ilin c e d e L o n d ­ r a ’y a s ığ ın d ı, s a v a ş a o r a d a n d e v a m e d iy o r. A y n ı o r a n d a t u t u c u s a y ıla b ile c e k e s k i b a ş b a k a n C a n n e lo p o u lo s d a d a h a i l k g ü n d e n c u n t a y a s a l d ı r m a y a b a ş ­ la d ı. S a n s ü r e r a ğ m e n y a b a n c ı g a z e te c ile r le b i r b a s ı n t o p l a n t ıs ı d ü z e n le y e r e k k o m ü n i s t y ö n e tim te h lik e s i e f s a n e s in i y ık m ış tı. Y u n a n i s t a n ’ı n y e n i s a h ip l e r in i n Y u n a n i s t a n ’ı k a r m a ş a v e k o m ü n iz m te h lik e s i y a l a n ı y ­ l a u l u s u k a n d ı r d ı k l a r ı n ı a ç ık ç a s ö y le m iş ti. « Y a la n s ö y lü y o r la r , d e m iş , ç ü n k ü o r t a d a k a r m a ­ ş a f i l a n y o k tu .» B u n u d a e n iy i a n c a k o b ile b ilir d i ç ü n k ü d a r b e d e n s e k iz g ü n ö n c e s in e d e k b a ş b a k a n lı k y a p ıy o r d u .

A m a h a y a lc i d a v r a n m ı y o r d u k . H e le n i V la c h o s v e C a n n e lo p o u lo s d ü r ü s t t ü l e r , a m a b a r i k a t l a r k u r m a l a r ı ­ n ı b e k le m iy o r d u k . B e n im K o n s ta n tin K a r a m a n l i s ’e s a y g ım d a h a a z d ır . H e r k e s g ib i b e n d e c u n t a y a k a r ş ı o ld u ğ u n u b iliy o r d u m , a m a d o k u z a y b o y u n c a s u s m u ş y a ln ız c a ç o k te m k in li i k i b e y a n a t v e r m e k le y e tin m iş ­ ti. 5 A r a l ı k ’t a M o n d e g a z e te s iy le b i r r ö p o r ta jı k a b u l e t t i ğ in i ö ğ re n d ik .

243

H e m e n b i r g a z e te c iy e k o ş u p y a z ıy ı s o k a k t a o k u ­ d u k K a r a m a n l i s ş ö y le d iy o rd u : « D a rb e c ile r d e m o k r a s iy i k a l k ı n d ı r a c a k l a r ı n a sö z v e r m iş le r d i. S ö z le r in d e d u r m a d ı l a r v e y ö n e tim i b ı ­ r a k m a y a h iç d e n i y e t l e r i y o k . Ü lk e y i d ü n y a n ı n d i ğ e r ü lk e l e r in d e n s o y u t l a d ı la r v e h a l k ı n b ü y ü k ç o ğ u n lu ­ ğ u b u n a k a rş ı.»

B u r a y a k a d a r h e r ş e y iy iy d i. A m a g a z e te c i k e n d i ­ s in e c u n t a y ö n e tim i b ı r a k m a z s a n a s ı l b i r t a v ı r a l a c a ­ ğ ın ı s o r d u ğ u n d a : « A rtık p o litik a y la ilg ile n m iy o ru m , d iy o rd u , b u b e y a n a t ı d a h a l k a y ö n v e r m e k iç in k a b u l e ttim » H a n g i y ö n v e r m e ? Y u n a n l ı l a r e s e n p o litik r ü z ­ g a r l a r d a y e r le r i n i b e lir le m iş le r d i. K u z e y le g ü n e y , d o ­ ğ u y l a b a t ı a r a s ı n d a k i f a r k l a r ı b iliy o r, iy iy le k ö t ü y ü a y ı r a b i li y o r l a r d ı . D o k u z a y b o y u n c a h e r k e s K a r a m a n l i s ’i n b e y a n a t ı m b e k le m iş ti. P e k ç o k Y u n a n lın ın g ü v e n i v a r d ı o n a . A l b a y l a r K ıb r ıs ’ı g ö n ü l r ı z a s ıy l a v e ­ r e l i ç o k a z o lu y o rd u . K e n d ile r in i k ü ç ü l t t ü k l e r i iç in h e r k e s t a r a f ı n d a n la n e t l e n i y o r l a r d ı . B u s ı r a l a r d a K a r a m a n l i s ’d e n g e le c e k b i r ç a ğ r ı h a l k ı y ö n le n d ir e b ilir ­ d i. B u ç a ğ r ı y a p ılm a d ı. B e y a n a tı u s t a p o litik a c ı sö y v in d e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild i. D o k u z a y l ı k s e s s iz lik te n s o n ra k o sk o c a K a ra m a n lis d o ğ u ra d o ğ u ra b ir fa re d o ğ u r m u ş tu .

S e k iz g ü n s o n r a 12 A r a l ık g e c e s i s a b a h a k a d a r u y u m a d ık . İn c e y ü z lü d e l ik a n lı T h e o d o r a k is ’d e n y e n i b a n t l a r g e tir m iş ti. H a p is h a n e d e b e s te le y ip k a y d e t ­ m e y i b a ş a r d ı ğ ı y e n i ş a r k ıl a r . H a v a a y n ıy d ı, a l ç a k s e s ­ le s ö y le d iğ i ş a r k ı l a r a e lle r iy le te m p o t u t a r a k e ş lik e d iy o r d u .

A m a ş a r k ıla r b u k e z y e p y e n i b o y u tla ra u la ş m ış tı. E s k is i k a d a r g ü ç l ü v e e tk ile y ic iy d i h e p s i, a m a a l a y l ı v e u m u t s u z b i r h a v a s e z in le n iy o r d u . M ik is b u n l a r ı b iz e n a s ı l u l a ş t ı r a b i l m iş t i ? H iç k e n d is in e 244

s o r m a d ık , o ’d a b iz e s ö y le m e d i. B ü t ü n g e c e ş a r k ı l a r k o n u su n d a b ir te le v iz y o n p r o g r a m ı n a h a z ır la n d ık .

Y a ttığ ım ız d a g ü n e ş d o ğ u y o r d u . B ir k a ç s a a t s o n r a t e ­ l e f o n u n s e s iy le u y a n d ık . B ir te le v iz y o n c u k a r ş ı d a r ­ b e k o n u s u n d a d ü ş ü n d ü k l e r i m iç in b i r p r o g r a m y a p a ­ b i l ir m iy iz d iy e s o r u y o r d u ? K a r ş ı d a r b e m i? N e k a r ş ı d a r b e s i? « N e b ilm iy o r m u s u n u z , K r a l K o n s t a n t i n ’i n y ö ­ n e t t i ğ i b i r o r d u c u n t a y a s a ld ır ıy o r . Ü r k e k ç e r a d y o y u a ç tık , s p i k e r k r a l ı n S e l a n i k ’te o ld u ğ u n u , d e n iz v e h a ­ v a k u v v e t l e r in i n k e n d is in e k a t ı l d ığ ı n ı v e y a k ı n d a d a o r d u n u n b ü t ü n k a n a t l a r ı n ı n b ir le ş e c e ğ i h a b e r i n i v e ­ r iy o r d u . K o n s t a n t i n r a d y o y a b e y a n a t v e r e r e k h a l k ı n d e s te ğ in i is te m iş ti. J u lie , S p ir o s v e b e n k a f a k a f a y a v e r ip d u r u m u y o r u m la d ık , t e le v iz y o n c u la r a z s o n r a g e le c e k ti. N e le r s ö y le m e liy d im ? K o n s t a n t i n ’i n b a ş k a t ü r d e b i r d a r b e b e k le d iğ in i a m a s o n u ç t a a l b a y l a r ı n y ö n e tim i e le g e ç ir d iğ in i b iliy o r d u k . 21 N i s a n ’d a o n l a r a e n g e l o la b ilir d i. İ lk g ü n şö y le d e s e y d i: «S ize k a r ş ıy ım , is tiy o r s a n ız t u t u k l a y ı n b e n i» , c u n t a y ık ılırd ı. H a p is ­ h a n e d e b i r k r a l, g ü c ü n e o l u r s a o ls u n A m e r ik a c u n ­ t a y ı d e s te k le y e m e z d i.

Ama b in le r c e te le v c iz y o n iz le y ic is in in önünde b u n l a n s ö y le m e li m iy d im ? K r a l d a n d a g e ls e c u n t a y a k a r ş ı d ü z e n le n e n h e r t ü r l ü h a r e k e t d e s te k le n m e li m iy d i? J u l i e b u g ö r ü ş e k a tılm ıy o r d u . O n c a o la y b i r k lik ç a tış m a s ıy d ı. B a n a k r a l ı n Y u n a n d e m o k r a s is in in ç ı k a n d o ğ r u l t u s u n d a d a v r a n m a d ı ğ ı k a n ı s ı n d a o ld u ­ ğ u m u , b u n a ö r n e k o l a r a k d a g e ç m iş te k i t u t u m u g ö s ­ t e r i l e b i l i r v e Y u n a n d e m o k r a s is in in K o n s ta n tin d e ­ ğ ild e h a l k t a r a f ı n d a n k u r u l a c a ğ ı n a i n a n d ığ ım ı s ö y ­ le m e m i ö ğ ü tle d i. S p ir o s ’l a b e n d a h a A v r u p a lı o ld u ğ u ­ m u z iç in p o li ti k a d a g iz e m c ilik y a n lış ıy d ık . J u l i e ’n i n g ö r ü ş ü n e k a tılm ıy o r d u k . K r a lın A m e r ik a n y a r d ım ı 245

a la b ile c e ğ in i d ü ş ü n e m iy o r d u k . B iz im iç in e n ö n e m li o la y , c u n t a n ı n o r t a d a n k a ld ır ılm a s ıy d ı ö n c e lik le . D a ­ h a s o n r a d e m o k r a t ik h a k l a r iç in s a v a ş ıla b ilir d i.

Y o r u m u m a y a r d ım c ı o l u r u m u d u y l a r a d y o y u s ü ­ r e k li a ç ık tu t u y o r d u k . Y e n i b i r h a b e r y o k tu . T e le v iz ­ y o n c u l a r a a l b a y l a r ı n d e v r ilm e s i iç in b ir le ş ilm e s i g e ­ r e k ti ğ i k o n u l u g e n e l l a f l a r s ö y le d im . G ü n b o y u n c a a l t ı k e z b e y a n a t v e r d im , h e p s in d e d e b ir le ş ilm e s i k o ­ n u s u n a d e ğ in d im . G a z e te c ile r d e b e n im g ib i d ü ş k ı ­ r ı k lı ğ ın a u ğ r a m ış la r d ı.

K r a l ın f iy a s k o s u b u k o n u y u d a h a d a g e liş tir m e ­ y e c e k k a d a r b ü y ü k t ü r . 1'3 A r a l ık g ü n ü K o n s ta n tin r a d y o y a ş u n l a r ı s ö y lü y o rd u : « A rtık ita a ts iz liğ e iz in v e r m e y e c e ğ im . H e r t ü r l ü b a ş k a ld ı r m a ş id d e tle c e z a la n d ır ıla c a k tır .

U z la ş m a k n iy e tin d e d eğ ilim .»

A m a e r te s i s a b a h R o m a ’y a k a ç tı. Z a v a llı k ü ç ü k b a ş k a ld ı r ı s ı k o m ik o lm u ş tu . Ç o k s o n r a l a r ı b u g ir iş i­ m in in c u n t a t a r a f ı n d a n b ilin d iğ in i ö ğ r e n e c e k tik . B a ş ­ k a l d ı r ı d e m e k d e y a n lış a s l ı n d a k im s e n in b u r n u b ile k a n a m a m ış tı.

B e lk i d a h a c e s u r d a v r a n s a y d ı , Y u n a n h a l k ı k r a ­ lın b u y e n ilg is in i b a ğ ış la y a b ilir d i. A m a C la y to n F r itc h e y ’in y a z d ığ ı g ib i: « K o n s ta n tin b o r a z a n ç a l a r k e n k a ç m a y a h a z ır b ir k r a l » B u a n i e m e k lilik k o n u s u n d a k e n d is in e s o r u l a r y ö n e ltild iğ in d e , ş ö y le c e v a p v e rm iş : « E ğ e r k a ls a y d ım , c u n t a t a r a f ı n d a n t u t u k la n ır d ı m . B u d a n e y e y a r a r d ı? » B ir i n s a n ı n b u k a d a r s a f o lm a s ı m ü m k ü n m ü ? G e r ­ ç e k te t u t u k l a n m a s ı b ü y ü k y a r a r s a ğ la y a b ilir d i. C u n ­ t a y a k a r ş ı o l a n l a r b u n u y o r u m la r , P e n ta g o n v e L y n d o n J o h n s o n y ö n e tim i z o r d u r u m d a k a lır d ı. K o n s ta n t i n ’in b a s i t b i r Y u n a n lı g ib i iş k e n c e k d y g ıs ı d u y m a s ı d a g e r e k m e z d i.

246

B e y a n a t ın d a şö y le d iy o r d u : « Y u n a n is ta n ’d a n u z a k , ö z g ü r c e d ü n y a y l a k o n u ş a b ilirim .» Ç o k iyi! A m a Y u n a n i s t a n ’d a n a y r ıl a lı e p e y o ld u .

N e sö y le d i d ü n y a y a ? H iç b irş e y . H e r ş e y S u n d a y T im e s ’ d a ç a lı ş a n b i r g a z e t e c i n i n D a ily M i r r o r ’d a «O b i r k r a l d e ğ il, fa re » a d lı y a z ı k o n u s u n d a n e d ü ş ü n d ü ğ ü ­ n ü s o r d u ğ u n d a s o n a e rd i.

«N e s ö y le y e y im ? d iy e iç g e ç ir d i K o n s ta n tin . F a r e o lm a d ığ ım ı m ı?»

M a je s te le r in in e ş i o n u y a k ı n d a n t a n ıy o r d u , a m a o d a f a r e o lm a d ığ ın ı sö y le m e d i.

K o n s t a n t i n t a h t t a k a l d ı ğ ı s ü r e c e y a b a n c ı g ü ç le ­ r i n c u n t a y ı t a n ı m a k g ib i b i r s o r u n l a r ı o lm a m ış tı. E l­ ç ile r D e v le t b a ş k a m t a r a f ı n d a n k a b u l e d iliy o r d u D e v ­ le t B a ş k a n ı d a K o n s t a n t i n ’d i. A m a a r t ı k g ö r e v in d e n ç e k ilm iş ti! G ü n ü n b ir in d e b iri, A m e r ik a n D e v le tin e c u n t a y ı Y u n a n i s t a n ’ın r e s m i y ö n e tim i b iç im i o l a r a k k a b u l e d ip e tm e y e c e ğ in i s o rd u . D e v le t s ö z c ü s ü M a c C lo s k e y b u s o r u y u ş ö y le c e v a p la d ı: « H e r y o r u m s o n d e r e c e k a n ş ı k o la n d u r u m u k ö tü y e g ö tü re c e k tir.»

S te p h e n Y o u n g , O h io s e n a t ö r ü v e s e n a to d a o r ­ d u k o m is y o n u ü y e s i, d u r u m u h iç d e k a r ış ı k b u l m u ­ y o rd u . O n a s o r u l a c a k o l u r s a B a ş k a n J o h n s o n B ü y ü k ­ e lç iy i d e r h a l g e r i ç e k e re k , Y u n a n i s t a n ’l a h e r t ü r l ü d ip lo m a tik iliş k ile r in i k e s m e liy d i. A m a S u lz b e r g e r g e ­ n e y e tiş ip o la y ı y o ru m la d ı: « A m e r ik a B irle ş ik D e v le t­ le r i v e d i ğ e r N A T O ü y e s i ü l k e l e r in i n e lç ile r i ta b i i Y u ­ n a n i s t a n k r a l ı t a r a f ı n d a n k a b u l e d iliy o r. K o n s ta n tin ş u s ı r a l a r d a R o m a ’d a ( S u lz b e r g e r n e r e d e y s e k r a l ı n t a t i l e ç ı k t ı ğ ın ı s ö y lü y o rd u ) B u n u n y a n ı s ı r a k r a lı n b iz z a t k e n d i v e P a p a d o p o u lo s k r a l ı n g e r i d ö n m e i h ­ t i m a li n d e n s ö z e ttik le r in e g ö re , d ip lo m a tik iliş k ile r in k e s ilm e s i m a n a s ı z o lu r.»

(T a m a m S u lz b e r g e r . A m a k r a l ı n B o m a t a t i l i g i­

247

d e r e k u z u y o r , n e d e n h i ç b i r g a z e te d e b ü y ü k e lç in iz in g e r i ç e k ilm e s i iç in b i r ş e y l e r y a z m ıy o r s u n u z ?

B ö y le b i r d u r u m d a , s iz c e d a h a n e k a d a r z a m a n b e k le m e m iz g erek ec ek ?)

K r a l ın k ü ç ü k d a r b e s i n i n e r te s i g ü n ü , k e n d is in in v e e ş i n i n f o t o ğ r a f l a r ı Y u n a n B ü y ü k e lç iliğ in in d u ­ v a r l a r ı m h â l a s â s lü y o r d u . B a s ın r e s i m l e r in in d ir ilip in d ir ilm e y e c e ğ in i s o r u y o r d u ? E lç ilik s ö z c ü s ü n ü n c e ­ v a b i: « G ü z e l r e s im l e r b u n l a r , a m a b ile m iy o ru m .»

P a p a d o p o u lo s ı s r a r l a Y u n a n i s t a n 'd a m o n a r ş i n i n v a r o l d u ğ u n u s ö y lü y o rd u . T ü m k u ş k u l a n d a o r t a d a n k a l d ı r m a k iç in , k u k l a b i r v e l i a h t b ile b u lm u ş tu : Z o ita k is . M a s a lm i n a n d ı r ı c ı o lm a s ı iç in d e v e l i a h t b a ş b a ­ k a n ı m a ta m ış tı, b a ş b a k a n d a P a p a d o p o u lo s ’d u t a b i i P a p a d o p o u lo s ’u n b e y a n a tı: « V e lia h t p r e n s b a n a y e n i h ü k ü m e t i n k u r u l m a s ı g ö r e v in i v e r e r e k o n u r l a n d ı r d ı ­ l a r ...»

K o m ik ti b u n la r !

S o n u ç t a y a b a n c ı g ü ç l e r a r a s ı n d a b i r y a n ş b a ş la d ı, Y e n i y ö n e tim i ilk k e z k im t a n ı y a c a k t ı ? B a ş ta T ü r k iy e o lm a k ü z e r e , İ n g i l t e r e v e B irle ş ik D e v le tle r h e m e n k a ra rla n n ı b ild ir d ile r. T ü r k iy e b u y o lla a l b a y l a r a K ıb ris k o n u s u n d a m i n n e t le r i n i b ild ir iy o r d u .

A l b a y l a r s a b i r ik ile m iç in d e y d i: A n d r e a s P a p a n ­ d r e o u n e o la c a k tı? P u s u d a b e k le y e n ç o k i n s a n v a r k e n P a p a n d r e o 'y u ö ld ü r m e k y a n lı ş o lu r d u . A s p id a o la y ı d ü n y a d a y a n k ıla rım s ü rd ü rü y o r v e h e rk e s g e n ç P a p a n d r e o u ’n u n s e r b e s t b ı r a k ı l m a s ı n ı is tiy o r d u . B ir s ü ­ r e s o n r a d a d a r b e c i l e r P a p a n d r e o u ’n u n Y u n a n is t a n d ı ş ı n d a t e h lik e s in in a z a l a c a ğ ı n a k a r a r v e r d ile r , s e r ­ b e s t b ır a k ıp , Y u n a n i s t a n ’ı t e r k e t m e s in e iz in v e r d ile r .

A m a A n d re a s P a p a n d re o u se rb e s t b ıra k ılır b ıra ­ k ılm a z y e n i b i r d i r e n m e ö r g ü t ü n ü n k u r u l d u ğ u n u d u ­ y u r u y o r d u : P .A .K . ( P a n - h e le n ik ) h a r e k â t ı n ı n c a n la n d ı248

n l m a s ı ) B irle ş ik d e v le tle r d e ç o k s a y ı d a i n s a n v e ö r ­ g ü t P a p a n d r e o u ’y l a iliş k i k u r m a k is te d i. J u l i e İ s r a il f ilm le r in in m o n t a j ı i ç in P a r i s ’e g id e c e k v e A n d r e a s ’l a t e m a s e d e c e k ti. J u l i e ’n i n g itm e s in i is te m iy o r d u m , iç im r a h a t d e ğ ild i. G itm e s i g e r e k liy d i, h e m S p ir o s ’d a y a ­ n ım d a y d ı. A m a J u l i e ’y le h e r a y r ılış ım ız d a b a ş ım a h e r t ü r l ü f e l a k e t g e liy o rd u .

S o y u n m a o d a m d a y a ln ız d ım , k a p ı a ç ıld ı, A nna g ö z le r i y u v a l a r ı n d a n u ğ r a m ış , iç e r iy e g ird i. « R a h ip g e ld i, d e d i. B u ra d a .»

N e d e n s ö z e ttiğ in i a n l a m ı ş t ı m .

T r a p p e c i r a h ib i n k a r d e ş iy d i g e le n . A n n a ’y ı i t i p o d a y a g ird i: « K a rd e ş im ö ld ü , d e d i. S o n s ö z le r i d e s iz i il g il e n ­ d iriy o r.» Ş a ş k ın lık la o n a b a k tım . A y n ı y ü z . A y n ı k a r a e lle r.

Y a n ılm ıy o rd u m . B e n i d a h a ö n c e g ö r m e y e g e le n r a h i p ­ t i b u k a r d e ş i f i l a n d a y o k tu , d e lin in b i r i o lm a lıy d ı. « Y a la n s ö y lü y o r s u n u z , d iy e b a ğ ır d ım . K a r d e ş i d e ­ ğ ils in iz . D a h a ö n c e d e g e ld in iz b e n d e n n e is tiy o r s u ­ nuz?»

— K a r d e ş im ö ld ü . O n u n iş in i ü s le n d im . S iz in iç in d u a e d e c e ğ im .»

Z o r la ç ı k a r d ı l a r o d a m d a n a m a h â l â b a ğ ır ıy o r d u : « S iz in iç in d u a e d e c e ğ im .»

B a ş ım a k ö t ü ş e y le r in g e le c e ğ in i s e z in le y e c e k k a ­ d a r a k d e n iz liy im .

S p ir o s t i y a t r o y a g e ld iğ in d e b a ş ı ­ m ız a k ö t ü ş e y le r g e le c e k d e d im . G e ld i b ile d e d i. F .B I. t a r a f ı n d a n ç a ğ r ılm ış tı. Y a b a n c ıl a r iç in F.B.I. c a s u s ­ l a r ı n v e k o m ü n i s tl e r in ç a ğ r ıld ığ ı b i r y e r d ir . Y u n a n B ü y ü k e lç iliğ in in h a k k ı m ı z d a ç ık a r d ığ ı s ö y le n tile r e i n a n m ı ş l a r m ıy d ı? S ın ır d ış ı m ı e d ile c e k tim ? K o m ü ­ n is tlik le m i s u ç la n ıy o r d u m ? P a s a p o r ts u z n e r e y e g i d e ­ b ilir d im ? V e b ö y le ş e y le r n e d e n ç a rşa m b a g ü n ü n e y a n i m a t i n e v e s u a r e n i n o ld u ğ u g ü n e r a s lıy o r d u ?

249

G e n e llik le ç a b u k v e g ü z e l m a k y a j y a p a r ım , a m a o g ü n e lle r im t itr iy o r d u . S p ir o s y a n ı n d a ik i g e n ç s e ­ v im li F.B .I. g ö re v lis iy le g e r i g e ld i.

«M iss M e r c o u ri, s iz i ö ld ü r e c e k le r i y o l u n d a b i r h a ­ b e r a ld ık .»

K a tilin t a r i f i d e v a r d ı e lle r in d e . O r t a b o y lu , s iy a h k ıv ır c ık s a ç lı, y a b a n c ı a k s a n ıy l a İn g iliz c e k o n u ş a n b iri. N e w Y o r k ’a g e lm iş v e t i y a t r o n u n y a k ı n l a r ı n d a b i r o te le y e rle ş m iş . B u c i v a r d a k i p o lis e k ip le r i u y a r ı l ­ m ış v e s iv il g ö r e v lile r iz le y ic ile r in a r a ş m a y e r le ş ti r il ­ m iş. F.B .I. g ö r e v lile r i s ö z le r in i y e n i b i tir m iş le r d i k i s o y u n m a o d a s ın ın k a p ı s ı h ız lı h ız lı v u r u ld u , h e p im iz y e r im iz d e n s ıç ra d ık . Y ö n e tm e n d i g e le n : «Beş d a k i k a ­ n ız v ar.»

I lly a S e v g ilim ’d e P ir e Ç o c u k l a n ’n ı s ö y lü y o rd u m .

G ö s te r in in s e v d iğ im e n d e r a n l a r ı n d a n b ir iy d i b u . S a h ­ n e d e t e k b a ş ım a , b i r p r o j e k t ö r ü n ı ş ığ ın d a k o n s a n t r e o la b iliy o r d u m . O y u n c u la r c a n la n d ı r d ı k la r ı k iş iliğ e k e n d i l e r in i ö y le s in e k a p t ı r d ı k l a r ı n ı v e iz le y ic ile ri, s a h ­ n e d e o l d u k la r ın ı u n u t t u k l a r ı n ı s ö y le d ik le r in d e b ir a z y a l a n s ö y le r le r a s lın d a . B ö y le b ir ş e y n a d i r e n o lu r.

A m a P ir e Ç o c u k l a n ’n ı s ö y le r k e n b i r k a ç k e z b a n a d a o ld u . Y u n a n i s t a n ’a o la n se v g im , ü lk e m i g ö r m e is te ­ ğ im h e r ş e y in ü z e r in e ç ık ıy o r; o y u n u o y u n c u o ld u ğ u ­ m u u n u tu y o r d u m . İ z le y ic ile rin a l k ı ş l a n b e n i k e n d im e g e tir iy o r d u . B u a l k ı ş l a r n e g ü z e l ş e y le r a n la tıy o r d u . İz le y ic ile rin a l k ı ş l a r ı y l a b e n i a n l a d ı k a n n ı , Y u n a n is ­ t a n ’ı n g e le c e ğ i k o n u s u n d a k i k a y g ı l a n n ı a n l a t ı y o r l a r d ı bana.

O ö ğ le d e n s o n r a y a ln ız c a , o r t a b o y lu , s iy a h k ı v ı r ­ c ık s a ç lı a d a m ı d ü ş ü n ü y o r d u m . S a lo n u n b i r k ö ş e s in ­ d e, e lin d e s u s t u r u c u t a k ı l ı t a b a n c a s ı y l a o n u h a y a l e t ­ m e y e ç a lış ıy o rd u m . P r o j e k t ö r y a n d ı ğ ı n d a b e n d e n d a ­ h a iy i b i r h e d e f d ü ş ü n ü le m e z d i. B u n d a n d a h a r o m a n ­ 250

t ik b i r ö lü m o la m a z d ı. K u lis te k i p o lis le r in v a r lığ ı b e ­ n i r a h a t l a t m a y a y e tm iy o r d u . S a h n e n i n d ib in d e , k o s ­ t ü m le r iy le k a tilin ü z e rin e a tla m a y a h e r a n h a z ır o y u n c u a r k a d a ş l a r ı m b e k liy o r d u . V e s e v g ili b u z u k ic im iz H a r r y L e m o n o p o u lo s, k e n d im i y a ln ız h is s e tm e ­ m e m iç in s a h n e y e y a n ı m a g e lm iş , p r o j e k tö r ış ığ ın ın h e m e n d ış ın d a ç a lıy o r d u . Ş a r k ı m b a ş a r ı s ız o lm u ş , k ı ­ r ı k d ö k ü k b i r ik i a lk ış to p la m ış tı. B u a l ç a k b e n i k o r ­ k u t t u ğ u y e tm e z m iş g ib i, b i r d e e n iy i n u m a r a m ı s a b o ­ t e e d iy o rd u .

O lu p b ite n i ö ğ r e n d iğ in d e J u l i e P a r i s y o lc u lu ğ u n u e r te le y ip , b i r m u h a f ız t a r a f ı n d a n s ü r e k li k o r u n m a m ı is te m iş ti. O n u , b u d ü ş ü n c e s in d e n a v u k a t d o s tu m u z J o e S tr a t o s d e s te k le d i. T iy a tr o y a h e r g ü n p o lis k o r ­ d o n u n d a g id iy o rd u m . B iri ş o f ö r ü n y a n ı n d a o tu r u y o r , ik is i a r k a d a b e n im y a n ım d a . D iğ e r le r i d e ö z e l g o r i ­ lim le a r k a d a k i a r a b a d a iz liy o rla rd ı. T iy a tr o d a d a tıp ­ k ı b i r p a k e t g ib i, ik i y e n i p o lis e te s lim e d iliy o rd u m .

B e n i a s ıl k o r k u t a n g iz li k a t i l d e n ç o k k o r u m a g ö re v lim d i, t ü m s i l a h l a r ı n ı k u ş a n m ı ş b i r a n y a n ı m d a n a y ­ r ılm ıy o r d u . N e y s e k i t u v a l e t k a p ıs m ı k a p a tm a m a iz in v e r iliy o rd u .

A ltı h a f t a s ü r e n b u k o m e d id e n s o n r a , p o lis N e w Y o rk b e le d iy e s in e ç o k p a h a lı y a m a lo ld u ğ u m a k a r a r v e r d i. K e n d i s a v u n m a m ı ü s tle n d iğ im i v e m u h a f ız la r ı a z a d e ttiğ im i iç e r e n b i r k a ğ ı t i m z a la m a m ı is te d ile r.

S o n u n d a u z l a ş m a y a v a r d ık . P o lis h e r g e c e o lm a s a b ile z a m a n z a m a n t i y a t r o y a u ğ r a y a c a k tı .

J u l i e ’n i n d ö n ü ş ü n d e n o n b eş g ü n k a d a r s o n ra sın a d ek k o ru m a g ö re v lim i a lık o y d u k . A y r ı l m a s ı n a ü z ü l d ü ğ ü m ü sö y le ­ y e m e m . D e s p o b e n i o n d a n k u r t a r m a k iç in ç e ş itli n u ­ m a r a l a r b u lm u ş tu . G o rilin ü z e r im d e y a r a t t ı ğ ı s i n i r ­ sel b a s k ın ın z a r a r la r ın ın d a h a b ü y ü k o ld u ğ u n a in a n ı­ y o rd u . A r tık k o r k m u y o r d u m d a , J u l i e d ö n m ü ş tü . S p i251

r o s v e s e v g ili D e s p o d a y a n ım d a y d ı. H iç b ir k a t i l o n ­ l a r ı n d i k k a t i n d e n k a ç a m a z d ı. D e s p o ’y l a b i r g e c e k o r u ­ m a g ö r e v lim d e n k u r t u l m a y a k a r a r v e r m iş tik . G r e e n ­ w ic h V illa g e ’d a k ü ç ü k b i r l o k a n t a y a g ittik . N e ş e m iz y e r in d e y d i. Ş a r k ı s ö y le m e k y a d a d a n s e t m e k is t e y e n ­ l e r iç in k ü ç ü k b i r s a h n e v a r d ı. A v a n t- g a r d e b i r o y u ­ n u n p r o v a l a r ı n a b a ş la m ış , b a z ı o y u n c u l a r m a s a m ız a g e ld ile r. R o lle rin i o l a ğ a n ü s t ü b i r b a ş a r ı y l a d o ğ a ç lı­ y o r la r d ı. E ğ le n iy o rd u m . D e sp o 21 N i s a n ’d a n b e r i ilk k e z g ü l d ü ğ ü m ü f a r k e t t i . B e n d e ş a ş ı r m ı ş t ım a m a h a k ­ lıy d ı.

Y u n a n c a ç o k s e v im li b i r s ö z c ü k v a r d ır : p a lik a r i.

P a l i k a r y a b i r s a v a ş ç ıd ır , a m a h e r z a m a n n e ş e s i y e r i n ­ d e o l a n b i r s a v a ş ç ı. K e y ifle d ö v ü ş ü r , d ü ş m a n lı k d u y ­ g u l a r ı m u m u r s a m a z . D e sp o o g e c e p a l i k a r y a d e d i: « S e n in s a v a ş m a b iç im in i s e v iy o ru m . B e n i ç ö k e r tm e ­ d e n d ö v ü ş , y ü r e k l e n d i r h e r k e s i. S a v a ş a m a b i r p a l i ­ k a r y a g ib i...»

S a ğ o l D e sp o !

A v r u p a d a s a v a ş m a y a k a r a r v e r m iş tik , I lly a S ey g ilim ’i n b i r a n ö n c e b itm e s in i is tiy o r d u m . T iy a tr o b e ­ n im h a y a t ı m d e m e k . A m a ilk k e z d ü ş ü n c e m v e y ü r e ­ ğ im b a ş k a y e r d e y d i.

18 Y a ş a n t ım ı g iz e m li b i r b iç im d e 18 r a k a m ı y ö n e tir .

B e n d e b u n a u y a r a k 18 b ö lü m le k i t a b ı b itir e c e ğ im . K ü ­ ç ü k b e y a z b in le r c e b e y a z f iş i Y u n a n c a n o t l a r l a d o l­ d u r d u m . S a a t l e r s a a ti, b i r m i k r o f o n u n ö n ü n d e F r a n ­ s ız c a v e İn g iliz c e k o n u ş tu m . Ş im d i h e r ş e y t a m a m l a n ­ dı. Y a z d ık la r ım d ü n y a n ı n h a n g i d ilin e is te n ilir s e ç e v ­ r i l s i n u y a r la n s ın . A m a b i r t e k ş e y e d o k u n u lm a s ın : ö fk e m e . Ö fk e m b u k i t a b ı n v a r o lm a n e d e n id ir .

252

Y u n a n i s t a n ’ı n ö z g ü r lü ğ ü n e k a v u ş m a s ı n a y a r d ı m ­ c ı o l a n l a r a b i r b i r t e ş e k k ü r e t m e k i s t e r d i m a m a sa r y ı l a n ö y le s in e k a b a r ı k k i b u b ö lü m y e tm e z . A m a Y u ­ n a n d e m o k r a s is in i k o r u m a k ü z e r e k u r u l a n A m e r ik a n k o m ite s in d e b iz e y a r d ım c ı o la n V ic to r R e u t h e r ’e t e ­ ş e k k ü r e tm e m e k n e m ü m k ü n . B u k o m ite y e k a t ı l a n l a n n a d l a n a n ı l m a z m ı? A d a le t b a k a m F r a n c is B id d le v e M in e s o ta s e n a t ö r ü d o n F r a s e r v e K a lif o r n iy a ’d a n s e ç ile n d o n E d w a r d s ...

B ir o y u n u n s o n u , b it e n b i r s e v d a ö y k ü s ü k a d a r a c ık lıd ır . H e r k e s b a ş l a r a ğ l a y ı p s ı z l a m a y a I lly a S e v g ilim ’i n g ö s te r iliş i s ı r a s ı n d a y a k ı n d o s t l u k l a r k u r m u ş ­ tu m . B ir b u ç u k y ıl s ü r e s in c e b i r l i k te y a ş a y ıp , o m u z o m u z a ç a lış m ış tık . H e p s in i s e v iy o r d u m . Z o r a n l a n m d a b a n a y a r d ım c ı o lm u ş la r d ı. A m a o y u n u n s o n g e c e ­ s in d e o n l a r d a n s e v in c im i s a k l a y a m ıy o r d u m . A r t ı k k a ­ f a m d a y a l n ı z c a t i y a t r o y a y e r y o k tu .

S o n r a A m e r ik a 'n ı n ç e ş itli k e n t l e r i n d e t u r n e l e r e g e ld i s ır a . H e p s in d e iy i k a r ş ıla n d ığ ım ız ı s ö y le y e m e m . Ş ik a g o ’d a A n d r e a s P a p a n d r e o u ’y l a h a l k ö n ü n d e k o n u ­ ş a c a k tım . A m a p o lis e b i r te le f o n g e lm iş ti. K o n f e r a n s ı y a p a c a ğ ım ız o te l o d a s m a b o m b a y e r le ş tir ild iğ i y o lu n ­ d a i h b a r a l m ı ş l a r g e lip h e r y a n ı a r a d ı l a r . T iy a t r o d a s e v im s iz b i r g r u p g ö s te r ic iy le k a r ş ıl a ş t ı k . Ç o ğ u A m e ­ r i k a ’d a y a ş a y a n Y u n a n lıla r d ı. B iz e p is h a k a r e t l e r y a ğ ­ d ırd ıla r. H ü k ü m e t d a rb e s in d e n ö n ce b u in s a n la r b e n i ç iç e k le r le ş a r k ı l a r l a k a r ş ıl a m ı ş t ı . Ş im d iy s e b e n i k o ­ m ü n i s tl i k v e v a t a n h a in liğ iy le s u ç lu y o r la r d ı. N e o l­ m u ş t u o n l a r a ? K a f a l a r ı n d a n n e l e r g e ç iy o r d u d a Y u ­ n a n i s t a n ’d a k i b i r d ik t a y ı s a v u n a b il i y o r l a r d ı? B u n u n n e d e n le r i n i b u l m a y a ç a lış tım .

Y u n a n i s t a n ’ı t e r k e t m e le r i n i n n e d e n i, k e n d i ü l k e ­ l e r i n d e e k m e k p a r a l a r ı m k a z a n a m ı y a c a k h a l e g e lm e le r in d e n d i. A m e r ik a ’y a y e r le ş ip , a ğ ı r ş a r t l a r d a ç a lış a ­

253

r a k m a d d i b i r r a h a t l ı ğ a k a v u ş m u ş la r d ı. B e n i k o m ü ­ n is tlik le s u ç la y a r a k , s a h ip o l d u k l a r ın a v a h ş ic e s a r ı l ­ m a l a r ı iç in y e te r li b ir n e d e n m iy d i b u ? E ğ e r d u r u m b u y s a , A v u itr ııly u , K a n a d a v e A l m a n y a ’y a g ö ç e n Y unanhlar n o d o n a y n ı b iç im d e d a v r a n m ı y o r la r d ı ? B u ülkelerdo c u n t a y ı s a v u n a n y o k tu . G iz in a n a h t a r ı s a ­ n ır ım Y u n a n m illiy e tç iliğ in d e s a k lı. Y u n a n lı d o ğ u ş ­ t a n m illiy e tç id ir. M illiy e tç ilik o n u n iç in ü lk e s e v g isi d e m e k tir . A m e r ik a ’y a y e r le ş e n Y u n a n lı p a r a s a l s o r u n ­ la r ı n ı ç ö z ü m le y in c e m illiy e tç iliğ in i d e b u ü lk e y e y ö ­ n e ltm iş . B a ş a r ıl a r ı n ı b u b o llu k ü lk e s in e b o r ç lu la r .

E ğ e r W a s h in g t o n c u n t a y ı d e s t e k l i y o r s a y a ş a s ın c u n ­ ta . A m e r ik a ’d a y a ş a y a n Y u n a n lı n ı n ik in c i ü lk e s in in e le ş tir ilm e s in e t a h a m m ü l ü y o k . K r a l d a n ç o k k r a lc ı k e s ilm iş . A m a n d i k k a t ! b u n u g e n e lle ş tir m e m e k lazım A m e r ik a ’d a y a ş a y a n d a r g e lir li Y u n a n l ı l a r c u n t a y a k a r ş ı. A y d ı n l a r v e ü n i v e r s it e ç e v r e s in d e k ile r d e öyleA m e r ik a ’d a k u r u l a n Y u n a n i s t a n ’ı n ö z g ü r lü ğ ü k o m i­ t e l e r in i n ç o ğ u n u n b a ş ı n d a Y u n a n a s ıllı p r o f e s ö r l e r v ar.

1908’i n M a r t a y ı n d a A v r u p a ’y a g itm e m g e r e k iy o r ­ d u . A m e r ik a ’d a n a y r ı l m a d a n ö n c e W a s h i n g t o n ’d a k i D e m o k r a t K a d ın l a r D e r n e ğ i’n d e b i r ö ğ le n y e m e ğ i s ı r a ­ s ı n d a k o n u ş m a y a p m a m is te n d i. K a b u l e tm e k t e n ç e ­ k in iy o r d u m . M o r a lim s ıfırd ı, k e n d im i b i t ik h is s e d i­ y o rd u m . ö f k e m i c a n l a n d ı r ı p b e n i d i r i l te n b iz y a z ı o k u d u m . Y a z ı W a s h in g t o n P o s t’d a y a y ım la n m ış v e e s k i d ış iş le r i B a k a n ı s a y g ıd e ğ e r D e a n A c h e s o n ’u n im ­ z a s ın ı ta ş ıy o r d u . Y u n a n l ı l a r ı n o t o r i t e r b i r y ö n e tim e i h t iy a ç l a r ı o l d u ğ u n u s ö y lü y o rd u . N a s ıl k a r ş ı ç ık ıl­ m a z d ı? B u n u e n g ö r k e m li b iç im d e n a s ı l v e n e r e d e y a p a b ilir d im W a s h i n g t o n ’d a m ı? D a v e ti k a b u l e ttim .

K ü ç ü k b i r k a d ı n t o p lu lu ğ u t a r a f ı n d a n k a r ş ıla n ıp , e n a z ın d a n b i r t a n e d e g a z e te c i b u l u n m a s ı n ı d ile r k e n , 254

ş a ş k ın lık iç in d e y e d iy ü z k a d a r i n s a n ı n d e v b i r s a lo n ­ d a to p la n d ığ ın ı g ö r d ü m . E v e n in g S t a r ’a g ö re , d e m e ­ ğ in d ü z e n le d iğ i e n k a l a b a l ı k ö ğ le n y e m e ğ iy d i b u . B a ­ n a ş a k a y la k a n ş ı k D e m o k r a t K a d ın l a r D e m e ğ i ’n i n ö ğ le y e m e k le r in e e r k e k l e r i n d e k a t ı l m a s ı g e r e k tiğ in i y o k s a s o n u c u n f e la k e t o la c a ğ ın ı a n l a t t ı l a r . . . W a s h in g t o n ’d a k i k o m ite ü y e le r im iz d e n b i r k a ç ı y a n ı m a g e lip , D e a n A c h e s o n ’u n ü lk e d e e n ç o k s a y g ı d u y u l a n p o li­ t i k a c ı l a r d a n o ld u ğ u , y e m e ğ e k a t ı l a n l a n n ç o ğ u n u n k e n d is in e h a y r a n l ı k b e s le d iğ i, v e ö z e llik le d e J o h n ­ s o n y ö n e tim in d e ç o k e t k e n o ld u ğ u k o n u s u n d a b e n i u y a r d ıl a r . E ğ e r o n u n a le v h in d e k o n u şu rsa m b ü y ü k b i r p o litik h a t a y a d ü ş e c e ğ im i s ö y le d ile r. Y u n a n is t a n m e s e le s in d e y a n lış d a v r a n d ı ğ ı n ı v e b u y e m e ğ e d e b u n l a n s ö y le m e k iç in k a t ıl d ığ ı m c e v a b ın ı v e rd im .

K o n u ş m a k ü z e r e a y a ğ a k a l k t ı ğ ım d a s in irliy d im .

D u r m a d a n k o n u ş m a h a t a l a r ı y a p ıy o r d u m , a m a d i n ­ le y ic ile r a n l a y ı ş l ı d a v r a n d ı l a r . A c h e s o n ’d a n s ö z e d in ceye k a d a r: W a s h in g t o n P o s t’d a y a y ı m l a n a n b i r m e k t u b u n ­ d a , M . A c h e s o n Y u n a n i s t a n ’d a o t o r i t e r b i r r e jim e g e ­ r e k o l d u ğ u n u s ö y lü y o r. M . A c h e s o n ’u n s a y g ıd e ğ e r b i r i o l d u ğ u n u h e p im iz b iliy o ru z , a m a Y u n a n d e m o k ­ r a s is i n i g ö m m e y e ç a lış ıy o rd u . K im ile ri M . A c h e s o n ’u n K ı b n s s o r u n u n d a n ö t ü r ü d a h a ö n c e k i y ö n e tim i s u ç l a ­ d ığ ın ı s ö y lü y o r la r . B u n a in a n m ıy o r u m . M . A c h e s o n s a y g ıd e ğ e r b i r in s a n . S a y g ıd e ğ e r f i k r i n i b e y a n e d e r ­ k e n Y u n a n h a l k ı n ı n a z g e liş m iş v e d e m o k r a s iy e h a z ı r o l m a d ığ ın a d e ğ in iy o r. B e n k ü l t ü r s ü z z a v a llı b i r o y u n ­ c u y u m , s a y g ıd e ğ e r M . A c h e s o n is e b a k a n a m a o n u n y ü z ü n e ş u n l a r ı h a y k ı r m a k t a n ç e k in m iy o r u m : « S a y ın b a k a n y a n ılıy o r s u n u z . B iz d e m o k r a s in in n e dem ek o l d u ğ u n u ç o k iy i b iliriz . D e m o k r a s iy i b iz b u ld u k . S ö y -

255

¡ e d ik le rin iz i r e d d e d iy o r u z s a y ın b a k a n , ö z g ü r o l a c a ­ ğız.»

B ir d e n s a n k i b i r b u z d o la b ın d a k o n u ş u y o r m u ş u m g ib i g e ld i. S a lo n d a k i h a v a b u z g ib i o lm u ş tu . A m a s e ­ v in ç iç in d e b u s o ğ u k lu ğ u u m u r s a m a d ı ğ ı m ı f a r k e t t i m .

B e n o y u n c u y u m , b e ğ e n ilm e k te n h o ş la n ır ım , a m a o a n d a ş ö y le d ü ş ü n d ü m : « O y u n c u n u n c e h e n n e m in d ib i­ n e k a d a r y o lu v a r . S e n Y u n a n lıs ın . S ö y le y e c e ğ in ş e y ­ l e r v a r b e ğ e n ils e d e b e ğ e n ilm e s e d e söyle.» B ir a d ım ile r le m iş tim . Ö z g ü r o ld u ğ u m u d u y u y o r d u m , h e r t ü r l ü s a v a ş a b a ş la y a b ilir d im .

S p ir o s H e r k ü l g ü c ü y le ç a lış ıy o r d u . A ltı h a f t a g ib i k ı s a b i r s ü r e d e o n s e k iz ( g e n e b u r a k k a m ! ) A v r u p a ü lk e s in d e d o la ş a c a ğ ız . A v r u p a ’d a b i r u ç t a n b i r u c a d ö k ü le n b i r a r a b a y l a d o la ş ıy o r d u . P a r t i b a ş k a n l a n y l a t e m a s l a r k u r u y o r , t i y a t r o l a r l a a n la ş ıy o r d u . S a lo n b u l a m a d ı ğ ı n d a d a ü n i v e r s i t e l e r le a n l a ş ı p a n f i l e r a y a r ­ lıy o rd u . O te lle r d e o d a t u t u y o r , p a z a r l ı k e d iy o r, b a s ın t o p l a n t ı l a r ı d ü z e n liy o r d u . M ik is T h e o d o r a k is ’in o r k e s ­ t r a s ı n ı n d a ğ ı l a n m ü z is y e n le r in i b i r a r a y a g e t i r i p t u r ­ n e m iz e k a t ı y o r d u . U ç a ğ a a t l a y ı p a l t ı s a a tl i ğ i n e b i ­ z im le k o n u ş m a k iç in N e w Y o r k ’a g e liy o r v e h e m e n S t r a s b o u r g ’a d ö n ü y o r d u . S p ir o s H e r k ü l, T a r z a n v e b i r Y u n a n p a l i k a r y a s ı k a r ış ım ıy d ı. J i m P r o c t o r g ö z le r in e in a n a m ı y o r d u . R e k la m c ıla r ın y a r d ım ı y l a v e ö n ü n d e e n a z ı n d a n d ö r t a y l ı k b i r z a m a n o lm a k s ız ın b ö y le b i r iş e a s l a g ir iş e m iy e c e ğ in i s ö y lü y o rd u . R e k la m k o n u ­ s u n d a b i r t e k d e s te ğ im iz v a r d ı, L o n d r a ’d a k i s e v g ili M a r g a r e t G a r d n e r . M a r g a r e t s e v g ili a r k a d a ş ı m s a n a h iç b ir z a m a n ö d e n m e y e c e k m in n e t b o rc u m v a r. G a ­ z e te c ile r i Y u n a n i s t a n k o n u s u n d a y a z m a y a z o r lu y o r ­ d u d u r m a d a n . T u r n e n i n b a ş a r ı l ı o lm a s ı iç in y e m in e tm iş ti. B itip t ü k e n m e k b ilm e y e n m e k t u p l a r y a z ıy o r g ü n l e r i n i te le f o n b a ş ı n d a g e ç ir iy o r d u . O r a d a n o r a y a 250

u ç u y o r , z a m a n ım , p a r a s ı n ı v e y ü r e ğ in i k a tı y o r d u bu işe.

B e n s e D e sp o iç in k a y g ıla n ıy o r d u m . A m e r ik a ’d a n a s ı l y a ş a r d ı ? İş b u l a b i l ir m iy d i? A lb a y la r ın Y u n a n i s t a n ı ’n a i n a t l a d ö n m e k is te m iy o r d u . « D ü ş ü n d ü ğ ü m ü s ö y le y e m e z s e m ö lü rü m » d iy o r d u d u rm a d a n .

D e sp o J u l i e ’n i n d e d iğ i g ib i «iyi y ü r e k li o l a ğ a n ü s ­ t ü b i r k a d ın » d ı. A t a l a r ı Y u n a n lı d e v r im k a h r a m a n l a ­ rıy d ı. A ile s i ç o k z e n g in d i a m a s a v a ş s ı r a s ı n d a t ü m s e r v e t in d e n k u r t u l m u ş tu . Y u n a n i s t a n ’d a z e n g in o l­ m a k o n u r a h a t s ı z e d iy o r d u . A ltı d il k o n u ş u r D e sp o .

Y u n a n c a y a ç o k s a y ı d a e s e r ç e v ir m iş tir . H e r z a m a n n e ş e li v e iy im s e rd i. Y e r y ü z ü n d e k i h iç k im s e D e sp o k a d a r a r a n ı p d a v e t a la m a z . « B en im iç in k a y g ıla n m a , d iy o rd u , O y u n c u lu ğ u b ilir im , ş a r k ı s ö y le rim , y a z ı y a ­ z a rım , b u l a ş ı k y ık a y a b ilirim .»

B ü tü n b u n l a r g e r ç e k ti, g e r ç e k t e n d e ö te y d i...

A m a a r t ı k A m e r ik a lı d o s t l a r l a v e d a la ş m a n ı n z a ­ m a n ı g e lm iş ti. K o la y o lm a d ı. Ç o ğ u n a y ü r e k te n b a ğ ­ la n m ış tım . S o n r a J u l i e ’y e d e v e d a e tm e m g e r e k iy o r d u , N e w Y o r k ’d a k a l ı p z e n c ile re iliş k in f ilm in i ç e k m e y e b a ş lıy a c a k tı.

K o n u ş m a la r . Ş a rk ıla r.

R ö p o r ta jla r .

M itin g le r.

U ç a k la r . T iy a tr o la r . S ta d y u m la r . A lk ış la r. V a liz le r.

Y o lc u lu k . O te lle r , R e n a te le f o n g ö r ü ş m e le r in i n o t a l ı ­ y o r. A n g e lik i b i r k ö ş e d e b i r e lb is e ü tü lü y o r . Y u n a n lı d e le g e le r y e r le r e o t u r m u ş l a r . P e n c e r e le r d e n te le v iz ­ y o n k a b l o l a r ı u z a n ıy o r . U ç a k , T re n . U z u n b i r k o n u ş ­ m a y ı e z b e r le m e y e ç a lış ır k e n M a r ia F a r a n d o u r i s v e A n to n is K a lo y a n n is y a n ı b a ş ı m d a in a n ı l m a z g ü z e llik ­ t e ş a r k ı l a r m ı r ı ld a n ı y o r l a r a l ç a k se sle . T h e o d o r a k is ’ i n y e n i b i r b e s te s i ü z e r i n d e ç a lış ıy o r la r ... Y e n id e n 257

g a r l a r . H a v a lim a n la r ı. Y u n a n lı iş ç ile rle g ö rü ş m e . A ğ ­ lıy o ru z , g ü lü y o ru z .

V iy a n a . B a s ın to p la n tıs ı. B r u n o P i t t e r m a n n y a n ıb a ş ım d a b a n a y a r d ım c ı. K o n z e r t h a u s ’d a y ız . İz le y ic i­ l e r s a h n e y e y a n ım ız a b iz im le ş a r k ı s ö y le m e y e g e liy o r.

V e h e r ş e y i n a n ı l m a z b i r h ı z l a ile rliy o r, b e n d e öy le.

G a z e te le r d e m a n ş e t: «PA PA D O PO U LO S ŞEREFİ Ü Z E R İN E , Y U N A N İS T A N ’D A D E M O K R A S İY İ K U R A ­ C A Ğ IN A Y E M İN ED İY O R .»

C e n e v r e ’d e y im . T u t k u l a r ı k ö r ü k le y e c e k ş e y le r s ö y le m e m iç in u y a r ılıy o r d u m . İ s v iç r e ’li iz le y ic ile r b e ­ n im y e r im e g e r e k e n i y a p ıy o r.

G a z e te le r : «M A R T İN L U T H E R K İN G Ö L D Ü R Ü L ­ DÜ» İ n g ilte re : O x f o r d ’d a d e s t e k g ö r ü y o r u m . D e k a n la y e m e k y iy o ru z . L o n d ra ! E n d e ğ e r li İn g iliz o y u n c u l a r b a n a k a tılıy o r . T a n n V a n e s s a R e d g r a v e v e t ü m a i l e ­ s in i k o r u s u n . L o rd S n o w , L o rd S a lis b u r y , S ir M a u r ic e B o w ra b a n a y a r d ım e lle r in i u z a tı y o r la r . Ş a ş k ın lık iç in d e y im : i n s a n n a s ı l h e m ile r ic i o l u r h e m d e a s a le t ü n v a m n a s a h i p o la b ilir ? B a s ın to p la n tıs ı, ç ö z ü lü y o ­ r u m , H a r o ld W ils o n ’u n is m in i h a t ı r l a y a m ı y a c a k k a ­ d a r . . . L o rd B y r o n ’u n a n ı t ı n a ç e le n k k o y u y o r u m .

K im se b e n i d u r d u r a m a z , İn g iliz b a k a n ı M . F r a s e r a y ­ n ı a n d a A t i n a ’d a L o rd B y r o n ’u n h e y k e lin e ç e le n k k o y u y o r. O n u d u r d u r u y o r l a r , ç ü n k ü ç e le n g in in ü z e ­ r in d e ş a i r i n ü n l ü « Y u n a n is ta n ’ı n ö z g ü r o la c a ğ ım d ü ş ­ lü y o ru m » d iz e le ri v a r . T r a f a l g a r S q u a re l! İ n a n ılm a z b i r k a la b a lık . H a lk ın d o l d u r d u ğ u y a n s o k a k l a r d a n s e s im in d u y u la b ilm e s i iç in m i k r o f o n l a r y e r le ş tir iliy o r .

Y a m b a ş ım d a A le k a P a e z i v a r .

P a s k a l y a 21 N i s a n u m u t z a m a n ı. U t a n c ın d o ğ u m g ü n ü . T u r n e g id e r e k h ız la n ıy o r . O slo, H e ls in k i, S to k h o lm . G e le c e ğ in b a ş b a k a n ı O la f P a lm e M a y ıs g ü n ü

200 b in k iş ilik y ü r ü y ü ş ü n b a ş ı n d a b e n i y a n m a a lıy o r. İs v e ç ’i n e n b ü y ü k s ta d y u m u n d a y ız , 50 b in k iş i a lıy o r.

O y u n c u la r , y ö n e tm e n le r , ş a r k ı c ı l a r v a r f ıs tık f ın d ık s a t ı p b ile t k e s iy o r la r . D e v b i r Y u n a n b a y r a ğ ı n a s a n l ı y ü k s e ltiy e ç ık ıy o r O la f P a lm e k o n u ş u y o r a r d ın d a n A n i t a B jo rk . M ik is ’in « M e ta p o » s u n u s ö y lü y o ru m . Y a ö z g ü r lü k y a ö lü m .

Y e n id e n u ç a k la r , t r e n le r : M ü n ih , D ü s s e ld o rf, E s­ se n . Y u n a n lı iş ç ile r s a n a y i m e r k e z le r in d e ç a lış ıy o r la r .

B ü y ü k h e y e c a n l a r y a ş ıy o r u m . T u t u k l u l a n n a ile le r i iç in p a r a to p lu y o ru z . Y u n a n k ilis e s i t a r a f ı n d a n a f a r o z e d ild iğ im i ö ğ r e n iy o r u m . E s s e n ’d e s e k iz b in işç iy le b i r l i k te M e ta p o ’y u s ö y lü y o ru m . B e r lin ’d e y im . O te li­ m in ö n ü n d e iğ r e n ç b i r g ö s te ri. Y u n a n c a .

«Pis k o m ü n is t M o s k o v a ’ya» K a r ş ılık o l a r a k b a lk o n u m d a n ö p ü c ü k g ö n d e r iy o ­ ru m . « O ro sp u . M o s k o v a ’y a , M o s k o v a ’ya» K a la b a lık d a ğ ıtılıy o r .

G a z e te le r : « G O Ş İS T Ö Ğ R E N C İ R U D İ D U T S C H K E Ö L Ü M L E Y A R G IL A N IY O R » A m s te r d a m . L a H e y . Y u n a n i s t a n ’ın k u r t u l u ş u iç in e v r e n s e l b i r F o n k u r u l u y o r . B a ş k a n ı M . V a n D e l S to e l Y u n a n i s t a n ’ın k u r t u l u ş u iç in v a r g ü c ü y le ç a lış ıy o r.

B ru x e lle s . Ü n iv e r s ite n in a n f is i n d e k o n u ş m a m g e ­ r e k . B ir k a m y o n d o lu s u s a ğ c ı g e lip c a m l a n k ı n y o r .

S p ir o s ’l a ö ğ r e n c ile r y u m r u k y u m r u ğ a d ö v ü ş ü p k o v u ­ y o r l a r o n l a n . T o p la n tı s ü r ü y o r . K o n u ş m a m k ö t ü s a ­ y ılm a z .

S o n u n d a P a r is . J e a n P a u l S a r t r e v e J a c q u e s D u ­ h a m e l y a n d ı m l a n n ı v a d e d iy o r la r . S a n a t ç ı l a r B irliğ in ­ d e ö ğ le n y e m e ğ i P ia C o lo m b o , S a c h a P ito e f f ’in k i b a r ­ c a b e n i d e s te k le d ik le r in i s ö y lü y o rla r. E ric R o u le a u d o s t v e c a n d a n . S e rg e R e g g ia n i k a y a g ib i s a ğ la m .

259

M e n d è s F r a n c e , A n d r é M a lr a u x , F r a n ç o is M i t te r r a n d , D a n ie l M a y e r ile ta n ış ıy o r u m . T u r n e F r a n s a ’d a n o k t a ­ la n ıy o r . Ş im d i d u r u p d ü ş ü n m e z a m a n ı. A v r u p a Y u n a n is ­ t a n ’d a k i c u n t a n ı n A m e r ik a ’d a n d a h a ç o k b ilin c in d e .

P o litik t o p l a n t ı l a r d a d e m o k r a s id e n s ö z e tm e k ç o k z e v k li. Ö z g ü r l ü k ş a r k ı l a r ı s ö y le m e k c o ş t u r u y o r i n s a ­ n ı. Y a s o n r a ? Y in e t o p l a n t ü a r , y in e ş a r k ı l a r m ı? T u r ­ n e b a n a ç o k s a y ı d a i n s a n ı n y a r d ım a h a z ı r o ld u ğ u n u g ö s te r d i, a m a n a s ıl? S a ğ ı r h ü k ü m e t i n k u l a k l a r ı n a b a ğ ı r a r a k m ı? Z a m a n la , k a l a b a l ı k l a r ı n a z a la c a ğ ın ı a n la d ım , s o m u t b i r ş e y l e r y a p ılm a lıy d ı. B irle ş ik d i r e n ­ m e y o lu n e g id ilm e liy d i. B u n u n iç in d e ö r g ü tle n m e k , ö r g ü t iç in d e p a r a . K a n d ö k ü le c e k ti. G e r ç e k b u y d u b e n d e a n la m ış tım . D u y g u s a l b i r g ir iş im d i b e n im k i, Y u n a n i s t a n k u r t u l u n c a y a k a d a r s in e m a v e ti y a tr o y u b ır a k m a k . Ç a lış ıp p a r a k a z a n a r a k d a h a v e r im li o la ­ c a ğ ım ı b iliy o r d u m a r tı k . İ lk y a p ı l a n te k lif i k a b u l ed ip , A m e r ik a ’y a d ö n m e y e k a r a r v e r d im .

A v r u p a ’d a n a y r ı l m a d a n ö n c e t a r i h i n ö n e m li b i r s a y f a s ı n a t a n ı k o ld u m . F r a n s a 1968 M a y ıs a y ı. B u b a ş ­ k a l d ı r ı n ı n b a ş m ı ç e k e n y o k tu . Ç o k g ü z e ld i. T a m b i r D o n K iş o tlu k . E z ild ile r. A m a b u d ü n y a iç in b i r u y a ­ rıy d ı.

J u l i e ’y le K a lif o r n iy a ’d a b u lu ş tu k . A y n ı f ilm d e ç a ­ lış m ıy o rd u k , a m a h a f t a s o n la r ım ız v a r d ı. H a y a t ım d a ilk k e z b e ş g ü n l ü k h a f t a n ı n t a d ı n a v a r ıy o r d u m . Y ü z ­ m e y e g id ip te m b e llik e d iy o r, m ü z ik d in liy o r d u k . S o n y ı l la r d a ö y le s in e a y n k a lm ış v e s a r s ı n t ı l a r g e ç ir m iş ­ t i k k i b i r lik te m u t lu o lm a k s u ç lu lu k d u y g u s u u y a n d ı ­ rıy o r d u .

B e n im o y n a d ığ ım f ilm in y ö n e tm e n i N o r m a n J e w is o n ’d u . S e v im li, k a t ı ç o k y e te n e k li b i r y ö n e tm e n d i, s o n film i O s c a r ö d ü lü k a z a n m ış tı. A m a ilk k a r ş ı l a ş ­ 260

m a m ız p e k b a ş a r ı lı o lm a d ı. S e n a r y o y u s e v m e m iş tim v e a p t a l g ib i o n a film in d e y a ln ız c a p a r a k a z a n m a k v e b o m b a s a t ı n a l m a k iç in o y n a d ığ ım ı sö y le d im . B eni c id d iy e a lm a d ı, a m a h a k l ı o l a r a k a lın d ı. S o n u n d a d a b e n i b a ğ ış la d ı v e iy i d o s t o ld u k .

S o n r a b i r u m u t p e r d e s i b e lird i. E u g è n e M a c C a r th y v e R o b e r t K e n n e d y , Y u n a n d i k t a s ı n a k a r ş ı o ld u k la ­ r ın ı s ö y le d ile r. K e n n e d y ’yi. ik i k e z g ö r m ü ş tü m . İlk in e v in d e v e r d iğ i g ö rk e m li b i r d a v e tte . Ç o c u k s u y a n l a r ı v a r d ı. S o n r a b u n c a y u m u ş a k lığ ın a r d ı n d a s e r t v e k a ­ tı b i r k iş iliğ i o ld u ğ u n u f a r k e t t i m . E ğ le n c e li b i r d a ­ v e tti, h e r k e s c o ş k u n d u . D a n s e d iy o rd u k . P o litik a k o ­ n u ş u lm u y o r d u , a m a c a z ip g ü lü m s e m e li b u g e n ç a d a ­ m ın , ile ric i b i r a tılım iç in d e o ld u ğ u v e D e m o k r a t P a r ­ tiy le iliş k is in i k e s ip , A m e r ik a n g e n ç liğ in e y ö n e lik b ir p o litik a iz le y e c e ğ in i f a r k e d iy o r d u m . B ir s ü r e s o n r a N e w Y o r k ’d a k a r ş ı l a ş t ı k d a h a a d a y lığ ın ı k o y m a m ış ­ tı h â l â t e r e d d ü t e d iy o rd u : « B a ş k a n lığ a a d a y lığ ın ız ı k o y m a lıs ın ız , d e d im .

— B e n i d e ö ld ü r m e le r in i m i is tiy o r s u n u z ? » d iy e c e v a p v e rd i.

4 H a z i r a n 1968! S tü d y o d a n k o ş a r a k e v e g e lip r a d ­ y o n u n b a ş ı n a g e ç iy o r u m , ö n t u r s o n u ç la r ı h e y e c a n la b e k le n iy o r . T u r s o n u ç l a n a ç ık l a n d ık ç a u m u t b e l i r i ­ y o r d e m o k r a t p a r t i a le y h in d e . D e m o k r a t l a r ı n b a z ıla ­ r ı s e ç im i ö n d e g ö tü r ü y o r . H a lk V ie tn a m s a v a ş ın d a n u s a n m ış . J o h n s o n s e ç im le r e k a t ı l m a y a c a ğ ı n ı a ç ık l a ­ m ış tı. H e r k e s M a c C a r th y y a d a K e n n e d y s a y e s in d e b u a m a n s ız s a v a ş s o n a e r e b ilir v e b i r ö z g ü r lü k h a v a s ı d o ğ a b ilir d i s a n ıy o r. B iz Y u n a n lıl a r d a b u n u n a l b a y l a ­ r ı n s o n u d e m e k o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r u z .

A n g e lik i te le v iz y o n u n s e s in i s o n u n a k a d a r a ç m ı ş ­ tı, b e n i g ö rü n c e . « D e m o k r a tla r ın a d a y ı K e n n e d y » d iy e b a ğ ır d ı 261

Y ü re ğ im a ğ z ım a g e ld i. M a c C a r th y ’y e h a y r a n l ı k d u y u y o r d u m , a m a b ü y ü k b a b a m p o l i ti k a c ı la r a y a ln ız h a y r a n l ı k y e te r li o lm a d ığ ın ı, a y n ı z a m a n d a h a r e k e t v e « iltim a s » d a g e r e k tiğ in i ö ğ ü tle rd i. M a c C a r th y b u h a r e k e t t e n v e « iltim a s ta n » y o k s u n d u . K a lif o r n iy a ’d a ­ k i ilk t u r s o n u ç l a n t a r t ı ş m a s ı z K e n n e d y ’n i n ö n d e g it­ tiğ in i o r t a y a k o y u y o r d u . B en ce , k im s e o n u e n g e lle y e ­ m e z d i a r tık . A n g e lik i’n i n k o l l a r ın a a tıld ım : « Y u n a n is ­ ta n ö zg ü r o la c a k » S o n r a k a t i l a te ş e tti. K e n n e d y ’n i n g ü z e l y ü z ü ! ...

A c ıy la v e s o n s u z b i r y u m u ş a k l ı k la k ı v r a n a n y ü z . G e n ç b i r y a ş a m s ö n d ü o n u n l a b i r l i k te A m e r ik a ’n ı n d a y e ­ ş e r e n filiz le r i s o lu y o rd u .

A y n ı a ğ u s to s a y ı n d a Y u n a n i s t a n ’d a b i r c in a y e t g ir iş im i o ld u . A le k o s P a n a g o u lis is m in d e b i r g e n ç s u ­ b a y , P a p a d o p o u lo s ’u ö ld ü r m e k is te d i. K e n n e d y ’n in ö l ü m ü n ü i s te y e n t a n r ı l a r , P a p a d o p o u lo s ’u n c a n m ı a l ­ m a d ıla r . P a n a g o u lis t u t u k la n d ı, h a p i s t e ö y le s in e i ş ­ k en ce g ö rd ü k i m a h k e m e si s ıra s ın d a a y a k ta d u ra m ı­ y o rd u .

«B ence, ö z g ü r lü k s a v a ş ı v e r e n le r in , e n g ü z e l v a ­ s iy e tle ri, z o r b a m a n g a l a r ı n ı n k u r ş u n l a r ı y l a ö ld ü r ü l ­ m e k tir , d iy o rd u . Ş id d e te k a r ş ı, ş id d e t. B en b a ş a r ıs ız o ld u m a m a y o lu m u iz le y e n le r o la c a k .» ö z g ü r l ü k s a v a ş ç ıs ın ın e n iy i v a s iy e tin in ö lü m o l­ d u ğ u n u s a n m ıy o r u m . A m a Y u n a n lı l a r P a n a g o u l i s ’i a n la d ıla r . G e r e k tiğ i iç in ö lü m ü is tiy o r d u . Ö lü m e m a h ­ k u m e d ild i. V a ti k a n d a d a h i l o lm a k ü z e r e d ü n y a n ı n ç e ş itli y e r le r i n d e n b a s k ı y a p ıld ı. Ö lü m d e n d ö n d ü . S irh a n S ir h a n , K e n n e d y ’n i n k a tili d a L os A n g e le s ’d e b i r h a p is h a n e d e . P a n a g o u lis d e S ir h a n d a b ir i l e r i n i ö l­ d ü r m e k is te d ile r, ik is i d e a y n ı k e f e y e k o n u r m u ? A le ­ k o s P a n a g o u lis b i r k a h r a m a n m ıd ır ? S ir h a n S ir h a n b ir k a h r a m a n m ıd ır ? Y o k s a ik is i d e k a ti l m i? P a p a 262

d o p o u lo s v e K e n n e d y a y n ı k e f e y e k o n u r m u ? K e n n e d y b ir z a lim m id ir ? Y o r u m u n u f ilo z o f la r a b ır a k a lım . B en Y u n a n lıy ım v e K e n n e d y ö ld ü rü ld ü ğ ü n d e a ğ la d ım .

P a p a d o p o u lo s ’u n y a s ın ı tu tm a z d ım .

1908’in k a r a y a z ın d a b i r b a ş k a tr a je d i d a h a y a ş a dik ! R u s la r v e u y d u l a r ı Ç e k o s lo v a k y a ’y ı is t il a e ttile r .

P r a g ’d a b a h a r , ö z g ü r lü k d ü ş ü , s o s y a liz m a d ı n a b a s t ı ­ rıld ı. N e ik i y ü z lü lü k ! N e y ü r e k l e r a c ıs ı b i r d u r u m !

V e d e W a s h in g to n d e m o k r a t l a r ı n ın e k m e ğ in e s ü r ü l e n y a ğ ... O la y ı c in a y e t o l a r a k n i t e l e n d i r d i l e r ta b ii, a m a b u n d a n V ie tn a m s a v a ş ın d a v e a l b a y l a r a y a p t ı k l a r ı y a r d ım l a r d a k e n d ile r in e p a y ç ı k a r m a s ı n ı d a iy i b ild i­ le r.

M ily o n la r c a A m e r ik a lı Ş ik a g o ’d a y a p ı l a n b a ş k a n ­ lık a d a y s e ç im i k u r u l t a y ı n ı te le v iz y o n d a n iz liy o rd u .

S o k a k l a r d a b i r p o lis in g iy s ile r i s o y u lu y o r. G e n ç g ö s ­ te r ic ile r e a c ım a s ız s a ld ır ıla r . Ü r k ü n ç s e r tl i k g ö s te r ile ­ ri. P a t l a t ıl a n k a f a l a r . Ö ld ü r m e is te ğ i v e n e f r e t l e d o lu p o lis b a k ış la r ı. S a ç l a r ın d a n s ü r ü k l e n e r e k c o p la n a n g e n ç k ız la r . B ir y a n d a n c o p la n ı r k e n b i r y a n d a n d a « B ü tü n d ü n y a siz e b a k ıy o r» d iy e b a ğ ı r a n d e lik a n lıla r .

K u r u l t a y s a l o n u n d a p a r t i d a l e v e r a l a n n ı g ü lü m s e y e ­ r e k iz le y e n Ş ik a g o v a lis i. B oş la f la r . U z la ş m a . G ü r ü l ­ t ü l ü b i r k a r n a v a l h a v a s ı! Z a v a llı A m e r ik a ! C u m h u ­ r i y e t ç il e r in k u r u l t a y ı . D u r u m d a h a d a b e te r . İy i y a ğ ­ la n m ış b i r p o litik a ç a r k ı. H a lk ın s e s i k ısılm ış . S o n u n ­ d a N ix o n k a m p a n y a s ı n a s e ç ile n a d a y S p ir o A g n e w .

A g n e w , T o m P a p p a s ’i n b a ş a d a m ı. T o m P a p p a s Y u ­ n a n a s ıllı b i r A m e r ik a lı, c u n t a y ı d e s te k le y ip s ö m ü r ü ­ y o r. P a p p a s , A B D ’n i n b a ş k a n a d a y ı s e ç im in d e e tk e n o la b ile c e k k a d a r C .I.A .’cı. Z a v a llı A m e r ik a ! Z a v a llı Y u ­ n a n is ta n !

A v r u p a y a d ö n ü p , n e r e y e o l u r s a o ls u n y e r le ş ip Y u n a n lı g ö ç m e n le r le b ir lik te y a ş a m a k is tiy o r d u m .

263

J u l i e ’n in d e , b e n im d e f ilm le r im iz in b itm iş o lm a s ın a s e v in iy o rd u m . İk is i d e b a ş a r ı s ız o lm u ş tu . B e n b a ş ı n ­ d a n b e r i b u n a h a z ır l ık lı o ld u ğ u m iç in f a z l a ü z ü lm e ­ d im . A m a J u lie , o la n c a g ü c ü n ü o r t a y a k o y m u ş tu . Ç o k ş e y b e k liy o rd u ! Z a m a n la m a n ı n d a y e r in d e o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü y o r . A m e r ik a ’n ı n z e n c i s o r u n u n u k a v r a y a c a ğ ı ­ n ı s a n ıy o r d u . D u y d u ğ u ü z ü n t ü y ü a ç ığ a v u r m a d ı h iç.

A m a b e n o n u n l a y a ş ıy o r d u m , i n s a n v e s a n a tç ı o l a r a k d u y d u ğ u ü z ü n tü y ü g ö rü y o rd u m .

1969. S t r a s b o u r g ’d a A v r u p a K o n s e y i’n d e , s a y ıs ız t u t u k l u Y u n a n i s t a n ’d a iş k e n c e g ö r d ü k l e r in i a n l a t ı ­ y o r la r . D e h ş e t v e r ic i a y r ın t ı l a r . Ö fk e , ö f k e v e u ta n ç .

R o m a ’d a b in le r c e iş ç in in ö n ü n d e k o n u ş u y o r u m . İ t a l y a n h a l k ı n ı n b iz i d e s te k le d iğ in i v e p a r a s a l y a r d ı ­ m a h a z ı r o ld u ğ u n u g ö r m e k b e n i r a h a t l a t ıy o r .

S to k h o lm ’d e d ir e n iş ö r g ü t l e r i n i n b a ş k a n l a n n a , a r a l a r ı n d a k i a n l a ş m a z l ık l a r ı u n u t u p , u z l a ş m a iç in d e o r t a k y ö n te m le rle ; e tk e n v e t u t a r l ı b i r y o l iz le n m e s i iç in y a lv a r ıy o r u m .

P a r i s ’d e A t i n a ’d a n g e le n b ir iy le b u lu ş u y o r d u m . Y u ­ n a n l ı l a r ı n a c ıl a r ı n ı a n la tıy o r . H a p is te k i d o s t l a r ı n d a n sö z e d iy o r. A y n ı a k ş a m Y u n a n i s t a n ’a d ö n ü y o r. D ir e n i­ ş in p a r a y a ih tiy a c ı o ld u ğ u n u n a l t ı n ı ç iz iy o r.

E r te s i s a b a h b i r b a ş k a Y u n a n lı b e n i g ö r m e y e g e ­ liy o r. P a r i s ’te k i S o v y e t B ü y ü k e lç iliğ i t a r a f ı n d a n g ö n ­ d e r ild iğ in i ve: A v r u p a ’d a k i v e A m e r ik a ’d a k i k o n f e r a n s ­ la r ı m ı y in e le m e m iç in b e n i S o v y e tle r B irliğ i’n e ç a ğ ı­ rıy o r. İş in iç in d e n ş ö y le sıyrılıyor.- « P o litik a k a t ı b i r g e r ç e k tir , R u s y a ’y a g id in c e s iz i g e r ç e k s e v e c e n lik le k im le r in k a r ş ıl a y a c a ğ ı n ı g ö re c e k s in iz » . G id e r im d iy o ­ r u m y a ln ız b i r ş a r tı m v a r : « B atı ü l k e le r in d e o ld u ğ u g ib i, b a s ın t o p l a n t ıl a r ı d ü z e n le y ip , s a n sü rsü z ra d y o v e te le v iz y o n p r o g r a m l a r ı n a k a t ı l a b i l i r m iy im ?» Ş a r t ­ l a r ım ın m u t l a k a k a b u l e d ile c e ğ in i, E lç ilik le g ö r ü ş t ü k ­ t e n s o n r a b e n i a r a y a c a ğ m a sö z v e r ip g id iy o r.

264

Hiç karşılaşmadık!

Londra. Yunan Büyükelçiliği’nin önünde açlık grevi yapan bir grup gençle kaldırım da oturuyorum.

Alekos Panagoulis’in infaz k a ra n ertesi gün. Panagoulis’in genç kardeşi yam başım da oturuyor. Haber­ ciler Yunanistan’a çeşitli eleştiriler yöneltildiğini söy­ lüyorlar. Dünyanın dört bir yanından karşı çıkanlar var; Picasso, Jean Paul Sartre, De Gaulle, Papa. Yol­ dan geçenler bizi destekliyor. B.B.C. görevlileri kameralanyla geliyorlar. İnfazın büyük bir olasılıkla erte­ leneceğini söylüyorlar. Sonunda Panagouis’in öldürül­ meyeceği haberi gelince kardeşi kollarıma hıçkırarak atılıyor.

Julie Lausanne’da bir film yapacağımızı söylü­ yor. Romain Gary’nin «Şafak Sözü» isimli kitabından uyarlama. Mutluyum, sevdiğim bir rolle para kazan­ ma olanağı buluyorum.

Boulogne’da bir stüdyoda Julie sessiz filmleri ye­ ren bir sahne çekiyor. Rol dağıtımıyla ilgilenen Margot Capelier’i kucaklıyorum. Oniki Yunanlı göçmene iş sağlıyor. Çalışma izinleri yok am a Margot yöneti­ cilerle anlaşıp göz yum m alarını sağlıyor. «Şafak Sözü»nün çekimine başlıyoruz. Küçük bir Fransız kenti, Cracovie’ye benzetilmiş. Polonya’da çalı­ şacaktık, sözleşmeler imzalanmış, ön ödemeler yapıl­ mıştı. Ama Nice'de çekim yaparken Julie düşmüştü ve iki ayağında da kırıklar vardı. Çekime beş hafta ara verildi. PolonyalIlar da gecikmenin kendilerini zor durum da bıraktığım söyleyerek, sözleşmeyi iptal et­ tiklerini ve isteğimizin geçersiz sayıldığını söylüyor­ lardı. Gecikme yalnızca bir bahaneydi, isteğimizin geri çevrilmesinin nedeninin sanırım, PolonyalI yet­ kililerin benim canlandıracağım, N ina’m n Yahudi ol­ duğunu öğrenmeleriydi. Bir diğer sebep de İsrail Sa­ 265

vunma Bakam General Dayan’nın oğlu Assaf Dayan’ ın da bizimle birlikte çalışmasıydı. Birşey ispatlayamam ama durum un böyle olduğuna içtenlikle inanı­ yorum. Söylediklerimi doğrulayacak PolonyalIlar ta ­ nıyorum.

Biz Döle’de çekim yaparken, direnme örgütünün üyeleri Atina sıkıyönetim mahkemesinde yargılanı­ yorlardı. Bir gece otele döndüğümüzde, Julie’yi bekle­ yen bir gazeteciyle karşılaştık. Julie’ye bir açıklama yapıp yapmayacağını soruyordu.

«Hangi konuda?»

Adam bize Atina baskılı bir gazete yazısı göster­ di. Julie Y unanistan’a gizli yoldan bomba ve patlayıcı madde malzemesi sokmakla suçlanıyordu. Julie’nin cevabına hayran oldum: «Eğer bombaları gizli yoldan Yunanistan’a soksam bunu itiraf etmezdim; gönder­ medim demekten de utanırım.»

Cenova... Şafak vakti liman. Dok işçileri, saat a l­ tıda işbaşı yapıyorlar. O nlan toplantıya çağırmak için limandayım. Akşama geleceklerine söz veriyorlar. J u ­ lie, Spiros, Rena ve ben rıhtım da dolaşıyoruz. Yunan donanm asına ait bir yük gemisi demirlemiş. Gemiyi görmekten etkileniyorum. Görevlilere sesleniyorum.

Toplanıp bize bakıyorlar, konuşmadan. Bir subay ge­ lip nefretle bana bakıyor, grubu dağıtıyor. Hiç konuş­ madık. Uzaklaşırken denizcilerden biri elini kaldırıp, zafer işareti yapıyor. Dünyanın çeşitli havaalanların­ da aynı olay, Olympic Havayolları görevlileriyle de başıma geldi. Yunanistan’ın dışında olsa bile Yu­ nanlılar benimle konuşmaya çekiniyorlar, am a bir bakış, bir hareketle konuşmaksızın benimle dostluk­ larını belgeliyorlar. İmzasız m ektuplara tehdit telefonlarına alıştık artık. Kaygılanmıyoruz bile. Ama o gece Cenova’da 266

t e h d i t l e r e y le m e d ö n ü ş tü . K o n u ş m a c ıla r iç in t iy a tr o n u n s a h n e s in e b i r k ü r s ü y e r le ş tir m iş tik .

K ü rsü n ü n a l t ı n a s a a t 20 05’e a y a r l ı p l a s t i k b o m b a l a r y e r le ş ti r il ­ m iş. S a a t 20 ’d e k o n u ş m a y a b a ş l a m a m g e r e k iy o r d u .

B u g ü n h â l â y a ş a y a b ilm e m i v e b u ö y k ü le r i s iz e a n l a ­ ta b ilm e y i P a o la ’y a b o rç lu y u m . P a o l a ’y ı f a z l a t a n ı m ı ­ y o ru m , y a ln ız c a is m in i b iliy o r u m h e p s i b u . T o p la n tıy ı d ü z e n le y e n k o m ite d e g ö re v liy m iş P a o la v e e r k e n d e n t i y a t r o y a g e lip h e r ş e y in y e r li y e r in d e o lu p o lm a d ığ ın ı d e n e tle m e k is te m iş . M ik r o f o n la r ı k o n tr o l e tm e k is te ­ m iş b ird e n . T e s a d ü f e n a y a ğ ı k ü r s ü y ü ö r te n , ö r tü y e t a ­ k ılm ış v e s e le fo n k a ğ ı t l a r ı n a s a n l ı b i r p a k e t g ö rm ü ş .

B e n im iç in b i r h e d iy e o ld u ğ u n u d ü ş ü n e r e k a lıp k u l i ­ se g ö tü r m ü ş .

N e y s e k i t i y a t r o n u n k a p ıc ıs ı te m k in li b iriy m iş . P a k e t i n a ğ ı r l ı ğ ı n d a n k u ş k u la n m ış . P a k e ti k o k la y ıp , k u la ğ ın ı y a p ı ş t ı n p d in le m iş v e h e m e n p o li­ si a r a m ış . G ö z a ç ıp k a p a y ın c a y a k a d a r p o lis le r, i t f a i ­ y e a r a b a l a n k u m k a m y o n l a n o la y y e r in e g e lm iş le r.

H e d iy e p a k e ti n i a ç ıp a r a z i y e g ö t ü r ü p ü z e r in e k u m l a ­ r ı b o ş a l t t ık t a n s o n r a b o m b a y ı p a t l a t m ı ş la r . P a t l a m a ­ n ın ş id d e tin d e n b i r k ilo m e tr e u z a k lık ta k i e v le r in c a m ­ l a n k ın lm ış . P o lis le r b o m b a n ın e ğ e r s a h n e d e p a t l a sa y d ı, k ü r s ü d e k il e r i (S p iro s, J u lie , R e n a v e b e n ) ö l d ü ­ r e c e ğ i g ib i t i y a t r o n u n d a m ın ı ç ö k e r te c e k g ü ç te o ld u ­ ğ u n u s ö y le d ile r. Y a p t ı k l a n o r t a l a m a h e s a p l a r a g ö re p a t l a m a v e p a n i k s o n u c u ik iy ü z e y a k ın in s a n ö le b ilin m iş.

İtalyanların tepkisi olağanüstüydü. Konuşmam so­ kaklara da yayıldı hoparlörlerle. Daha önce hazırladı­ ğım metinden bir hayli uzaklaştığımı söylemem ge­ reksiz olur sanırım. Salondan dışardakilerin alkışlan duyuluyordu. Ben konuşmamı bitirdiğimde komite başkanı dok işçileri sendikasının işçi temsilcisinin de konuşmak istediğini söyledi.

267

«Nasıl adlandıracağımızı bilemediğimiz bu olay nedeniyle, protesto amacıyla yarın rıhtım da çalışma­ yacağız. Yarın grev yapacağımızı sizlere duyurm akla görevlendirildim.»

Kısa am a anlamlı bir konuşmaydı.

Toplantıdan sonra yüzlerce insan arabam ızı çev­ releyerek bize otele kadar eşlik etti. T ann onlan ve Paola’yı korusun. T ann kapıcıyı, polisleri ve itfaiyeci­ leri korusun. Tanrı faşistleri kahretsin.

Bir gün çok önemli bir haber aldık.

Mikis Theodorakis özgürdü! Üçbuçuk yıl süren tutukluluk ve sürgünden sonra Paris’teydi. Dünya­ nın çeşitli yerlerinden yapılan baskılar ve Jean-Jac­ ques Servan-Schreiber’in son dakikadaki m anevra­ sıyla özgürlüğüne kavuşmuştu. Haberi daha önceden almıştık, uçağı Orly’ye indiğinde alandaydık. Bu yor­ gun, bitik, şaşkm, merdivenlere takılıp dostlarını bile tanım akta güçlük çeken devin görüntüsünü hiç unu­ tamam. Hayır! Onun ve bizim coşkunluğumuz unutulamaz...

Mikis birkaç gün dinlendikten sonra, yeniden ça­ lışm alarına başladı. Yunanistan’dan bir tek mesai bir tek istekle gelmişti: politik görüşleri ne olursa olsun tüm Yunanlılar, kral Konstantin de dahil olmak üze­ re aynı düşüncede birleşiyorlardı diktacılara karşı birleşip dövüşmek. Bu düşünce çeşitli örgütler arasın­ da anlaşmazlıklara yolaçtı. Özellikle gençler tek amaç­ ları yönetimi ele geçirmek olan, aşm -tutucularla bir­ leşmekten kaçınıyorlardı. Konstantin’e güvenmiyor­ lardı. Yaptığı kötülükleri unutup, bağışlam aları m üm ­ kün değildi. Ama Mikis ve diğerleri ısrar ediyorlardı, birleşmek gerekliydi. Ordunun büyük bir kesimininde cuntadan nefret ettiğini gözlemlemişlerdi. Papadopoulos’un m aaşlarına zam yaptığı genç subaylar değil, am a diğerleri tabii.

268

Şimdilerde şaşkınım. Birleşmenin kaçınılmaz ol­ duğunu biliyorum, am a ihanetten korkuyorum. Cun­ tanın yıkılması gerekli, am a Y unanistan’ın geleceği­ ne dayalı daha yoğun bir dayanışmayı özlüyorum.

Y anlarında oturanlara güvenmeyen insanların bir masa çevresinde birleşmeleri beni kaygılandırıyor.

Y unanistan’ın ortak savaşıma dayalı organik bir da­ yanışmaya ihtiyacı olduğu kanısındayım. Diktanın düşürülmesi için çalışan Yunanlılara güveniyorum.

Günün birinde birleşip omuz omuza verip birlikte çalışacaklar.

1971’i n O c a k a y ın d a y ız v e o n s e k iz in c i b ö lü m ü d e b itir iy o r u m . B u y ıl p a s k a ly a g e n e n i s a n a y ı n a r a s l a y a c a k . B u a s k e r i b i r d i k t a n ı n d ö r d ü n c ü y ılı d a d e m e k .

C.I.A.’nın desteklediği bir dikta. Bir yıl önce albay Pattakos Amerikan Büyükelçiliğinde görevlilere ve gazetecilere bir açıklama yapmıştı Paskalya’da: «Batının göklerinde yeni bir yıldız parlıyor, Ame­ rik a’nın yıldızı. A vrupa bu parıltıları yürekten kıs­ kançlık duym adan karşılamak. Amerikan bilgeliği, Euripides’inkiyle eşdeğerdedir.» (Şeref sözü metni aynen veriyorum.)

Bundan sonraki Paskalyalarda Pattakos gene se­ vinecek: W ashington’un askeri yardım ları yenilendi.

Bu utanç verici kararlarını desteklemek amacıyla hü­ kümet sözcüleri: «Yunanistan’da Anayasal bir düze­ ne geçilebilir» açıklamasını yaptılar.

Ama hüküm et görevlileri kuşkusuz: Sıkıyönetim m ahkemelerinin hâlâ varolduğunu yersiz tutuklam aların, mahkemesiz yargılanm aların sürdüğünü kuşkusuz biliyorlar hâlâ.

Politik tutuklular insan hak lan kapsamındadır.

Kızıl Haç görevlilerinin Yunan hapishanelerini gezmelerine izin verilmedi. Y unanistan’da her türlü 269

kurum askerlerin denetiminde. Spor kuruluşları, üni­ versiteler, edebiyat, yeniden yazdırılan tarih kitapla­ rı, tiyatro, oyunlar, oyuncular asker tarafından de­ netleniyor. Kilise için de geçerli bu: «Ordu Başpapaz­ lığı» görevi veriliyor kimilerine. Bu görevde sanırım Kilise’nin bir general tarafından denetlenmesi demek.

Amerikan Hükümeti bütün bunları biliyor ve herşeye rağm en albayların Anayasal bir düzeni kuracak • larını söylüyor. İşte Yunan Parlementosunun son başkânı Dimitrios Papaspyrou’nun konuşması (Papaspyrou komünist değildir): «Amerikan hüküm eti bütün bunları biliyor. Al­ baylar yönetiminin demokrasiye doğru hızla ilerledi­ ği yolundaki sav da, bu yönetimle olan ilişkisini açık­ ça ortaya koyuyor.»

Bir senato toplantısı sırasında, senatör Fullbright «skandal rejimi» diye adlandırdığı Y unanistan yöne­ timinin, Amerika tarafından desteklenmesinden utanç duyduğunu söylüyor. Senatör Fullbright toplantıya katılan, Ortadoğu Sorunları Genel Sekreteri Roger Davies, Savunm a Bakanlığı Genel Sekreter Yardımcı­ sı Robert J. Pranger’e şu kesin soruyu yöneltiyor: F ullbright: Bana bundan önceki hüküm etin dü­ şürülmesinde etken olup olmadığınızı evet ya da h a­ yır biçiminde dürüstçe söyleyebilir misiniz?

D avies: Sayın senatör, Hükümet kararlarının tü ­ münü elinden geçiren yüce senatonun böyle bir var­ sayıma inanması m üm kün değil. Kesinlikle suç o rtak ­ lığı yapmadığımızı söylemek isterim. Bana yöneltti­ ğiniz soruyu amirlerime de iletip size onların cevap İannı aktaracağım dan emin olabilirsiniz.

F ullbright: Söz mü?

D avies: Zaten bu konuşmamı, şu anda yeminli olarak yapıyorum.

270

Eğer izin verirlerse M. Fullbright’a bir kaç soru daha öneriyorum. Yeminli cevaplan duymak ilginç olacaktır.

I 9 6 l ’d e C .I.A . A t i n a b a ş k a n ı M. L a u g h lin C a m p b e ll M e r k e z P a r t i s i n in a l e y h in d e o la c a k b a z ı s e ç im d e ğ i ­ ş ik lik le r in e iliş k in A n d r e a s P a p a n d r e o u ’y a b a s k ı y a p ­ m ış m ıd ır ?

M. Campbell Andeas Papandreou’dan yalmzca kendisinin Georges ve Papandreou’nun katılacağı bir toplantı yapmasım istemiş midir?

Andreas babasının bu değişikliklere karşı oldu­ ğunu söylediğinde Campbell şu cevabı vermiş midir: «İstediğimizi elde ederiz bunu babanıza söyleyin?.»

Aynı yıl Merkez Partisi Amerikan Büyükelçiliği­ nin Y unanistan’ın içişlerine karışm akla suçlamıştır.

Neden?

Bunun nedeni Amerika’nın Yunan haberalm a ör­ gütlerine hüküm etin onayı olmaksızın bilgi aktarm a­ sından kaynaklanabilir mi?

1965’d e b a z ı m ille tv e k ille r i M e r k e z p a r tis i n d e n ç e k ild ile r. C .I.A .’d a n p a r a a l d ı l a r m ı b u iş iç in ? E v e t ise, n e k a d a r?

B ir Y u n a n lı g e n ç k ız A s p id a d a v a s ı s ır a s ın d a , A n ­ d r e a s P a p a n d r e o u a le y h in d e t a n ık l ık e tm e k iç in 50.000 d r a h m i a ld ı m u C .I.A .’d a n ?

Papandreou’la n n aleyhine tanıklık etmeleri için iki subaya 100.000 Amerikan dolan ödendi mi?

Bir üçüncü subaya tanıklık etmesi için bir milyon drahm i ödendi mi?

Eleftheria Cosmos adlı sağcı gazete C.I.A. tarafın­ dan parasal olarak desteklendi mi?

Cuntanın İçişleri Bakanı Paul Totomis C.I.A. görev­ lisi midir?

New Jersey’deki Standart Oil şirketinin en büyük 271

ortaklarından, Yunanistan’ın en büyük serm ayedarla­ rından Spiro Agnevv’un destekleyicisi Tom Pappas C.I.A. görovlisi mi?

Albay Papadopoulos NATO’nun Promete p lan la­ rını nasıl ele geçirdi?

C.I.A.’nın hüküm et darbesinden haberi var mıydı?

Kesin tarihi biliyorlar mıydı? işte yöneltilebilecek sorulardan yalnızca birkaç tanesi. Kendime ve tüm Yunanlılara kızıyorum. Yir­ mi yıldan beri Birleşik Devletler’in Y unanistan’ı de­ netlediğini biliyoruz, buna karşı çıkmak için de bunca yıldır kılımızı bile kıpırdatmadık. Oh, tabii kimi za­ man, bazıları içini boşaltmak için, yabancı güçlerin egemenliğine, NATO’nun askeri-sanayi yatırım larına çatıyordu, sonra da bitkin düşerek h afta sonu tatiline çıkıyordu. Hitler’i engellemedikleri için Alman halkı­ na kızarız. Biz Y unanistan’a faşist bir yönetimin gel­ mesine izin verdiğimiz için öncelikle kendimizi suçlamalıyız. Lâyık olduğumuz yönetim başımızda. So­ nuç olarak suçlu kim sömürülen mi, sömüren mi?

Korku yönetimleri mi, korkanlar mı? Tanrı katında kim suçlu, elektrikli sandalyenin şalterini indiren mi, direnmeden ölmeye giden mi?

Bana yöneltilecek sorulan kestirebiliyorum. Saldırganlann toplan tüfekleri var. Ama dürüst olalım.

Kim omuzluyor bu silahlan? Kim kullanıyor tanklan toplan? Biz! Düşmanla işbirliği içindeyiz, onu des­ tekliyoruz. Savaşlarında kullanması için çocuk doğu­ ruyoruz. Bizi bölmesine, düşünmemizi engellemesine izin veriyoruz. Bir buzdolabı ya da televizyon uğruna ruhum uzu satıyoruz. Kaçınılmaz bir gerçek var. Bilgisayarlan toplan tüfekleri olabilir am a biz kalabalı­ ğız. Çok daha güçlüyüz aslında, am a bizimle oynama­ sına izin veriyoruz. «İyi yaşam ak gerek» form ülünün 272

ardına gizleniyoruz. Aslında: bu formül şöyle olmalı: «Yoksulluk içinde de olsa iyi yaşanmalı.»

Herşeye rağm en iyimserim, yemin ederim. Çünkü dünyanın dört bir yanında gençler yerlerini alıyorlar.

Bizden daha cesur, daha bilgili hepsi. Satılık değiller.

Belki şimdilik planlan yok. Toplumsal bir yöntemde birleşmediler henüz am a Batı’nın yalanlanna, Doğu’ nun ihanetlerine karşılar. Hazırladıkları devrimbilimsel veya teknolojik ölçüleri aşıyor. Hayatın anlamlı ol­ masını istiyorlar. Hayatın güzellik, iyilik ve gerçeklik­ le aydınlanmasını istiyorlar. Bu gençler Amerikalı, Fransız, İtalyan, Yunanlı... Heryerde... Kaygılanmızı ve değer yargılarımızı küçümseyerek bizi yönlen­ dirip sevgilerini ortaya koyuyorlar. Buna yürekten inanıyorum.

Sevgili Dora, sevgili Iannis, Tahtaya vurun. İşin sonuna geldik. Julie’yle Robbie, onbeş gün sonra Paris’de M.B. ile buluşacaklar.

Eğer senaryoyu beğenirlerse film için gerekli parayı sağlayacağız. Umutluyuz. Ama beğenmezlerse başka kapılan zorlayacağız. Çevirmeye kararlıyız.

Dün bütün gün bantlarınızı dinledik. Banttan kullanamamak ne acı. A m a mümkün değil. Düşüne­ biliyor musun Dora , Iannis Kitty ve sen öykünüzü oniki saatte anlatmışsınız? Film için bunu iki saate indirdik. Ama en önemli yanlarını aldığımız kanısın­ dayım, özünden birşey yitirmedi. Sorgulama bölü­ münde olduğu gibi senin konuşmanı aldık, kelimesi kelimesine. İnsan Lambrou gibi bir vahşiyi ve onun sorularını düşleyemez. Robbie ve Yorgos işkence bö­ lümleri sorununu çözümlediler. Senin katlandıkları­ nı görmeye hiçkimse dayanamaz. Belki seni şaşırta­ cak bazı görüntüler eklendi ama bant ön planda. Do­ ra, lütfen Kitty'ye şişko kadınlı hücre bölümüne hiç 273

dokunmadığımızı, aynen kullandığımızı söyle. Sana gelince Iannis filmin tam istediğin gibi olacağını bil­ melisin. Yalnızca sizin öykünüz olmayacak. Direnişin tümünü içerecek.

Son sahne-, Lambrou ve askerler Dora’yı taş oca­ ğına sürükler. Araba, Atina sokakları, deniz, yüzler, yüzler... Ve Ritsos’un bir şiiri: Bağlarımıza kapılarımıza nasıl kilit vurdular Ağaçlar ve dam lar neden karanlık Bir kısmının toprak altında, b ir kısmının da zincire vurulduğuna kim inanır?

Bunca yaprak güneşin selâmıdır, GökyUzünUn bayrakları parlarken Kimi kardeşlerimiz zincire vurulmuş Kimi de öldürülmüş.

B ütün saatler utansın, bütün dakikalar sussun Dinleyin çanlar çalacak!.. Ölülerimiz ve dirilerimizle bu toprak bizim değil mi?

Bizim değil mi toprağın altında, Ve toprağın üstünde. Çanları çalan eller?

Bu sesler yeniden doğuşun, Bu sesler ölüp de dirilişin, C anlanan beklenişindlr!

B ütün saatler utansın, bütün dakikalar sussun, Dinleyin çanlar çalacak! ölülerim iz ve dirilerimizle bu toprak bizim değil mi?

Kim elimizden alabilir?

Çabuk iyileş, Dorula, Tahtaya, vur. Ne zaman çe kime başlamak istiyoruz biliyor musunuz? Paskalya’da Sevgiyle.

Melina

274

M elina M ercouri anılarını y a z m a ğ a .

Y u n a n C u n ta s ı ta ra fın d a n v a ta n d a ş lık ta n atıldığında k a ra r verdi ve c a p c a n lı y a şa m ıy la k o ş u t o la rak , ülkesiyle bağların ın n e k a d a r k o p m a z nu sergiledi.“Y u n a n lı d o ğ d u m ” d iyecekti M elina, “V e Y u n a n lı ö le c e ğ im .” V e şöyle d e v a m ed e c e kti: A lbay P a p a d o p u l o s ise faşist d o ğ d u faşist ö l e c e k ” . B u n la r M e lin a ’nın v a ta n d a ş lık ta n a tıldığında, tepkisini s o r a n g az e te cile re verdiği ilk yanıttı.

B u g ü n M elina ülkesinin kültür b a k a n ı; A lbay P a p a d o p u l o s ise, m ü e b b e t h a p s e m a h k u m ve 14 yıldır bir Y u n a n a d a s ı n d a günlerini s a y m a k la m e şg u l.

alan yayıncılık

Ç A Ğ D A Ş E D EBİ YAT DİZİSİ 24-97