Trava koja život znači - Marko Tucakov

Marko Tucakov

1

Trava koja život znači Marko Tucakov

Ova brošura izrađena je u okviru BioNET mreže, za projekat Partnerstvo za prirodu koji podržava GIZ - Otvoreni regionalni fond za implementaciju sporazuma u oblasti biodiverziteta (ORF BDU) u ime nemačke vlade, a realizuju ga Centar za zaštitu i pručavanje ptica (Crna Gora), Centar za životnu sredinu (Bosna i Hercegovina) i Društvo za zaštitu i proučavanje ptica (Srbija).

S e p t . 2020.

Definicija travnih staništa i njihova rasprostranjenost

Travna staništa su staništa dominantno pokrivena zeljastom vegetacijom (prvenstveno trava, no ne uvek dominantno), sa vrlo malim udelom drveća i žbunja, neravnomernog rasporeda. U zavisnosti od tipa tla na kome se nalaze, vegetacija travnih staništa varira, što utiče i na ostali živi svet koji ih naseljava.

Vrlo visok i istorijski dugotrajno prisutan interes sektora poljoprivrede za travna staništa u Panonskoj niziji, njhova eksploatacija i promene njihovog rasprostranjenja, izgleda i ekološke uloge, čine ih izuzetno ugroženom kategorijom staništa, no prostori kojima su ona dominirala mogu da se pohvale presudnom ulogom koju imaju za opstanak ljudi u Panonskoj niziji.

4

Fotografija: © Jožef Gergelj

Trava koja život znači

Razlog tome je velika rasprostranjenost različitih tipova kultivisanih poljoprivrednih predela nastalih na račun nekadašnjih travnih i njihova dominantna uloga u formiranju predela u Panonskoj niziji.

U ekološkom smislu, travna staništa su prelazna kategorija staništa a kao krajnji stupanj njihovog ekološkog razvoja javljaju se žbunje i šume.

Prostrane travne pustare, na kojima ljudi žive sa i od livada i pašnjaka, jedna su od karakteristika Panonskog regiona. Ipak, travna staništa Panonske nizije mogu da se podele u nekoliko tipova u odnosu na preovlađujuću vegetaciju i vrstu zemljišta na kojoj se nalaze.

5

Panonske peščane stepe karakteristične su po otvorenim peščarskim biljnim zajednicama koje su obično pod dominacijom džombastih formacija biljaka iz rodova vijuka i kovilja. Zatvorene peščane stepe su karakteristične po vegetaciji koja ih pokriva do 50%.

Tipične panonske peščane stepe javljaju se u velikoj meri u Deliblatskoj peščari, gde je to bila ishodišna vegetacija, te u Subotičko-horgoškoj peščari i njenim obodima. Na oba ova lokaliteta one se javljaju na dinama.

Siromašnije vrstama, ove biljne zajednice obično opstaju na peskovima koji imaju baznu reakciju podloge, dok na peskovima koje imaju kiselu sredinu opstaju zajednice bogate vrstama.

Deliblatska peščara Fotografija: © Goran Jančić, “Mini Eko Zona”

6

Panonske slane stepe - Slatine kod Rančeva Fotografija: © Boris Erg

Trava koja život znači

Panonske slane stepe (u zaštiti prirode u Srbiji veoma se često koristi izraz “slatine”, kako za vegetaciju slanih stepa, tako i za halomorfna zemljišta na kojima rastu) su staništa koja su pod velikim uticajem panonske varijante kontinentalne klime (ekstremne temperature i velika suša tokom leta). Obogaćivanje tla mineralima (solima) javlja se zbog velikog i brzog ispiranja ovih materija iz dubljih slojeva tla tokom leta, kada ona dospevaju na površinu. Postoji karakteristično zoniranje vegetacije koje se zasniva na režimu podzemnih voda, sa dominacijom trava tolerantnih na mineralne soli i onih koje zahtevaju visoke koncentracije soli u podlozi.

Na velikom broju područja slanih stepa u Panonskoj niziji javljaju se i alkalne (šalitraste) močvare i jezera.

Centar panonskih slanih stepa, močvara i jezera je u Mađarskoj, dok se rubovi nalaze u panonskim delovima Austrije, Slovačke, Rumunije, Srbije i u Bugarskoj. Zbog veoma ograničenog rasprostranjenja, ova staništa su jedna od najugroženijih u Evropi. Sastav biljnih zajednica je specifičan, veoma raznolik, a zavisi od koncentracije i sastava minerala u podlozi, mikroreljefa i dubine alkalizovanog sloja zemljišta. Mozaično raspoređena struktura različitih staništa podržava izvanredno bogatu faunu i floru.

7

Stepa na lesu - Titelski breg Fotografija: © Boris Erg

Panonske lesne stepe (stepe na padinama, stepe na lesu, šumskostepske livade, vegetacija lesnih obronaka, zidova i odseka). Les je tip zemljišta, tvrdi nanos koji je navejan na područje Vojvodine, uglavnom između velikih rečnih dolina aktivnošću vetra ili vodenih tokova.

Vrlo je sitne granulacije i sastoji se od kvarca, feldspata, pločastog silikata, kalcita i minerala gline.

U Panonskoj niziji se les taložio tokom perioda glacijacije, kada je dominirala klima sa vrlo hladnim zimama i žarkim letima. Prostrana područja nataloženog lesa u Vojvodini su: Sremska lesna zaravan, koja prekriva južne padine Fruške gore, Srednjebačka lesna zaravan, koja se nalazi između Dunava, Tise i nekadašnje Crne bare, danas kanala DTD, Titelska lesna zaravan između Tise i Dunava u reonu ušća Tisa i (Srednje)banatska lesna zaravan koja okružuje Deliblatsku pešačru.

8

Trava koja život znači

Osim velikih lesnih područja, panonske lesne stepe se javljaju mozaično raspoređene u Vojvodini na velikim broju lokaliteta: u lesnim dolinama Krivaje i njenih pritoka, na lesnim padinama meandara Tise, Tamiša, Karaša, kao i u praktično svim ciglanama, aktivnim ili napuštenim, u pozajmištima lesa, aktivnim ili napuštenim, u linearnim jarugama, “Rimskim šančevima” (u Bačkoj), na humkama (najviše u Banatu, nešto manje u Bačkoj), na pojedinim starim grobljima i arheološkim lokalitetima.

Dubina lesa je od 40 do 90 metara. Na lesu se mogu razviti svi ostali tipovi zemljišta, u zavisnosti od lokalne klime i režima podzemne vode i vegetacije.

Kada je u pitanju šumo-stepa, važno je znati da visoka travna vegetacija dominira ovakvim staništima, i to na otvorenim prostorima u aridnim i semi-aridnim otvorenim šumama.

Lesni obronci, zidovi i odseci mogu da nastaju na rečnim obalama ili u dolinama odnošenjem lesa fluvijalnim putem, ali i sekundarno, na kosinama, usled građevinskih radova, na obodima kopova lesa i ciglana.

Mogu biti sazmerno visoki. Zahvaljujući eroziji i maloj količini vlage, na njima se ne razvija vegetacija, pa se ovi lokaliteti mogu smatrati pustinjama ili polupustinjama.

Vlažne panonske livade javljaju se u vlažnijim depresijama, i karakteristično ih gradi lisičji repak, visoka vrsta trave. Oni vlažni otvoreni prostori na kojima se duže zadržava voda čine graničnu kategoriju staništa prema vlažnim staništima.

9

Istorijski razvoj travnih staništa Podaci o istorijskom razvoju vegetacije u Panonskoj niziji ukazuju na mozaičnost rasporeda vegetacije u centralnim delovima ovog regiona već od pleistocena (period od pre 1,8 miliona do pre 11.500 godina).

Podaci ukazuju na postojanje pribežišta (refugijuma) drvenastih vrsta u hladnim periodima, kao i na postojanost stepske i slatinske vegetacije u periodima dominacije šuma. Razvoj panonskih stepa i slatina bio je umnogome uslovljen lokalnim uslovima, a kasniji antropogeni uticaji su samo doprineli širenju ovih tipova biljnog pokrivača.

Travna staništa uvek su bila povezana sa ljudskim aktivnostima. Prve zemljoradničke zajednice, koje su se pojavile na prostoru današnje Vojvodine u periodu neolita, pre 5500 godina (tipičan primer je Starčevačka kultura), naseljavale su uzvišenja u blizini reka – mesta koja su bila dovoljno suva da ljudske naseobine ne bi mogla da odnese voda, čak i pri najvišim vodostajima. Ostaci keramike i zemunica iz mlađeg kamenog doba otkriveni su na većem broju lokaliteta u Potisju.

Pored ribolova i sakupljanja plodova, lov na krupnu divljač je imao značajnu ulogu u ishrani ovih naroda, koji su na višim delovima terena već gajili žitarice. To su bili prvi primitivni oblici krišćenja travnih staništa za potrebe poljoprivrede.

Divllje vrste krupnih billjojeda, poput mamuta, divljih konja, jelena, bizona i drugih, opstajale su u velikoj meri zahvaljujući travnim staništima.

Fosilne ostatke ovih životinja možemo naći na velikom broju arheoloških nalazišta u Vojvodini.

Ove vrste su nestale oko sredine bronzanog doba, a njihovo mesto počela je da zauzima domaća stoka (pripitomljene životinje ili one nastale razmenom različitih ljudskih kultura), ponovo zahvaljujući livadama i pašnjacima na kojima se hranila.

Trava koja život znači

Rubovi plavnih područja bili su naročito gusto naseljeni od strane naroda koji su se bavili stočarstvom za vreme bronzanog doba, a kasnije i u periodu Sarmata. Redovna ispaša je onemogućila obnavljanje šumskih površina unutar šumo-stepske vegetacije na višim terenima i dovela je do širenja stepe.

Stočarstvo se pokazalo kao izuzetno efikasan način korišćenja prirodnih resursa na tlu današnje Vojvodine, gde su plavna područja zauzimala više od četvrtine ukupne površine.

Početkom drugog milenijuma, kada je došlo do formiranja guste mreže malih naselja, pašnjaci su ostali dominanti elementi predela, a obrađene površine su zauzimale samo mali deo atara.

Fotografija: © Goran Jančić, “Mini Eko Zona”

Mozaičnost predela je pružala optimalne uslove za nomadsko i polunomadsko stočarstvo, sa sezonskim migracijama stada (pregonska ispaša) između plavnih područja i suvih travnih staništa.

11

Ovaj period možemo smatrati zlatnim dobom travnih staništa u našim krajevima. Uništavanjem većine naselja i opadanjem broja stanovnika za vreme turske vladavine, koja je započela početkom 16. veka, polunomadsko stočarstvo je ostalo jedini vid korišćenja prostora.

Preoravanje pašnjaka započeto je planskim naseljavanjem prostora Vojvodine u 18. veku.

Tokom prvih decenija, poljoprivredna praksa se nije bitno razlikovala od srednjevekovne: korišćen su plodored, a stočarstvo se odvijalo na polunomadski način.

Nakon poraza Osmanske vojske kod Sente i Petrovaradina, te potpisivanjem Karlovačkog i Požarevačkog mira na samom kraju 17. i početku 18. veka, Habsburška monarhija formirala je vojne granice (krajine) uz Moriš, Tamiš, Savu, Dunav i Tisu, naseljavajući i uređujući život vojnih fomacija. To je produžilo tradiciju korišćenja pustara za pašnjake, koje je država davala u najam vojnom osoblju.

Pustara Bethelem kod Padeja Fotografija: © Jožef Gergelj

Ukidanjem vojne granice sredinom 18. veka, graničari naseljavaju sela.

Plansko naseljavanje područja stanovnicima različitih nacionalnosti nastavilo se sve do druge polovine 19. veka, što je takođe imalo efekta na travna staništa u atarima i u neposrednoj blizini sela. Nemački doseljenici su uveli razvijenije metode obrade zemljišta i nove rase domaćih životinja, uz naknadno formiranje vinograda i voćnjaka.

12

Trava koja život znači

Tokom 18. veka, uz svako naselje su bile očuvane relativno velike površine stepskih i livadskih površina sa ulogom pašnjaka, ali rastući broj stanovnika je podsticao intenzivniju obradu poljoprivrednih površina. Dok je kulturni predeo u Panonskoj niziji na početku 19. veka zauzimao svega 43% prostora, do kraja veka je došlo do spajanja obrađenih površina u kontinuiranu, dominantnu celinu.

Livade i pašnjaci su opstali samo u vlažnim, zaslanjenim depresijama, što ukazuje na značajan antropogeni pritisak na preostale pašnjake.

povećane mogućnosti zapošljavanja van poljoprivrede smanjile značaj stočarstva za mlađe generacije.

Danas je značaj stočarstva koje se oslanja na pašarenje na otvorenom prostoru znatno smanjen, no na pojedinim tradicionalno pašnjačkim lokalitetima se stočarska tradicija nesmetano održava, naročito na području Specijalnog rezervata prirode „Pašnjaci velike droplje“, u Potamišju, Potisju, u Deliblatskoj peščari, na južnim padinama Fruške gore, uz Krivaju i njene pritoke te Mostongu.

Početkom 20. veka, 70,1% površine Torontalske županije (veći deo današnjeg Banata) je bilo obrađeno, i samo 21,1% su pokrivale livade i pašnjaci. Razvoj mreže meliorativnih kanala je omogućio preoravanje i slabo zaslanjenih površina.

Izgradnja pruge, veliki napredak industrije, uvođenje mehanizacije u poljoprivredu, podsticali su porast broja stanovnika u Vojvodini, sve do kraja prve polovine 20. veka, kada se taj broj polako počinje smanjivati.

Setna srednjevekovna slika „livadskopašnjačke“ Vojvodine, kada je samo samo manji deo atara bio obrađen, a između naselja su se pružali prostrani pašnjaci, danas se više ne može videti, no mogu se, na nemalom broju lokaliteta, sresti zajednice koje i dalje žive od stočarstva na otvorenom i koje na taj način održavaju travnata staništa sprečavajući njihovo zarastanje u žbunje.

Smatra se da su tokom proteklih vekova skoro sve travne površine Panonskog regiona bile preorane i obrađene. Ipak, mali udeo obrađenih površina u ataru, kao i prisustvo pašnjaka u blizini parloga obezbedilo je spontanu obnovu vegetacije.

Agrarna politika uslovila je, ipak, i dalje pritiske na livade i pašnjake, koji su za rezultat imali njihovo sve slabije korišćenje za stočarstvo, i sve češće preoravanje, uz trajno gubljenje livadske vegetacije. Tradicionalno korišćenje pašnjaka za uzgoj skoro svih domaćih životinja se održavalo sve do 1970-ih godina, kada su 13

Livade, pašnjaci i mi U odnosu na podatke iz Popisa poljoprivrede, koji je sproveden u Srbiji 2012. godine, prema nameni za koju se koristi razlikuje se poljoprivredno i nepoljoprivredno zemljište, u koje spadaju šume, močvare, vrleti, javno i građevinsko zemljište. Poljoprivredno zemljište deli se prema načinu korišćenja na obradivo i neobradivo.

Obradivo se deli na oranice (njive i vrtove), vinograde i voćnjake, a neobradivo na livade i pašnjake.

Livada i pašnjaka je u Srbiji u toj godini bilo 713.242 ha ili 18,5% od ukupnog poljoprivrednog zemljišta. Na području Vojvodine taj je broj značajno manji, i ove dve kategorije su zastupljene na 142.000 hektara, što je 7,1% područja Vojvodine. Od toga, livade su zastupljene na 42 hiljade hektara, a pašnjaci na 100 hiljada hektara.

Kada se pogleda Vojvodina, travnih područja ima najviše u Banatu, daleko manje u Bačkoj, a najmanje u Sremu. Preostala su ona za koja postoji snažan interes lokalnog stanovništva za pašarenjem i, stoga, tradicionalna vezanost, a vrlo često je reč o livadama i pašnjacima (često se koristi reč utrine) za koje vojvođanska sela – lokalne zajednice vlasnika stoke - imaju pravo korišćenja. Prva lokalna samouprava po zastupljenosti ove kategorije zemljišta u površini je opština Novi Bečej, na području koje ima 11.354 hektara ovih staništa (18,6% područja opštine), zahvaljujući veoma prostranim i ekstenzivno

korišćenim travnim staništima u atarima Novog Miloševa, Bočara i Novog Bečeja. Područje grada Zrenjanina je drugo sa 21.775 hektara korišćenog poljoprivrednog zemljišta u kategoriji livada i pašnjaka (16,3 % od poljoprivrednih područja ove lokalne samouprave). Na ovom području su očuvane brojne panonske slane stepe u širokom potiskom i potamiškom području.

14

Trava koja život znači

Fotografija: © Goran Jančić, “Mini Eko Zona”

U Bačkoj najviše livada i pašnjaka ima u opštini Kanjiža (14,6% područja opštine), u najvećem delu na području Kapetanskog rita i kanjiškog Velikog Jaroša, a sledi opština Žabalj, gde ima 6,7% ove kategorije zemljišta, najviše uz rečicu Jegričku. U Sremu je na prvom mestu područje Grada Sremske Mitrovice, čijih 3,7% teritorije pokrivaju livade i pašnjaci.

15

Korišćenje travnih staništa za ispašu Ispaša stoke je dominantan način korišćenja travnih staništa u Vojvodini, te se travna staništa koja se koriste na ovaj način uobičajeno nazivaju pašnjacima i na isti način kategorizuju prilikom katastarskih premera. Prema zakonodavstvu Republike Srbije, „u kulturu pašnjak svrstava se parcela na kojoj rastu prirodne trave, namenjena isključivo za ispašu“. Zeljasta vegetacija koju stoka konzumira je njena prirodna hrana, koja se na pašnjacima nalazi u prirodnom (svežem) stanju. Uglavnom su to vrste iz porodice trava, te sve druge vrste koje stoka iskustveno, vidom i mirisom odabire za ishranu.

Na prirodnim pašnjacima u Vojvodini rastu i one vrste koje domaće životinje na paši ne jedu, bilo iz razloga što imaju bodljikava stabla i listove, bilo da sadrže neprijatne mirisne materije.

Nisko žbunje ili odrvenele delove nekih zeljastih biljaka po pravilu ne jedu goveda i ovce, ali ih ne izbegavaju koze. Ispaša na pašnjacima počinje kada je travni pokrivač visok 1520 cantimenara, dok se u jesen prekida oko mesec dana pre kraja vegetacije. U našim uslovima to je od aprila do oktobra (sedam meseci godišnje), mada postoje i lokalni uslovi u kojima pašarenje traje duže ili kraće. Kako bi se pašnjaci iskoristili najbolje, a u odnosu na brojnost i vrste stoke, životinje se u okviru jednog pašnjačkog područja premeštaju na različita mesta, što istovremeno dozvoljava biljkama da rastu, cvetaju

i plodonose u okviru svojih prirodnih ciklusa. To se postiže privremenim ogradama, električnim pastirima, ili naporima i uz iskustvo čuvara stada a pomoću čobanskih pasa.

U Vojvodini se na ispašu izvode uglavnom goveda, a u nešto manjem obimu ovce. U daleko manjem obimu pašnjake koriste koze, a u zanemarivo malom konji i magarci. Svinje se, tamo gde još postoji tradicinalno svinjarstvo

Trava koja život znači

daleko je najzastupljeniji pulin, još uvek kinološki nestandardizovana, ali tradicionalno prisutna i često korišćena rasa čuvarskog psa, koji je ovde i autohton, a potiče od različitih linija čuvarskih pasa iz Panonske nizije. Budući da je stoka tokom paše uglavnom vizualno koncentrisana na tlo i na kretanje, glavna uloga čuvarskog pasa je da, po naredbi čuvara stada, kontroliše kretanje stoke na rubnim delovima stada ili da vraća u stado zalutale jedinke.

Stoka na Malom Pesku Fotografija: © Milan Ružić

na otvorenom, uglavnom čuvaju na vlažnim otvorenim staništima, a u Sremu mestimično i u šumama.

Domaće guske, u manjoj meri i patke, uzgajale su se na vodenim staništima i u njihovoj blizini, dok se kokoši i ćurke uglavnom zadržavaju u neposrednoj blizini privremenih objekata u kojima borave čuvari stoke. Gotovo nezaobilazna domaća životinja prilikom pašarenja na otvorenom je čobanski pas. Na području Vojvodine

17

putem ručnih ili mašinskih pumpi.

Voda se odlaže u valove ili korita, odakle je stoka pije. Još uvek su rasprostranjeni stari đermovi, jednostavne poluge sa osloncem na čijem se jednom kraju nalazi kofa, a na drugom teg. Balansiranjem tega kofa se spušta u bunar i pomoću nje iz njega vadi voda.

O ukupnom broju grla stoke u Vojvodini koja se napasa na otvorenim pašnjacima nema tačnih podataka, no sasvim je sigurno da je taj broj manji od broja stoke koja se tokom cele godine drži u farmskom uzgoju (u štalama). Ako se za primer uzme područje Potamišja, situacija je obrnuta, budući da je pašarenje na otvorenom još uvek dominantno.

Čuvari stoke (čobani, pastiri, čordaši), za odmor, čuvanje stvari i obavljanje ostalih poslova vezanih za stoku (šišanje, obeležavanje, jednostavna veterinarska nega i intervencije, u nekim slučajevima i klanje i muža), za koje je neophodno da budu na jednom mestu, koriste za to napravljene kuće, kolibe i nadstrešnice. Nekada su na ovim mestima tokom većeg dela godine stanovale cele stočarske porodice, u više ekonomskih objekata, no danas su to uglavnom pojedinci koji najčlešće za boravak koriste kampprikolice i druga vozila.

Na ovom području na otvorenim pašnjacima (najviše na panonskim slanim stepama) boravi oko 20.350 jedinki domaćih životinja, od toga 10.175 goveda, 8.232 ovaca, 1.873 koza, oko 150 konja i 19 magaraca, mazgi i mula (svinje nisu računate, niti živina).

Najviše stoke, prema podacima Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode iz 2013. godine, napasa se u atarima Čente (2152 grla), Sakula (1986 grla) i Tomaševca (1912 grla). Među rasama goveda na ovom području najčešće su zastupljene holnštajn-frizijska i simentalska, te njihovi hibridi, a među ovcama tu su virtemberška, il de frans, pramenka i cigaja.

Dominantni sistem pašarenja koji je zastupljen na travnatim staništima šireg područja Potamišja i Potisja, te na obodima Deliblatske peščare, su dnevne migracije grla krupne stoke od štala/obora koji se nalaze u selima do pašnjaka (ujutro) i u obrnutom smeru (predveče). Pre jutarnjeg izvođenja na pašu, vrši se muža onih krava koje su u sistemu muže, a isto se ponavlja i nakon što se grla vrate sa pašnjaka.

U slučaju ovaca, grla najčešće ostaju

Na pašnjacima u Vojvodini su prisutni i drugi prateći elementi kakakteristični za tradicionalnu ispašu. Svi oni imaju za cilj da držanje stoke, odnosno proizvodnju mleka i mesa, učine jednostavnom i efikasnom, uz što manje ekonomskih gubitaka. Velike količine vode koje su potrebne u stočarstvu dobijaju se iz dubokih bunara, a pumpaju na površinu 18

Trava koja život znači

u torovima na samim pašnjacima.

Ukoliko se stoka čuva u oborima, najraširenija je praksa privremenog stanovanja na pašnjacima tokom cele sezone. Na nekim drugim lokalitetima, gde su naselja daleko od pašnjaka (rezervat „Pašnjaci velike droplje“), stoka se čuva na pašnjacima tokom celog vegetacionog dela godine.

Potamišje - mozaik slatinskh, vlažnih i stepskih livada Fotografija: © Boris Erg

19

Korišćenje travnih staništa za košenje Na osnovu zakonodavstva Republike Srbije, u kulturu livada svrstava se parcela na kojoj rastu prirodne trave koje se redovno kose. Košenje trava i ostalih livadskih biljaka, njihovo sušenje na mestu košenja, sakupljanje i skladištenje u stogove i kamare ili u prostore zaštićene od vlage uobičajena je tehnika u stočarstvu i primenjuje se za osiguravanje dovoljne količine hrane za domaće životinje tokom perioda kada vegetacija miruje (najčešće od novembra do aprila, a takođe kao dohrana tokom cele godine).

Osnovni proces koji se događa prilikom stvaranja sena je odvajanje biljaka od korena i isparavanja vode iz odvojenog dela biljke, kako bi se suva materija sačuvala u dužem vremenskom periodu u nekvarljivom obliku.

Trave se najčešće na prirodnim livadama na području Vojvodine kose jednom, u periodu njihovog klasanja, u junu, ređe tokom maja. Košenje se praktikuje uglavnom na lokalitetima koji nisu pogodni za pašarenje, gde je trava dovoljno visoka ili tamo gde stoke nema ili nema dovoljno.

Nakon mašinskog ili ručnog košenja i vrlo kratkog perioda sušenja, seno se sakuplja mašinski u bale i odvozi do mesta skadištenja, najčešće u farmama, dvorištima ili blizu njih. U nekim slučajevima suva vegetacija livada se ne koristi za hranu nego za stočnu prostirku.

20

Trava koja život znači

Korišćenje travnih staništa za lov

Livade kod Samoša Fotografija: © Milan Ružić

Travna staništa su i staništa lovne divljači. Srna i zec su tipične vrste sisara kojima su travna staništa (i obrađeno poljoprivredno zemljište – dakle sva suva otvorena kopnena staništa), primarni životni prostori, na kojima zadovoljavaju svoje životne potrebe tokom cele godine. Među krupnim zverima to su šakal i lisica, a među pticama poljska jarebica i fazan, uz mnogobrojne druge vrste koje nisu tipične vrste otvorenih predela i koje za preovlađujući deo svojih životnih potreba koriste vodena i šumska staništa. Za potrebe lova se na travnatim staništima izgrađuju osmatračnice (čeke), a često i jednostavna pojila za divljač u obliku udubljenja u tlu dubine oko jedan metar sa blagim obodima.

21

Korišćenje travnih staništa za sakupljanje lekovitih i aromatičnih biljaka Tradicionalno sakupljanje lekovitih biljaka na slanim stepama, naročito kamilice, veoma je kompatibilno sa očuvanjem travnatih staništa.

Ručno i sakupljanje cvetova kamilice jednostavnim alatima bilo je u drugoj polovini prošlog veka vema rasprostranjeno na slanim stepama u Banatu i Bačkoj, a za neka sela bilo je i ekonomski izuzetno unosno.

Vremenom se kamilica počela proizvoditi intezivno, a u nekim slučajevima za to su iskorišćena baš travna staništa. Ostale vrste lekovitih biljaka koje rastu unutar staništa panonske slane stepe su: hajdučka trava, petrovac, ivica, beli slez, pelen, kičica, cikorija, različite vrste bokvica, dinjica, maslačak i neke druge.

Polje kamilice na slatini u Banatu Fotografija: © Jožef Gergelj

22

Trava koja život znači

Korišćenje travnih staništa za turizam, rekreaciju i zabavu Iako prisutna u zaštićenim područjima, ne može se reći da su travna staništa jedini izbor za mesta za rekreaciju i turistički punktovi. Postoje izuzeci, a to su aktivnosti koje se (u okviru ili blizu turističkih destinacija) odvijaju baš na otvorenim travnatim prostorima: sportovi, trke vozila, koncerti i druge zabavne manifestacije, u nekim slučajevima takmičenja u gađanju glinenih golubova, a na nekoliko lokaliteta bili su višekratno postavljani i filmski setovi, koji su uklanjani nakon snimanja.

Mali pesak Fotografija: © Milan Ružić

23

Ratarstvo Ogromni travni prostori su izgubljeni kao posledica širenja ratarskih površina! Prema podacima iz popisa poljoprivrede (2012), u toj godini je bilo 86.000 ha korišćenih pašnjaka u Vojvodini, a 1960. čak 177.000 ha, što je smanjenje za 91.000 hektara. Najveći deo ovog smanjenja dogodio se upravo na račun preoravanja livada i pašnjaka koja su bila dozvoljena u okviru državnih propisa, posebno intenzivno nakon Drugog svetskog rata.

industrijalizacija poljoprivrede uz ukrupnjavanje poljoprivrednih poseda, jačanje industrije prerade hrane, povećanje broja stanovnika. U takvom ambijentu tradicionalni vidovi korišćenja travnih staništa su velikom brzinom nestajali: planeri razvoja poljoprivrede smatrali su da se što više zemljišta mora „privesti nameni“, a najčešća namena bila je ratarska, u nemogućnosti da se od pašarenja na otvorenom profitira onoliko koliko se moglo od ratarstva. Dodatno, u poslednjih 30 godina desile su se dalje promene u državnoj administraciji u oblasti poljoprivrednog zemljišta.

U poslednjih 75 godina poklopilo se više faktora koji su doprineli naglom smanjenju površina travnih staništa: tehnološki napredak poljoprivredne mehanizacije, nacionalizacija i

Ratarske površine su potpuno izmenile lik travnih staništa Fotografija: © Silard Kovač

24

Trava koja život znači

Godine 1991. deo nacionalizovanih pašnjaka i utrina vraćen je selima na korišćenje, no vlasnik je ostala Republika Srbija. Čini se da su u vraćenom zemljištu sela videla mogućnosti za brzu zaradu, te su velike površine vraćenih livada i pašnjaka ustupljene na dugoročno korišćenje i vrlo brzo potom pretvorene u ribnjake ili oranice.

Preoravanje pašnjaka je zabranjeno zakonom!

Fotografija: © Jožef Gergelj

Sa druge strane, proces izdavanja državnog poljoprivrednog zemljišta u zakup od 2006, te omogućavanje dugoročnog zakupa na period do 30 godina od 2018. godine dodatni su pritisci na već rascepkana travna staništa, naročito livade.

25

Proizvodnja ribe

Ova pretnja travnim staništima u Vojvodini još uvek traje, budući da je na osnovu Zakona o poljoprivrednom zemljištu, usprkos zabrani preoravanja pašnjaka, dozvoljeno njihovo pretvaranje u ribnjake. Na osnovu ove odredbe i dalje se grade šaranski ribnjaci u Vojvodini isključivo na pašnjacima i na livadama na zaslanjenim zemljištima, a poljoprivredni stručnjaci upravo takva zemljišta smatraju velikim potencijalom za buduće širenje i razvoj ribnjačarstva.

Fotografija: © Silard Kovač

Gotovo svi šaranski ribnjaci u Vojvodini, a ima ih na oko 15.000 hektara, izgrađeni su na nekadašnjim travnatim staništima, pašnjacima i utrinama, uz mali broj onih koji su napravljeni na poplavnim i ritskim područjima. Razlog tome je ocena, u periodu gradnje velikih ribnjaka sa poluekstenzivnom proizvodnjom (od 1950. do 1995.), da su travna staništa niskoproduktivna ako se koriste za stočarsku proizvodnju i da je njihovo pretvaranje u ribnjake praktično jedini način njihovog ispravnog ekonomskog korišćenja. Time jesu dobijena vrlo kvalitetna staništa za ptice, ali su travna, u najvećoj meri staništa panonske slane stepe, nepovratno nestala.

Trava koja život znači

27

Iskopavanje mineralnih sirovina

Obrastanje invanzivnom i agresivnom vegetacijom

Iskopavanje mineralnih sirovina, naročito peska i opekarske gline, takođe je uobičajen način iskorišćavanja travnih staništa, no cilj eksploatacije nije vegetacioni pokrivač, nego supstrat. Ovde nije reč o održivom korišćenju prostora, na mnogim lokalitetima je on ograničen ili zabranjen, no u prošlosti je bio veoma rasprostranjen, posebno na obodima Deliblatske i u Subotičkohorgoškoj peščari. Otvaranjem kopova ili pozajmišta nastaju peščani ili lesni obronci, zidovi ili odseci, gde se takođe mogu revitalizovati ostaci travne vegetacije, iako je mnogo češći slučaj da na takvim lokalitetima ostane ruderalna i invanzivna vegetacija. Kod nekih velikih ciglanskih pozajmišta, stepska vegetacija dominira i na nekorišćenim delovima „dna“ pozajmišta.

Zahvaljujući svom biološkom potencijalu, invanzivne biljne zauzimaju prostor zavičajnim vrstama trajnih staništa, koriste vodu i hranjive materije, menjaju uslove na staništu, strukturu i sastav zajednica I veoma često rastu u ogromnim koncentracijama. Peščarska travna staništa posebno su ugrožena navalom invanzivnih biljaka, naročito bagrema, kiselog drveta, ciganskog perja i koprivića koji u pojedinim slučajevima u potpunosti prekrivaju otvorene travne zajednice. Zajednička osobina invanzivne vegetacije, a među invanzivnim vrstama biljaka veliki je broj i alohtonih, je da ju je veoma teško iskoreniti.

Obrastanje peščarskih staništa ciganskim perjem i bagremom Fotografija: © Viktor Tucakov

Paljenje vegetacije Paljenje livadske vegetacije u Vojvodini je sve češće i teško se može radionalno analizirati. Posebno je učestalo pored puteva i naročito u kasno leto i u jesen, kada je vegetacija inače suvlja. Livadska vegetacija lako gori. Imajući u vidu da u njen sastav ulaze i mnoge biljke koje sadrže etarska ulja.

28

Trava koja život znači

Skidanje vegetacije Skidanje sloja zemljišta drastično pogoršava kvalitet travnih staništa i usporava obnovu prirodne vegetacije, jer se pored plodnog zemljišta odstranjuje i fond semena biljnih vrsta sa hranljivim materijama. U početnom stadijumu obrastanja ogoljenih površina, masovno se javljaju invazivne vrste sa velikom brojnošću i pokrovnošću, što ukazuje na potpuno uništavanje travnih zajednica.

Fotografija: © Sonja Mudri Stojnić

Na stepskim livadama učestala je pojava skidanja travnog pokrivača, „tepiha“ trave, koji se u najvećoj meri koristi za ozelenjavanje sportskih terena i dvorišta. Skidanje biljnog pokrivača se obavlja u prugama (trakama) širine i do 1 metra sa međuprostorom oko 0,5 metra, a nakon skidanja trake vegetacije sa korenovima se odnose u rolama.

29

Infrastruktura Iako se može činiti da su za linearne elemente infrastrukture koji se postavljaju pod zemljom, kao što su gasovodi, naftovodi, te u određenoj meri i podzemni dalekovodi, travnata staništa idealna, zbog malih troškova otkopavanja i bušenja, te zbog velike pristupačnosti mehanizaciji, savremena iskustva sa izgradnjom velikih podzemnih infrastrukturnih sistema u Vojvodini koja prelaze i preko travnih staništa nisu pozitivna.

Negativni efekti se ogledaju u sporoj revitalizaciji sloja travne vegetacije, budući da se prilikom iskopavanja tla i ukopavanja infrastrukture vrši izmena slojeva zemljišta na način da na površini ne ostaje humus.

Takođe, dolazi do promena hidrološkog režima. U prošlosti su nadzemni dalekovodi srednjeg i niskog napona između naselja takođe bili postavljani na travnatim staništima. Osim pojava elektrokucije i kolizije ptica sa njima i vizualnog zagađenja prostora, ovakvi liearni elementi infrastrukture ne moraju imati preovlađujuće negativan uticaj na prirodu.

Izgradnja puteva može da ima višestruko negativne posledice po travna staništa. Veoma je čest slučaj da se planiranje izgradnje puteva u Vojvodini vrši na način da se ovi saobraćajni koridori ukrštaju sa ekološkim koridorima, pravcima kretanja životinja, te ostacima

iscepkanih staništa (kao što su travna). Izgrađene saobraćajnice, osim što u velikoj meri fizički uništavaju livade i pašnjake (koji često budu izabrana mesta njihove izgradnje zbog državnog vlasništva i odsustva profitabilnijih načina krišćenja), predstavljaju „ekološke zamke“ na kojima veliki broj životinja, beskičmenjaka i kičmenjaka, strada u sudarima sa vozilima ili, u slučaju nekrofagnih životinja, kada pokuša da jede već mrtvu životinju koja se nalazi na putu.

Trava koja život znači

Za krupne sisare postoje tehničke mogućnosti koje mogu da ublaže ovakve posledice, no pravovremeno planiranje saobraćajne infrastrukture daleko je važnije od saniranja štete koju ona može da izazove u prirodnim staništima.

dovede do uznemiravanja i lokalnog uništavanja živog sveta. Istražni radovi usmereni na istraživanje ležišta nafte i podzemnog gasa, koji podrazumevaju kretanje vozila i ljudi u velikom obimu, takođe imaju negativan efekt na travna staništa, naročito kada im se pridruže dodatni efekti eksploatacije gasa i nafte. Bušotine sadrže masivnu infrastrukturu, koja dugotrajno ostaje na livadama i pašnjacima, no osim neuklapanja u pejzaž mogu da nastaju i dalekosežne posledice prilikom taloženja naftnih isplaka.

Kanal čiji je cilj da isuži baru Rogozaru kod Taraša Fotografija: © Milan Ružić

Trasiranje poljskih, nekategorizovanih puteva preko travnih staništa, naročito kada se oni koriste za saobraćaj poljoprivredne mehanizacije, terenskih automobila i moticikala, takođe može da

31

Deliblatska peščara Fotografija: © Boris Erg

32

Trava koja život znači

33

Na gotovo svim panonskim zaslanjenim i stepskim livadama u Vojvodini nalaze se manji ili veći melioracioni kanali. Šta više, osnovna kanalska mreža DTD, i magistralni kanali u okviru nje, prokopani su upravo da bi se odvela suvišna voda sa nekadašnjih vodoplavnih livada i bara i poboljšala produktivnost tog zemljišta.

Najveća degradacija livadskih staništa u Vojvodini verovatno se poklopila sa periodom velikih meliorativnih radova, koji je započeo krajem 18. veka, a završen je pre nešto više od četiri decenije. Danas se, u sklopu održavanja kanalske mreže, produbljuju i sasvim male jaruge i jarci na livadskim staništima, koji više decenija nemaju nikakvu vodoprivrednu funkciju. Time se struktura zemljišta na kome rastu livade i dalje pogoršava.

Fotografija: © Silard Kovač

34

Trava koja život znači

35

36

Trava koja život znači

Smetlišta, mesta na kojima se nezakonito odlažu različite vrste otpada, prilično se često formiraju na travnim staništima. Osim na površini, otpad se odlaže često i u kopove i pozajmišta peska i lesa nastala degradacijom travnih staništa. Širenje naselja i industrije, izgradnja stambene i ostale infrastrukture, formiranje radnih zona i njihovo infrastrukturno opremanje takođe su velike pretnje za travna staništa, i to iz istih razloga olakšanog pristupa i ograničenog ulaganja u opremanje, te, u najvećem broju slučajeva, državnog vlasništva nad parcelama travnih staništa. U ovu grupu pritisaka spada i formiranje grobalja, za šta su u nekim slučajevima u Vojvodini iskorišćene stepske humke. Ona travna staništa koja se koriste u vojne svrhe, kao poligoni, gađališta i piste, takođe trpe veliki infrastrukturni pritisak i višestruka ugrožavanja.

Mali pesak, Banatska Palanka Fotografija: © Emanuel Veverica

Livade i pašnjaci su, kao posledica svih navedenih negativnih faktora, danas u Vojvodini snažno fragmentisana (rascepkana) staništa, sastavljena od velikog broja malih fragmenata sa svih strana okruženih drugim staništima. Takvo stanje dodatno pojačava njihove loše izglede za dugoročni oporavak, no ono se istovremeno i lako može promeniti planskim povezivanjem travnatih fragmenata ekološkim koridorima.

37

Ekosistemske usluge travnih staništa Osim biološkog, travna staništa u Vojvodini imaju i veliki socioekonomski značaj putem koga se, može najbolje sagledati njihova društvena uloga, a onda i poboljšati mere njihove zaštite.

Način vrednovanja prirode koji podrazumeva finansijske proračune njene vrednosti za ljude naziva se ekosistemskim uslugama. To su darovi prirode koje koristimo svakodnevno a da često za njih i ne znamo, iako kao takvi imaju monetarnu vrednost, i to veoma značajnu. U ekonomskom smislu, budući da tu vrednost ne plaćamo, ove usluge koristimo besplatno. Da travnih staništa nema, ako bismo poželeli upravo usluge koje pružaju travna staništa, morali bismo da ih platimo drugom dobavljaču.

proizvodi koji su dobijeni od krava koje su uzgajene na prirodnim livadama i pašnjacima imaju bolju teksturu i senzorna svojstva. Meso ovih životinja je značajno bogatije vitaminima, karotenom i mineralima. Životinje su zdravije, zbog kretanja i izloženosti prirodnim klimatskim uslovima.

Za neke proizvode koji se dobijaju isključivo zahvaljujući prirodnim travnim staništima, postoje i lokalni brendovi koji im uspešno povećavaju cenu i prodornost na tržištu. Takav je mokrinski rolovani lisnati sir, koji se u dugom vremenskom periodu proivodi na isti način od kravljeg sira koji se dobija od mleka krava koje pasu u Specijalnom rezervatu prirode “Pašnjaci velike droplje”, odnosno somborski sir, koji se vekovima proizvodio isključivo od punomasnog mleka ovaca cigaja koje su bile napasane na slatnim stepama u slivu gornje Mostonge. Čitava industrija mleka i mlečnih proizvoda iz Kumana snabdeva se sirovinama koje se dobijaju sa slatinskih pašnjaka koji se nalaze u zaštićenim područjima “Okanj-bara”, “Rusanda” i “Slano Kopovo”.

Stručnjaci smatraju da su najvažnije ekosistemske usluge koje pružaju travna staništa: Proizvodnja hrane za stoku, a sledstveno i proizvoda za ljudsku upotrebu koji se dobijaju od domaćih životinja: mleka i mlečnih proizvoda, mesa i vune. Srazmerno površini preostalih travnih staništa u Vojvodini, njihovo korišćenje za stočarstvo je ekonomski najzastupljeniji način njihovog vrednovanja. Dokazano je da meso i mleko koji se dobijaju od životinja koje su pasle na otvorenom, na prirodnim pašnjacima, imaju bolje organoleptičke i nutritivne karakteristike, dok mleko i mlečni 38

Trava koja život znači

Proizvodi koji se ne dobijaju od kičmenjačke stoke – med i lekovito bilje. Livadski med je veoma cenjena vrsta meda, a posebno je značajno što livadske medonosne biljke cvetaju na području Vojvodine u periodima između glavnih paša u našim krajevima (voćke, bagrem, uljana repica, lipa i suncokret). Livadski med se razlikuje od ostalih navedenih vrsta meda i po tome što potiče od velikog broja vrsta biljaka, a lekovita svojstva svake od njih unose se u strukturu meda. Iako na domaćem tržištu nije najskuplji, već dugo je najtraženiji.

Lekovito bilje ima veliki ekonomski značaj, budući da se iz njega dobijaju

hemijska jedinjenja koja se kao aktivne materije koriste u farmaciji, kozmetičkoj i prehrambenoj industriji.

Padej Fotografija: © Kalman Moldvai

Fiksacija azota je proces kojim se azot iz vazduha pretvara u amonijak ili neka druga jedinjenja azota koje živi organizmi mogu da koriste. Na taj način se azot iz vazduha, koji čini daleko najveću komponentu atmosfere, ali je inertan i živa bića ne mogu da ga koriste, čini dostupnim.

Za to su zaslužne biljke, azotofiksatori, i bakterije koje stupaju u simbiotske veze sa njima. Među njima mnoge rastu na livadama i pašnjacima, naročito iz porodice mahunarki.

39

Zaštita biodiverziteta. Bez vrlo velikog broja vrsta biljaka i životinja koje žive na travnim staništima čovek jednostavno ne može. Ne samo radi zakonskih propisa koji ih štite, ne jedino zbog ekonomskih dobrobiti koje donosi postojanje i održivo korišćenje zaštićenih područja, te ne isključivo zbog ciljeva koje ima sektor zaštite prirode, travna staništa je neophodno sačuvati u funkcionalnom obliku imajući u vidu sve pretnje i ugrožavanja sa kojima su suočena.

Može se reći da je jedina garancija opstanka travnih staništa, ili barem početna faza njihovog očuvanja, upravo stavljanje reprezentativnih područja pod zaštitu. Dobrobiti zaštićenih područja su mnogobrojne, no najvažnija bi trebala da bude dugoročni opstanak i razvoj populacija biljaka i životinja koji u njima žive i staništa koja koriste.

Vivak (Vanellus vanellus) Fotografija: © Jožef Gergelj

Turizam i edukacija su ekonomski važne funkcije prirodnih područja, pa i područja pod travnim staništima.

40

Trava koja život znači

Estetski značaj je možda potcenjena, ali svakako veoma izražena ekosistemska usluga travnih staništa.

Ona su inspiracija umetnika u svim oblastima, ali isto tako i mesta sasvim ličnog susreta sa prirodom

koja su, zbog lake pristupačnosti i otvorenosti, sinonim za osećaj slobode i neograničenosti. Očuvanjem travnih staništa očuvaće se i biodiverzitet koji ih naseljava ali i njihova lepota, izuzetnost i atraktivnost.

41

Najmoćniji i najspretniji, a zavise od livada i pašnjaka: slavne vrste Krstarenje krstaša Orao krstaš je proneo i još uvek pronosi slavu livada i pašnjaka u Vojvodini. Njegova savremena brojnost, koja je vrlo mala, i u 2020. godini iznosi tri poznata para, uopšte nije u skladu sa impozantnošću i snagom ove ptice. To je velika grabljivica, sa rasponom krila do 220 centimetara i dužinom tela do jednog metra, a još većom je čini usamljenički način života koga provodi u prostranim travnim staništima, bilo u evroazijskom prostoru, bilo na zimovanju u Africi. Što je stanište prostranije, to je za orla bolje. Krstaši vole da mogu da sagledaju sve svoje lovne terene, da nesmetano love plen, i da na najvećem drveću, ili eventualno u šumi, sagrade gnezdo nasred područja koja kontrolišu. Zato oduvek vole i Vojvodinu. Nije se uvek činilo da mi volimo krstaše. Predugo smo prema ovoj ptici bili ravnodušni i oglušivali se o upozorenja zaštitara prirode da bi mogla da dospe na sam rub opstanka. Kada se to pre nekoliko godina i dogodilo, preduzete su konačno prave mere zaštite koje su omogućile da krstaš počne put svog oporavka, na kome se, nadamo se, nalazi.

Malo se zna o brojnosti krstaša u periodu pre sedamdesetih godina 20. veka u Vojvodini. Po broju zapisa o njemu iz 19. veka, po broju prepariranih ptica i po stalnom interesu (lovačkom, takođe) za ovu vrstu, naročito u Sremu, možemo pretpostaviti da krstaš nije bio retka ptica grabljivica. U poslednje tri decenije prošog veka, kada je krstaš intenzivno istraživan, brojnost mu je padala od 16-24 para do 2-3 para.

Već tada se uglavnom koncentrisao samo na šire područje Fruške gore i na 42

Orao krstaš (Aquila heliaca) Fotografija: © Silard Morvai

Trava koja život znači

Deliblatsku peščaru, i to isključivo zbog otvorenih travnih staništa na ova dva lokaliteta i zaštićena područja. Da nije travnih staništa na kojima krstaš lovi, sasvim sigurno bi ova vrsta prestala da se gnezdi u našim krajevima.

gnezdima ovog orla. U tom periodu se u Peščari gnezdilo šest parova krstaša, a dodatne dve teritorije su beležene povremeno. Ipak, Deliblatska peščara nije bila najmirnije mesto za krstaša, jer je utvrđeno da je u čak polovini započetih gnežđenja taj proces propao, a u dodatnih 30% slučajeva to se desilo direktnim ili indirektnim uticajem čoveka. Peščarski krstaši izvodili su u proseku od 0,2 do 1,1 mladunca godišnje.

Prva istraživanja krstaša u Deliblatskoj peščari počela su 1963. godine od strane ornitologa Ištvana Hama, koji je, krstareći Peščarom, do 1986. godine najverovatnije uspeo da pronađe i da prati životna zbivanja u svim aktivnim 43

Spasavanje krstaša sa ruba lokalnog izumiranja pravi je primer akcije koja je neophodna za pomoć ugroženim vrstama. Apsolutna zaštita stabla sa gnezdom i njegove okoline, čišćenje od žbunja pašnjaka koji su zarasli, a na kojima živi plen krstaša, preseljavanje tekunica radi jačanja izolovanih populacija, jačanje inspekcijskog nadzora, opsežna edukacija svih zainteresovanih strana, čvršća saradnja u procesima davanja državnog poljoprivrednog zemljišta u zakup, te vrlo aktivne mere postavljanja veštačkih gnezda i neprekidnog čuvanja aktivnog gnezda tokom cele sezone gnežđenja samo su neke mere koje su primenjene i koje su bile neophodne da krstaš ne nestane pred našim očima. I nije. Još krstari!

Tada su se krstaši hranili uglavnom gačcima i tekunicama, no u ishrani su zabeleženi i kokoška, golub, siva vrana, fazan, kada su u pitanju ptice, odnosno hrčak, zec, mačka, slepo kuče i mnogobrojne druge vrste sisara.

Najpogubnija promena za krstaša dogodila se 1970-ih godina, kada je broj stoke, koja je do tada idilično pasla na obroncima i dinama Peščare, počeo da opada, a travna staništa da nestaju pod plugovima i, kasnije, plantažama bora i bagrema.

Populacije tekunica su nestajale, a poslednji par krstaša u Peščari se gnezdio 1997. ili 1998. godine. Iako su od tada preduzete brojne mere oživljavanja staništa, orlovi se nisu vratili na gnežđenje. Za to vreme se dva do tri para ustalilo na Fruškoj gori, oslonjena takođe u dobroj meri na ishranu tekunicama na obodnim pašnjacima ovog područja, no gnezda su sakrivali u gustim fruškogorskim šumama. Jedan par je počeo da se gnezi u severnom Banatu, u Specijalnom rezervatu prirode “Pašnjaci velike droplje”, a poslednji na Fruškoj gori prestao da se gnezdi 2017. godine. Preostalu populaciju u Srbiji činio je samo jedan severnobanatski par, sve do 2020. godine, kada su mu se priključila još dva. Takvo stanje u velikoj se meri može zahvaliti brojnoj populaciji krstaša u susednoj Mađarskoj, čija je brojnost prešla 300 parova.

Velika, veća, najveća: droplja Velika droplja je jedna od najkrupnijih ptica naše faune, dužine od 75 do 105 cm, raspona krila od 190 do 260 cm i težine od 8 do 16 kg. Po izgledu i načinu života jedinstvena je ravničarska ptica.

Tipična je ptica otvorenih livadskih područja u prostranim ravnicama. Ne izbegava ni kultivisana poljoprivredna staništa sa niskim usevima. Ciklus razmnožavanja velike droplje počinje u aprilu, kada mužjaci izvode svadbeni ples na tradicionalnim mestima.

Nakon parenja, ženke odlaze na mesta gde će položiti jaja. Lokacije gnezda 44

Trava koja život znači

mogu biti i do tri kilometra udaljene od mesta parenja.

ishrane je u toku intenzivnog rasta i razvoja mladih, u kasno proleće i leto. Tada u ishrani dominira hrana životinjskog porekla – od insekata do sitnih sisara, kojom se najčešće hrani ujutro i uveče. Zimi je osnovni izvor hrane uljana repica koju skupljaju preko celog dana. Ukoliko zimi debeo ili tvrd snežni pokrivač duže od desetak dana prekriva tlo, droplje se sele na jug, a inače su stanarice.

Prirodna travna staništa su najpogodnija za gnežđenje, ali pogoduju joj i žitarice, lucerka i parlozi. Za letnja staništa bira očuvana stepska područja sa malim prisustvom čoveka, niskim intenzitetom obrade zemljišta i malim pritiskom stočarstva. Velika droplja se gnezdi jednom godišnje, ali ponavlja leglo u slučaju njegovog propadanja.

Leže jedno do tri jajeta, najčešće u niskoj travi. Gnezdi se i na njivama.

Krajem 19. i početkom 20. veka velika droplja se gnezdila u većem delu Vojvodine, u Pomoravlju oko Niša i Prokuplja, zatim oko Leskovca i Vranja, kao i u Negotinskoj Krajini i na Kosovu.

Uništavanjem najpovoljnijih staništa i direktnim lovom, velike droplje su se

Velika droplja (Otis tarda) Fotografija: © Slobodan Puzović

Ženke su na gnezdima od početka maja, pa sve do kraja jula u slučaju drugog legla. Izleženi ptići su odmah u stanju da prate majku i da se samostalno hrane. Veoma brzo rastu i do jeseni dostižu veličinu odrasle ptice. Prva faza osamostaljenja ptića traje do kraja avgusta. Do početka sledećeg proleća stalno su uz majku. Ženke stiču polnu zrelost sa tri do četiri godine starosti, a mužjaci oko pete godine.

Ishrana droplji je veoma raznovrsna. Najvažniji aspekt 45

droplju, intenzivna međunarodna saradnja, zajednički rad državnih sa organizacijama civilnog društva, prihrana droplji u uslovima velike hladnoće i dubokog snega, edukacija, rigorozna kontrola i smanjenje populacije kopnenih i vazdušnih predatora, pa čak i tužba

povukle sa većine nekadašnjih staništa. Ova ptica je do početka Drugog svetskog rata bila lovna divljač. Smatra se da je početkom 20. veka u Vojvodini živelo preko 1.000 velikih droplji, ali je već sredinom 20. veka brojnost spala na 30-50.

Brojnost se na kraju 1980-ih procenjivala na 26 primeraka. Krajem prošlog veka brojnost je procenjivana na maksimalno 35 ptica u zimskom periodu, dok na gnežđenju bilo oko 10 reproduktivnih ženki, skoncentrisanih u okolini Mokrina, Jazova, Iđoša, Sajana, Vrbice i Banatskog Aranđelova.

Pad brojnosti je nastavljen, pa je procenjeno da u najnovijem periodu ona ne prelazi 9 jediniki. Iako se još uvek beleže gnezda sa jajima, mužjak među gnezdećom grupom nije zabeležen gotovo 10 godina. Zimi velika droplja uglavnom ostaje u široj zoni svojih gnezdilišnih staništa, ali kada je izuzetno hladno može preduzeti šira lutanja.

Pitanje opstanka velike droplje u Srbiji je pitanje celokupne zašite prirode u našoj zemlji. Zaštićeno područje Specijalni rezervat prirode “Pašnjaci velike droplje” proglašeno je prvi put 1997. godine, da bi 2017. bilo prošireno šest puta, a režim zaštite bio pooštren.

Kontrola boravka i kretanja domaćih životinja u cilju zaštite gnezda i mladunaca, nadzor nad korišćenjem travnatih staništa, organičenje i zabrana mnogih aktivnosti koje negativno utiču na veliku

Bonskoj konvenciji radi ugrožavanje velike droplje, samo su neke mere koje su preduzete u cilju sprečavanja nestanka velike droplje iz Srbije.

Konačno, da bi se one pooštrile, oko 115 hektara najvrednijih staništa ove vrste 2018. godine podignuta je zaštitna ograda. Unutar nje su 2020. zabeležena dva gnezda. Konačno – na sigurnom. Da li ona znače bolju dropljinu budućnost u najvećem preostalom ostatku panonske stepe u Vojvodini – pokazaće vreme.

Od štetočine do amblema zaštite livada i pašnjaka: tekunica Mala podzemna veverica koju nije lako videti, ali je lako čuti. Brza, okretna, vodi podzeman način života. Ono što su merkati u Africi a prerijsko kuče u Americi, to je ona kod nas. Prijatelj je stoke i bez stočarstva ne bi mogla da preživi. To je naša tekunica. Još jedna u nizu vrsta za koje je dokazano da gube trku sa čovekom, i to isključivo zato što prostori na kojma živi gube tu trku.

46

Tekunica (Spremophilus citellus) Fotografija: © Tom Mason

Trava koja život znači

Tekunica je vitki glodar dužine dvadesetak centimenata, sa kratkm repom. Živi na travnim staništima, kako primarnim, tako i sekundarnim (travne aerodromske piste, tereni za golf…), a povremeno i u ogoljenim delovima voćnjaka i vinograda. Dve trećine svog dana provodi hraneći se, uglavnom delovima biljaka, ali i insektima. Živi u podzemnim hodnicima koje kopa na mestima gde je nivo podzemne vode takav da ih ne ugrožava.

No, iako su i dalje u opasnosti, baš kao i prethodne dve “travne” vrste, tekunice se ne daju, brze su i spretne. Postoje indicije da se jedan deo populacije brzo prilagođava i počinje da pravi rupe i hodike pod zemljom u poljoprivrednim kulturama. Takva staništa tekunice su u opasnosti, jer se redovno duboko oru. Iako su tekunice omiljen plen ptica grabljivica, a jedan od najomiljenijih obroka ptice grabljivice sa početka ovog predstavljanja, ptice nisu opasnost za njih. Ravnoteža između grabljivaca i plena u prirodi znači da brojnost populacija grabljivica nikada neće preći granicu koja bi bila pretnja populacijama plena. I tako milenijumima. Sa druge strane, iako tekunice nisu plen ljudi, na njihov životni prostor i dalje žestoko kidišemo. A izgleda da bez njega, bez vojvođanskih livada i pašnjaka, na kojima ih ima još uvek na oko 70 lokacija, tekunice sigurno neće preživeti. Savremeni podaci ne daju razloga za optimizam.

Zašto tekunice vole krave i ovce? Zato što im šišaju travu. Tekunica ne može da preživi u visokoj travi. Ako nema niske trave, ako pašnjak zaraste u korov i žbunje, nema više mesta za tekunice i one se sele na drugo mesto.

To je razlog zašto se njihova brojnost u Vojvodini smanjila za 70% u odnosu na onu u prvoj polovini 20. veka, kada je tekunica bilo toliko puno da su smatrane štetočinama.

47

Izazovi u upravljanju travnim staništima • Stočarstvo, ono pod vedrim nebom, i poluekstenzivno, mora da bude sačuvano u Vojvodini, sistemom subvencija za proizvodnju stoke. Kako bi se očuvala mera korišćenja pašnjaka koja ih ne ugrožava, potrebno je da se u planiranje njihove eksploatacije uključe i stručnjaci zaštite prirode.

• Kako bi se pašnjaci potpuno zaštitili od izgradnje ribnjaka, a livade od mogućnosti preoravanja, potrebno je što pre izmeniti Zakon o poljoprivrednom zemljištu.

• U sisteme izdavanja livadskih površina za košenje potrebno je uneti izmene na način da se košenje ne poklapa sa periodima reprodukcije ptica, kako se prilikom košenja ne bi uništavao biodiverzitet. Određene površine košanica potrebno je izostaviti svake godine od košenja, kako bi biljke uspele da plodonose i reprodukuju se.

Poplavne livade u Potamišju Fotografija: © Boris Erg

• U najvećoj meri travna područja u zaštićenim područjima mogu da budu sačuvana preduzimanjem mera zaštite, a u slučaju onih koja su narušena ili uništena i revizalizacije, u čemu postoji releavantno iskustvo.

Proaktivni pristup u ovom slučaju podrazumevao bi napore da se revitalizacijom obuhvate i područja na kojima je u prošlosti postojala stepa na lesu i slana stepa.

• Jačanje službe nadzora i inspekcije u oblasti poljoprivrednog zemljišta je hitno potrebna mera, budući da poljoprivrednih ispektora za zemljište na području Vojvodina ima samo pet. U takvoj situaciji uništavanje pašnjaka i livada preoravanjem, te požarima, bacanjem smeća i odnošenjem vegetacionog sloja gotovo je nemoguće registrovati i procesuirati.

48

Trava koja život znači

Zaštićena područja Iako je zaštita travnih staništa uvelike “zakasnela”, u Vojvodini su svi veliki kompleksi panonskih livada i pašnjaka obuhvaćeni zaštitom i upravljanjem.

To su: specijalni rezervati prirode “Pašnjaci velike droplje”, “Deliblatska peščara”, “Okanj bara”, “Slano kopovo”, “Carska bara”, Predeo izuzetnih odlika “Subotička peščara”, Park prirode “Rusanda”, dok se manji deo nalazi u Nacionalnom parku “Fruška gora” i u mnogim drugim zaštićenim područjima.

Veliki travni kompleksi nalaze i u područjima u postupku zaštite: “Kanjiški jaraši”, “Potamišje”, “Slatine u dolini reke Zlatice”, “Gornja Mostonga”, “Srednja Mostonga”, “Slatine srednjeg Banata”. Osim toga, čak i mali fragmenti livada i pašnjaka zaštićeni su kao staništa strogo zaštićenih vrsta, a svaki pojedinačni fragment identifikovan je u bazi podataka ekološke mreže Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode.

Slano Kopovo Fotografija: © Goran Jančić, “Mini Eko Zona”

49

h rv a tsk a

bosn a i hercegovina

albanija

BioNET je regionalna mreža organizacija koje rade na očuvanju prirode Zapadnog Balkana. Naša zajednička misija je očuvan Balkan za budućnost Evrope.

Institute for Nature Conservation in Albania (INCA) Instituti për Ruajtjen e Natyrës në Shqipëri https://www.inca-al.org/en/ Facebook INCA PPNEA - Protection and Preservation of Natural Environment in Albania Shoqata e Ruajtjes dhe Mbrojtjes së Mjedisit Natyror në Shqipëri (ShRMMNSh) https://ppnea.org/ Facebook PPNEA Centre for Environment (CfE) Centar za životnu sredinu (CZZS) https://czzs.org/?lang=en Facebook CZZS Ornithological Society “Our Birds” Ornitološko društvo “Naše Ptice” https://ptice.ba/en/ornithological-society-nase-ptice/ Facebook Nase ptice Association BIOM Udruga Biom https://www.biom.hr/en/ Facebook BIOM Association for Nature, Environment and Sustainable Development Sunce Udruga za prirodu, okoliš i održivi razvoj Sunce http://sunce-st.org/en/ Facebook Sunce

50

kosovo

Trava koja život znači

Bear sanctuary “Four Paws/Vier Pfoten” Prishtina Pylli i Arinjve Prishtina https://www.four-paws.org/campaigns-topics/sanctuaries/ bear-sanctuary-prishtina Facebook Bear Sanctuary 4 paws

c rn a g or a

FINCH - An NGO for protection of birds and nature FINCH - OJQ per mbrojtjen e zogjve dhe natyres Facebook FINCH Center for Protection and Research of birds of Montenegro Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) http://www.birdwatchingmn.org/ Facebook CZIP Green Home Green Home https://www.greenhome.co.me/ Facebook Green Home

srbija

sjeverna makedonija

Montenegrin Ecological Society – MES Crnogorsko društvo ekologa http://www.drustvoekologa.me/ Facebook MES MNE Macedonian Ecological Society – MES Македонско еколошко друштво http://mes.org.mk/en/ Facebook MES N.Mk

Young Researchers of Serbia – YRS Млади истраживачи Србије (МИС) https://www.mis.org.rs/ Facebook YRS-MIS

Bird Protection and Study Society of Serbia – BPSSS Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije (DZPPS) http://pticesrbije.rs/ Facebook BPSSS-DZPPS 51

52

Trava koja život znači

54