ELSEVIER SPECIALE EDITIE
SPECIALE EDITIE
100 ICONISCHE FOTO’S
100
ICONISCHE FOTO’S De beroemdste Nederlandse persfoto’s
ESP001_001 FOTO COVER 1
19-09-2014 11:07:50
Inleiding: In één beeld gevangen 6
100 iconische foto’s 10
Register 110 Fotoverantwoording 112 Verder lezen, verder kijken 114 Over de auteurs 114 4 • E L SE V I E R SPECIALE EDITIE
ESP001_004 FOTO INHO VRWRD 4
19-09-2014 10:48:24
1 0 0
I C O N I S C H E
F O T O ’ S
Beroemde getuigenissen
D
eze uitgave met honderd iconische foto’s is voor de redactie van Elsevier een van de leukste en spannendste specials die ze ooit mocht maken. Want al snel bleek dat iedereen zo’n beetje zijn eigen opvatting heeft over wat een iconische persfoto is. Met als gevolg veel ongewoon heftige discussies. We hadden het ons bij de samenstelling dan ook extra moeilijk gemaakt. Het moesten foto’s zijn die over Nederland gingen en het moesten persfoto’s zijn, dus geen voortbrengselen van mode- of kunstfotografie. En eigenlijk ook niet van portretfotografie, hoewel hier en daar een uitzondering is gemaakt, omdat de betreffende foto juist in kranten en tijdschriften furore maakte. Toen we na veel gesteggel eindelijk de definitieve keuze hadden gemaakt, bleken veel foto’s, zeker uit de eerste honderd jaar, van anonieme fotografen te zijn. Dat zal deels komen doordat in de begintijd het werk van zowel journalisten als fotografen naamloos bleef, een beetje zoals ook de eerste schilderijen en andere kunstwerken niet werden gesigneerd. Maar ook omdat we op foto’s hebben gezocht en niet op fotografen. Veel beroemdheden uit het vak ontbreken dan ook. Het zij zo. Er valt veel te schrijven over de macht van het beeld: de illusie van waarheid, het effect van clair-obscur, de kracht van het veelzeggende
detail, het oproepen van zeer sterke emoties. Maar uiteindelijk gaat het bij persfoto’s toch om ‘getuigenissen van gebeurtenissen’. Wat fotografen niet meteen vastleggen, is immers voor altijd verdwenen. Zonder hun getuigenis ‘is het eigenlijk niet gebeurd’. De beelden van fotografen zijn echter pas iconisch als de gebeurtenis ‘historisch’ blijkt te zijn en juist dat ene beeld zich heeft genesteld in het collectieve geheugen, veelal gevoed door de media en schoolboeken, de twee aanjagers en bewakers van dat collectieve geheugen. Bij het samenstellen van deze fotogalerij en ook bij de definitieve keuze zijn we zeer geholpen en geadviseerd door dr. Martijn Kleppe, specialist bij uitstek als het gaat over iconische foto’s; hij is in 2013 op het onderwerp gepromoveerd. Dit is dan ook net zo goed zijn uitgave als onze uitgave. Maar uiteindelijk is de redactie van Elsevier verantwoordelijk voor deze selectie. Uiteraard zijn andere keuzes mogelijk als een lijst met de honderd beroemdste persfoto’s moet worden gemaakt. Er kunnen zowel andere foto’s als andere momenten worden geselecteerd. Een paar foto’s en een paar momenten zullen in elke selectie voorkomen, maar eenieder zal zo zijn of haar eigen voorkeuren hebben. We zijn zeer benieuwd naar uw eigen keuze. U mag die sturen naar de redactie van Elsevier: redactie.elsevier@elsevier.nl of Redactie Elsevier, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam. Arendo Joustra, hoofdredacteur SPECIALE EDITIE E LSE V I E R • 5
ESP001_004 FOTO INHO VRWRD 5
18-09-2014 16:14:50
In één beeld gevangen Van een brand in Raamsdonk in 1885 tot een separatist met speelgoedaap uit rampvlucht MH17: honderd beelden uit ons collectief geheugen Martijn Kleppe
D
enk aan een historische gebeurtenis en je ziet eerst een beeld voor je. Eén foto die zich heeft genesteld in ons geheugen omdat hij de gebeurtenis in één beeld vangt. Het zijn icoonfoto’s die functioneren als ankerpunten voor ons collectief geheugen: Dolle Mina’s die hun buik ontbloten met daarop de tekst ‘Baas in eigen buik’ (foto 60 in deze Speciale Editie), het vrolijke en onschuldige gezicht van Anne Frank (foto 18), Dutchbat-commandant Thom Karremans die toost met de Bosnisch-Servische opperbevelhebber Ratko Mladić vlak voor de val van Srebrenica (foto 82). Andere foto’s in deze Speciale Editie van Elsevier zijn wellicht minder bekend. Niet voor iedereen zullen de honderd geselecteerde foto’s iconisch zijn. Denk aan de foto van de Belgische oorlogsvluchtelingen in een havenloods in Amsterdam (foto 6), de duttende Haagse hoedenbewaker uit 1929 (foto 9), een paar van een auto gevallen kistjes aardappelen op de Dam (foto 31). Deze honderd foto’s zijn
6 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
ESP001_006 FOTO INLEIDING 6
18-09-2014 17:01:32
1 0 0
I C O N I S C H E
F O T O ’ S
Vertrouwd beeld Vanaf begin twintigste eeuw komt de camera steeds vaker in het straatbeeld voor. Fotografie wordt langzaam maar zeker een alledaags fenomeen. Op de foto een Amsterdamse fotograaf langs de Amstel in 1912. • FOTOGRAAF ONBEKEND • 1912
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 7
ESP001_006 FOTO INLEIDING 7
19-09-2014 10:35:32
100
ICONISCHE FOTO’S Eerste Nederlandse persfoto De gevolgen van een brand in Raamsdonk • FOTOGRAAF ONBEKEND • 13 AUGUSTUS 1885
1
De foto die bekendstaat als de eerste Nederlandse persfoto, toont de gevolgen van een brand in Raamsdonk in 1885. De foto is enkele dagen na de brand gemaakt en bij de restanten van het gebouw staan mensen te kijken, niet zozeer naar de schade maar vooral naar de fotograaf. Dit heeft te maken met de techniek die destijds, zo’n anderhalve eeuw geleden, werd gebruikt om foto’s te maken. Mensen moesten lang stilstaan alvorens ze werden vastgelegd op de – letterlijk – gevoelige plaat. Hoewel de uitvinding van de fotografie (in 1822) wordt toegeschreven aan de Fransman Nicéphore Niépce (1765-1833), was het zijn landgenoot Louis Daguerre (1787-1851) die er in 1837 voor zorgde dat afbeeldingen eenmalig konden worden afgedrukt als daguerreotype. De Engelsman William Talbot (1800-1877) maakte het in 1841 voor het eerst mogelijk om meerdere afdrukken te maken van een enkel negatief. Na de uitvinding van de fotografie duurde het nog ruim vijftig jaar voordat met drukpersen foto’s te reproduceren waren in geïllustreerde tijdschriften. In Nederland drukte het familietijdschrift Eigen Haard in 1883 de eerste foto af: een zeegezicht, geen persfoto dus. Die eer gaat naar de Katholieke Illustratie, die de foto van de brand in Raamsdonk plaatste. De term ‘eerste persfoto’ is onderwerp van debat: in 2011 bleek dat een foto die enkele maanden eerder gemaakt is ook voor eerste persfoto kan doorgaan. Daarop staat het interieur van de St. Ignatiuskerk in Amsterdam, kort voor de viering van het derde eeuwfeest. Deze dag was voor katholieken van grote importantie, en de foto voor dit smaldeel nieuwswaardig – waardoor het predikaat ‘eerste persfoto’ ook voor dit beeld verdedigbaar is.
10 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
ESP001_010 FOTO 01-15 10
18-09-2014 17:09:19
1 0 0
I C O N I S C H E
F O T O ’ S
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 11
ESP001_010 FOTO 01-15 11
18-09-2014 17:09:35
Anarchistische prediker Ferdinand Domela Nieuwenhuis spreekt • FOTOGRAAF ONBEKEND • CIRCA 1910
2
Politicus Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) is een begenadigd spreker, een vermogen dat hij ontwikkelde als luthers predikant. Na tien jaar keert hij zich af van de kerk en legt hij de basis voor het Nederlandse socialisme. Later kiest hij voor het anarchisme als wapen tegen sociaal onrecht. Door zijn vechtlust is Domela Nieuwenhuis tegelijk de meest geliefde én de meest gehate man van zijn tijd. Zijn uitvaart trekt tienduizenden mensen naar Amsterdam en hij wordt uren door de stad gedragen. Waar de stoet passeert ‘wellen tranen op en salueren agenten’.
Mystiek aura De Nederlandse danseres Mata Hari • STANISŁAW JULIAN IGNACY • CIRCA 1910
Onder het pseudoniem Mata Hari – Maleis voor: oog van de dageraad – brengt de Friese Margaretha Geertruida Zelle (1876-1917) wereldwijd hoofden op hol. Exotische en weinig verhullende foto’s dragen bij aan haar populariteit. Volgens een Parijse fotoverkoper, geciteerd in dagblad Le Figaro, is ‘het lichaam zo schoon, dat de pudeur niet kan worden geschaad’. In 1914 benaderen de Duitsers Mata Hari om te spioneren. Tot haar einde voor een Frans executiepeloton ontkent ze dat te hebben gedaan. Mede door haar tragische lot beklijft Mata Hari’s reputatie als geheimzinnige dubbelspion.
3
12 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
ESP001_010 FOTO 01-15 12
18-09-2014 17:10:53
1 0 0
I C O N I S C H E
F O T O ’ S
Laatste pasfoto Anne Frank op twaalfjarige leeftijd • FOTOGRAAF ONBEKEND • MEI 1942
18
Anne Frank (1929-1945) duikt op 6 juli 1942 met haar Joodse familie onder in een achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam. Twee maanden eerder laat ze voor het laatst een serie pasfoto’s maken. Annes dagboek, waarin ze haar leven tijdens de onderduik beschrijft, wordt wereldberoemd na haar dood in Bergen-Belsen – een onbekende heeft de bewoners van het achterhuis verraden. Miljoenen onschuldige en anonieme oorlogsslachtoffers krijgen door haar verhaal een gezicht.
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 3 1
ESP001_030 FOTO 16-27 31
18-09-2014 17:30:02
Bloedig bevrijdingsfeest Duitse soldaten openen het vuur op de Dam • WIL LEIJNS • 7 MEI 1945
25
Twee dagen na de bevrijding schieten leden van de Duitse Kriegsmarine vanuit De Groote Club op de duizenden feestgangers op de Dam. Ze zijn kwaad dat leden van de Binnenlandse Strijdkrachten Duitse soldaten op straat ontwapenen, terwijl alleen de Canadezen deze bevoegdheid hebben. Foto’s van het drama doen denken aan de gedetailleerde schilderijen van Brueghel. In blinde paniek zoekt de menigte dekking achter lantaarnpalen, een orgel of een vrachtwagentje. Er vallen tientallen doden en honderden gewonden.
3 8 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
ESP001_030 FOTO 16-27 38
18-09-2014 17:34:22
1 0 0
I C O N I S C H E
F O T O ’ S
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 3 9
ESP001_030 FOTO 16-27 39
18-09-2014 17:35:22
1 0 0
I C O N I S C H E
F O T O ’ S
Vliegende huisvrouw Fanny Blankers-Koen • FOTOGRAAF ONBEKEND • 4 AUGUSTUS 1948
30
Als het atletiektoernooi op de Olympische Spelen in Londen iets gunstiger was ingedeeld, had de medailleoogst van Fanny Blankers-Koen (1918-2004) nog imposanter kunnen uitpakken. Maar viermaal goud (100 meter, 200 meter, 4 x 100 meter en 80 meter horden) was voor de vrouw die in 1946 voor de tweede keer moeder was geworden, genoeg om bij thuiskomst te worden geëerd met een onthaal van bevrijdingsfeest-achtige proporties. Blankers-Koen, vooraan op de foto, verwierf een legendarische status in de sportgeschiedenis. Van haar Amsterdamse buurt kreeg ze een fles advocaat cadeau, en een fiets ‘omdat ze nu wel lang genoeg had gelopen’.
SPECIALE EDITIE ELSEVIER • 4 3
ESP001_042 FOTO 28-42 43
18-09-2014 17:41:51
‘Aardappelen rooien’ Eerste Zilveren Camera • WALDO VAN SUCHTELEN • 1949
Aardappels waren kort na de oorlog zo schaars dat voor een paar van een auto gevallen kistjes het verkeer werd stilgelegd. Waldo van Suchtelen (1918-1993) was nog geen professionele persfotograaf, maar volgens de jury was hij ‘op het juiste moment op de juiste plaats’ en dus de terechte winnaar van de eerste Zilveren Camera. Met de prijs wilde de Nederlandse Vereniging van Fotojournalisten het niveau van de persfotografie verhogen. Voorzitter Sem Presser had bewust niet voor een gouden camera gekozen: hij achtte alleen zwijgen goed voor goud. En zwijgen ligt niet in de aard van een goede fotojournalist.
31
Indië verloren Soevereiniteitsoverdracht • JOOP VAN BILSEN • 27 DECEMBER 1949
Ruim 350 jaar nadat de eerste Hollandse koopvaardijschepen voor anker gingen in de Indische archipel, kwam aan het Nederlandse gezag over het eilandenrijk formeel een einde. Tijdens de soevereiniteitsoverdracht in het Paleis op de Dam gaf koningin Juliana, geflankeerd door de Indonesische afgevaardigde Mohammed Hatta en premier Willem Drees (staand), uiting aan de weemoed over het verloren Indië en de verbittering over de bloedige onafhankelijksstrijd. Ze sprak van ‘littekens van wrok en spijt’ die niet konden verhinderen dat ‘wij nu naast elkaar staan’ in plaats van ‘tegenover elkander’. Aan de andere kant van de wereld, op het paleis in Batavia, werd de Indonesische vlag gehesen.
32
4 4 • ELSEVIER SPECIALE EDITIE
ESP001_042 FOTO 28-42 44
18-09-2014 17:42:15
k i l s b r e g n a v T —M
ESP001_114 FOTO COLOFON 115
19-09-2014 09:58:12