ve tarihî manasıyla anlamak için, önce o devrin genel hayatını, yaşayış ve düşünüş tarzlarını, o devir insanlarının hayat ve evren hakkında neler bildiklerini öğrenmemiz gerekir. Demek oluyor ki edebiyat tarihi, bir milletin coğrafi çevresini, din, hukuk, ahlâk, iktisat, güzel sanatlar gibi kurumlarını ve siyasi hayatını genel yapısıyla gösteren medeniyet tarihinin ya da genel ve yaygın anlamıyla “tarih”in çerçevesi içinde incelenmelidir. Filoloji yani “Lisaniyat” ve tarih üzerine dayanmadan edebiyat tarihi meydana getirilemez. Bir “şaheser”i incelemedeki amacımız, o milletin edebî gelişmesini gereği gibi ve doğru olarak anlamak içindir. Çünkü bir “şaheser”, neticede mutlaka “toplumsal bir ülkünün ifadesidir.” Dâhiler, mensup oldukları toplumun bugünkü veya gelecekteki bir ülküsünü başarıyla temsil eden insanlar olmak bakımındandır ki edebiyat tarihinde başlıca hedef olurlar (Ord. Prof. Dr. Fuad Köprülü) Eğer medeniyetlerden yola çıkarsak olayları bir bütün olarak ele almak gerekir. Gününde olanlar (yazı, resim, oyma, taş, heykel, dil…) kültürün oluşumunda yer alır. Bunlar ileride yazılacak tarih için alınan notlardır. Yıllar sonra tarih yazılırken bu sayfalar açılır. Tarih insanın geçmişini kültürel ekonomik ve sanat alanındaki gelişme ve değişmeleri yer ve zaman göstererek inceleyen bilim dalıdır. Mümkün olduğu kadar belgelere dayanır. Edebiyat tarihi aynı incelemeyi edebiyat eserlerini esas alarak yapar. İkisi arasında önemli benzerlikler vardır. Mesela, Orhun Abideleri ve Dede Korkut hikâyeleri hem edebiyat tarihi hem de tarih bakımından vazgeçilmez belgelerdir. Edebî bir eser, konusunu tarihi bir olaydan alabilir. Mesela, Tarık Buğra’nın “Osmancık” isimli romanında Osmanlı Devleti’nin kurucusu olan Osman Bey’in hayatı anlatılmaktadır. M. Necati Sepetçioğlu’nun tarihi roman serisi Selçuklu ve Osmanlı devletlerini anlatır. Neticede edebi bir eserdir ve tarih biliminden faydalanmıştır. Tarihi gerçekleri ortaya çıkarırken edebi eserlerden de
faydalanılabilir. Mesela, Oğuzlar’ın yaşantılarını ve kültürlerini konu eden tarihi bir araştırma yapmak istersek kaynak olarak destanlardan faydalanabiliriz. Destanlar bilindiği gibi edebi türlerdir. Bu örneklerden de anlayacağınız üzere tarih ile edebiyat birbirine yardımcı olan bilim dallarıdır. Tarih yoruma çok fazla yer vermemesine rağmen edebiyat yorum içerir. Belki aralarında ki fark budur. Tarihsiz edebiyat olmaz. Edebiyat köklerle var olmuş, kökler de büyük edebiyatlar yazılmıştır. Büyük medeniyetlerde sanatçılar kalıcı eserler verebilirler. “Duygu” insanın yaratılışında var olan meziyettir. Bazı toplumlarda çok gelişmiş, bazı toplumlarda ise hayat tarzına bağlı olarak yıpranmalara uğramış olabilir. Duygu ve düşünce edebiyatta çok verimli eserler üretmesine rağmen tarihe karıştığı anda sapmalar meydana gelebilir. Edebiyat gönül kapımız aşk ister, tarih ise yazılmak için sabır ister. Tarihçi ve edebiyat tarihçisi tarafsızdır. Belgelere dayanarak inceleme yapar ve neticeler çıkartır. Edebiyat, zamanın imbikleşerek ortaya çıkması, ruh yapımızın tezahürü, insanlığın muhabbet toplantısıdır. İnsanlık, edebiyatla geçmişini sesli düşünebilme sanatıdır. Edebiyat sayesinde medeniyetler yok olmaktan kurtarılarak tarihi miras olarak yaşatılacaktır. Bu miras, hayata güzel bakmanın, güzel düşünmenin penceresidir. Düşünüyorum da belki de edebiyat tarihin harcı, gelişmişliğin göstergesi, varım demenin temelidir. Edebiyat, dil demektir, dil ise kimliktir, var olmak için gerisi boş söz… Tarih tıpkı antikalar gibi kıymetlidir. Edebiyatın tarihi de yapılır, bu da tarihin içinde bir yerlerdedir. Aslında edebiyat zamanında yapılır onun için tarihe küçük notlar düşer. Tarih, zamanında yapılan edebiyattan, sanattan, mimariden velev ki kültürden faydalanılarak yazılır. Tarihi, edebiyat yazmaz, tarihî taşların, kalıntıların, zamanın diliyle edebiyat anlatır. Sonuç olarak edebiyat, tarihin konuşan dilidir…■
76
eylül-ekim-ka sım 2 0 0 8