ks. Józef Mandziuk, „Silesia Sacra. Śląscy święci, błogosławieni, słudzy Boży i świątobliwi…”

SILESIA S ACRA

Ks. Józef Mandziuk

SILE S IA SA C R A Śląscy święci, błogosławieni, słudzy Boży i świątobliwi na przestrzeni wieków

Katowice 2021

Projekt okładki ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk Redakcja naukowa dr Weronika Pawłowicz Korekta Ewa Antas Redakcja techniczna, skład i łamanie Grzegorz Bociek Fotografie pochodzą z Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu oraz ze zbiorów własnych Bogumiła Bogielczyka, Krzysztofa Ogrońskiego, ks. Władysława Bochnaka, ks. Józefa Mandziuka i ks. Józefa Patera.

© Copyright by ks. Józef Mandziuk, 2021 © Copyright by Biblioteka Śląska w Katowicach, 2021

ISBN 978-83-64210-54-9 Wydawca: Biblioteka Śląska w Katowicach plac Rady Europy 1 40-021 Katowice Wydawnictwo Biblioteki Śląskiej tel. 32 208 38 87 e-mail: wydawnictwo@bs.katowice.pl Druk i oprawa: Fabryka Druku ul. Zgrupowania AK „Kampinos” 6 01-943 Warszawa

Panu Krzysztofowi Walendziewskiemu z wyrazami wdzięczności w duchu przyjaźni Autor

SPIS TREŚCI

WYKAZ SKRÓTÓW �������������������������������������������������������������������������������������������������������������10 WSTĘP ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������13 Rozdział I. ŚWIĘCI ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������15 1. Św. Wojciech (ok. 956–997). Męczennik – patron Polski ���������������������������������������������������16 2. Św. Andrzej Świerad. (ok. 980–1034). Zakonnik i pustelnik ����������������������������������������������20 3. Św. Jadwiga Śląska (ok. 1178/1180–1243). Patronka Śląska ����������������������������������������������24 4. Św. Jacek Odrowąż (ok. 1200–1257). Lux ex Silesia ���������������������������������������������������������35 5. Św. Agnieszka Czeska (ok. 1205/1211–1282). Wychowanka cysterek trzebnickich ���������39 6. Św. Melchior Grodziecki (ok. 1582–1619). Mąż wielkiej odwagi i nieugiętej wiary ��������42 7. Św. Jan Sarkander (1576–1620). Śląski kapłan-męczennik �����������������������������������������������46 8. Św. Teresa Benedykta od Krzyża – Edyta Stein (1891–1942). Wrocławianka – Patronka Europy ����������������������������������������������������������������������������������������������������������52 Rozdział II. BŁOGOSŁAWIENI �����������������������������������������������������������������������������������������61 1. Bł. Benigna (ok. 1191–1241). Męczennica wrocławska ����������������������������������������������������62 2. Bł. Czesław Odrowąż (ok. 1175–1242). Patron Wrocławia �����������������������������������������������66 3. Bł. Herman (?–1245). Zapomniany Apostoł Śląska �����������������������������������������������������������71 4. Bł. Bronisława (ok. 1200–1259). Mistyczka ze Śląska ������������������������������������������������������73 5. Bł. Gertruda (ok. 1200–1268). Ksieni klasztoru trzebnickiego ������������������������������������������77 6. Bł. Wit (ok. 1200–ok. 1269). Pierwszy sufragan wrocławski ��������������������������������������������81 7. Bł. Maria Luiza Merkert (1813–1872). Założycielka pierwszego śląskiego zgromadzenia zakonnego ��������������������������������������������������������������������������������������������84 8. Bł. Ludwik Mzyk (1905–1940). Pierwszy męczennik-werbista �����������������������������������������88 9. Bł. Stanisław Kubista (1889–1940). Męczennik-werbista �������������������������������������������������90 10. Bł. Józef Cebula (1902–1941). Męczennik za postawę kapłańską ������������������������������������93 11. Bł. Emil Michał Szramek (1887–1942). Męczennik – śląski duszpasterz ������������������������96 12. Bł. Józef Czempiel (1883–1942). Śląski Machabeusz ������������������������������������������������������99 13. Bł. Gerhard Hirschfelder (1907–1942). Męczennik z Kotliny Kłodzkiej ����������������������102 14. Bł. Maria Antonina Kratochwil (1881–1942). Śląska męczennica na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej ����������������������������������������������������������������������������������105 15. Bł. Alojzy Liguda (1898–1942). Męczennik z Opolszczyzny ����������������������������������������108 16. Bł. Bernard Lichtenberg (1875–1943). Śląski więzień polityczny ���������������������������������� 111

Rozdział III. SŁUDZY BOŻY �������������������������������������������������������������������������������������������� 115 1. Książę Henryk II Pobożny (ok. 1196–1241). Princeps Poloniae Christianissimus ��������� 116 2. Księżna Anna Śląska (ok. 1204–1265). Małżonka Henryka II Pobożnego ����������������������123 3. Bp Nanker (ok. 1270–1341). Świątobliwy rządca biskupstwa wrocławskiego ����������������128 4. Księżniczka Eufemia, Ofka, Domicilla (ok. 1299–1359). Dominikanka raciborska �������134 5. Świętosław Milczący (pocz. XV w.–1489). Spowiednik i bibliofil ����������������������������������138 6. Ks. Jan Schneider (1824–1876). Założyciel Zgromadzenia Sióstr Maryi Niepokalanej ������ 141 7. M. Franciszka Werner (1817–1885). Współzałożycielka Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������145 8. Ks. Robert Spiske (1821–1888). Wrocławski apostoł miłości �����������������������������������������150 9. S. Dulcissima Helena Joanna Hoffmann (1910–1936). Śląska mistyczka i stygmatyczka ���������������������������������������������������������������������������������������������������������155 10. S. Klara Fietz (1905–1937). Mistyczka rodem ze Śląska �����������������������������������������������158 11. Ks. Jan Franciszek Wagner (1892–1939). Śląski zakonnik-lazarysta �����������������������������162 12. Ks. Teodor Sąsała (1888–1940). Sługa Słowa Bożego ���������������������������������������������������164 13. Ks. Roman Kozubek (1908–1940). Męczennik-werbista z Sachsenhausen �������������������166 14. Ks. Józef Słupina (1880–1940). Górnośląski męczennik z Auschwitz ��������������������������169 15. Ks. Józef Huwer (1895–1941). Werbista – zatroskany o pomyślność ludzi �������������������171 16. O. Franciszek Kałuża (1877–1941). Jasny promyk w Dachau ���������������������������������������174 17. Alfons Mańka (1917–1941). Kleryk-męczennik ������������������������������������������������������������176 18. Ks. Franciszek Miśka (1898–1941). Salezjanin-męczennik ��������������������������������������������178 19. Ks. Ignacy Dobiasz (1880–1941). Śląski męczennik salezjański �����������������������������������180 20. Ks. Franciszek Harazim (1885–1941). Wybitny wychowawca salezjański – męczennik ��������182 21. Ks. Jan Świerc (1877–1941). Sługa Boży z Chorzowa ��������������������������������������������������185 22. O. Euzebiusz Józef Huchracki (1885–1942). Franciszkański świadek wiary ����������������188 23. Ks. Karol Golda (1914–1942). Salezjański męczennik konfesjonału . . . . . . 191 24. O. Paweł Barański (1885–1942). Śląski męczennik ze Zgromadzenia Ducha Świętego ����� 193 25. S. Gabriela Klausa (1870–1942). Założycielka Zgromadzenia Sióstr Bożego Serca Jezusa ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������196 26. Ks. Norbert Kąpała (1907–1942). Lazarysta, który wytrwał do końca w bliskości z Chrystusem �������������������������������������������������������������������������������������������������������������199 27. Ks. Jan Franciszek Macha (1914–1942). Śląski wikariusz-męczennik ��������������������������201 28. Ks. Piotr Gołąb (1888–1943). Werbista-wychowawca-męczennik ��������������������������������205 29. O. Ludwik Wrodarczyk (1907–1943). Oblat – ofiara mordów ukraińskich na Wołyniu �����208 30. S. Maria Paschalis Jahn i dziewięć Towarzyszek (1945 r.). Elżbietanki – męczennice końca II wojny światowej ��������������������������������������������������������������������� 211 31. Kard. August Józef Hlond (1881–1948). Prymas Polski ze Śląska ��������������������������������215 32. Ks. Rudolf Józef Komorek (1890–1949). Śląski misjonarz w Brazylii �������������������������224 33. S. Laura Meozzi (1873–1951). Z ziemi włoskiej do Polski ��������������������������������������������227 34. Bp Wilhelm Pluta (1910–1986). Biskup wielkiej modlitwy ��������������������������������������������229 35. Ks. Franciszek Karol Blachnicki (1921–1987). Gwałtownik Królestwa Bożego ����������232 36. Ks. Aleksander Zienkiewicz (1910–1995). Legendarny duszpasterz akademicki ���������237 37. Br. Fortunatus Bernard Thanhäuser (1918–2005). Bonifrater z Wrocławia �������������������242

Rozdział IV. ŚWIĄTOBLIWI ��������������������������������������������������������������������������������������������245 1. Bp Walter z Malonne (?–1169). Łącznik Śląska z Zachodem ������������������������������������������246 2. Książę Henryk Brodaty (ok. 1163–1238). Małżonek Świętej ������������������������������������������249 3. Bp Tomasz I (?–1268). Ozdoba Kościoła śląskiego ���������������������������������������������������������253 4. Męczennicy cysterscy z Krzeszowa (1427 r.). Ofiary wojen husyckich na Śląsku ����������256 5. O. Mikołaj Carpentarius, o. Jan Buda, dk. Andrzej Cantoris (2 IV 1428 r.).

Męczennicy dominikańscy z Ząbkowic Śląskich ������������������������������������������������������258 6. Kanonik Jan Cochlaeus (1479–1552). Humanista chrześcijański i adwersarz Marcina Lutra �������������������������������������������������������������������������������������������������������������261 7. Kanonik Sebastian Schleupner (?–1572). Ozdoba wrocławskiej kapituły świętojańskiej �����������������������������������������������������������������������������������������������������������265 8. Archidiakon Piotr Gebauer (1575–1646). Kolumna Kościoła śląskiego ��������������������������268 9. Bp Sebastian Ignacy Rostock (1607–1671). Czołowy restaurator katolicyzmu na Śląsku ����� 271 10. Ks. Jan Scheffler (1624–1672). Angelus Silesius – śląski poeta i mistyk ������������������������275 11. Bp Karol Franciszek Neander (1626–1693). Światło Kościoła katolickiego na Śląsku ������ 279 12. Opat Bernard Rosa (1624–1696). Krzewiciel kultu św. Józefa ���������������������������������������284 13. Michał Leopold Willmann (1630–1706). Śląski Rembrandt ������������������������������������������288 14. Bp Daniel Eliasz Sommerfeld (1681–1742). Śląski Boromeusz ������������������������������������291 15. Ks. Andrzej Faulhaber (1713–1760). Męczennik konfesjonału �������������������������������������295 16. S. Klara Dorota Wolff (1805–1853). Inicjatorka Zgromadzenia Szarych Sióstr św. Elżbiety ������298 17. Kard. Melchior Diepenbrock (1798–1853). Restaurator śląskiego katolicyzmu �����������301 18. Ks. Jan Alojzy Nepomucen Ficek (1790–1862). Apostoł Górnego Śląska ��������������������309 19. Bp Adrian Włodarski (1807–1875). Skromny sufragan wrocławski ������������������������������314 20. O. Atanazy Kleinwächter (1826–1892). Franciszkański misjonarz ludowy �������������������317 21. Ks. Teodor Christoph (1839–1893). Śląski Jan Vianney �������������������������������������������������320 22. Ks. Józef Jungnitz (1844–1918). Świątobliwy historyk Kościoła śląskiego �������������������324 23. Ks. Klemens Andrzej Neumann (1873–1928). Nyski wychowawca młodzieży śląskiej ����� 327 24. Ks. Ludwik Wrzoł (1881–1940). Ofiara nazizmu �����������������������������������������������������������331 25. Ks. Antoni Nikodem Korczok (1891–1941). Duszpasterz – społecznik – męczennik ������334 26. Ks. Alfons Maria Wachsmann (1896–1944). Przeciwnik nazizmu – męczennik �����������337 27. Hr. Michał von Matuschka (1888–1944). Śląski świadek wiary i męczennik ����������������340 28. Ks. Paweł Kontny (1910–1945). Męczennik w obronie czci niewiast ���������������������������342 29. S. Maria Gabriela von Ballestrem (1905–1945). Męczennica ze Zgromadzenia Franciszkanek Misjonarek Maryi ������������������������������������������������������������������������������345 30. Ks. Józef Paweł Sikora (1912–1945). Mało znany męczennik dolnośląski �������������������348 31. Bp Józef Marcin Nathan (1867–1947). Opiekun ludzi chorych i najbiedniejszych �������351 32. Bp Paweł Latusek (1910–1973). Biskup o wielkim sercu ����������������������������������������������354 33. Ks. Jan Tokarz (1930–1980). Dobry Jan – proboszcz jaworski ���������������������������������������360 34. Karolina Mandziuk (1910–1981). Cierpiąca, ale uśmiechnięta ���������������������������������������364 35. Bp Wincenty Urban (1911–1983). Niestrudzony Siewca słowa Bożego ������������������������367 36. Ks. Antoni Kamiński (1914–1986). Kapłan zatroskany o sprawy Boże i zbawienie ludzi ���������������������������������������������������������������������������������������������������� 377 37. Ks. Bernard Gade (1911–1995). Prawdziwy świadek Chrystusa �����������������������������������382

38. Ks. Wawrzyniec Bochenek (1915–1996). Wielki czciciel św. Jadwigi, patronki Śląska �����386 39. Ks. Zygmunt Kozłowski (1916–1998). Kapłan, którego życie godne jest naśladowania ������������������������������������������������������������������������������������������������������������389 40. Ks. Stanisław Pietraszko (1929–2003) Wychowawca duchowieństwa dolnośląskiego ����������������������������������������������������������������������������������������������������� 396 41. Ks. Stanisław Turkowski (1919–2010). Lwowski duszpasterz w piastowskim Wrocławiu ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������400 42. Ks. Władysław Bochnak (1934–2014). Kapłan w pełni oddany Kościołowi �����������������405 43. Bp Józef Pazdur (1924–2015). Biskup pochylający się nad każdym człowiekiem ��������� 411 44. Ks. Jerzy Adam Marszałkowicz (1931–2019). Wrocławski Brat Albert Chmielowski 416 45. Ks. Marian Biskup (1948–2019). Miłośnik Boga i człowieka, Kościoła i Ojczyzny �����421 ZAKOŃCZENIE ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������426 SPIS ILUSTRACJI ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������427 BIBLIOGRAFIA �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������433 INDEKS OSOBOWY �����������������������������������������������������������������������������������������������������������457 O AUTORZE ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������479

WYKAZY SKRÓTÓW Skróty ogólne abp – arcybiskup ATK – Akademia Teologii Katolickiej bł. – błogosławiony bp – biskup br. – brat b.r.w. – brak roku wydania BUW – Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu cz. – część dk. – diakon ds. – do spraw EP – Episkopat Polski fot. – fotografia h.c. – honoris causa hr. – hrabia im. – imienia k. – koło kard. – kardynał l. – lata m. – matka m.in. – między innymi mps – maszynopis n. – nad o. – ojciec

ok. – około oprac. – opracowanie pw. – pod wezwaniem PWT – Papieski Wydział Teologiczny r. – rok; rocznik red. – redakcja s. – siostra; strona szp. – szpalta śp. – świętej pamięci św. – święty tł. – tłumaczenie t. – tom t.r. – tego roku tzw. – tak zwany UB – Urząd Bezpieczeństwa UJ – Uniwersytet Jagielloński ur. – urodzony uzup. – uzupełnione współpr. – współpraca wyd. – wydanie z. – zeszyt z d. – z domu zob. – zobacz

Skróty bibliograficzne AAW – Archiwum Archidiecezji Wrocławskiej ASKG – Archiv für Schlesische Kirchengeschichte EK – Encyklopedia katolicka, t. 1–20, Lublin 1973–2014 HP – Hagiografia polska. Słownik bio-bibliograficzny, red. R. G u s t a w; t. 1–2, Poznań–Warszawa–Lublin 1971–1972 MPH – Monumenta Poloniae Historica, t. 1–5, Lwów 1864–1888 PSB – Polski słownik biograficzny, t. 1–, Kraków 1935– PŚw – Polscy Święci, red. J.R. B a r, t. 1–12, Warszawa 1981–1989 RAU – Rozprawy Akademii Umiejętności

SBKDŚl – Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. M. P a t e r, Katowice 1996 SPTK – Słownik polskich teologów katolickich, t. 1–4, red. H.E. W y c z a w s k i, Warszawa 1981; t. 5–7, red. L. G r z e b i e ń, t. 8, red. J. M a n d z i u k, Warszawa 1995; t. 9, red. J. M a n d z i u k, Warszawa 2006; t. 10, red. T. B ł a s z c z y k, W. G l i ń s k i, J. M a n d z i u k, Warszawa 2019 SUb – Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 1-5, hrsg. H. A p p e l t, J.J. M e n z e l, bearb. W. I r g a n g, Wien–Köln–Gratz 1971–1993 WWK – Wrocławskie Wiadomości Kościelne

WSTĘP Celem Kościoła założonego przez Jezusa Chrystusa na Krzyżu, jest prowadzenie człowieka do zbawienia. Warunkiem osiągnięcia szczęśliwości wiecznej w niebie jest osiągnięcie w życiu doczesnym pełnej doskonałości – świętości, według słów Zbawiciela: „Doskonałymi bądźcie, jak i doskonały jest Ojciec wasz niebieski” (Mt 5,48). Świętość istnieje podwójna: zwyczajna, przejawiająca się w zachowaniu Dekalogu i wykonywaniu praktyk religijnych przez życie sakramentalne, dające człowiekowi stan łaski uświęcającej oraz świętość nadzwyczajna, heroiczna, wynosząca człowieka „na ołtarze”. Z pewnością niemożliwe jest uchwycenie całego bogactwa wewnętrznych przeżyć ludzi inspirowanych treściami religijnymi. Świętość bowiem jest wielką tajemnicą i dotyczy każdego człowieka z osobna. Na podstawie przekazów źródłowych można tylko przybliżyć pewne zewnętrzne przejawy kontaktu człowieka z Bogiem, ujawniającego się w życiu sakramentalnym, wykonywaniu praktyk religijnych i osiąganiu pewnego poziomu w sferze moralno-obyczajowej.

Historia Kościoła katolickiego znaczona jest dziejami świętych, którzy w swoim życiu potrafili w pełni zrealizować Ewangelię Jezusa Chrystusa lub ponieśli męczeńską śmierć za wiarę. To oni kroczą na czele wybitnych postaci uczonych, poetów, malarzy, muzyków, wodzów, hierarchów, współtworząc rdzeń społeczeństwa i odzwierciedlając obraz jego wewnętrznych wartości. Bez świętych chrześcijaństwo byłoby anonimowe i bezbarwne, a „Biblia byłaby księgą zamkniętą, opatrzoną suchymi komentarzami intelektualistów; święci są jej najlepszymi egzegetami, bo skomentowali ją swoim życiem”1. Święci są też najlepszymi reformatorami Kościoła, który potrzebuje tej reformy w określonej epoce, gdyż jest społecznością wiernych dobrych i złych. Wszyscy święci stanowią dla tej społeczności wzór do naśladowania, chociaż realizacja wizji ich świętości jest jedyna, niepowtarzalna, kryjąca w sobie dozę tajemniczości2. To oni wskazują niebo rzeszy chrześcijan borykających się ze swoimi problemami na ziemi i zachęcają do jego osiągnięcia po śmierci. Tak więc święci są niejako obywatelami dwóch światów, pośrednikami między Bogiem a ludźmi, wspomożycielami dążących po ziemi do nieba.

Jednym z fenomenów współczesnego chrześcijaństwa jest rosnąca popularność świętych. Dotyczy ona nie tylko Kościoła katolickiego, ale również prawosławia, które wynosi na ołtarze nowych świadków wiary. Podobnie świat protestancki, choć obcy jest mu kult świętych, patrzy na nich z coraz większym zainteresowaniem jako 1 K. D o l a, Kanonizacja świętej Jadwigi na tle rozwoju kultu świętych w Europie w XIII w., „Colloquium Salutis” 1984, t. 16, s. 85.

2 K. R a h n e r, Vom Geheimnis der Heiligkeit, der Heiligen und ihrer Verehrung, w: Die Heiligen in ihrer Zeit, Bd. 1, Hrsg. P. M a n n s, Mainz 1966, s. 9–26.

14

WSTĘP

na świadków wiary, których można naśladować. Współczesny bowiem człowiek potrzebuje sprawdzonych wzorów i autorytetów, aby mógł ich przynajmniej w jakiejś części naśladować. Doskonale rozumiał to zjawisko św. Jan Paweł II, który wniósł na ołtarze prawie dwa tysiące chrześcijan, czyli około jedną piątą wszystkich błogosławionych i świętych. Z wielkim zaangażowaniem popularyzował on ideę o powszechnym powołaniu do świętości, podkreślając, że wszyscy, a nie tylko wybrani, są do niej powołani.

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie świętych, błogosławionych, sług i służebnic Bożych oraz świątobliwych, którzy przeszli przez ziemię śląską i ją uświęcili. Niektórzy z nich urodzili się na Śląsku i byli z nim związani przez całe swoje twórcze życie. Inni wyruszyli znad Odry w świat jako misjonarze, lecz wydała ich ziemia śląska. Jeszcze inni przybyli na terytorium historycznego biskupstwa wrocławskiego z krajów ościennych i związali z nim swoje życie i twórczą działalność. Wszyscy stali się chlubą i ozdobą ziemi śląskiej, która była dla nich „małą Ojczyzną” i „domem rodzinnym”.

W czterech rozdziałach w porządku alfabetyczno-chronologicznym zostaną przedstawione sylwetki poszczególnych świętych i błogosławionych, sług Bożych i świątobliwych. Będą to męczennicy i wyznawcy, biskupi, duchowni diecezjalni, zakonnicy i zakonnice, osoby świeckie, zarówno mężczyźni jak i niewiasty.

Niniejsze opracowanie obejmuje cały Śląsk w jego historycznych granicach.

Zostało ono oparte o bogatą literaturę przedmiotu, zarówno w języku polskim jak i niemieckim. Bibliografia załącznikowa zawiera tylko te pozycje, które znalazły się w przypisach. Szeroką bazę stanowi moja monografia milenijna dziejów Kościoła śląskiego, w drugim wydaniu bibliofilskim3.

J. M a n d z i u k, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, wydanie drugie, bibliofilskie, t. 1, cz. 1–2, Warszawa 2010; t. 2, Warszawa 2011; t. 3, cz. 1–3, Warszawa 2012–1013; t. 4, cz. 1–2, Warszawa 2014.

3

Rozdział I. Święci Lista świętych śląskich nie jest długa, obejmuje bowiem tylko siedem postaci, z których św. Jacek Odrowąż, św. Jan Sarkander i św. Melchior Grodziecki pochodzili z ziemi śląskiej, św. Edyta Stein urodziła się we Wrocławiu, lecz żyła jako karmelitanka w Kolonii, a śmierć męczeńską poniosła w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, św. Wojciech, św. Andrzej Świerad i św. Agnieszka czeska otarli się o Śląsk i pozostawili na nim ślady swojej obecności, natomiast św. Jadwiga przybyła z Bawarii i stała się matką ludu śląskiego. Z tego grona czworo poniosło śmierć męczeńską, św. Andrzej żył jak męczennik-pustelnik, a tylko św. Jacek, św. Jadwiga i św. Agnieszka zmarli śmiercią naturalną. Święta Edyta Stein została ogłoszona patronką Europy, św. Wojciech – patronem Polski, a św. Jadwiga – patronką Śląska.

1. ŚW. WOJCIECH (ok. 956–997) Męczennik – patron Polski

Fot. 1. Konfesja św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej

W religijności Ślązaków znaczą rolę odgrywały kulty rodzime, a wśród nich czołowe miejsce zajmował św. Wojciech, biskup praski. Na Śląsku żywa była tradycja jego pobytu m.in. we Wrocławiu i w Opolu w czasie podróży misyjnej do Prus. Był on synem możnowładcy czeskiego Sławnika z rodu Sławnikowiców, skoligaconych m.in. z saską dynastią Ottonów, a przez matkę Strzyżysławę z rodem Przemyślidów.

Urodził się w 956 r. w czeskich Libicach, jako najmłodszy z siedmiu synów pary książęcej. Otrzymał imię Wojciech („pociecha wojów”), a w świecie znany był jako Adalbert (imię to otrzymał przy bierzmowaniu). Początkowo rodzice przeznaczyli go do kariery wojskowej, lecz po ciężkiej chorobie został oddany na służbę Bożą. Naukę pobierał w magdeburskiej szkole katedralnej, będąc pod duchową opieką tamtejszego arcybiskupa Adalberta, przedtem biskupa misyjnego na Rusi. Wraz z nim uczył się jego młodszy brat przyrodni Radzim Gaudenty. Obaj scholarzy chłonęli wiedzę i zdobywali dworską ogładę. Ich nauczycielem był sławny z uczoności i wymowy benedyktyn Otryk. Wojciech prawdopodobnie jeszcze w Magdeburgu przyjął święcenia kapłańskie4.

J. N a s t a l s k a - W i ś n i c k a, Wojciech św, w: EK, t. 20, szp. 838.

4

1 . Ś W. W O J C I E C H

17

W 981 r., po śmierci arcybiskupa Adalberta, Wojciech przybył do Pragi i znalazł się w otoczeniu pierwszego biskupa praskiego Dietmara, z pochodzenia Niemca. Był świadkiem jego przedśmiertelnego kajania się z zaniedbań i wystawnego życia. Obecność przy dramatycznej śmierci biskupa przywiodła Wojciecha do duchowej przemiany. Przywdział więc włosiany wór i z głową posypaną popiołem obchodził kolejne praskie kościoły, rozdając wszystko co miał ubogim. W wyniku porozumienia między Sławnikowicami i Przemyślidami 19 II 982 r., w wieku 26 lat został wybrany na biskupa Pragi. W otoczeniu poselstwa czeskiego odbył podróż do Italii i prawdopodobnie 29 VI 983 r. otrzymał konsekrację biskupią z rąk arcybiskupa mogunckiego Willigisa. W nastroju skupienia i wyrzeczenia okazałości, boso wszedł do swojej stolicy. Jako pasterz praktykował surową ascezę, wspierał ubogich, potępiał obyczaje pogańskie, nieprzestrzeganie postów i świętowania niedzieli, wielożeństwo, łamanie celibatu przez duchownych oraz sprzedaż jeńców chrześcijańskich w niewolę poganom i Żydom. Będąc w l. 983–989 biskupem rozległej diecezji praskiej, w skład której wówczas wchodziły ziemie śląskie, odbywał szereg wizytacji pasterskich. Być może taką wizytację przeprowadził również na Śląsku. Wymownymi pamiątkami jego ewentualnego pobytu w Opolu są: przechowywane do dziś w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu kamień z odciskiem stóp świętego, kościół Maryjny na Górce i studnia koło szpitala św. Wojciecha w Opolu5. W Pradze biskup Wojciech napotykał na coraz większe przeszkody i popadł w konflikt z księciem Bolesławem II Pobożnym, który oskarżył go o sprzyjanie wrogom państwa oraz godzenie w jego interesy ekonomiczne.

Trudna sytuacja w Pradze spowodowała, że biskup Wojciech wyruszył do Rzymu, gdzie został przyjęty życzliwie przez papieża Jana XV. Za jego radą postanowił udać się jako pielgrzym do Ziemi Świętej, wcześniej rozdając swój majątek ubogim.

Ponoć pieniądze na pielgrzymkę miała mu ofiarować cesarzowa Teofano, małżonka Ottona II i matka Ottona III. Otrzymane pieniądze również rozdzielił między potrzebujących. Pielgrzymka do Jerozolimy ostatecznie nie doszła do skutku, a on wyruszył do opactwa benedyktyńskiego na Monte Cassino, a stamtąd przybył do sędziwego ascety św. Nila, który wraz z uczniami przebywał w okolicach Gaety. Za jego radą dotarł do klasztoru św. Bonifacego na rzymskim Awentynie i w Wielką Sobotę 990 r. wraz z bratem Radzimem, który towarzyszył mu w całej podróży, przywdział habit benedyktyński. W rządach diecezją praską zastępował go Falkold, biskup miśnieński.

W klasztorze uspokoił się wewnętrznie, spełniał wszystkie obowiązki mnicha i brał udział w dysputach prowadzonych w gronie ludzi wykształconych i niepospolitych, których gromadził ówczesny Awentyn6.

W 992 r. zmarł biskup Falkold i Czesi wysłali delegację do Rzymu, aby papież Jan XV skłonił biskupa-mnicha Wojciecha do powrotu. Wiosną t.r. Wojciech był już w Pradze i z miejsca ufundował klasztor benedyktynów w Brzewnowie, sprowadzając mnichów z Rzymu. Z jego inicjatywy wybudowano kilka kościołów, a także prowa J. P a t e r, Święci w dziejach Śląska, Wrocław 1997, s. 10.

5

J. K a r w a s i ń s k a, Wojciech – Adalbert, w: HP, t. 2, s. 577–579.

6

18

Rozdział I. ŚWIĘCI

dzono akcję misyjną na Węgrzech. Jednak w rozległej diecezji i w samej Pradze trwało nadal rozprężenie obyczajów. Dodatkowo sytuację komplikowały zatargi biskupa z Przemyślidami oraz z rodem Wrzosowców. Nie znajdując posłuchu u swoich diecezjan, Wojciech na początku 995 r. po raz drugi opuścił Pragę i być może przez Węgry dotarł do Rzymu, witany w klasztorze na Awentynie. Tam zaprzyjaźnił się z przebywającym wówczas w Wiecznym Mieście 17-letnim Ottonem III, przyszłym cesarzem.

Tymczasem w Czechach doszło pod koniec września 995 r. do zamordowania jego krewnych w Libicach przez rycerzy-zbirów Bolesława II Pobożnego. Z braci ostał się tylko towarzyszący mu Radzim Gaudenty i najstarszy Sobiebór, który zginął później jako rycerz Bolesława Chrobrego. W zaistniałej sytuacji trudno było marzyć o powrocie do Pragi, tym bardziej, że Czesi już tym razem nie wzywali swojego biskupa.

Nie mogąc wrócić do swojej diecezji, Wojciech postanowił poświęcić się ewangelizacji pogan. W Moguncji spotkał się po raz wtóry z cesarzem Ottonem III, gdzie podczas długich rozmów obaj przyjaciele snuli wizje zjednoczonego świata chrześcijańskiego. Z Moguncji Wojciech udał się do Francji z pielgrzymką do grobu św. Marcina w Tours, modlił się przy relikwiach św. Benedykta we Fleury i oddał hołd św. Dionizemu w Saint-Denis pod Paryżem. Wzmocniony duchowo, wrócił na dwór cesarski, aby pożegnać się z Ottonem III. Posłuszny woli arcybiskupa mogunckiego Willigisa wyruszył do Pragi, lecz nie mógł tam dotrzeć ze względu na toczące się rokowania z księciem czeskim. Zdecydował się więc w pełni zostać biskupem misyjnym, a terenem jego działalności miały stać się Prusy. Przyjęty bardzo życzliwie przez Bolesława Chrobrego, wiosną 997 r. Wojciech wyruszył łodzią w towarzystwie brata Radzima i kapłana Benedykta-Boguszy do Gdańska, mając do ochrony 30 rycerzy księcia polskiego. W Gdańsku przez kilka dni nauczał i chrzcił, następnie odesłał Bolesławową drużynę i dotarł z dwoma towarzyszami na niewielką wyspę w pobliżu Truso, gdzie miejscowa ludność przyjęła ich raczej wrogo. Próby apostołowania ostatecznie zakończyły się męczeńską śmiercią bpa Wojciecha w dniu 23 IV 997 r., najprawdopodobniej w Świętym Gaju w okolicach Pasłęka. Jego głowę nabito na pal, a ciało pozostawiono na miejscu. Bolesław Chrobry wykupił szczątki męczennika i złożył je w gnieźnieńskiej katedrze. Wkrótce nastąpiła kanonizacja, dokonana przez papieża Sylwestra II, a w marcu 1000 r. do grobu św. Wojciecha przybył cesarz Otton III i przy udziale wysłannika papieskiego utworzono dla Polski niezależną metropolię gnieźnieńską, do której weszły biskupstwa: krakowskie, wrocławskie i kołobrzeskie. Pierwszym arcybiskupem został Radzim Gaudenty. Otton III otrzymał w darze ramię św. Wojciecha i stał się jednym z pierwszych propagatorów czci męczennika w Europie.

Do utworzonej metropolii gnieźnieńskiej weszło biskupstwo wrocławskie, obejmujące terytorium plemion śląskich. Do 1000 r. niektóre połacie ziemi śląskiej należały do diecezji praskiej, której biskupem był święty męczennik. Po erygowaniu diecezji wrocławskiej tylko Kotlina Kłodzka pozostała nadal częścią (archi)diecezji praskiej. Święty Wojciech był bardzo czczony przez Ślązaków. Jego święto przypadało na dzień 23 kwietnia, jako dies natalis s. Adalberti, w którym był czczony razem ze św. Jerzym. Świadczą o tym najstarsze kodeksy liturgiczne, jak Graduale cysterskie

1 . Ś W. W O J C I E C H

19

z Jemielnicy. W pierwszej połowie XIV w. w dniu 25 sierpnia obchodzono Translatio S. Adalberti na pamiątkę sprowadzenia relikwii św. Wojciecha z Gniezna do Pragi w 1038 r. Około 1400 r. święto to przeniesiono we Wrocławiu na dzień następny7.

Zgodne z postanowieniem prowincjonalnego synodu łęczyckiego z 1285 r., w katedrze wrocławskiej śpiewano ku czci św. Wojciecha własne oficjum rymowane Ad festa preciosi nominis, do którego lekcje wybrano z Miracula s. Adalberti z l. 1260– 1295. Natomiast Msza św. poranna i Suma były odprawiane o świętym męczenniku według formularza Protexisti8. Imię św. Wojciecha znalazło się w śląskich litaniach, zamieszczanych m.in. w Agendzie biskupa Henryka z Wierzbna i we wrocławskim Viaticus z 1412 r. Patronowi całej metropolii gnieźnieńskiej poświęcono już w 1148 r. kościół we Wrocławiu oraz XIII-wieczne świątynie w Miliczu, Niemczy, Mikołowie, Opolu i w Radzionkowie. Dedykowano mu też klasztory dominikańskie we Wrocławiu i Opolu oraz szpitale w Opolu i Jaworze9.

Z czasów średniowiecza przenieśmy się do przełomu XX i XXI stulecia. W dniach 10–19 IV 1999 r. odbyła się peregrynacja relikwii św. Wojciecha. Trasa peregrynacji wiodła prawdopodobnym szlakiem wędrówki biskupa praskiego z Czech do Polski i Prus. Uroczyste powitanie relikwii odbyło się w sobotę 10 kwietnia przy kościele św. Michała we Wrocławiu i wprowadzono je procesjonalnie do katedry. Nazajutrz wierni modlili się przy relikwiarzu Męczennika w kościele parafialnym św. Anny w Ząbkowicach Śląskich. W poniedziałek – w parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Kłodzku, we wtorek – w parafii św. Mikołaja w Nowej Rudzie, w środę – w parafii św. Jerzego w Dzierżoniowie, w czwartek – w parafiach świdnickich: św. Stanisława i Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski, w piątek – w parafii w Domasławie i św. Wojciecha we Wrocławiu, w sobotę w parafii św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy Śląskiej, w niedzielę i poniedziałek w oleśnickiej parafii Matki Bożej Miłosierdzia.

Peregrynacja relikwii Apostoła Słowian była związana z przygotowaniem do milenium biskupstwa wrocławskiego. Metropolita wrocławski w specjalnym liście pasterskim wzywał wiernych: Otoczcie tłumnie Relikwie Świętego w kościołach nawiedzenia. Od św. Wojciecha zaczerpnijcie ducha męstwa, ducha głębokiej wiary, ducha wielkiej nadziei i ducha nadprzyrodzonej miłości. Niech ta miłość wypełnia Wasze życie osobiste, rodzinne i publiczne. Niech ona zbuduje we wszystkich ośrodkach życia codziennego – królestwo miłości, pokoju i radości w Duchu Świętym, królestwo pokoju Chrystusowego10.

7 W. D a n i e l s k i, Z dziejów kultu liturgicznego św. Wojciecha na ziemiach polskich, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1967, r. 14, z. 4, s. 109.

8 H. S o b e c z k o, Liturgia katedry wrocławskiej według przedtrydenckiego Liber Ordinarius z 1563 r., Opole 1993, s. 179.

9

J. M a n d z i u k, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 1, cz. 1, s. 333–334.

H. G u l b i n o w i c z, List z okazji Peregrynacji Relikwii św. Wojciecha w Archidiecezji Wrocławskiej, WWK 1999, r. 52, nr 1, s. 81.

10

2. ŚW. ANDRZEJ ŚWIERAD (ok. 980–1034) Zakonnik i pustelnik

Fot. 2. Witraż z kaplicy św. Andrzeja Świerada w katedrze wrocławskiej

2 . Ś W. A N D R Z E J Ś W I E R A D

21

Jako pierwsi misjonarze na ziemi śląskiej pojawili się benedyktyni, których działalność oparta była przede wszystkim na Regule św. Benedykta z Nursji. Obok mnichów, żyjących w klasztorach, istnieli też eremici, którzy nie byli związani z jedną pustelnią, lecz wędrowali, docierając przede wszystkim do ludności wiejskiej. Wyglądali jak pustelnicy: mieli bose stopy, nagie kolana, tuniki z niefarbowanej wełny lub skóry i długie brody. Modlili się, udzielali porad, głosili nauki, wzywali do pokuty i troski o zbawienie. Lud otaczał eremitów wielką czcią, a w miejscach ich działalności wznosił kaplice i kościoły.

Z późnośredniowiecznego przekazu źródłowego11 dowiadujemy się, że ok. 1000 r. na Śląsku działał św. Andrzej Świerad, zwany też Żurawkiem, pierwszy kanonizowany Polak. Kim był ten zakonnik-eremita, co pozostawił po sobie i jakie były jego powiązania z ziemią śląską? Według spisanej ok. 1064 r. relacji bł. Maura12, biskupa Pięciu kościołów, Świerad miał pochodzić z wieśniaczej rodziny, osiadłej w Małopolsce.

Przyszedł na świat ok. 980 r. Przypuszcza się, że odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, gdzie poznał bliżej ideały ascetów wschodnich. Prawdopodobnie wiódł żywot pustelniczy w okolicy Oławy, następnie udał się do Tropia nad Dunajcem, a stamtąd ok.

1008 r. przybył do klasztoru benedyktyńskiego św. Hipolita na górze Zabor k. Nitry w Słowacji. Tam złożył profesję zakonną na ręce opata klasztoru Filipa i przyjął imię zakonne Andrzej. W klasztorze nie pozostał długo, lecz udał się do leśnej pustelni nad Wagiem. Tam oddawał się modlitwie i pracy fizycznej, m.in. karczując las, do którego dojeżdżał zaprzęgiem konnym. Ciało umartwiał postem, nie przyjmując posiłków przez trzy dni w tygodniu. W Wielkim Poście spożywał jedynie 40 orzeszków włoskich. W soboty i niedziele uczestniczył w posiłkach klasztornych. Dla umartwienia ciała noc spędzał w postawie siedzącej na pieńku otoczonym z góry i z boków kolcami, by ciało nie przychyliło się do wygodniejszej pozycji. Ponadto opasał się ciasnym łańcuchem, który wgryzł się w ciało, powodując gangrenę, a w jej efekcie śmierć. Zmarł ok. 1034 r. w klasztorze zuberskim. Jego grób stał się miejscem pielgrzymek, szczególnie nawróconych na drogę cnoty zbójców i złoczyńców13. Do postaci świętego eremity nawiązywali węgierscy i polscy paulini, nakładając mu w ikonografii biały habit i czcząc go we własnej liturgii14.

Uczniem św. Świerada był św. Benedykt, który poniósł śmierć męczeńską w pustelni nad Wagiem, trzy lata po śmierci mistrza. Obu pochowano we wspólnym grobie w klasztorze na górze Zabor. Ich kult rozszerzył się bardzo szybko, gdyż już w 1064 r. zostali zaliczeni przez synod Kościoła węgierskiego w poczet świętych, na równi ze św. Stefanem, królem Madziarów. W tym czasie powstał pierwszy Żywot, napisa Dokument biskupa Rudolfa z 20 X 1468, AAW, sygn. II b 3, k. 54 v.

11

M a u r u s, Vita Sanctorum Andreae seu Zoeradi confessoris et Benedicti martiris, eremitarum, w: Scriptores rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum, red. E. S z e n t p é t e r y, t. 2, Budapestini 1938, s. 357–358.

12

J. M a n d z i u k, Postacie Kościoła katolickiego na Śląsku, Warszawa 2016, s. 10–12.

13

J. Z b u d n i e w e k, Duchowość eremityzmu polskiego w dobie średniowiecza, „Saeculum Christianum” 1996, r. 3, nr 1, s. 94.

14

22

Rozdział I. ŚWIĘCI

ny przez bł. Maurusa, biskupa. W 1083 r. papież Grzegorz VII potwierdził ten kult, a ogłosił go legat papieski na synodzie węgierskim w Ostrzyhomiu, odbytym w tymże roku. Katedra nitrzańska obrała obu eremitów za głównych patronów, a ich relikwie znajdują się w srebrnej trumnie w kaplicy św. Barbary.

Jakie były związki św. Andrzeja Świerada ze Śląskiem? Istnieją wyraźne ślady w tradycji lokalnej o pobycie św. Świerada w pustelni w pobliżu Oławy. Zapewne już w XII stuleciu wzniesiono tam kościółek pod jego wezwaniem. Oławska pustelnia wchodziła wówczas w skład włości wrocławskiego klasztoru benedyktynów, ufundowanego przez komesa Piotra Włostowica15. Obok kościoła św. Świerada powstało hospicjum dla mężczyzn. W XIV w. otrzymało ono różne legaty testamentowe. Podczas wojen husyckich oławskie zabudowania szpitalne wraz z kościołem zostały całkowicie zniszczone, a po latach odbudowano jedynie przytułek.

Kult św. Andrzeja eremity znany był również we Wrocławiu, gdyż w 1357 r. ufundowano w katedrze świętojańskiej altarię poświęconą Świeradowi, a jego imię występuje w średniowiecznym nekrologu klasztoru św. Wincentego na Ołbinie pod datą 16 lipca16. Prawdopodobnie miejscem kultu Pustelnika był też Strzelin, gdzie w 1953 r. odkryto murowany fundament tzw. rotundy św. Gotarda, pochodzącej z pierwszej połowy XII w. W lokalnej tradycji świątynia aż do początku XX w. była uważana za „kościół polski”17.

Kres kultowi św. Andrzeja Świerada położyła reformacja protestancka. Dopiero po odbudowie katedry wrocławskiej ze zniszczeń II wojny światowej poświęcono świętemu eremicie jedną z bocznych kaplic. Umieszczono tam obraz w ołtarzu i witraż, ukazujący sceny z jego życia.

Okazją do przypomnienia postaci pustelnika i odnowienia jego kultu była 900. rocznica kanonizacji, która przypadła w 1983 r. W Oławie z inicjatywy ks. Jana Janowskiego, proboszcza parafii Matki Bożej Pocieszenia, biskup Wincenty Urban zainicjował nabożeństwo do św. Andrzeja. W prawej nawie tejże świątyni parafialnej ufundowano duży obraz przedstawiający pobożnego eremitę. Wizerunek został poświęcony 21 VI 1983 r. przez papieża Jana Pawła II we Wrocławiu. Ponadto w kaplicy łaskami słynącego obrazu Matki Bożej Pocieszenia w oławskiej świątyni ufundowano witraż, przedstawiający pierwszego polskiego świętego. Treść witraża wypełnia postać pustelnika, którego opadające ciało, omdlałe z fizycznego wysiłku i umartwienia, podtrzymują dwaj aniołowie. Klęczący zakonnik na tle okazałych dębów trzyma w jednej dłoni krzyż, a w drugiej topór i siekierę. Na dalszym planie widać pnie wyciętych drzew i niczym czekające na odbiór bale złożonego drewna18. Papież-Polak 15 J. S w a s t e k, Kult św. Andrzeja na Śląsku i w Wielkopolsce, „Colloquium Salutis” 1982, t. 14, s. 146–153.

16

H. K a p i s z e w s k i, Z. S u ł o w s k i, Andrzej Świerad, w: HP, t. 1, s. 87.

J. S w a s t e k, Święty Andrzej Świerad i jego kult w Tropiu, „Nasza Przeszłość” 1979, t. 52, s. 30–31.

17

18 A. S z a f u l s k i, Witraż św. Andrzeja Świerada w oławskim sanktuarium, „Nowe Życie” 2005, r. 22, nr 9, s. 16.

2 . Ś W. A N D R Z E J Ś W I E R A D

23

podczas swojego pobytu we Wrocławiu na Partynicach poświęcił też tablicę kamienną do budującego się kościoła filialnego parafii oławskiej w Ścinawie Polskiej.

Umieszczono na niej napis: Na cześć św. Andrzeja Świerada Pustelnika poświęcił mnie Papież-Polak we Wrocławiu 21 VI 1983 r. Oława – Ścinawa Polska.

Tablica została wmurowana 12 VII 1987 r. W tym też dniu poświęcono obraz przedstawiający patrona świątyni. Poświęcenia nowo wzniesionego kościoła dokonał kardynał Henryk Gulbinowicz w dniu 28 X 1989 r.

Można też wspomnieć, że w połowie lat 80. XX stulecia w kościele pomocniczym św. Anny w Sobótce ufundowano witraż z wyobrażeniem św. Andrzeja Świerada.

We Wrocławiu wielkimi propagatorami kultu św. Andrzeja Świerada byli dwaj profesorowie: medycyny – Gerwazy Świderski i teologii – ks. Józef Swastek. Dawna kaplica boczna w archikatedrze, wzniesiona w l. 1400–1410, otrzymała wezwanie pierwszego polskiego świętego. Kardynał Henryk Gulbinowicz 2 II 1987 r. ogłosił św. Andrzeja Świerada patronem ludzi niepełnosprawnych i zarządził, by w każdy drugi piątek miesiąca w archikatedrze odprawiano specjalne nabożeństwo z prośbami o łaskę zdrowia dla chorych i kalek19.

J. M a n d z i u k, Historia kościoła katolickiego na Śląsku, t. 4, cz. 2, s. 677.

19

3. ŚW. JADWIGA ŚLĄSKA (ok. 1178/1180–1243) Patronka Śląska

Fot. 3. Św. Jadwiga Śląska z Kodeksu lubińskiego z 1353 r.

3 . Ś W. J A D W I G A Ś L Ą S K A

25

Największym blaskiem okryła ziemię śląską św. Jadwiga – Niemka z pochodzenia, Polka z wyboru, małżonka wielkiego władcy polskiego, matka ludu śląskiego. Urodziła się ok. 1178/1180 r. w Andechs, grodzie położonym nad jeziorem Amer w Bawarii. Była najstarszą córką Bertolda IV, hrabiego Diesen-Andechs, od 1180 r. tytularnego księcia Meranii (Istria) i jego drugiej żony Agnieszki, córki Dedona V z Rochlic, margrabiego miśnieńskiego. Ród Andechsów należał u schyłku XII w. do najbardziej znanych i rozgałęzionych niemal w całej ówczesnej Europie. Wydał on 34 biskupów i prałatów, opata, sześć ksień, znanych poetów, a zwłaszcza osób świątobliwych na czele z Jadwigą i jej siostrzenicą Elżbietą oraz ciotkami Mechtyldą i Edeltrudą. Przyszła księżna śląska miała czterech braci i trzy siostry. Na chrzcie otrzymała staroniemieckie imię Hadwigis (Hedwig), „walcząca”20.

Początkowo wychowaniem Jadwigi zajmowali się rodzice, kapelani i służba dworska. W wieku pięciu lat została oddana na wychowanie do klasztoru benedyktynek w Kitzingen k. Würzburga. Tam zaprawiała się do głębokiej pobożności i otrzymała staranną, jak na ówczesne czasy, wszechstronną formację intelektualną. Była dziewczynką poważną, małomówną, zarazem – według biografa – bene litterata, dobrze wykształconą. W klasztorze nabyła umiejętności muzykowania, śpiewu liturgicznego, haftu, które przekazała na Śląsku swoim dworkom i mniszkom trzebnickim. Sama chętnie pozostałaby w klasztorze, ale wola rodziców przeznaczyła ją do stanu małżeńskiego21.

Z Kitzingen Jadwiga wróciła do domu i miała zostać żoną żupana serbskiego Toljena Tohu, aby umocnić wpływy rodu i cesarstwa w Serbii. Przewidziane małżeństwo nie doszło jednak do skutku z powodu zmian politycznych i zbrojnej interwencji Bizancjum na Bałkanach. Wówczas wysłano ją na dwór księcia Bolesława Wysokiego, gdzie po 1190 r. została jego synową, poślubiając Henryka, następcę tronu książęcego. Małżeństwo to miało umocnić stronnictwo Staufów, do którego należał ród Andechsów, w okresie koalicji antycesarskiej, a także miało dopomóc do utrzymania całości księstwa śląskiego, z pominięciem starszego brata Jarosława. Młoda małżonka weszła w polskie środowisko i przyswoiła sobie język otoczenia, co zbliżyło ją do ludności polskiej22. Małżeństwo Jadwigi z Henrykiem okazało się wzorowe, a jego cnoty chrześcijańskie i społeczną działalność podziwiali współcześni. Książęca para małżeńska wydała na świat siedmioro dzieci: Bolesława (ur. ok. 1194), Konrada (1195), Henryka (1197), Agnieszkę (ok. 1196), Zofię (przed 1208) i Gertrudę (ok. 1200). Najmłodszy syn, którego chrzest odbył się w okresie Bożego Narodzenia na zamku w Głogowie w 1208 r., zmarł bardzo wcześnie i jego imię nie jest znane. Również dwaj najstarsi synowie zmarli młodo. Wychowawczy wpływ księżnej i przykład jej życia był tak przemożny, że córka Gertruda, obie sy20 J. S w a s t e k, Rodzina świętej Jadwigi, w: Księga Jadwiżańska. Międzynarodowe Sympozjum Naukowe Święta Jadwiga w Dziejach i Kulturze Śląska, Wrocław-Trzebnica, 21–23 września 1993 roku, red. M. K a c z m a r e k, M.L. W ó j c i k, Wrocław 1995, s. 45.

A. K i e ł b a s a, Święta Jadwiga Śląska, w: PŚw, t. 9, s. 30–31.

21

W. M a r s c h a l l, Geschichte des Bistums Breslau, Stuttgart 1980, s. 23.

22

26

Rozdział I. ŚWIĘCI

nowe Anna i Agnieszka oraz syn Henryk Pobożny w oczach współczesnych zeszli z tego świata w opinii świętości. Na temat jej działalności wychowawczej bulla kanonizacyjna zawiera jedno wymowne zdanie, że „wychowała dzieci swoje w bojaźni Bożej”23.

Książę Henryk po śmierci braci i ojca, jako jedyny spadkobierca, objął w 1202 r. pełnię władzy w księstwie. Jadwiga wywierała znaczny wpływ na działalność męża, popierając jego plany polityczne. Jej dwór, stosownie do ówczesnych zwyczajów oddzielony od dworu władcy, słynął z karności i dobrych obyczajów. Księżna zwracała uwagę, aby urzędnicy nie uciskali poddanych. Obniżała chłopom czynsze, przewodniczyła sądom i często darowywała grzywny lub pokrywała je z własnych dochodów.

W razie klęsk żywiołowych polecała, mimo protestów zarządców, aby rozdawać nagromadzone zapasy, nie licząc się z osobistymi potrzebami. Przy swoim dworze zorganizowała szpitalik, w którym osobiście zajmowała się chorymi i kalekami. Szerzyła zamiłowanie do wspólnej lektury Biblii, a wyrazem zrozumienia przez nią liturgii są zachowane do dzisiaj XII-wieczne księgi: iluminowany Psałterz Trzebnicki oraz Modlitewnik, zdobny w bogate inicjały oraz 150 miniatur, połączony z kalendarzem i zapiskami nekrologowymi rodu Piastów, Przemyślidów i Andechsów, znajdujący się obecnie w Bibliotece Morgano w Nowym Jorku24.

Wielkim dziełem pary książęcej była fundacja klasztoru cysterek w Trzebnicy.

Założony w 1202 r. klasztor szybko zaludnił się mniszkami, wśród których znalazło się grono Polek oraz niewiasty z kręgu rodziny i dworu książęcego. Pierwsza grupa mniszek przybyła z bamberskiego klasztoru Najświętszej Maryi Panny i św. Teodoryka, założonego przez biskupa Eberharda w 1157 r. Za radą św. Jadwigi ksienią została Petrusa, niegdyś jej wychowawczyni w Kitzingen, która przybyła wraz z bamberskimi mniszkami. Przywiozły one ze sobą na Śląsk księgi liturgiczne i własną frankońską tradycję. W 1212 r. do klasztoru wstąpiła córka pary książęcej Gertruda, pełniąca przez wiele lat obowiązki ksieni. Do Trzebnicy przybywała często sama fundatorka w celu długich rozmów z Chrystusem Ukrzyżowanym. Księżna śląska była gorliwą protektorką budowy nowych kościołów, szpitali i klasztorów na Śląsku. Tradycja przypisuje jej powstanie 20 fundacji o charakterze religijno-społecznym, chociaż niektóre powstały wcześniej, ale odbudowane przez Jadwigę, słusznie uważały ją za swoją fundatorkę25. Księżna popierała osiedlające się na Śląsku za rządów jej męża klasztory cystersów, dominikanów i franciszkanów. Dla chorych, opuszczonych i starców wznosiła szpitale i przytułki. Szczególnie litowała się nad trędowatymi kobietami, opiekując się ich leprozorium w Środzie Śląskiej. Przy swoim dworze urządziła hospicjum dla podróżujących duchownych pielgrzymów. Hojnie wspierała uczącą się młodzież. Wpływała 23 K l e m e n s I V, Bulla quam Clemens papa quartus ad laudem sanctae Hedwigis composuit, w: Der Hedwigs-Codex von 1353, wyd. W. B r a u n f e l s, t. 2, Berlin 1972, s. 168.

24

A. W i t k o w s k a, Jadwiga Śląska, w: EK, t. 7, szp. 664.

A. G r z y b k o w s k i, Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów śląskich (XII–XIV wiek), Warszawa 1990, s. 53.

25

3 . Ś W. J A D W I G A Ś L Ą S K A

27

na los więźniów, starając się o złagodzenie kar. Często wypraszała u męża zamianę kary więzienia, a nawet śmierci, na pracę przy wznoszeniu kościołów lub klasztorów26. W swojej bogatej działalności nie wysuwała się na pierwszy plan, lecz szanowała poczucie pełnej władzy małżonka.

W tym czasie Jadwiga wiele wycierpiała z powodu nieszczęść rodzinnych, które doprowadziły do upadku potężnego rodu Andechsów. Tego samego dnia, kiedy brat jej Otton poślubił Beatricze z rodu Staufów, w pałacu biskupim drugiego jej brata, Eckberta, w Bambergu został zamordowany król Filip Szwabski przez Ottona Wittelsbacha, narzeczonego jej córki Gertrudy. Podejrzani o współudział w morderstwie bracia Henryk i Eckbert uciekli na Węgry pod opiekę swojej siostry Gertrudy, która w kilka lat później, jako królowa węgierska, została skrytobójczo zabita, nie bez winy braci. Doszła również do Jadwigi wieść o tragicznych losach i śmierci Agnieszki, jej drugiej siostry, poślubionej królowi Francji. W tym też czasie księżna śląska utraciła dwóch synów: Bolesława i Konrada, który zginął w wypadku na polowaniu w lesie. Śmierć dzieci oraz tragiczne przeżycia rodowe spowodowały u Jadwigi przyśpieszenie dawno powziętego planu oddania się wyłącznie pokucie i dziełom miłosierdzia27.

Po dwudziestu latach pożycia małżeńskiego uzyskała od męża zgodę na separację, potwierdzoną przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca. Oboje przez następne lata zachowali ścisłą wstrzemięźliwość małżeńską. Książę ponoć kazał sobie wystrzyc tonsurę mniszą i na wzór zakonników zapuścił brodę, dzięki czemu już współcześni nadali mu przydomek Brodatego28. Od tego czasu Jadwiga zamieszkała z kilku dworkami przy klasztorze trzebnickim. Dwór książęcy odwiedzała tylko w celu załatwienia aktualnych spraw. W 1227 r. przybyła na dwór księcia, aby pielęgnować ciężko rannego na zjeździe w Gąsawie męża. W gdy w 1229 r. w walce o tron krakowski Henryk został podstępnie wzięty do niewoli przez Konrada mazowieckiego, Jadwiga uzyskała jego uwolnienie. Prowadzone negocjacje zostały potwierdzone umową o małżeństwo jej dwóch wnuczek z synami Konrada29. Książę Henryk zmarł w 1238 r. w Krośnie n. Odrą, a jego śmierć przyjęła Jadwiga z poddaniem się woli Bożej, „choć kochała go po Bogu najwięcej”.

Po śmierci męża księżna śląska nadal prowadziła działalność dobroczynną, podwajała modlitwy i umartwienia, choć nie złożyła ślubów zakonnych, jak to uczyniła św. Kinga, wdowa po Bolesławie Wstydliwym. Być może chciała zachować swobodę w dysponowaniu dobrami na rzecz ubogich. Wpływała na kierunek polityki swojego syna, Henryka, zachęcając go do ustępstw, zgody i popierania stronnictwa papieskiego. W czasie najazdu tatarskiego w 1241 r. wraz z synową i mniszkami klasztoru trzebnickiego przebywała w zamku krośnieńskim. Śmierć księcia Henryka II w bitwie pod Legnicą napełniła ją bólem, lecz modliła się słowami: Legenda świętej Jadwigi, tł. A. J o c h e l s o n, współpr. M.W. G o g o l e w s k a, Wrocław 1993, s. 58–59.

26

J. M a n d z i u k, Św. Jadwiga – matka ludu śląskiego, „Nowe Życie” 1983, r. 1, nr 9, s. 5.

27

Z. B o r a s, Książęta piastowscy Śląska, Katowice 1978, s. 64.

28

B. S u c h o ń, Jadwiga, w: PSB, t. 10, s. 298.

29

28

Rozdział I. ŚWIĘCI

Dziękuję Ci, Panie Boże, żeś był łaskaw dać mi takiego syna, który nie sprawiwszy mi nigdy troski, zawsze mnie czcią otaczał i kochał miłością synowską. Chociaż chciałabym go żywym mieć przy sobie, jestem szczęśliwa, że drogą męczeństwa zasłużył sobie na połączenie ze swoim Zbawicielem i polecam Ci kornie jego duszę30.

Ponoć już na trzy lata przed bitwą, jak twierdzi jej biograf, przeczuwała zgon syna na polu chwały, zwierzając się ze swojego bólu Adelajdzie, zaufanej mniszce trzebnickiej. Zakonnica na próżno starała się uspokoić księżnę, słysząc od niej słowa: Wiem, co mówię, tak będzie. To nie obawa, wiem z pewnością, że zostanie zabity31.

Ostatnie lata życia księżny śląskiej pełne były cierpień z powodu zniszczenia części dzieł dobroczynnych i nieudolnych rządów wnuka Bolesława Rogatki. Do końca rozumiała i popierała sprawy Polski, dlatego też wystąpiła przeciw wnukowi z powodu oddania przez niego w ręce niemieckie ziemi lubuskiej. Wśród zakonnic trzebnickich szerzyła kult św. Stanisława, biskupa krakowskiego, oczekując jego rychłej kanonizacji. Wyczerpana przeżyciami, surową ascezą i pracą zmarła w opinii świętości 14 X 1243 r. w klasztorze trzebnickim.

Jak można opisać cechy duchowości patronki Śląska w świetle ideałów świętości szczytowego średniowiecza? Na pierwszym miejscu należy podkreślić, że we wszystkim starała się zgadzać z wolą Bożą, nawet w przypadkach trudnych i bolesnych, których nie brakowało w jej życiu. Wytrwałość do pełnienia narzuconych sobie obowiązków czerpała z codziennej Mszy św. W modlitwie była niezmiernie skupiona, mając szczególne nabożeństwo do Chrystusa Ukrzyżowanego, które pogłębiało się w niej pod wpływem kazań franciszkańskich. Zbawicielowi polecała swoje troski o męża, pokój w kraju, o syna, o dobrego ducha w ufundowanym klasztorze trzebnickim. Kierując się wskazówkami cysterskimi, bardzo ukochała Matkę Bożą, nie rozstając się z Jej figurką. Gorliwość księżnej podtrzymywał kult świętych, zwłaszcza Urszuli, Tekli, Magdaleny i Katarzyny, z którymi często „przestawała”. Jako dziecko swojej epoki miała wielki kult dla relikwii świętych, które wnoszono i stawiano przed nią wraz z figurami świętych w czasie modlitwy. Duchowe życie księżnej było wzbogacone darem proroctwa oraz ekstazą mistyczną32.

Zjednoczenie św. Jadwigi z Bogiem coraz bardziej promieniowało na otoczenie.

Usilnie pracowała nad cnotą pokory, zwalczając odruchy dumy tak charakterystyczne dla jej rodu. Z właściwą średniowieczu pasją stosowała ostrą ascezę pokutną. Przez 40 lat poprzestawała tylko na potrawach jarskich, z wykluczeniem mięsa, ryb i wina.

Nosiła włosiennicę, a stopy jej były starte i pokaleczone od stałego chodzenia boso.

Spowiednik, opat Ginter, uznał, że wyrzeczenia jego penitentki idą zbyt daleko i wręczył jej nowe buty, aby na mocy posłuszeństwa je nosiła. Ona pokornie przyjęła pan Vita sanctae Hedwigis, wyd. A. S e m k o w i c z, w: MPH, t. 4, s. 526.

30

Tamże, s. 559.

31

J. M a n d z i u k, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 1, cz. 1, s. 402.

32

3 . Ś W. J A D W I G A Ś L Ą S K A

29

tofle i nosiła je wszędzie ze sobą, ale przerzucone przez ramię33. W realizowaniu surowej ascezy była osobą bezkompromisową, nie zmieniając pokutniczej postawy, mimo rad i próśb ze strony najbliższego otoczenia. Surowa dla siebie, zawsze przystępna i ludzka dla innych, czczona i kochana przez bliskich, była stale otoczona przez ubogich, którzy „garnęli się do niej, jako do matki”. Świątobliwość księżny śląskiej budziła wśród ludzi od samego początku żywy kult.

Po śmierci przy jej grobie zaczęły się dziać cuda, które jej córka, ksieni, Gertruda, poleciła spisywać. Do Trzebnicy przybywały coraz liczniejsze pielgrzymki nawet spoza granic Śląska. Prośbę o kanonizację wniosła ksieni Gertruda i episkopat polski, a poparli ją książęta piastowscy, król czeski Przemysł Ottokar II, cystersi i dominikanie.

Uroczystość kanonizacyjna odbyła się 26 III 1267 r. w kościele dominikańskim S. Maria di Grandi w Viterbo we Włoszech. W Vita maior znajdujemy krótkie stwierdzenie: Albowiem wobec zgromadzonego w mieście Viterbo swego otoczenia [papież Klemens IV] sam przed wszystkimi życie i cuda świętej opowiedział, wychwalając publicznie jej zasługi i ową uroczyście do katalogu świętych dopisał34.

Bulla kanonizacyjna35, adresowana do metropolity gnieźnieńskiego Janusza i biskupów polskich, zawierała trzy części: l – pochwała świątobliwego życia Jadwigi, 2 – opis sześciu cudów, które dokonały się po jej śmierci, 3 – relacja z przebiegu procesu kanonizacyjnego i ustanowienie nowego święta dla prowincji gnieźnieńskiej – 15 października. Papież Klemens IV wygłosił kazanie, po zakończeniu którego świątobliwa księżna śląska została wpisana do katalogu świętych36.

Dnia 17 VIII 1267 r. odbyło się w Trzebnicy otwarcie grobu przy nielicznym gronie osób i złożenie relikwii w wykonanym relikwiarzu. W tydzień po ekshumacji ogłoszono zebranym rzeszom wiernych wiadomość o kanonizacji księżnej, a nazajutrz nastąpiło uroczyste podniesienie relikwii na ołtarz w kaplicy św. Piotra w kościele trzebnickim. Mnożyły się przywileje odpustowe dla Trzebnicy. W następnym roku dokonano 25 sierpnia translacji relikwii do kaplicy św. Jana. W uroczystości uczestniczyli przedstawiciele episkopatu, członkowie kapituły katedralnej i książąt oraz rzesze wiernych. Wreszcie 25 VIII 1269 r. odbyła się ostateczna translacja szczątków św. Jadwigi do nowo wzniesionej gotyckiej kaplicy pod jej wezwaniem.

Uroczystość zgromadziła członków domu piastowskiego z całej Polski, kilku biskupów, opatów, duchowieństwo i wiernych. Przybyła również czeska para królewska ze swoją świtą. Wokół klasztoru rozbito różnobarwne namioty, a kościół klasztorny udekorowany był kwiatami i światłem świec, które płonęły dzień i noc. Część z nich, 33 R. S c h u m a n n, Auf den Spuren der heiligen Hedwig von Schlesien. Śladami św. Jadwigi Śląskiej 1243–1993. Düsseldorf 1992, s. 53–54.

Vita sanctae Hedwigis…, s. 629.

34

J. G o t t s c h a l k, Die Kanonisationsurkunde der hl. Hedwig, ASKG, 1964, t. 22, s. 120–140.

35

T e n ż e, Die Hedwigs-Predigt des Papstes Klemens IV. vom Jahre 1267, ASKG 1957, t. 15, s. 16.

36

30

Rozdział I. ŚWIĘCI

umieszczona na obracającej się podstawie wiszącej nad ołtarzem, imitującej wschody i zachody gwiazd, dawała szczególną „rozkosz przypatrującym się oczom”37. Na synodzie prowincjonalnym w Pajęcznie 16 X 1269 r. metropolita Janusz odczytał oficjalnie bullę kanonizacyjną, zgodnie z zaleceniem papieskim dotyczącym szerzenia kultu św. Jadwigi. Arcybiskup przekazał też wskazówki dla prowincjała franciszkanów we Wrocławiu, dotyczące propagowania czci patronki Śląska, by bracia zapoznali się z treścią bulli w wygłaszanych kazaniach. Ponadto metropolita sam wydał dokument odpustowy dla Trzebnicy.

Po kanonizacji nasilił się ruch pielgrzymkowy, a pątnicy – w nadziei uzdrowienia z chorób i zwolnienia z kar kościelnych – przynosili dary i wota. Pewna wdowa z Legnicy, trapiona bólami ramienia, poleciła wykonać rękę z wosku, od łokcia, ofiarując ja na grób trzebnicki. Kowal z Wrocławia, któremu zginęło dziecko, obiecał Świętej miarę zboża o wadze równej ciężarowi zaginionego chłopca38. Sądząc z liczby cudów (w Vita zanotowano 70 cudów) najliczniej pielgrzymowali mieszczanie, rzadziej możni i rycerze, choć byli u grobu Patronki Śląska monarchowie, jak Ottokar II czeski, Władysław Łokietek i Maciej Korwin. Najwięcej pielgrzymów było ze Śląska. Od ok. 1300 r. zwyczajem stały się pielgrzymki z Wrocławia do Trzebnicy, urządzane w okresie między Wniebowstąpieniem a Zesłaniem Ducha Świętego. Pierwszą wielką pielgrzymkę do grobu trzebnickiego zorganizował 18 V 1450 r. biskup Piotr Nowak. Od tego czasu piesze pielgrzymki wrocławian do Trzebnicy odbywały się każdego roku39.

Ludność polska oddawała cześć księżnej w kościółku w Mnichowicach k. Kępna, który według tradycji został zbudowany w miejscu, gdzie Jadwiga odpoczywała podczas podróży podjętej dla uwolnienia męża więzionego przez Konrada mazowieckiego. Pielgrzymowano też do źródełka w Potęgowie, które miało wytrysnąć w wyniku jej modlitwy. Była czczona jako główna patronka konwentu bożogrobców w Krakowie, gdzie w drugiej połowie XV w. założono szpital z kościołem pod jej wezwaniem. W średniowieczu poświęcono jej wiele innych kościołów i kaplic w różnych rejonach Polski.

Postać patronki Śląska była często przedstawiana w ikonografii sztuki polskiej, niemieckiej i czeskiej. Najczęściej ukazywano ją w stroju książęcym lub zakonnym, ze statuą Madonny z Dzieciątkiem, butami w ręku, modlitewnikiem, modelem kościoła trzebnickiego, a niekiedy ze św. Elżbietą turyńską lub ze św. Janem Chrzcicielem, głównym patronem diecezji wrocławskiej40.

Do rozwoju kultu św. Jadwigi przyczyniły się życiorysy, a jej postać oplotły barwne legendy, pieśni i podania ludowe. Pierwszym biografem księżnej śląskiej miał być przewodniczący procesu diecezjalnego, dominikanin wrocławski Szymon.

Autorem następnego cysters lubiąski Engelbert. Oba życiorysy nie ocalały, lecz zo37

Vita sanctae Hedwigis…, s. 631–633.

38

R. K i e r s n o w s k i, Życie codzienne na Śląsku w wiekach średnich, Warszawa 1977, s. 126.

W. U r b a n, Studia nad dziejami wrocławskiej diecezji w pierwszej połowie XV w., Wrocław 1959, s. 264.

39

40

A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a, Jadwiga śląska w ikonografii, w: EK, t. 7, szp. 665.

3 . Ś W. J A D W I G A Ś L Ą S K A

31

stały wykorzystane do opracowania bulli kanonizacyjnej i kazania papieskiego, wygłoszonego w czasie uroczystości kanonizacyjnej w Viterbo. Do naszych czasów zachowała się natomiast obszerna kompilacja z 1300 r., nosząca tytuł: Vita maior et minor Sancte Hedwigis, zachowana w wersji łacińskiej i w przekładach. Jej anonimowy twórca, prawdopodobnie Polak, wykorzystał żywot wspomnianego autorstwa Engelberta. W 1353 r. z inicjatywy księcia Ludwika I brzeskiego powstał iluminowany kodeks z legendą św. Jadwigi, ilustrowany 61 obrazami Mikołaja Pruzia z Lubinia. Dzieło, zwane Kodeksem ostrowskim, lubińskim lub brzeskim, jest unikatem w polskiej hagiografii. W języku polskim pierwszą biografię księżnej śląskiej opracował ks. Piotr Skarga i wydał w Żywotach świętych w 1579 roku41. Kult św. Jadwigi przekroczył granice Śląska i Polski i znalazł swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w księgach liturgicznych. Doznawała ona czci w 26 hymnach brewiarzowych.

Burza protestantyzmu w XVI w. zniszczyła ruch pielgrzymkowy, a w samym opactwie cysterek pojawił się pewien nieład, nastały konflikty narodowościowe, rozluźniła się dyscyplina zakonna, a nawet coraz wyraźniej sprzyjano nowinkom religijnym. Samo opactwo przetrwało nawałnicę protestantyzmu przede wszystkim dzięki mniszkom pochodzenia polskiego, przybywających głównie z Wielkopolski, które podtrzymywały w Trzebnicy katolicyzm i polskość. Ożywienie ruchu pielgrzymkowego do grobu św. Jadwigi nastąpiło w okresie odnowy potrydenckiej. Po wojnie 30-letniej powrócono do dawnego zwyczaju organizowania z Wrocławia pieszych pielgrzymek do Trzebnicy. Pierwsza taka pielgrzymka odbyła się w 1651 r. Ze względu na trudności ze strony protestantów gromadzono się na tzw. Zielonym Polu poza murami miasta i wyruszano z procesją, na czele której niesiono krzyż ozdobiony kwiatami. W procesji podążali duchowni, osoby z chorągwiami, mężczyźni, kobiety i dzieci. W 1662 r. w procesji spod kościoła św. Wojciecha we Wrocławiu wzięło udział 3300 osób, prawie cała kapituła wrocławska, duchowieństwo, wielu oficerów, grono szlachty, a zwłaszcza kobiety. Na prośbę króla polskiego Jana III Sobieskiego papież Innocenty XI wprowadził w dniu 17 IX 1680 r. kult św. Jadwigi do całego Kościoła. Ówczesna ksieni trzebnicka, Krystyna z Wierzbna Pawłowska, poleciła wykonać monumentalny sarkofag z krzeszowskiego marmuru, z alabastrowym posągiem świętej Fundatorki. Ponadto rozpoczęła ona przebudowę kościoła klasztornego w stylu barokowym, ukończoną przez jej następczynie42. Pielgrzymi, dla których zbudowano specjalny dom, przybywali do Trzebnicy głównie w liturgiczne święto św. Jadwigi. Do ożywienia ruchu pielgrzymkowego przyczyniło się Bractwo św. Jadwigi, założone przez ksienię Bernardę Paczyńską, a zatwierdzone przez papieża Klemensa XIV w 1773 r. Wyrazem troski o duszpasterstwo pątnicze było zbudowanie Kalwarii w 1734 r. na pofałdowanym terenie Lasu Bukowego. W maju 1794 r. sanktuarium św. Jadwigi odwiedził król Fryderyk Wilhelm II wraz z rodziną i dworem. W 1803 r. uroczyście obchodzono 600-lecie istnienia opactwa. W następ J. M a n d z i u k, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 1, cz. 1, s. 405.

41

J. G o t t s c h a l k, St. Hedwig Herzogin von Schlesien, Köln–Graz 1964, s. 287.

42

32

Rozdział I. ŚWIĘCI

nym roku odnotowano udział w uroczystościach ku czci Patronki Śląska ok. 9000 pątników43.

Pruska sekularyzacja z 1810 r. pozbawiła sanktuarium trzebnickie opieki sprawowanej przez cysterki. Duszpasterstwo parafialne objęli księża diecezjalni. W październiku 1843 r. uroczyście obchodzono 600-letnią rocznicę śmierci św. Jadwigi.

Obchody jubileuszowe trwały cały tydzień, a świątynię nawiedzali coraz to nowi pątnicy44. W 1871 r., w przededniu Kulturkampfu „żelaznego” kanclerza Otto Bismarcka, przy grobie Patronki Śląska uroczystą Mszę św. sprawował biskup wrocławski Henryk Förster w intencji papieża Piusa IX. Kazanie wygłosił ks. Ferdynand Speil, rektor wrocławskiego Alumnatu, obierając za motto zdanie: „Piotr był w więzieniu, lecz wierni nieustannie modły wznosili za niego”. Kazanie wywarło wielkie wrażenie na kilku tysiącach pątników, którzy przybyli z różnych stron Śląska45. Od 1920 r. zaczęto organizować regularnie pielgrzymki do grobu św. Jadwigi, a po drodze do kościołów wrocławskich. W duszpasterstwie pątniczym pomagały siostry boromeuszki, mające swój dom generalny w dawnym klasztorze cysterek. Przy samym kościele prowadzono intensywne prace remontowe. W 1943 r. z racji 700-lecia śmierci św. Jadwigi kościół trzebnicki został przez papieża Piusa XII podniesiony do rangi bazyliki mniejszej.

Dzięki bohaterskiej postawie boromeuszek trzebnickie obiekty sakralne nie ucierpiały w trakcie końcowych działań II wojny światowej. 25 VIII 1945 r. duszpasterstwo parafialne i pieczę nad sanktuarium św. Jadwigi przejęli polscy księża salwatorianie. W nowej rzeczywistości geopolitycznej ożywił się kult św. Jadwigi. Wprost entuzjastyczny był pierwszy polski odpust ku czci Matki ludu śląskiego w październiku 1945 r., połączony z ingresem do archidiecezji wrocławskiej administratora apostolskiego ks. dra Karola Milika. U grobu Patronki Śląska odbywały się spotkania księży w celu omówienia i wskazania aktualnych potrzeb i kierunków duszpasterskich. Dnia 10 VIII 1947 r. hołd św. Jadwidze złożyli: kardynał Bernard Griffin, prymas Anglii i Walii oraz kardynał August Hlond, prymas Polski.

Z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Wawrzyńca Bochenka zaproszono do bazyliki trzebnickiej na dzień 15 X 1966 r. przedstawicieli wszystkich parafii w Polsce pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej. Przybyłe na uroczystości delegacje z rąk arcybiskupa Bolesława Kominka otrzymały dla swoich świątyń relikwie św. Jadwigi. Odtąd co roku wysyłano do tych parafii program z zaproszeniem do wzięcia udziału w październikowych uroczystościach odpustowych. W Trzebnicy podtrzymywano tradycję spotkań poszczególnych stanów z całej archidiecezji wrocławskiej. W poszczególne dni do Matki ludu śląskiego przybywała młodzież duchowna, liturgicz J. P a t e r, Rola pielgrzymek w rozwoju religijności wiernych na Śląsku, w: Milenium Kościoła na Śląsku, red. J. K o p i e c, Opole 2000, s. 139.

43

44 M. K a c z m a r e k, Z najbardziej odległych okolic Śląska i Polski tłumnie napływał lud.

Trzebnickie uroczystości 600-lecia śmierci św. Jadwigi w 1843 roku, „Sobótka” 1996, r. 51, nr 1/3, s. 381–388.

45

J. G ó r e c k i, Pielgrzymki na Górnym Śląsku w latach 1869–1914, Katowice 1994, s. 74.

3 . Ś W. J A D W I G A Ś L Ą S K A

33

na służba ołtarza, młodzież szkolna, pracująca i akademicka, rodzice wraz ze swoimi duszpasterzami. W niedzielę po 15 października podczas celebry Eucharystii na placu przed bazyliką rolnicy, ogrodnicy i sadownicy składali u stop ołtarza wieńce dożynkowe. Oprócz październikowych dni jadwiżańskich, co roku uroczyście obchodzono dzień translacji relikwii św. Jadwigi – 25 sierpnia, w przeddzień odpustu św. Bartłomieja Apostoła, patrona Piastów śląskich. Ponadto każdy wtorek poświęcano patronce Śląska. W nabożeństwach przy jej grobie uczestniczyła wówczas większa niż zwykle liczba wiernych. Kronikarz sanktuarium wymienia oprócz wyżej wspomnianych uroczystości liczne inne nabożeństwa odprawiane w bazylice przy okazji pielgrzymek krajowych i zagranicznych46.

Tysiące wiernych przybyło do Trzebnicy w październiku 1967 r., aby uczcić 700-lecie kanonizacji św. Jadwigi. Centralne uroczystości z udziałem całego Episkopatu Polski poprzedziła sesja naukowa, zorganizowana w dniu 23 września w kaplicy św. Jadwigi. Z okazji tego jubileuszu papież Paweł VI przekazał w darze kielich dla bazyliki trzebnickiej. W ramach obchodów 800-lecia urodzin Patronki Śląska odbyła się we Wrocławiu w dniu 22 X 1974 r. specjalna sesja naukowa, a w bazylice trzebnickiej uroczystości liturgiczne. Ówczesny rządca archidiecezji biskup profesor Wincenty Urban dołożył wszelkich starań, aby uroczystości jubileuszowe dostarczyły wiernym wielkich przeżyć religijnych. W specjalnym liście pasterskim wzywał Patronkę ziemi śląskiej, aby „wypraszała nam dzisiejszym pielgrzymom, łaski, byśmy mogli spełnić cel naszego życia”47.

W miarę rozszerzania się kultu św. Jadwigi w Polsce i coraz wyraźniejszego odczytywania tego kultu dla czasów współczesnych, zaczęła pojawiać się myśl oddania w opiekę św. Jadwidze budujących się w Polsce obiektów sakralnych. I rzeczywiście, Konferencja Episkopatu Polski ogłosiła św. Jadwigę patronką budujących się nowych świątyń48.

W celu rozszerzania kultu św. Jadwigi salwatorianie – kustosze sanktuarium trzebnickiego – wydawali coraz to nowe publikacje, w których dostarczali pielgrzymom teksty pieśni, modlitw i wezwań do Patronki pojednania i twórczej współpracy między narodami. Do rozsławienia Patronki chrześcijańskich małżeństw i rodzin najwięcej przyczynił się ks. prof. Antoni Kiełbasa, autor licznych publikacji w języku polskim i niemieckim. W pełni zasłużył, aby po śmierci zostać pochowanym w podziemiach bazyliki trzebnickiej. Podobnie ks. Wawrzyniec Bochenek, dziekan, proboszcz i kustosz sanktuarium spoczął przy grobie św. Jadwigi, której wiernie służył przez pół wieku.

46 A. K i e ł b a s a, Rozwój kultu św. Jadwigi w Polsce po 1945 r. i jego znaczenie w procesie integracji ludności na Dolnym Śląsku, w: Księga Jadwiżańska. Międzynarodowe Sympozjum Naukowe Święta Jadwiga w Dziejach i Kulturze Śląska, Wrocław-Trzebnica, 21–23 września 1993 roku, red. M. K a c z m a r e k, M.L. W ó j c i k, Wrocław 1995, s. 447.

47 W. U r b a n, List pasterski z okazji 800-lecia urodzin św. Jadwigi, WWK 1974, r. 29, nr 9–10, s. 223–226.

48 J. M a n d z i u k, Św. Jadwiga Śląska – patronka wznoszonych świątyń, „Gość Niedzielny” 1999, r. 76, nr 42, s. 23, wkł. wrocł.

34

Rozdział I. ŚWIĘCI

Najbardziej radosnym dniem w historii Trzebnicy była uroczystość odpustowa 16 X 1978 r., kiedy Kościół i świat otrzymał nowego papieża w osobie Jana Pawła II. Odtąd św. Jadwiga stała się również Patronką dnia wyboru papieża Polaka.

Metropolita wrocławski kardynał Henryk Gulbinowicz umieścił postać Patronki Śląska w swoim herbie biskupim. Przed ingresem do katedry świętojańskiej odprawił dzień skupienia w sanktuarium trzebnickim. Chciał jako pielgrzym u Jej grobu przygotować się w ciszy, skupieniu i modlitwie do objęcia sterów archidiecezji, której w ogóle nie znał. Z jego inicjatywy w 1990 r. zespół antropologów z Uniwersytetu Wrocławskiego, pod kierunkiem profesora Tadeusza Krupińskiego, przeprowadził szczegółowe badania relikwii św. Jadwigi przechowywanych w Trzebnicy i w skarbcu katedralnym. Opublikowane w 1993 r. wyniki badań umożliwiły profesorowi Zbigniewowi Rajchelowi rekonstrukcję głowy św. Jadwigi, która obecnie przechowywana jest w Muzeum Kultu św. Jadwigi w Trzebnicy49.

Z racji 750-lecia śmierci Patronki Śląska kardynał Henryk ogłosił 18 X 1992 r. Jadwiżański Rok Jubileuszowy (18 X 1992–17 X 1993). Główne uroczystości miały miejsce w niedzielę – 17 X 1993 r. Mszy św. koncelebrowanej przewodniczył kardynał Achilles Silvestrini, prefekt Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich. Kazanie wygłosił kardynał Franciszek Macharski, metropolita krakowski, a procesję ulicami Trzebnicy poprowadził kardynał Joachim Meisner, metropolita koloński. Jubileusz uczczono specjalną kantatą Święta Jadwiga patronka porozumienia. W tymże roku ordynariusz wrocławski reaktywował bractwo św. Jadwigi, zatwierdzając jego statut i moderatora. W 20 parafiach w roku jubileuszowym postawiono figurę św. Jadwigi w kościołach, kaplicach i na cmentarzach. Była to kopia gotyckiej rzeźby, pochodzącej z kościoła filialnego w Cesarzowicach, parafia Kulin. Z racji jubileuszu jadwiżańskiego i 15-lecia pontyfikatu Jana Pawła II odbył się 16 X 1993 r. w rzymskiej auli Pawła VI koncert w wykonaniu orkiestry Mitteldeutscher Rundfunk z Lipska. Po koncercie papież-Polak powiedział: Jak nikt inny spośród świętych Kościoła jest [św. Jadwiga] otoczona taką samą czcią w Polsce i w Niemczech. Pełniła pobożne dzieła w rodzinie, a jako osoba rozumna, dalekowzroczna i konsekwentna pomagała też mężowi w pogłębianiu życia chrześcijańskiego na Śląsku. Nie głosiła chrześcijańskiej miłości słowem, ale czynem50.

49 A. K i e ł b a s a, Święta Jadwiga Śląska w nauczaniu i działalności kard. Henryka Gulbinowicza, w: Cierpliwość i miłość. Księga dla uczczenia Kardynała Henryka Gulbinowicza, red. E. J a n i a k, W. I r e k, Wrocław 2010, s. 177.

50

J. M a n d z i u k, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 4, cz. 2, s. 672.