Kościoły Archidiecezji Katowickiej. Ze zbiorów pocztówek archiwalnych Biblioteki Śląskiej

Kościoły Archidiecezji Katowickiej Ze zbiorów pocztówek archiwalnych Biblioteki Śląskiej

Katowice 2010

Komitet wydawniczy Biblioteki Śląskiej prof. zw. dr hab. Jan Malicki – przewodniczący mgr Magdalena Skóra – zastępca przewodniczącwgo dr Barbara Maresz – sekretarz dr Teresa Roszkowska mgr Aneta Satława

Do druku przygotowały Teresa Roszkowska, Weronika Pawłowicz Projekt okładki Monika Wieczorek Skład i grafika Joanna Rzepka-Radłowska, Andrzej Deloch ISBN 978-83-60209-43-1 Druk i oprawa Biblioteka Śląska w Katowicach

Nakład 150 egz.

Jan Malicki

Śląska pocztówka sakralna

Na naszych oczach przeorganizowuje się świat. W przeszłość odchodzą monumentalne i – zdawać by się mogło – niezniszczalne dziedziny człowieczej aktywności: rękodzieło, przemysł, kultura, ale i sfery tradycyjnych wartości. Świat się modernizuje. Czy jednak w owej zintensyfikowanej modernizacji jest miejsce dla sfery tradycyjnych wartości? Czy i one ulegają zwodniczej a migotliwej zmienności? Co pozostaje po wielkich osiągnięciach cywilizacyjnej przeszłości?

Na naszych oczach raz jeszcze pojawia się i nabiera innego, głębokiego, ale i groźniejszego kształtu – towarzyszące nam od czasów Ojców Kościoła – pytanie „Ubi sunt?”. Gdzie są owe wielkie cywilizacje i ludzie, którzy byli tu przed nami. „Gdzie jest Grecja, Rzym, Kartagina? Gdzie jest Aleksander Wielki, Juliusz Cezar, Kleopatra?”. To pytanie o przemijanie, powtarzane od Średniowiecza po czasy nam bliskie, które – powtórzmy – na naszych oczach nabiera innego jeszcze znaczenia. Realnego. Konkretnego. Kasandrycznego.

Jednak owe refleksje historiozoficzne nie są jedynym wymiarem, w jakim przyszło obracać się współczesnemu człowiekowi. To także uwarunkowanie interpersonalne tak w relacji ludzi między sobą, jak i codziennej komunikacji społecznej, wspomaganej przez inne jeszcze media, nośniki informacji, o wiele szybsze, dokładniejsze i perfekcyjnie precyzyjne w docieraniu do adresata. Ale też bardziej ulotne, zacierające ślad nadawcy.

Do lamusa przeszedł telegraf, coraz bardziej zanika dostęp do stacjonarnych telefonów, z uwagą przyglądają się nowinkom technicznym wydawcy gazet i czasopism. Nieco przykurzoną ramotką wielkiej kultury druku staje się pocztówka. A przecież jej rola i funkcja społeczna była inna. Wszak nie tylko stanowiła świadectwo i dowód szacunku, koleżeństwa, przyjaźni dla adresata, pamięci o nim, ale też była dowodem przekonań, wartości i preferencji intelektualnych. To pierwszy wymiar tego, czym była i jest pocztówka. Drugi – to przejaw upodobań estetycznych nadawcy, ale nie tylko. Gdy bowiem dzisiaj – najczęściej z okazji Świąt Bożego Narodzenia lub Wielkanocy – otrzymujemy kartkę z życzeniami, to równocześnie mamy wgląd w różnorodność dominant estetycznych występujących we wzornictwie danego roku. A gdy przyłożymy doń perspektywę historyczną, to dostrzegamy coś więcej – prawidłowości rządzące mikroplastyką użytkową.

Jednakże nie zewnętrzność jest w owym przekazie najistotniejsza. Dodajemy bowiem własny tekst, równie wiele mówiący o nadawcy. W momencie pisania – to gest przyjacielski, jutro – nierzadko jedyny ślad po człowieku, który – tak jak i my – przed laty zmagał się z kłopotami dnia codziennego – zdawać by się mogło – nierzadko nie do przezwyciężenia, ale

i radościami pozostawiającymi w pamięci swój ślad. Równie przemijającymi. Ten zindywidualizowany gest człowieka wyrażający się w wyborze kartki – pocztówki, wpisującego życzenia i podpisującego, a przez to uwiarygodniającego prawdziwość faktu – opatrzonego datą, jest czymś niezwykle ważnym. To zawieszenie między powtarzalnością a jednowymiarowością.

Między trwaniem a przemijaniem. I to jest istota i tajemnica pocztówki. Dlatego tak ważną kwestią staje się ich przechowywanie. We własnych zbiorach, jak też w zasobach bibliotek.

Biblioteka Śląska takich dokumentów posiada bardzo wiele.

Nasza kolekcja pocztówek liczy 45 000 obiektów, w tym aż 7 100 sprzed 1945 roku.

To duży zbiór, oddający dobrze architekturę, zabytki, postacie osób zasłużonych dla dziejów i kultury Śląska. Najstarsza zachowana pocztówka pochodzi z 1870 roku, z okresu – z jednej strony wojny francusko-pruskiej, z drugiej zaś – kształtowania się wielkomiejskiego charakteru miasta, niemal tuż po nadaniu praw miejskich Katowicom. Jednak większość zachowanych pocztówek pochodzi z początków dwudziestego wieku, z wydawnictw zarówno polskich, jak i niemieckich. Są wśród nich opublikowane przez Ministerstwo Komunikacji czy też Zakłady Reprodukcyjne „Akropol” w Krakowie, a także z serii „Oberschlesische Heimat” wydawanej przez Heimatverlag Gleiwitz. Śląskie kościoły stały się obiektami twórczej inspiracji również dla takich wielkich edytorów, jak: Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych „Ruch”, krakowski „Salon Malarzy Polskich”, wrocławskie wydawnictwo „Photographie und Verlag Geyer & Co.” czy jedynie lokalnych, by wspomnieć Jana J. Borzymskiego z Zawodzia czy Stanisława Pierzchalskiego. Niezwykłość konstrukcji, a nierzadko i niepowtarzalność architektury sakralnej Górnego Śląska były atrakcyjne dla bardzo wielu sławnych wówczas fotografików.

Dość wspomnieć, iż kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca w Knurowie fotografował Max Steckel, wynalazca lampy błyskowej, uhonorowany wieloma europejskimi nagrodami, wydawca albumów fotograficznych o górnośląskich kopalniach i biedaszybach, jak też zdjęć dzikich zwierząt, publikowanych w „Kamera-Weidwerk” (Myślistwo kamerą).

Z owego niezwykle bogatego zbioru dla potrzeb publikacji wybrano niewielką zaledwie część pocztówek archiwalnych, przedstawiających widoki kościołów, znajdujących się na terenie Archidiecezji Katowickiej. Wybór zweryfikowano na podstawie opracowanej przez ks. Józefa Pawliczka, Kanclerza Kurii Metropolitalnej publikacji „Parafie i kapłani Archidiecezji Katowickiej. Stan z dnia 1 lutego 1999 roku”, wydanej w Katowicach w 1999 roku. Pomocna też była strona internetowa Archidiecezji Katowickiej. Wybór nie jest oczywiście przypadkowy. Ukazuje on – naszym zdaniem – najważniejsze świątynie Archidiecezji, współtworzące swoisty szlak peregrynacyjny po zabytkach. Otwiera go pocztówka wydana ok. 1927 roku przez Komitet Budowy Katedry, ukazująca wejście główne wraz z projektowanym, a nigdy niezrealizowanym zwieńczeniem budowli, z jakże wymownym napisem na rewersie: „Budowa Katedry – to czyn katolicki”.

Kolejną stanowi widok kościoła pod wezwaniem św. św. Apostołów Piotra i Pawła, zbudowanego w latach 1898–1902 w Katowicach przy ul. Mikołowskiej. Kościół był świątynią garnizonową. Od 1925 roku pełnił funkcję kościoła katedralnego, by po trzydziestu latach przekazać ją kościołowi pod wezwaniem Chrystusa Króla. Co ciekawe, pocztówka ta pochodzi

z 1905 roku, sygnowana zresztą datą 27 czerwca 1905 roku.

Równie ciekawy dokument, acz bez śladów jakiejkolwiek korespondencji, stanowi wizerunek kościoła pod wezwaniem św. Kazimierza Królewicza, wybudowany w latach 1930– 1932 dla stacjonującej w Katowicach 23 Dywizji Piechoty. Sama pocztówka zapewne pochodzi z okresu tuż po konsekracji kościoła.

Nie mogło też zabraknąć bodaj czy nie najsłynniejszego katowickiego kościoła pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Przedstawiona w zbiorze pocztówka, opatrzona znaczkiem pocztowym za 15 groszy z widokiem Wawelu, wydana została 16 kwietnia 1929 roku. Z katowicianów publikujemy też kartkę wydaną w latach 1939–1941, przedstawiającą kościół pod wezwaniem Michała Archanioła, klasztor i szpital ss. elżbietanek (data: 1–4 lipca 1927), wreszcie klasztor bonifratrów, oddany do użytku w 1874 roku.

Jednak zdecydowanie do najciekawszych pocztówek należą widoki świątyń już obecnie nieistniejących, jak kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Jastrzębiu Zdroju Moszczenicy, który spłonął 8 sierpnia 1938 roku, czy spalony 5 września 1939 roku pszczyński kościół pod wezwaniem św. Jadwigi.

Na pocztówkach tych uwiecznione też zostało położenie i otoczenie świątyń przeniesionych. Kościół pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej z Leszczyn od 1981 roku służy parafianom Palowic, kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca z Knurowa znajduje się obecnie w Chorzowie. Niektóre świątynie zostały przeniesione poza teren Archidiecezji Katowickiej – na teren obecnej Diecezji Bielsko-Żywieckiej: kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z Jastrzębia Zdroju Ruptawy został w 1972 roku przeniesiony do Kaczyc (obecnie pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego), zaś kościół pod wezwaniem Świętego Krzyża z Przyszowic od 1957 roku znajduje się w Istebnej na Kubalonce.

Dzieje budowli sakralnych, ich wizerunki i przeobrażenia architektoniczne to w dużej mierze znaki przywołujące pamięć osób tam służących Panu i ludziom. Pamięć postaci wielkich, na stałe pozostających w Księdze Pokoleń i tych, dla których posługa kapłańska jest stanem naturalnym, jakże odległym od swarliwej, szarej codzienności, a po których pozostaje pamięć i legenda.

Katowice. Katedra pw. Chrystusa Kr贸la

Katowice. Kościół pw. św.św. Apostołów Piotra i Pawła

Katowice. Kościół pw. św.św. Apostołów Piotra i Pawła

Katowice. Kościół pw. św. Kazimierza Królewicza.

Kościół Garnizonowy

Katowice. Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Kościół Mariacki

Katowice. Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Kościół Mariacki

Katowice. Kościół pw. św. Michała Archanioła

Katowice. Klasztor i szpital ss. ElĹźbietanek

Katowice. Klasztor i szpital Braci Miłosiernych (Bonifratrów)

Chorzów. Kościół pw. św. Antoniego

Chorzów. Kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej