Kompozytorzy i działacze ruchu muzycznego. Album fotografii z kolekcji ŚZChiO

Kompozytorzy i działacze ruchu muzycznego Album fotografii z kolekcji Śląskiego Związku Chórów i Orkiestr w zbiorach Biblioteki Śląskiej

Opracowanie Jolanta Kowalczyk Lucyna Solarz

Katowice 2010

KOMITET WYDAWNICZY prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącego dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

Projekt okładki Ryszard Latusek Skład i łamanie Zdzisław Grzybowski Adiustacja Elwira Zborowska, Jan Baron

ISBN 978-83-60209-53-0

Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach Nakład 100 egz.

Wstęp Cześć polskiej pieśni! Pieśni ludu, Co się zrodziła z serca krwi, Z boleści matek, ojców trudu – Niech dziś radosnym echem brzmi Już wrogom jej nie damy grześć.

Cześć polskiej pieśni! Pieśni cześć!

Emanuel Konstanty Imiela, Cześć pieśni! (fragment)

Pieśń polska na Śląsku przez długie lata służyła podtrzymywaniu tradycji i obyczajów oraz zachowaniu odrębności kulturowej. Wraz z budzeniem się świadomości narodowo-społecznej i wolnościowej w połowie XIX wieku nastąpił rozwój śpiewactwa zbiorowego. Pierwsze wiadomości o występie polskiego chóru pochodzą z 1849 roku. Konsekrowano wtedy bazylikę piekarską, a w czasie uroczystego nabożeństwa śpiewała grupa młodych Polaków, wzbudzając zachwyt niemieckiego kardynała Melchiora von Diepenbrocka z diecezji wrocławskiej. W latach siedemdziesiątych XIX wieku przy wielu organizacjach społecznych i oświatowych działających na Śląsku zaczęły powstawać zespoły śpiewacze. Silnym ośrodkiem polskości był Bytom, wydawano tam „Dziennik Górnośląski”, prężnie działały polskie organizacje, m.in. Towarzystwo Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego i Klub Narodowy. W 1869 roku w Bytomiu powstało „Kasyno Polskie” założone przez księdza Norberta Bonczyka, przy współudziale księdza Konstantego Damrota, zaś w Królewskiej Hucie (dzisiejszym Chorzowie) Karol Miarka powołał „Kasyno Katolickie”. W następnych latach na Śląsku powstawały kolejne polskie organizacje narodowe i społeczno-oświatowe, m.in. Towarzystwo św. Alojzego w Bytomiu, Związek Chrześcijańsko-Ludowy w Mikołowie, tajne stowarzyszenie „Jedność” skupiające studentów – Polaków z niemieckich szkół średnich w Cieszynie, „Kółko Pedagogiczne” w Ustroniu oraz Związek Wzajemnej Pomocy Chrześcijańskich Robotników Górnośląskich w Bytomiu. Wszystkie te organizacje i stowarzyszenia pielęgnowały i szerzyły zamiłowanie do pieśni polskiej i śpiewu zbiorowego.

Najstarszymi polskimi chórami działającymi na Śląsku pod koniec XIX wieku były towarzystwa i kółka śpiewacze, m.in.: „Lutnia” w Opolu (od 1893 roku), „Lutnia” w Bogucicach (od 1895 roku), „Silesia” w Nowych Hajdukach (od 1896 roku), „Echo” w Rudzie Śląskiej (od 1896 roku) oraz „Harmonia” w Gliwicach (od 1898 roku). Na początku XX wieku nastąpił dalszy rozwój polskiego ruchu śpiewaczego na Śląsku. W 1906 roku powstał chór męski „Harmonia” w Katowicach, a w 1908 roku kolejne chóry: Towarzystwo Śpiewu „Harmonia” w Mikołowie, „Lutnia” w Pszczynie, chór mieszany „Halka” w Załężu, chór mieszany „Lutnia” w Królewskiej Hucie (Chorzów) oraz Towarzystwo Śpiewacze „Jedność” w Bytomiu. Obowiązująca od 1908 roku ustawa pruska przyczyniła się do rozwoju chórów śląskich. Ustawa utrudniała organizowanie polskich stowarzyszeń i zgromadzeń, ułatwiała natomiast powstawanie organizacji apolitycznych. Żywiołowo rozwijający się w tym okresie polski ruch śpiewaczy wkrótce zjednoczył się we wspólnej organizacji. Z inicjaty5

wy Michała Wolskiego, działacza polskiego ruchu narodowego, aptekarza i farmaceuty, 18 kwietnia 1910 roku w Bytomiu powołano Związek Śląskich Kół Śpiewaczych. Utworzenie Związku zapoczątkowało tzw. złoty wiek śpiewactwa śląskiego, którego szczyt przypadł na okres dwudziestolecia międzywojennego. Do organizacji przystąpiły koła śpiewacze z Górnego Śląska, Śląska Opolskiego i Cieszyńskiego, a także z Zaolzia. W 1921 roku Związek zrzeszał 354 chóry, niektóre bardzo liczne, mające w swoich szeregach od 150 do 250 członków. Chórami kierowali bądź współpracowali z nimi znani kompozytorzy i dyrygenci. W latach międzywojennych byli to m.in.: Jan Gawlas, Juliusz Kandziora, Feliks Nowowiejski, Stanisław Ignacy Rączka, Stefan Marian Stoiński, Stefan Ślązak.

Wybuch II wojny światowej przerwał ten piękny okres historii polskiego ruchu śpiewaczego na Śląsku, ale zaraz po zakończeniu działań wojennych większość kół i towarzystw śpiewaczych wznowiła działalność, a przede wszystkim reaktywowano Związek Śląskich Kół Śpiewaczych. Po 1945 roku dyrygentami i kierownikami artystycznymi chórów byli, tak jak przed wojną, znani i cenieni kompozytorzy. Warto wymienić choć kilku: Jan Wincenty Hawel, Karol Stryja, Bolesław Szabelski, Witold Szalonek, Zdzisław Szostak, Józef Świder, Bolesław Woytowicz.

W 1920 roku przy Związku powołano składnicę nut oraz wydawnictwo o nazwie „Śląska Biblioteka Muzyczna”.

Jej celem było upowszechnianie dorobku kompozytorów polskich i popularyzacja ruchu muzycznego. Wydawano i zbierano śpiewniki oraz druki muzyczne, a także wszelkie materiały związane z ruchem śpiewaczym. Z czasem składnica nut przekształciła się w bibliotekę przechowującą nie tylko wydawnictwa (nuty, książki, czasopisma), ale także rękopisy, fotografie, druki ulotne (programy, afisze, plakaty). Po 1948 roku oficyna wydawnicza „Śląska Biblioteka Muzyczna” została zlikwidowana w wyniku powstania Wydawnictwa Nutowego Zjednoczenia Polskich Związków Śpiewaczych i Instrumentalnych. W 1985 roku staraniem Oddziału Śląskiego Polskiego Związku Chórów i Orkiestr wznowiono działalność oficyny „Śląska Biblioteka Muzyczna” i wydawanie czasopisma „Śpiewak Śląski”.

Kolejny etap historii „Śląskiej Biblioteki Muzycznej” rozpoczął się w 1999 roku, gdy na mocy porozumienia zawartego między Zarządem Oddziału Śląskiego Polskiego Związku Chórów i Orkiestr (PZChiO) a Biblioteką Śląską, zbiory Związku zostały przekazane do największej katowickiej książnicy. Kolekcję Oddziału Śląskiego PZChiO tworzą druki muzyczne, książki, czasopisma, rękopisy, afisze i programy koncertowe oraz zbiory ikonograficzne. Zespół ikonograficzny zawiera ponad 3000 jednostek fotografii ilustrujących historię ruchu śpiewaczego. Fotografie przedstawiają chóry podczas różnych uroczystości: zlotów, zjazdów, koncertów oraz portrety osób związanych z życiem muzycznym.

Album wydany przez Bibliotekę Śląską (w setną rocznicę powstania Związku Śląskich Kół Śpiewaczych) prezentuje zbiór fotografii portretowej Śląskiego Związku Chórów i Orkiestr. W publikacji przedstawiono sylwetki kompozytorów, dyrygentów, śpiewaków i działaczy ruchu muzycznego zarówno ze Śląska, jak i z innych regionów Polski, a nawet pracujących poza granicami kraju. Związki tych osób ze Śląskiem są różnorodne: tu się urodzili, mieszkali, kształcili lub pracowali zawodowo. Do albumu włączono również osoby, które (choć nie były związane ze Śląskiem) miały liczne kontakty z miejscowymi chórami, na przykład podczas organizowanych systematycznie zlotów i zjazdów odbywających się w różnych częściach kraju (np. w Wielkopolsce). W albumie znalazły się również portrety osób zasłużonych dla polskiej chóralistyki i śpiewactwa przebywających na obczyźnie, m.in. we Francji, Włoszech, Szwajcarii i Stanach Zjednoczonych.

Wśród zamieszczonych fotografii szczególnie cenne są te, które opatrzono odręcznymi wpisami, notatkami i dedykacjami dla osób prywatnych, jak i całych zespołów, chórów czy towarzystw. Są to dedykacje m.in.: Karola Szymanowskiego dla katowickiego chóru „Ogniwo” („Kochanemu chórowi «Ogniwo» z głęboką wdzięcznością za przepiękne 6

wykonanie Stabat Mater na uroczystym koncercie w Katowicach dn. 15 maja 1934 Karol Szymanowski”), Feliksa Nowowiejskiego dla śpiewaków („Kochanym Śpiewakom Śląskim – z okazji 25-lecia istnienia Stow. Śpiewaków Śląskich w Katowicach – Feliks Nowowiejski Gdynia 11 sierpnia 1935”), czy Bolesława Wallka-Walewskiego dla redakcji miesięcznika „Śpiewak” („Znakomitej Redakcji «Śpiewaka» z należnym hołdem Bolesław Wallek Walewski r. 1935”). Równie cenne są fotografie, na których widnieją autografy przedstawionych osób. Swoje portrety podpisali m.in.: Kazimierz Garbusiński, ks. Antoni Hlond-Chlondowski, Jan Adam Maklakiewicz, Antoni Ponikowski, Stanisław Ignacy Rączka, Tadeusz Saloni, Karol Szymanowski i Eugeniusz Walkiewicz.

Przedstawione w albumie fotografie ułożono alfabetycznie według nazwisk portretowanych osób. Do każdego zdjęcia dołączono krótki biogram oraz opis katalogowy fotografii. Podczas opracowywania biogramów napotykano na trudności związane z dokładnym określeniem daty i miejsca urodzin lub śmierci, spowodowane sprzecznymi informacjami w różnych źródłach. Przyjęto zasadę pierwszeństwa wydawnictw encyklopedycznych oraz źródeł najnowszych. Zaprezentowano 125 osób, niektóre parokrotnie w różnych latach życia. W opisie katalogowym podano miejsce wykonania portretu (o ile udało się je ustalić), następnie nazwę zakładu fotograficznego lub imię i nazwisko fotografa, a gdy brakowało danych umieszczono informację „autor fot. nieokreślony”. W przypadku trudności w ustaleniu daty powstania fotografii, podano przybliżony czas wykonania zdjęcia. W opisie katalogowym podano również wymiary fotografii (wysokość i szerokość) oraz sygnaturę, pod którą dana fotografia figuruje w katalogu Biblioteki Śląskiej. Opis zamyka tytuł publikacji, będącej najwcześniejszym źródłem, w którym zamieszczono prezentowaną fotografię. Do albumu dołączono wykaz skrótów oraz wybrane źródła bibliograficzne.

Jolanta Kowalczyk, Lucyna Solarz

7

1. anbild (strzempa) karol (1925–2008)

Dyrygent, kompozytor, kontrabasista, pedagog

Ur. 16 lutego 1925 r. w Katowicach; zm. 1 marca 2008 r. w Kielcach.

Studiował grę na kontrabasie, kompozycję oraz dyrygenturę w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach.

Działalność muzyczną rozpoczął w 1948 r., obejmując dyrygenturę w chórze „Echo” w Łaziskach Górnych. Równocześnie od 1949 r. był kontrabasistą, a od 1953 r. dyrygentem Orkiestry Państwowej Filharmonii Śląskiej w Katowicach. W 1954 r. rozpoczął współpracę z Wojewódzką Orkiestrą Symfoniczną w Kielcach jako dyrygent. W latach 1955–1957 był kierownikiem artystycznym i dyrygentem Filharmonii Lubelskiej, współpracował z Rozgłośnią Polskiego Radia w Katowicach oraz ze Studiem Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej, dla którego skomponował muzykę do 13 filmów.

W 1957 r. ponownie został dyrygentem, a następnie kierownikiem artystycznym Wojewódzkiej Orkiestry Symfonicznej w Kielcach, gdzie założył i prowadził chór mieszany „Echo”. Dzięki jego staraniom w 1968 r. orkiestra otrzymała status filharmonii i nazwę Państwowa Filharmonia im. Oskara Kolberga (od 1998 r. Filharmonia Świętokrzyska). Z jego inicjatywy w maju 1964 r. zorganizowano festiwal „Świętokrzyskie Dni Muzyki”, a w 1984 r. powołano Chór Filharmonii Świętokrzyskiej. Prowadził również działalność pedagogiczną w Państwowej Średniej Szkole Muzycznej oraz w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Kielcach.

Pierwsze jego kompozycje nawiązywały do śląskiej muzyki ludowej, późniejsze do folkloru regionu świętokrzyskiego. Za popularyzację muzyki polskiej w kraju i za granicą był wielokrotnie nagradzany i odznaczany, m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotą Odznaką Związku Kompozytorów Polskich. W kwietniu 2005 r.

Filharmonia Świętokrzyska nadała mu tytuł Honorowego Dyrektora.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1950 135 x 86 mm ; F 10492 I

9

2. bara alojzy (1922–)

Dyrygent

Ur. 21 czerwca 1922 r. w Mysłowicach.

Pierwszym chórem, w którym śpiewał był dziecięco-młodzieżowy zespół w Zakładzie Księży Salezjanów w Mysłowicach. Grał również w orkiestrze na trąbce i skrzypcach. Od listopada 1945 r. do września 1982 r. śpiewał w chórze kościelnym im. św. Grzegorza przy parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Mysłowicach. W 1982 r. został dyrektorem artystycznym i dyrygentem tego chóru. Od 1947 r. śpiewał również w męskim chórze „Echo” w Mysłowicach.

W latach 1951–1952 uczestniczył w kursie dyrygentury. W 1953 r. objął funkcję dyrygenta chóru „Hej­nał” w Mysłowicach i pełnił ją przez 45 lat, do 1998 r. W latach 1970–1980 prowadził chór żeński „Harmonia” w Mysłowicach. Współpracował również z orkiestrą dętą i mandolinową przy KWK „Wieczorek”. W 2001 r. został dyrektorem artystycznym okręgu mysłowickiego Polskiego Związku Chórów i Orkiestr.

18 czerwca 2006 r. obchodził jubileusz 60-lecia pracy artystycznej i odznaczony został Złotą Odznaką Honorową PZChiO z Brylantem.

W 1972 r. odznaczony tytułem i odznaką Zasłużony Działacz Kultury, w 2007 r. odznaką honorową Zasłużony dla Kultury Polskiej. Rada Miasta Mysłowice w 2005 r. nadała mu tytuł Zasłużony dla Miasta Mysłowice.

Mysłowice : Foto Czar, ok. 1960–1970 56 x 41 mm ; F 10874 I

10

3. BARtkiewicz tomasz Karol (1865–1931)

Dyrygent, kompozytor, pedagog, organista i działacz ruchu śpiewaczego Ur. 4 września 1865 r. w Miejskiej Górce koło Rawicza; zm. 25 marca 1931 r. w Gdyni.

Początkowo lekcje muzyki pobierał u Józefa Figaszewskiego, a gry na organach i dyrygentury uczył się u Bolesława Dembińskiego w Poznaniu. Działalność zawodową rozpoczął jako organista i dyrygent chóru kościelnego w Kościelcu. Następnie założył i prowadził chór świecki i kościelny w Pakości. Pracował jako organista i dyrygent w kościele parafialnym w Kościanie oraz dyrygował założonym przez siebie chórem „Lutnia”. Od 1905 r. pełnił funkcję pedagoga muzycznego w gimnazjum i we własnej szkole muzycznej, był też organistą i dyrygentem orkiestr oraz chórów w Ostrowie Wielkopolskim.

Szczególną rolę odegrał jako organizator polskiego śpiewactwa w Wielkopolsce. Był jednym ze współzałożycieli Wielkopolskiego Związku Kół Śpiewaczych w 1892 r. Organizował koncerty symfoniczne i kościelne, wygłaszał odczyty o muzyce, dyrygował chórami w czasie uroczystości narodowych, organizował zjazdy okręgowe chórów.

W 1908 r. objął stanowisko dyrektora artystycznego Wielkopolskiego Związku Kół Śpiewaczych. W 1914 r. był współorganizatorem X Walnego Zjazdu Kół Śpiewaczych w Poznaniu.

W okresie działalności dyrygenckiej wystawił z zespołami amatorskimi wiele inscenizacji wokalno-instrumentalnych. Jego twórczość kompozytorska obejmuje przede wszystkim utwory chóralne i chóralno-instrumentalne (religijne i świeckie), do których motywy czerpał z polskiego folkloru muzycznego. Ważniejsze jego kompozycje to: Msza pasterska (zawierająca kolędy polskie), Hosanna (hymn na powitanie zmartwychwstałej Polski), Sielanka (suita ludowa) i Gloria in excelsis Deo (misterium Bożego Narodzenia).

Ostrów Wlkp. : Fotografia „Ilona”, ok. 1930 135 x 86 mm ; F 10451 I Na odwrocie fotografii autograf Fot. repr. w: „Śpiewak” 1931 nr 4, s. 64.

11

4. BASISTA Maksymilian (1883–1967)

Działacz narodowy i społeczno-kulturalny, powstaniec śląski, księgarz, prezes okręgu rybnickiego Związku Śląskich Kół Śpiewaczych Ur. 7 sierpnia 1883 r. w Górkach Śląskich; zm. 3 listopada 1967 r. w Rybniku.

W latach 1889–1896 uczęszczał do niemieckiej szkoły ludowej. Następnie przez dwa lata pracował w hucie „Silesia”. W 1899 r. wyjechał do Bottrop w Westfalii, gdzie zatrudniony był w kopalni. Włączył się tam w działalność kulturalno-oświatową wśród emigrantów z Górnego Śląska i Wielkopolski.

Był członkiem tajnej organizacji „Eleusis”, której celem była odnowa narodu polskiego poprzez przygotowanie kadry działaczy narodowych i społecznych. W ramach tej organizacji uczęszczał na zajęcia Seminarium Wychowania Narodowego w Krakowie. Ukończył również kurs handlowy oraz księgarski u Gebethnera i Wolffa, a także kurs drukarski w zakładach graficznych W.L. Anczyca.

W 1910 r. po ukończeniu nauki w Krakowie powrócił do Rybnika.

Założył własną księgarnię polską, która stała się ośrodkiem polskiego życia narodowego i kulturalnego. Czynnie działał w Towarzystwie Młodzieży Polskiej, Towarzystwie Czytelń Ludowych, był współzałożycielem Towarzystwa Śpiewaczego „Seraf ” w Rybniku, a od 1920 r. pełnił funkcję prezesa rybnickiego okręgu Związku Śląskich Kół Śpiewaczych i redaktora „Gazety Rybnickiej”.

Uczestniczył w powstaniach śląskich oraz działał przy organizowaniu plebiscytu. Pełnił funkcję przewodniczącego Rady Miejskiej Rybnika (1922–1934), od 1934 r. wiceburmistrza. Przyczynił się do powstania Szkoły Handlowej w Rybniku.

W czasie wojny został aresztowany w Krakowie (1943 r.) i był przetrzymywany w więzieniu przy ul. Montelupich, następnie został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, a później do obozu pracy w Bawarii. Po wojnie wrócił do Rybnika, gdzie ponownie prowadził księgarnię oraz wznowił działalność okręgu rybnickiego ZŚKŚ i chóru „Seraf ”.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1926 137 x 87 mm ; F 10523 I Na odwrocie fotografii autograf (?)

Fot. repr. w: „Śpiewak” 1926 nr 6, s. 3.

12

4 a. BASISTA Maksymilian B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1950 81 x 58 mm ; F 10869 I Fot. repr. w: 50 lat Towarzystwa Śpiewaczego „Feniks” w Żorach : 1912–1962.

Ruda Śląska 1962, s. 28 oraz w: Księga pamiątkowa Zjazdu Śpiewaków Śląskich w 1970 r. Katowice 1970, s. 71.

13

5. BEVAL Franco, właśc. BAWÓŁ Tadeusz (1904–1962) Śpiewak operowy (tenor)

Ur. 22 lutego 1904 r. w Wójtowej Wsi pod Gliwicami; zm. 20 października 1962 r. w Kopenhadze.

Od 1925 r. należał do chóru męskiego „Chopin” w Siemianowicach Śląskich. Naukę śpiewu solowego pobierał w Instytucie Muzycznym w Katowicach w klasie prof. Ewy Horbaczewskiej.

W 1935 r. debiutował w Teatrze Wielkim w Warszawie rolą Jontka w Halce S. Moniuszki. Pod pseudonimem Tadeusz Beval występował w Warszawie w głównych rolach tenorowych w wielu operach. Jednocześnie kształcił się u znanej sopranistki Janiny Korolewicz-Waydowej.

W 1936 r. wystąpił w Katowicach, kilkakrotnie brał udział w koncertach z siemianowickim chórem „Chopin”. W 1936 r. wystąpił z koncertem pożegnalnym w Teatrze im. S. Wyspiańskiego w Katowicach. Jako stypendysta Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego wyjechał do Włoch na studia wokalne.

W 1938 r. wziął udział w konkursie tenorów w Mediolanie i jako jedyny Polak zajął czołowe miejsce. We Włoszech występował pod pseudonimem Franco Beval. Zadebiutował w operze G. Donizettiego Łucja z Lammermooru, następnie wystąpił w Mediolanie w La Scali, wykonując tytułową partię w operze Andrea Chénier U. Giordana. Sukces zaowocował licznymi propozycjami włoskich teatrów, występował m.in. w Rzymie, Bari, Trieście. W kwietniu 1940 r. wrócił do La Scali. Śpiewał również na wielu europejskich scenach operowych, m.in. w londyńskiej Covent Garden. Występował także w Hiszpanii, Francji, Szwajcarii, Ameryce. W Polsce był prawie nieznany.

Milano : Roberto Baccarini, ok. 1938 145 x 98 mm ; F 10511 I Fot. repr. w: „Śpiewak” 1938 nr 9, s. 122.

14

5 a. BEVAL Franco, właśc. BAWÓŁ Tadeusz Milano : Prontofoto, ok. 1938 138 x 86 mm ; F 10512 I

15

5 b. BEVAL Franco, właśc. BAWÓŁ Tadeusz Portret tenora w kostiumie Arnolda z opery G. Rossiniego Wilhelm Tell.

Reprodukcja fotografii wykonanej w Mediolanie. Fot. Camuzzi dello Stab. Fot. Crimella, ok. 1940 r.

150 x 102 mm ; F 10513 I Fotografia z odręczną dedykacją: „A Lodovico per ricordo Franco” (Dla Lodovico na pamiątkę Franco)

16

6. BORTEL Józef (1899–1991)

Powstaniec śląski, żołnierz, działacz ruchu śpiewaczego Ur. 13 sierpnia 1899 r. w Wyrach; zm. 24 lutego 1991 r. w Będzinie.

Ukończył niemiecką szkołę podstawową. Wychowany w rodzinie patriotycznej, zachował tradycje i kulturę polską. Jako ochotnik walczył w Wojsku Polskim na Wschodzie w 1920 r., w wojnie polsko-rosyjskiej służył w pułku Strzelców Bytomskich, walczył pod Lwowem, Wilejką, na Litwie i Łotwie. Po powrocie na Śląsk działał jako polski komisarz plebiscytowy, uczestniczył w III powstaniu śląskim.

W 1925 r. zdał egzamin na stanowisko sekretarza sądu. Pełnił obowiązki kierownika sekretariatu Sądu Grodzkiego w Katowicach, a po II wojnie światowej – kierownika oddziału finansowego i rachunkowego Sądu Wojewódzkiego. Pracował w sądownictwie jako tłumacz przysięgły języka niemieckiego.

Poza pracą zawodową prowadził aktywną działalność kulturalną. Śpiewał w chórze „Harmonia” w Mikołowie, „Wanda” w Dąbrówce Małej, „Ogniwo” w Katowicach oraz w chórze w Gostyniu. W latach 1921–1922 był prezesem chóru „Harmonia”, w latach 1927–1934 prezesem chóru „Wanda”, następnie sekretarzem okręgu Związku Śląskich Kół Śpiewaczych.

Po II wojnie światowej przystąpił do odbudowy ruchu śpiewaczego na Śląsku. Kierował chórem „Ogniwo” przy Filharmonii Śląskiej w Katowicach (1950–1964). Był członkiem, następnie prezesem okręgu katowickiego Związku Śląskich Kół Śpiewaczych oraz wiceprezesem zarządu głównego ZŚKŚ.

W 1986 r. ustanowił nagrodę za najlepsze wyniki naboru do chórów.

Pod koniec życia spisał wspomnienia, które ukazały się w publikacji W służbie ojczystej pieśni (1985).

Katowice : Foto Holas, ok. 1975–1980 170 x 120 mm ; F 10566 I Fot. Józefa Bortela zob. też poz. 102.

17

7. BOTTA Jan

Działacz Związku Śląskich Kół Śpiewaczych W latach 1926–1930 śpiewał w chórze „Harmonia” w Nowym Bytomiu (Ruda Śląska). Był członkiem Komisji Rewizyjnej Stowarzyszenia Śpiewaków Śląskich w Katowicach w latach 1935–1936.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1935 172 x 114 mm ; F 10580 I

18

8. BURSA Lech Karol (1904–1961)

Kompozytor, dyrygent orkiestr i chórów, pedagog, działacz społeczny Ur. 26 kwietnia 1904 r. w Krakowie; zm. 20 listopada 1961 r. w Sosnowcu. Syn Stanisława, kompozytora, śpiewaka i dyrygenta.

Studiował w Krakowie kompozycję u Bernardina Rizziego i dyrygenturę u Bolesława Wallka-Walewskiego, a także muzykologię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1926 r. był dyrygentem chóru akademickiego, następnie pełnił funkcję dyrygenta operetki w Krakowie, opery i operetki w Bydgoszczy, operetki w łódzkim Teatrze Popularnym.

W latach 1937–1939 dyrygował orkiestrą 19. pułku piechoty we Lwowie.

W czasie II wojny światowej dostał się do niewoli, przebywał w oflagu w Woldenbergu, gdzie prowadził orkiestrę symfoniczną i chór.

Po wojnie kierował orkiestrami symfonicznymi w Chorzowie, Katowicach i Sosnowcu. W latach 1945–1947 był dyrygentem chóru „Lutnia” i orkiestry symfonicznej Związku Hutników w Chorzowie.

W latach 1948–1952 dyrygował orkiestrą Teatru im. S. Wyspiańskiego w Katowicach.

Prowadził również działalność pedagogiczną. Był współzałożycielem i pierwszym dyrektorem Szkoły Muzycznej w Sosnowcu, utworzonej przy poparciu Towarzystwa Muzycznego. Prowadził w niej zajęcia z fortepianu i teorii muzyki. Założył też społeczne ogniska muzyczne w Szopienicach, Mysłowicach i Sosnowcu. W 1954 r. z jego inicjatywy powstała w Sosnowcu orkiestra symfoniczna Filharmonii Robotniczej, którą kierował przez kilka lat.

Napisał wiele utworów symfonicznych, chóralnych i muzyki teatralnej, kompozycji na orkiestrę, chór oraz pieśni solowych, opracował szereg pieśni ludowych.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1935–1940 133 x 85 mm ; F 10551 I Na odwrocie fotografii dedykacja: „Kochanemu Staremu Gizdziowi Mały Gizdzio” Fot. repr. w: Księga pamiątkowa jubileuszowego Zjazdu Śpiewaków Śląskich w roku 1960. Katowice 1960, s. 40.

19

9. Bursa Stanisław (1865–1947)

Kompozytor, śpiewak, dyrygent, pedagog, krytyk i działacz muzyczny Ur. 22 sierpnia 1865 r. w Obertynie (Ukraina); zm. 29 maja 1947 r. w Krakowie.

Naukę muzyki rozpoczął w Kołomyi i Stryju, kontynuował w Szkole Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. Od 1888 r. studiował harmonię, kontrapunkt i historię muzyki w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie. Wykształcenie muzyczne uzupełniał w Genewie i Mediolanie.

Po powrocie do kraju osiadł we Lwowie, gdzie pełnił funkcję urzędnika ubezpieczeniowego. Jednocześnie prowadził działalność muzyczną, dyrygując chórem lwowskiego Sokoła oraz chórem męskim Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie. Był autorem recenzji muzycznych, które ukazywały się we lwowskich czasopismach.

W 1902 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie pracował jako nauczyciel śpiewu i muzyki w Gimnazjum św. Jacka oraz dyrygent chórów. Był przewodniczącym Towarzystwa Śpiewaczego i organizatorem Związku Pedagogów Muzyków. W 1906 r. założył szkołę śpiewu solowego, którą prowadził ponad 20 lat. Corocznie urządzał popisy, w czasie których uczniowie pod jego dyrekcją wykonywali fragmenty dzieł operowych.

W latach 1909–1914 kształcił się w zakresie kompozycji u Feliksa Nowowiejskiego. Od 1925 do 1928 r. uczył śpiewu solowego i historii muzyki w Śląskim Konserwatorium Muzycznym w Katowicach (późniejszej Śląskiej Szkole Muzycznej im. J. Elsnera). Ponadto dyrygował chórem tej uczelni. W latach 1900–1901 był redaktorem dwutygodnika „Wiadomości Artystyczne” poświęconego muzyce, teatrowi i sztuce.

Szczególnie aktywnie działał przy organizowaniu polskiego ruchu śpiewaczego. Komponował utwory chóralne, pieśni solowe, utwory szkolne.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1920 142 x 110 mm ; F 10460 I

20

10. BYSZEWSKI Władysław (1913–1994) Kompozytor, dyrygent

Ur. 19 maja 1913 r. w Przezwodach; zm. 26 lutego 1994 r. w Katowicach.

Naukę muzyki rozpoczął w szkole muzycznej w Kielcach, następnie kształcił się na Wyższym Kursie Nauczycielskim Śpiewu i Muzyki w Krzemieńcu. W latach okupacji pobierał lekcje gry na fortepianie, a po wojnie studiował kompozycję u Ludomira Różyckiego. W latach 1948–1952 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach.

Do 1939 r. pracował jako dyrygent w Kielcach, a od 1945 r. związał się ze Śląskiem. Prowadził m.in. chór mieszany „Halka” w Załężu, studencki chór i orkiestrę przy Wyższej Szkole Ekonomicznej oraz Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach. W 1952 r. przyjął stanowisko redaktora muzycznego w katowickiej rozgłośni Polskiego Radia, gdzie zorganizował i prowadził Kapelę Ludową Rozgłośni Śląskiej.

Dużo uwagi poświęcał amatorskiemu ruchowi muzycznemu. Był założycielem i dyrygentem Zespołu Pieśni i Tańca „Szopienice” oraz współtwórcą i kierownikiem muzycznym studenckiego Zespołu Pieśni i Tańca Uniwersytetu Śląskiego „Katowice”.

Zajmował się także zbieraniem i opracowywaniem pieśni oraz tańców ludowych, szczególnie z terenów Zagłębia Dąbrowskiego i Górnego Śląska. Utwory te wielokrotnie wykonywano na ogólnopolskiej i śląskiej antenie Polskiego Radia.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1945 138 x 85 mm ; F 10552 I Fot. repr. w: Księga pamiątkowa jubileuszowego Zjazdu Śpiewaków Śląskich w roku 1960. Katowice 1960, s. 41.

21

11. CALIŃSKI Stanisław

Dyrygent chórów polskich we Francji W latach 1930–1935 dyrygował wieloma polskimi chórami we Francji. W 1932 r. podczas uroczystego nabożeństwa z okazji dziesięciolecia Związku Polskich Kół Śpiewaczych we Francji dyrygował połączonymi chórami męskimi.

W zawodach międzyokręgowych odbywających się podczas zjazdów chóry polskie pod jego batutą odnosiły znaczące sukcesy, m.in. w 1930 r. na III Zjeździe Związku Kół Śpiewaczych we Francji chór męski im. T. Kościuszki z Hondain zdobył I miejsce, w 1934 r. zwyciężył chór „Słowik”, w 1935 r. chóry „Słowik” i „Wanda” zajęły I i III miejsce.

Grenay : Gleturgez, ok. 1930–1935 88 x 136 mm ; F 10583 I

22

12. CEBULSKI Stanisław Działacz muzyczny

Jeden z pierwszych działaczy powstałego w 1908 r. chóru mieszanego „Halka” w Katowicach Załężu. Od chwili powstania chóru zaangażowany w jego pracę. W 1913 r. został wiceprezesem okręgu katowickopszczyńskiego Związku Śląskich Kół Śpiewaczych. W latach 1920–1921 pełnił funkcję prezesa okręgu katowickiego. W 1932 r. za zasługi dla rozwoju śpiewactwa na Śląsku otrzymał odznakę honorową Zjednoczenia Polskich Związków Śpiewaczych i Muzycznych.

W 1945 r. był jednym z inicjatorów wznowienia działalności okręgu katowickiego ZŚKŚ.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1925 57 x 45 mm ; F 10571 I Fot. repr. w: „Śpiewak” 1926 nr 5, s. 1.

23

13. czempas bernard (1905–1963)

Działacz chóru „Lutnia” w Pszczynie

Ur. 15 sierpnia 1905 r. w Piasku; zm. 14 lipca 1963 r. w Pszczynie.

Z zawodu był mistrzem piekarniczo-cukierniczym. Działalność śpiewaczą rozpoczął w 1924 r., wstępując do chóru „Lutnia” w Pszczynie, z którym związany był przez całe życie. Od 1931 r. był wiceprezesem chóru, w latach 1936–1939 oraz 1947–1963 pełnił funkcję prezesa „Lutni”. Ponadto od 1953 r. był prezesem okręgu pszczyńskiego Zjednoczenia Polskich Związków Śpiewaczych i Instrumentalnych.

Równolegle prowadził aktywną działalność społeczną oraz polityczną. Był prezesem Ochotniczej Straży Pożarnej, prezesem pszczyńskiego zrzeszenia „Caritas”, starszym cechu piekarzy, przewodniczącym wojewódzkiej komisji egzaminacyjnej piekarzy. W latach 1947–1956 był członkiem zarządu Stronnictwa Demokratycznego oraz radnym Powiatowej Rady Narodowej w Pszczynie i radcą Izby Rzemieślniczej w Katowicach.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1960 85 x 58 mm ; F 10870 I Fot. repr. w: B. Stolarska: Sto lat ze śpiewem „Lutnia” 1907–2007. Pszczyna 2007, s. 75 oraz w: Księga pamiątkowa Zjazdu Śpiewaków Śląskich w 1970 r. Katowice 1970, s. 71.

24

14. DEPTA Emanuel (1895–1938)

Działacz społeczny i narodowy, chórmistrz i dyrygent Ur. 18 stycznia 1895 r. w Sławikowie; zm. 6 października 1938 r. w Rybniku.

Pracował w kopalni „Rydułtowy”. W 1913 r. w poszukiwaniu pracy wyjechał do Niemiec, zatrudnienie otrzymał w kopalni w Bottrop w Westfalii, gdzie również działał w organizacjach polonijnych, m.in. w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, a także w Towarzystwie Śpiewaczym „Wyspiański”. Ponadto uczył się dyrygentury.

Po powrocie na Śląsk w 1919 r. osiedlił się w Kornowacu koło Raciborza. Nie znalazł pracy, utrzymywał się z działalności chórmistrzowskiej. Prowadził chóry w Brzeziu, Raciborzu, w latach 1919–1921 chór mieszany „Lutnia” w Lubomi, od 1921 r. chór mieszany im. I.J. Paderewskiego w Pszowie. W latach 1922–1937 prowadził kilka chórów okręgu rybnickiego, m.in. w latach 1922–1930 i 1934–1936 chór mieszany „Cecylia” w Rydułtowach, w latach 1923–1928 Towarzystwo Śpiewacze „Seraf ” w Rybniku, z którym w 1925 r. zdobył II miejsce w zawodach chórów mieszanych podczas Ogólnośląskiego Zjazdu Śpiewaków w Katowicach. Był również dyrygentem chóru męskiego „Echo” w Czerwionce oraz „Polonia” przy kopalni „Emma” w Radlinie. Organizował zjazdy i zawody śpiewacze. W latach 1924–1929 pełnił funkcję dyrygenta rybnickiego okręgu Związku Śląskich Kół Śpiewaczych.

Portret z ok. 1920 r.

B.m. : autor repr. fot. nieokreślony 135 x 88 mm ; F 10532 I Fot. repr. w: 25-lecie Stowarzyszenia Śpiewaków Śląskich im. „Lutnia” w Lubomi.

Katowice 1937, s. 27.

25

15. DIETZ d’Arma Ludwik (1850–1936) Kompozytor, dyrygent, pedagog

Ur. 19 marca 1850 r. w Zgierzu; zm. prawdopodobnie w sierpniu 1936 r. w Nowym Sączu.

Wykształcenie zdobywał w Instytucie Muzycznym w Warszawie, następnie w Pradze, gdzie uzyskał kwalifikacje do nauczania muzyki i śpiewu w szkołach średnich i seminariach nauczycielskich.

Od 1868 r. grał na skrzypcach w orkiestrze Teatru Wielkiego w Warszawie oraz uczył się śpiewu u Jana Quattriniego. Studia uzupełniał we Francji i Włoszech. W 1875 r. zamieszkał na stałe w Przemyślu, podejmując wielostronną działalność artystyczną. Był dyrektorem artystycznym Towarzystwa Muzycznego oraz organizatorem i długoletnim dyrektorem (1873–1890) szkoły muzycznej, utworzonej pod patronatem Towarzystwa. Prowadził równocześnie chóry i orkiestrę katedralną. Od 1889 r. był członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, w którym prowadził chór. Jednocześnie uczył muzyki i śpiewu w gimnazjach, zaś w latach 1889–1918 w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim. Pod koniec lat dwudziestych zamieszkał na Pomorzu w okolicy Bydgoszczy.

Na zlecenie Rady Szkolnej Krajowej oceniał podręczniki do muzyki i śpiewu dla szkół ludowych. Opracował Przewodnik… w nauce śpiewu dla szkół średnich…, który został zatwierdzony przez Ministerstwo Wyznań i Oświecenia w Wiedniu do użytku szkolnego i przez długie lata służył nauczycielom muzyki.

Jego dorobek kompozytorski obejmuje pieśni solowe, pieśni chóralne, utwory na fortepian. Część z nich ukazała się drukiem w Przemyślu, Rzeszowie i Pradze.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1910–1935 132 x 82 mm ; F 10529 I Fot. repr. w: „Śpiewak” 1936 nr 9, s. 114.

26

16. DOROŻYŃSKI Marian (1893–1981)

Dyrygent, pedagog, kompozytor, kapelmistrz, publicysta muzyczny Ur. 5 sierpnia 1893 r. w Stryju (Ukraina); zm. 5 listopada 1981 r. w Londynie.

Początkowo uczył się kompozycji w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie, studiował też muzykologię na Uniwersytecie Lwowskim. Studia muzyczne w zakresie kompozycji i dyrygentury kontynuował w Konserwatorium Muzycznym w Pradze oraz uzupełniał w Poznaniu.

W 1915 r. rozpoczął pracę pedagogiczną w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie w klasie fortepianu, objął też lektorat harmonii na Uniwersytecie Jana Kazimierza. W latach 1921–1926 był dyrektorem artystycznym Towarzystwa Muzycznego w Stanisławowie. Wystawił w tym okresie wiele oper, dyrygował orkiestrą symfoniczną i chórami, kierował istniejącym przy Towarzystwie konserwatorium. Był również dyrygentem orkiestry Teatru Miejskiego.

Od 1930 r. kierował referatem muzycznym Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie, ponadto w latach 1935–1937 był wykładowcą instrumentacji na orkiestrę dętą w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. W latach 1937–1939 był komendantem Wojskowej Szkoły Muzycznej przy Śląskim Konserwatorium Muzycznym w Katowicach, gdzie wykładał też teorię muzyki i dyrygenturę.

Po II wojnie światowej przebywał na emigracji w Londynie, pracował w dziale radiowym Ministerstwa Informacji i Dokumentacji, był dyrygentem i organistą w londyńskiej parafii Willesden Green.

Skomponował pieśni na chór mieszany i męski, marsze na orkiestrę wojskową, utwory fortepianowe, organowe, pieśni z towarzyszeniem fortepianu, kwartet smyczkowy Suita góralska oraz wodewil Amory mistrza Twardowskiego.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1935–1939 50 x 37 mm ; F 10534 I

27

17. Drzewiecki Władysław (1895–1944)

Pedagog, dyrygent, kompozytor, muzykolog

Ur. 28 maja 1895 r. w Berlinie; zm. 24 marca 1944 r. w Poznaniu.

W 1909 r. rozpoczął naukę w szkole przygotowawczej dla nauczycieli w Charlottenburgu (Berlin), a następnie kontynuował w Królewskim Seminarium Nauczycielskim w Pile. W 1914 r. podjął pracę jako nauczyciel muzyki i śpiewu oraz organista i dyrygent chórów w Odolanowie. W 1916 r. wstąpił do Królewskiej Akademii Muzycznej w Monachium, jednak po roku nauki został powołany do wojska.

Po zakończeniu działań wojennych przeniósł się do Poznania. W latach 1919–1920 uczestniczył w kursie dla nauczycieli szkół powszechnych. Równocześnie pracował w prywatnym konserwatorium Geislera i Seligmanna w Poznaniu. W 1920 r. był nauczycielem w szkołach powszechnych, kontynuując naukę w poznańskim Państwowym Konserwatorium Muzycznym. W latach 1922–1939 prowadził lekcje umuzykalniania i gry na instrumentach w Państwowym Gimnazjum im. św.

Jana Kantego w Poznaniu. Kierował orkiestrą i chórem szkolnym oraz męskim chórem nauczycieli. Od 1926 r. był nauczycielem przedmiotów muzycznych w Gimnazjum im. G. Bergera oraz Gimnazjum im.

I.J. Paderewskiego w Poznaniu. Jednocześnie w latach 1929–1933 odbył studia muzykologiczne na Uniwersytecie Poznańskim. Był również konsultantem przedmiotów muzycznych w gimnazjach warszawskich.

Współpracował z Regionalnym Archiwum Fonograficznym przy Katedrze Muzykologii Uniwersytetu Poznańskiego.

Komponował utwory folklorystyczne dla zespołów chóralnych, część z nich, przeznaczona dla chórów gimnazjalnych, wydana została w Poznaniu.

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1930 105 x 70 mm ; F 10497 I

28

18. FIBAK Mieczysław (1884–1939)

Organista, wiolonczelista, dyrygent chórów, pedagog, działacz ruchu śpiewaczego w Wielkopolsce Ur. 19 października 1884 r. we Wrześni; zm. 24 listopada 1939 r. w Poznaniu.

Kształcił się w szkole muzyki kościelnej w Ratyzbonie, studia muzyczne kontynuował w Lipsku w latach 1905–1907. Po powrocie do Poznania pracował na stanowisku organisty i dyrygenta chórów katedralnych. W latach 1908–1910 redagował czasopismo literacko-muzyczne „Śpiewak”, organ poznańskiego Związku Kół Śpiewackich.

W latach 1908–1914 prowadził prywatny Instytut Muzyczny w Poznaniu, a przy nim kursy dla organistów i dyrygentów. Dyrygował orkiestrami oraz chórami amatorskimi, m.in. Kołem Śpiewackim Polskim, Kołem Śpiewaczym „Arion”, Towarzystwami Śpiewu „Harmonia” i „Halka”. Był kierownikiem artystycznym I Okręgu Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego.

Po I wojnie światowej prowadził chóry amatorskie, uczył muzyki oraz pracował dorywczo jako dyrygent chóru Opery Poznańskiej.

B.m. : autor fot. nieokreślony, przed 1934 55 x 45 mm ; F 10555 I Fot. repr. w: „Śpiewak” 1934 nr 5, s. 67.

29

19. FOJCIK Jan (1888–1975)

Śpiewak, działacz społeczny, publicysta, organizator ruchu muzycznego na Śląsku Ur. 4 maja 1888 r. w Załężu (Katowice); zm. 23 grudnia 1975 r. w Chorzowie.

Działalność w ruchu śpiewaczym rozpoczął w bytomskim chórze „Jedność”, w którym pełnił funkcję sekretarza, a następnie wiceprezesa.

W 1910 r. współuczestniczył w powołaniu Związku Śląskich Kół Śpiewaczych w Bytomiu. W zarządzie głównym ZŚKŚ pełnił funkcję skarbnika oraz przez długie lata był sekretarzem Związku.

Należał do założycieli czasopisma „Śpiewak Śląski”, a w latach 1922–1926 pełnił funkcję redaktora naczelnego. Był również inicjatorem i współorganizatorem dorocznych zlotów chórów polskich na Zadolu oraz wyjazdów chórów śląskich na ogólnopolskie zjazdy śpiewacze. Współpracował ze Stefanem Stoińskim w organizacji uroczystości moniuszkowskich w Katowicach. W okresie powstań śląskich współdziałał z Polskim Komitetem Plebiscytowym w Bytomiu.

W 1922 r., po podziale Śląska, przyczynił się do przeniesienia ZŚKŚ do Katowic. Zorganizował przy nim archiwum ruchu śpiewaczego oraz składnicę nut. Współtworzył wydawnictwo „Śląska Biblioteka Muzyczna”, w którym pełnił funkcję sekretarza do spraw technicznych. Po II wojnie światowej ponownie znalazł się w szeregach Związku, w którym do 1968 r. pełnił funkcję sekretarza.

Znany jako propagator muzyki, autor wielu artykułów muzykologicznych i prac dokumentujących dzieje śląskiego śpiewactwa, m.in.: Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego na Śląsku (1961) oraz Śląski ruch śpiewaczy 1945–1974 (1983).

B.m. : autor fot. nieokreślony, ok. 1915–1920 140 x 90 mm ; F 10478 I

30