Οι μουσουλμανικές συνοικίες της Κομοτηνής_ Οικιστικές και Αρχιτεκτονικές Καταγραφές_ Μπιλλούρ Χασάν

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Σεπτέμβριος 2020

ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ Οικιστικές και Αρχιτεκτονικές Καταγραφές

Χασάν Μπιλλούρ

επιβλέπουσα: Αρακαδάκη Μαρία

1

Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 6

i. Το κίνητρο και οι στόχοι της εργασίας ����������������������������������������������������������������������������������������� 7 ii. Μεθοδολογία και κατευθύνσεις της έρευνας ����������������������������������������������������������������������������� 7 iii. Ενότητες της εργασίας �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������8 iv. Ευχαριστίες �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������9

0 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������12

1. Θράκη ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������13 1.1. Γενικά στοιχεία ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������13 2. Κομοτηνή ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������15 2.1. Γεωγραφικά στοιχεία ������������������������������������������������������������������������������������������������������15 2.2. Δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία ����������������������������������������������������������������������� 16 3. Η πολεοδομική εξέλιξη της Κομοτηνής �������������������������������������������������������������������������������������20 3.2. Βυζαντινά Χρόνια 324-1361 ��������������������������������������������������������������������������������������������21 3.3. Οθωμανική Αυτοκρατορία 1361-1912 ��������������������������������������������������������������������������� 23 3.4. Νεότερη εποχή ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������29 3.5. Σήμερα �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������34

1 ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ ��������������������36

1.1. Μειονότητες ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 37 i. Οι Πομάκοι ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������37 ii. Οι Αθίγγανοι �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������38 iii. Μειονοτικοί Τούρκοι �������������������������������������������������������������������������������������������������������39 1.2 Επιρροές του τρόπου ζωής της μειονότητας στην χωρική οργάνωση �������������������������������40

2 ΧΩΡΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ �����������������������������������������������������42

2.1 Οι μαχαλάδες �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������43 2.1.1 Οι μαχαλάδες της Κομοτηνής �������������������������������������������������������������������������������������45 1. Ταμπακχάνε και Σερδάρ Μαχαλέ ���������������������������������������������������������������������47 2. Γενί Μαχαλέ και Γιαρίμ Τσινάρ ���������������������������������������������������������������������������48 3. Κιρ Μαχαλέ και Μαστανλή ���������������������������������������������������������������������������������50 4. Γενιτζέ Μαχαλέ και Μπαχτσέ Σοκάκ ���������������������������������������������������������������52 5. Μπαγλάρ Μαχαλέ και Χαρμανλίκ (περιοχή Αλωνίας) ���������������������������������54 2.2 Οι γειτονιές �����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������56 2.2.1 Τα Προσφυγικά �������������������������������������������������������������������������������������������������������������56 1. Συνοικισμός Ρέμβης-Σταθμού �����������������������������������������������������������������������������58 2. Συνοικισμός Βορειοθρακών �����������������������������������������������������������������������������������59 3. Συνοικισμός Αγίου Γεωργίου �������������������������������������������������������������������������������59 4. Συνοικισμός Στρατώνων Α-Β ������������������������������������������������������������������������������ 60

Οι προσφυγικές κατοικίες ��������������������������������������������������������������������������������������� 61 2.2.2 Η Περιοχή ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ �������������������������������������������������������������������������������������������62 i. Α’ Φάση ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������63 ii. B’ Φάση �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������64 iii. Γ’ Φάση �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������64 Οι κατοικίες στην περιοχή ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ �������������������������������������������������������������������������65

3 Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ . . . . . . . . . . . �������66 3.1 Επιρροές της θέσης της γυναίκας στην οργάνωση του χώρου ���������������������������������������������67 3.1.1 Η θέση της γυναίκας στη διευρυμένη οικογένεια �����������������������������������������������������67 3.1.2 Αρχές οργάνωσης της παραδοσιακής μουσουλμανικής κατοικίας ���������������������68 3.2 Η Χωροθέτηση στο οικόπεδο και η αυλή ���������������������������������������������������������������������������������69 3.2.1 Η αυλή ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������69 3.3 Τύποι κατοικίας ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 72 3.3.1 Κατοικία χωρίς σοφά ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 72 3.3.2 Κατοικία με εξωτερικό σοφά ������������������������������������������������������������������������������������� 72 3.3.3 Κατοικία με εσωτερικό σοφά ������������������������������������������������������������������������������������� 73 3.3.4 Κατοικία με κεντρικό σοφά ��������������������������������������������������������������������������������������� 73 3.4 Το ζήτημα της προέλευσης των τύπων ����������������������������������������������������������������������������������� 74 3.5 Κατοικίες στην Κομοτηνή ���������������������������������������������������������������������������������������������������������76 3.5.1. Κατοικία της κυρίας Νεριμάν ��������������������������������������������������������������������������������������81 3.5.2. Κατοικία της κυρίας Νεριμάν �����������������������������������������������������������������������������������83 3.5.3. Κατοικία της κυρίας Ζουμπεϊντά �����������������������������������������������������������������������������87 3.5.4. Κατοικία της κυρίας Ναφιέ ���������������������������������������������������������������������������������������89

4 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ���������������������������������������������������������������������������������92 Βιβλιογραφία ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������96

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

7

i. Το κίνητρο και οι στόχοι της εργασίας

Η ζωή στην Κομοτηνή αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της ειρηνικής συμβίωσης πολυπολιτισμικών ομάδων, δωρίζοντας έτσι στην πόλη χρώματα, αρώματα, εικόνες και ήχους που δεν τα συναντάμε σε άλλη περιοχή της Ελλάδας. Από την άλλη όμως αυτές οι διαπολιτισμικές ομάδες βιώνουν παράλληλες ζωές χωρίς να έρχονται συχνά σε κοινωνική και οικονομική επαφή. Γεγονός που οδηγεί στη δημιουργία διαφορετικών χώρων κατοίκησης με σταθερά και «αόρατα» όρια. Το αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι, μέσα από την ανάλυση της πολεοδομικής εξέλιξης και των χωρικών συγκροτημάτων, η κατανόηση του λόγου της ύπαρξης των ορίων αυτών.

Η κατανόηση μιας πόλης προϋποθέτει την ανάλυση των κατοίκων και του πολιτισμού της. Οι χώροι, η συνύπαρξη αυτών των χώρων και η χωρική ταυτότητά τους αποκτούν νόημα με τους ανθρώπους που βιώνουν τους χώρους αυτούς. Η αξιολόγηση της κάθε πόλης και χωρικού σχηματισμού πρέπει να λαμβάνει υπόψιν τη δυναμική και το χρονικό πλαίσιο ανάπτυξής της.

Η εργασία εστιάζει στις συνοικίες των Μειονοτικών Τούρκων1 της πόλης αναλύοντας τον τρόπο ζωής των κατοίκων της συγκεκριμένης μειονότητας αλλά και την χωρική οργάνωση των μαχαλάδων. Σκοπός της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι η καταγραφή της παράδοσης και της ιστορίας της Κομοτηνής αλλά και παράλληλα η συγκρότηση μιας ολοκληρωμένης εικόνας της σημερινής κατάστασης των μαχαλάδων και των κατοικιών. Στην ουσία πρόκειται για προσπάθεια διάσωσης της μνήμης, ώστε η μελέτη να συμβάλει στην μελλοντική ανάπτυξη της Κομοτηνής, μια ανάπτυξη που θα γνωρίζει και θα σέβεται το παρελθόν και τα αρχιτεκτονικά αποθέματά της.

ii. Μεθοδολογία και κατευθύνσεις της έρευνας

Η εκπόνηση της εργασίας στηρίχθηκε σε ελληνικές, αγγλικές και σε τουρκικές πηγές, γεγονός που οδήγησε στη συλλογή και σύγκριση πληροφοριών από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Στην επισκόπηση χρησιμοποιήθηκε εκτενώς το διαδίκτυο και αρκετές φοιτητικές εργασίες. Επίσης λήφθηκαν πολλές συνεντεύξεις από άτομα μεγάλης ηλικίας που μοιράστηκαν τις πολύτιμες αναμνήσεις τους, οι οποίες ολοκληρώθηκαν με περιηγήσεις και επιτόπια έρευνα.

Κατά την ερευνητική ενασχόληση με την ιστορία της περιοχής της Κομοτηνής, το πρώτο πρόβλημα που εμφανίζεται, αφορά την ονομασία τόσο της συνολικής μειονότητας όσο και των επιμέρους ομάδων της. Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης, αποτελεί την μοναδική, επίσημα αναγνωρισμένη από το Ελληνικό κράτος, θρησκευτική μειονότητα.2 Η μειονότητα αυτή προέρχεται ιστορικά από τρεις εθνοτικές και γλωσσικές ομάδες, οι οποίες αυτοπροσδιορίζονται ως τουρκόφωνοι μουσουλμάνοι, Πομάκοι και Τσιγγάνοι. Ο λόγος που καταλήγουν να αυτοπροσδιορίζονται, είναι επειδή το ελληνικό κράτος αντιμετωπίζει την μειονότητα ως μια ολότητα, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν επίσημες ονομασίες των επιμέρους ομάδων, οι οποίες ωστόσο έχουν αρκετές διαφορές 1 Στο ζήτημα του προσδιορισμού των εθνοτήτων που συμβιώνουν στην Κομοτηνή θα γίνει αναφορά αμέσως παρακάτω.

2 Σύμφωνα με την Συνθήκη της Λωζάνης (1923), βάσει άρθρου 45: Τα αναγνωρισθέντα δια των διατάξεων του παρόντος Τμήματος δικαιώματα εις τας εν Τουρκία μη μουσουλμανικάς μειονότητας, αναγνωρίζονται επίσης υπό της Ελλάδος εις τας εν τω εδάφει αυτής ευρισκομένας μουσουλμανικάς μειονότητας.

8 όσον αφορά τον τρόπο ζωής, παραδόσεις και γλωσσικά ιδιώματα, στοιχεία που καθιστούν αναγκαία την χρήση διαφορετικών ονομασιών για την ολοκληρωμένη κατανόηση της παρούσας έρευνας. Η κοινωνιολόγος Σεβαστή Τρουμπέτα στην διδακτορική της διατριβή3 χρησιμοποιεί ονομασίες που φέρουν έναν αποκλειστικά συμβατικό χαρακτήρα, χωρίς να υιοθετούν το εννοιολογικό/ιδεολογικό τους περιεχόμενο.4 Στην μελέτη που ακολουθεί, για την ονομασία των επιμέρους ομάδων της μειονότητας θα χρησιμοποιούνται οι όροι Μειονοτικοί Τούρκοι, Πομάκοι και Αθίγγανοι. Με τον όρο Μειονοτικοί Τούρκοι θα αναφέρεται η μεγαλύτερη επιμέρους ομάδα της μειονότητας και η ομάδα στην οποία θα επικεντρωθεί η παρούσα μελέτη. Σε πολλές άλλες μελέτες και έρευνες ο προσδιορισμός της συγκεκριμένης ομάδας γίνεται με τη χρήση όρων όπως «Τουρκογενείς» ή «Τουρκόφωνοι», οι οποίοι, σύμφωνα με την Σεβαστή Τρουμπέτα, θεωρούνται ιδιαίτερα προβληματικοί και προτιμάται ο όρος Μειονοτικοί Τούρκοι ως αντιπροσωπευτικότερος, «επειδή εκφράζει το μειονοτικό τους στάτους μέσα στην ελληνική κοινωνία και συγχρόνως τους διαχωρίζει από τους Τούρκους πολίτες, θέτοντας ως κριτήριο την ελληνική τους υπηκοότητα». Έτσι, ενώ επίσημα τα άτομα της μειονότητας αναγνωρίζονται ως έλληνες μουσουλμάνοι πολίτες, σπάνια προσδιορίζονται με αυτή την ονομασία μεταξύ των κατοίκων, διότι δημιουργεί αρκετούς προβληματισμούς και δεν είναι ξεκάθαρη η επιμέρους ομάδα στην οποία απευθύνεται.

Μία από τις κύριες προθέσεις της παρούσας εργασίας είναι να προσελκύσει την προσοχή στις επιρροές της θρησκείας, των παραδόσεων και γενικά του τρόπου ζωής στη διαμόρφωση της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής μιας πόλης. Συγκεκριμένα, να αναδείξει ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν τον ιστό μίας πόλης είναι βαθιά συνδεδεμένοι με την ιστορία και τους ανθρώπους που την βιώνουν.

Το κύριο ερώτημα που συνθέτει τον κεντρικό άξονα της ανάλυσης είναι το πώς επιδρούν ο θρησκευτικός, ο εθνικός, ο γλωσσικός και ο πολιτιστικός παράγοντας στη διαμόρφωση των χώρων κατοίκησης.

iii. Ενότητες της εργασίας

Ως προς τη δομή της, η παρούσα έρευνα αποτελείται από ένα ιστορικό και ένα εμπειρικό τμήμα. Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύεται η ιδιαίτερη κοινωνική συγκρότηση που επικρατεί στην περιοχή μελέτης, στην Κομοτηνή. Στόχος αυτού του κεφαλαίου είναι η ολοκληρωμένη κατανόηση των διαφορετικοτήτων των επιμέρους ομάδων της μειονότητας της Δυτικής Θράκης, διότι πρέπει να αντιμετωπιστεί με προσοχή το ζήτημα της μειονότητας που αποτελείται από τρεις επιμέρους ομάδες με κοινό στοιχείο τη θρησκεία. Η έρευνα αυτή θα ασχοληθεί εντατικότερα με μια ομάδα της μειονότητας, αυτή των Μειονοτικών Τούρκων. Η απόφαση αυτή πάρθηκε διότι στην Κομοτηνή αποτελούν την παλαιότερη και μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα της μειονότητας, με αποτέλεσμα να έχουν πιο πλούσια ιστορία και αρχιτεκτονικά αποθέματα στην περιοχή μελέτης. Επίσης δεν πρέπει να εννοηθεί ότι οι άλλες επιμέρους ομάδες, οι Πομάκοι και οι Αθίγγανοι, στερούνται ενδιαφέροντος, αντιθέτως η 3 Σεβαστή Τρουμπέτα, 2001, Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Το παράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων, Αθήνα, Κριτική Α.Ε. & ΚΕΜΟ, σ. 17-24.

4 Προκειμένου να γίνει αντιληπτός ο συμβατικός χαρακτήρας, θα γράφονται με πλάγια γραφή.

9 μεγάλη διαφοροποίηση που υπάρχει ανάμεσα στις ομάδες δεν επιτρέπει την ολοκληρωμένη ανάλυση μέσα στα όρια της συγκεκριμένης μελέτης. Ένας ακόμη λόγος που οδήγησε στον «αποκλεισμό» τους, συγκεκριμένα για τους Πομάκους, είναι ότι εγκαταστάθηκαν αρκετά πρόσφατα στην περιοχή μελέτης σε σύγκριση με τις άλλες ομάδες, με αποτέλεσμα οι χώροι κατοίκησής τους να μην ταιριάζουν στα χρονολογικά πλαίσια αυτής της έρευνας. Ουσιαστικά η ενότητα αυτή αποτελεί την εισαγωγή για την κατανόηση του τρόπου ζωής των Μειονοτικών Τούρκων, ώστε να είναι πιο κατανοητοί για τον αναγνώστη οι παράγοντες που επηρεάζουν τον πολεοδομικό ιστό.

Στην δεύτερη ενότητα αναλύονται όλες η συνοικίες της Κομοτηνής, με χρονολογική σειρά. Αρχικά αναφέρονται οι μουσουλμανικές γειτονιές της Κομοτηνής, δηλαδή οι μαχαλάδες. Προκειμένου να είναι κατανοητή η δομή των μαχαλάδων ανατρέχουμε στους μαχαλάδες της οθωμανικής εποχής. Στη συνέχεια αναλύονται οι προσφυγικές συνοικίες που σχεδιάστηκαν μετά από την μικρασιατική καταστροφή (μετά το 1923) με μια αναφορά στις κατοικίες και επίσης το ίδιο και για την περιοχή της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ.

Η τρίτη ενότητα αποτελεί το εμπειρικό μέρος της έρευνας. Αναφέρεται συγκεκριμένα στην λαϊκή κατοικία των Μειονοτικών Τούρκων. Λόγω της περιόδου κατασκευής των περισσότερων κατοικιών, κρίθηκε απαραίτητη η ανάλυση των παραδοσιακών οθωμανικών κατοικιών με βάση τις μελέτες του Sedad H. Eldem. Με τη βιβλιογραφική αυτή αναφορά δεν υποστηρίζεται όμως ότι η κατοικία των Μειονοτικών Τούρκων της Κομοτηνής αποτελεί το μοντέλο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά μπορούμε να συναντήσουμε πολλές ομοιότητες και χαρακτηριστικά που εξαφανίζονται με τον χρόνο. Στο ίδιο κεφάλαιο αναλύεται και η προέλευση του συγκεκριμένου τύπου κατοικίας. Τέλος επιλέχθηκαν 4 κατοικίες Μειονοτικών Τούρκων στην Κομοτηνή με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και αναλύθηκαν οι επεμβάσεις που δέχθηκαν μέσα στα χρόνια.

Στο τελευταίο κεφάλαιο αυτής της έρευνας εξάγονται κάποια γενικά συμπεράσματα και γίνεται μια σύγκριση ανάμεσα στις γειτονιές και στην λαϊκή κατοικία των μελών της μειονότητας και της πλειονότητας.

iv. Ευχαριστίες

Η ερευνητική εργασία «Οι Μουσουλμανικές Συνοικίες της Κομοτηνής. Οικιστικές και Αρχιτεκτονικές Καταγραφές» δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τη συμβολή της επιβλέπουσας καθηγήτριας Μαρίας Αρακαδάκη, την οποία ευχαριστώ για τον τρόπο με τον οποίο με βοήθησε να προσεγγίσω το θέμα, όπως επίσης για την συνεχή ενασχόλησή της κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της μελέτης.

Επίσης ευχαριστώ θερμά όλους όσους μου άνοιξαν τις πόρτες των σπιτιών τους και με βοήθησαν στη συλλογή φωτογραφιών και στην καταγραφή κατοικιών, αλλά και για την πρόθεσή τους να συζητήσουν μαζί μου και να μοιραστούν τις πολύτιμες αναμνήσεις τους. Παράλληλα θα ήθελα να ευχαριστήσω μια σειρά ανθρώπων που με βοήθησαν στη συλλογή αρχείων που αφορούσαν την εργασία και είναι ο Χρήστος Χρηστίδης, ο οποίος συνεισέφερε πολλές πληροφορίες με το πλούσιο φωτογραφικό υλικό της Κομοτηνής, ο αρχιτέκτονας Τανέρ Φεϊζουλά και ο τοπογράφος Ερδάλ Χουσεΐν, οι οποίοι με βοήθησαν να συλλέξω σημαντικά στοιχεία για την πολεοδομική εξέλιξη της Κομοτηνής.

10

Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους αγαπημένους μου γονείς, την μαμά μου, ψυχολόγο Σερικέ Σερήφ, η οποία με βοήθησε στην κατανόηση της θέσης της γυναίκας μέσα στην μειονότητα και μοιράστηκε μαζί μου τις μελέτες της και τον μπαμπά μου Ισμαήλ Χασάν, ο οποίος ήταν μαζί μου στη συλλογή κάθε πληροφορίας στην έρευνα πεδίου που πραγματοποίησα. Τους ευχαριστώ που είναι πάντα δίπλα μου και με στηρίζουν σε κάθε μου βήμα και είμαι ευγνώμων για τις συμβουλές και τις πληροφορίες που μοιράστηκαν μαζί μου για την ολοκλήρωση της εργασίας.

11

0

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Θράκη 2. Κομοτηνή 3. Η πολεδομική εξέλιξη της Κομοτηνής

13

1. Θράκη 1.1. Γενικά στοιχεία

Η Θράκη είναι μια ιστορική και γεωγραφική περιοχή των Βαλκανίων στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Σήμερα, η σύγχρονη έννοια του όρου υποδηλώνει διεθνώς την περιοχή που εκτείνεται ανάμεσα στον Αίμο στα βόρεια, το Θρακικό πέλαγος στα νότια, τον Εύξεινο Πόντο και την Προποντίδα στα ανατολικά και τις οροσειρές της Κούλας (Κεντρική Ροδόπη) και της Ρίλας (Δυτική Ροδόπη) στα δυτικά. Περιλαμβάνει τη νότια Βουλγαρία (Βόρεια Θράκη), τη βορειοανατολική Ελλάδα (Δυτική Θράκη) και την ευρωπαϊκή Τουρκία (Ανατολική Θράκη). Η περιοχή της Θράκης βρέχεται από τη Μαύρη Θάλασσα, το Αιγαίο και την Προποντίδα. Στην Τουρκία, η ευρύτερη περιοχή καλείται επίσης Ρούμελη. Η Θράκη αποτελεί για την Ελλάδα τη μοναδική δίοδο από και προς την Ανατολή, μέσω της ξηράς.1

Το ελληνικό κομμάτι, στο οποίο ανήκει και η Κομοτηνή, καλύπτει μια έκταση 8.706 τετραγωνικών χιλιομέτρων και είναι ελαφρώς μεγαλύτερη από την Κρήτη. Διοικητικά διαιρείται στους νομούς Ξάνθης με πρωτεύουσα την Ξάνθη, Ροδόπης με πρωτεύουσα την Κομοτηνή και Έβρου με πρωτεύουσα την Αλεξανδρούπολη.

Στην Δυτική Θράκη, σήμερα κατοικούν Έλληνες χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ωστόσο υπήρξε έντονο σημείο πολιτικών συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων μέσα στον 19ο και στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο θρακικός χώρος αποτελεί έναν τόπο πλούσιο σε παραγωγικές/ βιοτεχνικές δυνατότητες και είναι σημαντικός κόμβος για εμπορικές συναλλαγές με την Δύση και την Ανατολή. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας αρχιτεκτονικής με μια μακρόχρονη ιστορική παράδοση, εμφανή και ενεργό παντού. Έτσι στην Δυτική Θράκη, μπορούμε να συναντήσουμε περιοχές όπου διαμορφώνεται η τελευταία φάση της παραδοσιακής οικιστικής δημιουργίας, με ζωντανές ρίζες αυτής της παράδοσης σε συνδυασμό με τις καταλυτικές δυνάμεις της νέας εποχής.

Η περιοχή αυτή συγκεντρώνει πολλές κοινωνικές ομάδες που συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο με αποτέλεσμα να υπάρχουν μικτοί και αμιγώς μουσουλμανικοί οικισμοί, οι οποίοι είναι λιγότερα ανεπτυγμένοι σε σχέση με τους άλλους. Οι μικτοί οικισμοί ή οικισμοί που κατοικούνται αποκλειστικά από χριστιανούς πολίτες είναι πιο οργανωμένοι, αφού οι περισσότεροι έχουν σχεδιαστεί και μελετηθεί με κοινόχρηστους χώρους.

Από τις τρεις μεγάλες πόλεις της Δυτικής Θράκης, η Κομοτηνή και η Ξάνθη, έχουν το κύριο στοιχείο που καθορίζει τον χαρακτήρα τους, την ύπαρξη της Μουσουλμανικής Μειονότητας. Η Ξάνθη χωρίζεται σε δύο τμήματα στο ανατολικό, που κατοικείται από μουσουλμανικό πληθυσμό με μονώροφες ή διώροφες κατοικίες, και στο δυτικό όπου κατοικούν χριστιανοί, με πολλές πολυκατοικίες. Παρόμοια εικόνα συναντάμε και στην πόλη της Κομοτηνής, όπου βορειοανατολικά κατοικούν μουσουλμάνοι ενώ δυτικά βρίσκονται οι χριστιανικές συνοικίες.

1 Χ. Μπακιρτζής & Δ. Τριαντάφυλλος, 1988, Θράκη, Αθήνα, Κοινωφελές Ίδρυμα ΕΤΒΑ - Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού – ΕΟΜΜΕΧ, σ. 4-5.

14

Εικ� 1 Θράκη: Ιστορική και γεωγραφική περιοχή και τα σύγχρονα σύνορα Ελλάδας, Βουλγαρίας, Τουρκίας.Το γεωγραφικό διαμέρισμα της Θράκης ςτην Ελλάδα. Ιδία επεξεργασία.

Εικ� 2 Χάρτης των οικισμών της Θράκης. Ιδία επεξεργασία.

15

2. Κομοτηνή 2.1. Γεωγραφικά στοιχεία

Η Κομοτηνή είναι χτισμένη στους πρόποδες του λόφου της Νυμφαίας, της οροσειράς Ροδόπης, ο οποίος αποτελεί εμπόδιο για τους κρύους ανέμους τον χειμώνα και πνεύμονα οξυγόνου και δροσιάς το καλοκαίρι. Στην Κομοτηνή αντίθετα με την ευρύτερη περιοχή, δεν εντοπίζονται ευαίσθητα ή προστατευόμενα οικοσυστήματα. Το περιαστικό δάσος Νυμφαίας, εκτείνεται σε απόσταση 4 χλμ. από το κέντρο της πόλης. Οι ποταμοί της περιοχής πηγάζουν από την οροσειρά, διαρρέουν την εύφορη πεδιάδα της Κομοτηνής και εκβάλλουν στη λίμνη Βιστονίδα και στο Θρακικό Πέλαγος.2

Το ήπιο ανάγλυφο της περιοχής δημιουργεί τρεις χείμαρρους που ενώνονται και καταλήγουν στη λίμνη Μητρικού, νοτιοδυτικά της Κομοτηνής. Ο δυτικός χείμαρρος (Ασπρόρεμμα) πηγάζει από το όρος Παπίκιο στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και κατά την κάθοδό του σχηματίζει τόξο δυτικά της πόλης, δίπλα στο οικισμό Ηφαίστου, δέχεται λύματα των σφαγείων και των χοιροτροφικών μονάδων της περιοχής, ενώ υφίσταται και ανεξέλεγκτη ρίψη απορριμμάτων στην κοίτη του. Ο χείμαρρος αυτός είναι γνωστός ως Βοσβόζης ή Πος-Πος (Poş-Poş). Ο ανατολικός χείμαρρος (Τρελοχείμμαρος), ο οποίος ονομαζόταν παλιά Ντελή Ιμπραήμ (Deli Ibrahim)3, έχει συνεχή παροχή σχεδόν σε όλο το έτος. Ο κεντρικός χείμαρρος (Μπουκλουτζά) πηγάζει από την ορεινή ζώνη των συνόρων και μέχρι την δεκαετία του 1970 διερχόταν από το κέντρο της πόλης.

O κεντρικός χείμαρρος ήταν το σύμβολο της πόλης για πολλά χρόνια. Ο Εβλιγιά Τσελεπή αναφέρει ότι «έτρεχε στο κέντρο της πόλης και χώριζε την πόλη στα δύο». Το ονομάζει Σικαρλί Τσάι ή Χείμαρρος Σικαρλί (Şikarlı Çay) και σημειώνει ότι υπήρχαν 5 ξύλινα γεφυράκια για τη διάσχισή του.4 Ο χείμαρρος αυτός είναι γνωστός ως Μπουκλουτζά5 και αποτέλεσε ζωτική πηγή διαμορφώνοντας την εικόνα της πόλης. Καθόρισε τη μορφή ανάπτυξής της από τα βυζαντινά χρόνια και μέχρι την δεκαετία του 1950, ήταν το βασικό χαρακτηριστικό της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και της πολεοδομίας της. Η πόλη δεν αντλούσε νερό από το ποτάμι, διότι όλα τα απορρίμματα κατέληγαν σε αυτό. Άλλωστε και η ονομασία του έχει ως ρίζα τη λέξη μποκλούκ, τούρκικη λέξη που αποδίδει την βρομιά του χειμάρρου.6 Ένα άλλο χαρακτηριστικό του ήταν ότι πλημμύριζε αρκετά συχνά. Για παράδειγμα, το 1784, μια σφοδρή βροχή προκάλεσε ξεχείλισμα του χειμάρρου με αποτέλεσμα να καταστραφούν 2 Π. Κ. Σοφιανού 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών.

3 Ντελή (Deli) στα τούρκικα σημαίνει τρελός, έτσι προέκυψε η σημερινή ονομασία του χειμάρρου.

4 Evliya Çelebi, 2003, Evliya Çelebi Seyahatnamesi 8. Kitap 1.Cilt( Τα ταξίδια του Εβλιγιά Τσελεμπή 8ο βιβλίο), S. A Kahraman -Y. Dağlı-R. Dankoff, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.

5 Σε αρκετές βαλκανικές πόλεις, Μπουκλουτζάς σήμαινε το ποτάμι των ακαθαρσιών.

R. Gavrilova, 1999, Bulgarian Urban Culture in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Selinsgrove and London, Susquehanna University Press and Associated University Press, p. 87. B. Κουτσούκος, 2000, Εθνοτικός Ανταγωνισμός και Χώρος στην Πολυπολιτισμική, Πτυχιακή Εργασία, Μυτιλήνη, Τμήμα Γεωγραφίας, σ 95.

6 Π. Κ. Σοφιανού, 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, σ.107-109.

16 περίπου 500 σπίτια και να γίνει αιτία για τον θάνατο ζώων και ανθρώπων,7 όπως και το 1959. Στις αρχές του 1970 επί χούντας, η πρώην κοίτη μετατράπηκε σε λεωφόρο με την ασφαλτόστρωσή της.

Το κλίμα στην Κομοτηνή είναι αρκετά ευνοϊκό καθώς βρίσκεται στο κέντρο του νομού και στο πεδινό τμήμα του, προστατεύεται από τα ψυχρά κύματα αέρα, τα οποία ανακόπτει η οροσειρά της Ροδόπης. Το κλίμα της τείνει προς το μεσογειακό και χαρακτηρίζεται ως μέτρια ψυχρό. Ο χειμώνας είναι σχετικά ήπιος θερμοκρασιακά, ενώ παρατηρούνται λίγες χιονοπτώσεις, κυρίως κύματα χιονιού που μεταφέρονται από το κοντινό λόφο της Νυμφαίας προς τη πόλη μέσω βόρειων ανέμων. Το καλοκαίρι είναι αρκετά θερμό και ξηρό, με σπάνιες βροχοπτώσεις μικρής διάρκειας αλλά σχετικά μεγάλης έντασης.8

Αισθητή είναι η σταδιακή μείωση πρασίνου μέσα στα χρόνια και η ανεπάρκεια ελευθέρων χώρων ως αποτέλεσμα έντονης ανοικοδόμησης. Η ερευνητική ομάδα Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών μελέτησε την κατάσταση του αστικού πρασίνου σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Ανάμεσα σε αυτές τις πόλεις εμφανίζεται και η Κομοτηνή με το μικρότερο ποσοστό με 1,94 % (Αθήνα 7%, Θεσσαλονίκη 4,50%) το 2014. Μια άλλη μελέτη που έχει γίνει αφορά την αναλογία του πρασίνου ανά κάτοικο. Σύμφωνα με την συγκεκριμένη μελέτη του Τμήματος Εδαφολογίας και Γεωργικής Χημείας η Κομοτηνή με 6,43 τμ/κάτοικο βρίσκεται στην χαμηλότερη θέση.9

2.2. Δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία

Ο Δήμος Κομοτηνής και η Δημοτική Ενότητα της Κομοτηνής ειδικότερα, αποτελούν σημαντικά κέντρα συγκέντρωσης πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής, με αυξητικές πληθυσμιακές τάσεις από πολύ παλιά. Ο Δήμος Κομοτηνής έχει μόνιμο πληθυσμό 66.919 κατοίκους, με το μεγαλύτερο ποσοστό κατοίκων, 50.990, να κατοικεί στην πόλη της Κομοτηνής.10 Ο πληθυσμός αποτελείται από ένα μεγάλο ποσοστό χριστιανών και ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό μουσουλμάνων, καθώς και από Αρμένιους και Αθίγγανους. Οι απογραφές που έγιναν μετά το 1961, δεν συμπεριέλαβαν τα ερωτήματα της θρησκείας και της μητρικής γλώσσας, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει με ακρίβεια ο πληθυσμός της μειονότητας σήμερα, και να βασιζόμαστε σε εκτιμήσεις.

Ο νομός Ροδόπης αποτελεί κρίσιμο οικονομικό, εμπορικό και συγκοινωνιακό κόμβο της Θράκης και βρίσκεται επί της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης και της Εγνατίας Οδού. Η Κομοτηνή κατάφερε να αναπτύξει την οικονομική της δύναμη, από τις αρχές του 20ου αιώνα, στον τομέα του εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου κυρίως μέσω του σιδηρόδρομου. Κύριες παραγωγές ήταν ο καπνός και τα σιτηρά, ενώ σημειώθηκε ανάπτυξη και στη κτηνοτροφία.

7 Β. Κουτσούκος, 2000, Εθνοτικός Ανταγωνισμός και Χώρος στην Πολυπολιτισμική, Πτυχιακή Εργασία, Μυτιλήνη, Τμήμα Γεωγραφίας, σ 91. Κωνσταντίνος Τρεμόπουλος, 1966, Η Κομοτηνή και οι αρχαιότητες της περιοχής της, Κομοτηνή, Μορφωτικός Όμιλος Κομοτηνής σ. 37-49.

8 Π. Κ. Σοφιανού, 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, σ.32-36.

9 Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προτείνει τουλάχιστον 9 τμ. πράσινου χώρου ανά κάτοικο πόλης.

10 Απογραφή του 2011.

17

Εικ. 3 Χάρτης με τους υπάρχοντες και πρώην χείμμαρο της Κομοτηνής που πηγάζουν από την οροσειρά της Ροδόπης. Ιδία επεξεργασία.

18 Από τότε έως σήμερα, με την εκτέλεση έργων υποδομής, εγκατάσταση βιομηχανικής περιοχής και κατάρτιση αναπτυξιακών προγραμμάτων, έχει αλλάξει η εικόνα και το επίπεδο της οικονομικής αναβάθμισης της περιοχής. Σήμερα μεγάλο ποσοστό των ατόμων της μειονότητας που κατοικούν στην ύπαιθρο συνεχίζουν να ασχολούνται με την καλλιέργεια και επεξεργασία καπνού.

Πρωτογενής Τομέας

Ο πρωτογενής τομέας του νομού κατέχει υψηλό ποσοστό απασχόλησης με τους κυρίαρχους κλάδους της οικονομικής δραστηριότητας να είναι η γεωργία, η κτηνοτροφία, η θήρα και η δασοκομία, όπου δραστηριοποιείται ο μισός πληθυσμός του. Το σύνολο της γεωργικής έκτασης χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια ετήσιων φυτών, κυρίως δημητριακών (σιτηρών) και βιομηχανικών φυτών (βαμβακιού και καπνού). Η καλλιέργεια του βαμβακιού εντοπίζεται στα νότια σε βαλτώδεις περιοχές του νομού. Η καλλιέργεια του καπνού εντοπίζεται στο βόρειο τμήμα, σε ορεινές περιοχές με άγονα χωράφια. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως ο Νομός Ροδόπης το 2003 ήταν η 5η παραγωγός περιοχή καπνού της Ελλάδας, με ποσοστό 7% της συνολικής παραγωγής, 8η παραγωγός βαμβακιού με ποσοστό 4% και 10η παραγωγός σιταριού με ποσοστό 4%.11

Στην πόλη της Κομοτηνής ο πρωτογενής τομέας δεν εμφανίζει τόσο υψηλή απασχόληση σε σχέση με το νομό, διότι η πόλη της Κομοτηνής αποτελεί έναν αστικό κέντρο με συμμετοχή στο εμπορικό τομέα και μεγάλη έμφαση στη μεταποίηση και στις υπηρεσίες.

Η ζωική παραγωγή είναι ο δεύτερος κλάδος του πρωτογενούς τομέα που συνεισφέρει σε μεγάλο ποσοστό στο οικοσύστημα της περιοχής παράλληλα και στην τοπική οικονομία, σε μικρότερο βαθμό ωστόσο από τις φυτικές καλλιέργειες. Διακρίνεται η εκτροφή βοοειδών, αιγοπροβάτων, χοίρων, πουλερικών, κουνελιών και η μελισσοκομία. Στην Κομοτηνή εκτρέφεται περίπου το 10% των προβάτων του νομού.12

Δευτερογενής Τομέας

Βασικός κλάδος του δευτερογενούς τομέα είναι αυτός της μεταποίησης. Η μεταποίηση αναπτύχθηκε στην Ελλάδα κυρίως μετά από τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς ήταν επιτακτική η ανάγκη για ταχεία οικονομική ανάπτυξη, για αντιμετώπιση της ανεργίας και για την ανασυγκρότηση της καταστραμμένης βιομηχανίας. Ωστόσο, λόγω πίεσης χρόνου και της ανάγκης για άμεση ανάπτυξη, παρατηρήθηκε μη κατανεμημένη συγκέντρωση της βιομηχανίας σε μεγάλα αστικά κέντρα, προκαλώντας την εμφάνιση της αστικοποίησης και της χωροταξικά μη ισόρροπης κατανομής των μεταποιητικών μονάδων.

Ωστόσο στη Θράκη και στο Νομό Ροδόπης, εξελίχθηκε αρκετά καλά συνεισφέροντας στην οικονομία της περιοχής. Το 1978 είχαν καταγραφεί 1.091 μονάδες μεταποίησης που απασχολούσαν 2.840 περίπου άτομα, ενώ το 1984, ο αριθμός των μονάδων ήταν 984 με 4.185 απασχολούμενους.

11 Λεβέντ Αχμέτ, 2015, Η μουσουλμανική μειονότητα στο Νομό Ροδόπης: Κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες και θρησκευτικές ετερότητες στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ, σ.21. Ερευνητικό Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης Νομού Ροδόπης, 2006.

12 Ερευνητικό Σχέδιο Στρατηγικής Ανάπτυξης Νομού Ροδόπης, 2006.

19 Η ανάπτυξη της βιομηχανίας και βιοτεχνίας γενικά στην Περιφέρεια, οφείλεται κυρίως στην κατασκευαστική και μεταποιητική δραστηριότητα. Το 1978 συστάθηκε η Βιομηχανική Περιοχή Κομοτηνής (ΕΤΒΑ ΒΙ.ΠΕ.), ανάμεσα στην Κομοτηνή και Αλεξανδρούπολη, σε απόσταση περίπου 10 χλμ. από την Κομοτηνή. Με έκταση 4.332 στρεμμάτων από τα οποία 2.847 αφορούν σε βιομηχανικά και βιοτεχνικά γήπεδα, αποτελεί μια από τις 31 Βιομηχανικές Περιοχές που βρίσκονται σήμερα υπό τη διαχείριση της ΕΤΒΑ ΒΙ.ΠΕ.13

Σήμερα η ΒΙ.ΠΕ. δεν έχει την ίδια δραστηριότητα όπως παλιά. Στις δεκαετίες ’80 και ’90 είχε χαρακτηριστεί ως ζώνη υψηλών κινήτρων και είχε ενταχθεί σε πολλούς αναπτυξιακούς νόμους. Πολλά από τα εργοστάσια τότε επιδοτήθηκαν, όμως λίγα χρόνια αργότερα μεταφερθήκαν στα Βαλκάνια. Οι εγκαταστάσεις των παλιών εργοστασίων εμφανίζουν σημάδια φθοράς, ενώ η ευρύτερη περιοχή δείχνει σημάδια εγκατάλειψης.

Τριτογενής Τομέας

Ο τριτογενής τομέας είναι ο πιο ανεπτυγμένος στην περιοχή μελέτης με την μεγαλύτερη συγκέντρωση εργατικού δυναμικού. Στο Δήμο Κομοτηνής, οι κλάδοι με την μεγαλύτερη συμμετοχή στην απασχόληση είναι το εμπόριο, οι επισκευές και η μεταποίηση, με τη δημόσια διοίκηση να ακολουθεί. Παρατηρείται μια δυσανάλογη με το οικιστικό μέγεθος έμφαση στην παροχή υπηρεσιών. Αυτό οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους. Αφενός, στο γεγονός ότι η περιοχή είναι έδρα της Περιφέρειας και άλλων διοικητικών και κρατικών οντοτήτων, όπως διάφορες υπηρεσίες, στρατόπεδα, επιμελητήρια, σχολή αστυνομίας και πανεπιστήμιο, η ύπαρξη των οποίων ενισχύει τη ζήτηση παροχής υπηρεσιών.14

13 Λεβέντ Αχμέτ, 2015, Η μουσουλμανική μειονότητα στο Νομό Ροδόπης: Κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες και θρησκευτικές ετερότητες στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ, σ. 29.

14 Π. Κ. Σοφιανού, 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, σ. 68-70.

20

3. Η πολεοδομική εξέλιξη της Κομοτηνής

Οι πρώτες γραπτές αναφορές για την ύπαρξη της πόλης της Κομοτηνής χρονολογούνται στις αρχές του 14ου αιώνα. Όμως ευρήματα όπως ο επιτύμβιος βωμός του 4ου αιώνα μ.Χ. και το ελληνιστικής εποχής δωρικό κιονόκρανο αποδεικνύουν ότι προϋπήρχε, αν και ατείχιστος, ένας οικισμός. Εάν σήμερα ισχυριστούμε ότι η Κομοτηνή είχε ιστορία δυο χιλιετών δεν θα ήμασταν μακριά από την ιστορική αλήθεια.15

Στο σημείο αυτό πριν ξεκινήσουμε την ανάλυση της πολεοδομικής εξέλιξης θα ήταν χρήσιμο να εξεταστεί της προέλευσης της ονομασίας της Κομοτηνής διότι στην συνέχεια θα χρησιμοποιείται η ονομασία που θα αντιπροσωπεύει την κάθε περίοδο. Μια από τις ενδιαφέρουσες εκδοχές είναι η άποψη του Εβλιγιά Τσελεπή. Ο Οθωμανός περιηγητής αναφέρει ότι είχε εγκατασταθεί στην περιοχή, συγκεκριμένα μέσα στο βυζαντινό κάστρο, ένας Εβραίος με όνομα Γκιουμλού-Τσιν (Gümlü Çin).16 Η δεύτερη ανατρέχει την μυθολογία και αποδίδει το όνομα στην κόρη του Θρακιώτη ζωγράφου Παρασείου, 5ος αιώνας π.Χ. Η εγκυρότερη όμως εκδοχή θεωρείται αυτή του Στίλπωνος Κυριακίδη, ο οποίος υποστηρίζει πως η πόλη πήρε το όνομά της από τον Βυζαντινό άρχοντα Κουμουτζή, που κατοικούσε στην περιοχή. Το Κουμουτζήνα δηλώνει τοπωνύμιο και πιο συγκεκριμένα, η κατάληξη –ηνά, συναντάται σε επίθετα και κύρια ονόματα στον ενικό (-ηνός) και δηλώνει τον τόπο καταγωγής, και στον πληθυντικό τα βυζαντινά τοπωνύμια.17 Το όνομα της πόλης παραποιήθηκε κατά την τουρκοκρατία, διότι οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να το προφέρουν σωστά και έτσι κατέληξε σε Γκιουμουλτζίνε ή Γκιουμουλτζίνα.18 Μέτα από την απελευθέρωσή της επικράτησε το όνομα, όπως το παρέδωσε ο Βυζαντινός ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς, Κομοτηνή.19

15 Μαρίνα Ζωγράφου, 2002, Αρχαία Σύγχρονη Κομοτηνή, Ροδόπη, Αθήνα, Γκοβόστης.

16 Evliya Çelebi, 2003, Evliya Çelebi Seyahatnamesi 8. Kitap 1.Cilt, S. A Kahraman -Y. Dağlı-R. Dankoff, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.

17 Στίλπωνος Π. Κυριακίδης, 1960, Περί την ιστορίαν της Θράκης: Ο Ελληνισμός των συγχρόνων Θρακών- Αι πόλεις Ξάνθη και Κομοτηνή, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών- Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, σ. 53-55.

18 Γκιομουλτζίνε (Gümülcine) ονομάζεται η Κομοτηνή στα τούρκικα μέχρι και σήμερα.

19 Ν. Μουτσόπουλος, 1987-1990, Ιστορική σκιαγραφία της Κομοτηνής, Κομοτηνή, Θρακική Επετηρίδα 7. Γ. Βασιλειάδης, Ε. Παπασωτηρίου, 2005, Το Κάστρο της Κομοτηνής: Ίχνος του παρελθόντος, ζωτικός χώρος του παρόντος και μια υπόθεση σχεδιασμού για το μέλλον, Κομοτηνή, Πολιτιστικός Σύλλογος Περιοχής Βυζαντινού Φρουρίου σ. 11. Μαρίνα Ζωγράφου, 2002, Αρχαία Σύγχρονη Κομοτηνή, Ροδόπη, Αθήνα, Γκοβόστης.

21

3.2. Βυζαντινά Χρόνια 324-1361

Σύμφωνα με τις έρευνες του Στίλπωνος Κυριακίδη, η Κομοτηνή περιγράφει ως πόλισμα, ή ένας μικρός οχυρωμένος οικισμός στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα . Ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της πόλης που αποδεικνύει την μακρόχρονη ιστορία της, είναι το βυζαντινό φρούριό της. Δεν υπάρχει σαφής ημερομηνία για την χρονολόγηση του κάστρου, αλλά σύμφωνα με τους βασικούς μελετητές20, συμφωνούν και το τοποθετούν στην υστερορρωμαϊκή /παλαιοχριστιανική περίοδο (3ος6ος αιώνας), βάσει της τειχοδομίας του αλλά και της οργάνωσης της κάτοψης του. Στις περισσότερες έρευνες αναφέρεται ότι το φρούριο είχε χτιστεί επί αυτοκράτορος Θεοδόσιου Α’. Αυτή η πληροφορία στηρίζεται στην ανεύρεση του Στίλπων Κυριακίδη, σε νεαρή ηλικία, της κεραμοπλαστικής επιγραφής σε πύργο της βόρειας πλευράς του κάστρου, που σήμερα είναι κατεδαφισμένος, η οποία έγραφε Θεοδοσίου κτίσμα. Έτσι θεώρησε τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θεοδόσιο Α’ (379-395) κτήτορα του κάστρου, χωρίς ωστόσο αυτό να τεκμηριώνεται περαιτέρω.21

Το φρούριο αρχικά είχε χτιστεί για να προστατεύει τη διασταύρωση της Εγνατίας οδού με τη Βουλγαρία. Αλλά όταν ο Βούλγαρος Τσάρος, κατά την εκστρατεία του το 1207, κατέστρεψε τον βυζαντινό οικισμό Μαξιμιανούπολη-Μοσυνούπολη οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν και να μετακομίσουν στο φρούριο της Κομοτηνής.

O οικισμός ήταν μονοκεντρικός και χαρακτηριζόταν πολυλειτουργικότητα και ομογένεια, έχοντας σαν όρια τα τείχη. Το φρούριο ήταν αρκετά μεγάλο για να φιλοξενήσει μέχρι και 350-400 άτομα στο τέλος της βυζαντινής εποχής.22 Η διάρθρωση του φρουρίου ήταν βασισμένη στα ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά πρότυπα. Η κύρια είσοδος ήταν στη νοτιοδυτική πλευρά, ενώ υπήρχε και μια δεύτερη στη νοτιοανατολική. Πριν από την κατάληψη από τους Τούρκους, έξω από την νοτιοδυτική είσοδο του κάστρου είχε αναπτυχθεί ένας χώρος πλατείας τυπικό σε όλες τις περιπτώσεις κάστρων που χτίστηκαν πάνω σε αρχαίο οικισμό. Μέσα στα τείχη υπήρχαν χάνια και μαγαζιά.23

Το κάστρο διατηρήθηκε αυτούσιο μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 1900. Καταστράφηκε μετά από την μικρασιατική καταστροφή. Το φρούριο αρχικά προστάτευε τους λίγους κατοίκους της περιοχής και τους περαστικούς που ταξίδευαν στην Εγνατία Οδό. Αργότερα κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, χρησίμευε ως ορμητήριο. Επομένως αποτελεί το πρώτο ίχνος οικιστικής οργάνωσης στην περιοχή.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο ο οικισμός επεκτείνεται έξω από τα τείχη του κάστρου, προς το νότο γύρω από το ποτάμι. Στο δρόμο δίπλα από τη δυτική πλευρά του φρουρίου, τη σημερινή Βενιζέλου, εγκαταστάθηκαν οι εύποροι της εποχής, για αυτό η περιοχή ονομάστηκε Βαρός (Βαρούσι) και αποτελούσε την αρχογειτονιά της τότε Κουμουτζήνας. Το Βαρούσι ερχόταν σε αντίθεση με την εικόνα των κτισμάτων στις όχθες του ποταμού, όπου βρίσκονταν κυρίως βυρσοδεψεία και μαγαζιά, ενώ γίνονταν και υπαίθρια παζάρια. Εκεί συσσωρεύονταν όλα τα απορρίμματα από τα μαγαζιά, και το 20 Κυριακόπουλος, Μουτσόπουλος, Τσουρής.

21 Γ. Βασιλειάδης, Ε. Παπασωτηρίου, 2005, Το Κάστρο της Κομοτηνής: Ίχνος του παρελθόντος, ζωτικός χώρος του παρόντος και μια υπόθεση σχεδιασμού για το μέλλον, Κομοτηνή, Πολιτιστικός Σύλλογος Περιοχής Βυζαντινού Φρουρίου σ. 11.

22 M. Khiel, 1996, Gümülcine, İstanbul, TDV İslâm Ansiklopedisi, σ. 268-270.

23 Γ. Βασιλειάδης, Ε. Παπασωτηρίου, 2005, Το Κάστρο της Κομοτηνής: Ίχνος του παρελθόντος, ζωτικός χώρος του παρόντος και μια υπόθεση σχεδιασμού για το μέλλον, Κομοτηνή, Πολιτιστικός Σύλλογος Περιοχής Βυζαντινού Φρουρίου.

22

Εικ. 4 Χάρτης Κομοτηνής Βυζαντινής εποχής. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 6 Παλιό καρτ-ποστάλ με μη σωζόμενη πύλη του βυζαντινού κάστρου.

Εικ. 5 Συμπληρωμένη κάτοψη του κάστρου και ένταξη στον αστικό ιστό. Ιδία Εικ. 7 Σημερινή κατάσταση του επεξεργασία. βυζαντινού κάστρου.

23 σημείο θεωρούνταν ιδιαίτερα μιαρό. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκε ένα εμπορικό κέντρο στην περιοχή της οδού Ερμού, η οποία διατηρεί τη μορφή της μέχρι σήμερα. Αργότερα εκεί εγκαταστάθηκαν κύριες διοικητικές λειτουργίες.

3.3. Οθωμανική Αυτοκρατορία 1361-1912

Σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές και τα διατάγματα των σουλτάνων προς τον Γαζή Εβρενός Μπέη, αποδεικνύεται ότι ο κατακτητής της περιοχής ήταν ο ίδιος. Ωστόσο, όσον αφορά την ημερομηνία κατάκτησης της Κουμουτζήνας, υπάρχουν διάφορες ημερομηνίες που ξεκινούν από το 1361. Σύμφωνα με τις Οθωμανικές πηγές φαίνεται ότι η Κουμουτζήνα τέθηκε υπό Οθωμανική κυριαρχία και έγινε το κέντρο αιχμής μετά από τις επιθέσεις του Γαζή Εβρενός Μπέη στα δυτικά αμέσως μετά από το 1371. Ξεκίνησε τότε η διαμόρφωση της Κομοτηνής με της αναπτυξιακές δραστηριότητες του κατακτητή και τη μεταφορά μουσουλμανικού-τούρκικου πληθυσμού από την Ανατολή.24 Κάποιες άλλες πηγές αναφέρουν ότι η πρώτη εισβολή πραγματοποιήθηκε το 1348 και η πόλη παραδόθηκε το 1361.25 Έτσι, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες έρευνες η ημερομηνία κατάκτησης τοποθετείται κάπου ανάμεσα στο 1364-1371.

Ξεκινάει τότε η περίοδος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που θα κρατήσει μέχρι το 1912. Χτίζονται αρκετά σημαντικά κτίρια που ορίζουν την πολεοδομία της Κομοτηνής. Οι πληθυσμοί οργανώνονται σε συνοικίες ανάλογα με τα εθνοτικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά τους. Τα κτίσματα δομούνται σε παράταξη στις όχθες του ποταμού Μπουκλουτζά με θέα σε αυτόν, ενώ οι δρόμοι χαράσσονται παράλληλα ή κάθετα στο ποτάμι. Οι εβραίοι και χριστιανοί είχαν εγκατασταθεί εντός των τειχών ενώ οι Τούρκοι κατοικούσαν στις γύρω περιοχές, στις μουσουλμανικές συνοικίες. Οι εβραίοι μάλιστα κατοίκησαν αποκλειστικά εντός του κάστρου μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.26

Οι Οθωμανοί, εκμεταλλευόμενοι τη στρατηγική θέση του Kαζά της Γκιουμουλτζίνας, στις αρχές του 15ου αιώνα μεταφέρουν σε αυτήν όλες τις διοικητικές και δημόσιες υπηρεσίες από τα Ύψαλα και από εκεί συνεχίζουν να ασκούν την πολιτική τους. Το φρούριο της πόλης με τα πανδοχεία και τα χάνια της εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως σταθμός ξεκούρασης των οδοιπόρων που διέσχιζαν την Εγνατία οδό. Η Εγνατία χρησιμοποιούνταν τόσο από τους ταξιδιώτες όσο και από τα στρατεύματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια εκστρατειών και επιδρομών. Οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι να φροντίσουν για την ασφάλεια, την καλή κατάσταση και την προσπελασιμότητα του δρόμου, για παράδειγμα, υπήρχαν κάποιου είδους φορολογικές διευκολύνσεις από την Υψηλή Πύλη.27

Στα μέσα του 15ου αιώνα η Γκιομουλτζίνα αρχίζει να δέχεται περιηγητές από όλο τον κόσμο με 24 C. Parlak, 2013, XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Gümülcine Kazasının İktisadı Durumu Üzerine Tespitler, Çanakkale, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, σ. 85-120.

25 Γ. Βασιλειάδης, Ε. Παπασωτηρίου, 2005, Το Κάστρο της Κομοτηνής: Ίχνος του παρελθόντος, ζωτικός χώρος του παρόντος και μια υπόθεση σχεδιασμού για το μέλλον, Κομοτηνή, Πολιτιστικός Σύλλογος Περιοχής Βυζαντινού Φρουρίου σ.13.

26 Γ. Βασιλειάδης, Ε. Παπασωτηρίου, 2005, Το Κάστρο της Κομοτηνής: Ίχνος του παρελθόντος, ζωτικός χώρος του παρόντος και μια υπόθεση σχεδιασμού για το μέλλον, Κομοτηνή, Πολιτιστικός Σύλλογος Περιοχής Βυζαντινού Φρούριο.

27 Απαλλαγή από έκτακτους φόρους. Κουτσούκος Β., 2000, Εθνοτικός Ανταγωνισμός και Χώρος στην Πολυπολιτισμική, Πτυχιακή Εργασία, Μυτιλήνη, Τμήμα Γεωγραφίας, σ 95.

24

Εικ. 8 Χάρτης Κομοτηνής Οθωμανικής εποχής. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 9 1. Εσκί Τζαμί, 2 Γενί Τζαμί, 3 Ιμαρέτ. Κατόψεις πηγή M. Khiel, 1971, The Turkish Monuments of Komotini and Serres, σ.415-462.

25 αποτέλεσμα να έχουμε τις σημαντικές αναφορές τους να περιγράφουν την πόλη. Το 1433, ο περιηγητής Bertrandon de la Broquière περιγράφει την Γκιομουλτζίνα ως μια όμορφη πόλη περιτριγυρισμένη από τείχη, δίπλα στις όχθες ενός μικρού ποταμού και το 1555, ο Pierre Belon αναφέρει ότι είχε ένα μικρό και ερειπωμένο κάστρο με ελληνική εκκλησία και έναν μικρό πληθυσμό.28 Κάποιοι εικάζουν ότι αναφέρεται στην Ιερά Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το συγκεκριμένο κτίσμα έχει το δάπεδο χαμηλότερα από τη στάθμη του εδάφους διότι εκείνη την εποχή απαγορευόταν το ύψος των άλλων κτιρίων να ξεπερνάνε τα τεμένη. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο ναός είναι φτιαγμένος από ξύλο, οι κίονές του είναι από κορμοί δέντρου, μέχρι και τα τόξα. Σήμερα ο ναός βρίσκεται σε καλή κατάσταση και έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Κατά το 1640 έχουμε τις σημαντικές αναφορές του περιηγητή Εβλιγιά Τσελεπή για την Γκιομουλτζίνα, ο οποίος μας δίνει ακριβείς και αξιόπιστες πληροφορίες για την εικόνα και τις λειτουργίες της πόλης. Η περίοδος ανάπτυξης της Γκιουμουλτζίνας πρέπει να είχε αρχίσει περίπου τον 16ο-17ο αιώνα. Ο περιηγητής αναφέρει ότι πραγματοποιούνταν ένα παζάρι στην περιοχή όπου υπήρχε το Παπάζ Κουγιουσού (Papaz Kuyusu).29 Σύμφωνα με τον περιηγητή, η Γκιουμουλτζίνα είχε εξελιχθεί σε μεγάλη πόλη με 16 μαχαλάδες, όσο και τα μουσουλμανικά τεμένη δηλαδή, και 4000 σπίτια, μονώροφα και διώροφα, χτισμένα ανάμεσα στους αμπελώνες. Αναφέρει ότι το βυζαντινό κάστρο δεν βρισκόταν σε καλή κατάσταση, δεν υπήρχαν ούτε όπλα ούτε οπλοστάσιο, διότι τώρα ήταν απλώς ένα φρούριο χωρίς στρατηγική σημασία. Μέσα στα τείχη του κάστρου ζούσαν πολλοί Εβραίοι. Υπήρχαν επίσης πολλοί Αθίγγανοι που ζούσαν ως σιδηρουργοί, μουσικοί ή ως μικροκλέφτες.30 Πολλά στοιχεία από την τότε αρχιτεκτονική μπορούμε να διακρίνουμε και σήμερα, κυρίως ως προς τη δομή των σπιτιών και συνοικιών, ενώ η εικόνα των μαχαλάδων δεν έχει αλλάξει πολύ.

Ως προς τα αρχιτεκτονήματα της πόλης, χτίστηκαν 16 τεμένη με μεγαλύτερο το Εσκί Τζαμί (Eski Cami)(1608-1609), όπου υπήρχε παλιά το παζάρι. Παρόλο που το Εσκί στα τούρκικα σημαίνει παλιό, το πρώτο τζαμί ήταν το Γενί Τζαμί (Yeni Cami),το οποίο σημαίνει καινούριο Τζαμί και είχε χτιστεί το 1585 με μια ιδιαίτερη Οθωμανική αρχιτεκτονική και με υλικά από την Aνατολή. Το Εσκί Tζαμί ονομάστηκε έτσι διότι επιβίωσε μετά από αρκετές πληγές κατά την βουλγαρική κατοχή.31 Πρόκειται για ένα σχετικά μικρό μονόχωρο τζαμί με απλές αναλογίες και κάλυψη από έναν τρούλο που στηρίζεται σε κυκλικό τύμπανο. Σύμφωνα με τις Οθωμανικές απογραφές (1892/93), στη θέση του συγκεκριμένου τζαμιού παλιά υπήρχε εκκλησία. Επίσης η απογραφή αναφέρει ότι το τζαμί επισκευάστηκε το 1853.32 Η σημερινή εικόνα του τζαμιού είναι το αποτέλεσμα της επισκευής διότι επεκτάθηκε τόσο πολύ που το αρχικό κομμάτι αποτελούσε μόνο το ιερό του τζαμιού. Ο λεπτός μιναρές και οι δυο εξώστες προστέθηκαν επίσης εκείνη την εποχή.33

Για να καλυφθούν οι θρησκευτικές ανάγκες των κατοίκων της ταχέως αναπτυσσόμενης πόλης, τον ίδιο αιώνα επισκευάστηκε και το Γενί Τζαμί. Η επέκταση έγινε στο βορειοδυτικό 28 M. Khiel, 1996, Gümülcine, İstanbul, TDV İslâm Ansiklopedisi, σ. 268-270.

29 Παπάζ Κουγιουσού σημαίνει το «Πηγάδι του Παπά».

30 M. Khiel, 1971, The Turkish Monuments of Komotini and Serres, σ.415-462.

31 Σύμφωνα με την μουφτεία, κατά την βουλγαρική κατοχή, τη δεκαετία του 1910, οι Βούλγαροι μετέτρεψαν το τέμενος σε εκκλησία και κατέστρεψαν μέρος του μιναρέ.

32 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009, Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya,İstanbul, Düzey Matbaacılık.

33 M. Khiel, 1971, The Turkish Monuments of Komotini and Serres, σ.415-462.

26 κομμάτι. Το αρχικό κομμάτι, το οποίο ήταν σε πολύ καλή κατάσταση, είναι ένα μικρό αλλά πλούσια διακοσμημένο μονόχωρο τζαμί. Ο τετράγωνος χώρος προσευχής του είναι διαστάσεων 11.40 επί 11.40 μ. Ο μιναρές βρίσκεται στη δυτική μπροστινή πλευρά, όπως συνηθίζεται. Προκειμένου να αποκτήσει μια πιο επιβλητική όψη, το τμήμα αυτό είχε επεκταθεί. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνταν μια στοά μπροστά από την αίθουσα της προσευχής, η οποία αποτελείται από την αίθουσα προσευχής με πέντε τετράγωνα διάχωρα, υποστηριζόμενα από έξι κολώνες. Είναι μια εικόνα που παρατηρείται συχνά στην Οθωμανική αρχιτεκτονική, η οποία στοχεύει στην ανάδειξη της μνημειακότητας του εξωτερικού χώρου του τζαμιού.

Αξιόλογο κτίσμα μέχρι την εποχή μας είναι το Ιμαρέτ. Χτίστηκε στο Βαρούσι κοντά στο Εσκί Τζαμί από τον Γαζή Εβρενός Μπέη. Λειτούργησε ως Πτωχοκομείο34, τζαμί και ως σχολείο μέχρι το 1913. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και αρχαιότερα Οθωμανικά μνημεία σε όλα τα Βαλκάνια. Το κτίριο αυτό είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα πρώιμης οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με τον M. Khiel, ανήκει στην ίδια κατηγορία των τζαμιών με κάτοψη σε σχήμα Τ (τύπου ζαβιγιέ-zaviye)35, αν και η κάτοψη του είναι αρκετά ιδιαίτερη. Αποτελείται από τρία διαφορετικά τμήματα. Το κεντρικό, διαστάσεων 10,74μ. επί 7,44 μ., καλύπτεται με ημισφαιρικό θόλο που εδράζεται σε χαμηλό οκταγωνικό τύμπανο μέσω τεσσάρων λοφίων, κατασκευασμένων με την τεχνική των πρισματικών τριγώνων/ σταλακτιτών (muqarnas/ μουκαρνάς). Στις δυο πλευρές της κεντρικής αίθουσας υπάρχουν τετράγωνα, θολωτά δωμάτια μικρότερων διαστάσεων, τα οποία συνδέονται με τον κεντρικό χώρο μέσω πυλών. Αυτά τα δωμάτια, τα οποία είναι το κύριο χαρακτηριστικό των κατόψεων σε σχήμα Τ, είναι χαμηλότερα από τον κεντρικό χώρο με τον τρούλο. Είναι ανοιχτός στη βόρεια πλευρά με δυο πλατιές παραστάδες που στηρίζουν ένα ψηλό ημικυκλικό τόξο και που ορίζουν το άνοιγμα. Η έδραση των τρούλων σε τετραγωνικής κάτοψης δωμάτια επιτυγχάνεται με ένα είδος κατασκευών, τα λεγόμενα τούρκικα τρίγωνα.36 Η όψη έχει πλάτος 24.20μ, ικανό για υποθέσουμε την ύπαρξη μιας στοάς με πέντε θόλους. Αλλά λογικά, όταν το μνημείο μετατράπηκε σε σταθμό παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, καταστράφηκε εντελώς. Η αρχική μορφή με τη κατάλληλη μελέτη μπορεί να ανακατασκευαστεί με σιγουριά, αν αφαιρεθούν οι προσθήκες σκυροδέματος και σιδήρου. Δεν βρέθηκε ίχνος του μιναρέ, αλλά αυτό είναι φυσιολογικό για κτίριο τέτοιου τύπου. Το Ιμαρέτ, πέρα από την αρχιτεκτονική του σημασία, συνέφερε και στην αναπτυξιακή εξέλιξη της πόλης, διότι σύμφωνα με τις Οθωμανικές απογραφές κατά το 1568-1569, το κτίριο είχε επεκταθεί περαιτέρω οδηγώντας στη φυσική ανάπτυξη της πόλης.37 Κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής μετατράπηκε σε παρεκκλήσιο τιμώμενο στο όνομα του Αγίου Βόριδος, όπως προκύπτει από εγχάρακτη επιγραφή με σλαβικούς χαρακτήρες, η οποία αποκαλύφθηκε στο τόξο του υπερθύρου της εισόδου του.38 Σήμερα το Ιμαρέτ «χάνεται» ανάμεσα στις σύγχρονες πολυώροφες οικοδομές, από τις οποίες προβάλλεται λίγο η στέγη του. Το κτίριο λειτουργεί ως Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μητροπόλεως Μαρωνείας και 34 Αν και παντού αναφέρεται ότι ήταν πτωχοκομείο Το Ιμαρέτ δεν διέθετε κλίνες, παρά μόνο τροφή για φτωχούς (συνήθως σούπα).

35 Zaviye, ονομάζεται μια θρησκευτική σχολή ή μοναστήρι. Ο όρος αντιστοιχεί στον ανατολικό όρο Medrese (Μεντρεσές).

36 Αυτός ο τρόπος ένωσης είναι χαρακτηριστικό της τούρκικης αρχιτεκτονικής, διότι δεν παρατηρείται αλλού.

37 M. Khiel, 1971, The Turkish Monuments of Komotini and Serres, σ.415-462.

38 Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Ιμαρέτ, < http://odysseus.culture.gr > [Πρόσβαση στις 12 Σεπτεμβρίου 2020].

27 Κομοτηνής και έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο.

Το 1801 γίνεται αναφορά στον πληθυσμό της Γκιουμουλτζίνας, σύμφωνα με την οποία στην πόλη κατοικούν Αρμένιοι, Έλληνες, Οθωμανοί και Εβραίοι, η πλειοψηφία των σπιτιών ανήκει στους Οθωμανούς. Σε μια οθωμανική πηγή, για τον Καζά της Γκιουμουλτζίνας, αναφέρονται 5.339 χριστιανοί, 30.517 μουσουλμάνοι, 1.712 τσιγγάνοι και καμία άλλη εθνοπολιτισμική ομάδα.39 Ο Doğan Kuban υποστηρίζει ότι ο κύριος λόγος για τις κοινωνικές και διοικητικές διαιρέσεις των γειτονιών είναι οι εθνικοί και οι θρησκευτικοί λόγοι, έτσι κάθε γειτονιά διαμορφώνεται γύρω από την δική της θρησκευτική δομή (τζαμί, εκκλησία).40

Η πυρκαγιά του 1867, αλλοίωσε το μισό σχεδόν εμπορικό κέντρο της πόλης και ο ανασχεδιασμός της δημιούργησε μια ορθοκανονικότητα στον ακανόνιστο ιστό της πόλης.41 Ο χωροταξικός ανασχεδιασμός διαφοροποίησε τον υφιστάμενο επαγγελματικό καταμερισμό, με τη μετεγκατάσταση κάποιων δραστηριοτήτων χωρίς τη διάσπαση των παραδοσιακών επαγγελματικών συγκεντρώσεων. Σύμφωνα με τον Μελίρρυτο, η νέα αγορά χρειαζόταν πεζοπορία 30-45 λεπτών για να διανυθεί περιμετρικά. Πρόκειται για μια περιοχή που εφαπτόταν στη νοτιοανατολική πλευρά του Γενί Τζαμιού. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, οικοδομήθηκε ο Πύργος του Ρολογιού, δώρο του σουλτάνου Αμπτούλ Χαμίτ Β΄, σύμφωνα με τα πρότυπα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Θεωρείται δείγμα του Οθωμανικού εκσυγχρονισμού με νεοκλασικά στοιχεία. Ο Πύργος του Ρολογιού χτίστηκε ακριβώς μπροστά από το Γενί Τζαμί και έγινε σημείο αναφοράς της πόλης. Το συγκρότημα τζαμί-πύργος βρίσκεται στην πιο ιστορική περιοχή του κέντρου της Κομοτηνής, με την πεζοδρομημένη εμπορική οδό Ερμού και την παραδοσιακή πλατεία με τα εργαστήρια του λευκοσιδήρου και του χαλκού, τα γνωστά ως τενεκετζίδικα και μαχαιράδικα. Το συγκεκριμένο σημείο της πόλης χαρακτηρίζεται από πλούσια ιστορικότητα και οι λειτουργίες του δίνουν ένα μοναδικό χρώμα στην αγορά της Κομοτηνής, με προϊόντα παραδοσιακά.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, το 1903-1910 κτίζονται αρκετά κτίρια για χρήσεις της εκπαίδευσης, διοίκησης και του στρατού. Συγκεκριμένα, στην περιοχή της σημερινής ταξιαρχίας και του δικαστικού μεγάρου, κτίστηκαν τότε το Διοικητικό, το Αστυνομικό και το Στρατιωτικό κέντρο της Γκιουμουλτζίνας. Επιπλέον, την ίδια περίοδο έγιναν επισκευές στη σκεπαστή γέφυρα, πάνω στην οποία κτίστηκαν δεκατέσσερα μαγαζιά.42 Κοντά στην πόλη εξακολουθούσαν να υπάρχουν τα βυρσοδεψεία, ενώ από την άλλη πλευρά υπήρχε η Μητρόπολη και ο Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στην αυλή του οποίου υπήρχε νεκροταφείο των χριστιανών, αφού ήταν η μοναδική εκκλησία, μαζί με τον Άγιο Γεώργιο.

39 B. Κουτσούκος, 2000, Εθνοτικός Ανταγωνισμός και Χώρος στην Πολυπολιτισμική, Πτυχιακή Εργασία, Μυτιλήνη, Τμήμα Γεωγραφίας.

40 Doğan Kuban, 1996, Ev üzerine felsefe kırıntıları, tarihten günümüze Anadolu’da konut ve yerleşme, İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, σ. 1-5.

41 Γ. Καραδήμου, 1997, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, σ. 94 και 110. Μ. Μελίρρυτος, 1871, Περιγραφή Ιστορική και Γεωγραφική υπ’ εκκλησιαστικήν έποψιν της θεοσώστου επαρχίας Μαρωνείας, Κωνσταντινούπολη: Εκ του Τυπογραφείου και Λιθογραφείου Ε. Καϊό.

42 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2009, Osmanlı Belgelerinde Batı Trakya,İstanbul, Düzey Matbaacılık.

28

Εικ. 10 Χάρτης χωρικής κατανομής συνοικιών της κώμης της Γκιουμουλτζίνας περι τα τέλη του 19ου αιώνα. Πηγή Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Χαρτογραφήσεις, Επιμέλεια Ιάκωβος Ζ. Ακτσόγλου. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 11 Η αγορά της Γκιουμουλτζίνας μετά την πυρκαγιά του 1867. Πηγή ΚαραδήμουΓερόλυμπου, 1997, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Βορειοελλαδικές Πόλεις στην Περίοδο των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων, Αθήνα, Τροχαλία, σελ. 249. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 12 Πύργος του ρολογιού στην αγορά

29

3.4. Νεότερη εποχή

Την περίοδο που η Οθωμανική αυτοκρατορία χάνει πια τη δύναμή της υπογράφονται σημαντικές συνθήκες που επηρεάζουν το μέλλον όλου του θρακικού κόσμου και της Κομοτηνής. Με την Συνθήκη των Σεβρών (10/08/1920) πραγματοποιήθηκε η τυπική καταχώρηση της Δυτικής Θράκης στην Ελλάδα. Λόγω της μικρασιατικής καταστροφής η Κομοτηνή και η περιφέρειά της δέχθηκαν μεγάλο αριθμό προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης μέχρι σήμερα.

Στις 23/07/1923 υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάννης η οποία καθιστούσε εφικτή τη διαμόρφωση των προϋποθέσεων για την ειρηνική συνύπαρξη των δυο κρατών. Η ανταλλαγή μειονοτήτων προκάλεσε μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Μετακινήθηκαν από την Μ. Ασία στην Ελλάδα 1.650.000 Τούρκοι υπήκοοι, ελληνικού ορθόδοξου θρησκεύματος και από την Ελλάδα στην Τουρκία 670.000 Έλληνες υπήκοοι, μουσουλμανικού θρησκεύματος. Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.

Εκείνη την εποχή, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1923-1944) η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται εκ νέου με διάφορα δημόσια έργα. Το 1933 έχουμε το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης το οποίο σχεδιάστηκε πάνω στις υπάρχουσες χαράξεις. Η Κομοτηνή το 1933, σύμφωνα με το σχέδιο πόλεως,43 περιλαμβάνει τους συνοικισμούς Ρέμβη, Σταθμό, Αρμένιο, Γενιτζέ Μαχαλέ, Κιρ Μαχαλέ, Γενί Μαχαλέ, Βιβλιοθήκη, Ανδρονίκου και το εμπορικό κέντρο της. Μετά το 1950 συνέχισαν να χτίζονται καινούριες υποδομές όπως νέα σχολεία, εργατικές κατοικίες. Το συγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο σχεδιάστηκε σύμφωνα με την πολεοδομική άποψη του Γερμανικού ορθολογισμού. Επειδή οι προσφυγικές συνοικίες είχαν σχεδιαστεί με βάση το Ιπποδάμειο σύστημα δεν εμφανίστηκε κανένα πρόβλημα στην προσαρμογή των περιοχών αυτών στο σχέδιο, αλλά στις μουσουλμανικές γειτονίες δεν ίσχυε το ίδιο. Το ρυμοτομικό σχέδιο αδιαφόρησε τελείως για την κατάσταση των μαχαλάδων και προέβλεπε μια ρυμοτομία τελείως διάφορη από τον προϋπάρχοντα ιστό, «αυτό βόλευε γιατί κάλυπτε και με νομιμοφάνεια την πολιτική έναντι της μειονότητας».44 Έτσι μέσα στα χρόνια ήταν πιο εύκολη η ανανέωση των προσφυγικών κατοικιών και από την άλλη οι μαχαλάδες δεν κατάφεραν να εξελιχθούν και έμειναν με χαμηλά σπίτια και ευτελή υλικά. Η Κομοτηνή συνεχίζει να χτίζεται μέχρι σήμερα σύμφωνα με αυτό το ρυμοτομικό σχέδιο.

Η περίοδος της δικτατορικής διακυβέρνησης (1967-1974) που πυροδοτήθηκε από τις εξελίξεις του Κυπριακού, είχε φέρει σε δύσκολη θέση από την αρχή την μειονότητα της Θράκης, «Κατά τη διάρκεια της επταετίας τα μέλη της μειονότητας υπέστησαν διπλή καταπίεση καθώς ως Έλληνες πολίτες θίγονταν από την περιστολή των δημοκρατικών τους δικαιωμάτων ενώ ως μέλη της μειονότητας υπέστησαν επιπλέον περιορισμούς των κοινωνικών και οικονομικών τους δικαιωμάτων».45 Οι περισσότεροι κάτοικοι από φόβο και την ταραχή που επικρατούσε, μετακόμισαν στην Τουρκία αφήνοντας πίσω όλα τους τα κτίσματα. Από την άλλη, αυτοί που παρέμειναν, δεν είχαν δικαιώματα και δεν μπορούσαν να αγοράσουν 43 Με βάση το ΦΕΚ 278, (26-9-1933).

44 <https://katsimigas.wordpress.com> [Πρόσβαση στις 2 Ιουλίου 2020].

45 Γ. Πατζανακίδης, 2020, Χούντα και μειονότητα, Διαθέσιμο στο <https://www.tiken.net/xounta-kai-meionotita> [Πρόσβαση στις 5 Ιουλίου 2020].

30

Εικ. 13 Χάρτης Κομοτηνής αρχές 20ου αιώνα. Ιδία επεξεργασία.

31 ή να κάνουν καμία παρέμβαση στα υπάρχοντα κτίσματά τους. «Η παρεμπόδιση αγοράς ακινήτων γινόταν με την ενεργοποίηση ενός μεταξικού νόμου που είχε περιπέσει σε αδράνεια και συγκεκριμένα του νόμου 1366/1938 ο οποίος απαγόρευε την αγορά ακινήτου στις παραμεθόριες περιοχές χωρίς άδεια. Οι μειονοτικοί συμπολίτες μας όμως αντιμετώπιζαν και πληθώρα περιορισμών κατά την έκδοση κάθε είδους αδειών, όπως η ουσιαστική άρνηση παροχής πολεοδομικών αδειών για επισκευές και ανεγέρσεις οικιών, οι δυσκολίες στην απόκτηση αδειών οδηγήσεως ή αδειών κατοχής τρακτέρ ή επαγγελματικών αδειών (π.χ. αγοραία οχήματα-ταξί, φορτηγά, άδειες πλανόδιων πωλητών) και ο αποκλεισμός από αγροτικά και άλλα δάνεια ενώ εντολές είχαν δοθεί προς τα αστυνομικά όργανα για «στενή παρακολούθησιν και οχλήσεις».46 Συγκεκριμένα κάποιοι αναφέρουν ότι, «Ήταν τόσο δύσκολες οι εποχές που όχι δεν μπορούσες να κάνεις κάποια επέμβαση ή να διορθώσεις κάτι στο σπίτι σου, δεν μπορούσες να κουνήσεις ούτε ένα τουβλάκι.» Η αγορά κτίσματος από τα άτομα της μειονότητας απαγορευόταν και ο μόνος τρόπος ήταν με την υπογραφή του Προσύμφωνου, το οποίο ήταν μια προπαρασκευαστική υποσχετική σύμβαση.

Ενώ οι συνοικίες των μελών της μειονότητας βρίσκονταν σε μια παύση αυτή την περίοδο, η πόλη συνέχισε να αναπτύσσεται. Κατά το 1960-1970 χτίστηκε το Δημαρχείο, η Νομαρχεία, πραγματοποιήθηκε η επέκταση του νοσοκομείου, διανοίξεις οδών, η πόλη άρχισε να επεκτείνεται νότια, και ιδρύθηκε το ΔΠΘ, με κέντρο την Κομοτηνή. Την δεκαετία του 196347 προστίθεται στην πόλη ο συνοικισμός Στρατώνες, είναι η βόρεια περιοχή της πόλης όπου το μεγαλύτερο κομμάτι της αποτελείται από στρατόπεδα. Με την ίδια επέκταση σχεδίου πόλεως προστίθεται και νοτιοανατολικά των ορίων της Κομοτηνής ένα μικρότερο κομμάτι της περιοχής του Νοσοκομείου. Στις αρχές του 1970 πραγματοποιείται η ασφαλτόστρωσή του Μπουκλουτζά. Η επικάλυψη του και η μετατροπή του σε κεντρική οδική αρτηρία άλλαξε την εικόνα της πόλης, αφού χαράχθηκαν μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, όπου χτίστηκαν ψηλά κτίρια και εγκαταστάθηκαν διάφορες χρήσεις, κατεδαφίστηκαν οι γέφυρες και κατ’ επέκταση και οι πρόχειρες κατασκευές που υπήρχαν εκεί, αποτινάσσοντας κατά κάποιο τρόπο το ανατολίτικο ύφος της πόλης από εκείνο το κεντρικό σημείο, και θέτοντας τις βάσεις για τη μετατροπή της σε μια πόλη ευρωπαϊκών καταγραφών.48

Πέρα από τις νόμιμες, έγιναν και παράνομες οικιστικές επεκτάσεις. Στα τέλη του 1970 και κυρίως το 1980 άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες αυθαίρετες κατοικίες. Αυξήθηκαν σημαντικά στα ανατολικά και βόρεια όρια της πόλης. Σημαντική αύξηση παρατηρήθηκε στην ευρύτερη περιοχή του οικισμού Κικιδίου, όπου εγκαταστάθηκαν οι Πομάκοι από τα ορεινά χωριά και ονομάστηκε η περιοχή, Περιοχή Αλωνίας (στα τούρκικα Harmanlık). Η περιοχή αυτή χρησιμοποιήθηκε ως αλωνότοπος και από εκεί πήρε το όνομά της. Σήμερα κατοικούν αρκετές οικογένειες, στις οποίες έχει παραχωρηθεί από τον Δήμο ύδρευση και ηλεκτροδότηση ενώ μέχρι πρόσφατα δεν υπήρχε δίκτυο αποχέτευσης και οι περισσότεροι δρόμοι ήταν χωματόδρομοι.49

Τη δεκαετία του 1980, αναπτύσσεται στα βορειοδυτικά όρια της πόλης η περιοχή της Νέας 46 Γ. Πατζανακίδης, 2020, Χούντα και μειονότητα, Διαθέσιμο στο <https://www.tiken.net/xounta-kai-meionotita> [Πρόσβαση στις 5 Ιουλίου 2020].

47 Με βάση με το ΦΕΚ 48, (9-4-1963).

48 Π. Κ. Σοφιανού, 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, σ.107-109.

49 < https://harmanlikmahallesi.wordpress.com > [Πρόσβαση στις 1 Ιουλίου 2020].

32

Εικ. 14 Χάρτης Κομοτηνής 20ος αιώνας. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 15 ΓΠΣ Κομοτηνής.

33 Μοσυνούπολης και εντάσσεται στον πολεοδομικό ιστό της Κομοτηνής. Εκείνη την εποχή γίνονται κάποιες μελέτες και έχουμε το έργο της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ και τη δημιουργία της Νέας Μοσυνούπολης, τη λεγόμενη Ζώνη Ενεργού Πολεοδομίας. Περίπου το 1983 ξεκινάει η μελέτη του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου της Κομοτηνής, αλλά η ύπαρξη μειονοτικών συνοικιών καθυστέρησε την έγκρισή του. Στις αρχές του 2012 εγκρίνεται η μελέτη του Γ.Π.Σ, το οποίο περιλαμβάνει την πολεοδομική οργάνωση περιμετρικά της πόλης, για την εγκατάσταση 53.960 κατοίκων, στις πολεοδομημένες και προς πολεοδόμηση περιοχές.

Συγκεκριμένα υπήρχαν 4 συνοικίες με 18 πολεοδομικές ενότητες και δημιουργήθηκαν ζώνες διαφορετικών χρήσεων με μέσα μεγέθη μικτής πυκνότητας οικήσεως και συντελεστή, ανάλογα την πολεοδομική ενότητα. Οι 4 συνοικίες αυτές είναι η: 1.Βορειοανατολική συνοικία με τις πολεοδομικές ενότητες 5, 6, 7 και 14 2.Βορειοδυτική συνοικία με τις πολεοδομικές ενότητες 1, 8, 9, και περιοχή της ΕΚΤΕΝΕΝΠΟΛ, δηλαδή 15 και 13.

3.Νότια συνοικία με τις πολεοδομικές ενότητες 2, 3, 16 και 17.

4.Ανατολική συνοικία με τις πολεοδομικές ενότητες 4,11,12 και 18

Προβλέπονται δύο γραμμικές Ζώνες Βιομηχανικού Πάρκου στις παλιές εθνικούς οδούς προς Ξάνθης και Αλεξανδρούπολης, δηλαδή δυτικά και ανατολικά όπου θα υπάρχουν χρήσεις όπως ξενοδοχεία, γραφεία και υπηρεσίες, θρησκευτικοί χώροι.50 Τέλος, η έγκριση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου στην Κομοτηνή ήταν αρκετά σημαντική για την εξέλιξη της πόλης και την αντιμετώπιση προβλημάτων στο κέντρο και στην περιφέρεια της.

50 Π. Κ. Σοφιανού, 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, σ.140-142.

34

3.5. Σήμερα

Από την ανάλυση της πολεοδομικής εξέλιξης της Κομοτηνής διαφαίνεται ότι η σημερινή εικόνα της πόλης έχει αλλάξει και συνεχίζει να αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς. Όπως συμβαίνει στις περισσότερες πόλεις της Ελλάδας, η παραδοσιακή εικόνα χάνεται και το σύγχρονο, μερικές φορές, «μόρφωμα» που εμφανίζεται δεν σέβεται το παρελθόν και την πλούσια ιστορία της περιοχής. Έτσι χάνουμε σιγά σιγά τις ιδιαιτερότητες της πόλης η οποία γίνεται «μια σαν τις άλλες». Από τη μια το φαινόμενο του κοινωνικού και χωρικού αποκλεισμού, από την άλλη η αυστηρή παραδοσιακή δομή της μειονότητας που αντιστάθηκε σθεναρά στις αλλαγές είχαν και τα πλεονεκτήματά τους. Κάποιοι μαχαλάδες κράτησαν την παραδοσιακή εικόνα. Βέβαια κάποιες από αυτές έπεσαν «θύμα» θεσμού της αντιπαροχής.

Σύμφωνα με τον Doğan Kuban, οι αυτό-αναπτυγμένες πόλεις, όπως η Κομοτηνή, είναι σχεδόν αδύνατο να έχουν μια συγκεκριμένη γεωμετρία.51 Ο λόγος είναι ότι κατά την Οθωμανική περίοδο νομάδες εγκαταστάθηκαν στην περιφέρεια και όχι στο κέντρο της πόλης. Η εγκατάσταση διαφορετικών πληθυσμών σε διαφορετικές περιοχές και σε διαφορετικές περιόδους, εμπόδισε την ομαλή και οργανωμένη αστικοποίηση της πόλης.52

Περπατώντας σήμερα στην Κομοτηνή δημιουργείται η αίσθηση μιας πόλης νοερά διχοτομημένης. Συναντάμε ένα κέντρο που έχει διαμορφωθεί σύμφωνα με τα πρότυπα μιας περιφερειακής πανεπιστημιακής πόλης, προκειμένου να ανταποκριθεί στις καταναλωτικές και ψυχαγωγικές απαιτήσεις του νεαρού κόσμου που φιλοξενεί, περιτριγυρισμένο από γειτονιές και μαχαλάδες με διαφορετικά χαρακτηριστικά.

Εικ. 16 Οδός Φιλίππου 2020-1968 Ιδία επεξεργασία.

51 Doğan Kuban, 1996, Ev üzerine felsefe kırıntıları, tarihten günümüze Anadolu’da konut ve yerleşme, İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, σ. 1-5.

52 Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

35

Εικ. 17 Οδός Νικ. Ζωίδη 2020-1990 Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 18 Περιοχή Γιαρίμ Τσινάρ 2020-1968. Ιδία επεξεργασία.

1

ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ 1.1 Μειονότητες 1.2 Επιρροές του τρόπου ζωής της μειονότητας στην χωρική οργάνωση

37

1.1. Μειονότητες

Η μειονότητα της Δυτικής Θράκης αποτελεί την μοναδική μειονότητα εντός ελληνικής επικράτειας η οποία αναγνωρίζεται επίσημα από το Ελληνικό κράτος. Η αναγνώριση έγινε σύμφωνα με τη Σύμβαση που αφορούσε την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και υπεγράφη τον Ιανουάριο του 1923 στη Λωζάννη, και η οποία αναφερόταν στα δικαιώματα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων στην Τουρκία και στα αντίστοιχα της μουσουλμανικής μειονότητας στην Ελλάδα.1

Η Μουσουλμανική Μειονότητα προέρχεται ιστορικά από τρεις διαφορετικές εθνοτικές και γλωσσικές ομάδες τους Μειονοτικούς Τούρκους, τους Πομάκους και τους Αθίγγανους. Το μοναδικό στοιχείο που ενώνει τις επιμέρους ομάδες είναι η κοινή θρησκεία, το Ισλάμ.2 Η ισλαμική πίστη βασίζεται σε έναν τρόπο ζωής που διέπεται με αυστηρούς κανόνες, στηρίζοντας την έννοια της ιδιωτικότητας. Για αυτό τον λόγο η κάθε επιμέρους ομάδα θεωρείται κατά ένα επίπεδο απομονωμένο και «κλειστό».

Ο πληθυσμός της στην απογραφή του 19513 ανερχόταν σε 94.207 κατοίκους, από τους οποίους 67.099 Μειονοτικοί Τούρκοι, 26.592 Πομάκοι και 15.116 Αθίγγανοι. Για τον σημερινό αριθμό της μειονότητας δεν υπάρχουν επίσημα απογραφικά στοιχεία. Ο αριθμός τους υπολογίζεται ανεπίσημα σε 107.000 κατοίκους περίπου, με την εξής κατανομή: 57.000 Μειονοτικοί Τούρκοι, 32.000 Πομάκοι, 18.000 Αθίγγανοι.4

i. Οι Πομάκοι

Όσον αφορά την καταγωγή τους υπάρχουν τρεις διαφορετικές εκδοχές από τις τρεις γειτονικές χώρες. Οι Πομάκοι5 θεωρούνται από τους Βούλγαρους ιστοριογράφους εξισλαμισμένοι Βούλγαροι. Αυτό μαρτυρείται και στην ονομασία «Βουλγαρομωαμεθανοί» που τους αποδίδεται από την δεκαετία του ’30 και εξής.6 Οι Έλληνες διανοούμενοι τους συνδέουν με ένα ονομαστό κεφάλαιο εθνικής ελληνικής ιστορίας, με τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Σύμφωνα με τους Έλληνες η λέξη «Πομάκος» αποτελεί παράφραση της λέξης «Απόμαχος», όπως χαρακτηρίζονταν «οι στρατιώτες του πολέμαρχου, οι οποίοι μετά το θάνατο του επέστρεψαν από τη μακρινή Ανατολή στην 1 Κ. Λαλένης, Ι. Φραγκόπουλος, Ι. Κιοσσές, Ι. Κηπουρός, 2012, Εθνο-πολιτισμική ετερότητα, κοινωνικές δομές και πολεοδομική οργάνωση στους μειονοτικούς οικισμούς της Θράκης, Γεωγραφίες, Νο 20, σ. 117-138.

2 Λεβέντ Αχμέτ, 2015, Η μουσουλμανική μειονότητα στο Νομό Ροδόπης: Κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες και θρησκευτικές ετερότητες στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ, σ.12.

3 Κ. Γ. Ανδρεάδης, 1956, Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.

4 Κ. Λαλένης, Ι. Φραγκόπουλος, Ι. Κιοσσές, Ι. Κηπουρός, 2012, Εθνο-πολιτισμική ετερότητα, κοινωνικές δομές και πολεοδομική οργάνωση στους μειονοτικούς οικισμούς της Θράκης, Γεωγραφίες, Νο 20, σ. 117-138.

5 Σύμφωνα με τους Βουλγάρους προέρχεται από την βουλγαρική λέξη pomagam, η οποία σημαίνει βοηθώ.

6 Σεβαστή Τρουμπέτα, 2001, Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Το παράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων, Αθήνα, Κριτική Α.Ε. &ΚΕΜΟ, σ.82.

πατρίδα τους.» Τέλος, σύμφωνα με τους Τούρκους ιστοριογράφους θεωρούνται απόγονοι Κουμάνων και Πετσενέγκων, που εγκαταστάθηκαν στο χώρο των Βαλκανίων τον 11ο αιώνα.7 Οι Πομάκοι δεν έχουν γραπτή γλώσσα, μιλάνε την πομάκικη.8 Στην θρησκεία τους η πλειονότητα είναι μουσουλμάνοι σουνίτες, όμως υπάρχουν και οι Κιζηλμπάσηδες Πομάκοι, μουσουλμανικής θρησκείας, αλλά με τελείως διαφορετικά είδη προσευχής από τους σουνίτες μουσουλμάνους.9

Στην περιοχή της μελέτης οι Πομάκοι εγκαταστάθηκαν περίπου το 1970 από τα ορεινά χωριά της Ροδόπης, βορειοανατολικά της Κομοτηνής, στην περιοχή Αλωνίας (Harmanlık). Η περιοχή είναι «αποκομμένη» από άλλες γειτονίες της μειονότητας λόγω της διαφορετικότητας του τρόπου ζωής των κατοίκων της. Η διαφοροποίηση όμως αυτή δεν φαίνεται στην δομή των μαχαλάδων, διότι σχεδόν όλοι οι μαχαλάδες χαρακτηρίζονται από αυθαίρετες οικοδομές, αλλά τα οικοδομικά τετράγωνα δεν είναι τόσο ακανόνιστα όπως στους μαχαλάδες των Μειονοτικών Τούρκων.

ii. Οι Αθίγγανοι

Οι Αθίγγανοι εμφανίζονται στην περιοχή της Θράκης τον 11ο αιώνα. Τα χαρακτηριστικά της γλώσσας και των θρησκευτικών παραδόσεών τους, δείχνουν ότι μετά από την εγκατάσταση στη Θράκη επηρεάστηκαν από τον Χριστιανισμό και από την Ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό. Σήμερα, οι Αθίγγανοι της Κομοτηνής είναι μουσουλμάνοι, σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Οι περισσότεροι γνωρίζουν και τις δύο γλώσσες, τα Τούρκικα και τα Ελληνικά, αλλά μεταξύ τους μιλάνε Ρομανί ή Ρομανές.10

Είναι μια από τις ομάδες που αντιμετώπισε ακραίες καταστάσεις οικονομικού και πολιτιστικού αποκλεισμού. Οι κοινότητες τους βρίσκονται συνήθως στα περίχωρα μεγάλων πόλεων ή σε μικρά απομακρυσμένα χωριά. Στην Κομοτηνή, οι περισσότεροι κατοικούν στον οικισμό Ηφαίστου, ενώ υπάρχει και μια παράνομη περιοχή νοτιοανατολικά της πόλης, η συνοικία Αλαν-Κουγιού (Alan Kuyu).11 7 Ευστράτιος Ζεγκίνης, 1994, Οι μουσουλμάνοι αθίγγανοι της Θράκης, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου σ. 54. Σεβαστή Τρουμπέτα, 2001, Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Το παράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων, Αθήνα, Κριτική Α.Ε. & ΚΕΜΟ, σ. 83.

8 Νοτιοσλαβικό ιδίωμα, με πολλές λέξεις βουλγαρικής προέλευσης. Στους οικισμούς του Ν. Ξάνθης και Ν. Έβρου χρησιμοποιείται αρκετά η πομάκικη γλώσσα, ενώ στον Ν. Ροδόπης μιλάνε τούρκικα.

9 Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

10 Μία γλώσσα που περιλαμβάνει ελληνικές, τούρκικες και ρουμάνικες λέξεις. Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

11 Alan Kuyu στα τούρκικα σημαίνει «πηγάδι στην αλάνα» και συμφώνα με τις προφορικές ιστορίες υπήρχε ένα πηγάδι στην συγκεκριμένη περιοχή.

Ch. Mechmet, 2012, Urban Development of Komotini Mapping of Multiculturalism and Social Segregation of the Urban Area, Paper, CAUMME 2012 International Symposium, Istanbul, Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi. Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

39

Στον οικισμό Ηφαίστου και στην συνοικία Αλαν-Κουγιού, στην οποία όλες οι κατασκευές είναι αυθαίρετες, οι συνθήκες διαβίωσης είναι αρκετά δύσκολες. Σε αυτή την μελέτη έχει κριθεί αρκετά ιδιαίτερη η περίπτωση των Αθιγγάνων με αποτέλεσμα να μην γίνει περαιτέρω αναφορά στα πολεοδομικά χαρακτηριστικά των συνοικισμών τους.

iii. Μειονοτικοί Τούρκοι

Οι Μειονοτικοί Τούρκοι, ως επιμέρους εθνοτική ομάδα, αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της μειονότητας της Δυτικής Θράκης και ιδιαίτερα του νομού Ροδόπης. Κατάγονται από μουσουλμανικές ομάδες που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, κάποιοι θεωρούνται και πρόσφυγες οθωμανικής καταγωγής, από τα Βαλκάνια που εγκαταστάθηκαν στην Δυτική Θράκη. Μιλούν την τούρκικη γλώσσα και θρησκευτικά είναι μουσουλμάνοι σουνίτες.12

Εικ. 19 Χάρτης συνοικιών Κομοτηνής. Ιδία επεξεργασία.

12 Λεβέντ Αχμέτ, 2015, Η μουσουλμανική μειονότητα στο Νομό Ροδόπης: Κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες και θρησκευτικές ετερότητες στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ, σ.12.

40

1.2 Επιρροές του τρόπου ζωής της μειονότητας στην χωρική οργάνωση

Τα μέλη μιας μειονότητας συνήθως διαφοροποιούνται από το κοινωνικό σύνολο όπου εντάσσονται. Η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να στηρίζεται σε φυσικά ή κοινωνικό-πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Κάποιες ιδιαιτερότητες που προσδιορίζουν την ταυτότητα του ατόμου, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, ιδεολογία, ο τρόπος ντυσίματος κ.α. εμβαθύνουν τον διαχωρισμό και την διάκριση ανάμεσα στα άτομα της μειονότητας και της πλειονότητας. Στην περιοχή μελέτης όπου υπάρχουν όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι αναμενόμενος ο έντονος διαχωρισμός των ομάδων.

13

Στην Δυτική Θράκη τα μέλη της μειονότητας ενώνονται γύρω από την κοινή θρησκεία, το Ισλάμ. Το Ισλάμ είναι μια θρησκεία με αυστηρούς θρησκευτικούς κανόνες που προϋποθέτει εξολοκλήρου αφοσίωση και έναν τρόπο ζωής με βάση «την υπέρτατη νομοθετική και συνταγματική πηγή», το Κοράνι.14 Για τα μέλη της μειονότητας η θρησκεία, ως το βασικό χαρακτηριστικό διαφοροποίησης παίζει σημαντικό ρόλο, διότι διατηρώντας τα ήθη και τα έθιμα τους, διατηρούν και την πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα. Έτσι υπάρχει μια προσπάθεια τήρησης όλων των κανόνων, κάτι που επηρεάζει την φυσιογνωμία της κατοικίας αλλά και ολόκληρης τη δομής του μαχαλά.

Το Ισλάμ προσδιορίζει και επηρεάζει την θέση της γυναίκας που περιορίζεται στα όρια της κατοικίας. Ο άντρας είναι υπεύθυνος για τις δουλειές του έξω κόσμου, ενώ η γυναίκα είναι αυτή που κυριαρχεί και ελέγχει μέσα στο σπίτι. Εξού και πολλές τούρκικες παροιμίες όπως «τη φωλιά την κάνει το θηλυκό πουλί» . Με βάση το φύλο διαμορφώνονται και οι χώροι κυριαρχίας. Ο μαχαλάς είναι το βασίλειο του άντρα, και «η γυναίκα είναι η κεντρική κολώνα του σπιτιού».15 Το σπίτι διαμορφώνεται ανάλογα με τις ανάγκες εκείνης, τηρώντας πάντα τους θρησκευτικούς νόμους του Ισλάμ. Στο τρίτο κεφάλαιο θα γίνει λεπτομερής ανάλυση της θέσης της γυναίκας μέσα στην κατοικία.

13 Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

14 Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

15 Παροιμία αναφερόμενη στο P. Bourdieu, 1979, The Kabyle house or the world reversed, Cambridge, University Press: Cambridge, σ. 137. Βάνα Τεντοκάλη, 1989, Η οργάνωση του χώρου και της κατοικίας ως έκφραση της δομής της οικογένειας. Η περίπτωση της Οργάνης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, σ. 125.

41

2

ΧΩΡΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ 2.1 Οι μαχαλάδες 2.2Οι γειτονιές

43

Στο κεφάλαιο αυτό θα αναλυθούν όλες οι συνοικίες της Κομοτηνής με χρονολογική σειρά. Αρχικά θα γίνει μια περιγραφή των μαχαλάδων της Κομοτηνής αλλά λόγω έλλειψης αρχειακού υλικού η μελέτη συμπληρώθηκε με επιτόπια έρευνα και φωτογραφικό υλικό. Επίσης πολλές πληροφορίες στηρίχθηκαν στις προφορικές μαρτυρίες. Στη συνέχεια θα αναλυθούν και οι προσφυγικοί συνοικισμοί για τους οποίους βρέθηκε αρχειακό υλικό και η έρευνα ήταν πιο «εύκολη». Τέλος θα αναλυθεί περιληπτικά και η περιοχή της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Για τις χριστιανικές συνοικίες θα γίνει μια αναφορά και στις κατοικίες αλλά η λεπτομερής ανάλυση του μουσουλμανικού σπιτιού θα γίνει στο επόμενο κεφάλαιο.

2.1 Οι μαχαλάδες

Η λέξη μαχαλάς προέρχεται από την τούρκικη λέξη mahalle,η οποία στο λεξιλόγιο αναφέρεται ως «προσγείωση κάπου, εγκατάσταση» και αναφέρεται σε μικρούς οικισμούς που έχουν δημιουργηθεί για μόνιμη ή προσωρινή διαμονή, δηλαδή στις γειτονιές. Οι μαχαλάδες ήταν κοινωνικές, φυσικές και διοικητικές μονάδες με αυτόνομο σύστημα οργάνωσης και είχαν σημαντικό αντίκτυπο στη διαμόρφωση της πόλης. Όσοι ζούσαν στον ίδιο μαχαλά ήταν υπεύθυνοι ο ένας για τον άλλον και είχαν κοινωνική αλληλεγγύη. Για παράδειγμα αν προσπαθούσαμε να δώσουμε έναν ορισμό χρησιμοποιώντας τα θεσμικά στοιχεία, ο μαχαλάς αποτελεί έναν μικρό οικισμό με δικό του τζαμί, σχολείο, κρήνη, χαμάμ, μανάβικο, καφενείο και παιδική χαρά (πάρκο). Από αυτή την άποψη, ο μαχαλάς αποτελεί την μικρότερη φυσική μονάδα της πόλης.1

Στις Οθωμανικές πόλεις, ο κάθε κάτοικος ταυτιζόταν με τον μαχαλά του. Ο μαχαλάς αποτελεί τον ανοιχτό προς τα μέσα, κλειστό προς τα έξω χώρο κατοικίας. Έτσι ο καθένας είναι στενά συνδεδεμένος με τον μαχαλά που ζει. Ο κάθε μαχαλάς αποτελείται από ομοιογενή άτομα, με τάση προστασίας από τον έξω κόσμο και κλειστός στους «ξένους». Δεν θα ήταν λάθος να ορίσουμε τους κατοίκους της γειτονιάς ως μια κοινότητα που είναι ενωμένη, μοιράζεται την ίδια μοίρα και έχει κοινά δικαιώματα και ευθύνες. Με το πέρασμα του χρόνου οι γειτονιές αυτές άρχισαν να χάνουν την παραδοσιακή τους ταυτότητα και μετατράπηκαν σε ετερογενείς χώρους, χωρίς τον προστατευτικό και ασφαλή τους χαρακτήρα.

Συγκεκριμένα στην περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο μαχαλάς ήταν το κομμάτι της πόλης όπου κατοικούν άτομα που προσεύχονται στο ίδιο τζαμί. Σύμφωνα με τον İlber Ortaylı, «Σε αντίθεση με σήμερα, η οικογένεια έχει μια εθνο-θρησκευτική σχέση με το μαχαλά στο οποίο κατοικεί. Διότι σε αυτή την κοινότητα ο ένας είναι εγγυητής του άλλου. Τέλος, αυτή η κοινότητα είναι μια μονάδα που εκπληρώνει συλλογικά ορισμένες υποχρεώσεις ενώπιον του κράτους, είναι υπεύθυνη για τη διασφάλιση της δημόσιας τάξης και εκπλήρωσης δημοσίων έργων».2

Ενώ οι μαχαλάδες χαρακτηρίζονται από αυστηρή κοινωνική οργάνωση και συνεργασία μεταξύ των κατοίκων, αυτή η οργάνωση απουσιάζει από την πολεοδομία. Δεδομένου ότι δεν υπήρχαν δημοτικοί θεσμοί στις ισλαμικές πόλεις η αστικοποίηση των μαχαλάδων ήταν ανοργάνωτη και χωρίς 1 Ömer Düzbakar, 2003, Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri, Bursa, Sosyal Bilimler Dergisi, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi.

2 İlber Ortaylı, 2004, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul, Pan Yayıncılık.

44 σχέδιο. Έτσι έχουν προκύψει οι ακανόνιστοι δρόμοι και τα σοκάκια που δεν καταλήγουν πουθενά.3 Οι αδιέξοδοι δρόμοι αν και θεωρούνται στη Δύση μη ασφαλείς περιοχές, αντίθετα στην Οθωμανική αυτοκρατορία ελέγχονταν από την πιο προνομιούχα οικογένεια της γειτονιάς διότι οι κατοικίες τους βρίσκονταν εκεί, παρέχοντας υψηλή προστασία και έλεγχο. Η αίσθηση της ιδιωτικότητας που κυριαρχεί στα σοκάκια ενδυναμώνεται περισσότερο στους αδιεξόδους. Είναι δυνατόν να περιγραφούν οι αδιέξοδοι δρόμοι ως ιδιωτικοί που εκτείνονται από τον κεντρικό δρόμο της γειτονιάς έως το προνομιούχο σπίτι. Σύμφωνα με τον Doğan Kuban, ο κύριος λόγος σχηματισμού αδιέξοδων δρόμων θεωρείται η ατομικιστική στάση στην επιλογή τοποθεσίας των κατοικιών.4 Η ανάγκη της ιδιωτικής ζωής και ασφάλειας αντανακλάται στους δρόμους, όχι μόνο διακόπτοντας την φυσική αλλά και την οπτική επικοινωνία. Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό των μαχαλάδων που συνδέεται με την ανάγκη αυτή είναι η ύπαρξη υψηλών αυλότοιχων γύρω από τα σπίτια. Οι περιφράξεις αυτές απομονώνουν εντελώς την ζωή μέσα στο σπίτι από τον «έξω κόσμο» διαφυλάσσοντας έτσι την αρετή και την τιμή της γυναίκας. Αυτό συνδέεται άμεσα με την θέση της γυναίκας, η οποία απαγορευόταν να βγαίνει έξω ή να έρχεται σε επαφή με τον «έξω» κόσμο, χωρίς την κατάλληλη ενδυμασία.

Σήμερα περπατώντας στα σοκάκια των μαχαλάδων της Κομοτηνής παρατηρούμε ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες με αυτούς της Οθωμανικής περιόδου. Η χρήση που κυριαρχεί στους μαχαλάδες είναι η κατοικία. Οι περιτοιχισμένες αυλές καθιστούν αδύνατον να αντιληφθεί κανείς τη ζωή, που επικρατεί στο εσωτερικό των σπιτιών. Δεν βλέπουμε ανοιχτούς χώρους όπως πλατείες ή πάρκα. Υπάρχει ένα τζαμί, ανάλογα με τον αριθμό των κατοίκων, και συνήθως βρίσκεται αρκετά κοντά στο καφενείο, όπου συχνάζουν οι άντρες του μαχαλά. Ακόμα και η χωροθέτηση των τζαμιών και των καφενείων συσχετίζεται με την θέση της γυναίκας. «Όπως επιβάλλεται για τη θέση ενός εκκλησιαστικού χώρου, η οικοδόμηση του τζαμιού σε σημείο απέναντι από την πλατεία, αρκούντως κεντρικό, υπογραμμίζει σαφώς την μουσουλμανική πίστη των κοινωνικών υποκειμένων. Το τζαμί βρίσκεται επίσης απέναντι από τα καφενεία της πλατείας και αυτό λειτουργεί ενισχυτικά στην προσέλευση των ανδρών για την επιτέλεση της προσευχής. … Εάν το τζαμί βρισκόταν ακριβώς στην πλατεία του χωριού, θα δημιουργούσε στις γυναίκες πρόβλημα πρόσβασης σ’ αυτό, αφού στην πλατεία λόγω των καφενείων θα δυσκολεύονταν να προσέρχονται, καθώς ο κόσμος του καφενείου, ένας χώρος συμποσιασμού των ανδρών, αποκλείει τις γυναίκες».5

3 Συνήθως έχουν πλάτος ικανό για την προσπέλαση ενός κάρου.

4 Doğan Kuban, 1982, Anadolu Kentlerinin Tarihsel Gelişimi ve Yapısı Üzerine Gözlemler, Türk ve İslam Sanatı üzerine Denemeler, İstanbul.

5 Παρθενόπη Γ. Κελτσίδου, Το Τζαμί και η Κατοικία ως Χώροι Οργάνωσης της Έμφυλης Ταυτότητας των Κατοίκων ενός Πομάκικου Χωριού. Ευθύμιος Παπαταξιάρχης 1992, Ο κόσμος του καφενείου: Ταυτότητα και ναταλλαγή στον ανδρικό συμποσιασμό. Στο Ε. Παπαταξιάρχης και Θ. Παραδέλης (επιμ.), Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα, Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Εκδ. Θ. Καστανιώτη.

45

2.1.1 Οι μαχαλάδες της Κομοτηνής

Οι οθωμανικές δυνάμεις στις περιοχές που καταλάμβαναν μετέτρεπαν πρώτα τις εκκλησίες σε τζαμιά και όσο αυξανόταν ο μουσουλμανικός πληθυσμός στην περιοχή έχτιζαν τζαμιά και μεστζίτ.6 Τα μεστζίτ και τα τζαμιά αποτελούσαν το κέντρο του μαχαλά, παίρνοντας το όνομα του χρηματοδότη ή του μαχαλά. Σύμφωνα με τις οθωμανικές μαρτυρίες παρατηρούμε ότι στην Κομοτηνή πολλές από τις ονομασίες των μαχαλάδων ταυτίζονται με την ονομασία τον τζαμιών ή των προνομιούχων οικογενειών του μαχαλά.7

Εικ. 20 Οθωμανική μαρτυρία του 1530. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 21 Οθωμανική μαρτυρία του 1630. Ιδία επεξεργασία.

Αν και περισσότερες από αυτές τις γειτονιές δεν υπάρχουν σήμερα, οι γειτονιές Χατζή Γιαβάς (Hacı Yavaş), Χατζή Καραγκιόζ(Hacı Karagöz), Ταμπακχάνε(Tabakhane), Σεχρεκουστού(Şehreküstü), Γενιτζέ(Yenice), Αστσί Χασάν(Aşçı Hasan), Σερντάρ(Serdar) χρησιμοποιούνται από τους ηλικιωμένους της μειονότητας για περιγραφή των περιοχών, όπως φάνηκε και από τις συνεντεύξεις.8 Σήμερα οι μαχαλάδες που δεν έχουν χάσει τα χαρακτηριστικά τους είναι ο Κιρ Μαχαλέ, ο Μαστανλή, ο Γενί Μαχαλέ, ο Γενιτζέ Μαχαλέ. Ο Ταμπακχάνε και ο Σερδάρ Μαχαλέ έχουν αλλοιωθεί μεν, αλλά λόγω της σημαντικής θέσης τους στην ιστορική εξέλιξη των μαχαλάδων και της ύπαρξης των τζαμιών θα αναλυθούν παρακάτω. Επίσης λαμβάνουμε υπόψιν στην ανάλυση και τους νεόκτιστους μαχαλάδες που κατοικούνται σε μεγάλο βαθμό από Πομάκους ορεσίβιους, τους Μπαγλάρ Μαχαλέ και Χαρμανλίκ, διότι δεν διαφέρουν ως προς την δομή από τους μαχαλάδες των Μειονοτικών Τούρκων.

Σήμερα είναι αρκετά δύσκολο να ορίσουμε την αρχή και το τέλος των μαχαλάδων διότι τα όρια δεν είναι σαφή. Οι περισσότεροι δεν αναγνωρίστηκαν ποτέ από το ρυμοτομικό σχέδιο του 1933 και σύμφωνα με αυτό οι εκτάσεις απεικονίζονται ως χωράφια. Τα σοκάκια και οι κατοικίες σύμφωνα με το σχέδιο αυτό απλώς δεν υπάρχουν.

6 Μεστζίτ είναι ο χώρος λατρείας, χωρίς μιναρέ.

7 İsmail Bıçakçı, 2003, Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri, İstanbul, İSAR Yayınları, σ. 122-132.

8 Οι πληροφορίες αυτές μπορούν να βρεθούν στα αρχεία της Μουφτείας της Κομοτηνής.

46

Εικ. 22 Σημερινή κατάσταση συνοικιών Μειονοτικών Τούρκων. Ιδία επεξεργασία.

47

1. Ταμπακχάνε και Σερδάρ Μαχαλέ

Η πρώτη εγκατάσταση των Μειονοτικών Τούρκων γίνεται στο κέντρο της πόλης, στο Σερδάρ Μαχαλέ (Serdar Mahalle), στη σημερινή οδό Νικολάου Ζωϊδη και στο Ταμπακχάνε Μαχαλέ (Tabakhane Mahalle), στη σημερινή Ορφέως. Το μεταναστευτικό κύμα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, η ελεύθερη μετανάστευση από το 1950 έως το 1960 και η πλημμύρα του 1959 προκάλεσαν μια μείωση του πληθυσμού των Μειονοτικών Τούρκων από την περιοχή. Κάτω από το Ταμπακχάνε Τζαμί ήταν τα βυρσοδεψεία. Από εδώ παίρνει το όνομα του ο μαχαλάς, διότι ταμπακχάνε (tabakhane) στα τούρκικα σημαίνει βυρσοδεψεία, τα γνωστά ως ταμπάκικα.

Σήμερα στους δυο μαχαλάδες κατοικούν ελάχιστοι Μειονοτικοί Τούρκοι. Η περιοχή αυτή επειδή βρίσκεται αρκετά κοντά στο κέντρο άρχισε να ενσωματώνεται σε αυτό. Στο Σερδάρ Μαχαλέ και στο Ταμπακχάνε η επικρατούσα χρήση είναι το εμπόριο. Η δημιουργία νέων οικοδομών προσελκύει τον νεανικό αστικό πληθυσμό στην περιοχή όπου οι κατοικίες αποτελούνται από πολυώροφες οικοδομές, ενώ λείπουν από την περιοχή τα παραδοσιακά σπίτια Μειονοτικών Τούρκων. Οι περισσότεροι έχουν δώσει για αντιπαροχή τα οικόπεδά τους και στη θέση των παραδοσιακών σπιτιών έχουν χτιστεί πολυώροφες πολυκατοικίες αλλάζοντας έτσι την εικόνα της γειτονιάς. Αυτό φαίνεται από την όχι τόσο συχνή λειτουργία των δυο τζαμιών λόγω έλλειψης κατοίκων από την μειονότητα.

Εικ. 23 Προσωπικό Αρχείο, 2000. Ταμπακχάνε Μαχαλέ, πριν μετατραπούν σε πολυκατοικίες οι τελευταίες οι παραδοσιακές κατοικίες.

Εικ. 24 Η τελευταία παραδοσιακή κατοικία που αντιστέκται στις αλλάγες, Ταμπακχάνε Μαχαλέ.

Εικ. 25 Ταμπακχάνε Τζαμί. Προσωπικό Αρχείο, 2020

2. Γενί Μαχαλέ και Γιαρίμ Τσινάρ Εικ. 27 Χάρτης περιοχής Ταμπακχάνε και Σερδάρ Μαχαλέ. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 26 Σερδάρ Τζαμί πριν και μετά. Ιδία επεξεργασία.

48

Η συνοικία Γενί Μαχαλέ (Yeni Mahalle)(Νέος Μαχαλάς), βρίσκεται βόρεια του κέντρου και νότια της συνοικίας των Στρατώνων. Οι πρώτοι κάτοικοί της ήταν Μειονοτικοί Τούρκοι και σήμερα εκεί κατοικεί ανάμεικτος πληθυσμός, μουσουλμάνων και χριστιανών. Στο Γενί Μαχαλέ υπάρχουν δύο μουσουλμανικά τεμένη. Το σύμβολο του μαχαλά είναι ο μεγάλος πλάτανος, ο οποίος βρίσκεται σε έναν ανοιχτό χώρο με μικρά καταστήματα και παιδική χαρά, δηλαδή παρατηρείται μια αυξημένη εξωστρέφεια σε σύγκριση με τους άλλους μαχαλάδες. Επίσης, στον ίδιο μαχαλά ανήκουν χωρικά οι περιοχές του Εικ. 28 Γενί Μαχαλέ. Προσωπικό Γιαρίμ Τσινάρ (Yarım Çınar) (Μισός Πλάτανος) και Χαμάμ Μαχαλέ. Ο Αρχείο, 2020. Γιαρίμ Τσινάρ βρίσκεται κατά μήκος της κεντρικής οδού Εγνατίας. Στον Χαμάμ Μαχαλέ που βρίσκεται δυτικά του Γιαρίμ Τσινάρ παλαιότερα υπήρχαν τα λουτρά και από αυτά πήρε την ονομασία του. Σήμερα σε αυτές τις περιοχές λόγω διαπλατύνσεων δρόμων και κατασκευής καινούριων πολυκατοικιών τα χαρακτηριστικά του οικιστικού ιστού τους έχουν αλλοιωθεί.

Εικ. 29 Γενί Μαχαλέ, πλάτανος. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 30 Χάρτης περιοχής Γενί Μαχαλέ, Γιαρίμ Τσινάρ και Χαμάμ Μαχαλέ. Ιδία επεξεργασία.

49

Εικ. 31 Γενί Μαχαλέ, Κλίμακα 1:500. Ιδία επεξεργασία.

50

3. Κιρ Μαχαλέ και Μαστανλή

Στα βορειοανατολικά της πόλης υπάρχουν δύο μαχαλάδες οι οποίοι κατοικούνται αποκλειστικά από Μειονοτικούς Τούρκους και ελάχιστους Πομάκους. Ο Κιρ Μαχαλέ και ο Μαστανλή είναι από τους δύο μεγαλύτερους μαχαλάδες, οι οποίοι διαχωρίζονται από την οδό Φιλιππουπόλεως.

Ο Κιρ Μαχαλέ (Προαστικός Μαχαλάς) όπως γίνεται αντιληπτό και από το όνομά του ήταν η περιοχή «έξω από την πόλη». Κατοικούνταν από μουσουλμανικό αγροτικό πληθυσμό, γεωργούς, Εικ. 32 Κιρ Μαχαλέ. Προσωπικό κυρίως καπνοπαραγωγούς, λόγω της άφθονης έκτασης καλλιεργήσιμης γης.Tο καλοκαίρι οι δρόμοι στον Κιρ Μαχαλέ γέμιζαν με άρωμα καπνού Αρχείο, 2020. γιατί αποξηραινόταν ο καπνός στους δρόμους. Σήμερα, παραμένει η μεγαλύτερη συνοικία με την υψηλότερη χωρική συγκέντρωση των Μειονοτικών Τούρκων. Τα οικοδομικά τετράγωνα είναι ακανόνιστα, οι δρόμοι στενοί και στρωμένοι με κυβόλιθους, δημιουργώντας αίσθηση λαβυρίνθου λόγω των πολλών αδιεξόδων. Η εικόνα αυτή είναι εντονότερη στον Κιρ Μαχαλέ λόγω αύξησης του πληθυσμού και ύπαρξης κατοικιών τριών ή τεσσάρων γενεών μαζί, πράγμα που συνεπαγόταν την προσθήκη επιπλέον χώρων κατοίκησης. Κυριαρχούν οι υψηλές περιφράξεις στις αυλές, ενώ τα κτίσματα είναι χαμηλά. Εικ. 33 Κιρ Μαχαλέ. Προσωπικό Στην περιοχή λειτουργούν δύο τζαμιά και ένα μεστζίτ, ένα δημοτικό Αρχείο, 2020. σχολείο στο προαύλιο του τζαμιού, το 2ο μειονοτικό δημοτικό σχολείο της Κομοτηνής. Επίσης, υπάρχει και το 1ο μειονοτικό Γυμνάσιο-Λύκειο της Κομοτηνής στο δυτικό τμήμα του μαχαλά.

Εικ. 34 Χάρτης περιοχής Κιρ Μαχαλέ και Μαστανλή. Ιδία επεξεργασία.

51

Ο Μαστανλή δημιουργήθηκε μετά από την εγκατάσταση μουσουλμάνων κατοίκων του οικισμού Μαστανλή9, της νότιας Βουλγαρίας, περίπου το 1910, στο κοντινότερο αστικό κέντρο, στην Κομοτηνή. Την δεκαετία του 1970, όταν ήρθαν οι Πομάκοι στην Κομοτηνή και δημιούργησαν τον οικισμό της Αλωνίας, κάποιοι από αυτούς προστέθηκαν στον πληθυσμό του Μαστανλή. Ο Μαστανλή αποτελείται κυρίως από αυθαίρετα. Υπάρχει ένα τέμενος και ένα μειονοτικό δημοτικό σχολείο στο προαύλιό του, το μειονοτικό δημοτικό σχολείου του Μαστανλή. Ο Μαστανλή είναι ένας από τους Εικ. 36 Μαστανλή. Προσωπικό μαχαλάδες που συνεχίζει να αναπτύσσεται αστικά προς τα βόρεια Αρχείο, 2020. διότι δεν υπάρχει κάποιο όριο.

Εικ. 35 Μαστανλή, Κλίμακα 1:500. Ιδία επεξεργασία.

9 Σημερινή Μόμτσιλγκραντ, πόλη της Βουλγαρίας που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 50 χλμ. βόρεια από την περιοχή.

52

4. Γενιτζέ Μαχαλέ και Μπαχτσέ Σοκάκ

Εικ. 37 Γενιτζέ Μαχαλέ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Ο Γενιτζέ Μαχαλέ (Νέα Γειτονιά)(Yenice Mahalle)10 βρίσκεται στη νοτιοανατολική περιοχή της Κομοτηνής, ανατολικά του Δημοτικού πάρκου. Έχει αναπτυχθεί εκατέρωθεν της οδού Αδριανουπόλεως, η οποία σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες ήταν ο δρόμος που οδηγεί στην Αδριανούπολη. Σήμερα στα ανατολικά του δρόμου έχει αναπτυχθεί η περιοχή των Αθιγγάνων.

Ο Γενιτζέ Μαχαλέ είναι ένας από τους παλαιότερους συνοικισμούς των Μειονοτικών Τούρκων και βρίσκεται αρκετά κοντά στο κέντρο της πόλης σε σύγκριση με τους άλλους μαχαλάδες. Η μικρή απόσταση της περιοχής από το κέντρο διαφοροποιούσε την κοινωνική συγκρότηση του πληθυσμού του. Οι πρώτοι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στον μαχαλά ήταν έμποροι που ήθελαν να μένουν κοντά στην αγορά και στη σκεπαστή γέφυρα. Ο Γενιτζέ Μαχαλέ αποτελούνταν από αρχοντικά για κατοίκους υψηλών εισοδημάτων.

Εικ. 38 Γενιτζέ Μαχαλέ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 39 Χάρτης περιοχής Γενιτζέ Μαχαλέ και Μπαχτσέ Σοκάκ. Ιδία επεξεργασία

10 Το γενί και το γενιτζέ, έχουν παρόμοια σημασία, απλώς με την κατάληξη –τζέ κάπως τονίζεται η έννοια του “νέου”.

53

Οι κάτοικοι του μαχαλά εξυπηρετούνται από το 3ο μειονοτικό δημοτικό σχολείο της Κομοτηνής με ενσωματωμένο τζαμί στο προαύλιό του. Απέναντι από την είσοδο του σχολείου υπάρχει ένα τμήμα του νεκροταφείου που σώθηκε μετά τη δημιουργία του Δημοτικού Πάρκου. Εκτός από το τζαμί που βρίσκεται στην αυλή του σχολείου υπάρχει και ένα μεστζίτ, το Σουπουρέν Μεστζίτ, κοντά στο σχολείο και στα ανατολικά όρια του μαχαλά άλλο ένα μεστζίτ, το Αλαν-Kουγιού Μεστζίτ. Απέναντι από το Σουπουρέν Μεστζίτ λειτουργούσε για πολλά χρόνια το καφενείο του κυρίου Χαλίλ, το οποίο παραμένει εγκαταλειμμένο μετά Εικ. 41 Μπαχτσέ Σοκάκ. από το θάνατο του. Επίσης εγκαταλειμμένο είναι το παντοπωλείο στη Προσωπικό Αρχείο, 2020. γωνία απέναντι από το Αλαν-Kουγιού Μεστζίτ.

Νοτιοανατολικά από το Γενιτζέ Μαχαλέ βρίσκεται η περιοχή Μπαχτσέ Σοκάκ η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί τμήμα του Γενιτζέ διότι οι κάτοικοι εξυπηρετούνται από τα τζαμιά του. Ο Μπαχτσέ Σοκάκ σημαίνει το «δρομάκι με τους κήπους/περιβόλια», διότι πράγματι υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης και οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία.

Εικ. 40 Μπαχτσέ Σοκάκ, Κλίμακα 1:500. Ιδία επεξεργασία.

54

5. Μπαγλάρ Μαχαλέ και Χαρμανλίκ (περιοχή Αλωνίας)

Εικ. 42 Μπαγλάρ Μαχαλέ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Όπως προαναφέρθηκε περίπου τη δεκαετία του 1970 οι Πομάκοι μετακομίζουν από τα ορεινά χωριά της Ροδόπης, στην Κομοτηνή για την αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Έτσι δημιουργούνται δυο συνοικισμοί, ο Μπαγλάρ Μαχαλέ και ο Χαρμανλίκ, επεκτείνοντας τα βορειοανατολικά όρια της πόλης.

Η λέξη μπαγλάρ σημαίνει «αμπελόκηποι» δηλαδή ο μαχαλάς με τους αμπελόκηπους, και η ονομασία προκύπτει διότι πριν από την εγκατάσταση η περιοχή αποτελούνταν κυρίως από αμπελόκηπους. Από την άλλη, η περιοχή Αλωνίας ή αλλιώς Χαρμανλίκ στα τούρκικα, ήταν αλωνότοπος και από εκεί πήρε το όνομά της.11 Σήμερα κατοικούν αρκετές οικογένειες, στις οποίες έχει παραχωρηθεί από τον Δήμο ύδρευση και ηλεκτροδότηση, ενώ μέχρι πρόσφατα δεν υπήρχε δίκτυο αποχέτευσης και οι περισσότεροι δρόμοι ήταν χωματόδρομοι. Δεν παρατηρείται καμία διαφορά ως προς την πολεοδομική οργάνωση των συνοικισμών αυτών με τους μαχαλάδες των Μειονοτικών Τούρκων, η διαφοροποίηση όμως φαίνεται στην επιλογή του χώρου εγκατάστασής τους. Οι μαχαλάδες αυτοί δεν προστέθηκαν στους ήδη υπάρχοντες μαχαλάδες, αλλά αποστασιοποιήθηκαν από αυτούς.

Εικ. 43 Μπαγλάρ Μαχαλέ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 44 Χαρμανλίκ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

11 < https://harmanlikmahallesi.wordpress.com > [Πρόσβαση στις 2 Ιουλίου 2020].

55

Εικ. 45 Μπαγλάρ Μαχαλέ, Κλίμακα 1:500. Ιδία επεξεργασία.

56

2.2 Οι γειτονιές

Ο χριστιανικός πληθυσμός της Κομοτηνής εγκαταστάθηκε στη νότια πλευρά της πόλης. Ουσιαστικά οι πρώτες γειτονιές των χριστιανών είναι τα προσφυγικά, τα οποία σχεδιάστηκαν μετά από τη μικρασιατική καταστροφή. Με την εγκατάσταση του προσφυγικού πληθυσμού τα νοτιοδυτικά και νοτιανατολικά όρια της πόλης επεκτάθηκαν. Αργότερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, άρχισε ο σχεδιασμός της περιοχής ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Σήμερα τα μέλη της πλειονότητας κατοικούν στις δυτικές, νοτιοδυτικές και νότιες γειτονιές, καθώς και στο κέντρο.12

2.2.1 Τα Προσφυγικά

Περίπου το 1922-1923, μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, η Κομοτηνή έπρεπε να προετοιμαστεί για το μεγάλο προσφυγικό κύμα. Η συρροή εκατομμύριων προσφύγων, μετά την καταστροφή της Σμύρνης, δημιούργησε τεράστιο πρόβλημα κατοίκησης. Προκειμένου να αποφευχθούν οι κοινωνικές εκρήξεις, η κυβέρνηση έπρεπε επειγόντως να βρει λύση στο συγκεκριμένο πρόβλημα. Στις 3 Νοεμβρίου του 1922 άρχισαν να κτίζονται νέα σπίτια. Τα προσφυγικά σπίτια έπρεπε να χτιστούν με εύκολα προσβάσιμα υλικά. Το βασικό κριτήριο για τη δημιουργία των συνοικισμών ήταν η διαθεσιμότητα της γης και η γρήγορη, κατά το δυνατόν, οικιστική αποκατάσταση των προσφύγων. Έτσι δημιουργήθηκαν από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) πέντε προσφυγικοί συνοικισμοί.13

Τα προσφυγικά είχαν χωροθετηθεί περιφερειακά της τότε πόλης με βάση το Ιπποδάμειο σύστημα. Η χωροθέτηση των συνοικισμών, όπως φαίνεται και στο χάρτη, δεν είχε μελετηθεί όσο έπρεπε, λόγω της κρίσης και της ταχύτητας με την οποία έπρεπε να αντιμετωπίσει το ελληνικό κράτος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να είναι εύκολα διακριτά, διότι δεν ενώνονταν ομαλά με την παλιά πόλη, αγνοώντας τον προϋπάρχοντα ιστό.

12 Ιωάννης Κιοσσές, Στέφανος Κηπουρός, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ.

13 Από τους πέντε συνοικισμούς θα αναλυθούν στη μελέτη αυτή μόνο οι τέσσερεις διότι ο τελευταίος δεν είναι ακριβώς συνοικισμός άλλα λίγα σπίτια που παρεμβάλλονται ανάμεσα στις μουσουλμανικές ιδιοκτησίες. Κωνσταντίνα Κουκογιαννίδου, 2018, RECO Komotini: εργαστήρι τεχνών για την αποκατάσταση προσφυγικού συνοικισμού στην Κομοτηνή, Βόλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

57

Εικ. 46 Χάρτης προσφυγικών συνοικισμών της Κομοτηνής. Ιδία επεξεργασία.

58

1. Συνοικισμός Ρέμβης-Σταθμού

Ο συνοικισμός Ρέμβης-Σταθμού βρίσκεται στη δυτική περιοχή της Κομοτηνής, μεταξύ του κέντρου και του δυτικού ορίου της πόλης, του σιδηροδρομικού σταθμού. Αναπτύχθηκε εκατέρωθεν του ποταμού Μπουκλουτζά (σημερινή οδός Ορφέως), ο οποίος διασχιζόταν με τέσσερα γεφυράκια.

Ο συγκεκριμένος συνοικισμός ήταν ο μεγαλύτερος από τους τέσσερεις, με αποτέλεσμα να έχει και τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων. Αποτελείται από 98 οικοδομικά τετράγωνα, με εμβαδόν περίπου 1600-1800τ.μ. το καθένα. Περίπου στο κέντρο του συνοικισμού Εικ. 47 Συνοικισμός ΡέμβηςΣταθμού. Προσωπικό Αρχείο, 2020. προβλέφθηκε ένας μεγάλος ελεύθερος χώρος, όπου υπάρχει σήμερα το 3ο δημοτικό σχολείο και το Εθνικό Στάδιο της Κομοτηνής.

Εικ. 48 Συνοικισμός ΡέμβηςΣταθμού. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 49 Σχέδιο των διανομών του 1922. Ιδία επεξεργασία.

59

2. Συνοικισμός Βορειοθρακών

Ακριβώς στα όρια του συνοικισμού Ρέμβης-Σταθμού, στα νότια της Κομοτηνής, χωροθετήθηκε ο συνοικισμός των Βορρειοθρακών, με μόνο 6 οικοδομικά τετράγωνα με συγκριτικά μεγαλύτερο εμβαδόν.

Οι κατοικίες είναι διώροφες με τον πρώτο όροφο ημιυπόγειο. Η είσοδος στον ημιυπόγειο γίνεται από την αυλή, ενώ στον όροφο από την μπροστινή όψη της κατοικίας, από τον δρόμο, με μια σκάλα.

Εικ. 50 Συνοικισμός Βορειοθρακών Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 52 Σχέδιο των διανομών του 1922. Ιδία επεξεργασία.

3. Συνοικισμός Αγίου Γεωργίου

Ο συνοικισμός Αγίου Γεωργίου βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της Κομοτηνής, στην έξοδο προς Αλεξανδρούπολη. Στα βορειοανατολικά του υπάρχουν μουσουλμανικές ιδιοκτησίες, συγκεκριμένα ο Γενιτζέ Μαχαλέ, και στα βορειοδυτικά χριστιανικές ιδιοκτησίες.

Είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος συνοικισμός μετά από τη Ρέμβη, με 59 οικοδομικά τετράγωνα, το καθένα με εμβαδόν 1000-1500 τμ. Όπως και στη Ρέμβη, προβλέφθηκαν δύο ελεύθεροι χώροι οι οποίοι σήμερα λειτουργούν ως πλατείες. Εικ. 51 Συνοικισμός Αγίου

Γεωργίου. Προσωπικό Αρχείο, 2020. Εικ. 53 Σχέδιο των διανομών του 1922. Ιδία επεξεργασία.

60

4. Συνοικισμός Στρατώνων Α-Β

Εικ. 54 Συνοικισμός Στρατώνων. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Ο συνοικισμός βρίσκεται στο τέλος του οδικού άξονα που συνδέει το κέντρο με τα στρατόπεδα, της λεωφόρου Ηρώων, στα βορειοανατολικά της Κομοτηνής.

Ο συνοικισμός Στρατώνων Α αποτελείται από 12 οικοδομικά τετράγωνα, και ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις, με δεύτερη φάση τα Χηρέικα, οικοδομικά τετράγωνα με κατοικίες που προορίζονταν για τις γυναίκες οι οποίες είχαν χηρέψει μετά από την μικρασιατική καταστροφή. Σε αυτή τη δεύτερη φάση προβλεπόταν και η επικοινωνία μεταξύ των πίσω αυλών των κατοικιών, με την προσθήκη ενός δευτερεύοντος δικτύου πεζοδρόμων. Προβλέφθηκε και εδώ ένας ελεύθερος χώρος στο κέντρο του συνοικισμού, ο οποίος σήμερα λειτουργεί ως πλατεία, η Πλατεία Καραϊσκάκη.

Άλλος ένας συνοικισμός επί της λεωφόρου Ηρώων, είναι ο Στρατώνων Β. Ο συγκεκριμένος συνοικισμός αποτελούνταν από 5 οικοδομικά τετράγωνα και δέχθηκε μικρό αριθμό προσφύγων. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι δέχθηκε τους πρόσφυγες που δεν μπορούσαν να χωρέσουν στον Συνοικισμό Στρατώνων Α.

Εικ. 55 Σχέδιο των διανομών του 1922. Ιδία επεξεργασία.

61

Οι προσφυγικές κατοικίες Όπως προαναφέρθηκε, η κρίση που επικρατούσε εκείνη την περίοδο είχε ως αποτέλεσμα την κατασκευή οικισμών αρκετά πρόχειρα, με μικρότερη δαπάνη. Οι κατοικίες τοποθετήθηκαν στις τέσσερις πλευρές των οικοδομικών τετραγώνων αδιαφορώντας για τον προσανατολισμό. Στην Ξάνθη και στην Κομοτηνή η Ε.Α.Π. έδωσε υλικά και χρηματικά δάνεια, ώστε οι πρόσφυγες να χτίσουν μόνοι τους τα σπίτια.14 Οι περισσότερες κατοικίες οι οποίες κατασκευάστηκαν από την Ε.Α.Π. είναι τυποποιημένες και ανά δύο κατοπτρικά δίδυμες. Στις βόρειες συνοικίες οι περισσότερες κατοικίες είναι μονώροφες ενώ νότια μονώροφες και διώροφες. Οι διώροφες συνήθως ανήκαν σε εύπορες οικογένειες. Επίσης συναντάμε και μέσα στην πόλη, εκτός συνοικιών, κάποιες προσφυγικές κατοικίες, με την ίδια τυπολογία. Οι κατόψεις των προσφυγικών κατοικιών είναι αρκετά απλές, αποτελούμενες από χώλ και δωμάτια. Την περίοδο που κατασκευάστηκαν οι κατοικίες έλειπαν από το σχεδιασμό η κουζίνα και η τουαλέτα, η οποία βρισκόταν στην αυλή. Οι περισσότερες μονώροφες κατοικίες αποτελούνταν από 3 δωμάτια και ένα χώλ, ενώ οι διώροφες είχαν ένα χώλ και 2 δωμάτια στο ισόγειο και ένα χώλ με δύο δωμάτια στον όροφο. Στα επόμενα χρόνια προστέθηκαν αρκετές επεκτάσεις στις κατοικίες, χρησιμοποιώντας τον ελεύθερο χώρο της αυλής. Οι προσθήκες αυτές ήταν η τουαλέτα και η κουζίνα ή βοηθητικός χώρος.

Εικ� 56 Κάτοψη μονώροφης τυπικής προσφυγικής κατοικίας. Φωτογραφίες από το εσωτερικό μιας προσφυγικής κατοικίας στον συνοικισμό Αγ. Γεωργίου.

14 Ι. Βασιλείου, 1944, Η Λαϊκή Κατοικία, Κοινωνικές Τεχνικές και Οικονομικές Απόψεις- Η λαϊκή κατοικία σε διάφορες ξένες χώρες και στην Ελλάδα, Αθήνα, Π.Α. Διαλησμά, σ.68-90.

62

2.2.2 Η Περιοχή ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ

Το 1979 ξεκινάει μια νέα μελέτη για την επέκταση των ορίων της Κομοτηνής προς τα βορειοδυτικά. Η μελέτη αυτή περιλάμβανε τρεις φάσεις και οι αρχικές φιλοδοξίες της ήταν να γίνει το μεγαλύτερο και πιο οργανωμένο πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας. Η συγκεκριμένη περιοχή της Κομοτηνής, με υψηλή παραγωγικότητα (λαχανόκηποι), έκτασης περίπου 1.200 στρεμμάτων, παραχωρήθηκε στην εταιρεία της τότε Κτηματικής Τράπεζας, ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ για να γίνει Ζώνη Ενεργού Πολεοδομίας (Ζ.Ε.Π.).15 Οι στεγαστικές ανάγκες που θα προέκυπταν μετά από την ίδρυση του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου και της Βιομηχανικής Περιοχής (ΒΙ.ΠΕ.) θα καλύπτονταν από το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Ίδιες μελέτες πραγματοποιήθηκαν και στην Ξάνθη, τη Θήβα και το Λαύριο. Αλλά συγκεκριμένα στην περίπτωση της Κομοτηνής έπαιζε σημαντικό ρόλο διότι η κυβέρνηση ήθελε να κρατήσει «μια δημογραφική ισορροπία, διατηρώντας μια σταθερή υπεροχή δύο-τρίτων στο ελληνικόχριστιανικό στοιχείο».16 Αρά καταρχήν η περιοχή αυτή προσδιοριζόταν για τα άτομα της πλειονότητας.

Εικ. 57 Χάρτης περιοχής ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Ιδία επεξεργασία.

15 < https://katsimigas.wordpress.com/ > [Πρόσβαση στις 2 Ιουλίου 2020].

16 < https://katsimigas.wordpress.com/ > [Πρόσβαση στις 2 Ιουλίου 2020].

63

i. Α’ Φάση

Η αρχική φάση είναι από τα λίγα παραδείγματα που στηρίζονται στα ευρωπαϊκά πρότυπα, όσον αφορά την οργάνωση και τον σχεδιασμό. Δίνεται μεγάλη έμφαση στον σχεδιασμό δημόσιου ελεύθερου χώρου και στην ιεράρχηση των δικτύων κυκλοφορίας πεζών και οχημάτων ώστε να δημιουργηθεί το κατάλληλο περιβάλλον για την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων των κατοίκων της. Το κάθε οικοδομικό τετράγωνο είχε παραχωρηθεί σε διαφορετικό αρχιτεκτονικό γραφείο με αποτέλεσμα να υπάρχει μια ετερογένεια στην αρχιτεκτονική έκφραση.

Τα 9 οικοδομικά τετράγωνα ολοκληρώθηκαν επιτυχώς με αυτόν τον τρόπο μελέτης και σχεδιασμού, έπειτα όμως προέκυψαν οικονομικές δυσκολίες που δεν επέτρεψαν το ίδιο για τα άλλα οικοδομικά τετράγωνα. Το κόστος των διαμερισμάτων ήταν αρκετά υψηλό για την περιοχή, με αποτέλεσμα να τροποποιηθεί η σύμβαση και να ενσωματωθεί σε αυτή το ειδικό στεγαστικό πρόγραμμα της Α.Τ.Ε. 17, για τη στέγαση παλιννοστούντων και μερικά χρόνια μετά και το ΟΕΚ18 για την υλοποίηση των οικιστικών προγραμμάτων. Στο ΟΕΚ παραχωρήθηκαν τα οικοδομικά τετράγωνα 14,15 και 17. Έτσι εμφανίστηκαν οι πρώτες προκατασκευασμένες κατοικίες και οικοδομικά τετράγωνα που σχεδιάστηκαν εντελώς αποσπασματικά. Τα οικοδομικά τετράγωνα 19, 24 και έπειτα τα 22 και 25 ήταν κάποια από αυτά.

Εικ. 58 Α΄ φάση ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 59 Α΄ φάση ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Προσωπικό Αρχείο, 2020. Εικ. 60 Περιοχή Α’ φάσης. Ιδία επεξεργασία.

17 ΦΕΚ Α’ 205, (7.10.1999), ΑΡΘΡΟΝ 1, παρ. 3.

18 ΦΕΚ Α’ 205, (7.10.1999), ΑΡΘΡΟΝ 1, παρ. 3.

64

ii. B’ Φάση

Εικ. 61 Β΄ φάση ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Η δεύτερη φάση ξεκινάει με την σύμβαση του 1999 με την έκταση της συγκεκριμένης φάσης να έχει μεταβιβαστεί τώρα στο Εθνικό Ίδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης Παλιννοστούντων Ομογενών Ελλήνων (ΕΙΥΑΠΟΕ). Όπως και στην περίπτωση με Τα Προσφυγικά, η περιοχή βρίσκεται αντιμέτωπη με έναν μεγάλο αριθμό κατοίκων να αναζητούν στέγαση, διότι μετά από τη διάλυση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης άρχισαν να επιστρέφουν οι Έλληνες ομογενείς σταδιακά στην Ελλάδα. Έτσι πάλι έπρεπε να κατασκευαστούν σε μικρό χρονικό διάστημα με χαμηλό κόστος κατοικίες. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα θα ολοκληρωθεί με 666 κατοικίες με αυτοστέγαση και την παροχή απαραίτητων τεχνικών υποδομών.

Εικ. 62 Β΄ φάση ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 63 Περιοχή Β’ φάσης. Ιδία επεξεργασία.

iii. Γ’ Φάση

Η τρίτη φάση είναι το τέλος του προγράμματος. Σε αυτήν τη φάση τα οικοδομικά τετράγωνα είναι πια οικόπεδα στην ελεύθερη αγορά και κτίζονται από ιδιώτες. Οι περισσότερες κατοικίες έχουν χτιστεί ενώ οι δρόμοι δεν έχουν ολοκληρωθεί πλήρως και δεν βλέπουμε κανέναν ελεύθερο δημόσιο χώρο.

65

Οι κατοικίες στην περιοχή ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ

Οι κατοικίες στην περιοχή της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ είναι εντελώς διαφορετικής νοοτροπίας από τις άλλες κατοικίες των προηγούμενων συνοικιών. Σε αυτό παίζει αρκετά σημαντικό ρόλο και η χρονολογία του σχεδιασμού τους. Η περιοχή αυτή, ενώ είναι αρκετά πρόσφατη σε σύγκριση με τις προηγούμενες συνοικίες, δεν παύει να απευθύνεται στις «λαϊκές» ανάγκες και αντιλήψεις. Η πρώτη φάση της μελέτης στηρίχθηκε στις τυποποιημένες «πρότυπες» κατόψεις που δίνονται από τις κρατικές υπηρεσίες ως υποδείγματα. Όπως προαναφέρθηκε, ο σχεδιασμός κάθε οικοδομικού τετραγώνου πραγματοποιήθηκε από διαφορετικά αρχιτεκτονικά γραφεία, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια ποικιλία αρχιτεκτονικής έκφρασης. Οι περισσότερες κατοικίες-διαμερίσματα σχεδιάστηκαν με τις ίδιες αρχές, διαμορφωμένους κεντρικούς χώρους και με σωστές μελέτες φυσικού αερισμού και φωτισμού σε όλα τα διαμερίσματα.

Οι επόμενες φάσεις όμως δεν είχαν την ίδια «μοίρα». Οι συνθήκες και διάφοροι παράγοντες ανάγκασαν πάλι την «ταχεία» κατασκευή πολλών κατοικιών χωρίς κάποιο σχέδιο. Συγκεκριμένα, οι κατοικίες στην Β’ φάση δεν σχεδιάστηκαν με κάποια κοινή τυπολογία και η έλλειψη κάποιου κοινού υπόβαθρου εμποδίζει την ανάλυση των κατοικιών. Στην επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήθηκε παρατηρήθηκαν διώροφες κατοικίες με κεραμοσκεπή τοποθετημένες περίπου 3 μέτρα από την οικοδομική γραμμή. Οι κατοικίες μεταξύ τους χωρίζονται με χαμηλούς φράχτες οι οποίοι διαχωρίζουν ξεκάθαρα τον ιδιωτικό από τον δημόσιο χώρο.

3

Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ

3.1 Επιρροές της θέσης της γυναίκας στην οργάνωση του χώρου 3.2 Η χωροθέτηση στο οικόπεδο και η αυλή 3.3 Τύποι κατοικίας 3.4 Το ζήτημα της προέλευσης των τυπών 3.5 Κατοικίες στην Κομοτηνή

67

3.1 Επιρροές της θέσης της γυναίκας στην οργάνωση του χώρου 3.1.1 Η θέση της γυναίκας στη διευρυμένη οικογένεια

Η θέση της γυναίκας μέσα στη μειονότητα παίζει καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των χωρικών συγκροτημάτων αλλά και της κατοικίας. Η περιγραφή του κοινωνικού status της γυναίκας κρίθηκε απαραίτητη για την καλύτερη κατανόηση της δομής των μαχαλάδων, που θα αναλυθεί εκτενέστερα στο επόμενο κεφάλαιο. Μάλιστα, η περιγραφή των γυναικών της μειονότητας αποκλειστικά με βάση τις σχέσεις των δύο φύλων δεν είναι επαρκής. Απαραίτητη είναι και μια αναφορά στις σχέσεις παραγωγής, τις ταξικές σχέσεις και γενικότερα τη δομή της μειονότητας.

Μέσα στην αυστηρά παραδοσιακή κοινωνία της μειονότητας, η γυναίκα διαμορφώνει την προσωπικότητά της εσωτερικεύοντας τον δευτερεύοντα σε σχέση με τους άνδρες ρόλο, το ρόλο της κατώτερης. Άλλωστε σε αυτό συντελεί και η κυρίαρχη θρησκευτική, βιολογική ιδεολογία για την γενετικά καθορισμένη ανισότητα των δύο φύλων. Μέσα από τη λειτουργία διαφόρων μηχανισμών –ψυχολογικών και ιδεολογικών, μέσα από την ιεραρχία στην οικογένεια και τους διάφορους θεσμούς της μειονότητας, διασφαλίζεται η θέση υποταγής της γυναίκας στον ανδρικό πληθυσμό, η κατηγοριοποίησή της στον ρόλο της μητέρας, της συζύγου, της συντρόφου και η αποδοχή από την ίδια, παθητικά ή ενεργητικά, του αποκλεισμού της από τα κέντρα που ελέγχουν και διαχειρίζονται την κοινωνική ζωή των ανθρώπων.

Οι περισσότερες από τις γυναίκες στην περιφέρεια ζουν σε διευρυμένες οικογένειες. Ο γιος δημιουργεί την οικογένειά του καθώς παντρεύεται, προσθέτοντας ένα ή δύο δωμάτια στο πατρικό σπίτι. Παρόλο που ζουν σε διαφορετικά δωμάτια, έχουν κοινή οικονομική διαχείριση. Υπάρχει ιεραρχική σχέση μεταξύ των γυναικών της ευρύτερης οικογένειας. Όταν ο αντρικός πληθυσμός είναι απών (λόγω δουλειάς), ιεραρχικά ανώτερη είναι η ηλικιακά μεγαλύτερη, ενώ η μικρότερη ηλικιακά είναι εκείνη που πιέζεται στο τελευταίο σκαλοπάτι της ιεραρχίας. Υπάρχουν οικογένειες στις οποίες ζουν μαζί τέσσερις γενιές γυναικών. Η ιεραρχικά ανώτερη γυναίκα έχει το δικαίωμα να παίρνει αποφάσεις για τη μόρφωση, μέχρι ακόμη και για την ενδυμασία των κατώτερων νεαρών γυναικών. Η γυναίκα που ζει κλεισμένη στον δικό της κόσμο, έρχεται σε επαφή με διαφορετικούς τύπους οικογενειών και τρόπων ζωής μέσω των Μ.Μ.Ε (κυρίως τηλεόραση) και του διαδικτύου. Επιδιώκει την αλλαγή και στο δικό της οικογενειακό πλαίσιο και συγκρούεται με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, που προστατεύεται από την ηλικιακά μεγαλύτερη γυναίκα. Αποτέλεσμα αυτών των συγκρούσεων είναι η αύξηση στον αριθμό των γυναικών που κατάφεραν να σπάσουν τα στεγανά και να κατακτήσουν μια δίκαιη θέση στην κοινωνία. Σήμερα, όλο και περισσότερες γυναίκες της μειονότητας αποκτούν μόρφωση και οικονομική ελευθερία. Ο ρυθμός της αλλαγής στη θέση της γυναίκας, αν και είναι αργός, συντελεί στην αλλαγή και της παραδοσιακής εικόνας των μαχαλάδων.

68

3.1.2 Αρχές οργάνωσης της παραδοσιακής μουσουλμανικής κατοικίας

Οι μουσουλμάνοι, λόγω της έντονης αίσθησης της ιδιωτικότητας και του μυστικισμού που αναπτύσσεται μαζί με το Ισλάμ, συνηθίζουν να ζουν μια πιο εσωστρεφή ζωή. Η εσωστρέφεια αυτή έχει επηρεάσει και την εσωτερική διαμόρφωση του μουσουλμανικού σπιτιού. Στις παραδοσιακές κατοικίες της μειονότητας παρατηρούμε ότι η δόμηση των κατοικιών είναι οργανωμένη με βάση τις ανάγκες της οικογένειας. Η Μ. Ρουκούνη Γιαννοπούλου1 αναφέρει για για τις αιτίες της ιδιόμορφης τυπολογίας των κατοικιών στους παραδοσιακούς οικισμούς:

«Τίποτε από όσα μπορεί κανείς να συναντήσει σ’ ένα παραδοσιακό οικισμό δεν έχει γίνει χωρίς να υπάρχει μια συγκεκριμένη αιτία, ακόμα και το πιο περίεργο σχήμα, ακόμα και η πιο περίεργη μορφή. Η πολυχρησιμοποιημένη στις μέρες μας έννοια του ωραίου δεν έχει καμία απολύτως θέση στις κατασκευαστικές αναζητήσεις των μαστόρων της εποχής, πολύ δε περισσότερο το περιττό και το διακοσμητικό. Η αισθητική ποιότητα δε δημιουργείται ειδικά για κάθε σπίτι: είναι παραδοσιακή και κληρονομιέται από γενιά σε γενιά. Όλα αυτά στοιχειοθετούν τον ορθολογισμό στην κατασκευή, την απλούστευση των μορφών, τη λιτότητα, την αφαίρεση, την απόρριψη των περιττών διακοσμητικών στοιχείων, την εφευρετικότητα και την εξάντληση των δυνατοτήτων των υλικών.»

Σε αυτήν τη λογική στηρίζεται και η αρχιτεκτονική των κατοικιών της μειονότητας. Η πολυλειτουργικότητα είναι το κατ’εξοχήν γνώρισμά τους. Επίσης η ζωή στους μαχαλάδες της Κομοτηνής, σε όλα της τα επίπεδα, οργανώνεται με κριτήρια την «οικογενειακή εσωστρέφεια, η οποία ευνοείται και εντείνεται: πρώτον , από την απουσία κοινωνικών και οικονομικών θεσμών άλλων, έξω από τον θεσμό της οικογένειας, και δεύτερον, στο χώρο, από την αρνητική σημασία του δρόμου ως τόπου κοινωνικών συναναστροφών. Ο χώρος της κατοικίας οργανώνεται επίσης με το κριτήριο της εσωστρέφειας, η οποία συνίσταται κυρίως στον αδιαπέραστο οπτικά και λειτουργικά χαρακτήρα των ορίων της από τον έξω κόσμο. Παρατηρείται μια έντονη έμφαση στην οργάνωση του χώρου εντός των ορίων της οικίας, με αποτέλεσμα οι χώροι έξω από τα όρια της επικράτειάς της να αντιμετωπίζονται ως υπολείμματα των πρώτων. Η διαπίστωση αυτή ενισχύει μια σχετικά γνωστή άποψη στη θεωρία της ισλαμικής αρχιτεκτονικής, την οποία διατυπώνει εντελώς περιεκτικά ο A.V Bokhari: «Το εσωτερικό είναι πιο ουσιαστικό από το εξωτερικό και μάλιστα το εσωτερικό είναι καθοριστικής παράγοντας. Μια εσωστρεφής αρχιτεκτονική είναι ίσως το αληθινό νόημα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής.»2 Στον χριστιανισμό, από την άλλη, δεν υπάρχει μια τέτοια ιδεολογία. Ο έξω κόσμος δεν θεωρείται «επικίνδυνος», ούτε «κακός».

1 Γιαννοπούλου-Ρουκούνη, Μάρω, 1983, Πομακοχώρια. Κατασκευή, υλικά και τεχνολογία σαν τροποποιητικοί παράγοντες της μορφής της κατοικίας, Θρακικά Χρονικά 38: 189-204.

2 Βάνα Τεντοκάλη, 1989, Η οργάνωση του χώρου και της κατοικίας ως έκφραση της δομής της οικογένειας. Η περίπτωση της Οργάνης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, σ. 116-117.

69

3.2 Η Χωροθέτηση στο οικόπεδο και η αυλή

Το μουσουλμανικό σπίτι δεν τοποθετείται ποτέ στο κέντρο του οικοπέδου. Συνήθως τοποθετείται στο σημείο έτσι ώστε η μια πλευρά να αποτελεί συνέχεια της περίφραξης. Σύμφωνα και με τον D. Gebhard, «Η θέση της αυλής στο πλάι ή το πίσω τμήμα του κτίσματος αναφέρεται ως ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του παραδοσιακού σπιτιού της Τουρκίας».3 Έτσι μπορούμε να πούμε ότι η θέση της κατοικίας μέσα στο οικόπεδο ορίζεται από δυο παράγοντες:

1.την ταύτιση μιας πλευράς της κατοικίας με το όριο του οικοπέδου προς το δρόμο.

2.την αντιστοιχία της κύριας όψης με την αυλή.

3.2.1 Η αυλή

Η αυλή αποτελεί το αναπόσπαστο κομμάτι της παραδοσιακής μουσουλμανικής κατοικίας στην Κομοτηνή. Σπάνια συναντάμε κατοικία χωρίς αυλή. Το μέγεθος της αυλής εξαρτιόταν από τις ανάγκες της οικογένειας.4 Αν μια οικογένεια ασχολούνταν με τη γεωργία και καλλιέργεια καπνού, χρειαζόταν μεγάλη έκταση στην αυλή. Γι’αυτό λοιπόν, όπως είδαμε στους μαχαλάδες όπου οι περισσότεροι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία (Μπαχτσέ Σοκάκ, Μπαγλάρ Μαχαλέ, Χαρμανλίκ) υπάρχουν και μεγάλες αυλές.

Ένας από τους λόγους που οι μαχαλάδες της Κομοτηνής χαρακτηρίζονται πυκνοκατοικημένοι, είναι επειδή μέσα σε μια αυλή συναντάμε 2-3 κατοικίες. Όταν ο γιος μιας οικογένειας παντρευόταν, χτιζόταν μέσα στην ίδια αυλή μια καινούρια κατοικία, ώστε η οικογένεια να μη «διασπάται». Έτσι, συνήθως συναντάμε περισσότερες από μία κατοικίες μέσα σε μια αυλή. Στην αυλή επίσης βρισκόταν μια εξωτερική τουαλέτα με βρύση. Οι κάτοικοι που ασχολούνταν με την κτηνοτροφία είχαν και μια διαφορετική βρύση για τα ζώα.

3 Βάνα Τεντοκάλη, 1989, Η οργάνωση του χώρου και της κατοικίας ως έκφραση της δομής της οικογένειας. Η περίπτωση της Οργάνης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, σ. 116-117.

4 Σ. Ε. Δάμαδογλου, Η επίδραση της πολεοδομικής διαφοράς στην πολεοδομία και αρχιτεκτονική στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ.

70

Εικ. 64 Φωτογραφία αυλής με τρεις κατοικίες μαζί. Πόρτα της γειτόνισσας δεξιά. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 65 Βρύσεις και τουαλέτες στις αυλές. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

71 Όπως προαναφέρθηκε, παλιά δεν επιτρεπόταν στη γυναίκα να βγαίνει συχνά εκτός σπιτιού. Σύμφωνα με το Ισλάμ, η έξοδος εκτός των ορίων της κατοικίας προϋπέθετε την κατάλληλη ενδυμασία και έπρεπε να πάρει την άδεια του συζύγου. Έτσι, για την πιο εύκολη επικοινωνία των γυναικών μεταξύ τους, χωρίς να βγαίνουν έξω από τα όρια της οικίας, σε κάθε αυλή υπήρχε μια μικρή πόρτα που ένωνε τις αυλές μεταξύ τους. Η πόρτα αυτή ήταν ξύλινη μικρών διαστάσεων, περίπου 0,60 επί 0,80 μ., και ονομάζεται «πόρτα της γειτόνισσας»5 (komşu kapı). Έτσι δημιουργήθηκε ένα κρυφό δίκτυο επικοινωνίας που δεν φαινόταν από έξω. Το δίκτυο αυτό μπορούσε να συνδέσει από δύο κατοικίες μέχρι και όλες του μαχαλά. Η πόρτα του γειτόνισσας δεν είχε ποτέ κλειδαριά για να μη διακόπτεται η επικοινωνία. Οπότε οι γυναίκες του μαχαλά κινούνταν μέσα σε αυτόν «αόρατες». Σήμερα βλέπουμε λιγότερες πόρτες της γειτόνισσας, καθώς δεν είναι τόσο χρηστικές όπως παλιά, διότι έχει αλλάξει το προφίλ της γυναίκας στην μειονότητα.

Εικ� 66 Αναπαράσταση δικτύου επικοινωνίας των αυλών με την ύπαρξη της πόρτας της γειτόνισσας. Ιδία επεξεργασία 5 Δεν υπάρχει αντίστοιχη ορολογία στα ελληνικά και επειδή στην τουρκική γλώσσα δεν υπάρχουν γένη, δεν είναι ξεκάθαρη η μετάφραση: «πόρτα του γείτονα/ γειτόνισσας», αλλά επειδή χρησιμοποιούνταν συνήθως από τις γυναίκες θα αναφέρεται ως «πόρτα της γειτόνισσας».

Εικ� 67 Πόρτες της γειτόνισσας στην Κομοτηνή

72

3.3 Τύποι κατοικίας

Για την καλύτερη κατανόηση της φυσιογνωμίας των κατοικιών της μειονότητας, χρειάζεται να αναφερθούμε συνοπτικά στην τυπολογία των παραδοσιακών οθωμανικών σπιτιών. Οι τύποι των παραδοσιακών οθωμανικών σπιτιών διαμορφώνονται ανάλογα με την τοποθέτηση των «οντάδων» γύρω από τον «σοφά». Οι οντάδες είναι τα δωμάτια ενώ ο σοφάς είναι ο κεντρικός, αδιαμόρφωτος χώρος της κατοικίας. Σχεδόν όλοι οι οντάδες είναι παρόμοιοι χωρίς πολλές παραλλαγές. Από την άλλη ο σοφάς, ο χώρος μεταξύ των δωματίων, έχει μια μεταβλητή δομή και καθορίζει το σχήμα του σπιτιού.6

Ο διαπρεπής Τούρκος ερευνητής της οθωμανικής παράδοσης Sedad Eldem κατηγοριοποιεί τις παραδοσιακές τούρκικες κατοικίες με βάση την θέση του σοφά ως εξής:7

1. Κατοικία χωρίς σοφά.

2. Κατοικία με εξωτερικό σοφά.

3. Κατοικία με εσωτερικό σοφά.

4. Κατοικία με κεντρικό σοφά.

3.3.1 Κατοικία χωρίς σοφά

Αυτός ο τύπος κατοικίας είναι o πιο πρωτόγονος από τους άλλους. Οι οντάδες δεν έχουν καμία επικοινωνία μεταξύ τους και είναι τοποθετημένα δίπλα-δίπλα και η είσοδος σε αυτούς γίνεται από έξω. Αυτή η κατηγορία εμφανίζεται σε κατοικίες οι οποίες προστατεύονται από την αυλή με υψηλές περιφράξεις.

3.3.2 Κατοικία με εξωτερικό σοφά

Είναι το δεύτερο στάδιο της παραδοσιακής οθωμανικής κατοικίας. Σε αυτή την φάση εμφανίζεται ο σοφάς, ο κύριος χώρος που ενώνει τα άλλα δωμάτια. Αν και μοιάζει αρκετά στην πρώτη φάση του παραδοσιακού σπιτιού η προσθήκη αυτού του ενδιάμεσου χώρου ανάμεσα στα δωμάτια δημιούργησε αυτή την καινούρια κατηγορία. Ο σοφάς σε αυτή περίπτωση έχει την μία ή και τις τρεις πλευρές του ανοιχτές ως προς τα έξω. Η διαφοροποίηση ξεκίνησε με την προσθήκη ενός οντά στην μια άκρη του σοφά και στην συνέχεια και στις δύο άκρες δημιουργώντας έτσι μια κάτοψη σχήματος L και Π. Σε αυτή την περίπτωση δημιουργούνται χώροι ανάμεσα στους οντάδες που ονομάζονται eyvan 6 Νίνα Κεσίσου, Η Αρχιτεκτονική του Εσωτερικού Χώρου στην Παραδοσιακή Μακεδονική Κατοικία και η Σχέση της με την καθημερινή ζωή και τις Λειτουργικές Ανάγκες των Ενοίκων, Ερευνητική Εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΚΤΟ, ΒΑ (honours) Μiddlesex University.

7 Sedat H. Eldem, 1954, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul, Pulhan Matbaası.

73 ή ιβάν. «Το Ιβάν είναι ο χώρος ανάμεσα στους οντάδες. Η στενή πλευρά είναι ανοικτή προς τον σοφά. Όταν βρίσκεται στο κέντρο ονομάζεται κεντρικό Ιβάν, αλλιώς πλευρικό Ιβάν.»8

3.3.3 Κατοικία με εσωτερικό σοφά

Σε αυτή την κατηγορία οι οντάδες έχουν τοποθετηθεί εκατέρωθεν του σοφά με αποτέλεσμα να μένει εσωτερικά ο σοφάς. Είναι ο πιο κοινός τύπος του τούρκικου παραδοσιακού σπιτιού και γνώρισε ευρεία διάδοση τον 19ο αιώνα.9 Η κατοικία με τον εσωτερικό σοφά είναι ο πιο οικονομικός και απλώς τρόπος επέκτασης της κατοικίας, διότι χρησιμοποιούνταν οι ήδη υπάρχουσες τοιχοποιίες για την προσθήκη καινούριων οντάδων, για αυτό προτιμήθηκε από τους χρήστες.

3.3.4 Κατοικία με κεντρικό σοφά Η κατηγορία αυτή θεωρείται παραλλαγή του προηγούμενου τύπου. Άρχισε να χρησιμοποιείται στις αρχές του 18ου αιώνα στις μεγάλες πόλεις, στα αρχοντικά σπίτια. Σε αυτή την περίπτωση η κατοικία έχει τετραγωνική ή ορθογωνική κάτοψη. Οι οντάδες τοποθετούνται στις γωνίες της κατοικίας και στους ανάμεσα χώρους τοποθετούνται χώροι εξυπηρέτησης όπως σκάλες, Ιβάν, κελάρι ή κουζίνα.

8 Sedat H. Eldem, 1954, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul, Pulhan Matbaası.

9 Doğan Kuban, 1995, Türk “Hayat”lı Evi, İstanbul, MTR.

74

3.4 Το ζήτημα της προέλευσης των τύπων

Σύμφωνα με τον Sedad Eldem, η αυθεντική οθωμανική/τούρκικη παραδοσιακή κατοικία σχεδιάστηκε με βάση την «κάτοψη με εξωτερικό ανοιχτό σοφά» δηλαδή το «χαγιάτι» και τέτοια παραδείγματα κατοικιών μπορούν να βρεθούν στην Κωνσταντινούπολη, στην Προύσα, στην Αδριανούπολη και σε άλλες περιοχές του Μαρμαρά.10 Επίσης, ο Doğan Kuban αναφέρει ότι αυτές οι κατοικίες με χαγιάτι ήταν ο βασικός πυρήνας της παραδοσιακής τούρκικης κατοικίας, σε αντίθεση με την δημοφιλή πεποίθηση, ότι τα σπίτια με συμμετρικές κατόψεις δεν αποτελούν τα θεμέλια της παραδοσιακής τούρκικης κατοικίας.11

Το επόμενο ερώτημα που δημιουργείται είναι το πώς έγινε αυτός ο τύπος κατοικίας ο πιο δημοφιλής κατά την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ποια ήταν η προέλευσή του. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις πάνω στο θέμα αυτό. Δύο ομάδες ερευνητών υποστηρίζουν ότι το σπίτι με εξωτερικό ανοιχτό σοφά, προέρχεται από τις αγροτικές περιοχές των Βαλκανίων, επισημαίνοντας ότι αυτή η τυπολογία ανήκε στην «κατοικία της Βόρειας Ελλάδας» ή «κατοικία των Βαλκανίων». Περισσότερες φορές οι κατοικίες αυτές ονομάζονταν ανάλογα με την περιοχή ή την καταγωγή των κατοίκων. Οι Μακεδόνες ονόμαζαν τα σπίτια τους «Μακεδονικά σπίτια», οι Έλληνες «Ελληνικά σπίτια».12

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ζάχο, οι κατοικίες που βρίσκονται στις περιοχές της Ελλάδας από τη Μακεδονία και τη Θράκη μέχρι και την Πελοπόννησο προέρχονται από τη «βυζαντινή κατοικία». Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της συγκεκριμένης κατοικίας είναι πάλι ο εξωτερικός σοφάς, δηλαδή το χαγιάτι. Κατοικίες με χαγιάτι μπορούμε να συναντήσουμε σε πολλές περιοχές, όπως, στις αγροτικές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, στις πεδιάδες, στα βουνά, εμφανίζονται όμως και στις πόλεις, ως διώροφα ή τριώροφα αρχοντικά.

Σύμφωνα με τον Αναστάσιο Ορλάνδο, το χαγιάτι ουσιαστικά είναι η ανοιχτή βεράντα, δηλαδή η συνέχεια των βυζαντινών ηλιακών.13 Πάνω στη ίδια άποψη στηρίζεται και ο Γεώργιος Μέγας, ο οποίος εντοπίζει ομοιότητες μεταξύ της συγκεκριμένης κατοικίας με την αρχαία ελληνική κατοικία με παστάδα, δηλαδή στοά στο βόρειο τμήμα του αιθρίου, μπροστά στα δωμάτια του οίκου. Σύμφωνα με τον Μέγα, αυτός ο τύπος κατοικίας εξαπλώθηκε μέσω νομαδικών ομάδων που ταξίδεψαν σε απομακρυσμένες περιοχές. Οι απόψεις του Ν. Μουτσόπουλου συμπληρώνουν την θεωρία αυτή, καθώς υποστηρίζει ότι η κατοικία με παστάδα είναι ο πρόδρομος της Βαλκανικής κατοικίας, με βασικά στοιχεία το χαγιάτι και το σαχνισί. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον έλληνα αρχιτέκτονα το σαχνισί και το χαγιάτι είναι από τα αρχαιότερα λειτουργικά και μορφολογικά στοιχεία και δεν 10 Sedat H. Eldem, 1954, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul, Pulhan Matbaası.

11 Doğan Kuban, 1995, Türk “Hayat”lı Evi, İstanbul, MTR. 12 Τ. Marinov, 2017, “The “Balkan House”: Interpretations and Symbolic Appropriations of the Ottoman-Ear Vernacular Architecture in the Balkans”, Entangled Histories of the Balkans, Volume 4: Concepts, Approaches and (Self) Represantations, Balkan Studies Library Vol. 18, (Eds). Roumen Daskalov, Diana Mishkova, Tchavdar Marinov, Alexander Vezenkov, Leiden, Boston, Brill, σ. 440-594.

13 Τ. Marinov, 2017, “The “Balkan House”: Interpretations and Symbolic Appropriations of the Ottoman-Ear Vernacular Architecture in the Balkans”, Entangled Histories of the Balkans, Volume 4: Concepts, Approaches and (Self) Represantations, Balkan Studies Library Vol. 18, (Eds). Roumen Daskalov, Diana Mishkova, Tchavdar Marinov, Alexander Vezenkov, Leiden, Boston, Brill, σ. 440-594.

75 προέρχονται από την Οθωμανική εποχή. Το σαχνισί και το χαγιάτι, προσαρμόστηκαν με βάση τον οθωμανικό τρόπο ζωής και άρχισε τότε η εξάπλωσή τους σε όλη την περιοχή Βαλκανίων.

Σύμφωνα με τις προηγούμενες απόψεις και μελέτες θα ήταν αρκετά δύσκολο να δοθεί μια οριστική απάντηση σχετικά με την προέλευση της κατοικίας με εξωτερικό ανοιχτό σοφά, το χαγιάτι. Ο Doğan Kuban υποστηρίζει ότι στις χώρες οι οποίες κυβερνήθηκαν από Οθωμανούς, με πολύπλευρη πολιτιστική ιστορία, η προέλευση της αρχιτεκτονικής σχετίζεται με τις παραδόσεις των προ-Οθωμανικών χρόνων. Συγκεκριμένα αυτός ο τύπος κατοικίας προέρχεται από την εξέλιξη της σκηνής. Οι Τούρκοι δημιούργησαν το δικό τους στυλ, προσαρμοζόμενοι στο καινούριο περιβάλλον που βρίσκονταν όταν ταξίδευαν ως νομάδες. Οι Οθωμανοί δεν «μετέφεραν» τα σπίτια τους στα Βαλκάνια, αλλά μόνο τον τρόπο ζωής και τις παραδόσεις τους. Η κατοικία με το χαγιάτι, λοιπόν, αντιπροσωπεύει μια σύνθεση του προ-ανατολικού τουρκικού πολιτισμού, Βυζαντινού, Βαλκανικού και ισλαμικού πολιτισμού. Με την μετακίνηση των Τούρκων από την Κεντρική Ασία στην Ανατολία συνάντησαν μια πλούσια αρχιτεκτονική γλώσσα, την οποία παρέλαβαν και βελτίωσαν. Αυτή η αλληλεπίδραση διάφορων πολιτισμών είχε ως αποτέλεσμα να «γνωρίσουν» οι Τούρκοι την κατοικία με το χαγιάτι και την προτίμησαν διότι ικανοποιούσε τις ανάγκες τους, αλλά στην ουσία η κατοικία αυτή θεωρείται το «ενοποιημένο προϊόν» πολλών πολιτιστικών στοιχείων.

Εικ. 68 Το χαγιάτι. Πηγή Kemal Eren, 2000, Anadolu Kır Yapıları, [ Εξοχικά στην Ανατολή]

Εικ. 70 Κάτοψη κατοικίας με παστάδα. Βυζαντινή κατοικία

Εικ. 69 Το χαγιάτι. Πηγή Doğan Kuban, 1995, Türk “Hayat”lı Ev, [ Κατοικία με χαγιάτι]

Εικ. 71 Το χαγιάτι. Πηγή Doğan Kuban, 1995, Türk “Hayat”lı Ev, [ Κατοικία με χαγιάτι]

76

3.5 Κατοικίες στην Κομοτηνή

Στην κατοικία της Κομοτηνής σήμερα έχουν αλλοιωθεί αρκετά αυτά τα χαρακτηριστικά και είναι δύσκολο να αντιληφθεί κάποιος την αρχική εσωτερική διαρρύθμιση μιας κατοικίας. Επειδή όμως το μέγεθος των σπιτιών είναι σχετικά μικρό και δεν συναντάμε μεγάλα «αρχοντικά» οι τύποι που επισημάνθηκαν ήταν αυτοί των λαϊκών κατοικιών με τον σοφά εξωτερικά, ανοικτό ή κλειστό.

Εικ. 73 Κατοικία στην Κομοτηνή. Προσωπικό Αρχείο, 2020

Ουσιαστικά ο ανοικτός σοφάς είναι γνωστός ως το «σαντζάκ» ή «χαγιάτι», το οποίο προέρχεται από την τούρκικη λέξη «hayat» η οποία σημαίνει ζωή. Από την ονομασία μπορούμε να αντιληφθούμε ότι πρόκειται για τον χώρο όπου υπάρχει η «ζωή», κίνηση και επικοινωνία. Άλλες ονομασίες του χώρου αυτού είναι το «τσαρδάκι» ή «çardak», στις συνεντεύξεις κάποιοι τον ονόμαζαν και «ταχταλίκ» ή «tahtalık» το οποίο στα τούρκικα σημαίνει «ο ξύλινος χώρος» διότι το πάτωμα του ορόφου και η οροφή του είναι ξύλινα.Όσον αφορά τα υλικά του ορόφου της κατοικίας συχνά χρησιμοποιούνταν ο τσατμάς. Ο τσατμάς είναι είδος τοιχοποιίας που αποτελείται από ξύλινο σκελετό με κατακόρυφους δοκούς και με καδρόνια οριζόντια και διαγώνια ως αντιστηρίγματα. Ο μεταξύ τους χώρος είναι γεμισμένος με πλιθιά. Το ισόγειο αλλά και ο αυλότοιχος χτιζόταν από πέτρες πάχους 6070 εκ. και σοβατίζεται με ασβεστοτσιμεντοκονίαμα.

Εικ. 72 Τα υλικά, τσατμάς στον όροφο, πέτρα στο ισόγειο. Πηγή Doğan Kuban, 1995, Türk “Hayat”lı Ev, [ Κατοικία με χαγιάτι]

77

Εικ. 74 Φωτογραφίες από υλικά κατοικιών της Κομοτηνής. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

78 Κάποιες φορές μπορούμε να δούμε μικρά παραθυράκια μεγέθους 0,50 επί 0,50 μ., αρκετά πάνω από το ύψος του ματιού, ανοίγματα για εξαερισμό. Στην Κομοτηνή παρατηρούμε ότι τα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί πολλά ανοίγματα σε αυτές τις περιφράξεις, διότι η έννοια της ιδιωτικότητας «χαλαρώνει» και οι κάτοικοι θέλουν την επαφή με τον έξω κόσμο, που τώρα πια δεν θεωρείται και τόσο «ξένος». Λόγω της εσωστρέφειας, η όψη με το χαγιάτι, ή γενικά αυτή που βλέπει προς την αυλή, θεωρείται η «κύρια όψη», με αποτέλεσμα να είναι όλα τα ανοίγματα τοποθετημένα προς αυτήν ακριβώς όπως στην αρχαία κατοικία με αίθριο.

Εικ� 75 Όψεις κατοικιών της Κομοτηνής. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

79 Ο εσωτερικός χώρος των μουσουλμανικών κατοικιών της Κομοτηνής χαρακτηρίζεται από πολυλειτουργικότητα χάρη σε ένα σύνολο μόνιμων και μη μόνιμων στοιχείων εξοπλισμού. Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά σήμερα δεν χρησιμοποιούνται διότι έχουν αντικατασταθεί από σύγχρονα έπιπλα, αλλά υπάρχουν κατοικίες, συνήθως ηλικιωμένων, που τα χρησιμοποιούν λόγω συνήθειας. Ο κεντρικός κλειστός χώρος, ο σοφάς, όπως περιγράψαμε, ήταν ο αδιαμόρφωτος χώρος μεταξύ των οντάδων οι οποίοι σε αντίθεση με τον σοφά, είχαν εσωστρεφή χαρακτήρα. Οι οντάδες ήταν οι χώροι ύπνου, μαγειρικής, αποθήκευσης ρούχων κλπ. Υπήρχαν οντάδες χειμερινοί και καλοκαιρινοί. Ο χειμερινός οντάς ήταν το δωμάτιο που είχε τον χοντρό τοίχο στο ισόγειο και συνήθως βρισκόταν εκεί το τζάκι. Μέσα στους οντάδες υπήρχαν τα ντουλάπια, οι γνωστές ως «μεσάντρες» στην μακεδονική αρχιτεκτονική, τα yüklük (γιουκλούκ) στα τούρκικα.14 Τοποθετούνταν σε περισσότερους από έναν τοίχο και το ύψος τους εξαρτιόταν από το ύψος του δωματίου. Σε χαμηλά δωμάτια τα ντουλάπια κάλυπταν όλη την τοιχοποιία από το πάτωμα μέχρι το ταβάνι. Η πόρτα του δωματίου κατασκευαζόταν μαζί με το ντουλάπι με αποτέλεσμα να έχει προβλεφθεί κενός χώρος για το άνοιγμα της πόρτας. Ένας από τους λόγους που χαρακτηρίζονται οι οντάδες προλειτουργικοί χώροι, είναι οι μεσάντρες ή γιουκλούκ. Όταν ερχόταν η ώρα του ύπνου ανοιγόταν η μουσάντρα για να βγουν έξω τα παπλώματα και να ετοιμαστούν τα κρεβάτια και όταν ερχόταν η ώρα για το φαγητό έβγαινε από το ντουλάπι το τραπεζάκι. Έτσι οι οντάδες με τη βοήθεια των ντουλαπιών μεταμορφώνονταν σε υπνοδωμάτιο, τραπεζαρία αλλά και μπάνιο. Για τη λειτουργία της πλύσης υπήρχαν ειδικοί χώροι μέσα στα ντουλάπια, αρκετά μικροί ώστε να μπορεί να χωράει ένα μικρό κάθισμα και το δοχείο νερού. Το τμήμα αυτό του ντουλαπιού βρισκόταν συνήθως στον χειμερινό οντά κοντά στο τζάκι. Αυτοί οι χώροι ήταν ιδιαίτερης σημασίας, διότι οι γυναίκες δεν μπορούσαν να βγαίνουν τόσο συχνά για το χαμάμ, όσο οι άντρες. Μόνο σε ειδικές περιπτώσεις (π.χ. πριν από το γάμο μαζεύονταν όλες οι γυναίκες των οικογενειών και πήγαιναν στο χαμάμ). Στην Κομοτηνή, όπως προαναφέρθηκε υπήρχαν πολλά χαμάμ στο Χαμάμ Μαχαλέ� Εκτός από τα ντουλάπια υπήρχαν και μικρότεροι αποθηκευτικοί χώροι, οι κόγχες στους τοίχους. Στις κατοικίες τις Κομοτηνής εντοπίστηκαν δύο είδη κογχών. Το πρώτο είδος έχει ορθογωνική εγκάρσια διατομή και λειτουργεί σαν μικρό ντουλάπι, στην ουσία είναι ένα εντοιχισμένο ντουλάπι. Το δεύτερο το οποίο παρατηρήθηκε σε λίγα σπίτια, είναι αυτό που έχει ημικυκλική εγκάρσια διατομή και ονομάζεται «τσιτσεκλίκ» ή «çiçeklik» που σημαίνει «θέση για τα λουλούδια» Το τσισεκλίκ χρησίμευε για διακοσμητικούς λόγους αφού σε αυτό τοποθετούνταν χρωματιστά λουλούδια και διακοσμητικά στοιχεία. Στην πορεία αυτής της έρευνας μελετήθηκαν τέσσερεις κατοικίες Μειονοτικών Τούρκων της Κομοτηνής, συγκεκριμένα του Γενιτζέ Μαχαλέ, προκειμένου να γίνει ξεκάθαρη η αρχιτεκτονική εικόνα των μαχαλάδων και ονομάστηκαν με τα ονόματα των γυναικών των σπιτιών.

14 Yük ή γιούκ στα τούρκικα σημαίνει βάρος, φορτίο, δηλαδή ήταν το μέρος στο ντουλάπι για την αποθήκευση μεγάλων αντικειμένων. Τα ντουλάπια αυτά δεν διαφέρουν καθόλου από τις μισάντρες που συναντάμε στις παραδοσιακές μακεδονικές κατοικίες. Βάνα Τεντοκάλη, 1989, Η οργάνωση του χώρου και της κατοικίας ως έκφραση της δομής της οικογένειας. Η περίπτωση της Οργάνης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, σ. 112.

80

Εικ� 76 Το ντουλάπι με τον χώρο πλυσίματος. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ� 77 Τσιτσεκλίκ και κόγχη- ντουλάπι. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

81

3.5.1. Κατοικία της κυρίας Νεριμάν

Η διώροφη αυτή κατοικία αυτή βρίσκεται πάνω στην οδό Αδριανουπόλεως στον Γενιτζέ Μαχαλέ. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε χτίστηκε αλλά σύμφωνα με την ιδιοκτήτρια «είχε χτιστεί από βούλγαρους μάστορες» περίπου στις αρχές του 20ου αιώνα.

Η κάτοψη του σπιτιού είναι κλασική περίπτωση μιας πλατυμέτωπης διώροφης κατοικίας με χαγιάτι, με εξωτερικό σοφά. Στο ισόγειο υπάρχουν δυο δωμάτια από τα οποία το ένα ήταν καλοκαιρινό(yazlık oda) ενώ το άλλο (kışlık oda) με τζάκι.

Η ιδιοκτήτρια όταν περιέγραφε τον όροφο, τον ονόμαζε ταχταλίκ (tahtalık) το οποίο σήμαινε το ξύλινο δωμάτιο, επειδή ήταν φτιαγμένος εξολοκλήρου από ξύλο. Ανάμεσα στους οντάδες του ορόφου ο ενδιάμεσος χώρος χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικός χώρος, στα τούρκικα sandık odası δηλαδή το δωμάτιο του σεντουκιού. Η κυρία Νεριμάν περιγράφει ότι συχνά έπαιζαν στο ταχταλίκ με τα αδέρφια της ενώ οι μεγαλύτεροι της οικογένειας σύχναζαν στο ισόγειο κάνοντας καθημερινές δουλειές του σπιτιού είτε αυτό ήταν φροντίδα των ζώων είτε κέντημα και άλλες δουλειές.

Η κυρία Νεριμάν μεγάλωσε και έζησε σε αυτό το σπίτι μέχρι να παντρευτεί και να μετακομίσει στο Ταμπακχάνε Μαχαλέ. Εκείνα τα χρόνια ζούσαν στο σπίτι ο αδερφός με την σύζυγο του. Όταν όμως στις αρχές του 20ου αιώνα άρχισε να αλλοιώνεται ο Ταμπακχάνε Μαχαλέ αποφάσισαν να μετακομίσουν στο πατρικό σπίτι της κυρίας Νεριμάν. Έτσι το σπίτι δέχθηκε αλλαγές καθώς χωρίστηκε στα δύο ώστε να το μοιραστούν οι δυο οικογένειες. Προστέθηκε στο πίσω κομμάτι μια επέκταση με κουζίνα και τουαλέτα στο ισόγειο και ένα υπνοδωμάτιο με τουαλέτα στον όροφο, κλείνοντας το χαγιάτι με αποτέλεσμα το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της κατοικίας να χαθεί εντελώς. Επίσης τα ανοίγματα του ισογείου, τα οποία ήταν «πάρα πολύ μικρά με ένα διάτρητο πλέγμα εξωτερικά»15, υποθέτουμε ότι ήταν τα καφασωτά παραθυρόφυλλα τα οποία έπειτα αντικαταστάθηκαν από τα σύγχρονα παράθυρα.

Υπάρχουν όμως ακόμα αρκετά στοιχεία που δεν αλλοιώθηκαν. Στο δωμάτιο του ορόφου ακόμα χρησιμοποιείται η μεσάντρα με τον χώρο πλυσίματος, ενώ υπάρχει σε καλή κατάσταση και η πόρτα του ίδιου δωματίου.

15 Συνέντευξη, κυρία Νεριμάν, 82 ετών, 2020.

Εικ. 78 Θέση της κατοικίας στο Γενιτζέ Μαχαλέ με βάση το προσωρινό κτηματολογικό διάγραμμα. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 79 Μπροστινή όψη κατοικίας, Σημερινή κατάσταση. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

82

Εικ� 80 Κάτοψη κατοικίας. Ιδία επεξεργασία.

Εικ� 81 Έπιπλα στον όροφο. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

83

3.5.2. Κατοικία της κυρίας Νεριμάν

Σύμφωνα με τις προφορικές μαρτυρίες, η συγκεκριμένη διπλοκατοικία είναι η παλαιότερη που σώζεται στους μαχαλάδες της Κομοτηνής. Υπολογίζεται ότι είναι τουλάχιστον 250 χρονών και είναι μία από τις παλαιότερες κατοικίες με σαχνισί στους μαχαλάδες των Μειονοτικών Τούρκων.

Πρόκειται για μια κατοικία με τον σοφά εξωτερικά, ο οποίος είναι ανοιχτός στο ισόγειο αλλά και στον όροφο. Σήμερα ο όροφος βρίσκεται σε κακή κατάσταση και δεν χρησιμοποιείται ούτε από τους ιδιοκτήτες, οι οποίοι χρησιμοποιούν μόνο το ισόγειο με μια καινούρια προσθήκη για επιπλέον χώρο.

Στο ισόγειο υπάρχει μόνο ένα μικρό άνοιγμα προς το δρόμο στον οντά όπου σήμερα βρίσκεται η κουζίνα. Επίσης στον ίδιο δυτικό οντά φαίνεται η θέση του τζακιού, άρα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ήταν ο χειμερινός οντάς.

Στους άλλους δυο οντάδες ακόμα χρησιμοποιούνται τα ντουλάπια και οι μεσάντρες, με ενσωματωμένους και τους χώρους πλυσίματος οι οποίοι «σήμερα μαζεύουν αρκετή υγρασία»16 και χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι.

Δεν υπήρχε πρόσβαση στον όροφο, αλλά από τις φωτογραφίες που μοιράστηκαν οι ένοικοι, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι σώζονται αρκετά στοιχεία εξοπλισμού οθωμανικής εποχής με διακόσμηση. Οι ένοικοι δεν έχουν κλείσει το χαγιάτι ούτε στον όροφο αλλά ούτε τον σοφά στο ισόγειο, στοιχείο που συναντιέται αρκετά σπάνια στην Κομοτηνή.

Εικ. 82 Θέση της κατοικίας στο Γενιτζέ Μαχαλέ. Πηγή Google Earth. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 83 Μπροστινή όψη κατοικίας, Σημερινή κατάσταση. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 84 Όψη κατοικίας, Σημερινή κατάσταση. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

16 Συνέντευξη, κυρία Νεριμάν, 64 ετών, 2020.

84

Εικ� 85 Κάτοψη κατοικίας. Ιδία επεξεργασία.

Εικ� 86 Εσωτερικός χώρος της κατοικίας. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

85

Εικ. 89 Εσωτερικός χώρος της κατοικίας. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 87 Η αυλή. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ. 88 Όψη με το χαγιάτι. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

86

87

3.5.3. Κατοικία της κυρίας Ζουμπεϊντά

Κοντά στην προηγούμενη κατοικία, στον Γενιτζέ Μαχαλέ, βρίσκεται η μονοκατοικία της κυρίας Ζουμπεϊντά. Η κυρία Ζουμπεϊντά ήρθε σε αυτή την κατοικία το 1985, ως νύφη της οικογένειας του κυρίου Αχμέτ. Όπως και στις άλλες περιπτώσεις, πάλι δεν γνωρίζουμε την συγκεκριμένη ημερομηνία κατασκευής της κατοικίας.

Η μονοκατοικία αυτή με εξωτερικό σοφά, έχει δύο οντάδες από τους οποίους ο ένας είναι πιο υπερυψωμένος, συγκεκριμένα κατά 0,60 μέτρα. Η είσοδος σε αυτό τον οντά γίνεται με την χρήση μικρής σκάλας δύο σκαλοπατιών. Ο λόγος ύπαρξης αυτού του χώρου ήταν Εικ. 90 Θέση της κατοικίας στο αποθηκευτικός. Η ιδιοκτήτρια θυμόταν «τις γυναίκες να κάθονται Γενιτζέ Μαχαλέ. Πηγή Google οκλαδόν και να σπάνε τα καρύδια και να τα πετάνε κάτω».17 Υπάρχει Earth. Ιδία επεξεργασία. μια μικρή πόρτα δίπλα ακριβώς από την είσοδο για την πρόσβαση σε αυτόν τον χώρο.

Στον ταβάνι του διπλανού οντά διακρίνονται τρεις κρίκοι, από τους οποίους οι δύο μεγαλύτερα ήταν για να κρέμεται η κούνια του μωρού ενώ στο άλλο σύμφωνα με την ιδιοκτήτρια κρέμονταν τα σταφύλια και τα έτρωγαν από εκεί.

Εικ. 91 Μπροστινή όψη κατοικίας, Σημερινή κατάσταση. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

17 Συνέντευξη, κυρία Ζουμπεϊντά, 74 ετών, 2020.

88

Εικ� 93 Κάτοψη κατοικίας. Ιδία επεξεργασία.

Εικ� 92 Εσωτερικός χώρος της κατοικίας. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

89

3�5�4� Κατοικία της κυρίας Ναφιέ Η κατοικία της κυρίας Ναφιέ βρίσκεται στο Γενιτζέ Μαχαλέ, αρκετά κοντά στις προηγούμενες κατοικίες. Δυστυχώς ούτε για αυτή την κατοικία γνωρίζουμε χρονολογία κατασκευής. Σύμφωνα με την ιδιοκτήτρια, η οποία γεννήθηκε στην συγκεκριμένη κατοικία, πρέπει να είναι τουλάχιστον 100 χρονών. Η πρόσβαση στο οικόπεδο γίνεται από την πόρτα που βρίσκεται στην περίφραξη. Σε αυτή την κατοικία παρατηρούμε ότι, πριν γίνουν οι προσβάσεις, δεν υπήρχε κάποιο «εμπόδιο» μεταξύ αυλής και σοφάδων. Ο σοφάς και το χαγιάτι που βρισκόταν στον όροφο ήταν ημιπαίθριοι χώροι. Δυστυχώς οι παρεμβάσεις που έγιναν Εικ� 94 Θέση της κατοικίας στο στην κατοικία είχαν ως αποτέλεσμα να κλειστούν οι χώροι αυτοί και Γενιτζέ Μαχαλέ. Πηγή Google να ενσωματωθούν στους χώρους της κατοικίας. Ο σοφάς του ισογείου Earth. Ιδία επεξεργασία. έγινε ο χώρος της κουζίνας. Το «κλείσιμο» αυτών των χώρων έγινε πρόχειρα με αποτέλεσμα να μπορεί να «διαβαστεί» η αρχική φάση της κατοικίας. Η σκάλα που οδηγεί από την αυλή στο ισόγειο είναι από μπετόν ενώ η επόμενη που καταλήγει στο χαγιάτι ήταν ξύλινη με κάποια διακοσμητικά στοιχεία, από τα οποία σήμερα σώζεται μόνο ένα μικρό μέρος.

Εικ� 95 Μπροστινή όψη κατοικίας, κατάσταση. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Σημερινή

90

Εικ� 97 Είσοδος στο οικόπεδο κατοικίας. Προσωπικό Αρχείο. Εικ� 96 Κάτοψη κατοικίας. Ιδία επεξεργασία.

Εικ� 98 Χώρος κάτω από το χαγιάτι. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

91

Εικ� 100 Το χαγιάτι. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ� 99 Όψη με το χαγιάτι. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

Εικ� 101 Ο οντάς στον όροφο. Προσωπικό Αρχείο, 2020.

4

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ

93

Η διάκριση ανάμεσα στα μέλη της μειονότητας και πλειονότητας μετά από την παραπάνω ανάλυση, αντανακλάται και στη διαμόρφωση των χώρων κατοίκησης. Οι μαχαλάδες χαρακτηρίζονται από έντονη εσωστρέφεια, ενώ το αντίθετο ισχύει για τις γειτονιές της πλειονότητας. Η εσωστρέφεια των μαχαλάδων υλοποιείται με την ύπαρξη ψηλών τοίχων που δεν επιτρέπουν καμία οπτική επικοινωνία, ένα στοιχείο ξένο για τις χριστιανικές κατοικίες. Έτσι, ενώ η εικόνα των μαχαλάδων αποτελείται από ακανόνιστους δρόμους με υψηλούς μαντρότοιχους, οι χριστιανικές συνοικίες είναι ανοιχτές με ορατές κατοικίες και αυλές.

Οι περισσότερες συνοικίες του χριστιανικού πληθυσμού είναι, έστω και σε ένα βαθμό, προϊόντα αστικού σχεδιασμού, και διαθέτουν τουλάχιστον έναν κοινόχρηστο χώρο. Από την άλλη, οι μαχαλάδες αναπτύχθηκαν οργανικά και με ελεύθερο τρόπο, χωρίς κάποιο σχέδιο, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζονται σήμερα «άτακτοι με δαιδαλώδεις στενούς δρόμους που δεν καταλήγουν πουθενά»1 και με πυκνή δόμηση. Στους μαχαλάδες, σε αντίθεση με της συνοικίες των χριστιανών, απουσιάζουν οι διαμορφωμένοι κοινόχρηστοι χώροι, ενώ ως κέντρο θα μπορούσε να θεωρηθεί ο χώρος όπου βρίσκεται το τζαμί με το καφενείο σε μικρή απόσταση. Η απουσία των κοινόχρηστων χώρων δεν είχε γίνει τυχαία, διότι οι αυλές των σπιτιών κάλυπταν τις περισσότερες ανάγκες κοινωνικών συναθροίσεων με αποτέλεσμα να μη χρειάζονται κοινόχρηστοι χώροι.

Οι διαφορές ανάμεσα στις χριστιανικές και στις μουσουλμανικές συνοικίες μπορεί να είναι ξεκάθαρες στην «καρδιά» των γειτονιών, αλλά δεν ισχύει το ίδιο στα όρια. Λόγω έλλειψης αυστηρών ορίων και λόγω ανεξέλεγκτης επέκτασης της πόλης, υπάρχουν πολλά σημεία όπου εμφανίζεται μια χριστιανική κατοικία μέσα στα όρια ενός μαχαλά, δίπλα σε μια μουσουλμανική κατοικία. Τότε λοιπόν η διαφοροποίηση ανάμεσα στο χριστιανικό και το μουσουλμανικό πολιτιστικό υπόβαθρο «διαβάζεται» στις όψεις των κτηρίων. Είναι σχεδόν απίθανο να συναντήσει κανείς μια χριστιανική κατοικία με υψηλούς αυλότοιχους και χωρίς οπτική επικοινωνία με το δρόμο, γι’ αυτόν το λόγο κάποιες φορές, με την ύπαρξη χαμηλού φράχτη «διακόπτεται» η συνέχεια της υψηλής περίφραξης, δηλαδή η απεικόνιση στο χώρο του μειονοτικού στοιχείου.

Στην περίπτωση όπου η όψη της μουσουλμανικής κατοικίας ταυτίζεται με το όριο το οικοπέδου, δηλαδή δεν υπάρχει κάποια περίφραξη αλλά η πρόσβαση στο σπίτι γίνεται από το δρόμο, η εσωστρέφεια εκφράζεται με την αυστηρή αποφυγή ανοιγμάτων προς το δρόμο, ιδίως στον “κορμό” της οικοδομής. Η έλλειψη ανοιγμάτων, συγκεκριμένα στο ισόγειο, έχει ως στόχο την προστασία της ιδιωτικής ζωής της γυναίκας, η παρουσία της οποίας είναι κυρίαρχη στο σπίτι. Έτσι, ενώ στις χριστιανικές κατοικίες συναντάμε συχνά εξώστες στον όροφο και ανοίγματα στο ισόγειο, η μουσουλμανική κατοικία αντιστέκεται σε αυτή την τάση εξωστρέφειας. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα για στοιχειώδεις ανάγκες αερισμού των ισόγειων χώρων, οι αρχικές χρήσεις των οποίων ήταν κυρίως βοηθητικές. Αυτή η προσπάθεια απομόνωσης και «αποστασιοποίησης» από τον «έξω κόσμο», έχει ως αποτέλεσμα στις μουσουλμανικές κατοικίες ως «κύρια όψη» να θεωρείται αυτή που βλέπει στην αυλή.

Από την άλλη στην περιοχή της ΕΚΤΕΝΕΠΟΛ παρατηρούμε μια τάση τονισμού της έννοιας της «γειτονιάς». Ο λόγος του σχεδιασμού της περιοχής αυτής, πέρα από τους λόγους που προαναφέρθηκαν, ήταν η αύξηση του ελληνικού στοιχείου στην Κομοτηνή, κάτι που προϋπέθετε 1 Σ. Ε. Δάμαδογλου, Η επίδραση της πολεοδομικής διαφοράς στην πολεοδομία και αρχιτεκτονική στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ.

94

Εικ. 102 Χάρτης Κομοτηνής, περιοχή Κιρ Μαχαλέ και συνοικισμός Στρατώνων. Ιδία επεξεργασία.

Εικ. 103 Χριστιανική κατοικία στον Γενιτζέ Μαχαλέ. Προσωπικό Αρχείο, 2020

Εικ. 104 Μουσουλμανική κατοικία στον Κιρ Μαχαλέ χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο. Προσωπικό Αρχείο, 2020

95 ισχυρή επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων της. Οι μελετητές-αρχιτέκτονες προσπάθησαν να επιτύχουν την επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων, με τον σωστό σχεδιασμό ελευθέρων κοινόχρηστων χώρων, στοιχείο που απουσιάζει τελείως στους άλλους συνοικισμούς. Μπορούμε να πούμε ότι ο στόχος αυτός εκπληρώθηκε με επιτυχία στην αρχική φάση, διότι οι κοινοί χώροι έδωσαν ζωή στη γειτονιά. Δυστυχώς όμως το γεγονός ότι δεν υπήρξε συνέχεια της μελέτης αυτής πάλι δημιούργησε μια περιοχή με διώροφες κατοικίες χωρίς κάποια επικοινωνία ή σύνδεση μεταξύ τους. Στην περίπτωση των μαχαλάδων, όπου δεν υπάρχουν κοινόχρηστοι χώροι, θα περίμενε κανείς και μια πιο δυσλειτουργική, «αδύνατη» επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων, αλλά ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Η επικοινωνία στους μαχαλάδες είναι σχεδόν «αόρατη στο ξένο μάτι». Εδώ, λοιπόν, μπορούμε να σχολιάσουμε την ισχυρή έννοια της «γειτονιάς» που προέρχεται από τον τρόπο ζωής και από τις παραδόσεις μιας κοινωνίας. Έτσι, οι διάφοροι παράγοντες και οι συνθήκες που επικρατούσαν, ανάλογα με την χρονική περίοδο, δημιούργησαν αυτές τις τρεις κατηγορίες γειτονιών στην Κομοτηνή, που δεν συνομιλούν καθόλου μεταξύ τους, αλλά προσφέρουν στην πόλη αυτή τη χαρακτηριστική εικόνα της πολυπολιτισμικότητας. Ως εκ τούτου, τίθεται το ερώτημα κατά πόσο η εσωστρέφεια που κυριαρχεί μέσα στο σπίτι αλλά και στο μαχαλά, σχετίζεται με τη θέση της γυναίκας. Μια ιδιαίτερη τάση εσωστρέφειας, η οποία παρουσιάζει αναλογίες με καταστάσεις πολύ αρχαιότερων εποχών, όπως για παράδειγμα η αρχαϊκή και η κλασική περίοδος στην Ελλάδα. Πρόκειται για καταστάσεις ενταγμένες σε διαφορετικά, από κάθε άποψη, θρησκευτικά και κοινωνικο-πολιτικά πλαίσια, που έχουν ωστόσο ένα κοινό στοιχείο: την υποτίμηση της γυναίκας και τον υποβαθμισμένο της ρόλο ως μητέρας και έγκλειστης «βασίλισσας» του σπιτιού. Ίσως μάλιστα η περίπτωση των μουσουλμανίδων της Κομοτηνής, αν και δυόμιση χιλιάδες χρόνια μεταγενέστερη, να είναι πιο προβληματική από εκείνη των αρχαίων ομοφύλων τους, καθώς στην περίπτωσή τους η συγκατοίκηση των μελών μιας διευρυμένης οικογένειας εγκλωβίζει τις πρεσβύτερες γυναίκες σε ρόλους που τις καθιστούν εργαλεία καταπίεσης και υποδούλωσης των νεότερων γυναικείων μελών. Αυτή η κατάσταση, αν και παραμένει ως πρόβλημα γενικά της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης, στην πόλη της Κομοτηνής τις τελευταίες δεκαετίας αρχίζει ευτυχώς να παρουσιάζει μια τάση απομάκρυνσης από τα στερεότυπα. Παρόλη την αρμονία που επικρατεί μέσα στην πόλη, συνεχίζουν να υπάρχουν αυτά τα «αόρατα» διαχωριστικά όρια, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η ευρύτερη συγκρότηση του κοινωνικού χώρου.

Εικ� 105 Αριστερά μια προσφυγική κατοικία, δεξιά μια μουσουλμανική. Οδός Λεωφ. Ηρώων. Προσωπικό Αρχείο, 2020

96

Βιβλιογραφία Ι. Έντυπη (βιβλία, άρθρα, περιοδικά, συλλογικοί τόμοι) Bıçakçı İ., 2003, Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri, [=Τουρκικά

αρχιτεκτονικά έργα στην Ελλάδα] İstanbul, İSAR Yayınları Düzbakar Ömer, 2003, Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri, Bursa, Sosyal Bilimler Dergisi,

Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Eldem Sedat H., 1954, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul, Pulhan Matbaası Eren Halit, Türe İskender, Mühimme Defterlerinde Gümülcine (BOA, A.DVNS.MHM.d) Baş

bakanlık Osmanlı Arşivi Divan-I Hümayun Sicillatı Mühimme Defterleri (1-73), Bal

kanlar Medeniyet Merkezi The Balkan Civilisation Centre Evliya Çelebi, 2003, Evliya Çelebi Seyahatnamesi 8. Kitap 1.Cilt, S. A Kahraman -Y. Dağlı-R. Dan

koff, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları Gavrilova R., 1999, Bulgarian Urban Culture in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, Selins

grove and London, Susquehanna University Press and Associated University Press Khiel, M., 1971, The Turkish Monuments of Komotini and Serres, σ.415-462 Khiel, M., 1996, Gümülcine, İstanbul, TDV İslâm Ansiklopedisi, σ. 268-270 Kuban Doğan, 1982, Anadolu Kentlerinin Tarihsel Gelişimi ve Yapısı Üzerine Gözlemler, Türk ve

İslam Sanatı üzerine Denemeler, İstanbul, Kuban Doğan, 1995, Türk “Hayat”lı Evi, İstanbul, MTR Kuban Doğan, 1996, Ev üzerine felsefe kırıntıları, tarihten günümüze Anadolu’da konut ve yer

leşme, Tarih Vakfı Yayınları, σ. 1-5, İstanbul.

Marinov T., 2017, “The “Balkan House”: Interpretations and Symbolic Appropriations of the Otto

man-Ear Vernacular Architecture in the Balkans”, Entangled Histories of the Balkans,

Volume 4: Concepts, Approaches and (Self-) Represantations, Balkan Studies Library

Vol. 18, (Eds). Roumen Daskalov, Diana Mishkova, Tchavdar Marinov, Alexander

Vezenkov, Leiden, Boston, Brill, pp. 440-594.

Ortaylı İlber, 2004, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul, Pan Yayıncılık Parlak, C., 2013, XV. Ve XVI. Yüzyıllarda Gümülcine Kazasının İktisadı Durumu Üzerine Tespitler,

Çanakkale, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, σ. 85-120 Ανδρεάδης Κ. Γ., 1956, Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία

Μακεδονικών Σπουδών Βασιλειάδης, Γ., Παπασωτηρίου, Ε., 2005, Το Κάστρο της Κομοτηνής: Ίχνος του παρελθόντος, ζωτικός

χώρος του παρόντος και μια υπόθεση σχεδιασμού για το μέλλον, Κομοτηνή, Πολιτιστικός

Σύλλογος Περιοχής Βυζαντινού Φρουρίου Βασιλείου Ι., 1944, Η Λαϊκή Κατοικία, Κοινωνικές Τεχνικές και Οικονομικές Απόψεις- Η λαϊκή κατοικία

σε διάφορες ξένες χώρες και στην Ελλάδα, σ.68-90, Αθήνα, Π.Α. Διαλησμά Γιαννοπούλου-Ρουκούνη, Μάρω, 1983, Πομακοχώρια. Κατασκευή, υλικά και τεχνολογία σαν

τροποποιητικοί παράγοντες της μορφής της κατοικίας, Θρακικά Χρονικά 38: 189-204.

97 Ζεγκίνης Ευστράτιος, 1994, Οι μουσουλμάνοι αθίγγανοι της Θράκης, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών

Χερσονήσου του Αίμου Ζωγράφου Μαρίνα, 2002, Αρχαία Σύγχρονη Κομοτηνή, Ροδόπη, Αθήνα, Γκοβόστης Καραδήμου- Γερόλυμπου, 1997, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Βορειοελλαδικές Πόλεις στην Περίοδο

των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων, Αθήνα, Τροχαλία Λαλένης Κ., Φραγκόπουλος Ι., Κιοσσές Ι., Κηπουρός Ι., (2012), Εθνο-πολιτισμική ετερότητα,

κοινωνικές δομές και πολεοδομική οργάνωση στους μειονοτικούς οικισμούς της Θράκης,

Γεωγραφίες, Νο 20, 117-138 Μέκος Ζ. Κ., 2001, Ριζώσαμε στην Κομοτηνή, Αθήνα, Εκδόσεις Ηρόδοτος Μελίρρυτος, Μ., 1871, Περιγραφή Ιστορική και Γεωγραφική υπ’ εκκλησιαστικήν έποψιν της θεοσώστου

επαρχίας Μαρωνείας, Κωνσταντινούπολη: Εκ του Τυπογραφείου και Λιθογραφείου Ε. Καϊό Παπαταξιάρχης, Ευθύμιος, 1992, Ο κόσμος του καφενείου: Ταυτότητα και ναταλλαγή στον ανδρικό

συμποσιασμό. Στο Ε. Παπαταξιάρχης και Θ. Παραδέλης (επιμ.), Ταυτότητες και φύλο στη

σύγχρονη Ελλάδα, Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Εκδ. Θ. Καστανιώτη. Τεντοκάλη Βάνα, 1989, Η οργάνωση του χώρου και της κατοικίας ως έκφραση της δομής της

οικογένειας. Η περίπτωση της Οργάνης, Θεσσαλονίκη, University Studio Press Τρεμόπουλος Κωνσταντίνος, 1966, Η Κομοτηνή και οι αρχαιότητες της περιοχής της, Κομοτηνή,

Μορφωτικός Όμιλος Κομοτηνής Τρουμπέτα Σεβαστή, 2001, Κατασκευάζοντας ταυτότητες για τους μουσουλμάνους της Θράκης. Το

παράδειγμα των Πομάκων και των Τσιγγάνων, Αθήνα, Κριτική Α.Ε. & ΚΕΜΟ

ΙΙ. Εργασίες Ανέκδοτες

Mechmet Ch., 2012, Urban Development of Komotini Mapping of Multiculturalism and Social

Segregation of the Urban Area, Paper, CAUMME 2012 International Symposium, Istan

bul, Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Moustafa Aslı, 2015, Gümülcine (Komotini) Konutları Cephe Özellikleri XIX. YY Sonu- XX.YY

Başı,Yüksek Lisans Tezi, Mimarlık Anabilim Dalı, Edirne, Trakya Üniversitesi Αχμέτ Λεβέντ, 2015, Η μουσουλμανική μειονότητα στο Νομό Ροδόπης: Κοινωνικο-οικονομικές

ανισότητες και θρησκευτικές ετερότητες στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία,

Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ Γιαννοπούλου Μάρω, Ρουκούνης Γιάννης, 1992, Καταγραφή και φωτογραφική τεκμηρίωση αξιόλογων

παραδοσιακών μνημείων-στοιχείων στον οικισμό της Σταυρούπολης, χ.χ., Κομοτηνή, Τ.Ε.Ε.

Τμήμα Θράκης Δάμαδογλου Σ. Ε., χ.χ., Η επίδραση της πολεοδομικής διαφοράς στην πολεοδομία και αρχιτεκτονική

στην πόλη της Κομοτηνής, Ερευνητική Εργασία, ΑΠΘ, ΤΜΧΑ Κεσίσου Νίνα, χ.χ., Η Αρχιτεκτονική του Εσωτερικού Χώρου στην Παραδοσιακή Μακεδονική Κατοικία

και η Σχέση της με την καθημερινή ζωή και τις Λειτουργικές Ανάγκες των Ενοίκων, Ερευνητική

Εργασία, Θεσσαλονίκη, ΑΚΤΟ, ΒΑ (honours) Μiddlesex University

98 Κιοσσές Ιωάννης, Κηπουρός Στέφανος, 2003, Κοινωνικές Συνιστώσες και Πολεοδομική

Πραγματικότητα στους Μειονοτικούς Οικισμούς της Θράκης, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ Κουκογιαννίδου Κωνσταντίνα, 2018, RECO Komotini: εργαστήρι τεχνών για την

αποκατάσταση προσφυγικού συνοικισμού στην Κομοτηνή, Βόλος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Κουτσούκος Β., 2000, Εθνοτικός Ανταγωνισμός και Χώρος στην Πολυπολιτισμική [...εδώ κάποια λέξη πρέπει να λείπει!!], Πτυχιακή Εργασία, Μυτιλήνη, Παν/μιο Αιγαίου,Τμήμα Γεωγραφίας Μεχμέτ Χιλάλ, 2010, Πολεοδομική εξέλιξη της πόλης της Κομοτηνής: αποτύπωση της

πολυπολιτισμικότητας και του κοινωνικού διαχωρισμού, Διπλωματική Εργασία, Βόλος,

ΤΜΧΠΠΑ Σοφιανού Π. Κ., 2013, Μελέτη για αποκατάσταση, προστασία και βιώσιμη ανάπτυξη: Το Παράδειγμα

της Δ.Ε Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ειδίκευσης «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη», Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, Τμήμα Πολιτικών

Μηχανικών Τριανταφυλλίδου Χρύσα, 2012, City marketing: ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητας στο αστικό

τοπίο της Κομοτηνής, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ Χασάπη Μαριάνθη, 2007, Στρατηγικές ανάπτυξης ενός περιφερειακού διπόλου : το δίπολο

Αλεξανδρούπολη – Κομοτηνή, Διπλωματική Εργασία, Βόλος, ΤΜΧΠΠΑ

ΙΙΙ. Διαδικτυακές Πηγές Πατζανακίδης Γ., 2020, Χούντα και μειονότητα, Διαθέσιμο στο

<https://www.tiken.net/xounta-kai-meionotita> [Πρόσβαση στις 5 Ιουλίου 2020] Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Ιμαρέτ, < http://odysseus.culture.gr > [Πρόσβαση στις 12

Σεπτεμβρίου 2020]. Κομοτηνή παλιές φωτογραφίες - Komothnh palies foto, <https://harmanlikmahallesi.wordpress.com> [Πρόσβαση στις 2 Ιουλίου 2020] <http://www.nomoskopio.gr/index.html?a_2931_12.php> [Πρόσβαση στις 20 Ιουλίου 2020] <https://katsimigas.wordpress.com> [Πρόσβαση στις 2 Ιουλίου 2020]

IV. Συνεντεύξεις Κυρία Νεριμάν, 84 ετών, Ιούνιος 2020 Κυρία Ζουμπεϊντά, 74 ετών, Αύγουστος 2020 Κυρία Χατιτζέ, 76 ετών, Ιούλιος 2020 Κύριος Αλή, 81 ετών, Ιούλιος 2020 Κυρία Νεριμάν, 62 ετών, Αύγουστος 2020 Κύριος Αχμέτ, 81 ετών, Αύγουστος 2020

99