Lendas Ríos de Galicia

TRABALLO LENDAS RÍOS DE GALICIA

RÍO ALVEDOSA : ERIC ABRUÑEDO LENDA Esta é a lenda da Coca tal coma ma contaron a min os vellos que viñan ó bar dos meus pais. Redondela e unha vila mariñeira do sur de Galicia, situada entre Vigo e Pontevedra, con moita historia, a vila dos viadutos, dos chocos, do mariñeiro Xan Carallas e da Coca.

No s. XVI , non se sabe a data exacta, na desembocadura do río Alvedosa, cara a ría de Vigo, uns rapaces miraron como se no río, debaixo da auga, estivese fervendo unha ola do cocido xigante. Quedaron abraiados con aquilo, correndo polo camiño da portela cara a vila e mirando de reollo como, o que parecia unha ola do cocido xigante fervendo, seguia en movemento. Cando chegaron á rampla que había fronte á ribeira do peixe xa había unha morea de xente asustada, rezando os seus rosarios e pensando que aquilo era a fin do mundo.

Algo empezou a xurdir do fondo do río; era un dragón enorme de color verdosa e con un limo que lle esvaraba polo corpo, con unhas ás, máis ben pequeniñas para o corpo que tiña, e un rabo longo acabado en punta, como a punta que ten a vara de pescar carallotes ou navallas.

Quedaron todos paralizados polo medo mirando semellante aparición. Subindo pola rampla e bufando, movendo a cabeza a dereita e a esquerda, como se estivese buscando algo. De repente colleu unha rapaza coa boca pola cintura, meteuse no río e desapareceu. Coma se non pasara nada, os veciños resignados marcharon para as súas casas.

E desde ese momento todos os anos pola mesma data, a do Corpus Christi, deixábase unha moza na rampla para que o dragón (A coca) quedase satisfeito.

Ata que os rapaces novos da vila non aguantaron máis, aquilo non podía seguir así. Xuntándose todos foron á Forxa de Baldomero e fixeron espadas para matar o dragón. Todos a unha acabarían con el e deixaría de levar as mozas da vila. Agardaron a noite e cando o dragón apareceu botáronse contra del cravándolle as espadas e acabando coa súa vida.

Celebrouse unha gran festa, os mozos bailando coas espadas ainda ensanguentadas, as mulleres collían as mozas poñéndoas enriba dos seus ombreiros dando voltas ó son das gaitas. Os mariñeiros da vila sacaron viño e peixe seco con pan para todos....e desde ese día en Redondela celebrase a Festa Coca, ondegarda a danza das espadas, cabezudos e as penlas son a gran celebración.

NOTA: Esta lendada sobre a Coca paralelismos con os outras Cocas, por exemplo a Coca de Monçao, na rexión miñota do norte de Portugal. Esoutra Coca-dragón sairía do río Miño

RÍO ARNOIA: DAVID CRESPO CARÁCTERÍSTICAS O río Arnoia é o río máis longo da provincia de Ourense, nace na serra de San Mamede (1618 m), na Fonte do Santo, o primeiro poboado que atravesa é Rebordechao, pasando máis tarde por Baños de Molgas, Allariz e Celanova. Termina o seu percorrido de 87 kilómetros como afluente do Miño en Ribadavia. O meu coñecemento deste río limítase ás lendas provenientes das aldeas próximas ao seu inicio, pois a miña familia viviu dende hai moitas xeracións nun pequeno pobo cerca de San Mamede, chamado Arnuide. Non obstante tan só coñezo por tradición oral lendas que, se ven son propias de aldeas cuxas beiras son bañadas pola auga deste río, non tratan realmente do Arnoia.

Porén narrarei unhas poucas lendas neste traballo, a primeira será coa axuda de fontes dixitais, mentres que o resto será froito da tradición oral do meu pobo

PRIMEIRA LENDA A Raíña Troita: As troitas e máis os salmóns sempre foron considerados en Galicia como seres máxicos, símbolo de sabedoría e sagrados, isto débese principalmente a que estes peixes so habitan augas limpas e con corrente continua, coñecen os ciclos dos ríos e son capaces de nadar contra a corrente, chegando a saltar fervenzas. A lenda conta que no pozo “Isabel” en Grixó, habita unha troita raíña, cuxo avistamento trae sorte e prosperidade aos pescadores.

Grixó atópase no concello de Ramirás, preto de Celanova e debido a esta lenda foi moi visitado por pescadores rurais interesados nas historias e lendas propias de Galicia.

RÍO ARNOIA:DAVID CRESPO TERCEIRA LENDA SEGUNDA LENDA O Home do Unto: Esta lenda é común en moitas zonas do sur e o centro da provincia de Ourense, a pesar de que existen moitos detalles sobre a vida e o misterio deste terrorífico home, limitareime a contar o que o meu bisavó narraba aos seus fillos nas reunións familiares: Fai tanto tempo que xa moita xente o esquece, apareceu na vila un mozo ao que a xente describía como atractivo pero “afeminado”, os anos pasan e a súa curiosidade lévao a ser maldito por unha fada, que transfórmao nun home lobo, alongando a súa vida de forma extraordinaria. Durante os seguintes anos moitas persoas declararon ver unha silueta antropomorfa polos escuros bosques da zona, e múltiples foron tamén as desaparicións na vila. Comezou así a especulación da forma coa que o asasino facía desaparecer os restos, ata que se chegou á conclusión de que facía manteca (unto) cos cadáveres das súas vítimas.

Esta lenda usábase para asustar aos nenos cando facían algo indebido.

A Fonte do Santo: Esta lenda ten lugar no mesmo lugar de nacemento do río.

Conta a lenda que a pequena construción que hai preto da fonte foi erixida por un eremita coa axuda dun cervo silvestre, que lle axudaba co transporte das pesadas rocas. Tras isto o eremita foi nomeado santo e por iso a fonte edificada posteriormente foi chamada fonte do santo.

RÍO CABE: DARÍO RODRÍGUEZ LENDA A coroa de lume: Esta lenda conta como tras a ausencia do conde, o abade do mosteiro bieito de San Vicente, emprega un pasadizo secreto que une o pazo condal coa igrexa de San Vicente do Pino, para manter un amor apaixonado. Cando o conde se decatou, mantivo a calma e convidou o abade a unha comida. Á hora da sobremesa, coroou ó abade cunha coroa de ferro ardendo, causando a súa morte.

RÍO DEZA: HELENA CAL LENDA RÍO DEZA: O mosteiro de Carboeiro, en Silleda (Pontevedra), un dos máis ricos de todo o país, pasou por grandes dificultades durante a súa construción xa que os monxes tiñan moitos problemas para atopar os cartos para erguelo. Fartos de aturar a situación, decidiron facer un pauto co demo do que se encargou, un venres, o irmán Ramón. O demo levantaría o mosteiro entre o venres e o domingo e a cambio levaría canda el todas as almas que falecesen o derradeiro día. O demo aceptou, mais con moitas reticencias xa que sabía que os monxes posuían o salterio de San Cibrán ao que lle tiña verdadeiro pavor. Mais a sinceridade do irmán Ramón convenceuno. Cando rematou de erixir o cenobio, púxose a esperar a súa recompensa. Mais lonxe de cumprir o pauto, o abade botou man do salterio, producindo tal carraxe no diaño que este tentou derrubar o edificio. Pero o medo ao salterio e a rexa obra que fixera foille imposible asolalo. Cando séculos máis tarde o salterio foi levado a Toledo, o demo aproveitou a ocasión e soprou unha apavorante tempestade que converteu o mosteiro nas ruínas que vemos hoxe en día, cumprindo así a súa vinganza. A ponte que hai preto do cenobio, que atravesa o río Deza, tomou por ese feito o nome de Ponte do Demo.

RÍO EUME: NOELIA RODRÍGUEZ

CARÁCTERÍSTICAS O río Eume nace na Serra do Xistral, a 880 m de altura. Ó longo do seu percorrido diferentes regueiros verten nel as súas augas para iren aumentando o caudal deste gran río galego. O seu camiño vese cortado por un gran encoro construído entre 1955 e 1960.

Pero dende aquí é onde as súas augas e as dos seus afluentes encaixónanse nun val granítico, convertendo a paisaxe, as augas e a vexetación en arte.

PRIMEIRA LENDA

A PONTE-DEMO: Hai moitos anos viviu nestas terras unha moza fermosa que posuía inmensas riquezas e todos os terreos que hai dunha e outra beira do río Eume. Un día quixo visitar as súas facendas da ribeira oposta e atravesou o río, que daquela era moi pouco caudaloso, nunha lixeira embarcación.

Detívose tanto tempo na outra beira que cando volveu buscar o seu batel para regresar ó castelo, encontrouse ca inesperada sorpresa de que o río crecera enormemente e estaba convertido nun brazo de mar, tal e como é hoxe. A barca e os dous homes que nela quedaron foron arrastrados pola corrente. Esto anoxou bastante á moza que precisaba volver de inmediato ó seu castelo, pois asuntos urxentes requeríana alí. Maldixo a súa sorte, pero de alí a pouco apareceu ó seu carón, discretamente, un rapaz ben vestido que falaba de moi boas maneiras. Éste brindoulle a oportunidade de atravesar facilmente o río sen pedirlle á dama outro favor que o de marcar co seu selo un pergamiño que o rapaz portaba enrolado na súa man.

O ofuscamento desesperado da moza, no seu desexo por chegar canto antes ó seu castelo, impulsouna a rubricar o pergamiño sen deterse no seu contido. De contado apareceu ante os seus ollos unha ponte , envolta nunha diabólica fumareda. O cheiro a xofre apestou a comarca durante varios días (disque o demo cheira a xofre). Ó rapaz non se lle volveu ver ata un par de anos despois, chamando ás portas do castelo da dama solicitando unha audiencia con ela. Entón requeriulle que cumprira co que pactaran e selaran no pergamiño, na virtude do cal á impaciente moza obrigábaselle a entregarlle a súa alma,

como recompensa do seu traballo, no momento no que el (o demo) o ordease.

Para cumprir o pactado levou á dama á parte máis elevada da ponte e ordeoulle que se guindase ás frías augas do río. Angustiada, a dama pediu protección ó Espírito Santo e o demo víuse obrigado a abandonar á súa presa, desaparecendo para sempre.

No lugar destes feitos a nobre dama mandou construír unha capela e, dende entón, á ponte chamárona “Ponte do demo”, e así derivou en “Pontedemo”... “Ponte-deume”...

RÍO EUME: NOELIA RODRÍGUEZ SEGUNDA LENDA ROXÍN ROXAL: O terceiro dos señores de Pontedeume foi Nuño Freire, recordado como un fidalgo feroz, de carácter violento, que ocultaba baixo o seu mal xenio, cabaleirescos sentimentos. Tiña varios fillos varóns pero só unha filla, chamada Teresa, cuxo recordo é o dun anxo de doce sorriso e rostro melancólico. Todos os que a coñeceron non puideron menos de amala pola súa bondade e admirala pola súa fermosura. Don Nuño tiña un doncel a quen apreciaba moito polo seu valor: era o popular e gallardo Roxín Roxal, un xove alegre e sorrinte cuxa simpatía gañaba axiña o corazón de cantos o coñecían. Pero aquel carácter aberto e gracioso do mozo empezou a variar. Dende había algún tempo xa non alternaba cos seus compañeiros nas diversións e gustaba a miúdo da soidade. Gustáballe especialmente retirarse ó alto da torre do castelo, dende onde podía contemplar a parte máis fermosa da Ría de Ares, onde había pasado a súa infancia. Un día foi sorprendido na súa soidade pola filla do Conde quen, ó oirlle cantar con voz melodiosa unha melancólica canción, non puido menos que deterse. Observando a súa tristeza preguntoulle se tiña amores en Ares, ó cal el respondeu que o seu corazón estaba moito máis preto, e comprendendo Teresa que era ela a causa da melancolía do xove doncel baixou turbada a súa mirada. Ela tamén o quería. E dende aquel día os dous amantes víanse a miúdo naquel lugar. Sabían que os seus sentimentos tiñan que permanecer secretos e ocultaron coidadosamente a dita do seu amor. Pero máis axiña que tarde don Nuño terminou por enterarse e, a pesar do que apreciaba ó seu doncel, decidiu poñer fin a un idilio que xulgaba tan desigual, e fixo elixir á súa filla entre casar co seu pretendente D. Enrique Osorio, pertencente a unha das máis ilustres familias de Galicia, e a morte de Roxín Roxal. Ante tan cruel alternativa, Teresa capitulou ós poucos días celebrouse tan soada voda. Para o xove doncel comezaron a pasar longas noites de sufrimento, nas que durante horas e horas permañecía asomado pola fiestra, contemplando a da cámara nupcial,sempre pechada. Ata que unha noite, Don Nuño sorprendeulle na súa centinela e obrigoulle a abandonar para sempre o castelo. A acabada de casar, pola súa parte, sentíase máis soa que nunca; o seu marido, que só sentía paixón pola caza, non demostraba o afecto que merecía e, a miúdo, ela pasaba longas horas na torre contemplando o doce panorama que ofrece a Ría de Ares, recreándose cos máis vivos recordos do seu amor. Algún tempo despois apareceu no país un xabarín monstruoso, que deixou para sempre memoria dos seus estragos. Organizáronse cacerías e celadas que de nada serviron. A persecución da besta custaba todos os días a vida dalgún home e o temor foise extendendo por toda a comarca. Disposto a terminar con tan terrible animal, Don Nuño organizou unha cacería na que tomarían parte os mellores cazadores do Reino de Galicia e encomendou a súa dirección ó seu experto xenro. Todo estaba disposto e, contra o que era costume, Teresa foi convidada polo seu marido para presenciar o gran acontecemento. Para isto, levouna á ponte que cruza o río Lambre, pouco antes da súa desembocadura, pois parecíalle o lugar máis seguro e dende onde podría divisar as ladeiras nas que o espectáculo ía ter lugar.E como lle correspondía, quedou acompañándoa, ó seu pesar por converterse en espectador. Pero en contra de todo o predicible, a besta logrou atravesar o cerco e apareceu, de súpeto, á entrada da ponte. Don Enrique lanzoulle un venablo que se cravou no costado do xabarín e que só serviu para enfurecelo máis. Entón, en vez de defender á súa compañeira, como era a súa obrigación, púxose a salvo tirándose ó río, e a besta lanzouse sobre a indefensa Teresa, despedazándoa. A tráxica morte da súa filla foi un duro golpe que bateu para sempre a altivez de Don Nuño, mentras Don Enrique, avergoñado pola súa covardía e víctima do desprezo xeral, retirouse ó seu señorío. Ós poucos días, apareceu morta a xigantesca besta, tendida na ponte que dende entón chámaselle “Do Porco”, no mesmo sitio que despedazaran a Teresa. No seu corazón tiña cravado o coitelo de Roxín Roxal.

RÍO EUME: NOELIA RODRÍGUEZ TERCEIRA LENDA

CASTELO ``DA FAME´´

O CASTELO DA FAME: Ó pasar por diante deste castelo, aínda hai campesiños no lugar que se santifican dicindo:"Que Deus teña na gloria os que morreron no castelo da fame". Unha pregaria respetuosa que obedece á romántica, cruel e lexendaria historia, transmitida de pais a fillos, entorno a un espantoso calabozo secreto que se di que existiu nesta fortaleza e no que dous mozos amantes foron enterrados en vida. Foi a finais do ano 1389, cando este castelo estaba ó coidado dun alcaide robusto e forte, un tanto presuntuoso e namoradizo, chamado Pero Lopez, un home violento e cruel que planificou e levou a cabo a máis horrible das vinganzas. Botoulle o ollo á xove Elvira, doncela da Señora de Andrade, pero ela non correspondía ás súas atencións pois tiña amores con Mauro, o paxe favorito do Señor por tratarse do seu fillo bastardo. Ambas circunstancias, ser o preferido de Elvira e do propio Conde, foron pouco a pouco avivando as chamas do profundo odio que Pero Lopez chegou a profesar ó xove Mauro. Unha tarde, baixou ó Pazo da Vila a arranxar uns asuntos e alí viu a Mauro e a Elvira musitando e sorrindo. Burlabanse do amor que a moza lle había inspirado ó vello alcaide e, a risadas, mirábano con desdén. Pero Lopez, estremecido da rabia e dos ciumes, xuroulles odio eterno e comezou a maquinar a súa vinganza, que ós poucos días levou a cabo ca maior sangue fría. Axudado por Zaid, un escravo negro que lle obedecía cegamente como un can e que para maior sorte era mudo, narcotizou e secuestrou ós dous amantes, trasladando os sues corpos desmaiados a un subterráneo agochado na torre do castelo do cal moi poucos tiñan noticia. Accedíase a el baixando unhas pendentes e ruinosas escaleiras que conducían a unha reducida estancia, húmida e escura. Alí, unha daquelas paredes mofosas abríanse, manexando un resorte habilmente oculto, dando paso a unha cela cheirenta e repugnante. Fronte a fronte, contra dous dos muros do lugar, depositou os corpos dos amantes, ambos suxeitos con cadeas e atormentados con mordazas de madeira. Os dous mozos estiveron moito tempo sufrindo o horroroso martirio de contemplárense naquela situación da cal non podían librarse. Mentres, o Señor de Andrade en vano intentaba dar co paradeiro do seu querido paxe e da doncela da súa muller, pero co paso dos días fixo caso ás faladurías do pobo e criu que fuxiran xuntos. Ó cabo dunss meses, unha mañá xa de verán levaron ó Pazo da Vila a Pero Lopez malferido. Tivo unha pelexa cun escudeiro a causa de certa fazaña que fixera a moza deste. E cando o Conde foi velo ó seu leito de morte, escoitou do alcaide a confesión do seu espantoso crimen, cuxos remordementos aterrorizábanlle nesa hora fatal da súa vida:"Señor, pídovos perdón. Fun eu quen, por envexa e xenio, anoxado polo desprezo de Elvira, encerrei no subterráneo da torre a ela mais a voso paxe Mauro... A miña intención non era acabar cas súas vidas, senón vingar o meu corazón roto causando un profundo sufrimento ós amantes. O escravo negro leváballes de comer, ata que un día Mauro logrou librarse das cadeas e atizoulle co ferro deixándolo malferido. Pero mentres o rapaz acudía a liberar a Elvira, o fiel Zaib arrastrouse ata chegar á poterna e, aínda que caeu morto á entrada do calabozo, tivo tempo de cerrar o muro impedindo a saída dos mozos. ó cabo das horas, cando o botei en falta, baixei ó subterráneo e encontrei ó negro morto, ca testa destrozada e ensanguentada... ¡Collín medo, Señor!, comprendín o que sucedeu e non me atrevín a descorrer o muro nunca máis, ¡e os infelices morreron de fame!…” Ante tan espantoso relato, o Señor de Andrade enterrou a súa daga no peito do asesino do seu fillo, arrincándolle a pouca vida que lle restaba.

Logo correu ó subterráneo do castelo, vertendo bágoas de desesperación e alí descobriu os corpos dos dous amantes, que se encontraban xuntos nunha aperta de eterna despedida. Despois de facerlles un enterro case rexio na Vila, o Conde encerrouse no seu castelo e pasou chorando os días que lle quedaron de vida, a aquel fillo querido, morto tan novo e dunha maneira tan espantosa.

RÍO LIMIA: ALFREDO CHAVERT CARÁCTERÍSTICAS Este río transcorre por España e Portugal, o seu nacemento atópase no monte Talariño (a 975 metros de altitude), na parroquia de Paradiña ( Ourense) e desemboca no océano Atlántico en Viana do Castelo, unha cidade portuguesa situada á beira deste mesmo río (a seguinte desembocadura, despois da do Miño, indo cara o sur).

O seu percorrido por Galicia é duns 41 quilómetros e en localidades a carón del recibe alcumes como: "Talariño" (polo monte onde nace), "Freixo" (pois o nacemento está nos arroios do Freixo) ou "Mourenzo".

Neste río destacan tres lendas nas que o Limia adquire o papel do castigador enviado polos deuses, pois fai olvidar aos que se bañan nel; tamén é empregado como castigo por Deus para eliminar ao egoísmo e as xentes malas dun pobo e constitúe unha barreira creada polo demo para que só o poidan cruzar os que el crea que o merezan. En xeral, adquire diferentes connotacións pero que gardan certa similitude.

PRIMEIRA LENDA

O río do olvido: No ano 137 a.C., as lexións romanas dirixidas por Décimo Xuño Bruto, un político e xeral romano encargado da conquista de Portugal e Galicia, mobilizáronse desde a nova provincia romana en Portugal, Lusitania, cara Gallaecia. Cando chegaron ás beiras do río Limia os soldados paráronse e negáronse a avanzar debido ao seu convencemento de que se atopaban ante o río Leteo ou Lethes.

O río Leteo aparece na cultura e lendas gregas como o río do olvido, que lle facía olvidar toda a vida anterior do que se bañaba nas súas augas para logo andar vagando polo mundo todo o resto da súa vida. Orixinalmente era un río situado no Hades, del bebían as almas antes de ser reencarnadas para non recordar a súa vida pasada (o que se opón ao río Mnemósine, que as súas augas permitían ás almas recordar todo e acadar a omnisciencia.

Esta confusión dos romanos é moi comprensible pois achábanse na zona máis occidental do seu mundo coñecido, o que correspondería ao Hades según a mitoloxía greco-latina, é dicir, eles creían que estaban avanzando cara ao fin do mundo ao atopar un mar no oeste deses territorios. Tamén existía un medo cara ás tribos destes territorios cunha cultura moi diferente e loitadora ás que se atoparan anteriormente no resto da península; o paisaxe cheo de árbores, humidade e con moito relevo tamén puido haber axudado a dar a apariencia de terra dos mortos.

Retomando a lenda do Limia: o xeral romano, ante a desobediencia dos seus soldados decidiu cruzar o río e demostrar así o erro de todos eles, colleu o estandarte e, cando chegou á outra beira, comenzou a chamar aos seus axudantes polos seus nomes mostrando que recordaba todo perfectamente, polo tanto, o resto de soldados cruzaron e proseguiron o seu avance cara Gallaecia. Esta actitud do xeral e pola sua futura valentía na conquista, déronlle o alcume de "o galaico".

RÍO LIMIA: ALFREDO CHAVERT SEGUNDA LENDA ANTIOQUÍA: Nela fálase dun pobo chamado Antioquía, cerca da parroquia da Veiga. Os seus habitantes eran moi avaros e egoístas o que fixo que Deus pensase en castigalos, pero antes decidiu pasear e pedir polas súas rúas para ver se alguén era merecedor da salvación. Na súa visita ninguén lle axudou e, cando foi a pedir nunha das últimas casas, unha familia ofreceulle comida e teito para durmir uns días. A esta familia salvouna ordenándolles que fuxisen da cidade e que non miransen cara atrás. Cando estes xa estaban a salvo, un deles mirou e viu que toda a cidade fora inundada ata só quedar unha lagoa, pero ao desobedecer a deus converteuse nunha pedra, que foi recollida máis tarde por unconvento.

Toda esa auga que inundou o val proveñía do río Limia, que pasaba a carón desta zona, e que agora é a lagoa de Antela (un humedal que chegou a ser dos máis grandes da Península Ibérica).

Tamén fálase de que unhas persoas do pobo de Cardeita (preto da lagoa de Antela) fixeron excavacións neste fondal e que atoparon unha trabe (viga), unha ponte vella e un pozo con escaleiras, pero na actualidade non se atoparon estes restos nin ningunha outra proba de que existise unha cidade nese lugar.

TERCEIRA LENDA

Esta lenda conta que dous homes que foran á feira e que querían volver a Faramiñás (pobo da parrroquia de San Martiño, Poqueira, Ourense) e para isto debían cruzar o Limia pola ponte romana Liñares. Ese día chovera moito e o caudal do río subira tanto que xa cubrira a ponte por completo. Un deles comenzou a dicir unha serie de insultos e maldicións, pois era moi malfalado, e cando empezou a berrar moito caeu un lóstrego e apareceu un cabalo branco sen da nada monturas, o que lles deixou bastante impactados. O cabalo atopábase en moi bo estado e o home malfalado acercouse a este, pois parecía que non lles tiña medo, cando o home se subiu nel o cabalo non fixo ningún xesto de molestia ou rebeldía, o home malfalado invitou ao outro a subir e galoparon en busca dun lugar por onde cruzar o Limia. O malfalado comenzou de novo a berrar maldicións e, cantas máis dicía, máis aceleraba o cabalo. O home proseguiu cos seus insultos e o cabalo comenzou a cruzar o río, sen llo mandar, a unha velocidade tan alta que a chuvia mancábaos na cara. Mentres cruzaban, o home de atrás, que era relixioso, pensou que isto non era unha cousa deste mundo e atopou un rosario no seu peto traseiro do seu pantalón. Cando estaban preto da beira, comenzou a murmurar un "Virxe María Santísima" e, de súpeto, o cabalo desapareceu e os dous homes quedaron sentados sobre os croios e coídos do río, xa case na beira. Non creían o que acabara de acontecer, quedaron cunha mestura de sensacións entre o frío que tiñan e o medo que lles producía o cabalo que consideraron que pertencía ao demo.

RÍO MANDEO: ALEJANDRO VÁZQUEZ

CARACTERÍSTICAS O río Mandeo nace nos picos da Cova da Serpe (concello de Sobrado), a uns setecentos metros de altitude. Percorre sete concellos galegos (Sobrado, Curtis, Aranga, Irixoa, Coirós, Paderne e Betanzos). Ten cincuenta e seis quilómetros de lonxitude. Desauga no golfo Ártabro e forma en Betanzos unha cunca de catrocentos cincuenta e seis quilómetros cadrados. Neste lugar é onde se une co río Mendo para formar a ría de Betanzos. O caudal medio do río é aproximadamente 23,88 metros cúbicos (en febreiro) e 1,16 metros cúbicos (en agosto). O afluente principal do río Mandeo é o río Deo. Xúntanse entre os concellos de Curtis e Aranga, na Castellana. Outros afluentes son os ríos: Portos, Lombaos, Dombrete, Ramalleiro, Lentemil, Portabenzos, Mollopán, Cambás e Zarzo. Parte da zona que percorre o río é un espazo natural protexido dende 2001 coñecido como lugar de importancia comunitaria de Betanzos - Mandeo.

PRIMEIRA LENDA

SEGUNDA LENDA

Os tres ríos Eran unha vez o río Eume, o río Xuvia e o río Mandeo e un día decidiron baterse nunha carreira; o primeiro que chegase ó mar podería pedir un desexo. Ó fin dese día foron durmir e quedaron para as sete da mañá. O río Xuvia espertou ás cinco da mañá e aproveitando que os outros durmían, pensou: ―Partirei agora que eles dormen, chegarei o primeiro e pedirei ser o río máis longo!

O Mandeo espertou ás seis e vendo que o Xuvia xa non estaba, dixo: ―Partirei eu tamén, que aínda podo gañar e pedir ser o río máis caudaloso! Ás sete despertou o Eume e vendo que non estaban os outros, encheuse de ira e partíu veloz arrasando todo o que atopou no seu camiño, e gañou.

Entón, furioso, pedíu que cada ano morrese como mínimo unha persoa nas súas augas.

E dende aquela sempre se cumpriu.

A pena da señora A Pena da Señora encontrase escondida na ladeira esquerda do río Mandeo ó seu paso pola aldea de Espenuca (Concello de Coirós); esta é un exemplo de “Pedra Figurativa” (que semella a cara dunha persoa).

Na Pena da Señora había alí un encanto e unha señora aparecía muchas veces bailando debaixo da pena” Hilario García López (12 Setembro, 1939).

Xosé Castrillón (veciño da aldea) contaba que o seu pai pasando por diante da famosa pena viu a unha señora no alto dela que lle dixo: “Ven aquí, que voute dar unha cousa moi bonita”, pero este atemorizado fuxiu monte arriba.

RÍO MANDEO: ALEJANDRO VÁZQUEZ TERCEIRA LENDA Muíños de Chelo Conta a lenda que nos muíños e nas pontes se escoitaba moer ós mouros, e aínda que podían facer as súas aparicións tanto de día como de noite, realizaban os seus labores despois do solpor.

QUINTA LENDA O Mosteiro da Espenuca A tradición do país asegura que o fundador do mosteiro da Espenuca foi un cabaleiro ilustre, pero gran pecador: tivo aviso do ceo para que se emendase, e como non o fixo, experimentou terribles desgrazas, polo que, arrepentido, fundou catro templos nos sitios máis elevados e que puidesen ser vistos os uns dende os outros. Destes só se conservan o de Babío e o da Espenuca, no que morreu dito cabaleiro facendo vida penitente.

CUARTA LENDA O Pozo da Moura O Pozo da Moura é un lugar do río Mandeo coñecido por este nome, un pozo natural a pouca distancia da presa de Chelo, río arriba.

Con respecto a este pozo hai unha lenda recollida en Vilamourel, no outro lado do río, por Beatriz Rico (Rico, 2012): ...antigamente dicíase que se caías neste remuíño do río Mandeo afogabas por moito que souberas nadar.

Un día un señor da casa do Pazo ía co seu sobriño para a feira do Vinte e debía de cruzar o río para chegar ata alí; antigamente había moita riada e o home caeu ó río. Por moito que o buscaron non houbo maneira algunha de atopalo. Un home díxolles que debían buscalo pola noite, que verían descender unha luz da parte da Espenuca e que esta mesma luz os ía guiar ata atopar ó seu familiar Así o fixeron e, cando estaban chegando á beira do río, xa viron a luz descender da Espenuca.

NOTA: a esixencia do río Eume, na primeira lenda –da que hai variantes ben documentadas-, de ter un afogado por ano recórdanos idéntico tributo esixido polo mar coruñés do Orzán. A lenda do Támega que recolle primeiro, no que nós sabemos, Bouza Brey, e que fala do sacrificio anual da galiña deixa translucir idéntico esquema tributario, moito máis “humanizado” o caso do río.

RÍO MIÑO ORIXE: ALEJANDRO CABANA Contan as lendas que preto do nacemento do miño, vivia unha vella maga chamada Irimia que se levaba mal cos monxes do convento. Un dia que a vella viciaba o ganado os moxes forona cobrarlle os impostor pero como non queria pagar defendeuse tirándolles pedras e os monxes decidiron quedarse coas terras da maga que eran ricas en fontes e boas para o ganado. A maga cun conxuro cubriu toda a finca de pedras grandes para que non pudiesen cegar as augas. “ Nunca poderedes probar a primeira auga deste rio porque e miño”. E por iso que o pedregal dalle nome ao nacemento do Miño.

Hay outra que fala duns homes pescadores covertidos en pedras agardan a redencion das suas almas coas augas limpas que ali nacen.

Outra de carácter relixioso , en concreto coa imaxe de San Bieito que no seu retablo aparece a imaxe do corvo cun anaco de pan no peteiro, di que San Biento cumpria e facia cumplir unha regra moi estricta, polo que espertaba certo rechazo entre a sua comunidade, polo que nunha ocasión servironlle un bolo de pan envenenado. San Bieito sía darlle de comer no alfeizar da ventá da sua celda a un corvo nos seus ayunos. Ese día o corvo arrebatoulle o anaco de pan envenenado para que él non o comera salvandolle asi a vida

RÍO MIÑO: ERNESTO TORRES PRIMEIRA LENDA Lenda De Xuno e Xupiter. LENDA DO NACEMENTO DOS RÍOS MIÑO E SIL "...Esta lenda está vencellada a mitoloxía. Segundo a mesma, o deus Xúpiter, desexando facer unha viaxe, seguiu coa vista os movementos da terra co gallo de escoller un lugar onde pasar unha tempada, pois a vida no Olimpo, a forza de ser repetitiva, chega a cansar. Unha vez que o deus fixo a súa elección, e como a viaxe non iba ser de contado, fíxolle unha marca de arriba a abaixo na terra para non esquecerse; tal marca resultou ser o río Miño. Entón a Xuno, muller de Xúpiter, entráronlle ciúmes por non contar con ela para tal viaxe, ademais de sospeitar que podería tratarse dunha aventura amorosa, das que tanto gustaba o deus. Daquela, a muller de Xúpiter fixo unha fenda aínda máis fonda que a do seu home, formando así o canón do río Sil. Xúpiter, moi enoxado polo comportamento da súa muller, obrigouna a vivir no fondo do canón. Pasado un tempo, o deus amerceouse de Xuno e retiroulle o castigo e, como símbolo do seu amor, permitiu que o río Sil e o Miño se xuntasen...”

Mais ou menos as fendas quedaron desta forma. A fenda azul é o RÍO MIÑO e a fenda verde é o RÍO SIL. Xupiter castigou a súa muller, que debía andar a altura de Parada do Sil, máis ou menos, onde o canón era máis fondo, de maneira que as fendas estaban separadas, a altura da desembocadura hoxe do río Cabe, máis ou menos. A esquerda o río Sil no canón do Sil (fotografía S. Lorenzo), hoxe, co encoro de San Estebo. A dereita o canón do Sil pero sin o Encoro de San Estebo (fot. autor descoñecido), como era no tempo de Xuno.

Parte da fenda feita por XUNO. Nesta zona xuntáronse as fendas de Xupiter, o río Miño, e a da súa dona Xuno, o río Sil. A zona agora chámase "Os Peares" un pobo único no mundo, xa que pertence a catro concellos (Peroxa, Nogueira de Ramuín, Carballedo, e Ferreira de Pantón) e a dúas provincias (Ourense e Lugo). Ademais neste mismo lugar xúntanse tres ríos, o río Miño, o río Sil, e o río Bubal. A fotografía é sacada do libro orixinal, traducido o galego con nome "Un verán en Galicia" editado por Editorial Galaxia en 1999. O libro de título orixinal "Spain revisited. A summer holiday in Galicia", escrito en 1911 por C. Gasquoine Hartley, impreso en Londres nesa data.

SEGUNDA LENDA

LENDA DOS XACIOS No ano 1999 tivemos a oportunidade de recollermos unha curiosa versión inédita sobre os dunha oriúnda da rexión da Terra de Miño (Lugo). Segundo ela, os xacios acostumaban saír baixo a súa fascia humana das pozas do río para engaiolaren as mozas que pola noite se recollían da festa, sobre todo cando isto coincidía coa noite de San Xoán [...]. . Á mesma tradición atribúelles, non obstante, unha eiva que os deixa ao descuberto ao denunciar a súa condición: pódeselle atopar unha cauda residual de lagarto OUTRA VERSIÓN: Existe no río Miño unha raza de seres chamados xacios, que habitan nos profundos pozos do río. Un veciño de Marce viu unha xacia, fermosísima, e esta xacia díxolle ao pescador que se a bautizaba quedaría desencantada e casaría con el. O pescador bautizouna e casaron. Os fillos que naceron deste matrimonio eran moi afeccionados a bañarse no río Miño e mais en calquera regato ou tanque de auga que existise no lugar; o pai, farto de tanta teima coa auga rifoulles e díxolles: “Ídevos de aquí, fillos dunha xacia!”. E berrou tamén coa muller. Esta, cansa e aborrecida do marido, abandonou o fogar e volveuse ao encanto. Pero os xacios esnaquizárona nas profundidades do río.

RÍO SIL: MARTÍN GARCÍA PRIMEIRA LENDA AS LAVANDEIRAS DO SIL Trata sobre as profundas e misteriosas augas do río Sil. Conta a lenda que una filla dun poderoso nobre de Quiroga gustáballe percorrer os montes dos arredores vestida con roupas vulgares, co obxectivo de pasar inadvertida entre a xente humilde.

Nunha tarde encontrouse a un cazador novo e fino, que viña de cazar un corzo coa compañía da súa besta. A novo, a cal era moi fermosa, deuse a coñecer como pertencente ao Castelo de Quiroga, mentres que o mozo fixo como vasalo do señor Osorio, de Castro Caldelas. Aínda así, a beleza dos dous mozos fixo que namorasen un do outro nese mesmo intre e acordaron manter novos e apaixonados encontros nos derradeiros días. Os encontros facíanse na beira do Sil e ao facerse habituais chegaron ao coñecemento do poderoso pai da moza. Este consideraba aos do Castro Caldelas os seus inimigos e indignos de pretender a súa filla. Pero os dous namorados pronto atoparon o modo de verse as agachadas, mediante un túnel que pasaba por debaixo do río Sil e que comunicaba os dous castelos. A pesar dito o pai volveuse aprender destes encontros e decidiu impoñerlles un castigo aos dous mozos. Este castigo levouse acabo una noite cando os dous mozos atopábanse no interior do pasadizo, este consistíu en tapar as duas saídas con rochas para que non puidesen saír.

Desta forma os dous amantes quedaron atrapados no interior do río e dise que foron os proxenitores das lavandeiras, estes seres mitolóxicos que a crenza popular sitúa nas profundas augas do Sil e crese que lavan e pulen as pebidas de ouro que aparecen ás veces depositadas no leito do río

SEGUNDA LENDA LENDA DE ROLDÁN E A COSTUREIRA

Lenda de Roldán e a costureira: Contábanola a nosa avoa Rosario Álvarez Rodríguez, natural de Valencia do Sil, concello de Vilamartín de Valdeorras, Ourense: “Unha muller humilde, costureira, era requerida de amores por un cabaleiro, Roldán, pero ela non o quere. El perséguea e ela ao chegar ás ribeiras do río, por onde os pinos [antes de chegar a San Miguel de Outeiro], pide á Virxe que a salve e pídelle ser convertida en pedra antes que ser alcanzada polo home. A Virse concédello e ela salta e vai dar ao Trual, e alí están inda as pedras: unha pedra tiña a forma de muller, cos peitos marcados; outra imitaba o costureiro, agora xa non se distinguen ben, pero alí están, no Trual, as pedras brancas” (en: Mª Rosario Soto Arias, “Da presencia de Roldán en Galicia”, en Scripta Philologica in memoriam Manuel Taboada Cid. Universidade da Coruña: Servicio de publicacións. 1996. Aí figuran referencias bibliográficas das outras versións publicadas sobre o tema).

RÍO TAMEGA: LUCAS DANS CARACTERÍSTICAS O río Támega nace na Serra de San Mamede a 960 metros de altitude, na Fonte do Támega, alto de Albergueria, Laza, Provincia de Orense, Galicia, España. Desauga no río Douro. O seu maior afluente en España é o río Bubal.

O nome Támega provén da designación dun pobo anterior á presenza romana, os Tamaganos A maior parte das lendas non están directamente relacionadas có rio Támega , senon que moitas veces fan simples alusions á sua presenza na lenda , como por exemplo : pontes sobre o rio , castelos o fortalezas situados a súa beira etc.

Tamén estas narracions na súa maioria se encontran na parte do Támega portugués

Igrexa Santa María a Maior de Chaves

PRIMEIRA LENDA

LENDA DE MARIA MANTELA Moraba María Mantela, co seu marido Fernando Gralho, na rúa da Misericórdia, nas proximidades da Igrexa Matriz.

Un día, María embarazada paseaba co seu marido nas aforas da vila, cando foi abordada por una muller pobre con dous fillos xemelgos abrazados ao peito, suplicando unha esmola para minorar a súa miseria. Dela se compadeceu o marido que a socorreu, a súa muller polo contrario, tratouna duramente colocando en dúbida a súa honestidade, por non comprender que a muller dun só home, puidese dunha soa vez xerar máis que un fillo. A mendiga sentíase aldraxada e respondeulle, facendo votos para que María Mantela non fose castigada polo que acababa de dicir, xa que tamén estaba embarazada.

Cando María deu a luz e o seu marido non estaba con ela, para sorpresa dela, naceron sete xemelgos, todos xerados ao mesmo tempo, a pesar dela ser fiel ao marido.

Ficou tan aflita lembrándose do que pensara e dixera á nai dos xemelgos, que non tivo coraxe de presentar ao seu marido os sete fillos, polo que el podería pensar dela.

No seu estado de loucura, encargou á ama que botara ao río Támega seis dos bebés, deixando soamente o mais robusto e ben constituído.

A ama saíu levando nun cesto os seis xemelgos. Fernando Gralho observábaa dende a marxe do río e preguntoulle que facía con aquel cesto naquel lugar. A muller procurou unha desculpa dicindo que a cadela tivera sete crías e que ela viña afogar seis. Aínda Fernando Gralho pediu para verlos. Foi entón que deparou nos bebés. Compasivo, comprendeu a loucura da súa muller que estivera a piques de cometer un crime que a amargaría toda a súa vida. Tomou o cesto e ordenou á criada que fose para casa e confirmara o cumprimento das ordes que a señora lle dera, gardando o segredo sobre a entrega dos bebés ao marido.

De seguido, el trasladouse a seis aldeas do concello de Chaves, para confiar a outras tantas amas os seis nenos. Pasaron dez anos sen que Fernando dese a entender á sua muller o segredo que gardaba O dia de aninovo, Fernando decidiu festexalo cun banquete e tería seis importantes amigos como convidados.

Cando María Mantela se dirixiu á mesa do banquete ficou muda de asombro; é que sentados, non estaba só o fillo, estaban sete rapaciños todos iguais, de tal forma que ela non sabía dicir cal era o que ela tiña na casa.

O marido entón esclareceu todos os acontecementos, calmando por fin o sufrimento daquela alma angustiada, Os sete xemelgos, di aínda a lenda, tornáronse sete padres, parroquiando sete igrexas que

RÍO TAMEGA: LUCAS DANS SEGUNDA LENDA LENDA NA CONSTRUCIÓN DA PONTE DE CAVEZ Esta ponte marcaba tradicionalmente unha fronteira entre Miño e Tras-os-Montes.

Dados históricos apontan o século XIII como data de construción da Ponte de Cavez a cal atravesa o rio Támega . Tal obra, de grande envergadura, tiña como albanel Frey Lourenzo Mendes, monxe dominicano, ao cal se atribúen grandes milagros durante a realización da obra.

Inicialmente os cimentos comezara a ser levantados no lugar de Vila-Franca, Cavez, onde, aínda poden ser observados. Estando xa as obras a bo ritmo, escoitouse unha voz sobrenatural – que a tradición popular atribuíu a S. Bartolomeu, santo de tradicións seculares o cal aínda hoxe é celebrado na Capela da Ponte – que así bradaba: – “Máis arriba, máis arriba”.

Mudáronse entón os operarios coas respetivas ferramentas para o chamado “Pozo das Laranxeiras”, situado, tamén, no rio Tâmega e nas proximidades da confluencia co rio Cavez.

Porén, tras o inicio dos cimentos, os cales tamén hoxe ainda son visíves, a mesma voz fíxose oír: – “Máis arriba, máis arriba.”

Novo cambio e pola terceira vez, a ponte é comezada, desta feita, uns cento e tal metros máis arriba, subindo o curso do río, ben próximo do local onde se sitúa a Capela de San Bartolomeu. Aí, a voz deixou de escoitarse e a ponte foi, final e definitivamente, construída, podendo aínda hoxe ser observada na súa impoñente beleza. Hoxe é un monumento de interese nacional e unha das máis importantes obras arquitetónicas do concello.

TERCEIRA LENDA LENDA DO MARCO DE CANAVESES Disque o nome de Marco de Canaveses virá dun día, cando a Raíña D. Mafalda, acabara de pasar polas obras da ponte que mandara construír para a travesia do río Támega, e chea de sede, pediu auga aos albaneis. Como o acceso ao río era moi difícil, un deles ofreceu unha cana para que a raíña bebese directamente do río. A raíña ao devolvela dixo “Gardádea porque a cana ás veces é boa”. É obvio que non pasa dunha lenda, mais a realidade histórica non anda lonxe da lenda aquí descrita.

Segundo algúns historiadores, primeiro naceu un poboado, xunto ao río (por necesidade de abastecemento de auga), cuxas marxes eran cubertas por grandes canavais, de aí que pasara a ser coñecido por Canaveses. Non obstante foise estendendo en dirección do outeiro que lle era fronteirizo e onde, no seu cume, se localizaba un marco (sistema aínda en uso nalgunhas rexións para delimitar propiedades e até concellos). De aí que fose adoptado o nome de Marco de Canaveses.

Canto á personaxe Raíña D. Mafalda de Saboia, condesa de Saboia e Maurienne (1125 - 4 de novembro de 1157), tamén coñecida en portugués como Matilde (do francés Mahaut), era esposa de D. Afonso Henriques (neto do rei Alfonso VI de León). Era filla do conde Amadeu III de Saboia (1092 - 1175) e da súa esposa Mafalda (ou Matilde) de Albon. Casou en 1146 con D. Afonso Henriques, primeiro rei de Portugal.

Está sepultada no Mosteiro de Santa Cruz, xunto ao marido

.

RÍO TAMEGA: LUCAS DANS CUARTA LENDA LENDA DA MOURA DA PONTE DE CHAVES No tempo en que os romanos ocuparon o castelo de Chaves, próximo á ponte romana, o seu gobernador tiña un fillo chamado Abed e unha sobriña, cuxo nome perdeuse co transcorrer dos séculos. Abed namorouse da súa curmá, unha doncela moi fermosa e moi educada, e pretendía casar con ela. Pero, en vésperas do fastuoso acontecemento, o castelo foi invadido e tomado por un grupo de soldados lusitanos, mandados polos soados irmáns Lopes, que mataron o gobernador, expulsaron ao fillo Abed e retiveron cativa á fermosa moura que, durante moito tempo, non facía senón chorar a perda do seu amado. Pero, aos poucos, foino esquecendo e deixouse atraer polo máis novo dos Lopes, airoso e xentil, que se namorou dela e levouna ao altar. Pero un día, apareceu na porta do castelo un esmoleiro farrapento pedindo. Saíu a moura para botarlle algunhas moedas. Pero, cando estendeu a man, o esmoleiro apertoulla con moita forza e díxolle con rabia: -Muller infiel e renegada, que me traizoaches, cambiándome por outro, e traizoaches o Corán, cambiándoo polo Evanxeo dos cristiáns, vas recibir o merecido castigo da túa traizón. Quedarás encantada debaixo do terceiro arco da ponte, ata que algún cabaleiro valente vaia alí a desencantarte cun bico. Dito isto, o esmoleiro retirouse e a moura desapareceu misteriosamente, deixando as aias intrigadas, e mergullouse misteriosamente nas augas, debaixo do terceiro arco da ponte romana. Cando o marido chegou a casa e decatouse da desaparición da esposa, púxose a buscala por todas partes, pero todos os seus intentos foron infrutuosos. Entón, perdida a esperanza de atopala, empezou a debilitarse, deixou de falar, deixou para comer e alí morreu de paixón e desgusto. Con todo, a moura, presa do seu encantamento, pasaba os días chorando e as noites suspirando e xemendo. As súas bágoas facían aumentar a corrente do río. Só nas noites de san Xoán suspendía os seus xemidos e interpelaba aos transeúntes que pasaban por alí a medianoite, suplicándolles que a desencantaran. As persoas que pasaban por alí fuxían correndo, crendo que se trataba do diaño. Pero, unha noite, pasou por alí un valente cabaleiro que, escoitando a súa suave voz, parou subitamente o seu cabalo, baixou, inclinouse sobre a varanda da ponte e preguntou: -Quen está aí?

A pobre moura respondeu nun ton dolorido e suplicante: -Son eu, unha moura desgraciada, que estou aquí encantada, esperando que alguén me desencante.

-E que hai que facer?, preguntou o cabaleiro.

-Só isto: darme un bico na fazula.

O novo cabaleiro, xa se dispoñía a baixar ao río para satisfacer aquela petición, cando de súpeto acordouse de que se trataba dunha moura, dunha persoa que non estaba bautizada. E temendo perder a alma e ir parar ao inferno por culpa dunha persoa que era inimiga da súa fe,

RÍO TAMBRE: ANTÓN FRANCO

RÍO ULLA:CRISTINA TABOADA

PRIMEIRA LENDA

LENDA Lenda de Pontemouro e do Apóstol Santiago: Unha importante lenda sobre o río Tambre atópase en Pontemouro e é documentada no século XI. Esta lenda conta que o apóstol Santiago escapa dos romanos a lombos dos seus discípulos.

Cando pasan pola ponte de Maceira, esta cae, deixando nunha beira ao Apóstolo e noutra aos romanos. Estes, sorprendidos pola milagre pasánse ao Cristianismo e o Apóstol é soterrado en Compostela.

Dise que na actualidade aínda se poden ver as relucentes armaduras dos lexionarios caídos no fondo do río.

A espada de Brandomés.

A lenda da espada de Brandomés é unha historia que lle contou a Carina Puga o seu avó José María Puga: “En Brandomés hai no río unha espada metida no río, din que o máis probable é que estea en sitios onde a corrente non estea... como, por exemplo un deses tres sitios é o Pozo dos Peres”.

SEGUNDA LENDA A Igrexa de Camanzo: Dise que debaixo da igrexa de Camanzo hai uns pasadizos que van dar a un río onde hai un tesouro. O tesouro é un anel de ouro escondido nunha caixa no fondo do río.

Téñen dito que no río Ulla hai unha grade de ouro, no fondo do río metida nun pozo, e que un día subiu á superficie pero volveu baixar case no momento.

BIBLIOGRAFIAS

CANCION: ``O son das augas´´ De Luar na Lubre NOTAS POR: CHARO SOTO

RÍO ALVEDOSA: http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=5&id=1489 RÍO ARNOIA: https://es.wikipedia.org/wiki/R%C3%ADo_Arnoia RÍO CABE:http://www.galiciadigital.com/opinion/opinion.12024.php RÍO DEZA:http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=16&id=2328 RÍO EUME:www.castelodeandrade.com , www.galiciamaxica.eu RÍO LIMIA:Vítor Vaqueiro, "Guía da Galiza Máxica" (1ª lenda). http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=1015 (2ª lenda). http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=1258

(3ª lenda).

RÍO MANDEO:http://www.riomandeo.com/index.php https://gl.wikipedia.org/wiki/R%C3%ADo_Mandeo https://es.wikipedia.org/wiki/R%C3%ADo_Mandeo http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id= 1177 https://paderneespenuca.wordpress.com/2017/01/13/l os-molinos-de-chelo/ http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059 _098_VEIGA_e_SOBRINO_%20anuario_brigantino_2 012.pdf RÍO MIÑO:a902606.us.archive.org/30/items/ALendaMelusinicaNoFolcloreGalegoApuntamentosSobreOCultoEOPopular/MelusinaFolkGalegm_tenreiro.pdf RÍO SIL:www.castrocaldelas.es/index.php/es/2013-07-03-07-30-23/lendas-2 bluscus.es/el-origen-del-canon-del-sil/ RÍO TÁMEGA: http://chaves.mourarts.com/chaves/mitos-e-lendas/ ; http://chaves.blogs.sapo.pt/159092.html ; http://www.faroldanossaterra.net/2014/09/13/lenda-da-ponte-de-cavez-cabeceiras-de-basto/ ; https://museuterrasbasto.wordpress.com/2014/09/11/lenda-da-ponte-de-cavez/ ; http://www.rlp.culturaspopulares.org/textos/15/08-Mesquita.pdf RÍO ULLA: http://www.farodevigo.es/portada-deza-tabeiros-montes/2014/02/13/o-tesouro-garda-brandomes/966146.html ; http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=49&id=2437

fin Coordinador do traballo : Martín García Franco Feito por: Alumnos de 4ºC no curso 2016/2017