Tambre e Sobrado

Sobrado dos Monxes, unha cultura entre dous ríos.

1. O río Tambre.

1.1.

Nacemento e desembocadura.

O río Tambre nace na lagoa de Sobrado dos Monxes e desemboca na ría de Muros e Noia. É un dos cursos fluviais de maior lonxitude do noso país. Entre os seus afluentes destacan o Mera, o Lengüelle, o Maruzo, o Barcala, o Cabalar (citado por Vicente Risco no seu relato “O lobo da xente”), o Dubra ou o Donas .

A Lagoa de Sobrado dos Monxes, situada a carón do monte Bocelo, é o berce do río Tambre.

1.2.

Percorrido

Antes de morrer na ría de Muros e Noia, o río Tambre debuxa paisaxes e accidentes naturais de gran beleza como, por exemplo, Ponte Maceira en Negreira ou a medieval Ponte Nafonso entre os concellos de Outes e Noia.

O Tambre pasando por Ponte Maceira ( Negreira) baixo a atenta ollada do pazo de Baladrรณn.

A longa Ponte Nafonso une os concellos de Noia e Outes e é o comezo do estuario do Tambre.

1.3.

Curiosidades históricas.

O nome do río é prerromano. Procede da raíz indoeuropea tam- que significa “de cor escura” e que aparece noutros hidrónimos como Támega, Tamuxe ou no británico Támese.

Antigamente era chamado Tamara e deu lugar ao nome da casa Trastámara (cuxo nome significa “do outro lado do Tamara”) á que pertencían importantes nobres e monarcas como os Reis Católicos e a súa filla Xoana “a Tola”. Tamén estaba inspirado neste río o nome da lendaria formación musical galega “Los Tamara”.

Á esquerda Isabel I de Castela e á dereita os compoñentes do emblemático grupo “los Tamara”

2. O río Mandeo.

2.1.

Nacemento e desembocadura

O Mandeo nace no Marco das Pías e desemboca no Golfo Ártabro, formando xunto co río Mendo a ría de Betanzos onde se celebra en agosto a famosa romaría dos Caneiros.

Romaría dos Caneiros en Betanzos. A imaxe superior está datada no ano 1922 e a de abaixo é unha fotografía do ano 2009.

2.2.

Referencias literarias.

Uxío Novoneyra adicoulle o seu fermoso “Poema de Os Caneiros” a esta romaría celebrada no verán sobre as augas do río Mandeo:

Mandeo, inorde, ó son da noite!

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

Sobor das barcas: As mulleres, o viño, as viandas!

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

Comemos e bebemos prá ledicia.

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

O viño i as viandas érguenme á lúa chea.

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

Cando o viño roxo que non perde a coor no cor xa non abondaba a nosa sede chegámolos beizos a vasos máis fondos.

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

As mulleres eran verdadeiras como o viño.

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

A medida que o tempo pasaba, alongábame da morte.

As ondas do río devalaban lenes levando as barcas soltas pró infindo do mar i a noite.

No milagre longo coidei seguir sempre nas barcas devalando.

Fotografía de Uxío Novoneyra cos seus amigos o pintor Carlos Maside e o poeta Manuel María.

3. A orde do Císter.

Escudo da orde relixiosa do Císter.

A orde do Císter é unha orde relixiosa fundada en 1098. Tivo grande importancia na Idade Media. Os seus monxes coñecíanse como “os monxes brancos” pola cor do seu hábito fronte aos “monxes negros” que eran os beneditinos.

3.1.

Historia da orde en Galicia.

Os monxes cistercienses chegaron a Galicia nun contexto histórico caracterizado polos enfrontamentos entre a monarquía castelá e a nobreza galega. Fernando I unifica os reinos de León e Castela o que provoca o levantamento dos nobres de Galicia, que o consideraban un usurpador. Esta revolta será sofocada e moitos nobres verán confiscados os seus bens, como o conde Segeredo Aloitez e a súa muller Adosinda ao que lles será confiscado o mosteiro de Sobrado.

Sepulcro de Pedro Froilaz, conde de Traba, na catedral de Santiago de Compostela.

Máis tarde aparecerá un novo conflito. Fernando I divide o seu territorio en tres reinos: Castela é para Sancho, León para Alfonso e Galicia para García. Alfonso capturou e pechou nunha prisión a García para quedar co seu reino. Os nobres galegos, apoiados polo bispo compostelán Diego Peláez, protagonizaron unha nova revolta que sería tamén sofocada.

Á esquerda o rei García de Galicia e a dereita o arcebispo de Santiago Diego Xelmírez Tras a morte de Alfonso o arcebispo Diego Xelmírez e o conde de Traba Pedro Froilaz encabezan un grupo de nobres que firman o Pacto do Tambre onde se recoñece a Afonso Raimúndez ( fillo da rañiña Urraca) como lexítimo rei de Galicia.

3.2.

Mosteiros cistercienes.

O Císter instalouse en Galicia na segunda metade do século XII e antes a comezos de século XIII xa tiña fundado os mosteiros cistercienses galaicos: Sobrado dos Monxes, Oseira, Monfero, Meira, Pantón, Montederramo, A Franqueira, Castro de Rei, Oia, Aciveiro, Melón, San Clodio, Toxosoutos, Xunqueira de Espadanedo e Penamaior foron algún dos lugares onde os “monxes brancos” se instalaron.

Durante o reinado de Fernando III “O Santo” o papel de Galicia e do camiño de Santiago (antes decisivos para os reinos cristiáns) pasa a ser secundario debido a Reconquista. Galicia ademais verase limitada na súa expansión polo novo reino de Portugal e iniciará un periodo de decadencia. A orde do Císter apegada a un xeito de vida feudal e de implantación rural será sustituida paulatinamente polas novas ordes relixiosas mendicantes, de asentamento esencialmente urbano, que se adaptarán mellor ás novas formas de vida arredor das cidades.

Á esquerda o mosteiro de Armenteira e a dereita a sala das Palmeiras Pétreas do mosteiro de Armenteira, dous bos exemplos da arquitectura cisterciense.

Os cenobios do Císter caracterízanse por unha agricultura moi austera que representa a transición entre o románico e o gótico. Prescinden da ornamentación excesiva e seguen todos un mesmo modelo de planta e dependencias.

Froito da súa entrega ao traballo manual, os monxes cistercienses foron uns adiantados ao seu tempo e introduciron melloras nos sistemas hidráulicos e nos apeiros de labranza.

Mosteiro de Aciveiro e ruínas do mosteiro de Santa María de Melón, respectivamente.

3.3.

Mosteiro de Santa María de Sobrado

A súa orixe remóntase ao ano 952 cando os condes de Présaras Hermenexildo Alvítez e a súa dona Paterna fundan un pequeno mosteiro familiar adicado a San Salvador.

Dise que o período que vai de 952 a 977 foi de crecemento para Sobrado debido ao trasvase continuo das propiedades dos condes e dos seus fillos, o obispo Sisnando e o conde Rodrigo, incrementando a súa vez as numerosas donacións atraídas polo poder social dos fundadores. Os reis Ordoño primeiro e Ramiro III, otorgáronlle a San Salvador de Sobrado as regalías do Condado de Présaras e dos de Nalar, Parga, Mera e Nendos.

Sobrado destinou a riqueza obtida ao consumo directo da comunidades monástica e da familia condal, ademáis de ao sostemento de pobre e peregrinos, xa que, aquí atopábase o Camiño Norte. Baixo este sistema de produción, Sobrado convertiuse un dos mosteiros máis importantes e poderosos de toda Galicia.

Os Condes de Traba, D. Fernándo Pérez e D. Bermudo, reciben no ano 1142, de mans do rei Alfonso VII o edificio e as súas posesións. Iníciase así a etapa cisterciense do Mosteiro. En 1141, fúndase o mosteiro ourensano de Oseira, e un ano máis tarde o de Sobrado. De Clairvaux llegan a Sobrado doce monxes brancos e o abade Pedro, ao que fan entrega do mosteiro, en Santiago de Compostela, os condes de Traba, o día 14 de febreiro de 1142. O abade foi nomeado polo mesmo San Bernardo, fundador da Orde do Císter en territorio francés.

Facendo bo o lema benedictino do "Ora et labora", e tratando de levar adiante a estricta aplicación da regla escrita polo santo, a explotación directa das terras, é decir: o traballo manual - preséntase como o aspecto máis innovador dos introducidos pola orde cistercense en Sobrado, que resultou, así, revitalizado.

Espiritualmente, o que a Orde do Císter aporta a Sobrado e ó Occidente europeo en xeral é unha vivencia máis pura e estricta da regla de San Benito, patrón de Europa.

Un dos monxes ilustres que pasaron polo mosteiro de Sobrado foi San Pedro de Mezonzo. Este foi abade do Mosteiro benidictino de Sobrado, e pasou a posteridade como San Pedro Mezonzo, autor da Salve. Entrou como novicio no mosteiro no ano 959, e foi elixido abade no 965, cargo que exerceu ata 985, ano no que foi nomeado obispo de Santiago de Compostela. Faleceu no ano 1001.

4.

O monte do Bocelo

Os montes do Bocelo son unha importante elevación situada nos concellos de Boimorto, Toques e Sobrado.

Existen importantes vestixios do megalitismo como o dolmen de Forno dos Mouros así como da cultura castrexa (castro da Graña). Nas súas inmediacións atópase a lagoa de Sobrado e a fervenza do río Furelos. Moi preto atópase tamén a igrexa de Santo Antolín de Toques, capela de estilo prerrománico, nunha paraxe de notable beleza. Non conta con ningunha figura de protección.

Restos do campanario do antigo mosteiro benedectino de San Antolín de Toques.

Imaxe da Pena da Moura. Segundo Xabier Moure “Trátase dun enorme bolo granítico de once metros de altura, de forma ovoide, asentado sobre un encame erosionado de gneis, a modo de niño. Aínda que a forma é natural, presenta un abondoso folclore asociado aos mouros (sitúase na área megalítica do Forno dos Mouros onde se contabilizan unha decena de mámoas, salientando a anta do Forno dos Mouros, en Toques). Dise que a pena tróuxoa unha vella moura enriba da cabeza. Tamén pronostica a chegada do inverno. Na súa cara sur sitúanse outras dúas grandes penas

encabalgadas que constitúen un abrigo natural, onde puido haber un hábitat do Paleolítico Superior.”

Anta do Forno dos Mouros na aldea da Muruxosa.

Fervenza de Brañas no monte do Bocelo, no concello de Toques.