Oblicza ludzkiej egzystencji. Kreacja przestrzeni życia w twórczości Józefa Barana

Kalina Sikora

Oblicza ludzkiej egzystencji Kreacja przestrzeni życia w twórczości Józefa Barana

Pod redakcjÄ… Jana Malickiego Vol. XII

Kalina Sikora

Oblicza ludzkiej egzystencji Kreacja przestrzeni życia w twórczości Józefa Barana

Katowice 2012

KOMITET WYDAWNICZY prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

© Copyright by Kalina Sikora, 2012 © Copyright by Biblioteka Śląska, 2012

ISBN 978-83-60209-78-3

Adiustacja Jan Baron Skład i łamanie Alina Jarczyk

Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 100 egzemplarzy

Spis treści

Wstęp ........................................................................................................... 7 Rozdział I Wędrówka ku poezji .................................................................................. 9 Rozdział II Od wiejskiego obszaru sacrum do miejskiej przestrzeni profanum .........................................................25 Rozdział III Obraz jednostki wpisanej w horyzont cywilizacji i historii . ..............65 Rozdział IV Dom i świat w jednym pejzażu poetyckiego natchnienia ...................91 Rozdział V Choroba, czyli duchowa peregrynacja do wnętrza bytu ...................117 Rozdział VI Fundamenty liryki Józefa Barana .........................................................141 Zakończenie ............................................................................................157 Bibliografia ..............................................................................................159 Indeks osób .............................................................................................169

Wstęp

Oddać się lekturze poezji to jednocześnie przyjąć zaproszenie.

Zaproszenie do kontemplacji swoistej rzeczywistości z pełną świadomością nie tylko wniknięcia w głębię owego obszaru, lecz zarazem poddania się mu, by wypełnił wszystkie zmysły. Tak, by cień lirycznej rzeczywistości pozostawił swój ślad w życiu odbiorcy. Podjęcie bowiem próby poznania świata wykreowanego obcym słowem to równocześnie nawiązanie dialogu, poszukiwanie miejsc bliskich osobistej przestrzeni myśli. Działanie to nie zakłada oczywiście pozbawionego dystansu zatopienia się w cudzej kreacji artystycznej. Wręcz przeciwnie, jest to wędrówka przez dzieła pisarza z pełną świadomością postawy badacza wyposażonego w narzędzia służące odkrywaniu tajemnic nieznanego terytorium. To droga wybrana celowo, nie przypadkowa ścieżka, ale ta spełniająca swe istnienie w określonej twórczości. Tej, która objawiła cechy budzące zainteresowanie odbiorcy. Odbiorcy szczególnego, bowiem tego, który został uwiedziony znaczeniami wyłaniającymi się z poetyckiego świata.

Jaki więc jest to świat? To liryczny świat powołany do życia myślą poety ucieleśniającą się w słowach jego twórczości. Twórczości Józefa Barana obejmującej kilkanaście książek poetyckich, począwszy od wydanego w 1974 roku tomiku Nasze najszczersze rozmowy aż po zbiór Taniec z Ziemią z 2006 roku, zawierający liryki z lat 2001–2006.

Podróż na obszary poezji Józefa Barana rysuje się jako krajobraz widziany przez pryzmat odcieni wyznaczonych danym momentem

8

Wstęp

życia. Bowiem artysta, mimo iż czerpie z nurtu wartości, które zaszczepiła w nim rodzinna wieś Borzęcin, poddaje się również lirycznym zawirowaniom, jakie przynosi ze sobą istnienie. Toteż przed odbiorcą wyłania się obraz poezji, w której objawia się pierwiastek zmienności, co stanowi zarazem oczywistą konsekwencję długiego okresu jej trwania. Jednocześnie jest w niej znamienna trwałość myśli, prezentowanych odczuć, wyobrażeń. Zauważyć należy, iż losy poety niejednokrotnie w sposób silny zespalają się ze słowem poetyckim, w którym znajduje odzwierciedlenie codzienność twórcy. Wędrówka przez obszary owej liryki jest ucieleśnieniem samego celu jej podjęcia.

Bowiem odczytywanie, zgłębianie tego, co niedostrzegalne w realnej wizji świata, a czego istnienie próbuje ujawnić odbiorcy pisarz, jest równoznaczne ze spełnieniem ciekawości tajemnicy istoty kreacji poetyckiej Józefa Barana.

Wiele szkiców literackich oraz recenzji poświęcono wybranym problemom owej twórczości, czasem prześlizgując się ledwie po lirycznej powierzchni, a czasami wręcz przeciwnie, wyłaniając pewne zasadnicze fundamenty jej poetyckiego bytu. Jednak dopiero podjęcie swoistej peregrynacji przez całość dorobku literackiego autora Naszych najszczerszych rozmów daje możliwość wskazania najistotniejszych elementów budujących konstrukcję jego wierszy.

Książka ta, na kolejnych etapach powstawania, zawdzięcza bardzo wiele Panu Profesorowi Janowi Malickiemu, któremu w tym miejscu, w szczególny sposób, pragnę bardzo serdecznie i gorąco podziękować za cenne rady, poświęcony mi czas oraz za wsparcie i wyrozumiałość.

Dzięki wnikliwym pytaniom i uwagom Pana Profesora praca ta zyskała ostateczny kształt. Pragnę również podziękować Pracownikom Zakładu Historii Literatury Średniowiecza i Renesansu Uniwersytetu Śląskiego za okazaną życzliwość i pomoc. Za pomoc i nieustającą motywację dziękuję także Rodzinie i Przyjaciołom.

Rozdział I Wędrówka ku poezji Podróż tak mocno wpisana jest w istotę ludzkiego bytu, iż sama staje się symbolem życia. Potrzeba wędrowania rodzi się nie tylko z pragnienia zdobycia celu, majaczącego gdzieś na końcu drogi najeżonej przeszkodami, poznawania nowych widnokręgów, ale również z pragnień duchowej cząstki człowieka. Poszukiwanie prawdy, ucieczka w głąb siebie, a także pielgrzymka do świata marzeń to nieodłączne atrybuty życia1.

Podróż to również ważna część biografii Józefa Barana. Pragnienie wędrówki przenika każdy jej etap, począwszy już od najmłodszych lat2.

Poczucie osamotnienia, brak identyfikacji z otoczeniem pchnęły autora Naszych najszczerszych rozmów do poszukiwania własnego świata.

Odnalazł go w fikcyjnej rzeczywistości czytanych utworów. Już jako pięcioletni chłopiec prosił każdego z rodziny o przeczytanie mu jedynej książki, jaka wówczas znajdowała się w domu. Była to Bajka o rybaku i złotej rybce. To właśnie ów świat, którego piękno stwarza odpowiednia gra słowem, stał się bliski przyszłemu poecie3. Jemu dał się oczarować w młodości, by po latach odkryć prawdę, iż: „Poeta to ten, co daje się uwodzić słowom”4. Kiedy był uczniem szkoły podstawowej, udaZob. W. Kopaliński, Podróż, [w:] Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 331.

Zob. J. Ciećkiewicz, Prowincjuszowska odyseja Józefa Barana, „Poezja” 1989, nr 8 (282), s. 31.

3 Zob. J. Baran, Koncert dla nosorożca. Dziennik poety z przełomu wieków, Poznań 2005, s. 62.

4 Tamże, s. 56.

1 2

10

Oblicza ludzkiej egzystencji

ło mu się przeczytać połowę książek z biblioteki wiejskiej. Spotkania z literaturą odbywały się na polnych drogach podczas pasania krów.

Gdy natomiast zabraniano mu oddawać się lekturze, w tajemnicy wynosił książki i chował je w łanie pszenicy5. W ten sposób rodziła się miłość poety do słowa pisanego i światów przez nie wykreowanych.

Znamienny jest również łan pszenicy, który dawał pierwsze schronienie książce. Stał się jakby symbolem przyszłej twórczości młodego wówczas chłopca wychowanego wśród krajobrazów Borzęcina. Twórczości, która z jednej strony naznaczona jest wyobraźnią wyrosłą z baśniowego pejzażu, a z drugiej – ciepłym wspomnieniem o miejscu urodzenia. To właśnie temu zakątkowi na ziemi, Borzęcinowi, Józef Baran pozostaje wierny. Niezależnie, czy przywołuje w swych wierszach obraz sielskiej arkadii, czy też miejsca naznaczonego ciężką pracą, zawsze pozostaje ono dla niego najważniejszą cząstką siebie6.

Borzęcin to wieś położona pod Krakowem w województwie małopolskim. Przez jej środek przepływa rzeka Uszwica, a mosty przerzucone ponad wodami łączą Borzęcin Górny i Borzęcin Dolny. Dla poety to stały punkt odniesienia w wirze codziennego życia: „Gdy jestem zdołowany i zagubiony w sobie, powracam do miejsca urodzenia, żeby ustalić kierunek marszu i odnaleźć siebie samego”7.

Józef Baran urodził się 17 stycznia 1947 roku. Taką datę podają rejestry Urzędu Stanu Cywilnego. Prawda jednak okazuje się odmienna. Poeta przyszedł na świat kilka dni wcześniej. Najprawdopodobniej 12 lub 13 stycznia. Tego matka artysty nie jest całkowicie pewna.

Faktem jest, iż zaistniały jakieś bliżej niesprecyzowane okoliczności, które wpłynęły na zapisanie błędnej daty urodzin w metryce8. W ten sposób autor Majowego zaklęcia zaraz po przyjściu na świat zaginął, jak to określił: „w czarnej dziurze urzędowego niebytu”9. Dalsze tygodnie życia Józefa Barana pokazały, iż zaginięcia w jego biografii nie są niczym niezwykłym. Na własnych chrzcinach udało się mu zniknąć po raz drugi. Tym razem na całą noc. W dniu uroczystości doszło do Zob. tamże, s. 62.

Zob. tamże.

7 P. Dumin, Na miarę człowieka, „Poezja” 1989, nr 8 (282), s. 21.

8 Zob. J. Baran, Koncert dla nosorożca…, s. 85–86.

9 Tamże, s. 86.

5 6

I. Wędrówka ku poezji

11

bójki. Jej skutkiem okazała się rozprawa między Borzęcinem Dolnym a Górnym10. Miała miejsce nawet strzelanina, podczas której, zgodnie z familijną legendą, akuszerka porwała dziecko w ramiona i wyskoczyła przez okno11. Rodzina Baranów poszukiwała noworodka aż do świtu, pytając o niego we wszystkich okolicznych domach12.

Zagubienia i odnalezienia staną się już nieodłącznym atrybutem pierwszych lat życia Józefa Barana, gdy wspomni się o jeszcze jednym istotnym fakcie z jego dzieciństwa. Tak opisał go sam poeta: Gdy byłem mały – nie chciało mi się mówić. Przychodziły sąsiadki i dziwiły się.

Pokazywałem tylko palcem i wydawało mi się, że wszyscy wokół powinni mnie rozumieć13.

Paradoksalne wydaje się, iż przyszły twórca początkowo pozbawiony był najważniejszego narzędzia pisarza, jakim jest słowo. Poeta przemówił w trzecim roku życia, a to za sprawą usilnych starań sąsiadki, która niestrudzenie biła dziecko po palcach, aż osiągnęła długo oczekiwany skutek. Być może jednak fakt ten w biografii przyszłego człowieka pióra wcale nie jest paradoksalny i nie oznacza chwilowego stracenia z oczu ścieżki prowadzącej do przyszłej twórczości poetyckiej.

Może już wówczas, jako dziecko, liryk odnalazł indywidualny język, za pomocą którego mógł zgłębić tajemnicę otaczającej go rzeczywistości.

Sam poeta stwierdził, iż po latach znalazł w twórczości Paula Coelha komentarz do własnego zachowania z dzieciństwa. W Alchemiku autor Naszych najszczerszych rozmów odkrył zdanie, które mówi o tym, iż musi istnieć jakiś język obywający się bez słów. Opanowanie go pozwoli rozszyfrować świat14. W ten sposób słowo i perypetie z nim związane stały się nieodłącznym towarzyszem drogi życiowej Józefa Barana już od najmłodszych lat. Ścieżka bytu przyszłego poety wiła się najpierw wśród pól i lasów Borzęcina, by w końcu dotrzeć do miasta. Artysta odwiedził je po raz pierwszy w wieku dziesięciu lat. Jednak już znacznie wcześniej znalazł Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 24.

Zob. J. Baran, Koncert dla nosorożca…, s. 86.

12 Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 24.

13 J. Baran, Koncert dla nosorożca…, s. 7.

14 Zob. tamże.

10 11

12

Oblicza ludzkiej egzystencji

sposób na odkrywanie nowych horyzontów. Obserwował krajobraz z wieży kościelnej. Stamtąd mógł zobaczyć wszystkie sąsiednie wsie.

Ale przede wszystkim mógł odkryć prawdę, iż oprócz jego krainy dzieciństwa istnieją jeszcze niezbadane światy cudze. Te cudze światy przyszło mu poznać w wieku kilkunastu lat. Po skończeniu szkoły podstawowej Józef Baran przez rok był uczniem liceum w Radłowie15. Później zaczął się bardzo trudny czas w życiu autora Dopóki jeszcze.

Trzy kolejne lata stały się dla niego, jak sam określa, czyśćcowym okresem16. To właśnie wtedy uczęszczał do Zasadniczej Szkoły Górniczej w Jaworznie. W ciężkich butach kopalniakach, zielonym mundurze z naszytymi na rękawie młotem i kilofem spacerował po ulicach miasta wraz z kolegami ze szkoły zawodowej. Ci młodzi ludzie mieli, niestety, opinię chuliganów, a zawodówka górnicza uważana była za najgorszą szkołę w okolicy. Całe dnie przyszły poeta spędzał na graniu w piłkę lub boksowaniu. Do nauki nie przykładał się prawie wcale, zwłaszcza, że przedmioty wykładane w szkole górniczej nie budziły jego zainteresowania. Miały one ponadto przede wszystkim charakter zawodowy. Odbywały się również zajęcia praktyczne, które – jak stwierdza sam Józef Baran – były dla niego, człowieka niepraktycznego, prawdziwym piekłem. Język polski obejmował tylko dwie godziny tygodniowo. To przyczyniło się do braku zainteresowania książką w tym okresie życia17.

Poeta wspomina swoje problemy z rówieśnikami. Jako że był od nich o wiele niższy, a do tego miał łatwe do przedrzeźniania nazwisko, musiał ciągle bić się z większymi od siebie, by jakoś dać sobie radę.

Walki toczyły się na korytarzach internatu. Do bójek dochodziło nawet w kopalni, gdzie (w trzeciej klasie) odbywały się praktyki. Autor Naszych najszczerszych rozmów wspomina jedną z takich walk z kolegą na ścianie, pod niskim stropem, która zakończyła się dopiero, gdy spadły im z głów hełmy z lampkami górniczymi i zrobiło się zupełnie ciemno18.

Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 24.

Zob. J. Baran, Dziennik (2000–2001), [w:] Najdłuższa podróż, Warszawa 2002, s. 60.

17 Zob. tamże, s. 58.

18 Zob. tamże, s. 59.

15 16

I. Wędrówka ku poezji

13

Droga Józefa Barana była zatem bardzo kręta i trudna. Odnalezienie właściwej ścieżki w chaosie codziennego życia, tej, na której końcu jawi się świat poezji, wymagało ogromnego wysiłku, a może nawet i odrobiny cudu. Poeta po latach stwierdził, że musiał czuwać nad nim jakiś anioł stróż, który wiódł go za rękę, a w odpowiednim momencie pomógł mu skręcić we właściwą stronę na rozstaju dróg. Zanim to nastąpiło, artysta błąkał się przez siedem lat po świecie, który był mu zupełnie obcy. Po skończeniu zawodówki kontynuował przez trzy lata naukę w wałbrzyskim technikum i przez rok pracował w kopalni na stażu19.

Poeta wspomina, iż dopiero pisanie wierszy w Krakowie pozwoliło mu odnaleźć samego siebie, wyjść na światło dzienne i uświadomić sobie, kim tak naprawdę jest. Pomogła mu w tym przyjaźń z Adamem Ziemianinem, debiutującym wówczas poetą, należącym na początku lat siedemdziesiątych do grupy poetyckiej Tylicz20. Podobnie jak Józef Baran, Adam Ziemianin pochodził z prowincji, mianowicie z Muszyny. I właśnie tę prowincjonalną rzeczywistość dzieciństwa uczynił światem swych poetyckich wartości. Z autorem Skargi łączyła go postawa życiowa – traktowanie własnego rodowodu jako istotnej cząstki siebie, od której nie należy się odcinać. W przeciwnym razie, jak wspomina Adam Ziemianin w wywiadzie z Józefem Baranem, „można się wtedy łatwo zagubić, stracić grunt pod nogami, a tym samym wiarygodność”21. Podobnie autor Tańca z Ziemią wraca w swych utworach do rodzinnej wsi. Nie zawsze jej obraz maluje w sielankowych barwach. Jednak wspomina, że Borzęcinowi pozostał wierny jako najważniejszej cząstce duszy. Dlatego właśnie tak wiele ciepłych słów na temat miejsca urodzenia znalazło się w wierszach artysty22.

Józef Baran zaczął pisać stosunkowo późno. Miał wówczas dwadzieścia lat. Pierwszy wiersz został wydrukowany w „Tygodniku Kulturalnym” w 1969 roku przez Tadeusza Nowaka. Poeta wspomina, że ówczesny okres był bardzo interesujący w literackim życiu Krakowa.

Rozwijała się wówczas twórczość Nowej Fali z Adamem Zagajewskim Zob. tamże, s. 60.

Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 25.

21 Zob. J. Baran, Z trójkąta Ziemi, [w:] Autor! Autor! Rozmowy z ludźmi pióra i palety, Warszawa 1986, s. 217.

22 J. Baran, Koncert dla nosorożca…, s. 62.

19 20

14

Oblicza ludzkiej egzystencji

i Julianem Kornhauserem na czele. Młody poeta znalazł się zatem w odpowiednim miejscu i w odpowiedniej chwili. Poezją współczesną zaczął interesować się dosyć późno. Wcześniej jej zakres nie wykraczał dla niego poza wiersze Leopolda Staffa, Władysława Broniewskiego czy Juliana Tuwima23. Ponadto odbierał do tej pory język liryki jako sztuczny i napuszony. Nad wrażliwością, jak stwierdza, ciążyło myślenie chłopskie: Drzewo to drzewo służy do rodzenia owoców, stawiania domu, grodzenia płotów, a nie do tego, by się nim zachwycać. Przez długi czas, jak sądzę, uważałem poezję za jakiś pański wymysł, nadwyżkę wyobrażeń, fanaberię24.

Jednak właśnie z tej rzeczywistości naznaczonej chłopskim myśleniem, chłopską filozofią zanurzoną w sakralnym czasie zbiorów zrodziła się poezja. Józef Baran zaczął tworzyć swoje wiersze, czerpiąc właśnie ze świata, który znał najlepiej, który towarzyszył mu od najmłodszych lat. Zaczął więc pisać po prostu o sobie, o domu, sąsiadach.

Właśnie te doświadczenia stały się pierwszym impulsem do narodzin twórczości literackiej, która z biegiem czasu zaczęła zataczać coraz szersze kręgi, obejmując nowe okolice i nowe twarze25.

Drugim miejscem na ziemi po rodzinnym Borzęcinie stał się Kraków. W momencie debiutu poety formowały się tu grupa poetycka Teraz, a także grupa Tylicz. Do pierwszej z wymienionych Józef Baran należał przez rok. Była jednak dla niego programowo obca. Natomiast z poetami z Tylicza łączyła go serdeczna przyjaźń. Jednak poeta nigdy do nich nie przystąpił, nigdy też nie podpisał się pod żadnym programem jakiejkolwiek grupy26. Pisarz sam stwierdza, że w jakimś sensie jest człowiekiem, który siebie stworzył. Nie chciał należeć do klubu poetyckiego. Pisał na własną rękę. Starał się jednak przez cały czas utrzymywać kontakty z ludźmi pióra. Te kontakty stanowiły istotny element życia artysty. Dzięki nim mógł upewnić się, że to, co robi, ma sens oraz głęboką wartość27.

Zob. P. Dumin, dz. cyt., s. 9–10.

Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 25.

25 Zob. Tamże, s. 25.

26 Zob. P. Dumin, dz. cyt., s. 18.

27 Zob. tamże, s. 10.

23 24

I. Wędrówka ku poezji

15

W 1969 roku Józef Baran opuścił Kraków, by rozpocząć pracę jako nauczyciel wiejski, najpierw w Grzechyni, następnie w Olszynach.

W ten sposób upłynęło mu kolejne pięć lat życia z dala od zgiełku dużego miasta. Ten okres samotności stanowił ważny etap zgłębiania wyobraźni poetyckiej oraz rozwijania własnego stylu. Wiersze pisane w tym czasie weszły później w skład tomu Na tyłach świata28.

I to właśnie tutaj, gdzieś na tyłach hałaśliwego świata, Józef Baran zaprzyjaźnił się z tarnowskim malarzem Andrzejem Lenartowiczem.

Owa znajomość wywarła ogromny wpływ na młodego wówczas poetę.

Sprawiła, iż nauczył się spoglądać na malarstwo, poezję, a tym samym na całą sztukę, w zupełnie inny sposób. Po latach w eseju pod tytułem Malarz ludzkiej tęsknoty określał Andrzeja Lenartowicza jako mistrza swojej poetyckiej młodości29. To właśnie ów artysta przestrzegał przed życiem w ciągłym pośpiechu, które niszczy ludzką zdolność do kontemplacji rzeczywistości. Sprzyja istnieniu w ciągłym rozproszeniu, a tego powinien unikać zarówno malarz, jak i poeta, ponieważ zadaniem prawdziwego artysty jest ochraniać to, co trwałe. Sięgać do własnego serca i pozostać wiernym temu, co ono odczuwa. Nie należy zapominać o drugim człowieku, dlatego iż właśnie sztuka jest miarą człowieczeństwa30. Dla autora tomu Dopóki jeszcze Andrzej Lenartowicz był artystą prawdziwym. W jego obrazach widział wszechogarniającą tęsknotę. Jednak tęsknotę niepozbawioną odrobiny nadziei31.

Andrzej Lenartowicz zmarł w wieku trzydziestu ośmiu lat. Był chory na astmę i gruźlicę. W przeddzień swojej śmierci napisał list do Józefa Barana, w którym zapraszał go do siebie. Poeta w kilka dni po jego otrzymaniu wybrał się na spotkanie z przyjacielem. Nie zdążył. Kolejny atak astmy dla malarza ludzkiej tęsknoty okazał się śmiertelny.

Odjazd ze wsi Olszyny po czteroletnim okresie nauczania był jednocześnie zamknięciem pewnej epoki w życiu pisarza. Zakończył się odcinek życiowej drogi poety32. Jednocześnie otworzyła się przed nim nowa perspektywa, nowa ścieżka. Ścieżka prowadząca w nieskończoZob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 25.

Zob. J. Baran, Malarz ludzkiej tęsknoty, [w:] Autor! Autor! Rozmowy…, s. 19.

30 Zob. tamże, s. 23.

31 Zob. tamże, s. 20.

32 Zob. tamże, s. 30.

28 29

16

Oblicza ludzkiej egzystencji

ność. Bo jak nauczył go mistrz poetyckiej młodości, sztuka jak każdy akt tworzenia jest wyrazem miłości. Natomiast pojęcie kresu nie dotyczy miłości. Dlatego właśnie wieczne dążenie jest jedyną ludzką rzeczywistością, którą człowiek wciąż i wciąż rozpala właśnie w drodze33.

Od tego momentu rozpoczęła się jego poetycka wędrówka. Debiutancki tomik ukazał się w 1974 roku. Nosił tytuł Nasze najszczersze rozmowy. Krytycznym promotorem poety był Jerzy Kwiatkowski. Na łamach Twórczości opublikowana została jego opinia, która wpłynęła na przyszłość młodego wówczas twórcy34. W felietonie pod tytułem Ładny debiut krytyk ukazał szlak, którym podążyć powinien Józef Baran. Jerzy Kwiatkowski w poezji młodego pisarza ujrzał bliskość z nurtem poetyckim takich twórców, jak Zbigniew Herbert czy Wisława Szymborska, toteż zwrócił uwagę na to, jakie postępowanie jest pożądane, by w kręgu tego rodzaju twórczości można było osiągać coraz wyższe stopnie kunsztu. Pisał przede wszystkim, iż: […] konieczna jest – […] – nieustająca praca nad sobą, nieustający trud samokształcenia. […] nie jest to droga łatwa, bo wymaga – bardziej niż inne rodzaje poezji – nie tyle doskonalenia poezji, ile doskonalenia poety. Ale wybrać ją warto35.

W 1976 roku ukazał się drugi tomik poezji Józefa Barana pod tytułem Dopóki jeszcze. Po jego publikacji na łamach „Literatury” ukazał się krótki szkic Artura Sandauera pod tytułem Poezja niepokazowa. Opinia wybitnego krytyka okazała się dużym zaskoczeniem dla wszystkich. Wywołała ogromne zdziwienie, gdyż zwykle nie zabierał on głosu w sprawach nowości. Tu jednak zwrócił uwagę na młodego poetę.

Zaczęto podejrzewać, iż odkrycie to miało charakter przypadkowy.

W kręgu młodych twórców zrodziło się uczucie zawiści36. Konstanty Pieńkosz w szkicu Poezja i bezradność podkreśla, iż: Zadziałała tu magia wielkiego krytyka. Nie zauważono, że tekst o poezji Barana w sposób lakoniczny i umiarkowany oddaje należną cześć autorowi „Dopóki jeszcze” i wcale nie kreuje go na nową gwiazdę pokolenia37.

Zob. tamże, s. 22–23.

Zob. K. Pieńkosz, Poezja i bezradność, „Nowy Wyraz” 1979, nr 12, s. 55.

35 J. Kwiatkowski, Ładny debiut, [w:] Felietony poetyckie, Kraków 1982, s. 41.

36 Zob. K. Pieńkosz, dz. cyt., s. 55–56.

37 K. Pieńkosz, dz. cyt., s. 56.

33 34

I. Wędrówka ku poezji

17

W swoim niewielkim szkicu Artur Sandauer zawarł pewne stwierdzenia, które głęboko dotykają istoty poezji autora Zielnika miłosnego. To przede wszystkim próba zwrócenia uwagi na kunszt liryczny, sięgający o wiele dalej niż znajomość i stosowanie pewnych reguł gry słownej czy też gry z graficzną stroną wiersza. To poezja, która potrafi trafić w sposób bezpośredni do serc ludzkich38.

Zdanie wybitnego krytyka znacząco wpłynęło na kształtowanie się opinii o twórczości Józefa Barana. W 1975 roku poeta został uhonorowany nagrodą imienia Andrzeja Bursy za debiutancki tomik wierszy Nasze najszczersze rozmowy. W 1977 roku otrzymał nagrodę imienia Stanisława Piętaka za tom Dopóki jeszcze. Natomiast trzeci w dorobku poetyckim artysty zbiór Na tyłach świata znalazł się w 1977 roku w pierwszej dziesiątce najpopularniejszych książek w organizowanym corocznie przez „Kurier Polski” plebiscycie czytelników 39.

Zatem ścieżka życiowa wypełniona słowem poetyckim, na którą skręcił poeta, okazała się trafnym wyborem. Podróż w życiu Józefa Barana jest jednak nie tylko związana z wewnętrznym pragnieniem odnalezienia samego siebie i własnego miejsca na ziemi. To także podróż w sensie dosłownym. Wyjazdy zagraniczne, których w życiu poety było wiele. Każdy z nich zaowocował słowem poetyckim. Ponadto czasem sama poezja stanowiła impuls do podjęcia wędrówki w obce strony. Właśnie tak przedstawia się historia jednego z pięciu wyjazdów pisarza do Szwecji. Zetknięcie się z twórczością liryczną Tomasa Tranströmera, jednego z najwybitniejszych poetów szwedzkich, okazało się dla Józefa Barana ogromnym przeżyciem. Tym większym, iż odkrywanie jej zajęło mu aż trzy lata. W czasie pierwszego pobytu w tym skandynawskim kraju zapoznał się z maleńkim tomikiem pod tytułem Dziki rynek. Jednak wiersze w nim zawarte sprawiły wówczas wrażenie szarych i nieefektownych. Dopiero trzeci pobyt w Szwecji we wrześniu 1993 roku przyniósł ze sobą prawdziwe zauroczenie liryką skandynawskiego metafizyka40. Jak wspomina Józef Baran: Zob. A. Sandauer, Poezja niepokazowa, [w:] Zebrane pisma krytyczne, Warszawa 1981, s. 130.

39 Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 27.

40 Zob. J. Baran, Srebro w Lombardzie, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 86–87.

38

18

Oblicza ludzkiej egzystencji

Znaczenia zwinięte do wewnątrz przy kolejnych odczytaniach zaczęły się rozwijać na podobieństwo pąka – w przyspieszonych kadrach przyrodniczego filmu – odkrywającego wnętrze kielicha i barwność płatków41.

Strofy szwedzkiej poezji sprawiły, że polski poeta podjął podróż do Västeras położonego dziewięćdziesiąt kilometrów od Sztokholmu, by przeprowadzić wywiad z Tomasem Tranströmerem. Wywiad nietypowy, gdyż chęć rozmowy połączona była z brakiem możliwości znalezienia słów. Stanęli naprzeciw siebie z jednej strony Józef Baran nieznający języka szwedzkiego, z drugiej szwedzki liryk po ciężkim wylewie krwi do mózgu połączonym z utratą mowy. Pomiędzy nimi znaleźli się żona poety i Leonard Neuger, literaturoznawca i tłumacz literatury szwedzkiej. Dzięki pomocy Moniki Tranströmer – odczytującej słowa męża z ust, oczu i uśmiechu – oraz tłumacza udało się jednak przezwyciężyć brak porozumienia i zgłębić idee liryki północnego kraju42.

Poszukiwanie poetyckiego ducha nie zawsze prowadziło autora Naszych najszczerszych rozmów w tak odległe miejsca Europy – 1999 rok przyniósł ze sobą wędrówkę po zakątku ziemi położonym znacznie bliżej Polski. Chodzi mianowicie o Kresy. Dwutygodniowy pobyt tam był dla Józefa Barana głębokim przeżyciem emocjonalnym. Z jednej strony złożyło się na nie piękno malowniczych krajobrazów Ukrainy, jezior okolic Jampola skąpanych w blasku słońca, urodzajnych czarnoziemów gdzieniegdzie zasłanych kępami oczeretów oraz głębokich jarów. Z drugiej – polska historia, która trwale zakorzeniona w każdym skrawku tej ziemi, co jakiś czas dawała o sobie znać. Zameczek w Olesku, ruiny zamku królowej Bony w Krzemieńcu czy szczątki murów w Barze napawały poetę zarówno zachwytem, jak i nostalgią. Piękne, a zarazem tragiczne w swej historycznej wymowie Kresy znalazły swe miejsce w twórczości Józefa Barana43. Kilka wierszy, które było owocem tej podróży, pokazuje Kresy jako miejsce, gdzie: zwyciężyła nieśmiertelna trawa porastająca co wiosnę kurhany Chocimia Tamże, s. 87.

Tamże, s. 85–86.

43 Zob. J. Baran, Przez Kresy, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 103–105.

41 42

I. Wędrówka ku poezji

19

usypane z piszczeli zwycięzców i pokonanych czarne bzy splądrowały od środka twierdzę a zioła bożego ciała poprzerastały mury44

Podróż dla autora Dopóki jeszcze często przeistaczała się w akt boskiej kreacji. Jak mówi sam poeta: Podróż jest spełnieniem czarodziejskiego zaklęcia. Wymawiasz je i na twoich oczach wszystko ulega odmianie. Ludzie, krajobraz, pogoda, otoczenie, ptaki, zwierzęta…45

Tak rozpoczyna swoje wspomnienia o pobycie na Cyprze. W tym malowniczym miejscu znalazł się w 1999 roku za sprawą swego przyjaciela Wiesława Nowaka. Pobyt w tym zakątku ziemi stał się dla poety nie tylko okazją odkrycia przestrzeni będących świadectwem tradycji, takich jak miejsce skąd wynurzyła się z piany morskiej Afrodyta, ale i odkrycia rzeczy drobnych, niezauważalnych dla człowieka pozbawionego duszy artystycznej. Te małe znaleziska to przede wszystkim przejmujący szum morskiej muszli czy niesamowita liczba biedronek w górach Trodos46. Podróże w życiu Józefa Barana niejednokrotnie przyczyniły się do odkrywania artystycznego zmysłu, za pomocą którego poeta poznaje świat. Dzięki niemu może zobaczyć więcej i głębiej, dostrzec to, czego nie dostrzeże nikt poza nim.

W 2000 roku poeta odwiedził Amerykę Północną. Dla Józefa Barana Nowy Jork to spełniona idea wieży Babel. Tym razem to Stwórca poniósł klęskę. Nie udało mu się pomieszać języków budowniczych.

Wspólnym wysiłkiem ludzkość stawia niebotyczne drapacze chmur, symbol zwycięstwa myśli człowieczej nad światem. Ten obraz napawał poetę zarówno dumą, jak i pewną niechęcią. Jako człowiek, który dorastał wśród przyrody Borzęcina, nie potrafił do końca poddać J. Baran, Kozy pod Chocimem, [w:] Dom z otwartymi ścianami, Warszawa 2001, s. 63.

45 J. Baran, Zapiski z wyspy miłości, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 118.

46 Zob. tamże, s. 120–121.

44

20

Oblicza ludzkiej egzystencji

się imponującemu dziełu rąk ludzkich47. Spoglądał na rzeczywistość przez pryzmat własnego miejsca urodzenia, dlatego też w twarzach Indian z rezerwatów, których poznał podczas wędrówki po Stanach Zjednoczonych, zobaczył oblicza starych chłopów z Borzęcina. Odczuwał destrukcyjną siłę cywilizacji, miażdżącą stające jej na drodze stare kultury48.

Poznając nowe miejsca i kontynenty, Józef Baran za każdym razem poszukiwał czegoś więcej niż tylko jawnego oblicza danego kraju. Zawsze pragnął uchylić rąbka tajemnicy odkrywanej przestrzeni. Gdy w 2001 roku przybył do Australii, pragnął ujrzeć nie tylko kontynent reprezentowany przez metropolię – Sydney. Chciał choć po części poznać ducha australijskiego buszu. Krajobraz złożony z drapaczy chmur znał już z wcześniejszych podróży po Nowym Jorku czy Sztokholmie49.

Jego uwagę przyciągnęło współczesne życie Aborygenów, ale także ich historia. Nie pozostał obojętny również na zachwycający krajobraz.

Urok dyskretnie rozkwitającej październikowej wiosny znalazł swe odzwierciedlenie w słowie poetyckim50:

daleko oczko wodne wśród Gór Błękitnych wyzłocone promieniami w misie spokojnej doliny z twarzą najstarszego mieszkańca ziemi aborygena złoci się w tobie pachnie pomarańczą wiosenny poranek obrany ze skórki ciemności51

Należy podkreślić, iż właśnie za sprawą liryki artyście było dane poznać krainę eukaliptusów52. Został mianowicie zaproszony na Zob. J. Baran, Moje odkrywanie Ameryki, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 133.

Zob. tamże, s. 155.

49 Zob. J. Baran, Tryptyk australijski, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 164.

50 Zob. tamże, s. 168.

51 J. Baran, Billabong – oczko wodne, [w:] Taniec z Ziemią, Poznań 2006, s. 9.

52 Zob. J. Baran, Tryptyk australijski, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 163.

47 48

I. Wędrówka ku poezji

21

XXI Światowy Kongres Poetów53. Jednym z warunków uczestnictwa było posiadanie tomu poetyckiego przełożonego na język angielski. A taki zbiór wierszy miał w swoim dorobku Józef Baran.

Tomik zatytułowany In a flash został przetłumaczony przez Anielę i Jerzego Gregorków z Kalifornii. Wydano go w nowojorskim wydawnictwie Cross Cultural Communications. Warto dodać, iż nagrodzony został wyróżnieniem w dorocznym konkursie amerykańskiego Pen West USA w Los Angeles jako jeden z pięciu najlepszych przekładów książkowych 2000 roku54.

Dla dopełnienia biografii Józefa Barana należałoby wspomnieć o jeszcze jednej podróży. Tym razem już nie w przestrzeni. To podróż do punktu, gdzie życie od śmierci dzieli zaledwie jeden krok.

Autor Naszych najszczerszych rozmów rozpoczął tę wyprawę w noc swoich pięćdziesiątych piątych urodzin. Stwierdzono u poety zapalenie wyrostka robaczkowego i skierowano na ostry dyżur do szpitala im. Ludwika Rydygiera w Nowej Hucie. Operacja, trwająca trzy i pół godziny, przebiegła pomyślnie, lecz był to dopiero wstęp do wędrówki, która miała się rozpocząć. Tydzień później Józef Baran dowiedział się o wycięciu guza, w dwa tygodnie później o tym, że był to nowotwór.

Choroba, która objawiła się tak niespodziewanie, stała się dla poety lekcją pokory55. Ukazała niesamowitą bliskość śmierci. Skłoniła autora Skargi do rozmyślań nad jej obecnością w ludzkim życiu. Jak wspominał poeta, już co najmniej czwarty raz udało mu się uciec przed jej wyrokiem. Półtora roku przed operacją, gdy przebywał w stanie Idaho, o mały włos uniknął wypadku samochodowego. Kierowca pojazdu, którym jechał pełną zakrętów szosą wśród skał, zasnął za kierownicą.

Krzyk pisarza obudził go na moment przed zderzeniem ze skalną ścianą. Inne zdarzenie miało miejsce w Borzęcinie, gdzie autor Naszych najszczerszych rozmów omal nie utonął w nurtach Uszwicy. Życie zawdzięczał swojemu bratu, który w ostatniej chwili złapał go za rękaw i wyciągnął na brzeg. Nowotwór kolejny raz przypomniał mu o istnieniu cienkiej granicy dzielącej życie od śmierci56. Sześć serii chemioteZob. tamże, s. 164.

Zob. tamże, s. 177–178.

55 Zob. J. Baran, Szpitalna spowiedź, [w:] Najdłuższa podróż…, s. 217.

56 Zob. tamże, s. 218–219.

53 54

22

Oblicza ludzkiej egzystencji

rapeutycznych, które przyjął poeta w czasie następnych tygodni, odczuł jako swoją małą golgotę. Był to czas rozmyślania nad obecnością nadziei w szarej codzienności bytu, a przede wszystkim nad miejscem Boga i religii w tak trudnych momentach istnienia57. Ciężkie chwile pozwoliła mu przetrwać twórczość liryczna. W wierszach artysta pomieścił ogrom uczuć i refleksji, jakie towarzyszyły mu w tym bolesnym okresie życia.

W dorobku literackim poety można odnaleźć nie tylko wiersze.

Józef Baran jest także prozaikiem. Od 1975 roku pisarz zaczął zajmować się dziennikarstwem. Wówczas związał się na stałe z redakcją „Wieści”. Publikował liczne reportaże, artykuły dotyczące tematów kulturalnych. Istotne okazały się wywiady z pisarzami oraz malarzami. Ukazały się w formie książkowej w 1986 roku pod tytułem Autor!

Autor! Rozmowy z ludźmi pióra i palety58. Pisarz pragnął pokazać, jaki na co dzień jest artysta, jakie sprawy zaprzątają jego myśli, gdy zanurzy się w szarej rzeczywistości. Ideą, która przyświecała utworowi, było przeświadczenie poety o potrzebie istnienia pewnej międzypokoleniowej więzi łączącej twórców. Właśnie w imię tej więzi skomponowana została cała książka59.

Czy jednak dziennikarstwo nie kolidowało w żaden sposób z częścią osobowości Józefa Barana odpowiedzialną za twórczość liryczną?

Podobne pytanie poeta zadał w jednym z wywiadów swojemu przyjacielowi Adamowi Ziemianinowi. Jak się okazuje, czasem trudno jest przeskakiwać swobodnie z jednej rzeczywistości do drugiej. Od świata rządzącego się regułami dziennikarstwa do intymnej liryki. Jednak są pewne korzyści płynące z takiej sytuacji. Podczas wyjazdów, przeprowadzania licznych reportaży można uchwycić pewne wątki, zdania, które nie pomieszczą się w publicystyce. Natomiast przeobrażając się w pewną myśl, hasło, metaforę, przekształcą się z czasem w utwór poetycki60. Wydaje się, że stanowisko Adama Ziemianina nie jest obce Józefowi Baranowi. Poznając jego utwory liryczne, można zauważyć, jak ogromnym walorem dla tej poezji jest twórczość dzienZob. tamże, s. 228.

Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 26.

59 Zob. J. Baran, Słowo wstępne, [w:] Autor! Autor! Rozmowy…, s. 7–9.

60 Zob. J. Baran, Z trójkąta ziemi, [w:] Autor! Autor! Rozmowy…, s. 224.

57 58

I. Wędrówka ku poezji

23

nikarska autora. Dzięki licznym wywiadom artysta zapoznał się z wieloma historiami, przeżyciami ludzkimi. Poznał sposoby patrzenia na rzeczywistość pisarzy, malarzy i krytyków. Fragmenty tych rozmów, pewne odpryski cudzych pragnień, myśli, marzeń znalazły swoje miejsce w wierszach.

W 2006 roku ukazała się książka Tragarze wyobraźni, będąca swego rodzaju drogowskazem wśród krętych ścieżek twórczości literackiej, a jednocześnie odzwierciedleniem tego, co poeta uważa za intrygujące61. Czterdzieści jeden szkiców, reportaży, wywiadów to swoisty obraz, jak wspomina w swej recenzji Jarosław Jakubowski, wielkiej namiętności Józefa Barana do literatury62.

W dorobku twórczym pisarza nie można pominąć również takich utworów, jak: Najdłuższa podróż (2002), Koncert dla nosorożca. Dziennik poety z przełomu wieków (2005) oraz Przystanek marzenie (2008).

Spektrum tematów, które Józef Baran pomieścił w nich, jest imponujące. Najdłuższa podróż sięga w głąb dzieciństwa poety spędzonego w Borzęcinie wśród przyrody. Ukazuje ponadto młode lata twórcy, jego dorastanie, poszukiwanie celu życia. W końcu zwraca się ku dorosłości, także ku licznym wyprawom w odległe strony świata. Całość wieńczy cykl wierszy szpitalnych oraz opis przeżyć związanych z ciężką chorobą autora. Koncert dla nosorożca. Dziennik poety z przełomu wieków oraz Przystanek marzenie to dzieła skonstruowane w podobny sposób. Wspomnienia poety z różnych okresów życia bogato przeplatane są głębokimi przemyśleniami, manifestacjami postaw twórczych, poezją, a także krytycznymi poglądami na ludzi i świat. To również źródła wiedzy o tej stronie osobowości Józefa Barana, która związana jest z domowym ogniskiem.

Autor Naszych najszczerszych rozmów to nie tylko poeta, artysta otwarty na głosy otaczającego świata. To również kochający ojciec i mąż. Poeta poznał swoją żonę w Olszynach. Ślub odbył się w 1972 roku.

W następnym roku zamieszkał w Skawinie, gdzie przez dwa lata uczył w tamtejszej szkole podstawowej. W tym czasie kończył także zaoczne studia polonistyczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie.

61 62

Zob. A. Wrzosek, Drogi porozumienia, „Nowe Książki” 2007, nr 1, s. 55.

Zob. J. Jakubowski, Opowieści życiem pisane, „Topos” 2007, nr 3 (94), s. 162.

24

Oblicza ludzkiej egzystencji

Pisarz jest ojcem dwóch córek: Joanny i Ewy63. Na kartach jego dzienników można spotkać wspomnienia dotyczące rodziny i dorastających dzieci. Poeta ukazuje drogi życiowe, jakie obrały jego dorosłe już córki.

Często przedstawia momenty istotne, trudne dla rodziny. Wspomnienia malują obraz ludzi związanych silną więzią, dla których ognisko rodzinne jest najwyższą wartością i ostoją w zgiełku codzienności.

Józef Baran jest nie tylko autorem kilkunastu tomików wierszy, ale również wspomnień i wywiadów. To poeta i dziennikarz w jednej osobie. Dzieciństwo na wsi, gdzie szerokie perspektywy przyszłego życia giną w trudzie codziennej pracy w gospodarstwie, nie było łatwym początkiem życia poety. Ścieżki, które wybierał na rozstajach dróg czasem okazywały się ślepą uliczką. Jednak wytrwałe pragnienie rozwoju własnej osobowości, spełnienie samego siebie zaowocowało odnalezieniem właściwego kierunku życia. Tym kierunkiem okazała się twórczość literacka. W niej to właśnie pomieścił twórca swoją osobowość, przemyślenia, refleksje, a także silną więź z własnymi korzeniami. Nigdy nie odrzucił tej cząstki siebie, którą przepełnia tęsknota za rodzinną wsią. Poezja jest dla niego skarbnicą, w której ukrył wszystkie wartości. Wartości, które oczywiście z biegiem lat ulegały pewnym subtelnym przeobrażeniom, zmianom, lecz jednocześnie ogniskowała się w nich swego rodzaju stałość postawy twórczej artysty.

63

Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 26.

Rozdział II Od wiejskiego obszaru sacrum do miejskiej przestrzeni profanum Borzęcin, dom rodzinny – pożółkłe strony z żywego albumu pamięci64. Tu rozpoczyna się poetycka peregrynacja Józefa Barana.

Dzieciństwo wśród wiejskich pejzaży oglądane z perspektywy czasu to początek narodzin artystycznej wizji, która w sposób wyrazisty zacznie krystalizować się już od pierwszych zbiorków lirycznych: Nasze najszczersze rozmowy (1974), Dopóki jeszcze (1976), Na tyłach świata (1977), a także W błysku zapałki (1979). Dla poety wczesne lata życia, urok wartości odkrywanych w miejscu narodzin to swoisty obraz wiecznie bijącego źródła, do którego nie należy zagubić ścieżki.

Karą za lekkomyślne potraktowanie swoich korzeni może okazać się zgorzknienie na starość65. Autor Naszych najszczerszych rozmów kierował się cichym szeptem własnego twórczego instynktu, który podpowiedział mu, iż powinien pisać o tym, na czym najlepiej się zna.

O tym, co porusza jego emocje. Stąd właśnie wybór tej bardzo wąskiej ścieżynki dzieciństwa, jak określa ją autor, prowadzącej przez krajobraz Borzęcina66.

Na kartach pierwszych tomików wierszy poeta powracał wspomnieniem do swego domu rodzinnego. Obraz rzeczywistości kreowany jest w dwóch perspektywach. Pierwsza odwołuje się do uczuć, Zob. J. Baran, Album, [w:] Nasze najszczersze rozmowy, Kraków 1974, s. 15.

Zob. J. Baran, Koncert dla nosorożca…, s. 15.

66 Zob. P. Dumin, dz. cyt., s. 10.

64 65

Oblicza ludzkiej egzystencji

26

emocji wskrzeszonych wprost ze świata dzieciństwa. To przywołanie miejsca urodzenia widzianego przez pryzmat wartości dodatnich, swoistej idealizacji. Druga nadbudowana zostaje ponad pierwszą. To widzenie przeszłości z perspektywy dorosłego człowieka, świadomego czasu, który bezpowrotnie przeminął. Nałożenie się tych dwóch spojrzeń daje obraz domu, będącego czymś więcej niż tylko wspomnieniem. To dom marzeń, snów67. Należałoby przywołać tu słowa Gastona Bachelarda, według którego dom rodzinny jawi się jako miejsce głęboko zanurzone w podświadomości. Jest czymś więcej niż tylko ciepłym gniazdem. Dom rodzinny widziany przez zasłonę wspomnień wznosi się na fundamentach domu onirycznego68. Kontury domu, które kreśli poetycka wizja Józefa Barana, są właśnie głęboko przesiąknięte oniryzmem. W wyniku tego miejsce narodzin poety staje się ośrodkiem świata. Punktem położonym w centrum kosmosu69. dawna stolica świata przez jego Wielką Izbę przebiegały wszystkie równoleżniki i południki dookoła niego krążyło słońce odbijające się zimą niby w lusterku w kuchennym piecu [……………………] wokół serdecznego palca mamy obracała się cała planeta70

Gdy zapada zmrok, otoczka marzeń, którą zwieńczony jest dom dzieciństwa, zyskuje jeszcze większą siłę71.

67 Zob. G. Bachelard, Dom rodzinny i dom oniryczny, [w:] Wyobraźnia poetycka, tł. H. Chudak, A. Tatarkiewicz, Warszawa 1975, s. 301.

68 Zob. tamże, s. 303.

69 Zob. tamże, s. 322.

70 J. Baran, Dom rodzinny, [w:] Dopóki jeszcze, Warszawa 1976, s. 71.

71 Zob. G. Bachelard, Dom rodzinny…, s. 317.

II. Od wiejskiego obszaru sacrum...

27

na progu przycupnął księżyc chudziutki jak koza kościelny z krzywej wieży zwołuje szarówkę grzęda odprawia już kurze godzinki mama rozpływa się w zagaci przy słomianych porządkach72

Księżyc, symbol zbliżającej się nocy, zatrzymuje się na progu domu.

Nie przekracza go jednak. Dom znajduje się na granicy dwóch światów. Jego wnętrze roztacza poczucie bezpieczeństwa, oddala na pewien czas głos drugiej rzeczywistości. Głos nocnego życia, które objawi swe oblicze w czasie snu. Na razie człowiek jest przekonany o zwycięstwie nad zapadającym wieczorem. Blask lampy oddala na chwilę noc, wkradającą się w ludzkie istnienie73. ojciec zapina stodołę na ostatni skobel […………….] spuszczamy psa z łańcucha zapalamy światło74

Ostatni wers utworu dzieli od poprzedniego przerwa. Graficzne wyróżnienie w tekście czynności oświetlania domu służy podkreśleniu jej istotności. Zamyka ona wszystkie przygotowania przed nadejściem wieczornego czasu. Sprawia, że miejsce przebywania rodziny jest zabezpieczone przed światem roztaczającym się wokół.

Rolę granicy rozdzielającej obszar profanum od uświęconego miejsca domu odgrywa próg. Wskazuje on pewien dystans zarysowujący się między dwoma sposobami istnienia – świeckim i religijnym. Paradoksalnie pełni on również funkcję łącznika między tymi odmiennymi światami75. W utworze pod tytułem Bajka poeta wyraźnie zaznacza J. Baran, Dom (III), [w:] Nasze najszczersze rozmowy…, s. 25.

Zob. G. Bachelard, Dom rodzinny…, s. 317–318.

74 J. Baran, Dom (III), [w:] Nasze najszczersze rozmowy…, s. 25.

75 Zob. M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata, [w:] Sacrum, mit, historia, tł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1993, s. 56–57.

72 73

Oblicza ludzkiej egzystencji

28

rozdział, jaki ostro rysuje się pomiędzy bezpiecznym dla dziecka wnętrzem domu a budzącą niepokój, otaczającą go sferą.

Mieszkaliśmy w domu oblężonym przez drzewa Bałem się ich więcej niż czarnego kota który tylko w przypływie dobrego humoru pozwalał się ciągnąć za ogon Dlatego długo musiałem je obłaskawiać zanim wreszcie mogłem przestąpić wysoki jak wieża próg domu76

Samo przejście, które dokonuje się w utworze od rzeczywistości sacrum do rzeczywistości profanum, urasta do rangi swoistego rytuału inicjacji. Lęki związane z pojmowaniem świata poprzez pryzmat dziecięcego widzenia zostają pokonane na drodze dojrzewania. Przekroczenie progu to zarazem pierwszy krok ku mającej nadejść dorosłości.

Dom rodzinny to wartość podstawowa, wokół której ogniskuje się tematyka dwóch pierwszych tomików poetyckich Józefa Barana.

Zbiory wierszy Nasze najszczersze rozmowy i Dopóki jeszcze obrazują bezpieczny obszar wiejskiej rzeczywistości. Odbiorca poznaje miejsce narodzin poety oraz proste prawa, dotyczące powinności człowieka, które w nim panują77. Przestrzeń, która nakreślona została w utworach poetyckich, zanurzona jest w strefie sakralnej. Pierwszy, a zarazem najważniejszy jej element stanowi dom pisarza. To stały punkt, dzięki któremu może zyskać orientację w otaczającym chaosie. To zarazem oparcie, bez którego nie mógłby funkcjonować w świecie. Święty obszar zawsze implikuje otwarcie miejsca ku górze. Czyni je punktem łączności z niebem78. nad domem wisiało niebo pod domem zakopane było piekło79

Otwarcie sakralnej przestrzeni nie przyjmuje wyłącznie kierunku wzwyż. Zwraca się także w stronę przeciwną, ku dolnym regionom.

W ten sposób zarysowuje się łączność pomiędzy trzema poziomaJ. Baran, Bajka, [w:] Nasze najszczersze rozmowy…, s. 16.

Zob. J. Ciećkiewicz, dz. cyt., s. 29.

78 Zob. M. Eliade, Święty obszar…, s. 53–58.

79 J. Baran, Dom rodzinny, [w:] Dopóki jeszcze…, s. 71.

76 77

II. Od wiejskiego obszaru sacrum...

29

mi: ziemią, niebem i piekłem80. Dom w poetyckiej wizji Józefa Barana jawi się jako wartość najwyższa. Położony jest pośrodku, w centrum, ponieważ tylko tam umiejscowiony może być prawdziwy świat. Taki, w którym dokonuje się przeskok pomiędzy trzema strefami kosmicznymi. W ten sposób dom rodzinny w skali mikrokosmicznej odtwarza wszechświat81.

Właśnie ta wizja, odtwarzania w jednej drobince całości kosmosu, staje się szczególnie bliska poecie. Na kartach swych dzienników przytacza aktualną myśl. Mówi ona o tym, iż wszystko można pomieścić we wszystkim. W jednej kropli wody odbija się cały ogrom wszechświata.

Sprawą talentu jest dostrzeżenie właśnie łączności pomiędzy tym, co małe, a tym, co duże, pomiędzy teraźniejszością a odwiecznością. Artysta wspomina, iż wieczność mieszka w każdej chwili. Należy ją tylko wyłuskać82. Tego właśnie pragnie dokonać za pomocą słowa poetyckiego. Przekształcić przemijający czas w sferę wiecznego trwania. na wieży stanął zegar czeka końca świata83

Tymi słowami poeta rozpoczyna utwór zatytułowany Deszcz. Pod nim widnieje adnotacja dotycząca miejsca i czasu powstania wiersza – „Borzęcin 1969”. Atmosfera rodzinnej wsi wyzwala w artyście dążenie do odkrycia obszaru poza czasem. Staje się nim cała przestrzeń Borzęcina, widziana poprzez pryzmat wspomnień. Tutaj czas przystaje, by wyłamać się ze swego zwyczajowego biegu.

Zatem nie jest dla twórcy czymś jednorodnym. Ze zwykłej szarej codzienności wyodrębnia terytorium, na którym panuje czas sakralny.

Jego najistotniejszą cechą jest odwracalność. Czas święty daje się wciąż i wciąż odzyskiwać. Bez końca można go powtarzać84, bowiem jak pisze Zob. M. Eliade, Święty obszar…, s. 65.

Zob. tamże, s. 70.

82 Zob. J. Baran, Koncert dla nosorożca…, s. 229.

83 J. Baran, Deszcz, [w:] Nasze najszczersze rozmowy…, s. 38.

84 Zob. M. Eliade, Czas święty i mity, [w:] Sacrum, mit, historia, tł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1993, s. 89.

80 81

Oblicza ludzkiej egzystencji

30

Mircea Eliade: „Z pewnego punktu widzenia można by powiedzieć, że czas ten nie płynie, że nie stanowi nieodwracalnego trwania”85. matka z wełną w rękach bielszą od śniegu za oknem generał ojciec z mapą pola na której zaznacza strategię przyszłorocznych zasiewów […………………………...] wokół słomianych chochołów tańczą w sadzie płatki śniegu cicho tu i pusto jak makiem śniegu zasiał aż dziw bierze że gdy tylko wiosna zadmie w złoty róg słońca znów zaroją się pola od przebudzonych rąk domowników86

Rzeczywistość zobrazowana w utworze rozpina się na konstrukcji czasu sakralnego. Czasu, który wykonuje ruch kolisty. Następujące po sobie pory roku przynoszą domownikom określone obowiązki.

W przededniu zimy zostają zakończone wszystkie prace związane z ziemią i jej plonami. Okres zimowy to chwila odpoczynku, ale i planów na przyszły rok. Czas sakralny sprawia, że zanurzone w nim ludzkie działanie jest wciąż odtwarzane. Przekształca się w rytuał. Zatem nadchodząca w wierszu wiosna nie niesie ze sobą zaskoczenia. Obraz podejmowanych podczas jej trwania prac nakreślony został z góry poprzez rytualną rzeczywistość.

Jan Pieszczachowicz w szkicu o poezji Józefa Barana zwraca uwagę na mieszkańców wiejskich chałup, którzy – powtarzając pradawne rytuały – uczestniczą w strefie uświęconej. Poeta, ukazując ich, przechodzi od swoistej szorstkości, poprzez nutę czułości i liryzmu, do zarysowania obrazu uwznioślającego rzeczywistość87.

Tamże, s. 89.

J. Baran, Legenda o śpiących domownikach, [w:] Nasze najszczersze rozmowy…, s. 44.

87 Zob. J. Pieszczachowicz, „Litości godny jest człowiek”, „Nowe Książki” 1982, nr 7–8, s. 60.

85 86