Xabarshy #3(6) 2014 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ Ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ

БАС РЕДАКТОР Ғалымжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы–«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы-физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы–педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы–педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор.

Көркемдеуші және беттеуші– Баймуханов Алмас Сансызбайұлы

Жаманбаева Динара Таңбайқызы–экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы – академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі.

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

Басуға 2014 жылы 20 маусымда қол қойылды.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

Таралымы – 120 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 6,4 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ  Ғалым мінбері  М.А.Галимжанова Повышение квалификации педагогов с использованием информационно-коммуникационных технологий .................................................................................................................................................................................... С.С.Измуханбетова Повышение квалификации педагогов с использованием информационно-коммуникационных технологий .................................................................................................................................................................................... Н.С.Сарсенова Педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесінің ғылыми-әдістемелік бағыттары.................  12 жылдық білім беру  Ш.М.Тойганбекова 12 жылдық білім беру жүйесі және жаңа педагогикалық технологиялар........................................... Ә.Ж.Қадым Жаңаша көзқарас- табысты мектеп өлшемі.......................................................................................................  Нәтиже көзі -ізденіс  О.М Ташмуханова Мектептегі білім беру жүйесіне денсаулықты сақтау педагогикалық технологиясын жүйелі түрде енгізудің ұйымдастырушылық-педагогикалық шарттары............................................................................................. Ж.І.Ізғали Диалог негізінде оқыту әдістерін қолдану............................................................................................................. Н.С.Бекбауов Білім беру үдерісіндегі жаңа тұрпатты мұғалімнің алдындағы талап – жаңадан жаңаны табу.................. Ф.Ж.Сарсенгалиева Повышение мотивации учащихся к изучению русского языка и литературы через осуществление научно –исследовательской деятельности....................................................................................................  Жаңашыл ұстаз тәжірибесінен  А.У.Ұстағалиева Педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру деңгейлік бағдарламасы аясындағы ұстаздардың шығармашылық ізденістері.......................................................................................................................................................... Ш.Т.Габдрахманова Мұғалімнің рефлексивті әрекетін дамытудың теориялық-әдістемелік ерекшеліктері................... Г.Ж.Нұрсұлтанова Дұрыс сұрақ қою арқылы мұғалімдерді сыни ойлауға бейімдеу......................................................... Ж.Р.Жубауова Оқушылардың зерттеушілік іс-әрекеттерін ұйымдастырудың негіздері..................................................... М.С.Ажигулова Тренерская деятельность по использованию интерактивных методов в учебном процессе................. Р.А.Набуова Сындарлы оқыту:оқудағы кедергілерді анықтау, еңсеру жолдары..................................................................  Мектепке дейінгі білім беру  Г.С. Султанова Тәжірибелі-эксперименттік жұмысты ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар........................... Т.М.Халенова Бала тәрбиесіндегі балабақша рөлі.................................................................................................................. Г.Б.Қарылданова Мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығын шынықтыруда қолданылатын жаттығулардың дәстүрлі емес түрлері.................................................................................................................................................................... Г.Х.Меңдіғалиева Баланы мектепке даярлауда ең тиімді әдіс- кинезиология......................................................................  Мұғалім іс-тәжірибесінен А.Т.Сағынғали Тарихтан білім беру жүйесі............................................................................................................................ Т.Ж.Зейнеденова Натураға қарап сурет салу арқылы оқушылардың шығармашылығын арттыру.................................... М.О.Қуанбаева Экология-ел аманаты...................................................................................................................................... Ы.Т.Мамыртаева Тарихи сананы қалыптастыру ұлттық құндылықтарды оқытудан басталуы керек.......................  Колледждегі жаңалықтар  А.Ж.Рахышева Г.М.Байдаулетова Инновациялық әдістемелік қызмет- педагог құзіреттілігін қалыптастырудың басты шарты.................................................................................................................................................................................. Н.Е.Мусалимов Газоэлектрмен дәнекерлеуші құзыретті маман тұлғасын қалыптастырудың заманауи тиімді жолдары..........................................................................................................................................................................................  Психологиялық қызмет Э.А.Торебекова Қазіргі кезеңдегі психология және оның ғылымдар жүйесіндегі орны мен салалары............................ О.Б.Қонқаева Бала дамуындағы ойын әрекетінің маңызы...................................................................................................... Г.Ж.Зейнеденова,Э.С.Уралбаева Ұлттық құндылықтар арқылы тәрбие берудің бала психикасына әсері..................... С.С.Жолдыбаева «Өзін-өзі тану» сабақтарында арт-терапия әдістері арқылы бала шығармашылығын дамыту......... А.Е.Султангалиева Отбасындағы психологиялық дағдарыстар............................................................................................  Көптілділік заман талабы  Д.А.Сейданова Использование методик полиязычного и билингвального обучения в школьной практике.................... Г.Б.Исмурзина Көптілділік-білім бәсекесіне алғашқы қадам.................................................................................................  Инклюзивтік білім беру  Т.К.Шилденова Ерте жастағы балалар аутизм синдромы бар балаларды инклюзивті ортаға кіріктіруінің психопедагогикалық жағдайлары.......................................................................................................................................................... Ж.Н.Ермекова Мүмкіншілігі шектеулі балаларды түзете дамытудың инновациялық бағыттары.....................................  Ұрпақ тәрбиесі ұлт болашағы  Н.Ғ.Аязбаева Ұлттық құндылық – тәрбиенің негізі, кемел болашақ бастауы...................................................................... Е.Қ.Санбаева Этноконфессионалдық қарым-қатынастар көп ұлтты Қазақстандағы басты мәселе...................................  Рухани қазына  Г.Ж.Маева Мектептің білім беру кеңістігіндегі кітапхананың рөлі................................................................................ С.Қ.Нигматуллина Оқырмандарға кітапханалық қызмет көрсету.......................................................................................

3 6 8 10 15

17 19 21 22

26 28 31 34 35 38 41 43 44 49 52 54 57 58

61 64 66 70 71 75 78 81 82

83 86 89 90 92 94

 Ғалым мінбері  ПОВЫШЕНИЕ КВАЛИФИКАЦИИ ПЕДАГОГОВ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ Галимжанова Маржан Анесовна Директор филиала АО «НЦПК «Өрлеу» по Атырауской области, кандидат педагогических наук, академик МАИН

В современных условиях на рубеже перехода к третьему тысячелетию система образования, как и другие сферы жизни нашего общества, преодолевает множество изменений. Современная цивилизация вступила в эпоху информатизации–период своего развития, направленный на обеспечение полного использования достоверного, исчерпывающего и своевременного знания во всех общественно значимых областях человеческой деятельности. Одной из основных закономерностей современного этапа развития общества является ускоренное развитие и широкое внедрение новых, высокоэффективных технологий. Проблема технологического развития страны в современных условиях должна рассматриваться уже не только как научно-техническая, но и как национальная проблема экономического выживания и устойчивого развития страны в современном мире. Информационные технологии изменяются с каждым днем-то, что было популярно вчера, сегодня считается устаревшим.Актуальность информационных технологий непосредственно связана с развитием средств вычислительной техники, телекоммуникаций, искусственного интеллекта. Одним из условий развития единой образовательной информационной среды является подготовка, переподготовка и повышение квалификации педагогических кадров в области информационных технологий.Эффективность этих процессов в существенной мере зависит от создания системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами информационно-коммуникационных технологий (ИКТ). К базовым характеристикам системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами информационно-коммуникационных технологий, как части общей системы повышения квалификации работников образования, мы относим ее ориентированность на профессионально-личностное развитие педагогов, на формирование и рост их профессиональной компетентности в области комплексного применения (ИКТ) в профессиональной деятельности.Также важно рассматривать системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ как распределенную многоуровневую систему, которая

развивается как открытая самоорганизующаяся система. Понимаемая, таким образом система повышения квалификации педагогических кадров в области ИКТ может успешно развиваться в том случае, если в рамках самой системы будет действовать регулятор развития. Таким регулятором может стать структура, способная организовать взаимодействие субъектов повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ. Она призвана подвергать экспертизе опыт и в области повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ, на уровнях всех подсистем системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ, диагностировать «разрывы» в развитии, сопротивления. Функцией регулирующей структуры должна быть поддержка создания корпоративных ресурсов системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами информационно-коммуникационных технологий, инициатив и новаций. В качестве такого регулятора и координатора в системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ в настоящее время предлагается такая структура, создаваемая в рамках проектов. Эта структура, по существу, призвана вырабатывать и транслировать нормы системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ, определяющие: –развитие информационно-методической среды (как образовательной среды повышения квалификации педагогов в области ИКТ); –характеристики образовательного процесса, осуществляемого, в том числе на основе технологий дистанционного обучения, управленческую поддержку в системы повышения квалификации педагогических кадров, обеспечивающей освоение педагогами ИКТ. Цель:внедрение новых ИКТ и инновационных методов обучения в традиционный образовательный процесс, совершенствование профессиональной компетентности педагогических кадров системы образования посредством ИКТ. Характерной чертой современного общества является быстрые темпы процесса информатизации, связанные с самым широким проникновением

информационных технологий в массовую коммуникацию, возрастанием их влияния на формирование личности и межличностные отношения. Информатизация образования как компонент информатизации общества невозможна без соответствующей подготовки и переподготовки педагогических кадров. Каждый учитель, как нам кажется, должен сам решить, в каком качестве, в каком объеме и для каких целей могут использованы информационной технологии в учебном процессе. Но для того, чтобы ответить на эти вопросы педагог обязан владеть основами работы на компьютере, а также иметь доступ к информационному образовательному пространству и уметь его использовать.Мультимедийные возможности компьютера могут качественно изменить сам процесс обучения.Учитель обязан овладеть такими информационными ресурсами, как мультимедийные программы. Необходимо отметить, что учащиеся уже используют и Интернет-пространство, и мультимедийные программы в процессе своего обучения, опережая учителей. Учитель должен стать для учащихся проводником в освоении информационного гиперпространства и обучать детей эффективно использовать информационные ресурсы для своего образования.Поэтому освоение преподавателями информационных технологий является приоритетным и определяющим направлением для процесса информатизации образования. Новые информационные технологии пронизывают все учебные предметы и профориентационной подготовке учащихся в условиях рыночной экономики.Поэтому должна сформироваться информационную культуру у преподавателей, независимо от предметной области. И в этом плане повышается значимость института повышения квалификации работников образования, где их знакомят с возможностями средств информационных технологий, но после курсов эти учителя на практике не очень эффективно используют ИКТ в профессиональной деятельности, так как их подготовка в данной области остается во многом фрагментарной и не охватывает всех видов педагогической деятельности и по компьютерному моделированию разных направлений профессиональной деятельности. С быстрым темпом развития типов компьютерной техники и научно-технического прогресса в области информатизации образования непрерывно меняются содержания курса информатики.Поэтому мы не успеваем подготовить преподавателей на должном уровне. Ученики могут работать современными программными пакетами. А учителя не могут. Отсюда вытекает противоречивость.Для решения данной проблемы рекомендуем проект по совершенствованию подготовки и переподготовки кадров в области использования ИКТ.

Современная цивилизация вступила в эпоху информатизации–период своего развития, направленный на обеспечение полного использования достоверного, исчерпывающего и своевременного знания во всех общественно значимых областях человеческой деятельности. Одной из основных закономерностей современного этапа развития общества является ускоренное развитие и широкое внедрение новых, высокоэффективных, информационных технологий. Сегодня учитель как субъект педагогического процесса является главным действующим лицом любых преобразований в системе образования. Процессы кардинальных преобразований школы и общества требуют от учителя переориентации его сознания на гуманистические ценности, адекватные новой парадигме образования. Современной школе нужен новый тип педагога, компетентного специалиста в области предметного обучения, владеющего новыми технологиями обучения и развития творческих способностей. Это одновременно и педагог, и психолог и технолог учебновоспитательного процесса, способный создавать развивающее образовательное пространство для проявления безграничных возможностей ребенка. Этим и определяется функциональная грамотность учителя. Современные средства вычислительной техники, обеспечивающие информационные процессы, представляют собой достаточно сложные по использованию целостные технологические системы. По этой причине изучение и использование современных ИКТ педагогами представляет достаточно сложный процесс переподготовки и повышения их квалификации. Решение поставленной задачи с успехом реализуется в гибкой интегрированной системе подготовки и переподготовки кадров с ИКТ.Она основана на возобновляющемся обучении, которой акцент делается на индивидуальное развитие, самостоятельное обучение. В основу такой системы обучения слушателей положены принципы дифференциации и индивидуализации. Организация курсовой подготовки в институте предполагает взаимосвязь всех его составляющих: содержания образования, психолого-педагогического мониторинга, которые, в свою очередь, определяют характер и содержание информационных технологии обучения. Содержание подготовки и повышения квалификации определяется научно-методическим и информационным обеспечением, инструментарием практической реализации которого являются различные банки: программно-педагогических средств, педагогической информации, передового педагогического опыта,учебных программ, видеофильмов и пособий и др.Банк программнопедагогических средств включает в себя сотни пакетов по различным предметным областям.

Подготовка педагогов–это ключ к успеху в деле информатизации обучения и должна обеспечиваться всеми необходимыми ресурсами в первую очередь. Просто преподавателю физики, математики, химии и других учебных предметов осуществлять компьютеризацию учебного процесса очень трудно, для этого необходима систематическая подготовка по использованию информационной технологии в обучении.Новая технология побудит учителя расширить диапазон своих знаний и умений, и предоставит в его распоряжение больше возможностей для творчества и в целом важные элементы педагогического мастерства, такие как планирование, оценка, мотивирование, внимательное отношение к учащимися и др. На первых порах педагогов, которые пользуются средствами ИКТ, даже при соответствующем уровне подготовки, неизбежно ожидают трудности, начиная с выявления простых неисправностей оборудования и кончая сложными проблемами, связанными с пониманием характеристик пакетами мультимедийных обучающих программ, электронных учебников или современной аппаратной системы. На первом этапе курсовых мероприятий в нашем институте все формы подготовки педагогических кадров ориентировались исключительно на обеспечение компьютерной грамотности, а в настоящее время–педагогическое освоение ИКТ: педагоги всех специальностей должны использовать в процессе преподавания учебных предметов различные прикладные программные средства. Используя современные технические возможности (локально-вычислительные сети, сервера данных, Интернет, электронная почта) можно значительно облегчить и ускорить процесс взаимодействия школ и вышестоящих инстанций.При этом можно учесть опыт других ведомоств, имеющих опыт работы в этой сфере. Например, налоговая отчетность, передаваемая

в электронном виде значительно затраты и облегчила работу бухгалтеров и налоговых инспекторов. Эффективность информационных систем определяется, в конечном итоге, пользователем, его умением работать с информацией и с этими технологиями, осознанная необходимость их использования в своей повседневной и профессиональной деятельности. Из этого следует, что необходимо готовить будущих членов нашего общества способными принимать самостоятельные решения, добывать информацию и проводить ее анализ, то есть осуществлять творческий подход в своей деятельности. Литература 1.Альмухамбетов Б.А.История становления и тенденции развития системы повышения квалификации педагогических кадров в Казахстане: автореф...д.п.н. – Алматы, 2002. 2.Балыкбаев Т.О. Информационно-образовательная среда в учебном процессе высшего учебного заведения //Вестник МГПУ. Серия информатика и информатизация образования. М.: МГПУ – 2007.- №1 (8). 3.Гаевская Е.Т. Развитие информационнометодических умений и навыков педагогов средствами видеокомпьютерного банка педагогических данных: дисс...к.п.н. – Алматы, 1996. 4. Жайтапова А.А. Научно-методические обеспечение профессионального роста учителей на этапе перехода к модели образования, ориентированного на результат. -Алматы: 2004. 5.Галимжанова М.А.Информационнокоммуникационные технологии с системе повышения квалификации работников образования //Менеджмент в образовании. –Алматы:2009.-№4.-С. 158-162.

РЕШЕНИЕ АКТУАЛЬНЫХ ПРОБЛЕМ РУКОВОДИТЕЛЕЙ ШКОЛЫ В СИСТЕМЕ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ Измуханбетова София Салахиденовна Директор ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Западно –Казахстанской области, кандидат педагогических наук

Новая парадигма образования обусловлена изменениями общемировоззренческих представлений о человеке и его сущности. Суть этих новых общемировоззренческих изменений характеризуется переносом акцентов от приоритетности «количества» к приоритетности «качества» во все сферах человеческой деятельности и даёт основание утверждать, что человечество переходит в новую эпоху. Основной вектор развития образования как системы связан с расширением возможностей образовательного пространства, представляющего свободу выбора для максимального раскрытия возможностей человека и его самоопределения. В связи с этим всё отчётливее осознаётся то обстоятельство, что в современном, непрерывно меняющемся мире, появляются новые требования к человеку, как к личности, способной творить себя, окружающий мир, адекватным образом справляясь с жизненными преградами и умеющей быть нацеленной на успех в достижении жизненных результатов. Мы видим, что другими стали дети: современные школьники имеют разносторонние интересы, увлечения. Сегодня им требуются не только глубокие знания, но и самостоятельность, изобретательность, умение решать различного рода проблемы. Именно поэтому современная школа должна сделать ставку на создание ситуации успеха, условий для разностороннего развития учащихся, приобщения их к опыту созидательной жизни. Встречаясь с директорами школы, мы понимаем, что в сегодняшней школе изменилось многое. Что же является самой насущной проблемой в работе директора школы? Проблема первая. Как сохранить в школе творческую атмосферу? Творческая атмосфера педагогического коллектива–это общее дело,интересы, взаимоуважение, ориентация на настрой коллектива, умение владеть собой. Творческую атмосферу определяет состав педагогического коллектива и психологическая совместимость участников учебного процесса, общность творческих интересов, но самым важным, мы убеждены, является наличие творческой идеи, которая объединяет педагогический коллектив. Решению данной проблемы способствует работа с базовыми школами, директора которых принимают активное участие в организации выездных практических семинаров. Задача кураторов, организующих семина - привлечь к его организации не только завучей, учителей, но и директоров. Участие

директоров в семинарах способствует проведению их (семинаров) на высоком методическом уровне, сплочению педагогического коллектива, поддержке творческой атмосферы в школах.Директоров школы мы считаем созидателями, хранителями педагогического сообщества. Проблема вторая. В настоящее время очень важно правильно оценить то, что было создано предшественниками. Директорам школ (особенно начинающим) важно иметь чутьё на значимость и актуальность тех или иных идей, ценностей, норм, представлений, бытующих в педагогическом коллективе. От этого зависит и лично их успех в конкретных школах, и развитие образования в целом. Как молодым руководителям школ помочь открыть в себе способность видеть смену этих идей в контексте эволюции педагогики? Одно из решений этой проблемы - формирование педагогического умения у руководителей школы признавать лидерство лучших учителей. Лицо коллектива в большей мере определяется наличием в нём педагогов, которые задают тон, служат вдохновляющим образцом не только для коллег, но и для родителей. Важнейшей задачей директора школы является вырастить не одиночек-лидеров, а коллектив лидеров. Как это реализуется на практике в системе повышения квалификации? Встречаясь с директорами школ на межкурсовых мероприятиях или на краткосрочных курсах в качестве предметников, мы предлагаем написать эссе « Лучший учитель моей школы», «Учителя, которыми я дорожу», не всегда эта работа получается, но по её завершении совсем другими глазами смотрит директор на своих лучших учителей.Вторым решением данной проблемы мы считаем создание в школах социокультурного образовательного пространства. Наша задача-создать необходимые психологопедагогические условия, мотивирующие руководителей школы объединять учителей общей идеей. Актуальны мысли А.С.Макаренко о педагогическом коллективе: «Лучше иметь пять слабых воспитателей, объединённых в коллектив, воодушевлённых одной мыслью, одним принципом, одним стилем и работающих едино, чем десять хороших воспитателей, которые работают все в одиночку, как кто хочет». Проблема третья. Недостаточно профессиональных знаний и умений, помогающих молодым директорам, поддерживать, выращивать

гармоничные отношения в педагогическом коллективе. Мы твёрдо убеждены в том, что творческая атмосфера в педагогическом коллективе помогает предупреждать эмоциональное выгорание педагогов. Обычно участие в тренингах, выездных семинарах в рамках курсов повышения квалификации становится сильным стимулом для преодоления рутины и выгорания. Именно эти мероприятия сглаживают так называемую профессиональную деформацию личности (когда в каждом ученике педагог видит нарушителя дисциплины). Преподавателями разработан лекционный модуль «Профилактика эмоционального выгорания педагогов», включающий лекции, тренинги, практические занятия. С содержанием этого модуля знакомятся слушатели краткосрочных курсов, в том числе и директора. Ещё один важный момент в налаживании гармоничных отношений в педагогическом коллективе–это конструктивная оценка. Директор обязан замечать успех каждого педагога в своём коллективе. Взрослые педагоги, как и ученики, нуждаются в том, чтобы их работу кто-то оценил–это не обязательная рейтинговая оценка, действеннее порою доброе слово, адресованное педагогу руководителем школы. Проблема четвёртая. Директор должен дойти до каждого педагога, хотя не каждый директор владеет знаниями психологии. Качественное управление людьми невозможно без дифференциации заданий в соответствии с индивидуальными склонностями. Одни педагоги нуждаются в строгом контроле, другие–в большей свободе и не терпят надзора, а третьи прекрасно работают на самоконтроле. Чтобы руководители школы могли подойти к каждому педагогу с учётом его индивидуальных особенностей, преподавателями филиала разработан лекционный модуль «Обучение с учётом темперамента». Тематика модуля предоставляет несомненный интерес не только для педагогов, но и для директоров. Проблема пятая. Не каждый руководитель школы умеет сочетать управленческие и педагогические функции. Солидарна с мнением В.А. Сухомлинского, который утверждал, что для того чтобы быть хорошим директором, нужно стремиться стать хорошим педагогом, хорошим воспитателем детей. Учитывая данное обстоятельство, на выездных практических семинарах кураторы краткосрочных курсов организуют директорские уроки, помогая директорам соответствовать требованиям времени.

«Увлекающийся практикой без науки-словно кормчий, ступающий на корабль без компаса»,сказал Леонардо да Винчи. И, возможно, в ближайшее время руководители школ станут повсеместно применять более широко и системно достижения инновационной педагогики, основанные на гуманистической образовательной парадигме, что сделает школу действительно важнейшим социальным институтом. Вполне закономерен вопрос, а так ли необходим современным школам директор? История педагогики знает школы, где формальнофункциональная роль директора была сведена к минимуму.Это были свободные школы (например, несколько таких школ действовало в Англии, и общество не отторгало возможность такого решения). Решались же в этих школах проблемы управления следующим образом.Педагоги выдвигали на роль директора кого-либо из педагогического коллектива по очереди, сроком на один год, и избранный добросовестно выполнял функции представительства и подготовки минимальной отчетности перед вышестоящим инспектором. И всё же роль директора в современном образовании значительна. Директор школы играет ключевую роль в формировании среды профессионального становления педагога, поскольку в его компетенцию входит: - создание психологически комфортных условий для профессиональной деятельности начинающего педагога, а также для всего педагогического коллектива; -оказание молодому специалисту всесторонней (педагогической, психологической, методической и т. д.) помощи при решении вопросов, возникающих в процессе работы; - привлечение начинающего учителя к решению задач развития школы, реализации программ, проектов на основе сотрудничества и педагогического сотворчества; -обеспечение условий профессионального роста каждого учителя с учетом адекватно оцененного уровня его профессиональной компетентности, а также запросов, интересов, потребностей самого педагога. При всей огромной совокупности не решенных в образовании проблем, проблема руководителя школы для всех нас остаётся приоритетной.

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КАДРЛАРДЫҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК БАҒЫТТАРЫ Сарсенова Нұрзила Сарсенқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор

Отандық дәстүр мен әлемдік тәжірибені негізге ала отырып, мемлекеттік саясаттың білім беру саласы алдына қойған міндеттердің бірі–білім беру ісін мазмұны мен құрылымы жағынан жаңарту. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына ену стратегиясы Қазақстанның шын мәніндегі бәсекеге қабілеттілігін қамсыздандыру мүмкіндігін беретін маңызды құралдардың бірі ретінде білім беру саласын реформалау басты назарда.Әлеуметтік модернизациялау бағдарламасы негізінде жаңа әлеуметтік саясатты басшылыққа алып, білім беру үрдісін модернизациялау, барлық білім саласын толық компьютрлендіру, мульти-медиа сыныптарын жабдықтауды аяқтау, интерактивті тақталармен толық қамтамасыз ету, 12-жылдық білім беруді 2027 жылы толық аяқтау, «өмір бойы білім алу» ұстанымын басшылыққа алу, кәсіптік-техникалық білім беру мен біліктілікті көтеру жүйесін білім мен ғылымды ұштастыра отырып жетілдіру сияқты аса маңызды міндеттер бізге көп жауапкершілік жүктеп отыр. Сонымен бірге, Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясының бірі осы заманғы ғылымды дамыту болып табылады. Бүгінгі күні әлемдік қауымдастық қатарына өзіне лайық орнын белгілеген біздің мемлекетіміз үшін, қазіргі демократиялық қоғамға сай өзіндік көзқарасы, саяси түсінігі бар, білімді әрі жоғары білікті жас ұрпақты тәрбиелеу басты қажеттілік болып отыр. Білім беру жүйесін тиімді басқару мен сапалы оқытуды қамтамасыз ету үшін мектептің, жергілікті қауымдастықтың, әлеуметтік әріптестер мен мемлекеттік басқару органдарының қызметін жүйелеудің маңыздығы аса зор. Айталық, мемлекет ел экономикасының қарқынды дамуы мен қазақстандық білім беру жүйесінің тиімділігін қамтамасыз етуді; әлемдік кеңістіктегі адами капиталдың бәсекеге қабілеттілігін арттыруды; халықаралық рейтингтегі көрсеткіштерді жақсартуды;бала тәрбиесіндегі ата-аналар жауапкершілігін жетілдіруді қамтамасыз етсе, атааналар білім беру ұйымдарын таңдау мүмкіндігіне; қорғаншылық кеңестері арқылы білімді басқаруға араласуға; баланың табыстары туралы ата-ана білім беру байланысы арқылы қашықтан ақпарат алуға құқылы болады. Ал педагогтар педагог мәртебесін арттыруды;жалақыны экономикадағы орташа деңгейге жеткізуді; қызметтік өсу жүйесін енгізуді;

қызметтің барлық кезеңінде кәсіби біліктілікті, оның ішінде шетелде дамытуды талап ете алады. Білім алушыларға барлығына бірдей сапалы білімге қол жеткізуге; үздік білім беру ресурстары мен технологияларын пайдалануға; коммуникативтік және кәсіби біліктілікті дамытуға мүмкіндік жасалады деген пікірдеміз. Қазіргі заман жағдайында біліктілікті арттыру жүйесін ақпараттандыру педагогикалық кадрларды дайындаудағы басым бағыттардың бірі болып табылады. Оның дәлелі ретінде, қазіргі кездегі әдістеме кабинеттері компьютерлік техникамен жарақтандырылып, жалпы жергілікті желіге қосылғандығын атауға болады. Бүгінгі таңдағы білім беру ісінде ілгерілей дамудың қоғам өсіп өркендеуінде ғана емес, әр адам үшін де шешуші мәні бар.Табысқа жеткісі келген, уақыт сұранысына сай болғысы келген адам өмір сүріп отырған қоғам талабына жауап беретіндей білім алуы қажет.Осы заманғы қоғам дегеніміз қарқынды дамып отыратын орта, онда әлемдегі игілікті істерге елгезек, ізгілікке жаны құштар, шынайы өмірдің әрін кіргізуге қашанда әзір тұратын тұлғаның алар орны айрықша. Қазіргі заман мектептері осындай адамдарды тәрбиелеп шығаруды мақсат тұтады. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесінің жай-күйіне терең талдау жасалып, жедел өзгеріп тұратын әлем және ақпарат легінің ұлғаюуы жағдайында іргелі ғылыми-жаратылыстану пәндік білімі міндетті,бірақ ол білім берудің жеткілікті нысанасы болып табылмайтындығы айтылды. Онда бүгінгі уақыт талабына сай білім алушылар Қазақстандық білім беру жүйесі бағыт алған білімнің, дағды-білікті жиынтығын меңгеріп қана қоймауы тиіс екендігі, олардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы түрде қатысу үшін (құзыреттілік) ақпаратты өз бетінше табу, талдау, құрылымдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіруі әлдеқайда маңызды да күрделі екендігі айтылады. Оқушы тұлғасына бағытталған білім беру адамның белсенділігін, шығармашылық қабілетін, әлеуметтік жауапкершілігін, өмірде өз білімін іске асыру мүмкіндігін дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады. Мұғалімнің кәсіби әрі ғылыми-әдістемелік даму деңгейіне, тұлғалық қажеттілігі мен сұранысына негізделе отырып, инновациялық

мектептерге қойылатын талаптарға сай әдіснамалық ұйымдастырылатын басқару жүйесі нәтижелі болатыны белгілі. Ғылыми-жаратылыстану бағытында кәсіби оқыту үрдісін ұйымдастыру–қызметтік бөлік арқылы мұғалімді кәсіби әрі зерттеуші тұлға қалыптастыру деп қарастырамыз. Мектептегі химиябиология пәндері мұғалімі өз шәкіртімен бірге толық зерттеу жұмыстарын жүргізуіне жеткілікті жағдайда мүмкіндік ала алмай отырғаны шындық. Айталық, химия-биология пәндері бойынша қызықты химиялық тәжірибелерді таныстыратын және оны көпшілік алдында жасай білуге оқушыларды дағдыландыратын сарамандық сабақтар (лабораториялық), тәжірибезертхана жұмыстарын өткізуге қажетті приборлар, әртүрлі ерітінділер, басқа да керек заттармен жабдықтау мәселелері жолға қойылса, пәннің берілу мазмұны артары сөзсіз. Жаратылыстану бағытындағы сынақтәжірибелердің теориялық материалдармен өзара байланысының болуы–оқушылардың мамандық таңдауына көмектесетіндей, оның функциональдық сауаттылық қажеттілігін өтейтіндей деңгейіне бағыт алуы, оқушы бойындағы қабілетті ұштау, оған дұрыс бағыт сілтеу болып табылады. Қазақстандық білім берудің келешегі, сөз жоқ, оның дамуына бағыт беруге байланысты. Бұл бірінші кезекте, ізгілікті педагогикалық ойлауды қалыптастыруға, дүниетанымдық ұстанымды байытуға, мұғалімнің жеке тұлғалық және кәсіптік қасиеттерін жетілдіруге, шығармашылық белсенділікке ынталандыруға бағытталған жүйесінің қызметі. Педагогтар біліктілігін арттыру жүйесіндегі қазіргі заманғы үрдістер педагогтардың біліктілігін арттыруда дағдыланған тәсілге, олардың жалпы талаптары мен нақты қажеттіліктерін ескеруге шығармашылық әлеуетті дамытуды бағдарлауға, курстық даярлау мен қайта даярлаудың белсенді түрлерінің әр алуандығына басымдылық берілетіндігімен сипатталады. Аталғандардың барлығы да педагогтың кәсіптік құзыреттілігін барынша тиімді жоғарылатып, жетілдіруге мүмкіндік беретін мотивациясы.

Педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесін ізгілендіру ең алдымен, тыңдаушыларда білімнің ізгілік құндылықтарын қалыптастыруға бағдар беруді, білім берудің мақсаттары, қағидалары, мазмұны, технологиясы мен ұйымдастырылуы туралы тың ойларды білдіреді. Біздің ойымызша, кадрлардың біліктілігін арттырудағы ықпалдастықты тек педагогикалық ішкі пәнаралық байланыстарды орнату есебінен біліктілікті арттырудың мазмұндық тұтастығына қол жеткізуге болады. Осындай білім берудің нәтижесінде оқытушылар ойлауын біртұтас ету дамиды, бұл өз кезегінде білім өрісін кеңейіп, әр қилы ғылым саласы тоғысуында жұмыс істей білуге, қабылданатын шешімдер салдарын алдын ала көре білуге, олардың кәсіптік біліктілігін дамытуына жағдай жасайды. Педагог кадрлардың біліктілігін көтеру жүйесінде негізгі бағыттардың бірі-ғылыми-әдістемелік жұмыс. Ғылыми-әдістемелік жұмыс–мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру жүйесінде ғылым мен білімді кіріктіру, оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру және оны әдістемелік жағынан қамтамасыз ету, жаңа технологияларды дайындап оқу үрдісіне ендіру, мұғалімдердің біліктілігін жан-жақты жетілдіру мақсатында жүргізіледі.Бұл жұмыстың мазмұнына берер ұсыныстарымыз: *Білім беру бағдарламаларын ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз ету, техникалық жабдықтауларды өз дәрежесінде жетілдіруге ықпал жасау; *Білім беру үрдісінде қолданылатын технологияларды, әдістерді жетілдіру, жаңа технологияларды дайындап оқу үрдісіне ендіруді жалғастыру; *Жеке пән мұғалімдеріне арналған дидактикалық материалдарды дайындауды дамыту; *«Ғылым негіздері» модулі бойынша мұғалімдердің ғылыми-әдістемелік білім деңгейлерін бағалаудың қорытындысын дайындау;

 12 жылдық білім беру  ӘӨЖ 412. 56:23 12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР Тойганбекова Шынар Малибаевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы, педагогика ғылымдарының кандидаты, ассоц.профессор

Бүгінде жаһандану заманында жас ұрпаққа әлемдік стандартқа сай білім беру мәселесі республикада ғылыми-педагогикалық тұрғыда ізденіспен әлемдік жинақталған тәжірибеге,Отандық қол жеткен табыстарды саралай отырып, ұлттық ерекшеліктерді ескере,оқыту мен тәрбиелеуді жаңаша ұйымдастыруымен көкейкесті мәселе болып отыр. Жас ұрпаққа білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп тәрбиелеу–біздің басты міндетіміз.Осы міндеттерді өрістету мақсатында білім беру саласында да елеулі әрі ауқымды өзгерістер болып жатыр. Осы мақсатта мемлекетіміздің білім сапасын арттыратын түрлі құжаттар, бағдарламалар енгізілуде. Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесін реформалаудың басым бағыттары айқын көрсетілген. Білімді реформалаудың басты міндеті–мемлекеттік білім беру жүйесін үздік үлгіге сәйкес деңгейіне көтеру.Білім беруді жаңарту– үнемі алға қарай ұмтылу мен дамыту үрдісі, бұл білім беруде кезең-кезеңімен өтетін және алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданатын өзгерістер. Сонымен қатар білім беруді жаңарту үрдісі салт-дәстүрді, мәдени мұраны, жалпы ұлттық құндылықтарды сақтауды талап етеді. Қазақстан қоғамындағы өзекті мәселелердің бірі өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, ой-өрісінің кеңдігі, жоғары кәсіби деңгейлі сауаттылық, танымдық әрекетке қызығушылығының басымдылығы. Қоғам сұранысынан туындап отырған талапқа сәйкес оқушының ой-өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану біліктілігін арттыру, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден бір жолы 12 жылдық білім беруге көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеуде. Республикамызда 12 жылдық білім беруге көшуге дайындық жұмыстары жан-жақты талқылануда. Мұндағы басты ұстаным–тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты зерттеп, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде

еліміздің әлеуметтік өркениетке негізделген білім саясатындағы стратегиялық мақсатын жүзеге асыру. 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу – қоғамдағы елеулі өзгерістер мен адамдар арасындағы қарымқатынас құралдарының қарыштап дамуына байланысты жаңа адамды қалыптастыруды көздеген заман талабы. Әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын қамтитын жаңа білім мазмұны шынайы жарыс, адал бәсекеге қабілетті адам тәрбиелеуді қамтамасыз етуге тиіс. Сондықтан да 12 жылдық оқытуға біртіндеп көшуді жүзеге асыру – оның қажеттілігі мен тиімділігін әр педагогтың, әр ата-ананың сапалы түрде түсінуін және белсенді түрде араласуына мүмкіндік беруді қажет ететін үрдіс. 12 жылдық мектептің басты ерекшелігі: -ұлттық құндылықтарды балалардың бойына сіңіру арқылы оның жан-жақты дамуына; -өз пікірі мен ойын ашық жеткізуіне; -адамға табиғатынан берілген шығармашылық қабілетін толық іске асыруына; -әр елдің экономикалық мәдени, саяси өміріне белсенді араласуына мүмкіндік беру. 12 жылдық мектепке өтудегі жалпы орта білім берудің мақсаты-әлемдік білім беру стандартына сәйкес келетін білім берудің жоғарғы сапасын қамтамасыз ету, өзін- өзі тәрбиелеу, өздігінен білім алуға, өзін-өзі тануға, өзін-өзі дамытуға және кәсіптік білім беру бағдарламалырын меңгеруге дайын, жеке және қоғамдық мүдделерді үйлестіре білетін жанжақты мәдениетті, шығармашыл тұлғаны қалыптастыру көзделген. 12 жылдық білім беруде оқушы тек білім алушы ғана емес, оқушы – ізденуші, зерттеуші, басқарушы, кеңесші, үйлестіруші дербес тұлға. Оқушылардың танымдық-шығармашылық ізденісін тиімді ұйымдастыру үшін оқу материалдары арқылы оқушы білімін тереңдетіп, ғылымға құштарлығын ояту керек.Табиғи жаратылыс болмысына сай оқушының іскерлік дағдысын қалыптастырып, іздену мүмкіндігін дамытатын ұстаз болып табылады. 12 жылдық білім беру жүйесінде әр мұғалім мынадай міндеттерді жадында сақтауы тиіс: -12 жылдық оқытудың маңыздылығы,оның құрылымы, мазмұны, әдістері мен өзгерістері баланың, мектептің және қоғамның жағдайын жақсартуға бағытталғанын түйсіну;

-12 жылдық оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін білу және орынды қолдану шеберлігін меңгеру; -Бала мектеп үшін емес, мектеп бала үшін қызмет ететінін ұғыну; -Баға құнды емес, бала құнды екенін жадында ұстау; -Әр сабақта баланың ерекше қасиетін аша түсуге қол жеткізу; -Баланың ықыласын, қызығушылығын, шығармашылық қасиетін оята білу; -Біліммен қаруландыра отырып, проблеманы шешуге үйрету; Сондықтан қазіргі заманғы оқыту технологияларына келесі талаптар қойылады.: -мақсаттың уақыт талабына сай болуы; -технологияның оқытушыға да, оқушыға да пайдалануға ыңғайлы болуы; -технологиялық құралдар мен дидактикалық материалды бірге пайдалану мүмкіндігінің болуы; -оқу іс-әрекетінің нәтижесінің жоғары сапалы болуы; -оқу материалын толық қабылдау мүмкіндігінің болуы; -оқу процесінде қарым - қатынастың еркін болуы; оның үнемі жетілдіріп, толықтырылып отыру мүмкіндігінің болуы. Он екі жылдық білім берудегі жаңа технологиялар Оқытудың іске асыру тәсілдерінің бірі–жобалар әдісі, өзінің дидактикалық негізі бойынша шынайы өмірде, тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін қабілеттерді қалыптастыруды көздейтін, білім берудегі құзыреттілік тәсілді қолданатын технология. Оқу процесінде ойын технологиясы ерекше орын алады.Ойын технологиясын қолдану–оқушының оқудағы танымдық іс-әрекетін және оның қалыпсыз жағдайларда өз білімін қолдануға мүмкіндік береді. Дамыта оқыту технологиясы–шығармашылық ойлауға бағытталған. Бұл технологияның ерекшелігі: оқығанын пікірталасқа салу;сабақ құрылымының тиімділігі;дидактикалық ойындар;өзіндік іс-әрекет қарқындылығы; сабақта әр оқушыға өзін-өзі көрсетуге мүмкіндік беретін педагогикалық жағдай құру. Коммуникативті оқыту технологиясы–сабақта диалогтық және монологтық оқытудағы жағдайды жасайды. Коммуникативтік әдіс оқушының танымдық оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың негізгі құралы болып табылады. Коммуникативтік әдісті қолдану кезінде қарым-қатынас дағдысы тұлғаның адамгершілік қасиеті, өзінің ортақ мақсаты, тілегіне бағына білуін қалыптастырады. Қазіргі заманғы білім берудің басты мақсаты– шығармашыл ойлау қабілетіне ие, белсенді, ізденімпаз оқушы тұлғасын қалыптастыру. Осы тұрғыдан алғанда түрлі ғылыми міндеттерді дәстүрлі емес әдістермен шешудің жолы ретінде проблемалық оқыту жүйесі қолданылады. Проблемалық оқыту оқытудың әдістәсілдерін қолдана отырып білімді шығармашылық тұрғыдан меңгеруге негізделеді. Сабақтың проблемалық құрылымы олардың ерекше

ұйымдастырылуын талап етеді, ал мұның өзі оқытудың таңдалынған әдіс-тәсілдерінен көрініс табады.Бұл технологияның артықшылығына– оқушының өзіндік шығармашылық іс-әрекеті негізінде білімді өз бетімен меңгеру мүмкіндіктері, соның ішінде оқу еңбегіне деген жоғары қызығушылығының, жемісті ойлау қабілеттерінің дамуы жатады. Интерактивті оқыту әдістерін оқыту процесінде пайдалану оқушылардың мынадай қабілеттерін дамытады: өзінің жеке көзқарасын қалыптастырып, оны жеткізе, қорғай алуы, басқа адам көзқарасын сыйлай білуі, оқу материалын толық білуге, оқу материалына шығармашылықпен қарауға, үлкен аудитория алдында өз көзқарасын дәлелді түрде жеткізуі, жинақталған ақпаратты анализ жасай алуы, ақпаратпен жеке жұмыс істей алуы, өзінің жеке бағытын көрсете алуы, өзінің білім мен біліктерін өмірдің түрлі ситуацияларында пайдалану арқылы дамытуы –«өзектендіруі». Білім беру тәжірибесінде «Оқушыны қалай оқыту керек?» деген мәселені кез келген ұстаз алдына қояды. Оқытудың жолын іздейді. Нәтижеге бағытталған білім моделінің әлемдік тәжірибесіне сүйенеді.Ұлттық болмысы материалдық-техникалық базасына сай өзіндік оқыту моделін құрады.Әлемдік сапа деңгейіндегі білім беруде ұрпағының жаңаша ойлау, жаңаша дүниетанымын қалыптастыру жолын қарастыруда. Осы жолда оқытудың инновациялық технологиялары:Кабуштың технологиясын, Жанпейісованың «Модульдік оқытуын»,Қараевтің «Оқытудың үшөлшемді әдістемелік жүйесін», «Сатылай комплексті талдау технологияларын» пайдалану арқылы көптеген мұғалімдер нәтижелі білім беруде.Жоғарыда көрсетілген барлық технологияларды орынды шеберлікпен қолдана білсе, үлкен нәтижеге жетуге болатынын және жоғары дидактикалық жетістіктерді байқауға болатыны анық. 12 жылдық білім беру жағдайында мұғалім әрбір технологияны өзіндік әдіс-тәсілдермен ерекшелендіріп, өз өмірлік және педагогикалық тәжірибесін пайдаланып, балаларды бірлескен ісәрекеттерге тартудың әр алуан түрлі әдістерін, өз бойында бар мүмкіндіктерін жүзеге асыруды ықпал етсе, оқушының мінез-құлқында–мінезі, темпераменті, талабы, көзқарасы, талғамы байқалып, үнемі өзін-өзі үйретуі, өзін-өзі тәрбиелеуі, өзін-өзі дамытуы, өзін үнемі жетілдіріп отыруын талап етеді. Технологиялық жүйелілікті сақтай отырып, қазіргі сабаққа қойылатын талаптарды қатаң ескерген мұғалім, оқушылар шығармашылығын арттырып, білім бәсекелестігіне дұрыс бағыт-бағдар бере алады. 12 жылдық оқытудағы басты мақсаты: қарқынды дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті; өзін-өзі дамытуға; өз ойын еркін айта білуге; өз қалауымен қоғам талабына сай өзін көрсете білуге бейім;

жоғары білімді шығармашыл дамыған тұлғаны қалыптастыру. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезінде оқу-білімнің,соның ішінде болашағымызбүгінгі мектеп оқушысының білімі мен тәрбиесі маңызды мәселе. Еліміздің әлеуметтік экономикасының дамуына өзіндік үлес қоса алатын, өзіндік ой-пікірі бар, жан-жақты дамыған, білімді де білікті тұлғаны дайындап, тәрбиелеу-аса құрметті қоғамдық міндет.Себебі, ел тұтқасын жан-жақты білімді ұрпақ ұстанған шақта ғана өркениет алға дамымақ.. Жас ұрпаққа білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп тәрбиелеу-әр ұстаздың, әрбір мектептің ең қасиетті міндеті. Осы міндеттерді орындау мақсатында білім беру саласында да елеулі әрі ауқымды өзгерістер өрістеуде. Осы мақсатта мемлекетіміздің білім сапасын арттыратын түрлі құжаттар қабылданып, бағдарламалар енгізілуде. Білім беруді жаңарту–үнемі алға қарай ұмтылу мен дамыту үрдісі, бұл білім беруде кезең-кезеңімен өтетін және алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданатын өзгерістер.Сонымен қатар білім беруді жаңарту үрдісі салт-дәстүрді, мәдени мұраны, жалпы ұлттық құндылықтарды көздің қарашығындай сақтауды талап ететін тұрақты жүйелерден тұрады. Сондықтан да 12 жылдық оқытуға көшуді жүзеге асыру–оның қажеттілігі мен тиімділігін әр педагогтың, әр ата-ананың саналы түрде түсінуін, қабылдауы мен оған белсенді түрде араласуына мүмкіндік беруді, асқан ұқыптылық пен сезімталдықты қажет ететін үрдіс. Баланы айналаны өз бетімен танып білуге деген табиғи ұмтылысы негізінде құрылған оқытудағы зерттеу тәсілін пайдалану ерекше орын алады. Зерттеуге оқытудың басты мақсаты-адамзат мәдениетінің кез-келген саласындағы іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін баланың өз бетімен, шығармашылықпен, меңгеру қабілеті мен дайындығын қалыптастыру. Бала оқытуда зерттеу тәсілін қолданудың қажеттілігі бала болмысының білмекке құмарлығымен, оның қоршаған дүниені зерделеуге деген қызығушылығымен түсіндіріледі. Оқушылардың өзіндік зерттеулері, олардың жеке қажеттіліктері сұраныстарын қанағаттандыруға септігін тигізеді. Сонымен қатар, өзіндік зерттеулер интеллектуалды және шығармашылық қабілеттерді, ойлау және зерттеу біліктерін дамытуға мүмкіндік береді. Өзіндік зерттеулердің көмегімен оқушылар дүниені тани келе, өздері үшін жаңа білімдерді дайын күйде алмай, өз бетімен ашады. Зерттеушілік жұмыс балалардың өз қызығушылығынан басталады. Оқытудың іске асыру тәсілдерінің бірі-жобалар әдісі, өзінің дидактикалық негізі бойынша шынайы өмірде, тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін қабілеттерді қалыптастыруды көздейтін, білім берудегі құзіреттілік тәсілді қолдайтын технология. 12 жылдық білім беру технологияларының ерекшелік жағы ол жеке тұлғалық қасиеттерге

бағдарланған оқыту, проблемалық бағытқа және шығармашылық сипатқа ие, оның басты бағдарыбілім беру, жаңа дүниені ашу мен іздену арқылы білімді іс жүзінде қолдану; баланың жалпы және арнайы қабілеттерін дамыту, білім біліктерді игеру мүмкіндіктерімен оларды қолдану жолдарын көрсетеді.

Қазіргі кездегі баланың интеллектісіне, дербес ойлауын дамытуға бағытталған, өз бетімен ізденуге даярлайтын жеке жұмыстар көптеп беруге болады. Балаларды мектепке дайындау, мектепке бейімделуін және оқытудың жетістігін қамтамасыз ететін маңызды құрамы психологиялық дайындық компоненттері болып табылады.Баланың жеке тұлғасының даму мәселесін шешу,оқытудың тиімділігін арттыру, балалардың мектепте оқуының дайындық деңгейін дұрыс ескере отырып, жұмыс жасау керек. Интеллектуалдық дайындық–баланың мектепке интеллектуалды дайындық компоненті оның ойөрісін, нақты білім қорын қарастырады. Жалпы айтқанда,мектепте оқытуға интеллектуалды дайындықтың дамуы былай болады: Дифференциалдық қабылдау; Аналитикалық ойлау; Болымсызға рационалды жақындау (фантазия рөлі); Есте сақтау; Білімге қызығушылық; Ести отырып сөйлеу және түсіну, әр түрлі символдарды қолдана білуі; Қол қимылдарының, көру, қимыл кординацияларының дамуы. Атақты психолгтардың айтуы бойынша «Бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады» дейді. Сондықтан ойын–адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Оқу процесінде ойын технологиясы ерекше орын алады. Ойын технологиясын қолдану–оқушының оқудағы танымдық іс - әрекетін және қалыпсыз жағдайларда өз білімін қолдануға мүмкіндік береді. Дамыта оқыту технологиясы–шығармашылық ойлауға, сапалы дамуға, қиялдауға, есте сақтау,тіл дамытуға бағытталған. Бұл технологияның ерекшелігі: оқығанын пікірсайысқа салу, сабақ құрылымының тиімділігі, дидактикалық ойындар, өзіндік іс-әрекет қарқындылығы, сабақта әр оқушыға өзін-өзі көрсетуге мүмкіндік беретін педагогикалық жағдай құру. Бұл технологияның бір ерекшелігі «жақсы», «жаман» оқушылар деп бөлмей, барлық баланың ой-өрісін дамыту үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұтуы.

Коммуникативті оқыту технологиясы–сабақта диалогтық және монологтық оқытудағы жағдайды жасайды.Коммуникативтік әдіс оқушылардың танымдық оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың негізгі құралы болып табылады.Коммуникативтік әдісті қолдану кезінде қарым–қатынас дағдысы, тұлғаның адамгершілік қасиеті, өзінің ортақ мақсаты тілегіне бағына білуін қалыптастырады. Жоғарыда көрсетілген барлық технологияларды орынды, шеберлікпен қолдана білсе, үлкен нәтижеге жетуге болатынын және жоғары дидактикалық жетістіктерді байқауға болатындығы анық. Осыған орай жеке тұлғаны жан – жақты дамытуда жеке тұлғаға бағытталған сабақ құрылымының технологиясы да,мұғалімге қойылатын талап та өзге болуы тиіс. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ дегеніміз– оқушыға деген құрмет,ізгі қатынас, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын, мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты, «сахналық алаң». Осындай сабақты жобалау және өткізу технологиясы мұғалімді жаңа, бұрын таныс емес кәсіби позицияға қояды: әр баланың жеке даму процесіне,оның тұлғалық қалыптасуына кешенді педагогикалық бақылау жүргізетін, ол бір мезгілде пән мұғалімі де, психолог та болуы тиіс.

Жалпы оқу үдерісін “технологияландыру” мәселесі ХХ ғасырда педагогика ғылымында бiрнеше мәрте қарастырылып, әртүрлі қырынан зерттелді. Ол зерттеулердің нәтижесінде бірқатар ірі педагогикалық оқыту технологиялары сұрыпталды. Сұрыпталған жаңа педагогикалық технологиялардың әрқайсысы – білім стандартында көзделген оқыту нәтижелеріне қол жеткізу жолындағы мақсат, мазмұн, әдістер мен құралдардың біртұтастығын ұсынады. Мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірде алатын орны мен маңызды рөлін ескеретін болсақ, қызметкерлердің мемлекеттік тілде еркін сөйлеуі мен сауатты жаза білуі олардың тілді меңгеру сапасына тікелей байланысты екені айтпаса да түсінікті. Мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік тілді қысқа мерзімде тиімді түрде оқытудың амал-тәсілдерін іздестіру–бүгінгі уақыт талабы. Компьютерлік оқыту технологиясы жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, өздігiнен шығармашылықпен жұмыс iстей бiлу қабілетін және қызмет барысындағы іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға бағытталған, қазақ тілін үйретуде алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін, нәтижелілігін қамтамасыз етуді көздейтін, берілген тілдік материалды жедел әрі сапалы меңгертуге бағытталады. Компьютердің білім беру үдерісінде кеңінен қолданыла бастауына байланысты «Оқытудың жаңа ақпараттық технологиясы», «ақпараттық технология» деген терминдер пайда болды. Жалпы сабақ барысында компьютерлік технологияны қолданудың ерекшеліктерін қарастыру үшін, алдымен оның негізгі міндеттерін анықтап алған жөн. Ол үшін: 1.Жаңа ақпараттық оқыту технологиялары ұғымын айқындау қажет; 2.Ақпараттық технологияларды білім беруде қолдану және оны енгізу ұстанымдарын нақтылау қажет; 3 Сабақта ақпараттық технологияларды қолданудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау қажет. 4.Егер оқыту дегеніміз оқушыға тиісті ақпаратты жеткізу деген қағиданы ескерсек, онда В.Н.Глушковтың анықтамасы бойынша (ақпараттық технология–ақпаратты өңдеумен байланысты үрдіс), ақпараттық технология білім беруде үнемі қолданылып келе жатыр деген қорытынды жасауға болады.Сонымен бірге, әрбір педагогикалық технология ақпаратты оқушыға қалай тиімді жеткізу мәселесін қарастыратынын ескерсек, кез келген педагогикалық технология ақпараттық бола алады. Демек, ақпараттық оқыту технологиялары білім беруде кеңінен қолданыла бастағаннан бұрынырақ пайда болған. Ақпараттық технология мәселесін зерттеп жүрген В.М.Монахов, А.А.Кузнецов, В.В.Папов, В.Гузеев сияқты көптеген ғалымдардың тұжырымдарын талдай келе, Н.В.Апатов ақпараттық технологияның төмендегі түрлерін көрсетеді: 1.Компьютерлік оқыту жүйелері (оқыту машиналары, бағдарламалы оқыту);

12 жылдық білім беру жағдайында мұғалім осы компоненттерге сүйене отырып,әрбір технологияны өздік жолда әдіс–тәсілдермен ерекшелендіріп, өз өмірлік және педагогикалық тәжірибесін пайдаланып, балаларды бірлескен әрекеттерге тартудың әр алуан түрлі әдістерін, өз бойында бар мүмкіндіктерін жүзеге асыруды ықпал етсе, оқушының мінез–құлқында– мінезі, темпераменті, талабы, көзқарасы, талғамы байқалып, үнемі өзін-өзі үйретуі, өзін-өзі тәрбиелеуі, өзін -өзі дамыту, өз іс әрекеттеріне өзгеріс енгізе алуы, өзін үнемі жетілдіріп отыруы және рефлексиялық қажеттілікті талап етеді. Балаларды сүйетін, өз пәнін жетік меңгерген, психология, педагогиканы терең меңгерген–жаңашыл мұғалімнің алдында білім алған бастауыш сатыны бітірген жеке тұлғаның бейнесі мынадай болуы тиіс:

2.Оқыту құралдары (ЛОГО, гипермәтін, мультимедиа, микромир); 3.Инструменталді жүйелер (мәліметтер базасы, бағдарламалау, авторлық жүйелер, топтық оқыту құралдары). Көріп отырғанымыздай, жаңа ақпараттық технологиялар–техникалық және бағдарламалық қамтамасыз етілген компьютерлер.Ал ғалым Е.В.Кудрявцеваның тұжырымын ескерсек, төмендегі қағидалар іске асқан жағдайда ғана ақпараттық технолгия жөнінде сөз қозғауға болады: -педагогикалық технологияның негізгі ұстанымдарына негізделуі керек (алдын ала жобалау, тұтастық, мақсат айқындығы);дидактикада шешімін таппаған теориялық немесе практикалық міндеттердің шешімін табу қажет; ақпаратты қабылдап, жеткізу құралы компьютер болуы тиіс. Бұл жерде де басты құрал–компьютер екенін көруге болады. Сондай-ақ, Г.А.Боровский мен В.Л.Извозчиковтер де жаңа ақпараттық технологияларды білім беру үрдісінде оқытудың жаңа электрондық құралдарын, соның ішінде, компьютерді пайдаланумен байланыстырады. Мұндай көзқарасты

басқа да көптеген ғалымдар қолдайды.Сондықтан «жаңа ақпараттық технология» терминін қысқартып «компьютерлік технология» деп те атайды. Компьютерлік технология оқытушылардың оқыту әдістері мен оқу үдерісін ұйымдастыру түрлерін түбегейлі өзгертуге, оқу үдерісін үнемі жаңартып отыруға, оқытушылар мен үйренушілерге өзіндік және бірлесіп шығармашылық жұмыс істеулеріне мүмкіндік береді. Компьютерлік технология ХХ ғасырдың соңында, ғылым мен техниканың қарқынды дамуы кезеңінде кең өріс ала бастады. В.М.Глушковтың пайымдауынша, компьютерлік технология кешенді ғылым жүйелерінен және арнайы пәндерден тұрады. Шығармашылықты, жобалауды, ойлап табуды, баға беруді іске асырады. Компьютерлік оқыту технологиясы–жаңа ақпараттар мен мәліметтер кешенін компьютер арқылы дайындап, үйренушіге жеткізу. Ғалым Н.Е.Исабек компьютерлік технологияның қолданылу аясы мен дегейіне қарай (1-сурет) компьютерлік технологияның даму бағыттарын көрсетеді (2-сурет)

1-сурет – Компьютерлік технологияның қолданылуы 3.Халықова К.З.,«Информатиканы оқыту әдістемесі», Алматы: «Білім» - 2011ж. 4.М.П.Лапчик и др. «Методика преподавания информатики», М: «Академия», 2010г. 5.Садықов Т.С., Әбілқасымова А.Е. Қазіргі заманғы сабақ. Оқу процесін ұйымдастыру. Алматы, 2011 ж. 6.Ермеков Н.,Ермеков М., Ноғайбаланова С. «Информатика» Алматы: «Жазушы» - 2010ж

Қолданылған әдебиеттер: 1.Білім туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Алматы «Жеті жарғы»2011ж. 2.Қазақстан Республикасы Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Негізгі ережелер. ҚР МЖБС 2.003. - 2008 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2008 жылғы 19 қарашада №616 бұйрығымен бекітілді // 12 жылдық білім беру/12-летнее образование. -№42009

ЖАҢАША КӨЗҚАРАС - ТАБЫСТЫ МЕКТЕП ӨЛШЕМІ Қадым Әділжан Жұмажанұлы Атырау облысы Исатай ауданы Абай атындағы орта мектептің директоры

«Егер сіз болашақтағы өзгерісті көргіңіз келсеосы өзгерісті өз уақытында жасаңыз» М.Ганди Көк туы көк аспанның бөлшегіндей, сенімі өмірінің өлшеміндей болған айбатты Алаштың елі! Бойыңа қуат, жаныңа жаныған жігер беріп, өрге сүйрейтін де, жаныңа азық, өміріңе өзек болып төрге сүйрейтін де –ұстаздық қасиет. Бүгінгі күн жаңашылдықты талап етуде. Жаңаша ойлай білсең ғана ұстазсың. Қазіргі таңдағы көкейтесті мәселе – оқу –тәрбие үрдісін жаңартумен қатар, оны жүзеге асыратын әрбір педагогтың көзқарасын, мектептегі шығармашыл тұлғаның қарым–қатынасын түбегейлі өзгерту педагог пен оқушының жеке және жас ерекшелігіне қарай дербес дамуын қамтамасыз ету, оларға білімнің өз мүддесі үшін қажеттілігін сезіндіру, құзырлылығын айқындау. Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны күшейген заманда ақыл–ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту–білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр.Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару, мектеп ұстазының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты.ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз–белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Бұл үшін біз не істеуіміз керек?» деген сауал тастай келіп, 2020 жылға қарай білікті мамандар мен заман талабына сай әдістемелерді ұсынуды, жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізуді міндеттейді. Осы орайда біздің алдымызда білімді әлемдік қолданысқа енгізу міндеті тұр. Сол себепті бүгінгі таңда білім сапасын көтере отырып, бәсекеге қабілетті ұлт қалыптастыру маңызды болып отыр. Зияткер оқушы – болашақ ұрпақ қалай қалыптасады десек, біз мұны оқушыларды жаңаша оқытудан бастауға тиіспіз. Қазіргі уақыт ұстаздардың, жалпы ел азаматтарының алдында бұрынғы өктемшіл тәрбиеден арылған ұлттық педагогиканың ғылыми жүйесін негіздеу,жаңа үлгідегі ұлттық мектептер жасау міндеттерін қойып отыр.Уақыт тудырып отырған сұранысқа жауап беру үшін өз мектебіміздің жетілген, болашаққа сай үлгісін жасап, іске қосу-кезек күттірмейтін мәселе деп ұққанымыз дұрыс.

Әр ұлттың уақыт өрінде көрінетін биіктері мен игі жетістіктері ұрпақ тәрбиесімен, білімдік танымымен тікелей байланысты. Олай болса, «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деп, әйгілі қазақтың кемеңгері, ұлы Абайды халқына танытқан М.Әуезов айтқандай, қазіргі әлем дамуымен ілесіп келе жатқан ұрпақтарымызды білім, тәрбие жағынан дамыту, ұлы көштің алдына шығару–біздің асыл да ауқымды міндетіміз деп білемін. Біздің елімізде–білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда.Бұл кезеңнің негізгі ерекешелігі– оқытудың дәстүрлі түрінен жаңа педагогикалық технологияларға ауысу.Бұл үрдіс жаңа білім парадигмасының қалыптасуына әкеледі.Елбасымыз: «Ұлттық бәсекелестік білімділік деңгейімен айқындалады. Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет»-деп отандық педагогтар алдына бағдарлы мақсат қойып отыр. Қазіргі мектеп еліміздегі өзгерістерге, даму болашақтарына сай жаңару үрдісіне мейлінше бейімделген тәрбиеге ұмтылуда.Ал ондай ұмтылыстың нәтижесі дұрыс, нақты бағыт таңдай білуге тікелей байланысты. Табысты мектеп деп қандай мектепті айтамыз дегенге келер болсақ, табысты мектептің басты өлшемі-оқушы үшін де, ата–ана үшін де басты құндылық болып саналады. Мектепті басқаруды тиісті деңгейде ұстап тұру әрі мектеп статистикасының табысты болуы толық және сенімді ақпарат жинау арқылы қамтамасыз етіледі.Бұл үшін лайықты құралдарды қолдануды нақты анықталған рәсімдермен үйлестіру арқылы, сондай-ақ деректер сапасы мен бақылау әдістері нормаларын қатаң сақтай отырып, дерек жинаудың мейлінше қажетті түрлерін қолдану қажет. 2013-2014 оқу жылында Қазақстан Республикасы педагог кадрларының біліктілігін арттырудың деңгейлі бағдарламаларының сертификат иегерлерімен мектебімізде «Өзгеріс тобын» құрып, мектебіміздің дамуы үшін дерек жинау жұмысын бастап кеттік. Жиналған деректер бойынша мектебіміздің бір жылдық даму жоспары жасақталды. Жоспарды іске асыру барысында ұйымдастырылу құрылымын кеңейте отырып, команда құру арқылы атқарылатын жұмыстарды 4 көшбасшы болып, жүйелілікпен бөліп алдық. Осы көшбасшылар өздерінің тармағындағы тәлім алушылары арқылы жұмыстың алға басуына тер төгуде. Бүгінгі күндегі мектебіміздің мақсаты жоғары нәтижелерге қол жеткізу ғана емес, сондай-ақ оқушыларды үздiксiз

бiлiм алуға даярлау болып табылады. Бiлiм алудың үздіксіздігі сақталу керек, себебі адам барлық өмiрiн оқуға арнауы керек. Күтілетін нәтиже: өздерінің танымдық қабiлеттiлiктерiне сенімді оқушылар жылдам әрі жақсы оқиды: олар бар зейінін жинақтай алады, өз ойлау мүмкіндіктерін қызу пайдаланады, оқытуды қызық санайды, тестiлiк тапсырмалар мен сыртқы білім тексерістерін жақсы тапсырады, оқуға деген қызығушылықтары артады деп білемін. Осы орайда бұрыннан атқарылып келе жақтан жұмыстарға тоқталар болсам,2004 жылы аудан бойынша біздің мектептен 12 жылдық білім берудің эксперименттік сыныптары ашылып, қазіргі күні 34 оқушы білім алуда.Жоғары, бірінші санатты мұғалімдердің өз сабақтарын шебер ұйымдастыра білулерінің арқасында 1 оқушымыз «Назарбаев зияткерлік мектебіне» қабылданса,2 оқушымыз облыстық ғылыми жобалар сайысынан жүлделі орындар алды,1 оқушы облыстық «Полиглот» сайысынан 3-орын, 1 оқушы халықаралық «Бритиш бульдог» сайысынан 1-орын алып, Кипрге демалып қайтса,1 оқушымыз Астана қаласындағы Қ.Мұңайтпасов атындағы спорттық интернатқа оқуға түсті. Оқушылар мен мұғалімдердің аудан, облыс көлеміндегі спорттық жетістіктері сараланып, қала берді халықаралық деңгейде өтілетін спорттық би түрінен орын алуларымыз да ескеріле отырып, біздің мектеп Білім және ғылым министрлігінің шешімі негізінде аудан бойынша 2014-2015 оқу жылынан бастап «Денсаулықты нығайтушы мектептер» қатарынан орын алды. Қазір мектебімізде жаңа жоспарлы жұмыстардың қарқынды жүруі барысында оң өзгерістерге қол жеткізе бастадық деп ойлаймын. Мен,мектептің басшысы ретінде өзімінің орынбасарларыммен бірге әріптестерімнің кәсіби дамуына ықпал ету мақсатында мектепте қолайлы ахуал қалыптастырудамын және олардың жаңашыл идеяларына қолдау көрсетіп, оны мектептің дамуы үшін іске қосудамыз. Мұғалімдеріміз бен оқушыларымыздың тарапынан оқу мен оқыту үдерісінде жаңаша көзқарас қалыптаса бастады. Бұл өзгеріске ата-аналарды да араластыру мақсатында ата-аналар конференциясын өткізіп, «Аbay on line» атты желілік диалог алаңын аштық. Бұл желінің артықшылығы-бірінішіден, жұмысбасты атааналармен жұмыстан кейін бос уақытында байланысып, пікір алмаса аламыз, екінші жағынан бұрын үй аралап, ата-анамен байланыс жасайтын сынып жетекшілерінің жұмысы жеңілдеді. Өзінің сыныбындағы баланың проблемасын үйінде отырыпақ, Mail.ru және Skype желісімен бейнекамера арқылы бетпе-бет ақылдаса отырып, шеше алады. Мектептегі жұмыс барысында кездескен кедергілерді шешу үшін коучинг-сессиялар,ісәрекеттегі өзгерістерді зерттеу үшін сабақтарымызды Lesson Study тәсілімен талдай бастадық. Lesson Study тәжірибелі мұғалімдермен қатар, еңбек жолын жаңа

бастаған мамандарға да кәсіби жетілуге көмектеседі. Себебі бірлесіп жоспарлау,бірлесіп қадағалау, бірлесіп талдау арқылы біз оқыту туралы бірлескен пікір қалыптастырамыз.Сонымен қатар, оқыту мен оқу үдерісінде мұғалімдердің қысқа мерзімді, орта мерзімді жоспарлары да жаңаша бағытпен жасалуда. Алдағы оқу жылынан бастап мектебімізде ұзақ мерзімді сабақ жоспарымен жаңа оқу жылын бастау да ойда бар.Бұндай өзгеріс сабақтардың қызықты болуына, оқушылардың да пәнге қызығушылығын арттыруда үлкен мүмкіндік беруде.Жаңашыл идеялары бар әріптестеріміздің идеяларын қолдау мақсатында мектебімізде өткізілген «Инновациялық идеялар жәрмеңкесі» тың жобалардың дүниеге келуіне септігін тигізді.Сол жобалардың кейбіреуі іске қосылса, енді біреулері аппробациядан өтуде.Осыдан келіп облыс көлемінде өздерінің тәжірибелерімен ой бөлісіп, жүлделі орындардан көрініп жүргендері де осындай нақты жұмыстардың өріс алуынан деп білемін. 2013-2014 оқу жылының қазан айынан бастап мектебімізде «Табыс» кәсіби қоғамдастығы құрылып, іске кірісті.Қоғамдастық құрамындағы мұғалімдер санаты: мектеп директоры, I, II, III базалық деңгейлі курс сертификат иегерлері және олардың тәлім алушылары.Кәсіби қоғамдастық жұмысының мақсаты: оқыту сипатына жаңаша қарап, оқытудың іргетасын қалауға тиіс тиімді оқыту стильдерінің жаңа тұжырымдамаларын ұсынатын мектептің даму жоспарын жүзеге асыру үшін пікірлес әріптестердің командасын құру. Міндеті: деңгейлі бағдарл амаларды меңгерушілер тәлімгер ретінде өзіне тәлім алушылар тағайындап, мектеп мұғалімдерінің кәсіби дамуын жоғарылату және оқушыларды табысты оқытуға ықпал ету жолында бірлесе жұмыс жасау болып табылады. «Табыс» кәсіби қоғамдастығы жұмысы жоспар бойынша жүзеге асуда. Мектептегі кәсіби қоғамдастық Исатай аудандық білім бөлімінің ұйымдастыруымен құрылған «Педагогикалық бастама» атты желілік қауымдастығы құрамындағы мектептермен тәжірибе алмасу үшін әр аптаның бейсенбісінде «Серпер» онлайн режимі арқылы интербелсенді диалог жүргізудеміз.Сонымен бірге «Басқару» басшылар желілік қоғамдастығы мен әр ауданның көшбасшыларымен де ой бөлісіп, пікір алмасудамыз. Осы жұмыстар нәтижесінде Педагогикалық Шеберлік Орталығы ұйғарымымен мектебіміз аудандағы екі ресурстық орталықтың бірі болып желілік қоғамдастық арқылы ауданның 5-6 мектебіне тәлімгерлік ететін болады. Осыдан бір ғасыр бұрын «Алты алаштың баласы бас қосса, ең қадірлі орын, төр–мұғалімдікі» деп, қазақтың ақыны Мағжан айтқандай, қазіргі таңда да мұғалімдерге, оның ішінде көшбасшы ретінде біздерге жүктелер міндет те ауқымды. Оқыту мен оқуды қалай жүзеге асырамыз, мектебімізді алдыңғы қатарлы, үздік мектептер қатарынан көру үшін жұмысты неден

бастау керек, қалай жоспарлаймыз –міне осының бәрі де ойланып, табысқа жетуді керек етеді.Бүкіл сыныпты, оқушыларды зерттеуден бастайтын мігірсіз қызметтің басы-қасында да өзіміздің көшбасшылығымыз көмекке келмек. «Тәжірибе–әрбір ғылымның негізі,сондықтан үйретеміз және үйренеміз» деп ұлы ағартушымыз Ы.Алтынсарин айтқандай,білім саласында болып жатқан өзгерістерді жаңаша бастайтын алғашқы көшбасшылар легінде де бастаған ісімізді аяқсыз қалдырмау, тәлім алушыларымызды таңдай отыра қордаланған мәселелермен айналысу–қызықты да маңызды міндет. Осындай бай тәжірибелер негізінде

білім алып,болашаққа қанат қағатын шәкірттеріміз Абай атамыз айтқандай,«бір-бір мамандық иесі, дүниенің кірпіші болып» қалануларына, одан қалса, бүкіл әлемді өздерінің білімдерімен, ауқымды, саяси маңызы бар ғылыми жобаларымен бағындыруларын тілеймін. Олай болса, ел экономикасының дамуына, оның әлеуетінің өсіп-өркендеуіне үлес қосып келе жатқан, үлес қоса беретін бұла күш, шәкіртұрпақтарымызды тәрбиелей берейік.Сол жолда аянбай тер төгейік, еңбегіміздің жемісін көрейік, әріптестер дегім келеді.

 Нәтиже көзі - ізденіс  МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНЕ ДЕНСАУЛЫҚТЫ САҚТАУ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖҮЙЕЛІ ТҮРДЕ ЕНГІЗУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ Ташмуханова Орал Матжанқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институт директорының оқу-әдістемелік жұмыстар жөніндегі орынбасары, ҚР білім беру ісінің үздігі

• Соңғы жылдың өзінде мұндай 8000 жағдаят тіркелген.15 жасқа дейінгі жеткіншектердің арасында 22%-ға, 14-18 – 32,7 %-ға артқан. • Балалар мен жасөспірімдердің ауруларының ішінде 2/3 бөлігін құрайтыны: • Тыныс алу аурулары – 30,4 %, • Асқорыту мүшелерінің аурулары – 9,4 %, • Көз аурулары – 7,8 %, • Тері және тері асты ұлпалары ауруы – 6,9 %, • Зәр шығару жүйесі аурулары – 6,7 %, • Жүйке жүйесі аурулары – 6,2 % Балалардың инвалид болуының себептері • Жүйке жүйесі аурулары, оның ішінде балалық церебралдық паралич (ДЦП) – 2348, • Туа біткен кемтарлық, тұқым қуалайтын аурулар (хромосомалық, геномдық) – 2217, • Психикалық мінез-құлық ауытқушылығына байланысты аурулар – 1610, • Көру мүшерінің аурулары – 461, • Есту мүшелерінің аурулары – 460, • Эндокриндік, оның ішінде қант диабеті – 315, • Тыныс алу мүшелерінің аурулары – 262, • Қатерлі ісік (рак, ісік) аурулары – 230, Басқа себептер (инфекция, жарақаттар т.б.) – 1100 Балалар мен жасөспірімдердің репродуктивтік денсаулығы • ҚР статистикалық агенттігін мәліметі бойынша республикада 2007 жылы 127150 жасанды түсік тіркелген. Оның 5,6 % жасөспірімдер ( 12-17 жастағылар) жүкті болған.

«Тәрбие төрт түрлі болады: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, һәм құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны. Балам адам болсын дейтін ата-ана осы 4 тәрбиені дұрыс орындасын...». М.Жұмабаев Балалар мен жасөспірімдердің денсаулықтарының жағдайы • ҚР президенті “Денсаулық жылы” деп жарияланған 2002 жылы жалпы білім беретін мектептерден тексерілген 12-18 жастағы 1 млн 700 мың оқушының 44,6%-да әртүрлі патололгиясы бар екендігі белгілі болды.Жасөспірімдер мен балалардың арасында психикалық және мінез-құлық ауытқулары өршіп келеді. Ересектерге қарағанда балардың психикалық ауруының өсуі екі есе артып келеді. • Республикалық психиатриялық, патологиялық және нашақорлық ғылыми зерттеу орталығының 2002 жылғы мәліметтері бойынша Қазақстанда психикалық және мінез-құлықтық ауытқуларының 322671 жағдаяты кездескен. • Оның ішінде 240729 ересектерде, 23487 – жасөспірімдерде, 58455 –жас балаларда болған. • Әрбір сегізінші жасөспірім психикасы мен жүйке жүйесінің патологиясына шалдыққан. • Психикалық мінез-құлық ауытқушылығына байланысты ауру түрлері психикалық белсенді заттар–есірткі мен ішімдікті пайдалану нәтижесінен көбейіп келе жатқанын атап көрсетуге тура келеді.

• Жас аналардың туған нәрестелерін перзетханада қалдырып кету жағдаяттары жыл сайын артады. • Республикалық жетімдер үйінде 112000-нан астам “тастанды” балалар тәрбиеленуде. • Статистика бойынша 20-30 жастағы аналармен салыстырғанда, кәмелетке толмаған аналардан туған сәбилердің өлімі 35%-ға жоғары, • Жас аналардың өлімі “ересектер” деңгейінен 34 %-ға артық. • Гинекологтардың, физиологтардың, психологтардың пікірінше жасөспірім қыздар ана болуға дайын емес. ЮНЭЙДС ұйымының мәліметі бойынша жастардың арасында нашақорлық жиі тараған • Зерттелген жастардың 1,6 % есірткі заттарды қолданып көрген. • Олардың ішінде 15 жасқа дейін қолданғандары – 30 %. • Көктамыр арқылы есірткі заттарды қолданғандардың орта жасы -16. Жастардың есірткі қолдануының себептері: қызығушылық, ересек және “крутой” болып көрінгісі келеді, өмірде барлығын танып білу қажеттігі, жеке бастың проблемаларынан қашу, қатарларының әсері. Денсаулық–адамның ең ұзақ ғұмыры бойындағы әлеуметтік белсенділігі мен тиімді еңбекке қабілеттілік дәрежесін, биологиялық, физиологиялық және психологиялық қызметін сақтауы мен дамыту үрдісі. Оқушы денсаулығы дегеніміз – ағзада аурудың, не болмаса физикалық кемістіктің жоқтығы ғана емес,ол табиғи (физикалық) рухани және әлеуметтік, моральдық және материалдық жағынан толыққандылық. Денсаулық педагогикасы–денсаулықты жоғалтпай білім беру, тәрбиелеу, дамыту жұмыстарына арналған педагогикалық ғылымның жаңа деңгейі. Бала денсаулығына әсер етуші факторлардың ықпалы: Денсаулықты нығайтушы факторлар; Денсаулыққа қауіп төндіретін факторлар; Сыртқы қоршаған орта -20%; Биологиялық фактор – 20%; Медициналық көмекті ұйымдастыру- 10%; Әртүрлі жалпы білім беру мекемелерінде оқушыларды оқыту жағдайларына гигиеналық талаптар:  Оқыту процесін басқарудың сапалы жүйесін қалыптастыру;  Денсаулықты сақтайтын оқу-тәрбиелеу процесін ұйымдастыру;  Мектептің әдістемелік бірлестіктерінің жұмысын пәндік курстар арқылы денсаулық сақтау ортасын, мектептегі әр оқушыға физиологиялық және психологиялық жайлылық жасай білу;

 Оқушының отбасымен қарым-қатынас қалыптастырудың кешенді бағдарламасын жасау және жүзеге асыру, отбасына консультативтідиагностикалық, әдістемелік, коррекциялықпедагогиалық көмек көрсету. Білім берудегі бала денсаулығын сақтау технологиясы дегеніміз–ұстаздың бала денсаулығына зиян тигізбеу ниетінен туындайтын оқыту мен тәрбиелеудегі жүйелі атқарылатын жұмыстар кешені. 1.Оқыту барысын гигиеналық оңтайлы жағдаймен қамтамасыз ету Сынып бөлмесіндегі қалыпты температурамен ылғалдылық, жарық, оқу мебелінің бала денесіне сау келуі, полиграфиялық қағидалар қатаң орындалған сапалы оқулықтар, монитор алдындағы уақыттың сақталуы, т.б 2.Білім беру процесінің дұрыс ұйымдастырылуы  Оқушыларға қолайлы сабақ кестесі;  Еңбек пен демалудың гигиеналық оңтайлы ұйымдастырылуы;  Сабақ пен үзілістің, оқу аптасы мен мектеп каникулдарының дұрыс ауысымы және т.б. 3.Психологиялық-педагогикалық технологиялар Педагог өзінің кәсіби тәсілдері бала денсаулығына қаншалықты әсер беретінін ескеру керек.Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті оқушының денсаулығына тигізетін мектеп әсерінің 50 пайызын құрайды. 1.Әртүрлі білім беру мекемелеріне оқытуға кесел келтіретін баланың даму үрдісіндегі кедергілер; 2.Төменгі сынып үшін қиын пәндер шкаласы; 3.Жоғарғы сыныптар үшін қиын пәндер шкаласы; 4.Сынып оқушыларының белсенділігі;  Сабақ бойынша  Апта бойынша  Апта бойынша Сабақта оқушыларды сергіту сәттерін тиімді ұйымдастыру. 2 сағат тренинг 1.Сабақ үстінде жаттығу жұмыстары (көзге, қолға, тыныс жолдарына т.б.Түстердің адамға әсері ) 2.Түстердің адамға әсері 3.12 жылдық білім беретін мектептің басты ұстанымы: «Өз денсаулығыңды күту мен сақтау – өз өміріңді бағалау». Денсаулықты сақтауға бағытталған сабақтың 6 көрсеткіші: 1.Аудиторияның ерекшелігін ескеру 2.Сабақта қолайлы психологиялық жайлылық қалыптастыру 3.Оқу материалына бейімделушілік пен қызығушылықты арттыратын әдіс-тәсілдерді қолдану 4.Оқушының өзіндік ойын айтуға жағдай туғызу 5.Әртүрлі іс-әрекет түрлерін қолдану 6.Гиподинамияның алдын алу

4.Хрипкова А.Г. Влияние учебный нагрузки и санитарно-гигиенических условий обучения на здоровье школьников. М.1997 112 с 5.«12 – жылдық білім беру» журналдары 6.«Саламатты Қазақстан» бағдарламасы материалдары.

Қолданылған әдебиеттер: 1.Соковня-Семенова И.И. Основы физиологии и гигиены детей и подростков М. 1999 2.Ахаев А.В., Беляков Н.И. Валеологический комплекс как педагогическая система в ВосточноКазакстанской области 3.Питюков В.Ю. Основы педагогической технологии. Учебно-практическкое пособие М 1997

ДИАЛОГ НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУ Ізғали Жоламан Ізғалиұлы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Инновациялық технологиялар және жаратылыстану-гуманитарлық ғылымы пәндерін оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы, тарих магистрі

Сабақта оқушылардың оқуға деген қызығушылығын ояту және құштарлығын арттыру үшін мұғалім жан-жақты ізденіп, әр-бір сабағының тиімді әрі жүйелі өтуіне жұмыстануы керек. Оқытудағы негізгі мақсат мұғалімнің сыныпта қызығушылықты оята білуіне тікелей қатысты. Қызығушылықты ояту және оқушыларға өзгеріс енгізу үшін жаңа дәстүрлі емес әдіс-тәсілдер енгізілуі керектік ететіні сөзсіз.Бұл бағыт мұғалімнің жұмысының түбегейлі өзгеруін көрсетеді, бірақ басқа арнаға қарай бұрмайды. Яғни, бұрынғыша объект оқушы, ал мақсат сол оқушының білімін жетілдіру болып қала береді. Жаңа әдіс оқушының оқушымен жұмыс жасауына жетелейді. Яғни, оқушы білімді өздігінен іздеуі қажет. Ал, мұғалім қандай рөл ойнайды деген сұрақ туындауы мүмкін? Бұл жерде мұғалім оқушылардың білім алуына себепкер, соған лайықты жағдайлар жасауға жұмыстануы қажет.Ол үшін мұғалім сабақтарын жан-жақты дайындап, сабақ үстінде оқушылардың тарапынан туындаған сұрақтарға жауап беріп, керекті бағдарларын жасап отыруы керек. Қысқаша айтқанда сыныптарымызда және оқушыларымызға білім беруде өмір бойы азық боларлықтай білім беру ұғымын, өмір бойы өздігімен үйрену ұғымымен алмастырғандығымыз жөн деп ойлаймын. Сонымен қатар бұл бағытты мұғалімдер қауымына да түсіндіріп, дәстүрлі әдістерден алшақтағанымыз жөн. Мұндай жағдайда үйрене білу және үйренуге ұмтылу мұғалімнің ең басты қабілетіне айналуы керек. Сайып келгенде бұл ой Питер Клайнның: «Балаға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік берген сайын одан әрі жақсы оқи түседі»,- дегеніне келеді. Бұл жөнінде Л.С.Выгодский оқушыларға жаңаны үйренуде тірек болатын ересектердің көмегі немесе қолдауы керек.Ал, қолдау қарым-қатынасты қамтиды және оқытудың негізгі құралы деп есептейді. Қазіргі таңда оқушылардың сөйлеу өнеріндегі деңгейдің төмендігі және ой-пікірін жеткізе отырып, ол пікірді қорытуындағы жүйелілігінің төмендігі басты әрі өзекті мәселе.Ал адамның білімінің толығуында сөз өнері, тіл мәдениеті және диалогтік

оқытудың маңыздылығы басым. Қандай да бір адам болмасын ол кісінің мәдениетінің, ой-өрісінің, білімділігінің және рухани дүниесінің деңгейін, сөйлеген сөзінің өрнектері суреттеп тұрады. Жалпы, тіл мәдениеті жөнінде Р.Сыздықова: «Тіл мәдениеті дегеніміз–сөздерді дұрыс орынымен қолдану, дұрыс құрастыру,дұрыс қиылыстыру,дұрыс дыбыстау, сауатты жазу және тілді әсерлі етіп жұмсау нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру» [1, 2425бб.],-деп бағамдаса, бұл мәселені жан-жақты зерттеген ғалым Л.И.Ожегов:«Тіл мәдениеті дегеніміз–бұл өзінің ойын дұрыс, дәл және мәнерлеп жеткізе алу білігі, ойын жеткізуде дәл әдіс таба білу ғана емес, сондай-ақ орынды сөйлеу»,- деп дамыта көрсетеді [2]. Демек, адамның өз-ойын жинақтап, өзіндік пікірін жеткізе алуда сөйлеу шеберлігі басты орындардың бірін алады. Сондықтан да, зерттеу тақырыбымның диалогтік оқыту әдісіне келіп түскендігі де осыда. Диалогтік әдісті әр мұғалім пайдаланады, сабақ басталғаннан аяқталғанға дейін болады, басқаша сабақ өтпейтіндігі белгілі. Тек әдісті мұғалімнің орынды пайдалана білу шеберлігіне байланысты қолданылады. Диалогтік оқытуда топтық талқылау, жұптық талқылау, пікір талас, топтық әңгіме, зерттеушілік әңгіме және сұрақ-жауап әдістерін қолдана отырып, оқушыларға мұғалімнің бағыт беруі арқасында, бірақ көп жағдайды өздерінің бір-біріне көмектесулері мен үйретулеріне байланысты білім алуларына келіп саяды. Бұл оқушының тіл байлығының жетілуіне, сыни және тақырып бойынша ауқымды ойлай алуына септігін тигізеді. Әрине, оқушының сөйлеу өнерінің дамуы, тіл байлығының артуы, қарым-қатынасқа түсе білуі үшін мұғалім осы диалогтік әдісті меңгеруі тиіс. Жалпы ғылыми зерттеулердің нәтижелері сабақта диалогтің маңызды орын алатындығын баса көрсетеді. 2007 жылы Мерсер мен Литлтон өз еңбектерінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатындығын атап көрсеткен болатын [3, 39б.]. К.Д.Ушинскийдің «балаға күштеп білім беруден гөрі,

баланың білімге деген құштарлығын ояту ең маңызды мақсат», [4] деген ойы осы зерттеулерге саяды. Яғни, зерттеулерде ересектермен және достарымен бірігіп жүргізілген жұмыстар балалардың оқуына және танымдық дамуына әсер етеді. Выготский оқытудағы сөздің, сөйлеудің негізгі рөлі туралы пікірі эмпириялық зерттеуде қолдау тапқан. Ал, Барнс (1971) сыныпта тіл қаншалықты қолданылса, оқушылардың оқуына соншалықты әсер ететінін айтады. Кейінірек Мерсер және Ходжкинсон (2008) зерттеулерін Барнстың жұмысына негізделе құрып, оқыту барысындағы диалог атқаратын негізгі рөлге назар аударуды мақсат етеді [3, 39б.]. Диалог негізінде оқу және оқыту оқушылар арасындағы, мұғалім мен оқушы арасындағы диалог оқушыларға өзіндік ойпікірді құруға және дамытуға көмектесетін оқыту әдістерін меңзейді. Демек, диалог пен әңгімелесу оқушыладың сыни ойлауға, алған білімдерін өмірде қолдануға, емін-еркін өз ойларын жеткізе білуге қалыптастырады. Мерсердің зерттеуіне сәйкес, әңгімелесу оқушылардың оқуының ажырамас бөлшегі болып табылады және әңгімелесудің үш түрі бар: әңгімедебат, топтық әңгіме және зерттеушілік әңгіме. Мерсердің айтуынша білім беруге қол жеткізу аясындағы табысты талқылауларда әңгімелесудің зерттеушілік түрі басымдыққа ие болады [3, 40б.]. Бұл жердегі әңгіме-оқушылардың ой әрекетін жандандыру мақсатында қолданылатын оқыту тәсілдерінің бірі, ал Мерсердің басымдылық жасаған зерттеушілік әңгімесі–әңгіме түрінде әркімнің идеясы пайдалы деп қарастырылғанымен, олар егжей-тегжейлі бағалаудан өтеді. Жалпы диалогтік әңгіме дегеніміз-белгілі бір тақырыпқа бағытталған диалог жүргізуге негізделген вербалды- коммуникативтік әдіс.Диалог барысында идеялар екі бағытта жүріп, оқушының қарқынды білім алуына септігін тигізеді.Диалог барысында оқушылар (сондай-ақ олардың мұғалімдері) тең құқылы серіктестер болып табылады.Олар бар күштерін келісілген нәтиже алуға жұмсайды және Мерсер (2000) айтқандай, бірлескен білім алу немесе «пікір алмасу» үдерісіне тартылады [5, 8б.]. Нил Мерсер сыныпта сұрақ қою әдістерінің бірі «бастама–жауап - кейінгі әрекетті» құптамайтындығын көрсетті. Бұндай сыныптарда оқушылардың білім алуына ықпал ететін диалогтік сұхбат құруға мүмкіндік берілмейді. Дегенменен, тиімді диалог ұйымдастыру үшін және сол сұрақтар арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін көтеру үшін алға қарай дамыта түсетін сұрақтар қойылуы керек. Сабақ кезінде мұғалім тек дұрыс сұрақ қойған кезде ғана сұрақ оқытудағы тиімді әдіске айналады. Оқушылардың тақырыпты жетік түсінуі үшін және түсінгенін білу үшін қойылатын сұрақтардың екі түрі бар. Олар:төмен дәрежелі және жоғарғы дәрежелі сұрақтар кең қолданылады.Кейде оларды ашық және жабық сұрақтар деп те атайды. Ашық және жабық сұрақтар дегеніміз не?Жабық сұрақтар көбіне жауабын жаттап алуға ыңғайлы

сұрақтар, ал ашық сұрақтар ойлауды қажет ететін сұрақтар болып табылады. Жәй мысал келтірер болсақ,«Ұлы отан соғысы 1941 жылы басталдыма?».Бұл сұрақ сөзссіз жаттап алуға ыңғайлы «жабық» сұрақ.Ал, осы тақырыпқа байланысты сұрақты былай қойып көрсек: «Ұлы Отан соғысында біз Германиядан жеңілген болсақ қазіргі күйіміз не болар еді?». Бұл сұрақ оқушыны ойландырары сөзсіз. Себебі, бұл сұрақта дәл жауап жоқ, бірақ бірнеше жауаптың нұсқалары бар. Яғни, оқушы қандай жауап берсе де қате демейміз, керісінше аяқтауларына мүмкіндік береміз.Бұл сұраққа жауап берерде оқушы сыни ойланады және сұраққа бір ғана жауап беріп қоймайды, сонымен қатар, қосымша ойлар айтады.Тек оқушы сұраққа түсіне алса және қатып қалған бір жауаптың жоқ екендігін түсінсе болғандығы.Ол үшін мұғалім оқушыға нақты бір жауаптың жоқ екендігін түсіндіріп, жауап ситуация байланысты бірнешеу болатындығын айтып жеткізуге тиіс.Ал, бұндай жауаптар жүйені және терең ойды керектік етеді. Білім алушыны қолдау үшін сұрақ қоюдың түрткі болу, сынақтан өткізу және қайта бағыттау сияқты әртүрлі техникаларын пайдалануға болады [3, 41б.]. Ал, сұрақ қою арқылы мұғалім:оқушыларды сындарлы сөйлеуге ынталандырады, қызығушылығын оятады, білімін қалыптастыруға көмектеседі, сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді, әңгімелесуіне жағдай туындатады және сұрақтарды ой елегінен өткізуге көмектеседі. Диалогтік оқыту оқушыларды қарым-қатынасқа үйрету, сөз өнерінің мәйегіне жетпеседе өз тілінде еркін сөйлеуге дағдыландыруға жұмыс жасайды. Кей оқушылар сыныпта өз ойын және пікірін емін-еркін айтуға дағдыланбаған, оқушылардың бірі пікірін немесе жауаптарын айтуға ұялатын болса, бірі жауабым дұрыс болмай қалама деген қорқыныш сезімде болады. Бұл мәселені шешуде Л.Выготскийдің зерттеуіндегі ЖАДА(Жақын арадағы даму аймағы) [3, 39б.] көмегін тигізеді. ЖАДА оқушы дамытатын дағды мен қабілеттер, өз бетімен жасай алмайтын тапсырмалар көлемін айқындайды.Бұл тапсырмаларды орындауда оқушыларға жаңаны үйренуде тірек болатын ересектердің көмегі немесе қолдауы керек.Бұл қолдау қарым-қатынасты қамтиды және Выготский бұл жағдайды оны оқытудың негізгі құралы деп есептейді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Сыздық Р. Тіл мәдениеті және оның проблемалары. Тілдік норма және оның қалыптануы. Астана. 2001. 230 б. 2.Тіл мәдениеті. www.kitaphana.kz 3.Мұғалімге арналған НҰСҚАУЛЫҚ. 2012ж. 306 бет. 4.Г.Т.Жумалиева. Диалогтік оқыту арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру, олардың білім деңгейін көтеру. www.bilimdiler.kz. 2012 ж. 5.Қ.Р-сы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының деңгейлі бағдарламасына арналған ГЛОССАРИЙ. Оқу-әдістемелік құрал. Астана. 2012ж.164 бет.

БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ЖАҢА ТҰРПАТТЫ МҰҒАЛІМНІҢ АЛДЫНДАҒЫ ТАЛАП–ЖАҢАДАН ЖАҢАНЫ ТАБУ Бекбауов Нурбек Сембаевич Атырау облысы Қызылқоға ауданы жалпы білім беретін № 9 орта мектебінің дене шынықтыру пәні мұғалімі

Бүгінгі біздің алдымызда тұрған келелі міндет – оқытудың жаңа технологияларын қолдана отырып, саналы, салауатты, жан–жақты дамыған, рухани бай, заман талабын орындай білетін тұлғаны тәрбиелеп дамыту. Мұғалімнің мәртебесіне лайық болу мақсатында, өзімнің кәсіби шеберлігімді шыңдап дамыту мақсатында «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымының педагогикалық шеберлік орталығында бүгінде әлемге үздік болып танылған Кембридждік жоба үлгісіндегі ұстаздар біліктілігін арттыру курсының үшінші деңгейінде білімімді жетілдірдім.Осы курсқа қатысқаныма қуаныштымын. Себебі, оқушылармен жұмыс істеуге бұл бағдарламаның берері көп. Бағдарламаның негізгі міндеті-мұғалімдерге педагогикалық тәжірибесін жетілдіру мен бағалауға бағыттау. Сондықтан білім беру мен оқытудың қазіргі заманғы әдістері мұғалімнің күнделікті тәжірибесінде қарастырылуы тиіс.Оқитын пән қаншалықты бағалы болса да, мұғалімнің шеберлігі қандай жоғары болса да, мұғалім оқушының өз белсенділігін туғыза алмаса, берген білім, күткен нәтиже бермейді.Оқушының адам ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады. Жаңа технологияның басты мақсаттарының бірі баланы оқыта отырып, оның еркіндігін, белсенділігін қалыптастыру,өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру.Міне, сондықтан Кембридж тәсілдерін сабақта қолданудың маңызы зор. Ол өзіндік жеті модульден тұрады: 1)Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер; 2)Сыни тұрғыдан ойлау; 3)Білім беру үшін бағалау және оқуды бағалау; 4)Білім берудегі АКТ пайдалану; 5)Талантты және дарынды балаларды оқыту; 6)Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту; 7)Білім берудегі басқару және көшбасшылық; Осы жеті модульді білім беруде тиімді пайдалануда, дәстүрлі сабақта пайдаланатын жұмыс түрлеріне қарағанда топпен жүргізілетін жұмыс түрі оңтайлы нәтиже береді. Ұйымдастыруда алғашқы қадам оқушыларды топқа бейімдей отырып, сыныпта психологиялық ахуалды қалыптастыру бағытында болуы керек. Сондықтан оқушыларды топқа бейімдеу үшін түрлі психологиялық тренингтер өткізіп, сабаққа қатысты топтастыру жүргізуге болады. Мен бүгінгі сөзімде жоғарыда айтылған жеті модуль жайлы айтып кетуді жөн көрдім:Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдерге тоқталғым келіп отыр. Оқушылар өзінің түсінігін өзіндік зерттеулері мен әлеуметтік өзара

байланысқа сәйкес құратын белсенді білім алушылар болып табылады. Біз жаңа әдістер ретінде «Диалог арқылы оқытуды» басты назарға аламыз. Оның негізінде оқушылар мен мұғалім арасында өзіндік ой пікірді жүйелеу амалы қарастырылады. Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын пайдалану оқытудың әртүрлі формаларын қолдана отырып, оқушылардың бір-бірін тыңдай білуге, өз ойларын анық жеткізуге, өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіруді, ізденіске баулып, естіп, көріп, білгенін түйіндеп, пайдалана білуге үйретуді көздейді. Әр уақытта сабақта оқушылардың сыни ойлауын дамыту мен сындарлы көзқарасын қалыптастыруды басшылыққа аламыз. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы - білімнің дайын күйінде берілмеуі. Нақты жағдайда «мынаны былай жасау керек» деп көрсетпей, оқушының өзінің шығармашылық ойлауының орын алуына мүмкіндік беру, шешім қабылдауға үйрету, жауапкершілігін арттыру. Осы тұрғыда оқушылардың арасынан дарынды оқушылар анықтала бастайды. Дарынды оқушылар топта өзіндік пікірлерімен ғана емес, көшбасшылық қасиетімен таныла алады. Олар топтық жұмыста белсенділік танытып, қасындағы серіктесіне бағыт беріп, кей жағдайда «Үнсіз оқушылардың» ашылуына да көп көмегін тигізді. Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау – білім сапасының нәтижесі, яғни көрсеткіші.Мұғалімдер мен балалар үшін өздерінің қандай мақсатқа жетуді көздейтінін, мақсатқа жету өлшемдерін түсіну не үшін керек екенін білу маңызды.Осыған байланысты бағдарлама критерийлі бағалау тәсілдерін де қарастырады.Мен өз тәжірибемде қалыптастырушы бағалаудың бірнеше түрін қолданамын. Әрине қалыптастырушы бағалаудың нақты түрлері жоқ, сондықтан қалай түрлендіремін десе де, ол– мұғалімнің өз шеберлігі. Алғашқы сабақтар топтамасынан - ақ мен оқушыларды бір - бірін «Екі жұлдыз, бір тілек» арқылы бағалауын ұсындым. Бұл бағалауды қолданғандағы менің ең негізгі мақсатым өзгені бағалау арқылы өзінде жоқты табу немесе өзгенің жетістігі арқылы өз кемшілігін тауып, оны түзетуге бағыттау. Бұл - оқушылардың алға жылжуы үшін жасалатын алғашқы қадам. Сабақ барысында оқушылардың айтқан пікірі мен үшін құнды. Ал оның сондай құнды екендігін ұғындыру және қолдау көрсету мақсатында мен үш шапалақ тәсілін де тиімді қолдандым. Бұл–оқушыларды ынталандыратын бірден-бір тәсіл екендігіне көз жеткіздім. Оқушының жетістігін қолдау оның өзіңе деген сенімділігін

арттыра түседі. Кері байланыс жасау – оқушының оқуын жақсарту үшін қажет нәрсе. Сондықтан әр сабағымда өтілген сабақ бойынша оқушылардың не үйренгенін, оған қалай қол жеткізгенін, нені дамыту қажет екендігін, қандай сұрағы бар екенін стикерге жазуын дағдыға айналдыруға тырыстым. ББҮ (Білемін Білгім келеді Үйрендім) сызбасын оқушылардың толтыруын ұсындым. Осы арқылы олардың автор жөнінде не білетіндерін анықтай келе, білгісі келген нәрсесін бүгінгі сабақтан ала алды ма секілді нәрселерге баса назар аудардым. Оқытуда АҚТ- ны пайдалану. Ол арқылы сабақты тиімді өткізуге болады. АҚТ туралы білім, оларды ақпаратты алу, бағалау, сақтау, өндіру, ұсыну, алмасу үшін қолдану және интернет желісінде бірлескен жұмысқа пайдалануға тиімді. Талантты және дарынды балаларды оқыту қазіргі білім талабына сай ерекше мәнмен қаралады. Олардың өздері де сабаққа ынталы келеді. Оқушылардың әрқайсысының өзіндік ерекше қасиеттері арқылы дараланып отырады. Біреулері ойын ашық түрде жеткізе алса, екіншілері өлең арқылы, суреттеу арқылы білдіріп отырады.

Білім беру мен басқару және көшбасшылық. Бұл мұғалім енгізетін өзгерістер тарапынан қарастырылады. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқытуды көбіне деңгейлік тапсырмалар арқылы жүзеге асырып отырамын. Бұл әдістің ерекшелігі - мұғалім бағыт беруші, ол оқушылардың өз бетімен тақырыпты меңгеруіне жағдай жасайды. Ал оқушылар ізденуші, зерттеуші ретінде ақпарат мағынасын өз бетінше жете түсіне алады, өткен тақырыппен салыстыра отырып, қорытынды жасай алады. Барлық жастағы оқушыларға кез - келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, өзіндік пікір айтуға, саналы шешім қабылдауға бағытталады. Жалпы қорыта айтқанда, аталған тәсілдерді сабақта тиімді қолданысқа енгізу арқылы баланың танымдық белсенділігін арттыруға, өз бетінше білім алуға, шығармашылығын қалыптастыруға ықпал етеді, оқушылар оқудың қызықты жеңіл өтетіндігін, ұжымда бірлесіп жұмыс жасауға үйрететіндігін, білімнің тереңдігі, әрі тиянақтылығы артатындығын баяндайды. Яғни, оқушы өз ой– пікірін ашық еркін айтады, бір-бірін тыңдауға үйренеді. Сондықтан олар басқа пәндердің де осындай оқыту формасымен оқытылса, тиімді болатындығын айтуға болады.

ПОВЫШЕНИЕ МОТИВАЦИИ УЧАЩИХСЯ К ИЗУЧЕНИЮ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ЧЕРЕЗ ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ НАУЧНО – ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Сарсенгалиева Фаузия Жумажановна Учительница русского языка и литературы высшей категории Атырауская область Индерский район село Будене Буденевская средняя школа

Повышение мотивации учащихся к изучению русского языка и литературы через осуществление научно–исследовательской деятельности. Дети учатся лучше, если им дают возможность самостоятельно исследовать основы изучаемого материала. Питер Клайн Из теоретического анализа литературных источников феномена одаренности следует, что природа этого явления многомерна, а факторы, влияющие на развитие этого сложного личностного качества, многогранны. Но среди многообразия путей и средств развития одаренности и творческих способностей наиболее эффективным является собственная исследовательская практика ребенка. В нашей работе речь пойдет об учебноисследовательской работе школьников как о новом виде школьной работы («инновационной педагогической технологии»). Лингвист Лев Владимирович Щерба в 1904 году говорил, имея в виду преподавание фонетики: «О заучивании чего бы то ни было не может быть и речи. Все занятия

должны быть сведены к наблюдениям самих учеников под руководством учителя над собственным их языком». Самостоятельные наблюдения, за которыми должны последовать выводы,– это, по сути дела, исследование. Значимость этого средства в развитии одаренности детей объясняется, прежде всего, тем, что исследовательский поиск – неотъемлемое природное свойство. Ребенок – исследователь по своей природе. Неутолимая жажда новых впечатлений, любознательность, постоянное стремление наблюдать и экспериментировать, самостоятельный поиск новых сведений о мире традиционно рассматриваются как важнейшие черты детского поведения. Исследовательская, поисковая активность– естественное состояние ребенка; он настроен на познание мира, он хочет его познать. Эта природная активность ребенка составляет суть его исследовательского поведения, важнейшего источника получения детьми знаний о мире и важнейшего условия их саморазвития. Исследовательские умения и навыки необходимы сегодня не только людям, связанным с научной

работой, но и каждому человеку в самых разных сферах его деятельности. Творческий ииследовательский поиск становится неотъемлемой частью любой профессии. Исследовательское поведение в современном мире рассматривается не как узкоспециализированная деятельность, характерная для небольшой профессиональной группы научных работников, а как неотъемлемая характеристика личности, входящая в структуру представлений о профессионализме в любой сфере деятельности и даже шире–как стиль жизни современного человека. Подготовка ребенка к исследовательской деятельности, обучение его умениям и навыкам исследовательского поиска становится важнейшей задачей современного образования. И если это важно в формировании личности каждого школьника, его будущей профессиональной компетенции, то для одаренного ребенка, в целях реализации его способностей в различных видах деятельности, необходима подготовка к исследованию. Исследование–основа обучения одаренных детей, без его реализации не могут развиваться их потенциальные способности. Формирование исследовательского поведения одаренных школьников осуществляется с помощью различных форм и методов исследовательского обучения. Одной из эффективной форм исследовательского обучения в нашей стране является получившая широкое распространение в последние годы научноииследовательская деятельность учащихся через организацию научных обществ школьников, соревнований научных проектов, как республиканского, так и международного уровня.Многолетние наблюдения за динамикой развития данных соревнований в качестве научного руководителя позволяют сделать вывод о продуктивности данного метода в обучении и развитии одаренных детей. Процесс учебно-исследовательской работы должен быть особым образом организован, чтобы в центре внимания была личность ученика: его мотивы, цели, потребности, неповторимый внутренний мир, индивидуальный опыт и психологический склад. Такой подход принято называть личностным. Однако нужно принимать во внимание, что современная психологическая наука связывает развитие личности прежде всего с деятельностью. Это предполагает, что из объекта ученик становится полноправным участником образования (проще говоря, не «его учат», а «он учится»). Очевидно, что изменяется и роль учителя в обучении: он в большей степени становится не передатчиком знаний, а партнером в обучении. Деятельностный подход также предусматривает свободу выбора учащимися пути, учебника, методов и преподавателя. Во-первых, ученик сам решает заняться такой работой, поскольку это ему нужно и интересно; сам

выбирает тему исследования в соответствии со своими склонностями и предпочтениями. Во-вторых, процесс работы над исследованием строится на основе знаний и умений, которыми владеет ученик.В-третьих, тесное сотрудничество между учеником и учителем (научным руководителем) подразумевает доверительные отношения, плодотворные для обучения и личностного развития. В-четвертых, решая исследовательскую задачу, ученик активно добывает знания и заинтересован в результате работы. Проблема мотивов (педагоги в своей практике чаще говорят об интересах) в обучении является ключевой. Какие мотивы–внешние или внутренние– оказываются самыми важными в исследовательской работе? (Внутренние мотивы вызваны потребностью в приобретении знаний, их углублении и систематизации, расширении кругозора. Внешние связаны с общественным признанием, в том числе и с оценками.) Многое зависит от возраста ребенка. Школьникамподросткам (7–9-е классы) интересно не только то, что внешне занимательно;им нравится самостоятельно обдумывать, обобщать, искать общие принципы и закономерности. В этом возрасте, отмечают психологи, школьников привлекают самостоятельные формы организации занятий на уроке, трудный учебный материал, возможность самому строить свою познавательную деятельность на уроке и за пределами школы – то, что делает подростков более взрослыми и самостоятельными в собственных глазах и мнении товарищей. Самыми сильными мотивами в обучении в этот период оказываются внешние: стремление найти свое место в коллективе, утвердить свою индивидуальность. В старшем школьном возрасте учебная мотивация значительно изменяется, т.к. для старшеклассника сама учебная деятельность – средство реализации жизненных планов на будущее, связанных с выбором профессии. По наблюдениям ученых, на учебные успехи влияет сочетание двух потребностей – в познании и достижении. Интеллект старшеклассников становится достаточно зрелым: формируется абстрактное,теоретическое, рефлексивное мышление, хорошо развита способность обобщать, выдвигать гипотезу, рассуждать, переходя от общего к частному. Заметны возрастающая самостоятельность во всех сферах деятельности, стремление к самоопределению, построению жизненных планов, устремленность в будущее, что связано с выбором профессионального пути. Психологически старшеклассники готовы к исследовательской деятельности и могут испытывать в ней настоятельную потребность. Ясно, что исследовательская работа может быть предложена и в средней, и в старшей школе. Но когда это будет рациональнее? Старшеклассники обладают большим запасом знаний, у них более развито

абстрактное мышление:навыки обобщения, синтеза и анализа, классификации, дивергентное мышление. Они сориентированы профессионально и могут включать цели исследовательской работы в планы, связанные с выбором профессии. Современные программы предусматривают обучение исследовательской работе на старшей ступени, в связи с профильным обучением. Старшеклассники имеют больше возможностей приобщиться к исследовательской работе в рамках учебного плана. Однако у них меньше свободного времени. Педагоги, имеющие большой опыт организации исследовательской работы в школе, полагают, что знакомство с исследовательской деятельностью может начинаться рано–с 6–7-го класса. Эффективность ее будет выражаться не в качестве сделанных исследований, а в приобретении исследовательских навыков. Жажда открытия, стремление проникнуть в самые сокровенные тайны бытия рождаются еще на школьной скамье. Уже в начальной школе можно встретить таких учеников, которых не удовлетворяет работа со школьным учебником, им не интересна работа в классе, они читают словари и специальную литературу, ищут ответы на свои вопросы в различных областях знаний. Поэтому очень важно именно в школе выявить всех, кто интересуется различными областями науки и техники, помочь претворить в жизнь их мечты, вывести детей на путь, ведущий к поиску в науке, в жизни, помочь раскрыть свои способности. С этой целью и в нашей школе было создано научное общество учащихся (НОУ). Его членами стали учащиеся, стремящиеся развивать свой интеллект, приобретать навыки научно-исследовательской деятельности. Основными целями и задачами этого общества являются; -формирование у учащихся интереса к научным исследованиям; -выявление и развитие творческих способностей; -обучение методам научных исследований; -воспитание творческой личности. Для того, чтобы ребенок захотел участвовать в научно-исследовательской работе, у него необходимо разбудить желание, сформировать исследовательскую мотивацию, т.е. он должен захотеть понимать информацию и сообщать ее другим. Поскольку человек–существо социальное, он должен еще в школе учиться говорить обдуманно, целенаправленно, решать проблемы, получать и передавать информацию, работать с литературными источниками, дискутировать и выступать с докладами, уметь слушать других и себя. * Можно ли ребенку дать задание написать доклад, не разбудив в нем желание делать это? * Можно ли выступить перед аудиторией и завладеть ею на время выступления, не развив у ученика умений работать в группе?

Нельзя. Для того, чтобы этому научить, разбудить у детей исследовательский интерес, задор, радость творчества, организуется познавательнопросветительская работа с учеником. Это и беседа со школьным библиотекарем, психологом, учителем, научным руководителем, и всеми теми, кто неравнодушен к детям, занимающимся в НОУ. Например, школьный библиотекарь учит работать с каталогом, научной информацией. Школьная библиотека – это мощный дидактический резерв в данном направлении обучения. Научный руководитель должен развивать интеллектуальные умения и коммуникативную культуру ученика . Если мы хотим, чтобы ученики говорили по сути дела, умели аргументировать, представлять, дискутировать, доказывать свою правоту, вести дебаты, ставить вопросы, решать проблемные ситуации – необходимо развить у них необходимый интеллектуальный и коммуникативный репертуар. Коммуникативная компетенция–способность использовать язык в качестве средства общения (коммуникации), что подразумевает «овладение всеми видами речевой деятельности и основами культуры устной и письменной речи, умениями и навыками использования языка в различных сферах и ситуациях общения, соответствующих опыту, интересам, психологическим особенностям учащихся основной школы на разных ее этапах». О коммуникативной компетенции ученика можно судить по тому, насколько стилистически «подходящими» к ситуации оказываются выбранные им языковые средства (без «стилистических ошибок»), по тому, насколько ясно и последовательно он излагает свою мысль, приводит доводы, умеет построить тексты самого разного жанра. Поиск тем для исследовательской работы дело непростое. Известный философ Ф.Ницше писал, что «великая тема подобна драгоценному камню: тысячи проходят мимо, пока, наконец, один не поднимет его ». Тема–отражает характерные черты проблемы. Темы исследования могут быть разными. Самое главное, чтобы эта тема была интересна ученику. Изучение литературы по теме исследованияследующий после выбора темы этап работы; его основная цель–получение информации. В научном исследовании на этом этапе выясняется, какое понимание объекта изучения сложилось в науке и какая его сторона остается недостаточно исследованной. Это важно для исследовательской работы. Однако не менее важны и другие, обучающие задачи: *научить поиску научной литературы по теме исследования ; *сформировать навыки работы с такой литературой, т.е научить читать ее:

*конспектировать, делать ссылки и грамотно цитировать. Нужно учитывать, что работа с научной литературой связана с освоением нового функционального стиля речи-научного. Если говорить о принципе связи с базовым образованием, то легко заметить, что такие теоретические знания, как основные признаки научного стиля речи, уже заложены в программу по русскому языку для старших классов. Однако практический опыт работы с научной литературой даже у старшеклассников, как правило, незначителен и исчерпывается, чаще всего чтением учебно-научной литературы. Поэтому написание текста в научном стиле речи для них может представлять серьезные затруднения. Последовательная работа научного руководителя по обучению чтению научной лингвистической литературы поможет снять значительную часть их Школьников 7-9 классов следует сначала познакомить с основными особенностями научного стиля речи ( логичность, точность, использование терминов, объективность, отсутствие личного начала, языковые средства, обусловленными этими особенностями основные жанры научного стиля), а затем приступать к работе над поиском литературы по теме УИР(учебно-исследовательской работы). Понятно, что поиск информации при составлении списка литературы в большой степени ложится на плечи научного руководителя. Дополнить список современными исследованиями можно с помощью библиографии тематических научных сборников и обзорных статей по проблеме. Пример При подготовке учебно-исследовательской работы ученицы Ишановой Лайлим на тему «Сопоставление особенностей мужской и женской речи» мне,как научному руководителю, помогла сориентироваться в проблеме обзорная статья Кирилиной А. и Томской М. « Лингвистические гендерные исследования » ( журнал «Отечественные записки », 2005, № 2). Некоторые из указанных авторами работ послужили основой для списка литературы: При работе с научной литературой необходимы также навыки конспектирования, создания вторичного текста, в котором зафиксирована переработанная информация. Конспект избавляет от необходимости вновь обращаться к источнику ; это особенно ценно, когда источники многочисленны или представляют собой монографии большого объема. Конспектировать можно по-разному. Наиболее предпочтительны такие виды конспектирования как составление тезисного плана или выборочное конспектирование. Составление тезисного плана предусмотрено в курсе русского языка в старших классах. Работая по полученному вторичному тексту, легче будет оценить его достоинства и недостатки. Выборочный конспект включает отдельные

фрагменты первоисточника, например, определение того или иного понятия, представляющее интерес для составителя. Приведем фрагмент из работы ученицы Галымжановой Г. «SMS как новый речевой жанр », которая написана на основе обзорного конспекта. Пример Цель моей работы-вызвать интерес к коммуникативным проблемам языка. Ведь в современном мире все больше увеличивается спрос на людей коммуникабельных, открытых, но число их все больше уменьшается. Изучать причину этой проблемы, акцентировать внимание общества не только на популярность и пользу SMS–общения, но и заранее предупредить об угрозе возникновения у людей SMS– зависимости. -Развитие современной лингвистики и смежных наук приводит к повышению интереса к коммуникативным проблемам языка. Коммуникация– это процесс, в котором принимают участие как минимум два действующих лица–отправитель и получатель информации. В начале 21 века человечество обладает новыми возможностями для сообщения знаний и мыслей, используя при этом электронные технологии, естественный язык, а также звуки и графические изображения. Человек создал новое киберпространство, для того, чтобы предоставить людям во всех уголках Земли великолепную возможность обмена идеями и эмоциями, несмотря на расстояние и местонахождение. Так появился термин «коммуникация, опосредованная компьютером », который определил новый объект анализа в различных областях научного познания. (Капанадзе,2001). Теперь обратимся к составлению и оформлению списка литературы, который обязательно должен быть включен в учебно-исследовательскую работу. Напомним, что он не должен быть большим. Его ядром должны стать : 1)научные работы по проблеме исследования, по возможности написанные авторитетными в этой области лингвистами ; 2)справочные издания : энциклопедии, словари; 3)источники языкового материала: сборники текстов, ссылки на Интернет-ресурсы, художественная или публицистическая литература, если тексты из нее использовались в работе для анализа того или иного языкового явления. В ходе работы с молодыми исследователями мы пришли к мнению, что очень важно правильно организовать руководство учебно-исследовательской работой. В отличие от традиционного обучения, где за учителем закреплена роль обучающего, а за учеником– обучающегося, в процессе проведения учебно-исследовательской работы возникает новый акцент в деятельности учителя: он включен в исследование поставленной проблемы на равных условиях с учеником и одновременно обучает его

методике проведения исследования. Это дает возможность учителю более широко проявить творческие способности не только в педагогическом проектировании, но и в роли исследователя, т.к. невозможно передать опыт той деятельности, которую не освоил сам. Творческие муки, которые испытывают и ученик-исследователь, и его руководитель, передача навыков практической деятельности задают тон общения на уровне «коллега–коллега» и «наставник–младший товарищ». Учащиеся, для которых я стала научным руководителем, отнесены мной к одаренному уровню : они с ранних лет проявляли любопытство и любознательность, интерес ко всему необычному, и для них характерно исследовательское поведение как природное свойство человека. Они с помощью учителей, родителей, а также по собственной инициативе занимаются самообразованием и научно-исследовательской работой. Они хорошо умеют работать с источниками информации.Благодаря владению общеучебными умениями, они хорошо учатся. К русскому языку у них имеется особый познавательный интерес и способности. При выполнении исследовательских работ эти учащиеся стремились найти нестандартные способы решения проблем. У них формируется свой индивидуальный стиль в решении всех этапов исследования. Стремясь к самореализации, они принимали участие в районных и областных конкурсах научных проектов, где занимали призовые места. К примеру, -ученица 10 класса Галымжанова Гульназ в 2008 году принимала участие в районном соревновании научных проектов, защитила научную работу по теме « СМС как новый речевой жанр » и заняла II место, в областном соревновании- III место. -ученица 7 класса Ишанова Лайлим в 2009 году с исследовательской работой « Сопоставление

особенностей мужской и женской речи » в районном конкурсе завоевала I место. В мае 2010 года ее доклад, представленный на II-ой Областной научно-практической конференции Малой Академии наук Республики Казахстан, организованной общественным объединением « Малая Академия наук РК » города Алматы, была награждена дипломом I степени, подписанным Президентом МАН РК Купчишиным А.И. В декабре 2010 года в областном научном соревновании школьников она также заняла I место. - ученица 8 класса Нарынбаева Асылай в 2011 году с исследовательской работой по теме «Речевые особенности телефонного разговора » в районном конкурсе научных проектов заняла I место, в этом же году в областном конкурсе - II место, в Республиканском конкурсе научных проектов работа также была отмечена Грамотой, Сертификатом и медалью «Финалист» республиканского научного общества « Дарын », « Скажи мне, и я забуду, Покажи мне и, может быть, я запомню. Сделай меня соучастником, и я пойму », гласит китайская пословица. Самые ценные и прочные знания добываются самостоятельно, в ходе творческих исследований. Если в будущем школьник думает связать свою дальнейшую жизнь с интеллектуальным трудом, стать научным работником, преподавателем, врачом, а может быть, космонавтом, постигать радость познания, делать открытия, возможно, стать в будущем лауреатом самых престижных премий, ему необходимо научиться исследовать. Тогда одна из основных задач 12 – летней школы – научить детей самостоятельной исследовательской деятельности будет выполнена.

 Жаңашыл ұстаз тәжірибесінен  ПЕДАГОГ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ДЕҢГЕЙЛІК БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДАҒЫ ҰСТАЗДАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІЗДЕНІСТЕРІ Ұстағалиева Алтын Упагалиевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

Бүгінгі таңда қазақстандық мұғалімдердің істәжірибесіне білім беру жүйесі жағынан әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген Кембридж университетінің бағдарламасы енгізілуде.

Бұл бағдарламаның мақсаты–қазақстандық мұғалімдерге өздерінің педагогикалық тәжірибелерін жетілдіру мен бағалауға көмектесу. Бағдарламаның мақсат-міндеттерін жүзеге асыратын негізгі тұлға–

мұғалім. Мұғалімдер алдында білім жүйесін заман талабына сай үйлестіре жүргізуге қатысты жаңа талаптар қойылуда. Мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын құруда, ол жолды меңгеруде деңгейлік бағдарламалар нақты бағыт-бағдар береді. Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға ұстаз болып табылады. Ұстаз заман талабына сай болуы үшін әрқашан ізденісте болып, білімін жетілдіруі, жан-жақты, жоғары білікті болуы керек. Қазіргі таңда мұғалімдер алдында білім жүйесін заман талабына сай үйлестіре, жаңа үлгіде жүргізу міндеті туындап, білім берудегі барлық оқуәдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Тараз қаласының М.Әуезов атындағы №33 орта мектебінің үшінші деңгейлі біліктілік арттыру курсын аяқтаған сертификатталған мұғалімдері өздерінің жаңа тұрпатты мұғалім ретінде қалыптасуға ұмтылысымен мектепте ұйымдастырылып өткізілетін іс-шараларға оң серпін беруде. Мектепте 13 наурыз күні «Жаңа мектеп– жаңа талап» атты тақырыпта қала мектептерінің бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған семинар өткізілді. Бұл семинардың ұйымдастырылып өткізілуіне деңгейлі біліктілік арттыру курстарынан өткен мұғалімдер Роза Кобдикбаева,Зулфия Абдралиева және Медет Жантелеев белсенді атсалысты. Оқыту үдерісінде заманауи талаптарға сай оқу мен оқытудағы әдіс-тәсілдерді қолдану бойынша істәжірибе алмасу мақсатында ұйымдастырылған семинарға Тараз қаласы білім бөлімінің әдіскері Амирбекова Қалдыкүл Сүйінбекқызы, қала мектептерінің бастауыш сынып мұғалімдері, жас мамандар қатысты. Семинар аясында №33 орта мектептің мұғалімдері Шоқанова М., Мұстафина Ж., Смағамбетова М.,

Арыстанбекова Ғ. басқа мектептерден келген әріптестеріне бірнеше ашық сабақтар өткізді, сонымен қатар, Жидебаева М., Акзамова А. бастауыш сыныптардағы ашық тәрбие сағаттарын көрсетті.Жас мамандар бастауыш сыныптарда оқытудың жаңа әдістәсілдерін тиімді қолдану жолдары туралы пікір алмасып, өз ойларын ортаға салды. Мектеп ұстаздарының өз сабақтарында жаңа әдістәсілдерді енгізе отырып, бағдарламаның тиімді идеяларын қолдануы осының дәлелі. Жақында өзіміз қатысқан Асанова Балнұрдың 3.05.2014ж. күні 7-сыныпта өткізілген «Интернет құрамының элементтері» тақырыбындағы сабағында оқыту мен бағалаудың жаңа тәсілдері тиімді қолданылып жүргеніне куә болдық. Топтық жұмыстарға берілген тапсырмалар оқушылардың қызығушылығын туғызып, олардың жаңа тақырыпты тиімді меңгерулеріне ықпал етті. Сабақ жоспары Бағдарламаның модульдерін қамти отырып, тақырыпты кеңінен ашуға бағытталып құрылғаны байқалды.Басқа ұлт өкілдеріне тіл үйрету сабағы болғандықтан сөздікпен жұмыс, оқулықпен жұмыс, топтық талқылау және оқушылардың топтық жұмыс нәтижелерін өзара бағалау әдістері тиімді қолданылды. Мұғалімнің оқушыларға дайындаған тапсырмалары мен топтық жұмыстар үшін дайындаған ресурстарынан, қосымша материалдарынан мұғалімнің өз сабағына жауапкершілікпен мұқият дайындалатыны, шығармашылық ізденістері байқалды. Оқушылардың сапалы білім алуы мұғалімнің білімділігі мен кәсіби шеберлігін, өз ісіне жауапкершілікпен қарауын қажет етеді. Өзі өнегелі, ынталы ұстаз ғана қабілетті және жан-жақты дамыған шәкірт тәрбиелей алады. Шәкірттің жеке тұлға ретінде дамуына жағдай жасап, оны сыни ойлануға үйрете білу қажет.Әрбір ұстаз өз жұмысына шығармашылықпен қарап, заман талабына сай, осы Бағдарлама мазмұнына сәйкес оқытудың жаңашыл әдістерін қолданған жағдайда жақсы нәтижеге қол жеткізетіні сөзсіз.

МҰҒАЛІМНІҢ РЕФЛЕКСИВТІ ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Габдрахманова Шынар Төлегенқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Батыс Қазақстан облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының жетекшісі, п.ғ.к.

Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері педагогтеріне арналған үшінші (базалық) деңгейлік біліктілікті арттыру курстарында мұғалім рефлексиясын дамыту бүгінгі білімді зерттеу саласындағы маңызды да өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Рефлексия ұғымы педагогика ғылымына психология ғылымынан еніп отыр. Осы құбылыстың мұғалім әрекетіндегі маңызы мен орны туралы қарастырмас бұрын оның тарихына шолу жасасақ. Рефлексия энцоклопедиялық сөздікте «1) ойлану, толық күдіктер, қарама-қайшылықтар; өзіндік қадағалау, өзін-өзі тану, өзінің жеке психикалық жайкүйіне талдау; 2) адамның өз іс-әрекеті мен оның заңдарын ұғынуға бағытталған теориялық қызмет формасы» деп анықталады [1].Осы анықтаманың екінші бөлігі мұғалімдерді оқытуда маңызды әрекеттің мәнін ашады деп есептеймін.Соның ішінде педагогикалық рефлексияның сипаты белгілі бір ерекшеліктерге ие.Сөздікте «Педагогикалық рефлексия –педагогтің өзінің жай-күйін сезіну қабілеті мен қажеттілігі, өз міндеттерін, әрекетін және нақты педагогикалық жағдаятта қол жеткізген нәтижесін бақылау, бағалау, түзету және өзінің педагогикалық ісәрекетін жетілдіру мақсатында салыстыруы» делінген [1]. «Педагогикалық рефлексия ортасында оқушының педагогтен нені қабылдай алатынын және түсінетін және олармен қатынаста оның педагог әрекетіне қалай ыңғайласа алатынын сезінуі тұр» дейді. «Рефлексия» ұғымы (латын тілінен алғанда reflexio – «кейінге жүгіну») алғашқыда философия ғылымында пайда болған және ол болып жатқан нәрселер туралы адамның өз санасында ойлану процесі дегенді білдірді. Басқа сөзбен айтқанда, бұл адамның рухани өмірінің мазмұнын ашатын өзін-өзі тану әрекеті. Рефлексия ұғымын қолданысқа енгізген ежелгі грек философтары болды. Олар рефлексияны адамның өзін-өзі тануында маңызды деп көрсетті. Сократ адамның маңызды міндеті-өзінің рухани белсенділігін оның танымдық қызметі арқылы тануда деп көрсетсе,Платон ақылдылықты тәрбиелеуге байланысты өзін-өзі танудың маңызын белгіледі. Платонның анықтамасында ақылдылық дегеніміз өзін-өзі білу болып табылады. Аристотель рефлексияны тәңірлік ақылдың қасиетіне ие деп танып, оны білімнің пәні мен білімнің, яғни ойлау мүмкіндігі және ойлардың тұтастығын анықтай алатын қабілетке ие деп білді. Уақыт өте келе рефлексия ұғымының мәні кеңейеді. Декарт рефлексияны индивидтің сыртқы,

денелік нәрселерден алшақтап, өз ойларының мазмұнына ену қабілетімен байланыстырды.Локк рефлексияны ішкі тәжірибе ретінде қарастырды. Оның ойынша, рефлексия білімнің негізгі көзі болып табылады.Оның сыртқы тәжірибеден айырмашылығы– білім сезім мүшелері арқылы қоршаған ортаны қабылдауға негізделеді, сондықтан ол білімнің негізгі, басты көзі болып табылады.Айта кететін жайт, рефлексияны ғылыми тұрғыдан зерттеу дәл осы Локктан басталады. Рефлексияны Гегель адамның рухын дамытудың қозғаушы күші деп қарастырды. Осы кезеңдегі философияға тән жалпы көзқарасқа сәйкес рефлексия бәрін қамти алатын білім жүйесін құрастыруға негіз болатын білімнің абсолютті, соңғы негіздерін іздеу шаралары дегенді берді. 19-20 ғасырларда Батыс Европада философиядағы рефлексивті тұрғы қарқынды дами бастайды.Бұл кезеңдегі рефлексивті тұрғы ғылымдар жүйесіндегі философия пәнінің ерекшелігін, оның пәндік-сезімдік әрекеттен оқшауланғандығын, білімнің өзіндік санаға шоғырлануын көрсетуге арналды [2]. Ақпараттық қоғам жағдайында білімді саралау және кіріктірудің күшеюімен байланысты рефлексияның әдіснамалық қызметі дамып отыр. Осы қызметінде рефлексия пәнаралық ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру, ірі жүйелерді басқару тиімділігін арттыру сияқты әдіснамалық мәселелерді шешуге тартылды. Қазіргі ғылымдағы рефлексивті тұрғыны іске асырудағы тағы бір бағыт ғылымның өзіндік рефлексиясы болып табылады.Ғылымның өзіндік рефлексиясы сол ғылымның қоғамдағы рухани өмірде алатын өз орнын, зерттеудің және оның салдарларының мүмкін екендігін мойындап, оны айқындайтын моралдық принциптерді ұғыну ретінде, ғылыми ізденістерді сипаттайтын тілдік құралдарды талдау ретінде түсіндіріледі. Рефлексия туралы білімнің дамуы оның әрі қарай саралануына жол ашады.Қазіргі ғылымда рефлексияның үш түрін ажыратады: -қарапайым рефлексия, ол жалпы білімді қарастырады және талдайды, білімнің шегі мен мәні туралы ойларды береді; -ғылыми рефлексия–бұл ғылыми зерттеудің осы саласына тән әдістер мен тәсілдер негізіндегі теориялық білімді талдау және сынға алу; -философиялық рефлексия –бұл болмыс пен ойлаудың шекті негіздерін, жалпы адамзат мәдениетін сезіну және ұғыну.

Қазіргі ғылымда рефлексия ұғымының мәні мен шегі біршама кеңейтілді.Рефлексияның дәстүрлі, ретроспективті қызметінен,яғни ғылымда жинақталған білімді сыни талдаудан басқа, оның сындарлы, шығармашылық қызметі белсенді түрде қолданылып келеді. Бұл Қазақстан Республикасында жүріп жатқан жалпы білім беретін мектеп педагогтеріне арналған деігейлік біліктілікті арттыру курстарының ғылымитеориялық негізін құрайтын басты тұрғы екендігі белгілі. Рефлексия мәселесіне қатысты әдебиеттерді талдау нәтижесі көрсеткендей,20 ғасырда оған көңіл аударған белгілі американ ғалымы, философы және психологы Джон Дьюи болды. Өзінің 1910 жылы баспадан шыққан «Біз қалай ойлаймыз» атты қазіргі таңда классикалық болып танылған еңбегінде Д.Дьюи рефлексиялық ойлауға мынадай анықтама береді: «Қандай да болмасын пікірді, немесе білімнің болжанған формасын олар орнатылған негіздемелер аясында белсенді түрде, табандылықпен және мұқият қарау және олар әрі қарай әкелетін қорытындыларды талдау» [3; 15 б.]. Д.Дьюидің рефлексиялық ойлау туралы кейбір талқылауларын атап көрсетпеу мүмкін емес. 100 жыл уақыт өтсе де, олар қазіргі заманға сай айтылады және педагог үшін де, өзінің интеллектісін дамытуға ұмтылатын кез келген адам үшін де олар практикалық құндылыққа ие болып отыр:  рефлексияның пайда болуына әкелетін факторлар туралы: «Рефлексияның тұтас процесінде күмәндерді шешуге қажеттіліктің болуы тұрақты және басқарушы фактор болып табылады» [3; 20 б.];  рефлексиялық ойлаудың механизмі туралы: «... ойлаудың басталуы қиыншылықта, қысылыс күйде немесе сезіктенуде болады. Ойлау өздігінен жанатын кездейсоқ нәрсе емес» [3; 21 б.];  рефлексиялық ойлаудың мәні және оның ойлаудың басқа түрлерінен айырмашылығы туралы: «...рефлексия белгілі бір нәрсеге біздің сенетіндігімізді (немесе сенбейтіндігімізді) өзіне тәуелділікте ғана емес, сонымен бірге айғақ, айқындық, дәлел, кепіл, яғни сенімнің себебі болып табылатын басқа да нәрселерге байланысты жобалап тұспалдайды. ... Егер пайда болған ой бірден қабылданса, онда біздің алдымызда–сын көзімен қарамаушылықпен сипатталатын ойлау, рефлексия minimum. Зат туралы толғану, ойлану дегеніміз ойды дамытатын қосымша мәліметтер, жаңа фактілер іздеу, және, жоғарыда айтылып кеткендей, ойды растайды, немесе ойдың қисынсыздығын айқындайды ...» [3; 22 б.];  рефлексиялық ойлаудың эмоционалдық жағы туралы: «рефлексиялық ойлау әрдайым көбірек немесе азырақ дамылсыз күйде болады, себебі ойды оның сыртқы келбетіне қарап қабылдауға бейім селсоқтықты бұзуды өзіне саяды; ол ақыл-ойдың әбігерленуі және абыржуы күйін басынан өткеруге келісімін береді. Қысқасы, рефлексиялық ойлау әрі қарай зерттеу жүргізу үшін пайымның кідіруін

білдіреді; ал кідіру біршама азапты болуы мүмкін» [3; 22 б.];  рефлексиялық ойлаудың даму шарттары туралы, оның ішіндегі ең бастысы «тұжырымды бөгеу қабілетін иелену және ойға бірден келген ойларды растау немесе жоққа шығаруға қажетті жаңа материалды түрлі әдістермен іздеуді игеруге қабілетті иеленуді...» белгілейді [3; 22 б.]. Рефлексивті процестер әрі қарай метакогнитивизмде белсенді зерттеле бастады. Метакогнитивизм ағымдағы интеллектуалдық әрекеттің барысын басқаратын ерекше психикалық механизмдерді зерттейтін ғылыми психологияның бағыты болып табылады (Flavell, 1979). Бұл процестерді метакогнитивті процестер деп атайды, олар аналитикалық (когнитивті) процестерді жинақтау және үйлестіру негізінде қалыптасқан нтеллектуалдық әрекетті ұйымдастыруды және реттеуді қамтамасыз етеді және өздері мақсат қою, жоспарлау, болжам құру, шешім қабылдау және т.б. қабілеттер түрінде көрініс табады. Психологтардың есептеуінше, интеллектуалды даму тек ақпаратты өңдеудің когнитивті механизмдерін жетілдіру ғана емес, сонымен бірге интеллектуалдық өзін-өзі реттеудің метакогнитивті механизмдерін қалыптастыру болып табылады. Осы аталған процестердің ішінде интеллектуалды рефлексия маңызды орынға ие. Мұндағы интеллектуалды рефлексия–бұл өзіндік ойлаудың іргетасы туралы ойлау қабілеті [4]. Рефлексия когнитивті және ізгілікті психология ғылымдарында зерттеу пәні болып табылады. Онда рефлексия адамның интеллектуалдық және тұлғалық дамуының қуатты факторларының бірі ретінде танылды [5, 6]. Мектептегі оқу процесінде рефлексияға үйретудің мақсатты түрде оқыту тәжірибесі бар ма? Осы сұраққа байланысты психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесінде рефлексиялық дағдыларға оқыту негізінен оқушылардың метакогнитивтік қабілеттерін дамыту процесінде жүретіндігі анықталды. Ақпаратты өңдеу процестерімен (когнитивті немесе аналитикалық процесттер, қабылдау, еске сақтау, ойлау сияқты) қатар олардың ұйымдастырылуы мен реттелуін қамтамасыз ететін метакогнитивті процестер бар. Бұл мақсат қою, болжау, шешім қабылдау және т.б. түрдегі интегралды психикалық процесстер. Өзіндік ойлаудың негізделуін ұғыну қабілеті ретінде түсіндірілетін интеллектуалдық рефлексия-интеллектуалдық өзін-өзі реттеудің метакогнитивтік механизмі ретінде қарастырылады [7]. Оқушыларға рефлексиялық қабілеттерін дамытуда көмекке келетін әдістемелік тәсіл ойлануға негіз болатын бағыттау сұрақтары болып табылады: -Менің негізгі жетістіктерім қандай? Мен нені түсіндім? Мен нені үйрендім?

-Қандай тапсырмалар менде үлкен қызығушылық тудырды? Неліктен? -Мен тапсырмаларды қалай орындадым? Қандай тәсілмен? Орындауда мен өзімді қалай сезіндім? -Менің негізгі қиындықтарымды қандай болды? Мен оларды қалай жеңдім? және т.б. Оқушылардың өз әрекеттерін ұғынуды ұйымдастырудың екі негізгі түрлері бар: ағымдағы рефлексия, ол оқу процесі барысында жүреді және қорытынды рефлексия, ол әрекеттің логикалық және тақырыптық жағынан аяқталған шектелген кезеңі. Ағымдағы рефлексия осы уақытта іске асырылатын пәндік әрекетті (оның бағытын,мақсатын, негізгі кезеңдерін, проблемаларын, қарама-қайшылықтарын, әрекет ету тәсілдерін, нәтижелерін) ұғыну және сезіну процестерін белсендендіруге бағытталады. Қорытынды рефлексияның ағымдықтан ерекшелігі: рефлексияланатын әрекеттің көп көлемі және нысандандырылған. Қорытынды рефлексияның әдістерін, формаларын және мазмұнын мұғалім оқу бағдарламасы негізінде анықтайды. Қорытынды рефлексияны арнайы сабақ түрінде оқу пәнінің үлкен тарауын оқуды аяқтағанда немесе, мысалы, тоқсан немесе оқу жылының аяғында өткізеді. Оқушыларға мынадай сұрақтарға жауап беру ұсынылады: Осы жылда (тоқсанда) менің ең үлкен жетістігім қандай? Мен оған ненің көмегімен және қалай қол жеткіздім? Мен қай жағымнан өзгердім? Білім жағынан менің алға жылжуым қандай? Мен өзімнің білмейтін білімім туралы нені түсіндім? Менің қиындықтарым неде? Мен оларды қалай жеңемін? Бұрын менде не болып шықпайтын еді, енді болып шығады? Мен нені жақсы жасап үйрендім? Әрекеттің қандай жаңа түрлерін және тәсілдерін мен игердім? [8]. Осындай оқытудың тәжірибесінен көретініміз, жетістікке жетудің маңызды факторы мұғалімнің оқушы рефлексиясын ұйымдастыруына психологиялық тұрғыдан сауатты келуі болып табылады.

Сыни тұрғыдан ойлауға дағдыланған оқушыны тәрбиелеу үшін мұғалімнің өзі қоршаған ортаға ғана емес, өзіне, өз тұлғасы мен әрекетіне де сыни көзбен қарауды үйренуі шарт. Деңгейлік курстар осы міндетті шешудің бірден-бір қуатты құралы екендігін тәжірибе жүзінде қазір көруге болады. Курс аясында мұғалімдердің рефлексивті ойлауын дамыту және қазақ тілді аудиторияға арналған әдістемелік құралмен қамтамасыз ету мақсатында деңгейлік бағдарламалар орталығында «Мұғалімнің өзіндік дамуы: педагогикалық рефлексия» атты электрондық оқу құралы дайындалды. Электрондық оқыту құралында Батыс Қазақстан облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтында өткен үшінші (базалық) деңгей курстарында пайдаланылатын рефлексияны дамыту құралдары ұсынылды. Әдебиеттер 1.Білім және ғылым. Энциклопедиялық сөздік / Бас редактор Ж.Қ.Түймебаев. – Алматы, 2009. – 400 б. 2.Бизяева А.А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия. – Псков, 2004. 3.Дьюи Д. Психология и педагогика мышления. Пер.с англ. Н.М.Никольской. – М., 1997. 4.Кулюткин Ю.Н. Рефлексивная регуляция мыслительных действий. – в кн.: Психологические исследования интеллектуальной деятельности. М., 1979. 5.Кулюткин Ю.Н., Сухобская Г.С. Личность: внутренний мир и самореализация. – СПб., 1196. 6.Мышление учителя: личностные механизмы и понятийный аппарат / По ред.Ю.Н.Кулюткина, Г.С.Сухобской. – М., 1990. 7.Холодная М.А. (2002). Психология интеллекта. Парадоксы исследования. – 2-ое изд., перераб. и доп. – СПб.: Питер. 8.Габдрахманова Ш.Т. Мұғалімнің өзіндік дамуы: педагогикалық рефлексия. – Орал, 2014.

ДҰРЫС СҰРАҚ ҚОЮ АРҚЫЛЫ МҰҒАЛІМДЕРДІ СЫНИ ОЙЛАУҒА БЕЙІМДЕУ Нұрсұлтанова Гүлжан Жаманбайқызы «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының халықаралық дәрежедегі тренері

Ақылды сұрақ – ізгі білімнің жартысы

тапсырмаларды жүйелеп те жауап беруге не алуға болады. Жалпы сұрақ дегеніміз не? Бұл сұрақтың жауабын бұрыннан білеміз бе? Мектеп бағдарламасында сұрақ не сұраулы сөйлем дегенді тек қана қазақ, орыс тілі сабақтарында танысады. Бір нәрсе жайында сұрап білу мақсатында айтылатын сөйлем. Сөйлем соңында сұрау белгісі (?) қойылады.Сұраулы сөйлемдер сұрау есімдіктері, сұраулық шылаулар, оқшау не көмекші сөздер арқылы жасалады.Міне, тек осындай түсініктермен біз сұрақтарымызды қойып жүрдік. Ал шындығына келгенде оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізуі үшін мұғалімдер қолданатын сұрақтардың екі түрі бар екендігіне көзімізді жеткіздік. Олар ашық не жоғары дәрежедегі сұрақтар және жабық не төмен дәрежедегі сұрақтар болып бөлінеді. Жалпы сұрақтың түрін пайдалана отырып, сұрақ қоюдың негізгі мақсаты–оқушылардың білімді меңгеруін тексеру және ойландыру; Ашық сұрақтар толық жауапты күтеді. Ал жабық сұрақтар «ия» не «жоқ» деп жауап беретін сұрақтар. Ашық сұрақтар арқылы сөйлеуші адам өз ойын еркін, ашық айта алады, ал ашық сұрақ қоюшылар көп ақпарат ала алады.Жабық сұрақтардың бір проблемасы–жауап қысқа болады да түсініксіз жайттар көп туындайды. Біреу «баяғыда болды» не «алыста»,«жақсы» деп жауап беруі мүмкін. Сондықтан біз пайдаланып жүрген сұрақтардың ішінен жабық сұрақтар мол болса, оларды ашық сұрақтарға айналдырудың жолдарын қарастыруымыз керек. Сұрақтар – оқушының cабаққа деген қызығушылығын шақыратын немесе қызықтыратын оқытудың тиімді тәсілі.Мұғалімдер үшін сұрақтар–оқытудың ең бірінші тәсілі боп қарастырылуы керек. Біз өзіміздің оқушыларымызға қандай сұрақ қойып жүрміз? Бір сәт ойланайықшы. Біз сұрақтарды неге қоямыыз және қалай қоямыз?Мұғалімдерге сұрақ қою неге маңызды? Сұрақтар қоюда екі мақсат бар: білімді меңгеруін тексеру және ойландыру, ой тастау. Білімді тексеру үшін белгілі бір ақпаратты есіне түсіруге сұрақтар қоямыз. Сұрақтар әртүрлi міндеттерді орындайды. Сұрақ қою өнері өте маңызды болып табылады: ол жауаптарды дербес iздестiруге, сонымен бiрге оқушыларға жеке сұрақтарын өз бетімен беруге түрткi болады, үлкен ықтималдықпен оқушылар өз алдына сұрақ қоюға шұғылданады,өйткенi берiлген сұрақтарға жауаптар iздестiру оларды қызықтырады, оқушылар мектеп заты және нақты дүниенiң арасындағы өзара

Ф.Бэкон Біз сұрақтарды қалай қойып жүрміз? Міне, тренерлік қызметтің екі жылында жүріп, мұғалімдерге осы сұрақты қойдым да оған әр түрлі жауап алып, сұрақтың өте маңызды екендігін түсіндірдім. Сұрақ қою шеберлігі, оған жауап алу–үлкен өнерді керек екендігін үйреттім. Тақырыбымның негізгі мақсаты– сұрақ қоюдың маңыздылығын ұғындыру, мұғалімдерге ашық сұрақтар қоя білудің тиімді тәсілдерін үйрете отырып, сыни ойлауға бейімдеу. «Кез-келген сұрақ жақсы сұрақ, бірақ дұрыс жауап алу үшін дұрыс сұрақ қоя білуіміз керек»,-деген болатын курстағы менің тренерім Debbie Higham ханым. Осы қағиданы негізге ала отырып жұмыстанудамын.Мұғалімдерге арналған нұсқаулықта «Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда сабақ берудің тиімді құралына айналады» делінген де сұрақ қоюдың техникаларын ұсынған. Мысалы, түрткі болу, сынақтан өткізу және қайта бағыттау сұрақтары. Түрткі болу сұрақтары өткен материалдарға ой сала отырып, дұрысын қабылдау, толығырақ жауап беруге итермелеу, сынақтан өткізуге арналған сұрақтар оқушыларға толық жауап беруге, өз ойларын анық білдіруге, өз ойларын дамытуға көмектесетіндей етіп құрылуы қажет, оқушыға бағдар беріп отырады, ал қайта бағыттау сұрақтары арқылы басқа оқушыларға қайта бағыттау арқылы сұрақтар береді. Жалпы сұрақ дегеніміз–ол өзіндік шағын теория.Берілген сұрақ біздің өткен білімімізді тексерсе, ал жауап білімімізді алға жылжытады.Себебі біз жауапты беруге ойланамыз ғой. Сөйтіп мұғалімдерді сыни ойлауға бейімдеудің бір жолын қарастыруға болады. Кез келген мұғалім сұрақ қоюдың маңызын ескере отырып, сұрақ қою арқылы үлкен жетістіктерге жете алады деп шештім. Атап айтсам, оқушыларды ынталандырады, оқушылардың қызығушылығы мен сезімдерін анықтай алады, білімге деген құштарлығын дамытады, оқушы білімін қалыптастыруға көмектеседі, сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді және көмектесіп отырады, оқушылардың бір-бірінен үйренуіне, басқа оқушылардың идеяларын құрметтеуіне ықпал етеді, оқудағы қиындықтар мен түсінбестіктерді анықтайды.Сұрақ қоюдың негізі сыни ойлауда жатыр деп ойлаймын. Сыни ойлана отырып, сұрақтарды дұрыс құрылымдап, берілген

байланыстарды көредi - бұл олардың оқыту процесіне деген көзқарасын өзгерте алады. Мұғалімдерді оқытуда оларға жаңа ұғымдар, тұжырымдама талдау арқылы түсiнуге көмектесетiн және ойлау сұрақтары ұсындым, оны курстың барлық кезеңінде пайдаландым. Сабақтың кез-келген кезеңіне пайдалануға болатын сұрақтың түрлері:  сiз қалай ойлайсыз, егер де .... не болады?  сiз нелiктен мұндай жорамалдарды жасадыңыз?  сiз қалай мұндай қорытындыларға келдiңiз?  бұл нелiктен осылай болды?  сiз қарама-қарсы мысал ұсына аласыз ба?  қалай сiз бұны дәлелдей аласыз? Ғалымдардың зерттеулерінен білгеніміздей, жоғары сыныпқа сабақ беретін мұғалім орташа есептегенде бір күнде 348 сұрақ береді екен. Сабақ беру уақыты 4 сағат деп есептеп (үзілісті, жиналыс т.с.с есептемегенде) біз сағатына 87 сұрақ немесе минутына 1,5 сұрақ екен. Мұғалім ретінде біз сыныптағы сұрақтарға тәуелді екенбіз, бірақ біз оқытуда сұрақтарды қалай шебер қолдануын түсінеміз бе? Өмір бойы даналар мәтіннің талдауын, сұрыптауын және бағалауын қажет ететін сұрақтар қойған. Ғасыр бойы олар зерттеген және мәтінді тереңірек түсініп жауап беру үшін үнемі сұрақтарды қоя отырып даналықты ашқан. Оқушылардан мәтінді оқыған кезде ақпаратты есте қалуын талап етеміз. Оларға «кім?» «не?» «қашан?» «қайда?» деген сұрақтар қоямыз да, бірақ көп жағдайда терең талдау техникасын қолдана отырып, көзге көрінбейтін даналық пен әдемілікті табуда мәтінді зерттетпейміз. Біздер оқушыларды қызықтырып, оқуға ынталандыруда даналардан сұрақ қоюды үйрену

арқылы жетеміз. Мұғалімдерді оқытуда осыған мән беру керектігін ұқтым. ...Мұғалімдер бастапқыда қоятын сұрақтар ғана емес,баланың жауаптарымен мұқият танысқаннан кейін туындайтын сұрақтардың да маңызы зор. Диалогтік әңгімеде де мұғалім сұрақтары мен оларға берілген жауаптар, сонымен бірге оқушылардың да сұрақтары маңызды. Мұғалімдер оқушылардың сұрақ қойып, соған жауап беруіне қолайлы жағдай туғызу керек екендігін мұғалімдеріме міндет етіп қойдым да сол бойынша жұмыстандым.«Сұрақтардың толассыздығы аса маңызды болып табылады» - деп А.Эйнштейн айтқандай, толассыз сұрақтарды, сұрақтардың төресін Блум таксономиясының ойлау деңгейінде жатқанын ұқтым. Блумның алты мақсаты негізінде құрылған сұрақтар топтамасын әр курс барысында пайдаландым. Осы тақырыпты таңдай отырып, мен қалай дамыдым? Әрине, «Дұрыс сұрақ қоя білу– ақыл-ойдың тереңдігі мен ұшқырлығында жатыр...» деп неміс философы И.Кант айтқандай, ақылды, дұрыс сұрақтар қоя білу, ол туралы ойлану, оны тыңдаушыларыма қоя отырып, олардан жауап алуда үлкен ойлылық жатқанын дәріс кезінде көзімді жеткіздім. Жалпы курс кезінде аталған тақырып бойынша көптеген әдістәсілдер жүргізіп отырдым. Мұғалімдердің сұрақ туралы ойлары туралы жазба, бірақ ол қорытындыланбайды, одан тек мұғалімнің ойын білуге болады. Артықшылығы сол ғана, ал кемшілігі– мұғалімдер көп жазбай, қысқа қайырған. Әсіресе, соңғы сұрақта тоғыз мұғалім ғана Блум бойынша сабақты құрғандығын айтып жазған.

Мұғалімнің сұрақ туралы ойлары: Сұрақтар: Сіз бұрын сұрақ қою туралы ойланып көрдіңіз бе? Оқытуда оқушыларға сұрақ қоюды қалай бастайсыз?

Мұғалім жазбалары

Сұрақ қоюдың мақсаты неде? Сіз сабағыңыздағы сұрақтарды түрлендіру үшін қандай әдебиеттер немесе материалдармен таныстыңыз? Жоғары дәрежелі /ашық/ сұрақтарды қалай құрылымдайсыз? Тәжірибеңізбен бөлісіңіз? Оқушыларға сұрақ қоюда нені ескеру керек деп ойлайсыз? Сұрақтарды Блум таксономиясы бойынша бойынша құрылымдап көрдіңіз бе? Құрылымдап көрсеңіз тәжірибеңізбен бөлісіңіз?

Мұғалімдерімнің сұрақ туралы ойларынан... Мұғалімнің жұмысынан көргеніміздей, сіз бұрын сұрақ қою туралы ойланып көрдіңіз бе? деген сауалға Кисимов Нұрлан деген тыңдаушым бұрын тек оңай не қиын сұрақ деп бөлетінмін, бірақ сұрақ қоюдың өзі бір үлкен қабілеттілікті талап ететінін осы оқу барысында түсіндім депті.Ал енді Тілекқабыл Бибігүл болса, сұрақ қоюдағы мақсатыңыз неде? деген сұраққа сұрақтар арқылы сыни тұрғыдан ойлауға әсер етеді депті. Бір сөзбен айтқанда тыңдаушыларым да сұрақ қоюдың негізі сыни ойлауда жатқандығын айтады. Жалпы сұрақ қою арқылы сыни тұрғыдан ойлауға

дағдыландырсақ, мұғалімдер де, оқушылар да белсенді болады, олар сұрақ қойып, келтірілген дәлелдерді талдайды. Жоғарыдағы әдістерді пайдалануда мұғалімдердің сөйлеген сөздері мен бір-біріне қойылған сұрақтарын қадағалау мақсатында видеокамера қойып, кейін қарағанымда тобымдағы мұғалімдердің бір-біріне қойылған сұрақтарында кемшін тұстар байқалып жатты. Қадағалаудың артықшылығы қарап не тыңдап отырып, кемшілігіңді байқайсың ия болмаса сәтті шыққан жақтарыңды байқайсың. Кемшілігіңді келесіде міндетті түрде дұрыстап отырасың.

Курстағы жұмыстардан көріністер Пайдаланған әдебиеттер: 1.Л.Я.Аверьяновтың «Почему люди задают вопросы?» (Москва, 1993) 2.Мұғалімге арналған нұсқаулық, Үшінші деңгей. Үшінші басылым. 3.А.Әлімов «Интербелсенді әдістемені ЖОО-да қолдану мәселелері. Оқу құралы. 4.Интернет материалдары

Қорыта айтқанда, ақылды, ашық, жоғары дәрежелі сұрақтар ғана мұғалімдерді барынша ойландырады, әрі терең жауап беруге дағдыландырады. Қысқа ғана жауап беретін сұрақтармен салыстырғанда диалогтік сұхбаттасу кезінде мұғалімдер қомақты білім алуға тиімді үлес қосады деп сенемін.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ Жубауова Жанар Рзабекқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

Оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алуын, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе, оқушылардың зерттеушілік ісәрекетін белсендіру проблемасы қазіргі уақытта мектептер үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі жағдайда оқушылардың зерттеушілік іс-әрекетін белсендіру маңызды міндет. Оқушылардың зерттеушілік еңбегінің көп таралған түрі жобалау әдісі болып табылады. ЖОО студенттер ғылыми жұмыстармен айналысады, бірақ олардың көпшілігіне ғылыми деректерді қолдану және оны таба білу қиындық туғызады.Сондықтан баланы ғылыми зерттеушілік жұмысқа баулу мектеп қабырғасында бастаған жөн. Зерттеушілік іс-әрекет-тұлғаның шығармашылық әлеуетін белсендірудің амалы. Педагогикада оқушының шығармашылық зерттеушілік іс-әрекеті, сол тұлғаның қоғамдық субъект ретінде қалыптасуына, жаңа білімді өз бетінше меңгеруіне сапалы жаңа құндылықтарды құрастыруға бағытталған субъект болып қарастырылады. Пәнді оқытуда негізгі міндеттер:  Таным процесін белсендіру;  Сұрақ қоя білу және оған жауап таба білу қабілеттерін дамыту;  Жұмыс нәтижелерін өңдеуді үйрету;  Қорытынды жасауды дамыту. Зерттеушілік жұмыстың дағдылары лабораториялық практикумда эксперименттік есептерді орындау, теорияның ғылыми гипотезасы мен қорытындысын шығару арқылы қалыптасады. Эксперименттік жұмыста қалыптасқан дағдылар мен зерттеушілік іс-әрекеттердің ұстанымдары жобаны дайындауда жетіледі әрі дамиды.Оқушыларды жинақтау, талдау және әдіснамалық теорияның негіздерімен таныстыру:  Проблеманы айқындау;  Зерттеудің ғылыми жорамалы;  Проблема бойынша теориялық материал дайындау;  Эксперимент жүргізу, алынған нәтижелерді талдау;  Эксперимент және әдістемеге түзету енгізу;  Қосымша мәліметтер жинақтау.

Педагог оқушыны саналы түрде өз бетінше зерттеушілік іс-әрекетпен айналысуы жеке шығармашылық әлеуеттін өсуі, тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыру жолы деп тәрбиелегені жөн. Жоба – (проект латын тілінен аударғанда алға тасталған, лақтырылған деген мағына береді). 1) ой, жоспар; 2) белгілі бір құжаттың алдын ала жасалған мәтіні; 3) техникалық құжат, жасалған есеп, құрылыс немесе құрылғы нобайы; 4) орталықтандырылған, бір міндетке байланысты ісшаралар болып табылады. Жобалар қалай және қанша түрге бөлінеді? 1.Іс-әрекет сипатына қарай ғылыми, техникалық, әдеби және әлеуметтік; 2.Іс-әрекеттің басым бағытына қарай зерттеушілік, рөлдік-ойындық, шығармашылық, ақпараттық және қолданбалы; 3.Пәндік-мазмұндық жағынан бір пәндік немесе пәнаралық; 4.Байланыс деңгейіне қарай мекемеішілік, аймақтық және халықаралық; 5.Қатысушылар санына қарай жеке, жұптық және топтық; 6.Жүзеге асыру мерзіміне қарай қысқа мерзімді, орташа және ұзақ мерзімді. Жобаның маңызды қырлары: 1.Жобаның атауы. 2.Кіріспе (жағдайға талдау). 3.Міндеттер қою (проблеманы анықтау мен шешу жолдарын белгілеу). 4.Жобаның мақсаттары мен міндеттері. 5.Жұмыс жоспары. 6.Бақылау, жоба нәтижелерін бағалау. 7.Болашағы, өміршеңдігі. 8.Бюджет. Оқушы көзқарас тұрғысынан алғанда жоба дегеніміз? Өз мүмкіндіктерін пайдалану арқылы өз бетінше зерттеу жұмысын іске асыру немесе нәтижеге қол жеткізуде бар күш жігерін, білімін пайдаланудағы қызмет. Жобаның түрлері: 1.өнімділігіне қарай (оқу, зерттеушілік) 2.ұзақтылығына қарай (бір сабақ көлемінде, бір жылдық) 3.қорғаушы құрамына қарай (жеке, топтық)

Жоба кезеңдері

Жобалау әдісі білім беру процесінде оқушының толық функциясын түбегейлі өзгертеді. Бұл әдіс оқушыны объект ретінде емес, оқыту үрдісінің субъекті деп қарастырады. Себебі міндеттерді шешу үшін белгілі бір үлгі бойынша жұмыс жасау жеткіліксіз, жаңа білімді меңгеруге және қолдануға ізденіс қажет. Жоба-бұл топта немесе жеке өздігінен қызықты нәрселерді жасау, өзінің мүмкіндіктеріңді аша білу, белгілі бір нәтижеге қол жеткізу. Жобаны дайындаудағы ұйымдастыру жұмыстарында оқушының түйінді құзыреттіліктері қалыптасады және бағытталған іс-әрекеттердің түрлері қолданылады. Мысалы, танымдық, құндылыққа бағыттылық, эстетикалық, коммуникативтілік және т.б. Мұғалім шығармашылық жобаларға жетекшілікті жүзеге асыруда топішілік немесе топаралық субъективтілік қарым-қатынасты орнатуды ұйымдастырады, оқушылардың түйінді құзыреттіліктерін қалыптастыруға жағдай жасайды. Жұмыс барысында оқушының танымдық қызығушылығы арттады, өз білімін жүйелеуді үйренеді, сыни көзқарасы қалыптасады. Алдымен оқушылар белгілі бір құбылыс туралы ақпарат жинайды.Олардың іс-әрекеті жан-жақтан жиналған ақпаратты өңдейді, қорытындылайды. Сабақ барысында топтық жұмыста өтілетін тақырып бойынша жоба ұйымдастыруға болады. Әдетте сабақта жаңа тақырып бойынша проблемалық мәселелер туындайды және ол оқушының пәнге деген қызығушылығын оятады. Міне, осы проблемаларды

шешуде оқушылардың зерттеушілік ізденістері арттады. Жобаны қорғау түрлі бағыттағы ғылымипрактикалық конференцияларда жүзеге асырылады. АКТ-ны қолдану оқушыларға мазмұнды презентацияларды дайындауға мүмкіндік береді. Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік іс-әрекеттерін ұйымдастыру арқылы төмендегідей нәтижеге қол жеткізуге болады: 1.Ғылыми көзқарасы, ойлауы қалыптасады; 2.Танымдық белседілігі дамиды; 3.Өз жұмысына сыни көзқарасы қалыптасады; 4.Рефлексия жасауды үйренеді; 5.Өмірлік мақсаттарын жүзеге асыруға көмектеседі; 6.Бәсекелестік қалыптасады. Зерттеушілікті жүзеге асыру оқытудың дамытушылық негізі болып табылады. Оқуды үйретубұл проблемаларды шешуге үйрету, яғни оқушының танымдық белсенділіктерін арттыру. Оқушылардың проблемаларды шешу процесіне қатысуы немесе проблемалық-ізденушілік әрекетке енуі ақпараттық, ізденушілік құзырлылықтың дамуының негізгі факторы екені сөзсіз. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Бычков А.В. Метод проектов в современной школе. –М., 2000 2.Пахомова Н.Ю. Проектное обучение – что это? –М., 2004 3.Белобородов Н.В. Социальные творческие проекты в школе. М.: Аркти, 2006

ТРЕНЕРСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПО ИСПОЛЬЗОВАНИЮ ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ Ажигулова Майя Салауатовна тренер центра уровневых программ филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК педагогических работников по Атырауской области

Наши коллеги «по цеху» нередко полагают, что движение учебного процесса всецело определяет тренер, его объяснения, указания, вопросы. Вообще, вскрытие действительных движущих сил процесса обучения–сложная задача, что обусловлено множеством разнообразных факторов, участвующих в

таком многогранном, подвижном и противоречивом процессе,как наши курсы 3 базового уровня. Возможно, не все то, чему мы учим, усваивают наши учителя (особенно в первую неделю), и далеко не всегда тренер в состоянии вызвать у них желание учиться. Замечено, что чем больше мы «учим» своих

«учеников» и чем меньше предоставляем им возможностей самостоятельно приобретать знания, мыслить и действовать, тем менее энергичным и плодотворным может стать процесс обучения.И наоборот, процесс обучения, в котором в тесной связи с объяснениями тренера осуществляется живая, активная познавательная деятельность учителей, оказывается эффективным в отношении усвоения знаний по Программе. Таким образом, организованное обучение не стоит на месте, а непрерывно развивается, приобретая внутренние силы своего движения. Искусство тренера заключается в том, чтобы, вооружая знаниями слушателей, последовательно подводить их к более усложняющимся задачам и к их выполнению. Определение степени и характера трудностей в учебном процессе находится в руках тренера, который и вызывает движущую силу учения – развивает умение и навыки в приобретении знаний идей Программы и в умелом применении их в собственной практике в будущем. В начале нашего курса, мы информировали наших слушателей о том, что они должны быть готовы к обучению по совсем иным подходам к обучению. Готовность-это особое состояние человека, способного, подготовленного к выполнению какоголибо дела. В данном случае процесса образования, который: -Осуществляется добровольно -Осуществляется сознательно -Планируется, управляется и котролируется самим человеком -Образование необходимо для совершенствования каких-либо качеств или навыков. Вначале все, казалось, происходило как в быстро сменяющихся кадрах фильма.Учителя вначале с опаской слушали и принимали условия применения новых подходов, практикоориентированность получаемых информации, перспективность осваиваемых навыков,их практическую востребованность в повседневной жизни, умение учителей анализировать урок.Затем, когда дело коснулось занятия по обучению и преподаванию на основе диалога, наши слушатели как бы «проснулись» и пошло, завертело. Их подстегнула сама идея того, что на основе диалога можно помочь учащимся понять и взять на себя ответственность за собственное обучение таким образом, чтобы они могли продолжить обучение самостоятельно.Учителя понимали, что их роль существенно меняется в плане доступности знаний учащимися, т.к. наши дети имеют весьма легкий доступ к знаниям в связи с широко распространенным использованием инновационных технологий. Поэтому, начиная с сегодняшнего дня, их деятельность будет направлена на обучение детей тому, как критически относиться к знаниям.

Вообще самое начало курсов я называю «представлять новое в старых рамках», то есть, я придерживаюсь принципа перехода «от известного к известному».Лучше начинать с того, что известно учителям. Они могут воспринять новое посредством подобного старого, приобретенного ими на опыте. Это правило требует: -найти то, что учитель знает и чего не знает (или в чем он не информирован); -переходить от известного к неизвестному малыми, простыми, сознательными шагами.Материал должен быть распределён в систематическом порядке так, чтобы каждая мысль имела связь с последующей мыслью. Голая рука и интеллект ничего не стоят, если не используются орудия и вспомогательные средства (Ф.Бекон). Если бросить ретроспективный взгляд на историю развития цивилизации, то нетрудно установить, что люди всегда прибегали к использованию вспомогательных средств для успеха любого обучения. Также и наши слушатели – хоть это были и учителя использовавшие на своей практике немало раличных выразительных наглядностей, но без тех материалов, которые мы имели в наличии, не было бы результативности наших курсов. В нашем арсенале уже имеется немало накопленных средств для предьявления материалов по различным темам нашим слушателям.Известно, что основная цель использования наглядно-зрительных изображений– развитие мышления обучаемых на чувственнонаглядные впечатления, уметь логически передавать информацию. Для оказания помощи учителям в достижении большего успеха на занятиях, мы проводим с коллективом различного вида учебные упражнения по осознанию достижения понимания ценности целей, результатов обучения и уровневых ступеней. Например, создана система работы с видеофильмами, которая помогает проводить занятия более целенаправленно. Такие фрагменты как «Практикант скучающий на уроке», «Критическое мышление», «Lesson Study», «Исследование», «Открытые вопросы» и многие другие фрагменты видеоуроков и различных сюжетов связанных с тематикой курса используются во время курсовых занятий. Названия сюжетов сами говорят за себя. Это дает возможность более наглядно раскрыть теоретические положения, постоянно владеть

вниманием слушателей. Ведь нам тренерам необходимо не только давать определенную установку при просмотре того или иного видеосюжета, но и в дальнейшем делать ссылки на него, формируя таким образом внутреннюю мотивацию в восприятии наших уроков. Все это повышает продуктивность освоения предлагаемого материала. Чтобы придать занятиям проблемный характер, организовать свободную дискуссию, активизировать познавательную деятельность учителей, слушатели каждый раз делятся на группы, которые готовят свои варианты ответа на поставленные вопросы. Это помогает показать на практике организацию коллективной деятельности, что определенно поможет учителю в его работе с детьми. Много творчества, выдумки проявляют слушатели при проведений занятий.

неструктурированной (ее течение участников группового обсуждения).

зависит

от

На всех занятиях мы консультируем, регулируем, рефлектируем, моделируем и разыгрываем ситуации. Между занятиями проводим различные разминки, использующийся для управления групповой динамикой. Игры представляют собой расслабляющие и позволяющие снять напряжение, групповые задания. Например, курс начинается с игры «Автопортрет». Цель упражнения – формирование умений распознавания незнакомой личности, развитие навыков описания других людей по различным признакам. Представьте себе, что вам предстоит встреча с незнакомым человеком и нужно, чтобы он узнал вас. Опишите себя. Найдите такие признаки, которые выделяют вас из толпы. Опишите свой внешний вид, походку, манеру говорить, одеваться; может быть вам присущи обращающие на себя внимание жесты. Работа происходит в парах. В процессе выступления одного из партнеров другой может задавать уточняющие вопросы, для того, чтобы "автопортрет" был более полным. На обсуждение в парах отводится 15-20 минут. По окончанию задания участники садятся в круг и делятся впечатлениями. \Или же, игра \«Без маски». Цель упражнения–снятие эмоциональной и поведенческой закрепощенности,формирование навыков искренних высказываний для анализа сущности "я". Каждому участнику дается карточка с написанной фразой, не имеющей окончания. Без всякой предварительной подготовки он должен продолжить и завершить фразу. Высказывание должно быть искренним.Если остальные члены группы почувствуют фальшь, участнику придется брать еще одну карточку.Примерное содержание карточек: «Особенно мне нравится, когда окружающие меня люди…», «Чего мне иногда по настоящему хочется, так это…», «Иногда люди не понимают меня, потому что я…», «Верю, что я…»,«Мне иногда бывает стыдно, когда я…» и т.д. Непременно на любых курсах используется опыт учителей в качестве основы для обучения. Совместная деятельность учителей в процессе познания и освоения учебного материала означает, что каждый из них вносит в этот процесс свой особый индивидуальный вклад, что идет обмен знаниями,

С помощью ресурсов организовываются различные работы по определенным направлениям. Слушатели знакомятся с материалами по теме и по заданиям ресурса. Все используемые материалы и ресурсы имеют логику и последовательность в применении. Иногда предлагается вспомнить и подумать о конкретных ситуациях, в которых сами слушатели и их коллеги проявили себя.Опираясь на раздаточный материал, слушатели анализируют, обсуждают, обобщают, сравнивают и конечно же делают записи. По необходимости мы комментируем задания. Иногда дело доходит до горячих споров. И здесь в дело вступаем мы.В своей тренерской работе, свою сильную сторону я вижу именно в умении устранять нарастающие конфликты (бывает на курсах и это) и помочь учителю «влиться» в русло положительного настроя. Этому способствуют и такие методы, как «Кейс»-проблемная ситуация, требующая ответа и нахождения решения.Решение кейса может происходить как индивидуально, так и в составе группы.Основная задача кейса научиться анализировать информацию, выявлять основные проблемы и пути решения, формировать программу действий, «Ролевая игра»- когда слушатели исполняют определенные роли с целью решения проработки определенной ситуации. Не обходится и без групповой дискуссии - совместное обсуждение и анализ проблемной ситуации, вопроса или задачи. Групповая дискуссия может быть структурированной (то есть управляемой тренером с помощью поставленных вопросов или тем для обсуждения) или

идеями, способами деятельности. Причем происходит это в атмосфере доброжелательности и взаимной поддержки, что позволяет не только получать новое знание, но и развивать саму познавательную деятельность, переводить ее на более высокие формы кооперации и сотрудничества. Слушатели усваивали, что в ходе диалогового обучения учащиеся будут учится критически мыслить, решать сложные проблемы на основе анализа обстоятельств и соответствующей информации, взвешивать альтернативные мнения, принимать продуманные решения, участвовать в дискуссиях, общаться с другими людьми. На курсах также организовываются различные психологические тренинги, выпуск различных коллажей, проведение разминок, разворачивалась творческая работа по целенаправленному использованию таких форм и приемов, как доверительные беседы, групповые работы. Учителями даются фрагменты уроков, различные инсценировки, с целью презентации результата работы по развитию

умений, навыков учащихся в поисковоисследовательской и творческой деятельности. Среди выступлении слушателей имеют место разные мышления, но тематически и проблемно они обьединяются общей идеей повышения ответственности семьи, школы, общества за качество образования, ориентированного на результат. Выступления сопровождаются обычно горячей дискуссией. Неоспоримо, что профессиональный уровень по самосовершенствованию у учителя должен постоянно расти, и в этом случае эффективность наших курсов повышения квалификации невелика без процесса самообразования учителя в дальнейшем. Ведь чтобы всегда оставаться востребованным и конкурентноспособным, учитель должен будет постоянно учиться.Умение сочетать в себе черты учителя и ученика и наличие множества возможностей для самообразования сегодня позволяют каждому сделать свою жизнь и жизнь окружающих его людей насыщенной и интересной.

СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУ: ОҚУДАҒЫ КЕДЕРГІЛЕРДІ АНЫҚТАУ, ЕҢСЕРУ ЖОЛДАРЫ Набуова Роза Абдрахманқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері, п.ғ.к.

Оқушылардың ынтасын басқара алатын мұғалімдер оларды дамыту жолдарын белгілеуде негізгі рөл атқарады. Сондықтан біріншіден, мұғалім оқу қабілеттерін қалыптастыратын немесе шектейтін күштерді белгілей отырып, белгілі бір педагогикалық амалдарды таңдап, жастарға өз әлеуеттерін ашуға, сол арқылы ең үздік оқушы болуға көмектесуге тиіс. Өздерінің оқуға қабілетті екендігіне сенімді оқушылар материалды тез әрі жақсы игереді. Олар ойларын оңай жинақтайды, терең ойланады, оқудан ләззат алады, ішкі бақылау жұмыстары мен сыртқы тексерістерде жоғары нәтижеге қол жеткізеді. Оларға оқу оңай, олар оқу үдерісінен рахат алады. Екіншіден, біз оқушылардың әртүрлі себептермен: кейде зеріккендіктен, ауыр жұмыстан жалтару мақсатында, сыныптағы шудан қажыған себепті немесе дер кезінде мұғалімнің көмегін ала алмай қалған жағдайда, не кезекті тапсырмадан гөрі қоғамдық өмір қиындықтары жайлы әңгіме мен ойлардың оған маңыздырақ болуы және тағы басқа да жайттар орын алғанда сабақтың білім беру үдерісінен «тыс қалатынын» жақсы білеміз. Аталған мәселелер–оқыту мен оқуда күнделікті кездесіп отыратын проблемалар, бірақ оларға көңіл бөлмей, назардан тыс қалдыратын болса, онда оқушылар бұл мәселелерді күнделікті мектеп өмірінде кездесетін қалыпты жағдай деп қабылдауы мүмкін, осының нәтижесінде белгілі бір уақыт өткеннен кейін

олардың алдында мектепке және оқуға қызығушылығы бәсеңдеген проблема туындайды. Қажетті қызығушылыққа қол жеткізу жолдары – кездесетін қиындықтарға, сынақтарға дайын болу және сынып жұмыстары мен мектептегі әртүрлі ісшараларға белсенді қатысуын ұйымдастыру, сонымен бірге жұмысқа икемделген сыныптастарының қолдауына да байланысты Олай болса, оқудағы кедергілерді қалай анықтауға болады? Қалайша оқушылардың оқуға, сабаққа деген қызығушылығын туғызуға, сабақты терең меңгертуге, пән бойынша білімін тереңдетуге болады? Оқушыларды қалай тыңдау қажет және оларды оқуға қалай үйрету қажет деген мәселе мұғалімдер үшін қалай оқыту және қалай оқу проблемаларының маңыздылығы бойынша тең проблема болып табылады ма? Осындай сұрақтар төңірегінде жауап іздей отырып, оқушының оқуында туындауы мүмкін кедергілерді және ынтасын сақтап қалу үшін қолдау әдістерін анықтай білу, түсіну, практикада қолдана алу, талдай білу, оқудағы кедергілердің зияткерлік, әлеуметтік эәне эмоциялы сипатта болатынын түсіну қажет – деп айқындадым. Оқушылардың оқудағы кедергілерін қалай жеңуге болады? мәселелері бойынша мұғалімдерге кеңес беру стратегиясын 3 салада:біріншіден, таным және оқу: пәнді түсінуін дамытуға;ақпаратты сақтауға және толықтыруға (жады); мәтінді оқудағы, жазудағы және

математикалық есептегі қиындықтарды жеңуге. Екіншіден, әлеуметтік қатынас және өзара әрекеттестік: визуалды нұсқаулықты пайдалану; тірек сөздер арқылы және баламалы сұрақтар ұсынуға. Үшіншіден, аффективтік саласы:оқушылардың қызығушылығын ескере отырып, тапсырмалар жасау; жеңіл жететін мақсаттар мен тапсырмалардың қиындығын біртіндеп көбейту; осы тұжырымды басшылыққа ала отырып, тапсырма, жаттығу, тренингтер жүргізу арқылы меңгертуге тырыстым. Сабақ басталарда жағымды ахуал туғызу мақсатында тақырыпқа сай сөйлем қиындылары арқылы:Маңдай бөліктері ми қыртысының жүйке талшықтарымен байланыстырылған, олар..............., Маулоудың қажеттіліктер иерархиясы..............., Өзіндік «Мен» тұжырымдамасы төмендегілердің үйлесімділігінен тұрады................, Жақын арадағы даму аймағы ......., Көпіршелер деп саналу үшін оқыту мен оқуда мынадай жағдайлар керек--------------------, арқылы, яғни сыни көзқарас таныта отырып, топтасты. Көп нүктенің орнына қажетті тиісті ақпаратты жазу ұсынылды. Осы орайда мен тренер ретінде мұғалімдердің теориялық сауаттылығын арттыру үшін мұғалімдерге арналған нұсқаулықты басшылыққаа алуларын өтіндім. Себебі, І-ші «Бетпебет» кезеңінде меңгерген теориясының негізінде мектептегі тәжірибе кезеңіндегі өткізетін мұғалімнің әр сабағында ашық сұрақтар, тапсырмаларды дайындауда жас ерекшелікті ескеру өз дәрежесінде жүзеге асырылуы қажет. Оқушылардың оқудағы кедергілерін анықтау мәселесі бойынша сабақтың кіріспе бөлімінде суретке түсу рәсімін ұйымдастырылды. Екі мұғалімді фоторепортер ретінде сыртқа шығарып жіберіп, мұғалімдерді суретке түсіретін қалыпта тұрғызып, сырттағы фоторепортерді шақырдық. Олар түсіріп болған соң қайтадын шақыра отырып, бастапқы кадрға келтіруді сұралды. Сонда зейін аудару, зейінді шоғырландыру мәселесіне тоқталып өту. Екінші жүргізілген тренинг «Аквариумдағы балықтардың» іс-әрекетін бақылау. Әр топтан екіекеуден ортаға шығарып, «ӘЙ» мен «БИ» үстелге қарама-қарсы отырады. Қалғандары бақылаушы болады. Өзім геометриялық фигураларды айтып тұрамын, үшбұрыш сыз, төрт бұрыш сыз, сосын шеңбер сыз, бірнеше таяқшалар сыз, енді осыларды құрастырып, бір-біріне қарап, не салғандарын көрсетеді. «Көбелек сабағы» әңгімесін есте сақтауға арналған жаттығу жүргізілді. 3 мұғалімді сыртқа шығарып жіберу, әңгіме желісін оқып беру, іштегі мұғалімнің бірі келесі сырттан кірген мұғалімге мамұнын жеткізу, осылай 2-3-ші мұғалімге жалғастырады. Нәтижесінде бастапқы ойдан негізгі түйінді ойды жоғалту байқалды. Түрткі және сынама сұрақтар қою арқылы «Тренингтер не үшін қажет болды?», «Неге бұлай шықты деп есептейсіңдер? кедергі, қандай кедергі болды?» оқудағы кедергілер тақырыбы ашылды.

Саналы түрде ұғынып оқу оқушылар орындауға тиісті әрекеттермен және олардың өзіндік білім алуын дамыту үшін біздің қолайлы жағдай жасауымызбен ғана шектелмейтіндігін түсіну керек. Оқушыларға оқу жоспарын меңгеруге көмектесе алатын бірнеше стратегия ұсынуға болады: түсіну; жады және сауаттылық қиындықтарын жеңу. Түсінуде: оқушылардың мәтінді оқуына және ережелерді дұрыс түсінуіне көмек көрсетуде ымды, визуалды белгілерді қолдану және өзге де көмек көрсету;сұрақты ұқпағансып, сұрақ қою немесе мәселе тудыру, ережелердің реттілігі арқылы жүріп өтуге мүмкіндік беру; олардың қазір не істеулері керектігі туралы сұрақ қоя отырып, түсініктерін тексеру; нақты обьектілерді,белгілерді, символдарды, фотосуреттерді, сандық осьтер және компьютерлік анимацияларды қолдану арқылы абстрактілі ұғымдарды нақты ұғымдарға айналдыру; мәтін құрылымын, сұраққа жауап берудің әртүрлі нысандарын құруға мүмкіндік беретін міндеттерді пайдалану. Жады:оқушыларға оқу мақсаты туралы еске салып отыру; көрнекі құралдар пайдалану; есептерді шешуде бұйымдарды, картиналарды, белгілерді немесе тірек сөздерді, алгоритмдерді пайдалану;оқушылардың орындауындағы нұсқаулардың дыбыстық жазбаларын жасау үшін диктофонды пайдалану;есте сақтауға қажетті тірек сөздердің қысқаша жазбаларын тақтаға жазып қою. Осы тұжырымдарды басшылыққа ала отырып, тақырыпты меңгертуде әдіс-тәсілдерді пайдаландым. Сауаттылық қиындықтары:оқушылардың мәтiнді қабылдай алуы үшін алдын ала сұрақтар мен тапсырмалар беру;сабақта оқушылардың өзара әрекеттесуiне мүмкiндiк туғызу;мәтіндегі жаңа сөздерге назар аудара отырып, мәтінді оқуға тарту; жазуға балама тәсілдерді пайдалану: оқу материалын ауызша жеткізу,символдар салынған үлестірмелер, мәтінді өңдейтін болжамдық немесе басқарушылық бағдарламалық жасақтама, көмекшіге ауызша айту, екіөлшемді және үшөлшемді көрсетілімдер. (Issue 1, Date: 14/12/2011.). Осы тұжырымды басшылыққа ала отырып, танымдық процестегі қиындық, кедергіні жоюға байланысты тапсырмалар, тренингтер мен жаттығулар жүргізу арқылы жүзеге асырылды. Мұғалімдерге арналған нұсқаулықтағы «Қалай оқу керектігін үйрену» мәтін берілді. Белгілі бір уақыт шеңберінде оқып шығып, түсінігін айтып шығуы керек. Осыдан соң сұрақ қою арқылы: неге қағазға қарай бердіңіз? Қандай қиындық кездесті? Ақпараттық қиындығы, материалдың ауқымдылығы т.с.с. Осы қиындықтар мен кедергілерді анықтау және оны шешу жолдарын жою мақсатында «Ес картасы», «Тұжырымдамалық карта», «Маршрут картасы» жасау арқылы меңгертуге тырыстым. «Метатану» «Флейвелл», «аспектілерін санаттау», «бірінші өлшем», «екінші өлшем», «үшінші өлшем»,

«Шанк пен Циммерман» тірек сөздерден сызба құрастыру. Тұжырымдамалық карта жасау. «Метатану» сөзін ортаға тастаймын, содан құрастыру. Жеке жұмыс, жұптық жұмыс, топтық жұмыс. Маршрут картасы бойынша саяхат жасалды. Аралдан бастап, Жаңақорғанға дейін, яғни әр ауданға келгенде сұрақ қояды және келіп тұрған ауданнның мұғалімдері соған жауап беруі керек. Арал ауданы «Метатану дегеніміз не?», Қазалы ауданы «Флейвелл

(1976) өткізген алғашқы кең көлемді метатану зерттеуі», Қармақшы ауданы «Метатану аспектілерін санаттау», Жалағаш ауданы «Метатанудың бірінші өлшемі», Сырдария ауданы «Метатанудың екінші өлшемі», Шиелі ауданы «Метатанудың үшінші өлшемі», Жаңақорған ауданы «Шанк пен Циммерман не мәселеге баса назар аударды?» деген сұраққа Қызылорда қаласының мұғалімдері қорытынды ойтұжырым жасады.

Постер қорғағанда табысты ынталандыру деген -ісәрекетке жетелейтін қозғаушы күш; өзін жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасау; қажеттілікті түсіну,

сенімділік білдіру, қажеттілікті тудыру, мақсат қою арқылы қызығушылықты ояту, ынталандыру деген ойпікірлерін айта отырып, талдау жасалды.

«Ынталандыруға әсер ететін факторлар»: сыртқы, ішкі факторлар жұптық жұмыс жүргізу арқылы сыртқы, ішкі факторлар–ішкі мақсат, денсаулық; сыртқы–орта, мұғалім, көрші, достары, қоғам, ішкі қажеттілік, психологиялық ахуал, қызығушылық; ішкі бағытын айқындау, қажеттілігі; мотив–сенім арту, оқушыға қолдау, (лидер, спикер) құнды пікірлерді айта отырып, талқылау жасалды. «Біз оқушыларды қалай ынталандырамыз?» деген сұраққа топтық талқылау жүргізу арқылы ұйымдастырылды.Топтық талқылауда ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру; топтық, жұптық Оқушыларға кеңес беру жұмысының мақсаты

жұмыстар; әдіс-тәсіл түрлері; мадақтау; жеке тұлға ретінде құрметтеу; өзін-өзі бағалауды қалыптастыру, денсаулығының болуы; мақсат қою; психологиялық ахуал; даму картасы «жетістіктер», бәсеке туғызу; қолдау көрсету; тұлғаның шығармашылығы, сенімділігі; қызығушылығын, жауапкершілігін ояту; дамыту, материалдық ынта; БАҚ-ты пайдалану арқылы жүзеге асыруға болатындығы жайлы құнды ой-пікірлерін білдірді. Төмендегі таратпа материалды толтыру арқылы жұптық жұмыс жүргізілді: Мақсатты жүзеге асыру жолдары

Оқыту мен оқу бойынша оқушыларға кеңес берудің «Үздік жұмыс» анықталып, топта талқыланды. Оқушыларға кеңес енгізу мақсатындағы қосымша материалдағы «күш өрісі» талдауы мұғалімдерге таратылып, өздері айқындаған кеңес беру мақсаты мен жүзеге асыру жолдарын салыстыру арқылы талдау жүргізілді. Оқудағы кедергілерді жоюда мұғалім әрекеттері оқушыға: пәнді түсінуін дамытуға; ақпаратты есте сақтауға және толықтыруға (есте сақтау); мәтінді оқудағы, жазудағы және ойлау қабілеттеріндегі қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беруге жағдай жасалса ғана өз нәтижесін бермек. Менің байқағаным оқудағы кедергілерді айқындау, оның шешу жолдары, қажетті қызығушылыққа қол жеткізу жолдарына мұғалімдердің сенімді болуына деген ұстанымы мен көзқарасының оң шешімін қалыптаса бастағандай болды.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық, үшінші (негізгі) деңгей, 2012. 2.Білім беру платформасы: Оқушылардың оқудағы кедергілерін қалай жеңу мәселелері бойынша мұғалімдерге кеңес беру стратегиясы. Issue 1, Date: 14/12/2011. 3.Оқушылардың оқуына әсер ететін факторлар кестесі. Issue 1, Date: 14/12/2011. 4.Оқыту мен оқу бойынша оқушыларға кеңес беру. Issue 1, Date: 14/12/2011.

 Мектепке дейінгі білім беру  ТӘЖІРИБЕЛІ-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР Султанова Галия Сағынтайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Әр жаңашыл үрдіс эксперименттің іске асырылуын көздейтіні сөзсіз.Эксперименттік қызметтің іске асырылуы экспериментке қатысушылардың зерттеу мәдениетін қалыптастыруға әсерін тигізеді, олардың педагогикалық фактлер, құбылыстар, үрдістер, нәтижелерді түсініп қабылдау, ғылыми болжам жасай білу соның негізінде өзінің жаңашыл қызмет жүйесін жаңғыртуы. «Эксперимент» латын сөзі- тәжірибе, сынау: 1.Ғылыми далелденген тәжірибе, тәжірибе жүзінде бақылауды іске асыру; 2.Жаңа жағдайдағы идеяны, ғылыми болжамды, үлгіні, технология мен механизмдерді тексеру; 3.Белгілі бір мәселе бойынша зерттеу жұмыстары; 4.Педагогикалық қызмет нәтижесіне әсер етіп, тиімді нәтижелерге жету мақсатындағы зерттеу әдісі; 5.Тура есептелетін жағдайда педагогикалық нақтылықтың жаңарту тәжірибесін ғылыми түрде қою. Эксперимент бақылау сияқты негізінен зерттеу әдісі болып есептеледі. Эксперимент-әртүрлі міндеттерді шешетін кешенді, көпфункционалды әдіс. Экспериментті қалай бастауға болады? Ол педагогикалық кеңестің шешімімен қаралып жоспарға енгізіледі.Эксперимент жұмысы педагогикалық ұжымның қатысуымен мерзімді уақыттарда қаралып тұрады. Эксперимент облыстық педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтымен келісе отырып білім беру бөлімімен (қала, аудан) бекітіледі. Эксперимент жұмысы ұйым басшысы мен білім беру бөлімінің рұқсатымен жүргізіледі. Педагогикалық зерттеудің үш деңгейі бар:эмпирикалық, теориялық, әдіснамалық. 1.Эксперименталдыэмпирикалық (тәжірибеге негізделген) 2.Теориялық 3.Әдіснамалық. Тәжірибеге негізделгенге жататын: 1.Эксперимент тақырыбына сай әдебиеттерді оқып зерттеу; 2.Педагогикалық бақылау; 3.Әлеуметтік әдіс: сауалнама, анкета жүргізу; 4.Тест жүргізу; 5.Рейтенг ( құзырлы адамдардың көмегі арқылы эксперттік бағалау әдісі)

6.Іс-тәжірибе негізінде зерттеу, жинақтау, қорытындылау. Педагогикалық эксперимент танымның эмпирикалық деңгейіндегі зерттеудің негізгі әдісі болып табылады. Эксперимент ғылыми зерттеудің теориялық және эмперикалық деңгейлері арасындағы байланыстырушы буын болып табылады.Оның мақсаты ғылыми теория немесе болжамды растау немесе жоққа шығару. Эксперименттің тағы бір мақсаты-білімді жетілдіру балаларды тәрбиелеу, оқыту дәне дамыту тәжірибесін жаңарту. Эксперимент жаңа зерттеу материалына қол жеткізуге бағытталған.Ол тәжірибе арқылы теориялық болжамдарды тексеру, ол бұл болжамдарды растауы немесе жоққа шығаруы мүмкін.Педагогикалық эксперименттің ерекшелігі- зерттеуші балалармен жұмыс істейді және оның әсіресе оқытуда, теріс нәтиже алуына болмайды, өйткені зерттеушінің құрастырған сәтсіз бағдарламасынан балалар жапа шегуі мүмкін. Эксперимент дегеніміз-тәжірибе, практика. Эксперименттік жұмыстың жоспары, мақсаты болу қажет, эксперимент түрі таңдалып, оның мүмкін нәтижелері де ойластырылуы қажет. Қазіргі экспериментті жүргізу бақылаудың техникалық және өлшеу құралдарынсыз өткізу мүмкін емес және де олар практикада тексерілген, теориялық тұрғыдан дәлелденген, зерттеу мәселесін дұрыс шеше алатын болулары қажет. Теориялық деңгей әдістері: Ғылыми танымның екінші деңгейі- теориялық деңгей. 1.Әдебиет көздерін зерттеу зерттеудің бастапқы құрамды бөлігі болып табылады. Бұл кез-келген ісәрекеттің алғашқы кезеңі. Зерттеуші ғылымның осы саласында зерттеу мәселесінің бұрынғы мен қазіргі жай-күйін және оған қатысы бар барлық мәселелерді түсіну үшін таңдап алған тақырыбы бойынша әдебиеттермен танысу қажет. Әдебиеттерді зерттеу кезінде оларға талдау жасау, оларды салыстыру, теңестіру жұмыстары жүргізіледі. 2.Талдау мен жинақтау. Талдау барысында зерттеу нәтижелерін бағдарламалар, кестелер жоспарлар, жүйелер түрінде жинақтауға болады. Талдау мен жинақтау бір-бірімен тығыз байланысты, «талдау» көбінесе зерттеу үдерісін тұтастай зерттеу кезінде қолданылады.

Зерттеу нәтижесінде алынған нақты ғылыми деректерді кестелерге, графиктерге, сызбаларға, диаграммаларға, формулаларға айналдыру үшін зерттеушінің ойлау абстракциясының жоғары деңгейі мен дәрежесі қажет. Ғылыми танымның үшінші деңгейі ең жоғары деңгей-әдістемелік деңгей. Танымның әдістемелік деңгейі ғылыми педагогикалық зерттеу әдістемесі ретінде белгілі теорияларды қолданумен байланысты мәселерлерді шешуге бағытталған, таным іс-әрекетінің негізгі әдістемелік теориясы құрылуда. Экспериментті дайындау және өткізу кезеңдері: 1.Диагностикалық–туындаған мәселенің өзектілігі. 2.Болжамдықэксперименттің бағдарламасын жасақтау. 3.Ұйымдастыру кезеңі. 4.Тәжірибелік- үрдістің бірізділігі, түзеу әдістері, бақылау, аралық нәтижелер бойынша қорытынды. 5.Жалпылау кезеңі-эксперимент қорытындысының қойылған мақсатпен сәйкестілігі, алынған нәтижелерге қорытынды жасау,эксперимент нәтижесін,жүрісін баяндау. 6.Енгізу кезеңі- пед.ұжымға жаңа әдістемені енгізу. Эксперимент бағдарламасын дайындау 1.Тақырыпты негіздеу. Экспериментатор «Идеяның өзектілігі неде?» сұрағына жауап береді. 2.Тақырыпты құру 3.Зерттеу объектісін белгілеу. 4.Зерттелетін нәрсе. 5.Эксперимент мақсаты. (Ұйымдастырылған эксперимент қорытындысы бойынша сен не құра аласың? сұрағына жауап беру). Қорытынды бойынша жаңа әдістеме, жаңа бағдарлама, оқу жоспары, құрылым т.б. 6.Эксперимент міндеттері-жеке немесе нақтылы мақсаттар. 7.Эксперимент гипотезасы-модель жасау, болашақ әдістеме, тақырып алу. 8.Зерттеудің нақтылы әдістемесі мен әдістерін таңдау. 9.Эксперимент мерзімі. Балабақшада эксперименталды жұмысты ұйымдастыру: 1.Экперименттің бағдарламасын құру 2.Бағдарламаны жүзеге асыруда жағдай жасау: а) материалдық базаны дайындау б) жұмысын барысын бөлісу в) кадрлардың арнайы дайындығын ұйымдастыру г) педагогты моралдық және материалдық қамтамасыз ету д) ғылыми жетекші немесе кеңесші таңдау Кесте 1 Эксперименттік жұмыстарға қатысушы экспериментатор мұғалімдердің ақпарат картасы Экспериментатордың аты-жөні Туған жылы Эксперименттің тақырыбы Балабақша (мектебі)

Экспериментатор педагогтың мамандығы, пәні, еңбек стажы Қай жылдан бері эксперименттік жұмыстарға қатысады? Эксперимент бойынша курстан өткен уақыт Категориясы Экспериментатор педагогтың әр түрлі деңгейдегі наградалары, алғыс хаттары Эксперимент бойынша іс-тәжірибесін қалай таратты? (баспасөз беттерінде, ҒПК-да, шығармашылық есептер, семинарлар, т.б.) Экспериментті қорытындылау формасы Кесте 2 Эксперименттік ерттеу жұмысы бағдарламасының үлгі-құрылымы Эксперимент тақырыбы ___________________________________________ Орындаушы-автор немесе эксперименттің басқарушысы (фамилиясы, аты, әкесінің аты, қызметі, атағы, мекен-жайы, телефоны) __________________ Экспериментті жүргізуге рұқсат берген және оның нәтижесіне жауапкершілікті бөлісетін органның атауы немесе жеке тұлғаның аты-жөні ___________________________________________ Тақырыптың актуалдылығына қысқаша негіз (аталған экспериментті ұйымдастыру қандай қажеттіліктерден және қарама-қайшылықтардан туындады) ___________________________________________ Зерттеудің объектісі ___________________________________________ Эксперименттің мақсаты _________________________________________ Міндеттері __________________________________________ Гипотеза (оқу-тәрбие процесінің жоғары тиімділігіне қол жеткізу күтілетін жаңашылдық моделінің әдістемесі, шаралар жүйесі) Зерттеудің нақты әдістемесі және тәсілдері (анкеталар, тестілер түрлері, бақылау жұмыстарының мәтіндері, эксперименталдық және дидактикалық материалдар) ___________________________________________ Эксперименттің мерзімі (басталу және аяқталу уақыты) Кезеңдері (жұмыстың мазмұны және уақыты) Экспериментке қатысушылардың құрамы Экспериментке қатысушылардың және оған тартылған адамдардың функционалдық міндеттерін бөлу База (барлық мектеп, паралель, бөлек кластар, топтар – эксперименттік және бақылау объектілері анықталуы тиіс) Күтілетін нәтижені бағалау критерийлері Болжам: а/ жағымды нәтиже ә/ мүмкін жағымсыз жағдайлар, шығындар б/ орнын толтыру

Эксперименттің ғылыми кеңесшісі Эксперимент бағдарламасына пікір берушілер кандидатуралары бойынша ұсыныстар (қызметі, жұмыс орны көрсетілуі керек) Эксперимент нәтижесін ұсыну формалары (жазбаша есеп, доклад мәтіні, әдістемелік ұсыныстар, журналдарға мақала, диссертация, т.б.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Исаева 3.А., Таубаева Ш.Т. Педагогический эксперимент – Алматы, 2000 2.Махмутов М.М. Мектепте проблемалап оқыту – Алматы, 1998 3.Каражигитова Т.А. Методические рекомендации по организации экспериментальной работы в школе. 4.Журнал 12 жылдық білім - 2006

БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ БАЛАБАҚША РӨЛІ Халенова Тамара Молдашқызы Атырау облысы Исатай ауданы Аққыстау селосы №1 «Қарлығаш» балабақшасының меңгерушісі

Қазіргі заманда қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін жас ұрпаққа үлгілі, өнегелі тәрбие беру қоғамның ең маңызды міндеттерінің бірі болып саналады. Ұстаз алдындағы басты мақсат-сапалы білім мен саналы тәрбие беру, тұлғаның заман талабы мен ағымына сай қалыптасуына ықпал ету. Сол мақсатқа жету үшін балабақшадан шығатын тәрбиеленушіге бүгін берген білім мен тәрбиенің пайдасы, жаңалығы туралы айтуға боларлық оқу-тәрбие үдерісін қалай ұйымдастыруға болады? Тәрбиеленуші тұлға ретінде бүгінгі күн талабына сай болып, мектеп табалдырығын аттауға дайын болу үшін не істеу керек? Осы сұрақтарды шешудің бір жолы–бала тәрбиелеудің жаңа қаруы ретінде инновациялық әдіс–тәсілдерді кеңінен пайдалану. Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беруде отбасы мен балабақшаның бірлескен өзара тығыз байланыста болуы маңызды. Мектепке дейінгі ұйым өз жұмысында ҚР Конституциясы және ҚР «Білім беру туралы» Заңын басшылыққа ала отырып, оқу-тәрбие ісін ҚР мемлекеттік білім беру стандарты және оның талаптарына сай «Алғашқы қадам» Ерте жастағы (1 жастан 3 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған, «Зерек бала» кіші жастағы (3 жастан 5 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған, «Біз мектепке барамыз» мектепке дейінгі ересек жастағы (5 жастан 6 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған бағдарламалары бойынша жүргізеді. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқыту мен педагогикалық үрдістің мағынасын түбегейлі жаңартуға қоғамдағы білім жүйесі рөлінің рухани, мәдени жасампаздығын қайта жаңартуға бағытталған білім беру саясаты себеп болды. Еліміздегі болып жатқан жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар өсіп келе жатқан ұрпақтың дамуы мен қалыптасуына айтарлықтай өзгерістер енгізеді.

«Тіл туралы» Заңда Қазақстан халықтарының тілдерін сақтап қана қоймай одан әрі дамыту да қаралған. «Үш тұғырлы тіл» бұл мемлекеттің басты бағдарламаларының бірі. Әрине, мемлекеттік тілдің орны ерекше екені барлық жерде айтылып жүр. Ал орыс тілі мен ағылшын тілі бұл–бүгінгі күннің талабы. Біз қазір әлемдік қауымдастықпен біте қайнасып, араласып жатырмыз. Ал ағылшын тіліне келсек, бұл әлемдік деңгейдегі ортақ тіл. Мына әлемде өзімізді өзіміз сақтап қалу үшін, өзімізді мықты сезінуде, білімді екенімізді көрсету үшін, аталған екі тілді де меңгергеніміз жөн. Мемлекет басшылығы өскелең ұрпаққа қазақ, орыс және ағылшын тілдерін балабақшада, бастауыш сыныптан меңгеруді ұсынып отырғаны мәлім.Үш тұғырлы тіл саясатында ана тіліміз жетекші мәнге ие. Бүгіндері мемлекеттік тілді меңгеруге өзге ұлтұлыстың өрендері ынта-ықылас танытуда. Мектепке дейінгі ұйымда өз ұлтымыздың балаларымен қатар өзге ұлт өкілдерінің балалары да тәрбиеленіп, тіл нәрімен сусындауда. Бұдан шығар қорытынды, қазақ тілінің қолданыс аясы кеңейіп, көсегесі көгерді деуге болады. №1 «Қарлығаш» балабақшасы КМҚК ұжымы мемлекетіміздің саясаты бойынша мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілде тәрбиелеу бағытын таңдап алды. Ондағы негізгі мақсат: ана тілінің базалық құндылықтарын меңгерген, мемлекеттік және басқа да тілдерде мәдени-әлеуметтік өзара қатынасқа дайын, айналасымен ауызша және ауызша емес құралдармен жұмыс істеуге қабілетті мектеп жасына дейінгі көптілді тұлғаны тәрбиелеу. Балалардың барынша өздігінен дамуына жағдай туғызуды, еліміздің қазіргі әлемге кіруге, оның мәдениетін білуге көмектесу, құндылықтарына тарту, өзінің «менін» сезіндіру, адамгершілік негізде шындық тұрғыда және жиі қайталанушы күнделікті қарым-қатынас жағдайында қатарластарымен,

үлкендермен өзара қатынас орната білуге үйретуді өз алдына міндет етіп қояды. Бүгінгі күні мектепке дейінгі білім беру мекеме қызметінің негізгі принциптері мынадай: -Әрбір баланың жеке сипаты мен қабілетінің дамуына құқылығын жүзеге асыратын жеке тұлғаның бейімделу принципі; -Әлемнің бір бөлігі болып табылатын баланың, сол әлемді түсіне алуын қалыптастыратын мәдени сәйкестілік принципі. Бұл принциптің жүзеге асуы аймақтық сипаты бар ұлттық мәдениет кеңістігінде балалардың өмірін ұйымдастыруға көмектеседі. -Білім үрдісін коммуникативті және тілдік іскерліктің дамуына бағытталған, ұлттық мәдениетке ашық көңіл білдіруге көмектесетін үштілдік принципі; -Бар күш-жігер оқытуға емес, барлық бағдарламаларды бір тұжырымдамалы алаңға, дамыған ортаға біріктіруге жіберілгенін білдіретін

барлық білім үрдісінің іс-әрекеттік бейімделу принципі. Осы принциптердің негізінде құрылған мәдени кеңістік жоспарланған ұйымдастырылған оқу ісәрекеттерінің шегінен шығып, тілге үйретудегі оқыту, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін біріктіруге мүмкіндік береді: дүниені тану, оны игеру жай ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде ғана аяқталып қалмай, ойындар, тренингтер, саяхаттар, отбасылық сұхбаттасуларда, мерекелерде өз жалғасын табады. Міне, үш тұғырлы тілді дамытуда балабақшамыздың 5 тобында орыс тілі, 3 топта ағылшын тілі жүргізіліп келеді. Бұл жағдайда ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттері тілді білуге, оған деген қызығушылықты тудыруға немесе өзінің бойына бір өзгерістер енгізуде бұл бала үшін ғана емес, педагог үшін де аса маңызды, «итергіш күш» ретінде қызмет жасайды.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫН ШЫНЫҚТЫРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ТҮРЛЕРІ Қарылданова Гүлнұр Бейсенгалиқызы Атырау облысы Мақат ауданы «Нұрбөбек» ясли – бақшасының тәрбиешісі

Салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңыздылығын Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан-2030» бағдарламасында, Қазақстан халқына Жолдауында:«Егеменді еліміздің болашағы мықты болып, шынығып өскені абзал» деген.Оның негізгі осы кезден қаланатын болса, өмірге «өскелең ұрпақ келер еді» деп атап өтті. Бірақ бізге әрдайым қалың бұқара үшін адамдарды емдейтін дәрігерлерден гөрі, оларды үйрететін адамдарға бағыттайтын, оларды үлгі өнегелерімен еліктіріп, ілестіріп жүретін тәрбиешілер. Балалардың денсаулығын сақтау мен нығайту, бүгінгі бала-бақшалардың басты мақсаттарының бірі болып отыр. «Саулық-байлық негізгі» деп айтқандай, әрбір адам салауатты өмір салтымен өмір сүру үшін аурудың алдын алу және болдырмау, дұрыс тамақтану, қоршаған ортаны жақсарту, дене тәрбиесімен айналысуы керек. Денсаулық әлеуметтік байлықтың негізі, сондықтан оны сақтап, нығайтуға барлық жағдайлар жасалуы қажет. Дені сау бала ақылды, өз-өзіне сенімді, жанжағына қуанышымен шаттана қарайтыны айқын. Бала денсаулығының мықты болып, қозғалысты дене құрылысының дұрыс жетілуі мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады.Ағзаның қорғаныс қабілетін нашар қалыптасқан кішкентай балалар сыртқы ортаның қолайсыз әсерлеріне тез ұшырайды. Сондықтан да сүйектің, буынның, бел омыртқаның дұрыс әрі мерзімінде жетілуіне айрықша мән беру керек.

Бұлшық еттерді қатайту, жүрек қан тамыр жүйесінің жетілуіне, тыныс алудың тереңдігі мен ырғақтылығын, тыныс алуды қозғалыспен үйлестіруге мүмкіндік жасап, бұған үнемі ықпал етіп отыру керек. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесін сапалы дәрежеге келтіру қазіргі Қазақстанның білім беру саласындағы өзекті мәселенің бірі болып табылады. Осы маңызды жұмысын іске асыру барысында тарихи ел арасында қалыптасқан ойын түрлері баланың денесін шынықтыру барысында ұтымды пайдалануды зерттеу маңызды сала болып табылады, себебі халық арасында таралған ойындар баланың сүйіп ойнайтын және оның күш-жігерін жетілдіретін әсерімен ерекшелінеді.Соңғы жылдарда зерттелген көптеген ғылыми еңбектердің негізгі тұжырымдамасы бойынша осы мектеп жасына дейінгі балалардың дене шынықтырудың нақты бір мақсатты бағытпен дамытқанда ғана денсаулығы нығайып, жұмыс жасау қабілеті дамып жеке тұлға болып қалыптасуына тікелей әсері бар екендігі дәлелденуде. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған дене шынықтыру іс-әрекетін ұйымдастыру ерекшеліктеріне қарай оқу іс-әрекетіне дайындау кіріспе бөліміне оның мақсаты балаларды ұйымдастыру олардың назарын жинақтау, эмоциялық қалыпқа келтіру, баланы күрделі жаттығулар жасауға әзірлеу болып табылады.

Жаттығу барысында балалардың дене бітіміне, денесін, басын ұстауы мен қол, аяқтарының қимыл координациясына, аяқ алысына, жүгіру жеңілдігіне мән берілуі керек. Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі дене қимылдарына жүру, жүгіру, секіру, лақтыру, еңбектеу, өрмелеу, асып түсу, шығу, тепе-теңдікті сақтау түрлерін дұрыс қалыптастыру кезінде балалардан ынталы болуды, дұрыс орындауға талпынуды, оларға нақты нұсқаулар беруді, орындалуларына көмек көрсетуді талап етеді. Дене шынықтырудың қимыл қозғалыс ойындары арқылы жүзеге асыру балалардың дене мүшелері мен көңіл-күйлеріне қатты әсерін тигізеді. Қимыл-әрекетке толық жағдай жасаудың, барлық бала ойыннан қуаныш табуға мүмкіндік жасаудың маңызы зор. «Нұрбөбек» ясли-бақшасында Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандартына сай, «Денсаулық» білім беру саласының базалық мазмұны ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде: -Дене шынықтыру оқу іс-әрекеті -Валеологияда жүзеге асырылады. Сонымен қатар балабақшада күнделікті шынықтыру шараларын өткізуге жағдай жасалуда. -Серуен және күндізгі ұйқыдан кейін беті-қолын, мойнын салқын сумен жуады; -Күн тәртібіне сәйкес балаларды таза ауаға шығару, ертеңгілік жаттығулар жасау, оқу іс-әрекет кезінде сергіту сәттерін жасау, қимылды ойындар өткізу т.б жүргізіледі; -Өзін-өзі күту дағдыларын дамытуға жағдай жасалған (ауа райына байланысты киінуге, мүмкіндігінше киімдерін тазалауға, жуынуға, тарануға, киімін жинауға, бет орамалды қолдануға және т.б үйретеміз). Баламен шынықтыру шараларын ұйымдастыру алдында бірнеше ережелерді сақтай отырып: Дені сау баламен шынықтыруды жүйелі де оның теріс эмоциясын (үрей, жылау, мазасыздық) тудырмайтындай етіп және біртіндеп үдетіп балаларды медбике М. Қабдығалиевамен бірге қадағалап отырамын. Осы білім саласы бойынша дене тәрбиесінен ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттеріде жаңа технологиямен түрлендіріліп, балалардың денсаулығын нығайтып, дене бұлшық еттерін шынықтырып жетілдіруге, сондай ақ жылдамдыққа, ептілікке, шыдамдылыққа тәрбиелеуге ықпалын тигізіп келеді. Жыл бойы балаларға сауықтыру мен шынықтыру жүргізіліп отыр. Мектеп жасына дейінгі балалардың көбі суық тиген аурулармен жиі ауырады. Бұл бала ағзасына теріс ықпалын тигізіп, кейде созылмалы сырқатқа айналуы да мүмкін. Осындай ауруды болдырмаудың, одан сақтанудың негізгі жолы табиғи сауықтыру факторлары ауа, су, күннің көзін мақсатты түрде пайдалану, бала бойындағы өзгерістерді

жағдайларға төселген реакциялардың қалыптасуына көмектеседі, яғни оның ағзасын шынықтырады. Атап айтар болсақ, «Бала ағзасын шынықтырудың маңызы» тақырыбында ата-аналармен бірге бала дәрігерінің қатысуымен дөңгелек үстел өткізіліп, балалардың денсаулығын нығайту, шынықтыру және қуаттандыратын дәрумендерді қолдану жөнінде кеңінен әңгіме өрбітіп, ата-аналарға бағытты кеңестер берілді. Кішкентай бүлдіршіндердің жауапкершілікті сезіне жүріп жасаған әрбір іс-әрекеті арқылы оларды ептілікке, жылдамдыққа, шыдамдылыққа және батылдыққа тәрбиеленіп келе жатқандығын айқындай түсе, балалардың бір-біріне деген жанашырлығы, көмек қолын созуы олардың адами асыл қасиетті бойларына сіңіріп өсуде екендігін көрсетеді. Сауықтыру жұмыстарының дәстүрлі емес түрлері кеңінен қолданады. Олар: жазғы құмда жалаң аяқ жүру, суық сумен су құю, нүктелі төсеніштермен жүру. Қыс мезгілінде таза ауада серуендеу, шанамен сырғанау, шаңғы тебу адам ағзасының жұқпалы аурулар мен суыққа төзімділігі мен қарсылығын арттыратыны анықталған. Мектепке дейінгі білім беру стандарты «негізгі үштік» яғни ата-ана, бала, тәрбиеші арасындағы тығыз байланысты орнатуға мүмкіндік беріп отыр. Ата-аналардың қатысуымен өткізілетін ойындар мен эстафеталық жарыстардың мақсаты баланың денсаулығын жақсарту, спорттық ойынға деген қызығушылығын ояту, балалардың бір-бірімен қарымқатынасын нығайтып азамат болуға тәрбиелеу, дене, аяқ-қол бұлшық еттерін шынықтыру шараларының қарапайым түрлерін тереңдетіп күрделендіре отырып жүзеге асырылуда. Олар: уқалау, рижский әдісі арқылы ауыз қуысын, тамағын шаю. Бұл шаралардың барлығы салқын тиюдің алдын алуы. Осы сауықтыру-шынықтыру шаралары жүргізілген кезінен ата-аналардың алғысы шексіз. Ал балалардың балабақшаға қатысуы бүгінгі күні 90%-ды құрайды. Баланың ата-анасымен жүргізілген түрлі бағыттағы, сауалнамалар алдағы даму баспалдағына бірлесе жасаған қадамы деп айта аламын.«Ата-ана баламен демалысты қалай өткізесіз?» деген сияқты сауалдар шешімін тауып, отбасымен ынтымақтаса жұмыс істеу үрдіске айналып отыр. Денсаулық сақтау технологияларын жалпы екі топқа бөлуге болады: 1.Медициналық-бұл медицина қызметкерлердің емдік дене тәрбиесі, физио-массаж, су процедуралары және т.б өткізілуі. 2.Педагогикалық- бұл амалдар, әдәс-тәсілдер және адымдар жүйесінің бірізділігі, яғни әрекеттің жүйесін анықтау, педагогикалық процесіндегі әрекет жүйесінің түрлерін өңдеу, кепілдемелі нәтижеге қол жеткізу болады. Денсаулық сақтау технологияларын, мен өзімнің тобымның жас ерекшеліктеріне сәйкес және алдын-ала

әр педагогтың кәсіби-шеберліктерінің жасаған жетістіктеріне сүйене отырып, таңдап алдым. Оған: Ынталандыру, салауатты өмір салтын үйрету,түзету (коррекциялық) технологиялары жатады. 1.Баланың ағзасын шаршатпай, қалжыратпай үнемі қызықтырып, алға тарту үшін айға ұшу, арыстан, бүркіт, мерген т.б жаттығуларды орындату арқылы ынталандырып отырамын. 2.Балаларға денсаулық сақтау технологиясын үйретуде бала өз бетімен дербес әрекеттеніп бір мәселені шешіп барып өз ағзасын бекітеді, жетілдіреді. Нақты бір талапты орындауға тырысады. Осыған байланысты балабақшада арнайы дене шынықтыру оқу іс-әрекетіне арналған құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілді. 3.Баланың әліде жаңа жетіліп келе жатқан ағзасындағы жағымсыз мінез-қылықтарына кедергі жасап, баланың тұйықтық, өз-өзіне сенімсіздік, гипербелсенді, дөрекілігін жоя отыра оның эстетикалық–шығармашылық талғамдарын тәрбиелеп, жетілдіруде түзету технологиясын пайдаланамын. Баланы сауықтыру және аурудың алдын - алу емдік жұмыстарының жүйесін өңдеп құрастырдым:  Нүктелі және қарындаш массаж;  Ұйымдастырылған оқу-әрекеттер үстінде көзге арналған жаттығулар кешені;  Жалпақ табандылықтың алдын-алу кешені;  Сымбаттың бұзылуының алдын-алу кешені (жастықсыз ұйықтау);  Тыныс алу жаттығулары;  Ұйымдастырылған оқу–әрекетер үстінде ақыл-ой шаршауын жою (релаксациялық үзіліс, сергіту сәттері, құлақ шеттерін уқалау);  Серуен;  Шынықтыру шаралары (майкасыз ұйықтау, жалаң аяқ жүру, кеңінен жуыну, рижский әдісімен шынығу);  Күн тәртібінде ұтымды қимыл-қозғалыстар. Сонымен қатар баланың денсаулығын нығайту және аурудың алдын-алуға мүмкіндік беретін, күн тәртібіндегі шынықтыру шараларына ерекше назар аудардым. Шынықтыру шаралары баланың балабақшадағы болған барлық кезіндегі ағымында қамтамасыз етілгенде ғана тиімді болатыны көрінді. Ескерілетін жағдайлар: 1.Тобымызда жылу және ауа тәртібін нақты ұйымдастыру. 2.Балаларды ұтымды үзіліссіз киіндіру. 2.Жылдың барлық маусымында серуен тәртібін сақтау. 4.Дене тәрбиесі мен ертеңгілік гимнастиканы жалаң аяқ өткізу. Осы әдістерді қолдана отырып, мен өзімнің тобымда «Дені сау бала-болашақ жемісі» атты жобаны алдым, бүгінгі таңда өз тобымда дәстүрден тыс жаттығуларды қолданудамын.

Отбасында тәрбие міндеттеріне, баланың дене, танымдық дамуына жағдай жасау, балаларды өзіне өзі қызмет етуіне, жақындарына көмектесуге үйрету, баланың бейімді қызығушылығын дамытуға, тілдікқатынастық дамуына жан-жақты жағдай жасауға міндетті. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, атааналардың балабақшамен байланысын дұрыс жолға қою мақсатында тиісті жұмыстар жүргіземіз. Балабақшада дене шынықтыру кезінде бала дұрыс қозғалыста болуы үшін жыл мезгілдеріне сай киіндіруге, демалыс күндерінде де үйде жаттығулар жасауды әдетке айналдыруды, ашық есік күні, мерекелік ертеңгіліктерге, түрлі спорттық ойындарға ата-аналардың белсене қатысып қызығушылық танытуын ынтымақтаса жүргізген жұмыстарымыздың нәтижесі деп білеміз. Балабақшамызда «Әкем, шешем және мен» атты спорттық сайыс өткізіліп, атааналармен бірге ойындар өткізілді.Балабақшаның ауласы, бөлме тазалығы, безендірілуі, балаларға ыңғайлылығы, әдемілігі, эстетикалық талғамдылығы жоғары болуы шарт.Неғұрлым ерте жатып, уақытымен таңертеңгілік тамағын ішіп, серуенге шығып ойнаған, жылы сөз, мақтау сөз естіген, спортпен шұғылданған, шыныққан бала әр қашанда ауруға төтеп беретін, жігерлі, ақылды болып өседі. Бала денсаулығы жақсы, шынықан, көңіл-күйінің жоғары, ынталы болуы үлкендерге, яғни ата-ана, тәрбиешіге, қоршаған ортаға байланысты. Жобаның негізгі міндеттері: Баланың тұлғалық ерекшелігін ескере күшқайраттарын қалыптастыру және денсаулығын шынықтыруды жүзеге асыру. Бұл міндеттерге тек қана шынықтыру шараларының кешенді түрде өткізіп қана нәтижеге қол жеткізеді, яғни балабақшадағы баланың болған бір күні, оның ағзасына пайдалы дәрумендерді енгізіп ас мәзірін түрлендіріп, оны балаға жеткізу, қарапайым шынықтыру мен қатар арнайы жоспарланған шараларды, қимыл-әрекеті үйлесімді ұйымдастыру. Баланың қимыл-белсенділіктерін арттырудың апталық кестесін туғыздым.Таңертең және кешкі мезгілдерде допты домалату, лақтыру, тебу, еңбектеу, секіру-жүгіру, кеңістікті бағдарлау қабілеттерін жаттықтыру және де танымдылық қабілеттерін дамытуға арналған ойын жаттығуларды енгіздім. Ал, күндізгі серуендегі қимыл ойындарын негізгі қимыл белсенділік әрекеттер түрлеріне бөлінеді (эстафеталық ойындар, қызықты-ермекті ойындар т.б). Жасалған жоба ортаңғы топ балаларын шынықтыруға бағытталған. Жобаны жүзеге асыру барысында мына нәтижелер күтіледі: -Балаларды салауатты өмір сүру салтына баулуға мүмкіндік береді; -Жасалған кіріктірілген оқу әрекетінің жүйесі балаларға валеологиялық білімдерді және дене дағдыларды меңгеруге, оларды іс жүзінде қолдануға мүмкіндік береді;

-Балаларды салауатты өмір салтына баулуға және өз денсаулығын сақтауда өздігінен бақыланатын белсенділікке бағыттайды; -Балаларды жүйелі түрде сауықтыру және шынықтыру жүзеге асырылады; Жоба 5 бөліктен тұрады: Дене шынықтырумен айналыс! Балалармен бірге қозғалыстың денсаулыққа маңызы, қозғалысты ойындар сен спортпен айналысудың пайдасы туралы анықтау. Жұмыс негізгі режимдік сәттерді өз бетімен орындауды тәрбиелеуге бағытталған. Сонымен қатар бұл бөлікке дұрыс тамақтану туралы білімдер енгізілген, өйткені тамақтану балабақшадағы режимдік сәттердің бірі болып саналады. Гигиена ережесін сақта! Негізгі мәселе гигиена ережелерін сақтаудың практикалық біліктері мен дағдыларын қалыптастыруға арналады.

Күн режимін сақта! Бұл бөлікте балалармен бірге дене және психикалық денсаулықты сақтау үшін күн режимін сақтаудың маңыздылығы зерттеледі. Ұйқы кезінде тұтас организмнің қалпына келуі жүзеге асатындықтан, ұйқының маңызы туралы айтылады. Балалардың іс-әрекетін табиғатқа бағыттайтын табиғи факторлардың (күн,су,ауа) маңызы жайлы ұғым беріледі, оның өмірлік қуат күштерімен алғашқы байланыс жасалады, өздерін табиғаттың және бар ғаламның бір бөлігі ретінде сезінуіне жәрдемдеседі. Зиянды әдеттерден аулақ бол! Бұл бөлік бойынша оқу әрекетінде (психикалық тәсілдерді кеңінен пайдалана отырып) балалардың зиянды әдеттерге үйір болмауына бағытталған арнаулы профилактикалық жұмыс жүзеге асырылады. Сонымен бір мезетте балаларды пайдалы әдеттерді бекіту жайында жұмыс жүргізіледі. Көңіл күй көрсеткіштерін бақыла! Балалар көңіл күй, эмоциялар мен сезімдер, олардың денсаулыққа әсері жайлы ұғымдар алады. Оқу іс әрекетінің мақсаты-психоэмоциялық тұрақтылықты күшейте түсу.

Балаларды сауықтыру үлгісі

Жобаны өз тобымдағы балалардың ауруының алдын-алу және азайту бойынша сауықтыру ісінің құрдым. № 1

Шаралар атауы Ертеңгілік жаттығу

Өткізу уақыты Күнде таңертең

Дене шынықтыру бойынша кіріктірілген ұйымдастырылған оқу әрекеті

Кесте бойынша

Ұйымдастырылған оқу әрекеті кезіндегі көзге арналған жаттығулар,нүктелі және қарындаш массаж

Кесте бойынша

Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттер кезінде ақыл-ой (релаксациялық үзіліс,сергіту сәттері, құлақ шеттерін уқалау)

Күнделікті

Серуен

Түске дейін

Түскі ас

Күнделікті

Күндізгі ұйқы

Күнделікті

шаршауын

жою

кестесін

Шынықтыру: ұйқы ашу жаттығуы Рижский әдісімен ауыз қуысын, тамақты шаю (1л суға 1ас қасық тұз, 3-4 тамшы йод) Жалаң аяқ жүру Ойын-массаж Тыныс алу жаттығулары Жалпақ табандылықты алдын алу кешені Массажды кілемше арқылы табанға массаж жасау

Күн сайын ұйқыдан кейін

Күн тәртібінде ұтымды қимыл-қозғалыстар

Күнделікті

Серуен (таза ауада көп болу)

Күннің 2-ші жартысында

ауыз қуысын шайғызамын.Осы әдісті қолданғаннан бері балалардың тамақтарының ауырғандығы азая бастады.Күннің II-жартысында дәстүрден тыс жаттығуларды өткіземін.Тартылу, созылу, тыныс алу, жалпақ табандылыққа арналған жаттығуларды орындатамын. Жалпақ табандылықты балалардың табанының бойлық немесе көлденең үстерінің жалпайғандығынан анықтаймын.Аяқты басқанда жалпақ табан түгелдей еденге тиеді, ондай табанның ізінде үзеңгірек ойысының белгісі қалмайтындығын ескеріп жалпақ табандылыққа қарсы жаттығулар орындатамын.Тартылу, созылу, тыныс алу жаттығуларды орындағаннан кейін балалардың бұлшық еттері қатайып, тыныс алуы жақсарады. Осы жаттығуларды орындаған кезде балалар қызығушылықпен қатысады және денені шынықтыруға деген құлшынысы артады. Осы негіздерге сүйене отырып жүргізген зерттеу жұмыстарымыздың негізгі бағыты денсаулық деңгейінің қаншалықты дәрежеде екеніне көз жеткізу. Демек, салауатты өмір салтын насихаттау жұмысы жылдан-жылға толықтырыла түсетін болса дені сау, жаны сау ұрпақ тәрбиелеуге мүмкіндігіміз артатынына толық сенім білдіремін. Жоғарыдағы зерттеу жұмысымызды қортындысын бағалай келіп–жас ұрпақтың толыққанды денсаулығын қалыптастыру деген оймен түйіндедім. Денсаулықты қалыптастыра отырып сақтау, нығайтудың, аурудан сақтанудың бірден–бір жолы–салауатты өмір салты, денсаулық мәнін әр адамның саналы түрде түсініп, сауықтыру процесіне белсене қатысуы.Демек, валеологиялық бейімділігі бар адамды тәрбиелеп қалыптастыру– “Қазақстан - 2030” ұлттық сауықтыру бағдарламасын іске асырудың басты бір шарты. Салауатты өмір салтын қалыптастыруда халық педагогикасының маңызы зор. Қорыта айтқанда, балабақша балалардың бүкіл дене мүшелерінің жақсы қалыптасып дамуындағы ең қарқынды кезеңі. Дәл осы кезде гигиеналық дағдыларды үйрете отырып, оның маңыздылығын түсініп, үйреншікті дағдыға айналдыра алсақ, өз денсаулығын сақтауды және шынықтыру жолдарын үйретіп, әр қадамын саналылықпен ойлайтын жастарды қалыптастыра алсақ, пәнді оқытудағы мақсатқа жеттік деп айтуымызға болады.

«Жоба жұмысының нәтижелері» Осы сауықтыру кестесін құрғаннан бастап осы шараларды жүйелі түрде өткізіп жүрмін. Ең алдымен балаларды қабылдағаннан кейін ертеңгілік жаттығуларды жасатамын. Ертеңгілік жаттығуларды жасағаннан кейін балардың көңіл күйі сергиді және бүгінгі күнге деген құлшынысы артады. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті кезінде көзге арналған жаттығулар,нүктелі және қарындаш массаждар,релаксациялық үзіліс, сергіту сәттерін жасатамын. Көздерді солдан-оңға қарай, оңнан-солға қарай қозғалту, сағат тілі бойымен көзді айналдыру, тез арада көзді ашып жұму сияқты жаттығуларды орындатамын. Көзге арналған жаттығуларды жасағаннан кейін балалардың шаршағандығы басылады, көздегі қан тамырларының алмасуы жақсарады. Нүктелі массажды баланың еңсесін көтеріп, тыныштандырып, сергіту үшін жасатамын. Нүктелі массажды жасағанда теріні жиырмай, бір нүктеге саусақтың ұшын басып біртіндеп үдететін күшпен айналдырады,сәл үзіліс жасап қайталайды. Қарындаш массажды сурет салып жатқан кезде қарындаштарын алақандарына салып домалатады. Қарындаш массажды жасау барысында балалардың қолдарының шаршағаны басылады. Сонымен қатар релаксациялық жаттығуларды жасатамын.«Күн»балалар дөңгелене тұрып күнге қарай созылады. Күн өз шуағын адамдардың жүрегіне, балаларға сыйлайды. Әр баланы күн нұрына бөлейді.Ал, балалар өз кеудесінен күннің сәулесін айналасындағы тіршілікке жолдайды-деген сияқты сөздерді айту арқылы балалардың көңілдері көтеріледі.Табиғатқа деген мейірімділік сезімдері оянады.Күн тәртібіне байланысты балаларды күннің I-II жартысында серуенге шығарамын. Балалар серуенге шыққан кезде таза ауа жұтып, ойын ойнау арқылы күш жігерлерін шығарады.Серуен кезінде «Мысық пен тышқан», «Қоян мен қасқыр» т.б қимылды ойындарды ойнатамын. Балалар ойынға қызығушылықпен қатысады. Балалар түскі астарын ішіп болғаннан кейін ұйықтайды. Ұйқыдан тұрғаннан кейін шынықтыру шараларын жасатамын. Балаларды массажды кілемшенің үстімен жалаң аяқ жүргіземін, беті қолдарын, мойнын салқын сумен жуғызамын және де Рижский әдісін қолданып 1л суға 1 ас қасық тұз, 3-4 тамшы йод қосу арқылы балалардың тамағын,

БАЛАНЫ МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛАУДА ЕҢ ТИІМДІ ӘДІС- КИНЕЗИОЛОГИЯ Меңдіғалиева Гүлдаурен Хамидоллақызы Атырау облысы Исатай ауданы «Қарлығаш» балабақшасының ІІ санатты психологі

Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды жанжақты дамыту және мектепке даярлау тапсырмасынан тұрады. Баланың соңғы мезгілде ағзадағы бейімделуі мен мектепке үйренудегі қиыншылықтардың көбейіп бара жатқаны белгілі. Осы қиыншылықтарды жеңу үшін психокоррекциялық жұмыс жүргізу керек. Баланы мектепке даярлауға ең тиімді әдіскинезология. Кинезология–қозғалғыш жаттығулар арқылы зерделі қабілеттерді дамытатын ғалым.Ол жаңа нейрондар жасап, психикалық процестермен ми жұмысын жақсартады.Кинезология-қозғалғыш жаттығулар арқылы зерделі қабілеттерді дамытатын ғалым.Ол жаңа нейрондар жасап, психикалық процестермен ми жұмысын жақсартады.Негізгі міндеттері: ми сыңарларын, ұсақ маторикасын, ес, зейін, ойлау, тілін дамыту. Кинезиологияны зерттеуші американдық Гудхард пен Джордж паты болды. Ол әртүрлі себепсіз қозғалыстардың бұлшық еттерге күшті энергетикалық күш иемдене алатынын тұңғыш рет байқады. Бұл бақылаудан адамға бүтiндiк жолында негiзделген ғылым өсiрдi. Кинезиология ғылымын 2000 жылдан бері барлық елде қолданып келеді.Кинезиологиялық жаттығуларды Аристотель мен Гипократт қолданылған. Адам миының бірлігі 2 ми сыңарланынан тұрады. Олар оң жақ және сол жақ ми сыңарлары. Олар жүйке жүйесімен тығыз байланыста. Сол жақ ми сыңарларылогикалық ойлауға жауап береді. Айғақтарды талдайды. Ойлау процестерін қамтамасыз етеді, тіл қабілетіне жауап береді. Сөздерді ұйқастырады. Математикалық қабілеттерді дамытатын цифрлармен, формуламен, таблицамен жұмыс жасауға ықпал етеді. Ал оң жақ ми сыңарлары-Бейнелі ойлауға, сезгіш қабілеттеріне жауап береді. Әр түрлі мәліметті бір уақытта талдау қолданбай негізгі мәселені қарастыруға жұмыстана алуға қабілетті. Әріптермен, сөзге, жауап береді. Сонымен қатар сол жақ дененің жұмыс жасауын қадағалайды. Қазіргі кезде сөздердің бұзылысы, психикалық сапаларының өзгерісі,ойлау қабілетінің төмендеп бара жатқаны белгілі. Олардың пайда болуының негізі себебі үлкен мидың жарты шарларының қабықты функционалдық ассеметриясының бұзылушылығы екенін дәлелдеген. Демек 2 ми сыңарының жұмысы бір-бірімен байланысы маңызды болып саналады. Оның бұзылысы екі қолдың жұмысы төмендеуіне әкеп соғады.Ауызша және ауызша емес функциялар жоғарғы деңгейде қалыптаспайды. Балалардың мәліметтерді талдап, ойлай алмайтын қызметі бұзылады.

Дер кезінде түзеткен жұмыс тиісті психикалық функциялардың дамытуына алып келеді. Негізгі оның бағыттары: екі аяқпен қолдардың ортақ қозғалысын дамыту,жеке басының уайымын ұғыну. Коррекциялық жұмыстың негізгі ерекше орын алатыны ол ми сыңарларының бір-бірімен әрекеттесуі. Ми сыңарларының өзара әрекеттесуін кешенді кинезиологиялық жаттығулар арқылы жетілдіруге болады. Кешендірілген жаттығулар мынадан тұрады: созылу жаттығулар, тыныс алу жаттығулар, көз жаттығулар, дене жаттығулары, релаксатция, ұсақ маторика. Созылу жаттығулары–шамадан тыс бұлшық еттің ширығуымен босаңсуынын гипертонусын бірыңғылайды. Тыныс алу жаттығулары-ағзаның жүйелігін жақсартады. Адам өзін-өзі бақылауын, өзіне деген сенімділігін жетілдіреді. Көз жаттығулары–көз қарасты кеңейтіп, қабылдауларды жақсартуға мүмкіндік береді. Бір жаққа немесе әртүрлі мақсаттағы қозғалыс тілді жетілдіріп және ағзадағы күшті жоғарлатады. Дене жаттығулары-ми сыңарлары өзара әрекеттесіп, еріксіз қозғалыстар бұлшық еттің қатаюына себебін тигізеді. Демек адамға ойды бекіту үшін қозғалыс қажет екен. Релаксатция-босаңсытуға және шаршағанды басады. Ұсақ маторика-саусақ қозғалысы арқылы баланың тілін дамыту. 1жастан 3 жасқа дейінгі балалар әртүрлі заттарды ұстап көруге әуестенеді. «Баланың ақылы саусақтарының ұшында деген» атақты В.А. Сухомолинский. Сондай-ақ В.М.Бехтерева, А.Н.Леонтьева, А.Г.Лурия, Н.С.Лейтеса өз жұмысында жүйке қызметінің саусақ қимылдары арқылы сөздік қоры дамитынын дәлелдеген. Демек коррекциялық– дамытушылық жұмыста ойлауды қозғалыстан бастау керек. Кинезиологиялық жаттығу кезінде адам ағзасында оң өзгерістер пайда болады. Осы өзгерістер немен қарқынды? Жаттығулар кезінде жүйке процесінің күші жоғарлап, және тепе-теңдік, қозғалыс деңгейі іске асады. Жүйке жүйесінің реттейтін және басқаратын ролі мінсіздікке жетеді. Осы әдістемелер баланың ашылмай жатқан қабілетін ашып, оның ми қызметінің шекараларын кеңейтеді. Кинезиологиялық жаттығулар бұлар оқуға бұрын қатыспаған ми бөліміне әсер етіп үлгермеушіліктің шешімін табуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі мекемелермен мектептерде балаларға ойландыратын тапсырмалар орындағанда

немесе ұзақ отыру кезінде кинезиологиялық жаттығулар жасату қажет. Кинезиологиялық жаттығуларды балалардың дамуына оң әсер беретінін байқап біз өз тәжірбиемізде қолдана бастадық. Мысалы тілінде кемістігі балаларға саусақ маторикасын дамытуымыз керек. Ол үшін кинезиология жаттығуларында ұсақ маторикасының 7 кешкенді жаттығуын қолданамыз. Жаттығулардың түрлері. №1 Кешенді жаттығулар. 1.«Сақина» Қолдардың саусақтары кезекпен және мүмкiндiгiнше тез, сынақ дәйектi түрде басбармаққа, сұқ саусаққа және әрі қарай жалғаса береді. Тура және керi ретте орындалады. Жаттығу бастапқыда бөлек әрбiр қолмен орындалады, содан соң бiрге орындалады. 2. «Жұдырық – қабырға-алақан» Балаға қолдың үш жағдайын жазық үстел үстіне көрсетеді. Бір-бірінен айырмашылығы ашқанда алақан, жұмғанда жұдырық, қырынан қабырға болып қалатынын ажыратады. Бала ұстазбен бірге сынақты орындайды да 8-10 рет қайталағаннан кейін, бала есте сақтау қабілеті бойынша өзі істейді. Алдымен оң қол, кейін сол қолмен, содан соңы-екi қолдармен бiрге. Тапсырманы меңгеруде бала қиыналатын болса, (жұдырық–қабырға-алақан) командаларымен ауызша немесе қолмен ымдап көмектесуге болады. 3. «Лезгинка» Сол қол жұдырығын түйіңіз, бас бармақты жұмбайақ қойыңыз. Жұмған саусақтарды ашып, оң қол алақанымен горизонталды бағытта беттестіріңіз. Енді оң қол мен сол қол жаттығуын алмастыра жасау. Осы жаттығуды 6-8 рет қайталау, және жылдамдықты үдете түсу. 4. «Айнаша сурет салу» Таза қағаз парағын үстелге қойыңыз. Қарындаш немесе фломастерді екі қолға бірдей алып, әріптер немесе суреттер салу. Бұл жаттығуды орындау барысында көз бен қолдың босаңситынын сезесіз. Екi ми сыңарларының қызметінің сәйкестенуі (синхрондауы), барлық мидың жұмыс жасауы жақсара түседі. №2 Кешенді жаттығулар. 1.«Қардан жасалған» Біздің әрқайсымыз қардан илеп жасалғандаймыз, денеміз қатулы, қар қатты. Көктем келдi, күн жылынды, қардан жасалған қиялдар ери бастады. Бас бастапқыда ерiп кетеді де, содан соң иықтар жібиді, қол және тағы басқалар босаңсиды. Бала жаттығудың соңында еденге жұмсақ құлайды және суды шалшықты суреттейдi. Бойын еркін ұстауы керек. Шалшықтағы суды күн, буға айналдырды, бу-жеңiл бұлтқа айналып кеттi.

2. «Ағаш» Жүрелей отыру. Екі тізе ортасына басты тығып, екі қолмен аяқты құшақтау. Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз. Жәймен көтеріліңіз, басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз. Жел үрледі теңселесіз. 3. «Шүберек қуыршақ және жауынгер» Бастапқы қалып -түрегеліп тұру. Жауынгерше тік тұрыңыз. Қатып қалғандай қақшиып тұрыңыз, қозғалмаңыз.Ендi алға көлбеп қолыңызбен шүберекше желпілдетіңіз. Шүберек қуыршақтардай болып жұмсақ әрі қозғалыста болыңыз.Тізені бүге теңселіңіз. Енді бастапқы жауынгер қалпына еніңіз. Балаларды осылай кезекпен-кезек бірде жауынгер, бірде қуыршақ етіп жаттығуды жағастыру. 4. «Алманы үз» Бастапқы қалып-түрегеліп тұру.Сендердің әрқайсыңның алдарыңда үлкен алма ағашы өсіп тұрғанын елестетіңдер. Қараңыз алмалар сіздің дәл оң жақ үстіңізде көрініп тұр, бірақ оларды еңбексіз алу мүмкін емес. Демді ішіңе алып қолды жоғары қарай көтеріп керіліңіз.Алма ендi жұлыңыз.Иiлiңiз және жерде тұрған кәрзеңкеге алманы салыңыз. Ендi баяу дем шығарыңыз. Жоғары тiк тұрып солға қараңыз. Екi керемет алмаларды сол жақтан көрдіңіз. Оң қолмен бастапқыдағыдай созылып жетiңiз,бiр алманы ақырын жоғары көтерiлiп, үзiңiз.Екінші қолмен екіншісін, кәрзеңкеге салыңыз. Дем шығарыңыз. Осылайша кәрзеңкені толтырыңыз . №3 Кешенді жаттығулар. 1.«Сүнгулер» Бастапқы орын-денемізді бос ұстаймыз. Тынысымызды тоқтатамыз.Терең дем алып, ұзақ тыныс алмаңыз. Қаншалықты шыдауға мүмкін екенін тексеріңіз. 2. «Ағаш» Жүрелей отыру.Екі тізе ортасына басты тығып, екі қолмен аяқты құшақтау. Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз. Жәймен көтеріліңіз, басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз. Жел үрледі теңселесіз. 3. Солға және жоғары көзқарас Сол көзімізді жауып, оң колымызға карандаш немесе қалам алып 45 градусқа айналдырып жоғары сызуымыз керек. Сол көзімізді ашып қарауға болмайды. Содан соң карандашты сол қолымызға алып, оң көзімізді жабамыз. Жаттығу 3 рет қайталанады. 4. « Біз саусағымызды дамыту үшін, доппен дос болуымыз керек» Бастапқы орын-кеуденің алдына кішкене допты қоямыз. Допты саусағымыздың ұшымен қысамыз да, қайта жібереміз. Содан кейін саусақтардың ұшымен допты соғамыз. Саусақтың ұшымен айналдырамыз. Әрбір қозғалыс 4-5 рет орындалады.

№4 Кешенді жаттығулар. 1.«Диірмен» Қол мен аяқты шеңберлі қозғалыспен айналамыз. Айналған кезде көзді оңға, солға, жоғары,төмен қозғау керек. Жаттығу 1-2 мин орындау керек. 2.«Паравозшы» Оң қолды сол бұғанға қойып, сол қолды 10 шеңбер жасап алға айналдырып, қайтадан артқа айналдырамыз.Қолдардың жағдайларын ауыстырамыз. 3. «Робот» Жарға қарап тұрып, аяғымыздың арасын ашып, көзімізді жарға тіке қарап ұстаймыз.Жардың оң жағына бұрылыңыз, сосын сол жағыңызға адымдап аттаңыз.Қолыңызбен аяғыңыз бір-бірімен қарамақарсы қозғап отыру керек. 4. «Адым жасау» Ырғақты музыкамен жақсы орындалады. Орында адымдау.Бұл адымда сол аяқпен сол қолдың қарыштауымен жасайды.Оң аяқпен оң қолдың қарыштауымен жасайды. №5 Кешенді жаттығулар. 1.Түрегеліп тұр Сол аяқпен оң қолдың білезігімен аласалау көтеріңіз. Сол аяқты тізеге дейін иіліп аяғымызды оң қолдың білезіне дейін көтеру керек. Содан кейін оң аяқты көтеріп сол қолдың білезігіне дейін көтеру қажет. Жаттығу 7 рет орындалады. 2.Паравозшы Оң қолымызды оң жақ бүйірімізді ұстап тұрамызда, 10-12 кішкене шеңбер етіп айналдырамыз. Сосын қайтып айналдырамыз. Қолымызды ауысытырып жаттығу қайталаймыз. 3.«Диірмен» Қол мен аяқты шеңберлі қозғалыспен айналамыыз Айналған кезде көзді оңға,солға, жоғары, төмен қозғау керек. Жаттығу 1-2 мин орындау керек. 4 . «Сап түзу жүру» Орнымыздан қозғалмай 6 рет сап түзу қозғалысын жасаймыз. Орнымыздан қозғалмай оң қолмен оң аяқты көтереміз ал сол мен сол аяқты көтеріміз. №6 Кешенді жаттығулар. 1.Бауырсақтарды жапсырамыз Балалар қолына ермексазды алып тақтайшаға домалатамыз, содан соң саусақтарымен бауырсақтың пішінін келтіреміз. Оң қолдың алақанымен ермексаздың түйіршіктерін домалатамызда содан соң саусақтардың арасымен домалатамыз. Бастапқыда 1 қолмен жасаймыз да, артынан екі қолмен жасаймыз. 2.Команда бойынша секіру 4 рет алға секіру, 4 рет артқа секіру, 4 рет оңға және 4 рет солға секіру. Жаттығу 2 рет орындалады. 3.Теңіздегі қорық Жаттығудан кейін матростарға тропедаға түсуге тура келеді.Үлкендер допты жылдам қабырғаға бойлай лақтырады, ал сәбилер өз доптарын көлденең торпедаға түсіруге тырысады. Кім мерген? Жаттығу 3 рет орындалады.

4.«Жұдырық – қабырға-алақан» Балаға қолдың үш жағдайын жазық үстел үстіне көрсетеді.Бір-бірінен айырмашылығы ашқанда алақан, жұмғанда жұдырық, қырынан қабырға болып қалатынын ажыратады. Бала ұстазбен бірге сынақты орындайды да 8-10 рет қайталағаннан кейін, бала есте сақтау қабілеті бойынша өзі істейді. Алдымен оң қол, кейін сол қолмен, содан соңы-екi қолдармен бiрге. Тапсырманы меңгеруде бала қиыналатын болса, (жұдырық–қабырға-алақан) командаларымен ауызша немесе қолмен ымдап көмектесуге болады. №7 Кешенді жаттығулар. 1. «Ағаш» Жүрелей отыру.Екі тізе ортасына басты тығып, екі қолмен аяқты құшақтау.Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз.Жәймен көтеріліңіз,басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз.Жел үрледі теңселесіз. 2. «Шүберек қуыршақ және жауынгер» Бастапқы қалып -түрегеліп тұру. Жауынгерше тік тұрыңыз. Қатып қалғандай қақшиып тұрыңыз, қозғалмаңыз.Ендi алға көлбеп қолыңызбен шүберекше желпілдетіңіз. Шүберек қуыршақтардай болып жұмсақ әрі қозғалыста болыңыз.Тізені бүге теңселіңіз.Енді бастапқы жауынгер қалпына еніңіз. Балаларды осылай кезекпен-кезек бірде жауынгер, бірде қуыршақ етіп жаттығуды жағастыру. 3.«Диірмен» Қол мен аяқты шеңберлі қозғалыспен айналамыз. Айналған кезде көзді оңға, солға, жоғары, төмен қозғау керек. Жаттығу 1-2 мин орындау керек. 4.Паравозшы. Оң қолымызды оң жақ бүйірімізді ұстап тұрамызда, 10-12 кішкене шеңбер етіп айналдырамыз. Сосын қайтып айналдырамыз.Қолымызды ауысытырып жаттығу қайталаймыз. №8 Кешенді жаттығулар. 1. «Ағаш» Жүрелей отыру.Екі тізе ортасына басты тығып,екі қолмен аяқты құшақтау.Сіз бүршік жарып келе жатқан ағаштың дәнегісіз. Жәймен көтеріліңіз, басты сонан соң қолды көтеріп, керіліңіз. Жел үрледі теңселесіз 2. Паравозшы. Оң қолымызды оң жақ бүйірімізді ұстап тұрамызда, 10-12 кішкене шеңбер етіп айналдырамыз. Сосын қайтып айналдырамыз.Қолымызды ауысытырып жаттығу қайталаймыз. 3.«Робот» Жарға қарап тұрып, аяғымыздың арасын ашып, көзімізді жарға тіке қарап ұстаймыз. Жардың оң жағына бұрылыңыз, сосын сол жағыңызға адымдап аттаңыз. Қолыңызбен аяғыңыз бір-бірімен қарамақарсы қозғап отыру керек. 4. «Адым жасау» Ырғақты музыкамен жақсы орындалады. Орында адымдау. Бұл адымда сол аяқпен сол қолдың қарыштауымен жасайды. Оң аяқпен оң қолдың қарыштауымен жасайды.

Осы жаттығуларды таңертең күлімсіреуден бастау керек,себебі бұл тұлға үшін жақсы гимнастика. Кинезиологиялық жаттығуларды жасағанда негізгі талап-ол жаттығуларды дәл орындау болып табылады. Ұстаз осы жаттығуларды өзі толық меңгеріп, ағзасындағы өзгерісті байқағаннан кейін балаға үйрету керек. Жаттығу кезінде баланың көңіл-күйіне мән беру керек. Осындай жаттығулар баланың ес, зейінін, сөздік қорын,ұсақ маторикасын дамытады және балада ашылмай жатқан қабілетін ашады екен. Қорыта келгенде кинезиология әдістерін қолдануадамның бас миының жұмысын жақсартып, психикалық процестермен танымдық үрдісін дамуына себебін тигізеді.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Аршавский И.А.Физиологические механизмы и закономерности индивидуального развития. М.,1985. 2.Афонькин С.Ю.,Рузина М.С. Страна пальчиковых игр. - СПб., 1997. 3.Гордеев В.И.,Александрович Ю.С.Методы исследования развития ребенка: качество жизни (QOL)–новый инструмент оценки развития детей.– СПб.: Речь, 2001. 4.Данилова Н.Н., Крылова А.Л.Физиология высшей нервной деятельности - М., 1989. 5.Лютова Е.К., Монина Г.Б. Шпаргалка для взрослых. – СПб.: Речь, 2002. 6.Рузина М.С. Пальчиковые и телесные игры для малышей–СПб.: Речь, 2003.

 Мұғалім іс - тәжірибесінен  ТАРИХТАН БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ Сағынғали Алтынай Тілекқызы Атырау облысы Исатай ауданы Ж. Мырзағалиев орта мектебінің тарих пәнінің жоғарғы санатты мұғалімі

Тарихи білім беру қазіргі қазақ қоғамын демократияландыруда басымдылық маңызға ие болады, өйткені, тарих ғылымы бүгінгі күннің ақиқатымен тығыз байланысты. Қазақстан тарихын және дүниежүзілік тарихты оқытудың қатар жүруі және сабақтастығы жүзеге асырылған. Білім берудің іс-әрекеттік сипаты тарихты оқытудың әдістерін ұйымдастыру формаларын қайта құруды талап етеді. Қайта құрудың мәніоқушылардың өзіндік жұмысының басымдық рөлін күшейту. Оқушылардың өзіндік жұмысы: ұжымдық жұмыстар, рөлдік ойын, дебаттар,жобаларды қорғау, портфельдер құрастыру, коллоквиумдар, жазбаша жұмыстар (эссе, шығарма,рефераттар және басқалар) дайындау түрінде іске асырылады. Қазіргі кезде қоғамымызда болып жатқан үлкен өзгерістер өскелең ұрпақтың шығармашылық қабілетін, терең де, жан-жақты ойлай білу, ойын толық жеткізе білу қасиеттерін дер кезінде аша білу, оқытылатын пәнге деген нағыз қызығушылығын тудыру мәселесі оқу орнының алдында тұрған өзекті мәселелердің қатарынан орын алады. Қайталау сабақ өткізу барысында мұғалімге сөйлей білу, өз ойын жеткізе алатын және қорытынды жасау арқылы ол оқушының көзқарасын, білімі мен мағлұматын, талдау жасай алу деңгейін байқауға, оқушы өз бетінше дайындық сағаттарында игерген теориялық білімінің дұрыстығын, өз қорытындыларының қисындылығына көз жеткізуге,

осы мәселе бойынша мағлұматтарды молынан алуға мүмкіндік береді. Әдістің өзара белсенділікті арттыру деп аталатын себебі сабақ үрдісінде оқушылар арасында немесе оқушылар мен мұғалімдер арасында өзара әрекеттесу жоғары деңгейде өтеді. Өзара белсенділікті арттырудың мақсаты-алға қойылған мәселеге оқушылардың өздігінен әрекет етіп, оның жауабын табу дағдысын қалыптастыру болып табылады. Оқытудың дидактикалық құралдарының маңызды дидактикалық ерекшеліктері–құбылыстардың мазмұны мен мәніне терең еніп, қозғалыс, даму үстінде көрсетеді, кешегісі, бүгінгісі және ертеңіне бағдарлама шолулар, болжамдар жасап ойландыра түседі, есте сақтап, салыстыруға және қажетті кезеңде жаңғыртуға себепкер болады. Қорытындылау сабақтарында өткізуде мұғалім оқулықпен, анықтама әдебиетпен, дидактикалық материалдармен, тарихи, ғылыми мәліметтерді пайдалану жұмыстарын тиянақты, мақсатты жүргізуге тиіс. Пән бойынша қайталауды жоспарлағанда оқыту кезеңінде көрсетілген көрнекіліктерді, оқытудың техникалық құралдарын, оқушылардың талаптілектерін, әріптестерінің ұсыныстарын, сонымен қатар тестілік жүйені пайдаланған жөн. Сонымен оқыту үрдісінде, өзіндік жұмыс істей алу дағдыларын қалыптастырған оқушы өз бетімен еңбектеніп, терең білім алуға қабілетті, саналы, жауапкершілігі жоғары адам болып қалыптасады. Осындай сабақтардың үлгісі

ретінде сабақтың жүру барысын үлгі ретінде ұсынамын. Қазақстан территориясындағы қола дәуірінің негізгі сипаты, қоғамдық өзгерістері шаруашылығы жөнінде еске түсіру; Шаруашылық қатынастардың ерекшеліктерін бағдарлай білуге үйрету; Оқушыларды Отан тарихына сүйіспеншілігін арттыру, патриотизмге, ынтымаққа тәрбиелеу мақсатында «Қола дәуіріндегі Қазақстан» тақырыбының қорыту, қайталау сабағын электронды оқулықтармен, интерактивті тақтамен өткізу арқылы оқушының тарих пәніне қызығушылығын артыруға болады. Сабақтың әдісінде Ежелгі Қазақстан тарихы бойынша жұмыс дәптерімен, электронды оқулық тапсырмаларымен жұмыс жүргізулер нәтижелі қолданылады. Сабақтың барысы ұйымдастыру кезеңі арқылы оқушылардың сабаққа қатынасын тексеру, көңіл күйін бақылаудан басталады. Сабақ қола дәуіріндегі Қазақстанға экспедицияға шығуға дайындық арқылы жалғасын табады. Ол үшін алдымен оқушыларға тапсырмалар орындату арқылы өткен тақырыптарды еске түсіреді. 1.Қола қандай металдардың қосындысынан алынады Торкөздерге жаз

1.Ой жинақтау.Ұяшықтарға өз жауабыңызды ендіріп, анықтамамен салыстырыңыз микрофон арқылы ауызша жауап беріңіз Андроновтықтардың өлгендерге табыну ғұрпы: Андроновтық суретшілер үңгірлердің қабырғасына не салған: Тексеру.Ой жинақтау.Ұяшықтарға өз жауабыңызды ендіріп, анықтамамен салыстырыңыз. Микрофон арқылы ауызша жауап беріңіз. Дін және өнер Петроглиф дегеніміз не? Андроновтықтарда жер бетіндегі сияқты жер астында да өмір, тіршілік бар деген: Тексеру. Тест. Тышқанмен дұрыс жауапты таңдаңыз, жауаптарыңызды тексеріңіз Қола дәуіріндегі дін және өнер: 1.Андроновтықтар өлген адамның мәйітін тас табытқа салған. 2.Қорымдарда өліктерді басын оңтүстікке қаратқан. 3.Мәйітті жерлегенде тігінен жайғастырылған. 4.Өлген рухтардың құдыретіне сенбеген. 5.Ежелгі адамдар олгендерге табыну ғұрыпына сенген. 6.Алғашқы адамдар бағдар іздеп аспанға көз салған. Мал баққан адам жұлдыздың күннің құдыретіне бас иген. 7.Мәйітті өртеу отқа табынуға байланысты болған. Тышқанмен дұрыс жауаптарды таңдаңыз, жауабыңызды тексеріңіз: Қола дәуіріндегі дін және өнер: 1.Өлген адамдар қорымдарын қасиетті орын деп санаған. 2.Андроновтықтар қоныстану рәсімін құрбандық шалудан бастаған. 3.Құрбандыққа адам шалған. 4.Ошақ–үйдің қасиетті бөлігі болмаған. 5.Қола дәуірінде дін мәдениеті болмаған. 6.Дін–табиғат жарасымы мен үйлесімін бұзбау үшін пайда болған құбылыс. 7.Қола дәуірінде кунге, айға, отқа, жұлдызға табынған. 8.О дүниелік өмірдің барына сенбеген. 9.Бал-бал тастар ауылдың ортасында орнатылып, әр кезде оған құлшылық еткен Нәтижесінде ой жинақтау арқылы ұяшықтарға өз жауаптарын ендіріп, анықтамамен салыстырады. Микрофон арқылы ауызша жауап беріледі. Қола дәуіріндегі дін және өнер Өлген адамды екі аяғын бүгіп оң жақ жамбасына жатқызып, қасына еңбек құралын, ыдыс-аяғын, тамақ түрлерін қоса жерлеген, Бұл әдет ғұрыптан қандай хабар алдық? Экспедициямыз аяқталған соң белсенді қатысқан оқушыларымызға сыйлықтар беріліп, бағаланады.

2.Мәтіннен тарихи қателерді тауып астын сыз Қола дәуірі ескерткіштері Андронов және Беғазытасмола мәдениетіне жатады. Бұл атаулар алғаш рет қола дәуірі ескерткіштері ашылған Шығыс Қазақстан Андроново селосының аумағынан шыққан. Беғазы және Тасмола ескерткіштері Оңтүстік Қазақстанда орналасқан. Қола дәуіра б.з.б.III мыңжылдық–б.з.б.II мыңжылдығын қамтиды. 3.Қола дәуірі ескерткіштері Қазақстан аумағында өте көп. Оқулық пен картаны пайдалана отырып, әрбір аймаққа қатысты бір ескерткіштің атын жаз. Солтүстік Қазақстан–Шығыс Қазақстан–Батыс Қазахстан 4.Андроновтықтардың баспаналарының пішіні дөңгелек болып келген. Бұл үйлер қазақтың киіз үйінің алғашқы нұсқасы болып табылды. Киіз үй бөлшектерін қандай қызмет атқаратындығын түсіндір: Кереге, уық, шаңырақ. 5.Андроновтықтарда қандай діни түсінік болған? Бұл жөнінде біз қалай білеміз? Андроновтықтар шаруашылығының түрлері Электронды оқулықпен жұмыс. Қазақстан қола дәуірінде:М.Андронов құрлысы Қола дәуірінің ежелгі қалалары. Қола дәуірінің басталуы. Қола дәуірінің тайпаларының мекендері Тайпаларының мекендері. Тұрғын жай.

Қайталау сабағы қазірде алынған білімдерді пысықтау формасы ғана емес, ол сондай-ақ оқушының өз бетінше ізденуінің, мәселені талдай алудың ең алғашқы дағдыларын қалыптастыру, ойлау қабілетін мазмұнды түрде одан ары шындай түсу сияқты мәселелерді қамтиды.

Оқыту үрдісінде бағдарламаға қатысты білімдерін жүйелеу үшін қайталау-қорытындылау сабақтары маңызды. Мұндай сабақтарды өткізу кезінде оқушылардың білім дәрежелерін, оқу материалдарын пайдалана білулерін айқындай келе, барлық өтілген нәрселерді жүйелеп, біріктіре білудің орны бөлек.

НАТУРАҒА ҚАРАП СУРЕТ САЛУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ Зейнеденова Тілекші Жұмажанқызы Атырау облысы Махамбет ауданы Береке негізгі мектебінің бейнелеу пәнінің мұғалімі

Бейнелеу өнерімен айналысу жас жеткіншектердін рухани дамуына өте қажетті фактор. Ол оқушылардың эстетикалық қызығушылығын дамытуға көмектеседі. Шығармашылықпен ойлау, қиялдау, көркем өнер қабілетін ойын қоршаған ортаны сезіну, эстетикалық қарым қатынасын жетілдіреді. Бейнелеу өнері сабақтарының негізгі оқыту және тәрбиелеу мақсаты: оқушыларды сурет салу және композиция дағдыларына машықтандыру; заттарды эстетикалық тұрғыда қабылдауға тәрбиелеу, практикалық жұмыста қажетті шығармашылық қабілетін дамыту. Оқушылар бейнелеу жұмысында графикалық және кескіндеу әдістерін меңгереді, қоршаған орта құбылыстары мен заттарды талдауға үйренеді, өзіне қажетті кәсіптік дағдыларды тәрбиелейді.Осы мәселелерді орындауда мұғалімнің атқаратын рөлі зор. Сол себепті мен оқушыларды натураға қарап бейнелеу жұмысына көп көңіл бөлем. Себебі натураға қарап сурет салу тез қабылдауды дамытады, түрлі түстерді, пішінін, көзбен көруді, құрама үйлесімін үйретеді, қоршаған орта заттары мен құбылыстары туралы түсініктерін кеңейтеді. Натураға қарап сурет салуда, бұйымды зерттеуде оның ең негізін, сол бұйымның басқалардан айырмашылық белгісін, оның негізгі пішінін, құрлымын және түсін шығаруды байқау. Бейнелеу өнері сабағында мұғалімнің берген тапсырмасын орындауда белсенді ой еңбегінсіз орындау мүмкін емес. Натураға қарап сурет салуда оқушы бұйымға назар аудара отырып, оның құрлымын, ерекшелік кескінін түсінуге тырысады. Натурадан сурет салу бұйым туралы барлық ұғымдар,пайымдау мен ой түйіндеу нақтыланады және анық болады. Сол себептен натура көру, сезіну, өлшеу және салыстыруға қолайлы. Басқа сабақтарға қарағанда натураға қарап сурет салу–балаларды ілімді тануға, дайындау, бұйымның құрлымын терең талдауға назар аударуды терең үйретеді. Қайта өрлеу дәуіріндегі атақты Итальян суретшісі Микеланжло былай деген:“Сурет кескіндеменің де, мүсіннің де,

сәулет өнерінің де ең жоғарғы нүктесі; сурет-барлық ғылымның түбірі және қайнар көзі”. Мектептегі натураға қарап сурет салу балалардың ақыл ой қабілетін дамытудың негізі десек, онда сабақтарда ғылыми деректер негізінде перспектива құбылыстары, көлеңкелер теориясы, түстану, анатомия және басқада бұйымдар түрлері туралы оқушуларды дұрыс ой түйіндеуге және пайымдауға үйрету болып табылады. Бұйым пішініне ықыласпен қарау және талдауға үйрету өте жеңіл. Натураға қарап сурет салу– сурет арқылы қоршаған ортаны, пішін құрлымының заңдылықтарын түсіну және оны тәжірибеде қолдана білуді өзінің негізгі мақсаты деп санайды. Бейнелеу өнерін оқытуда натурадан сурет салу ерекше әдістеме болып бағаланады.Ежелден атақты итальян суретшілері натурадан сурет салуды ең жақсы оқыту әдісі деп көрсетілген. Бейнелеу өнері туралы деректерде натурадан сурет салу бірінші орынға шығарылған. Бұл дәстүр қазіргі кезде даму үстінде. Сурет салу үйрету принциптері мен әдістері туралы атақты суретші педагог Д.Кардовский айтқан: “сурет салу мен кескіндемеге үйрету басынан бастап аяғына диін натура арқылы жүргізілуі керек”. Натура оқушыны ықыласпен байқауға, бұйым құрлысының ерекшелігін зерттеуге, ойлау менитолғануына мәжбүр етеді. Натурадан сурет салу кеңістік туралы ойлау мен елестетуді дамытуда үлкен роль атқарады. Олар перспективалық сурет салуды үйретуде ерекше дамытылады. Қағаз бетіндегі жазықтықта үш өлшемді көлемді бұйымды орналастыруда оқушыны кеңістікті бейнелеу қиындығын ойлауға мәжбүрлейді және де оқыту нәтижелігін арттырады.Әр графикалық ойды білдіруде бұйымды кескіндеу және есте сақтау іскерлігіне сүйенсек, суретшіге оның құрамын, бөліктердің бірлігін білу, формасының ерекшелігін және кеңістікте орналасуын білу қажет. Натурадан сурет салуды ойлау қабілетін дамытудағы әсері көп, суретшіге ең керектісі–бейнелі ойлау, қозғалысты сезіну әрекеттілігі және ойлау- қисындылығы қажет. Бейнелі ойлау қабілеті бұйым туралы анық түсінігі

негізінде елестетуді, қисынды ойлауды дамытады. Дерексіздік ойлауға келмей жатып бұйым пішіні туралы талдау жасау қиын, ал сурет салуда ол аса қажет. Натураға қарап сурет салу нақты ғылымдарды зерттеуге бағытталып, ол қолөнер қызметі процесінде меңгеріледі. Ол негізінен перспектива және пластикалық анатомия. Жалпы баланың дамуына тұрақты натурадан сурет салу өте тиімді нәтиже береді және де шындықты зерттеу тәсілі болып табылады. Натураға қарап сурет салу тек қана жарық-көлеңке (қарандашпен сурет салу) әдісімен бейнелеу тәсілі ғана емес, ол кескіндеме элементтерін де үйрету болып табылады. Кескіндемені орындауға үйретудің ішіне жеңіл пейзаж, интерьер, жеңіл нотюрморт, жеке бұйымдарды салу кіреді. Олар акварель, гуашь бояулары, түрлі түсті карандаштармен жұмыс жасау техникасы мен әдістерін меңгертеді. Кескіндемені орындауда көбінесе акварель бояуымен жұмыс жасау көп орын алады. Натураға қарап сурет салуда балалар өмірдегі өте әдемілікті көру мен түсінуге үйренеді. Бұйымдардың түрлі пішіні мен құрлымын зерттеп, адам, пейзаж, ағаш, гүлдерді бейнелей отырып, оқушылар қоршаған орта өмірінің құрлысы мен байлығын, табиғатқа тән өмір әсімділігін, үйлесімді дамуын, көркем өнер талғамын бақылай отырып, біз эстетикалық тәрбиемен мәселесінде орындаймыз. Мен натураға қарап сурет салуда оқушыларға көбінесе натюрморт жанрында жұмыс жасатамын. Натюрморт жанры туралы қысқаша айта кетсек: Натюрморт ( nature morte – өлі табиғат) – бейнелеу өнері жанрының бірі; қоршаған ортадағы бір құрылымға топтастырылған түрлі тұрмыстық заттар мен жеміс-жидектерді, өсімдіктер, тағамдарды бейнелеу. Бейнелеу өнерінің басқа түрлеріне қарағанда натюрморт суретшіден өзі кескіндейтін нәрсені табиғи қалпында, дәл де нәзік жеткізуді талап етеді. Натюрморт– кескіндеменің ерекше өзіндік бір жанры. Ол заттар мен бұйымдарды үйлесімді етіп бейнелейтін көркем шығарма. Ол өзінің бейнелеушілік мүмкіндігімен айрықшаланады. Анық белгілі бір заттардың материалдылығын пайдалана отырып суретші өмірдің айқын жақтарын, талғамын, адамның әлеуметтік жағдайын, маңызды тарихи оқиғаларды бейнелей алады. Осылар арқылы суретші өз ойын, сезімін жеткізе алады. Натюрморт – жансыз заттар мен әр түрлі бейнеленген көркем сурет құралымен орындалған көркем шығарма болып табылады. Натюрморт -қарапайым, күрделі болып екіге бөлінеді.Қарапайым натюрморт екі,үш заттан аспайтын ,күнделікті тұрмыста қолданылатын қарапайым заттардан ,бұйымдардан тұрады.Ал, күрделі натюрморт көптеген заттардың жиынтығынан құралады. Натюрморт алғашғанда рет 17 ғасырдың басында Голландияда пайда болды.Суретші қарабайыр тұрмыстың ең бір қарапайым көріністін

бейнелегенмен қаншалықты сұлулық, қаншалықты поэзия таба алады. Оқушылар натюрмортқа қажетті заттарды өздері әкеліп, оларды үйлестіре отырып құрастырады, оны бейнелейді. Оқушылар натюрморт жанырымен жұмыс жасағанда кезеңдерге сүйене отырып бейнелейді. Кезеңдер бірнеше сатыдан тұрады: 1-кезең. Жиек сызығын сызу, заттардың симметриялық (тепе-теңдік) өсін дұрыстап тауып, биіктігін, енін белгілеу.

2-кезең. Сурет салу барысында әрбір затты салыстыра қарау үшін көмекші жіңішке сызықтармен сызамыз. Сосын жарық пен көлеңкенің шекараларын көмекші сызықпен штрихтау керек.

3-кезең.Заттардың пішінін, көлемін шығарамыз. Артық сызықтарды өшіреміз.

4-кезең.Бейнелеген заттарды толықтай анықтау кезеңі деп аталады.Суретті жаарсымды болып шықанша бояймыз.суретті аяқтайды.

Оқушылар натюрмортты кескіндеме және графика түрінде орындайды. Кескіндеме өнері және графика өнері туралы қысқаша айта кетсек: Кескіндеме , кескіндеу өнері (живопись) – бейнелеу өнерінің бір түрі. Ол белгілі бір заттың бетіне бояу арқылы салынатын көркем шығарма өнердің барлық басқа түрлері сияқты, кескіндемеде идеологиялық және танымдық қызмет атқарады, адамға эстетикалық ләззат беретін құнды да әсем шығармалар тудырады. Кескіндеме дәуірдің рухани мазмұны мен әлеуметтік бейнелеп қана қоймай, белгілі бір идеологиялық концепциялар негізінде оларға баға береді. Кескіндеме туындысы көрерменнің сезіміне, ойына әсер ету арқылы бейнеленген шындықтан тәлім алып, өзінше қорытынды жасауға себепкер болады. Сондықтан да кескіндеменің тәрбиелік мәні зор және ол деректемелік мағлұматтар береді. Кескіндеме бұл нақтылы көрсетілетіндіктен де оның көрерменге әсері күшті. Микеланджело: «Сурет – живопись, мүсін және сәулет өнерінің биік шыңы, барлық ғылымның түп тамыры және живопись түрлерінің жаны мен қайнар көзі» десе, ал

А.Байтұрсынов «Бояулы нәрсенің түрін , түсін кескін келбетін суреттеп көрсету–кескіндеме өнері» деп жақсы сипаттама берген Барлық өнерлердің арасынан, тіпті бүкіл адамдардың істерінің арасынан Леонардо бірінші орынға живописьті қояды. «Өйткені ол, живописьші әр түрлі ададардың және барлық заттардың өкім жүргізушісі болып табылады»,-деп мақтанышпен атап көрсетеді. Басқаша айтқанда , ол—әлемнің билеп төстеушісі. «Көз—адам денесінің терезесі, осы терезе арқылы адам өзінің жолына қарайды және әлемнің сұлулығынан ләззат алады. Бірақ мұның бәрі аз. Өнерлердің ішіндегі ең ұлысы–живопись өзін шын мәнісінде игерген адамға табиғатқа қожалық ету билігін береді. «Егер живописьші, өзінің сүйсінісін туғызатын тамаша заттарды көргісі келсе,— оларды туғызу оның өз қолында, ал егер ол адамды үрейлендіретін кейіпсіз, сайқымазақ, күлкілі немесе шын мәнінде аянышты дүниелерді көргісі келсе, онда оларды да жасайтын құдірет иесі соның өзі» деп жазды Леонардо. Сонымен, живопись кез келген іс әрекеттен жоғары қойылуға тиіс, өйткені ол табиғатта бар және онда жоқ барлық формаларды бойына дарытқан. Леонардоға дейін ешкім де кескіндеме туралы бұлай айтқан жоқ. Және одан кейін де ешкім, сірә, кескіндеменің мұндай ғаламат құдіреттілігін соншалықты сеніммен және соншалықты өктемдікпен сезінбеген болар! «Графика»-қағаз не қатырма қағазға (картонға) қарындаш, қаламуш, көмір, қыл қалам көмегімен немесе арнайы баспа машиналармен салынған сурет. Графика гректің «жазамын», «сурет саламын»деген сөзінен шыққан. Графика шығармаларына қарындашпен салынған суреттер гравюралар, кітап иллюстрациялары, газет суреттері, карикатуралар, плакаттар, кітап шрифтілері, түрлі жарнамалар мен маркалар жатады. Қағаз бетіне салынған литографиялар, түсті гравюралар, түрлі-түсті қарындаш және қолмен салынған суреттер де графикаға жатады. Еліміздің графика өнерін дамытып, сол салада жемісті еңбек етіп жүрген суретшілер И.Исабаев, Ә.Рахманов, М.Қисаметдинов, А.Смағулов,Б.Табылдиев, К.Баранов, Н.Гаев, В.Гульев, Е.Сидоркин, Т.Ордабеков, Қ.Қаметов, В.Тимофеев, т.б. атауға болады. Қазақстан суретшілерінің ұлттық графикаға қосқан үлесі зор.Қазір көп ұлтты Қазақстан суретшілері өз республикасын ең айтулы деген көрмелерде сан қырынан көрсетіп жүр. Олардың өзіндік қолтаңбасымен дараланатын үлкенді-кішілі кең тынысы және камералық шығармаларының тақырыбы мен мазмұны халқымыздың, егеменді еліміздің өмірімен тығыз байланысты. Әр түрлі үлгіде орындалған, өзіндік таным-түйсігі сақталған олардың живопистік полотнолары, мүсіндері, графикалық парақтары халқымыздың өмірін, салтын, ерекшелігін, кешегі ерлікке толы жылдар мен бүгінгі ғажайып

күндерді бейнелеу өнерінің барлық мүмкіндіктерімен: түр– түсі, орындалу нақышы, пластикалық формасы арқылы шынайы көрсетеді. Біздің өмір алуан қырлы, сан сырлы. Егемендігіміз суретшілердің қиялына қанат бітіреді, шабытына шабыт қосады, сегіз қырлы бір сырлы жайсаң жандар, олардың даңқты істері, күнделікті тіршілігі, мереке тойлары, табыстары мен жаңалықтары, жаңа қалалар мен мәңгі жасайтын таңғажайып табиғат–міне, осының бәрі, яғни шынайы өмірдің кез келген көрінісі, суреткер үшін қызықты тақырып.Республика бейнелеу өнерінің қайраткерлері күнделікті өмірдің әр алуан оқиғаларына мұқият зер сала отырып, өз еңбектерінде Қазақстанның қарышты қадамдарын,оның экономикада, ғылымда, мәдениетте, жаңа адамды тәрбиелеуде жеткен табыстарын шабыттана бейнелеп келеді. Мен мектеп оқушыларына геометриялық денелер арқылы салдырамын. Себебі геометриялық денелер оларға бейнені бейнелеуге өте жеңіл, себебі геометриялық денелермен бейнелеу арқылы бейненің құрлымын дәл шығаруға болады. Және де осы геометриялық денелерді қолдана отырып жас ерекшелігіне қарай жеңіл және күрделі деп екіге бөліп тапсырманы беремін. Мысалы мына суреттерге қарасақ: 1-3 сыныптар үшін жеңіл түрде салса, 4-6 сыныптарға күрделі боп келеді.

Соның ішінде 1-3 сыныптарға бұл суретті алдарына беріп қоймаймын, оқушылар менімен бірге салады. Мен тақтаға саламын оқушылар тақтадан қарап менімен бірге жұмыс жасайды. Мұнда оқушыларға сұрақ қоя отырып тақтаға бейнелеймін., мысалы: Балықтың бейнесін бейнелейтін болсақ. Балықтың қандай геометриялық денеге ұқсайтынын сұраймын. Оны әр бөлікке бөлу арқылы саламыз.Мысалы мына суреттерге қарасақ:

Мысалы балық бейнесін алайық

Балықтың бейнесі қандай геометриялық денелерге ұқсайды? Ал жоғары сыныптар үшін бұндағы 4-6 сыныптарға осындай кезендермен берілген суреттерді әрқайсысына алдарына беремін.

кезеңдермен жұмыс жасауды үйренді.Бейнелі ойлау қабілетін бұйым туралы анық түсінігі негізінде елестетуді, қисынды ойлауды дамытты. Бұйымдардың түрлі пішіндердің құрлымын зерттеп, оларды бейнелей отырып, қоршаған орта өмірінің құрлысы мен байлығын, табиғатқа тән өмір әсемділігін, үйлесімді дамуын көре отырып, өнер талғамын бақылай отырып эстетикалық тәрбие ала білді. Жалпы баланың дамуына тұрақты натурадан сурет салу өте тиімді нәтиже береді. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Аксенов К.Н. Рисунок. 1987 жыл. [1. 6 бет.] 2.Комарова Т.С. Методика обучения изобразительной деятельности и конструированию. 1991г. 3.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика.-Алматы, 2004 ж.[3.10 бет]

Мұнда мен уақыт үнемдеймін.Және де мектепішілік көрме жасай отырып оқушылардын бейнелеу өнеріне қызығушылығын арттырамын. Қортындылай келе оқушылар натураға қарап сурет салу арқылы тез қабылдауды дамытты, түрлі түстерді, пішінді көзбен көруді, құрама үйлесімін үйренді, қоршаған орта заттарымен құбылыстары туралы түсініктерін кеңейте білді. Олар өмірдегі әдемілікті көру мен түсінуге үйренді.Натураға қарап сурет салу арқылы геометриялық денелерді қолдана отырып

ЭКОЛОГИЯ – ЕЛ АМАНАТЫ Қуанбаева Майра Олжабаевна Атырау қаласы № 24 мектептің биология пәнінің І санатты мұғалімі

Халқымыз табиғатты бағалап, анасына теңеген. К.Д.Ушинский: «Өз отаныңның перзенті бол, туған жер топырағымен байланысыңды терең сезін,оған перзентіңше қара, алғаныңды үш еселеп қайтар» деген дана сөзі–ұрпағым жер қадірін біліп өс, кең байтақ елімізде әлі құпия сырлары, ашылмаған табиғат ғажаптары көп, сен соны сезін, анықта дегендей. Табиғатты қорғау-өз өміріңді қорғау деген сөз. Адам мен табиғат арасындағы байланыстың тамыры тереңде жатыр. Адам өмірі табиғатқа тәуелді. Табиғатмәдениеттің табиғи үлгісі. Саналы түрде табиғатты өзіме бағындырамын деген ой-балаңды өзіңе қарсы қойғанмен пара-пар, пенде шіркін табиғаттың бір бөлшегі екендігін ұмытып қалғандай. Қалың ну орманға бет бұрсаңыз, ондағы ағаштардың да өсу тәртібін көруге болады. Бір-бірін жаппай, көлеңкелемей, бірі-тіп-тік өсіп барып, жапырағын береді, бірі-аласа, қасындағы ағаштарға «пана болам» дегендей. Табиғатты сезіну арқылы адам өз табиатының қасиетін ұғына алады. Ал даламыз қандай күйге түсті? Адамзаттың өзінің табиғатқа деген ашық қарым-қатынасынан мәдениетсіздігін, мейірімсіздігін көруге болады. Әрбір ағашты, әрбір бұлақты, әрбір түп, қылтиып шыққан гүлді баптап, қамқорлап өсіруді мектеп табалдырығынан үйретіп отырмыз. Асыл, тұп-тұнық, сөз маржаны төгіліп тұрған халық ауыз әдебиетінде адамның қадір–қасиетін табиғат құбылыстарына теңейтін: «жұлдызы жарасқан»,«айдарынан жел ескен»,«көңілі көлдей», «бетегеден биік, жусаннан аласа», «Айың тусын оңыңнан, күнің тусын солыңнан» т.б айшық сөздерін күнделікті өмірімізде қолдана отырып, ақыл-ойың әр саққа жүгіріп, қазақ халқының даналығына риза

боласың. Ақын-жазушылардың Жер-ана, табиғат, адам үйлесімділігі туралы көркем шығармалары қаншама? Ә.Қастеев «Жайлаудағы кілемшелер»1950 ж, «Пейзаж»1950 ж, А.Дүзелханов «Көктем» 1998 ж, Б.Ысқақов «Таңның атуы» 2000 ж т.б өнер туындыларына қарап, ондағы адам мен табиғат үндестігін байқауға болады. Табиғат-адам үшін жайлы мекен, барлық игіліктердің бастауы «Табиғаттың тазалығы-адамзат амандығы» екендігін баланың құлағына құйып отыру әр адамның, педагогтың міндеті.Алайда, осы әсем табиғаттың көз алдымызда солып бара жатқанын кімді де ойландырмай қоймайтындығы анық. Француз ғалымы Жан Ив Кусто «Бұрын адам табиғаттан қорқатын, қазір адам табиғатты қорқытады. Адамның алдынан орман кездессе, артынан шөл қалады»,деген пікір айтады. Адамзаттың ашкөздік әрекеттерінен атамекенімізде апаттық аймақтар көбейе түсті. Семей, Балқаш, Ертіс,Казпий,Тайсойған өңірі экологиялық аймақтарға жатады.Ал экологиялық апат аймақтардың болуы елдің ішкі қауіпсіздгіне қатер туғызады. Атап айтқанда, экологиялық аурулар белең алып, жаңа туған сәби арасындағы кеселдер көбейіп, ерте қартаюдың жоғары деңгейі анықталуда. Оны күнделікті ақпарат құралдарынан оқып, телеарналардан беріліп те жүр. Адам өлімі көбейіп барады. Семей полигоны мен Арал теңізінің құрғап кетуін айтпағанның өзінде күнделікті ауа мен судың ластануы, суармалы егіс жерлерге жыралардың шамадан тыс судың жырылуы, ормандардың отқа орануы, қызыл кітапқа енген жануарлар мен емдік қасиеті бар өсімдіктердің жоғалып кетуі, барымыздан айырылып қалу қауіпі кім-кімді де бей-жай қалдырмайтындығы анық. Бүгінде жер бетінде судың

ластануы үйреншікті іске айналды. Өнеркәсіп өнімдерінің, тамақ қалдықтарының суға тасталуы, суға малдың тоғытылуы, заводтардың мұнай қалдықтарының cуға ағызылуы-осының барлығы кезек күттірмей шешетін экологиялық мәселелер. Ш.Уәлихановтың «Батыр Баян» туралы деректерінде Батыр Баян қалмақтармен соғысып, елге қайтар жолында қалмақтардың өліктерінен уланған суды ішіп, аурып, жауынгерлерімен бірге қаза болғандығын «зиянды қоғам өкілдері» білетін де болар. Егер адам ақылға салып, табиғаттың өзіне сыйлаған мүмкіндіктерін орынды пайдаланып, гигиеналық тәртіпті бұзбай жүрсе, денсаулығына зиян келтірмей-ұзақ өмір сүрген болар еді. Судың ластануы–экологиялық кризис. Әйтсе де мұны жою немесе түзету оңай шаруа емес екендігі де белгілі.Егер ғаламда табиғатты тазалауға арналған құрал ойлап табылса да,мұның өзі сыртқы тазалықты сақтау. Ал адамзатты улап жатқан газ, түтін, улы заттар адамзаттың рухаи әлеміне де өз кесірін тигізуде. Адамдардың қатерлі ісік дертімен ауры, бұл тек тамақтың ластануынан ғана болып жатқан жоқ. Егер адам баласының рухани әлемі мұншама ластанбаған болса, адамдар барлық сыртқы уларды жоя алатын еді. Бірақ ауру ішкі ластанудан, ойдың, сөздің, істің ластануынан басталады. Нағыз сыртқы

өзгеріс ішкі өзгерістен соң пайда болады.Адам ауырмай, таза болу үшін әркім өзінің ішкі тазлығына мән беруі керек.Ойы,сезімі,тілегі,мұраты таза болғанда ғана сыртқы әлеммен үйлесімділік болады. Экологияны сақтап қалу, оған құрметпен қарауадамзаттың парызы деп білемін. Қазақ жұрты әу баста-ақ эколог болып туған десем, қате пікір емес. Суға құрметпен қарап, судың ластанбауы туралы Жер–Ананы құрметтеп:«Ағын суға кір жума», «Суға түкірме», «Судың да сұрауы бар», «Суды бекер ағызба»,«Суды сабалама,бұлақты лайлама», «Бұлақ көрсең көзін аш» немесе «Көкті жұлма, көктей соларсың» т.б деген фразалогиялық тіркес сөздері бүгінгі ұрпағына жетіп отыр. Ф.Оңғарсынованың:«Таза болса табиғат, аман олар адамзат» деген қанатты сөзі экологияның ұранына айналуы тиіс. Бүкіл тіршілік атаулының ұясы, аяулы бесігі, құтты қонысына айналған табиғатымызды қастерлей білейік. Біздің міндетіміз-табиғаттың әсемділігін сақтау, қоршаған ортамен үйлесімді өмір сүру,табиғат анаға мейірімділікпен қарау.

ТАРИХИ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ОҚЫТУДАН БАСТАЛУЫ КЕРЕК Мамыртаева Ығол Тілеуліқызы Атырау қаласы Ғ.Мұратбаев атындағы орта мектептің І- санатты мұғалімі

«Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды.» М.Шоқай Ұлттық құндылық дегеніміз-адамзаттық құндылықтардың құрамдас бөлігі және әр ұлттың қоршаған табиғат ерекшеліктеріне сай өмір салты негізінде ғасырлар бойы жинақталған тұрмыстық және руқани мұрасы. Елді елден халықты халықтан айыратын бірден-бір белгі-оның ұлттық құндылықтары. Бүгінгі қазақ кім? Тәуелсіздігі қолына тиген іргелі ел. Сыйласқанға сырғалы мінез танытып, тасыған шағында домбыра шанағынан күй болып төгіліп, қорланса қобыз болып аңырап, сынға түскен шақта жасындай жарқылдап бүгінгі күнге де жетті. Алты-жеті жылда Астана салып, Азиядағы алдыңғы қатарлы елдердің қатарынан ойып орын алуға ұмтылдық. Елбасымыз 50 елдің қатарына қосылу міндетін қойды. Мақсат айқын, міндет зор. Не істеу керек? Ол үшін дүние жүзі қауымдастығының алдында беделге ие болуымыз керек. Бізге бұл міндетті орындау үшін ең алдымен тарихи-ұлттық бітім, болмыс-тіл, дін, салт дәстүрді қалпына келтірілуі керек.Н.Ә.Назарбаев батыс

елдерінен 50- жылға артта қалғандығымызды айтты, біз ешкімді де еш нәрсемен таңқалдыра алмаймыз. Сондықтанда біз ұлттық болмысымызды қайта жаңғыртып, ұлттық дәстүрімізді ұлықтап, мәдениетімізді, тілімізбен, дініміз және бабалар өсиетінің асыл қазынасы арқылы өркениет көшіне ілесеміз. Ой толғаймыз ұлттық мұра жайында, Қазынамыз – бақытым да, барым да. Мұраларды құрметпенен қастерлеу Мәңгілік боп алу керек әр адамның қанында. Ұлттық киім, домбыраның әуені, Шешендік сөз елдігімнің беделі, Бейнеленген асыл заттың бәрі де, Ұлттық мұра ұрпақтарға аманат. Торсық, керуен-қазағымның мұрасы, Бейнеленген өшпейтұғын шырағы. Дариядай шалқып тасқан мәңгілік Қазынамыз көкте биік тұрады. Санамызға тәрбие боп берілсін, Жүректерге білім болып егілсін Ұлттық мұра құндылықтар бүгін де Көмейімнен асыл жыр боп төгілсін. Халқымыздың болашақтағы рухани дамуы қалай болады, ұлттық тіліміз бен ділімізді, қазақ

мемлекеттілігін, тәуелсіздігімізді, мәдениетімізді қалай сақтап қаламыз, ұлттық құндылықтарымызға жасалып жатқан шабуылдарға қалай тойтарыс береміз,өз есемізді өзгеге жібермей, өркениет көшіне қалай ілесеміз міне осы сұрақ кез–келген ұлтжанды азаматты ойландырары сөзсіз.Қазақстан халқының ұрпағын тәрбиелеп отырған ұстаздар қауымының алдында бүгінгі ұлтжанды азаматты тәрбиелеу міндеті тұр. М.Шоқайдың сөзімен айтсақ «Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды» деген болатын. Олай болса ұстаздың әр сабағы ұлттық құндылықтарды дәріптеумен ұштасып жатуы керек. Қ.Р Білім заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ұлттық және жалпы азаматтылық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау деп» тұлғаның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру арқылы өркениетке жеткізу көзделеді. Біз кез келген тұлғаны қалыптастыру үшін оны халқымыздың ұлттық құндылықтарымен сусындатуымыз керек. Ұлттық құндылықтарды дәріптеуде тарих пәнінің алар орны ерекше, сондықтанда әр сыныптағы сабақтарымызда Қазақтың ұлттық құндылықтарын дәріптеп отыруымыз керек. Кез-келген тақырыпты ұлттық салт–дәстүрмен, ұлттық ерекшеліктерді байланыстыра отырып түсіндіру оқушының ұлттық санасын қалыптастыруға, адамның адамдық қасиетін нығайтып ұлттық рухпен толықтырады.Ұлттық құндылықты оқытуда Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлының «Түп тұқианнан өзіме шейін» деген кітабын үлгі етуге болады. «Мен дүниеде өз жұртымнан асқан ел бар деп танымаймын» деген екен Қазыбек бек. Бұл кітапта білім іздеп сапар шеккен Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлының көрген білгендері жазылады. Қазақты өзге ұлтпен салыстыра отырып еліміздің болмысындағы ерекше ұлттық қасиеттерді ұлықтайды. Бұл кітаптағы әр сөз біздің қазақ халқының данышпандығы мен ұлылығын, ұлттық құндылығын дәріптеудің дәлелі. Мысалы; Қазақ халқының құсбегілік өнері мен аңшылық дәстүрін Қазақтан артық білетін ел жоқ екендігін сол заманда дәлелдеп айтады, өздері дәріс алған мұғалімнің үйінде ілулі тұрған атақты Голлан суретшісі Рембрандтың салған суретіндегі бүркіттің бейнеленуін көрген кез келген қазақ бұл суретке күлер еді дейді. Себебі бүркіт жемтігін аяғымен бүріп алады. Бұл суретте бүркіт тұмсығымен іліп әкетіп барады, міне осыған еріксіз күлген, екі дала қазағының бүкіл Еуропа данышпан деп табынатын Рембрандттың суретіне ескерту жасап бұл суреттегі құс бүркіт екендігін бірақ бүркіт аузымен тістемейді ол шеңгелдеп бүреді деген ескертуінен

кейін оның (мұғалімнің) беті өзгеріп, көгеріп кетті. Біздің сынағанымыз оған ұнамаған болуы керек бізден ескерту алған еуропалық мұғалім теріс айналып жүріп кетті деп суреттейді. Міне құсбегілік өнердің қас шебері біздің ата бабаларымыз болғаны даусыз әңгіме. Тағы да осы кітаптан келтіретін үзіндімді «Адам. Қоғам. Құқық» пәнінен өткізілетін «Қоғам және отбасы, отбасының шығу тарихы» тақырыбын түсіндіру барысында қазақ халқының ұлттық неке тәрбиесі, неке тазалығы туралы осы кітаптан мысал келтіруге болады. «Түріктерден де көңіліміз қалды. Бұлар да парсылар, арабтар сияқты өз туысқандарын өздері алады екен,бұл бізді қатты таңдандырды, осындай құтсыздыққа бару бізді қатты ойландырды » деген. Бұдан қазақтың ар тазалығы, жеті атадан қыз алып, қыз бермеу дәстүрін берік ұстануы көрініп тұр. «Ата салтын ұстану, оны құрметтеу» деген осы болса керек. Біздің қазақ даласында уақытша некеге тұру да өте өрескел нәрсе деп бағалайды осы кітапта. «Бізге сұмдық көрінген нәрсенің біріпарсылардың уақытша некелесуі. Бұл- біз бұрын соңды естіп білмеген жабайылықтан да жаман ырым. Бір күндік, екі күндік неке болады десе, біз бұған бақи сене алмас едік. Оны өз көзімізбен көрдік.» деп жазған. Осы мысалды келтіру арқылы оқушыға ой тастау, қазіргі жаһандану заманында қазақ қоғамына келіп еніп жатқан «Азаматтық некенің» бізге жат екендігін ұғындыру.Сабақ соңында оқушыға ой салатын мына мақалдың мәнін ашуды ұсынуға болады бұл да осы кітаптан, «Үлкен үйдікі ортақ-отау үйдікі бұлтақ.» Жаһандану дәуіріне аяқ басқан жаңа заман азаматтарын ұлтымыздың сөз сөйлеу, бата тілек айту, салт– дәстүр, мақал–мәтел, ұлттық ойын, жас тергеу секілді ұлттық құндылықтармен сусындатып отыру дәстүрлі қоғам құрудың бірден- бір негізі. Қазақтар туралы зерттеген Ф.Янушкевич:«Қазақтардың ойлау қабілетінің кереметіне менің барған сайын көзім жетті. Сөз дегенде ағып тұр. Ойларын мақалдап, образды түрде жеткізе алады. Бұл қасиет кезкелген дала қазағына тән» деп таңдана жазған. Тілдің талайларды таң қалдырған байлығы ол мақал–мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар ұлттық тілдің сөз қазынасы. «Атаңнан бота қалғанша бата қалсын» Бота бір жұрттық, бата мың жұрттық. Оқушыға ой тастау мақсатында сабақ соңында атадан қалған асыл сөздердің мәнін ашуға көңіл бөлген жөн. 6-7 сыныптарда Қазақстан тарихынан қазақ халқының мал шарушылығы тақырыптарында, жылқы, қой малының адамның жас ерекшеліктеріне байланысты айтылатын салты туралы айтып өтуге болады. Мысалы; қой жасы бұл қазақ дәстүрінде он бес жас-отау иесі қозыдан қой бағуға шығады яғни қой бағу сеніп тапсырылады деген сөз. Сондықтанда 15-25 жас аралығын ертеде қой жасы деген. Қай халықта болмасын 25 жас белдің бекіп, қабырғаның қатқан кемел кезі. Жаулары жылқысын

айдап, қызын алып қашатұғын ертедегі қазақтың ең үлкен ауыртпалығы мен ең жақсы рахаты да жылқыда болған. Ат құлағы көрінбейтін боранда тұмсығына оқтаудай мұз қатқан атпен бірнеше күн жүріп жылқыға ие болу, қалың қасқырға жегізбеу, жау қолында қалдырмау 25-40 жас арасындағылардың ғана қолынан келеді. «Бала күнінен ат құлағында ойнау қазақтың тұңғыш гимнастикасы» деген Л.И.Левшин. Ал қазақ дәстүрінде 40 жасты да құрметтеген жалпы шығыс мұсылмандары жасы толса да, ақылы қалыптаспады деп 40-қа келмеген адамды хан сайламаған «Қазақтар қырықты-қынаптан шыққан қылыштай» деп ардақтайды. Қазақ дәстүрінде 40 жасқа келген азамат атқа мініп ел басқарады, ақылдылары; хан, төре, сұлтан секілді мансапқа ие болады. Осыдан кейін оқушыларға өзін осы жасқа жетуге дайындауға қазір қандай мансапқа дайын екендігін білуге ой тастау. Ал ел басына кім лайқатты неше жастан бастап Президенттік лауазымға сайлаймыз деген сауал қоюымызға болады. Салт-дәстүріміздің бүгінгі күнмен ұштасып жатуы ұрпақ сабақтастығы. Оқушыны адалдыққа ешкімнің ала жібін аттамауға тәрбиелейтін қазақ салтындағы «Ала жіпті аттамау» ұғымын былай түсіндіруге болады. Адалдық әділеттік осы нақылдың шығуы жөнінде тарихта былай жазылған. Сотта (бұрынғы) іс қарау басталмай тұрып, би әдетте екі жақты келісуге көндірген. Егер көндіре алмаса сот билігін шығарған. Екі жақ сот билігімен келісетіндіктерін білдіріп ала жіптің ұшын ұстауға тиісті жіпті судья қиятын болған. «Ала жіпті аттамау» деген ұғым ғұрып.Ала жіпті қию ырымын еш уақытта бұзбауға берілген ант деп түсінген. Оқушыға сауал:Осы сұрақтың мағынасын түсіндір? Ұлтымыздың өткен тарихын, тағдырын таланты мен өнерін айғақтайтын аса маңызды әрі мағыналы мұрамыз «Мәдени мұра» бағдарламасы бұл үлкен мұра шәкірт тәрбиесіне өз үлесін қосары сөзсіз.Бүгінгі жаһандану үрдісінің басымдық алған тұсында, ұлттық құндылықтарымызды қастерлеп, маңызын кең түрде зерделеу жаңа заман биігінен қайта қарап әдеби байлығымыздағы салт-дәстүр, рухани мәдениет сынды ойларды жаңғырту–ұлтымыздың бізге жеткен ұлан-ғайыр фольклорын келесі ғасырға ұсынудың бірден–бір жолы болып табылады. Құндылық-ол адамның жүріс тұрысы, іс-әрекеті, сөйлеу мәдениеті, қызығушылығы, еңбек сүйгіштігі, қоршаған қоғамдық ортада алатын орны екені тарихи педагогикалық еңбектерде айқындалады. Өзім сабақ беретін сыныптарда ұлтымыздың халық

даналығын, көркем сөздің құдіреттілігін үнемі дәріптеп отырамын. 6-10 сыныптарда өткізілетін «Адамның пайда болуы және оның даму эволюциясы»тақырыбын өткізген кезде Қазақ халқының тек, тектік ұғымына баса көңіл бөлемін. Осы сабақты халық даналығымен қорытындылап, көркем сөздің құдіретімен көз алдымызға елестетіп көрейік деп «Хан мен Қызыр-пайғамбар» атты қазақтың қиял-ғажайып ертегісін тәлімдікке ұсынамын. Бұл ертегі арқылы қазақтың адамның шығу тегіне мән беруі, сөзге тоқтау қою секілді салт–дәстүрі дәріптеледі.Халқымыздың даналығында « Ей, перзентім, тамақтан аш қалсаң да, ақылпарасатқа тоқ бол» деген. Бүгін Қазақ ұлты ұлттық құндылықтарын тамағының тоқтығына айырбастамайды. Тілін, ділін, дінін сырттан келушілерден, іштен шыққандардың шеттеуінен қорғау–демократияның басты негіздерінің бірі.Қазақстанның өркениет өріне бастар бағытыадамгершілік-ізгілік қасиеттерге негізделген ұлттық тәрбиеден басталады. Ұлттың ұлылығы отбасынан басталады сондықтанда отбасылық тәрбие мықты болуы тиіс. Отбасы және мектеп ынтымақтастықта болғанда ғана ұлттық құндылық дәріптеліп шыңға шығады.Тарих пәнінің мұғалімдері Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңындағы міндеттерді орындауға назар аударуы керек. –Ұлттық және бүкіл азаматтық құндылықтарға, ғылым мен тәжірбие жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру дамыту.Азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, ұлтжандылыққа, елдік рухты құрметтеуге, халық дәстүрін қастерлеуге үйрету. Рухани байлығы мол жоғары идеяларға берілген адамдар қиын жағдайлардың өзінде де қайратын жоймай шат көңілмен өмір сүріп, жұмыс істей беретіндігі айтылған. Сондықтанда әр сабақтан шыққан оқушы ұлттық рухпен шабыттанып, өмірге деген сүйіспеншілігі артып шығуы керек. Пайдаланылған әдебиеттер. 1.Н.Ә.Назарбаев « Тарих толқынында» Алматы. Ата мұра – 1999ж. 2.Шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы «Түп тұқианнан өзіме шейін» Алматы - Жалын 1993ж 3.А.Айталы «Байсалды ел байқаусыз қате жібермес» Алматы- 2008ж 4.С. Ғаббасов « Ізгілік әліппсі» Алматы 1991ж 5.Мәдени мұра журналы. 2013ж № 3 6.Тарих журналы. 2010ж №1 7.ХХІ ғасыр мектебі. 2013ж № 3 8.Алдаспан танымдық журналы. 2012ж № 5-6

 Колледждегі жаңалықтар  ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚЫЗМЕТ - ПЕДАГОГ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ БАСТЫ ШАРТЫ Рахышева Анита Жолдасқызы Атырау энергетика және құрылыс колледжі директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары

Байдаулетова Гүлзухра Михайлқызы колледж әдіскері

Қазір бүкіл әлем елдері кәсіптік–техникалық білімнің қажеттілігіне, яғни ел экономикасының қарқынды дамуын қамтамасыз ететін жоғары білікті жұмысшы мамандары мен орта буын кадрларды даярлауға ерекше мән беріп отыр. Қазақстанда да Тәуелсіздік алған жылдарда еліміздің ғылымы мен білімін, рухани және мәдени қуатын, әлеуметтік жағдайын,экономикасын дамытуға бағытталған стратегиялық бағдарламалар, Елбасы Жолдаулары және нормативтік құжаттар қабылданды. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында:«Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, еңбек нарығында бәсекеге қабілетті білікті жұмысшылар мен мамандар даярлау, олардың біліктілігін арттыру» -деп еліміздің қазіргі әлемдегі орны адам капиталының сапасымен, білім берудің жай-күйімен және өндірісте техника мен ғылымды пайдалану деңгейімен анықталатынын көрсетеді. «Қ.Р. білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» әлемдік білім беру кеңістігіне енуді көздейтін 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу, педагог кадрлар мәртебесін көтеру, білім беру жүйесін сапалы кадрлармен қамту, мектеп түлектерін техникалық және кәсіптік білім беру саласына тарту,білім берудегі менеджментті жетілдіру, білім мекемелерін ақпараттандыру және электрондық оқытуды енгізу мәселелері көтерілген. «Қазақстан-2050» стратегиясында Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз.Біздің азаматтарымыз ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасауға дайын болуы тиіс»-деп атап көрсеткендей кәсіптік білім берудің басты мақсаты-қоғамның қажеттілігі мен сұранысына сай іскер,белсенді, білімді, өздігінен жұмыс жүргізуге қабілетті, құзіретті маман тұлғасын қалыптастыру болып отыр. Қазіргі таңда білімді, білікті, кәсіби дағдысы жоғары, бәсекеге қабілетті, құзіретті маман даярлау қоғамның индустриалдық-инновациялық дамуының басты талабы болғандықтан, оқу-тәрбие үдерісін және материалдық-техникалық базасын заман талабына сай ұйымдастырып, инновациялық бағытта жұмыс

атқаратын кәсіптік білім беру мекемелері шешуші рөл атқаратыны сөзсіз. Осы орайда білім беру саласы педагог кадрларының кәсіби біліктілігі мен құзіреттілігін жетілдірудің өзара әрекеттестігі мен тиімділігін арттыруға бағытталған оқу-әдістемелік қызметке ерекше көңіл бөлу қажеттігі туындайды. Құзіретті маман даярлауда-қоғамның, өндірістің сұранысы қандай, соған байланысты жеке тұлғаға қандай білім қажет, ол қоғамның қандай қажетін өтей алады деген сұрақтарды оқытушының кәсіби құзіреттілігі мен педагогикалық шеберлігін жетілдіруге мүмкіндік беретін кәсіптік білім беру жүйесінің инновациялық әдістемелік қызметімен ұштастыра қарастырған дұрыс болады. Әдістемелік қызмет-ғылыми жетістіктерге, озат педагогикалық тәжірибелерге, оқутәрбие үдерісі бойынша жасалған қорытынды талдау мен сараптамаларға негізделген біртұтас жүйе. Білім беру мекемесінің әдістемелік қызметі оқу жылындағы шығармашылық тақырыпты,мақсат, міндеттерді анықтаудан басталып,педагогикалық ұжымның кәсіби өсуін,шығармашылық әлеуетін дамыту және құзіреттілігін қалыптастыру мақсатында әртүрлі іс-шараларды жоспарлап, жыл бойы сол ісшаралардың жүйелі түрде жүзеге асуына, оларды сараптама жасаумен жалғасады.Соңғы уақытта заман талабына сай әдістемелік қызметтің мақсат, мазмұн, ұйымдастыру және дидактикалық формалары мен әдіс -тәсілдеріне, жұмыс түрлеріне жаңашылдықтар енгізіліп отыр, яғни ақпараттық, бақылау-түзету, коррекциялық дәстүрлі жұмыстардан басқа инновациялық-болжамдық, жобалық, зерттеушілік, эксперименттік жұмыс түрлері қосылды. Әдістемелік қызмет барысында оқытушының кәсіби деңгейінің өсуін және құзіреттілігін қалыптастыру үшін төмендегі талаптарға көңіл бөлу қажет: 1.Оқытушының педагогикалық және психологиялық білім деңгейін көтеру; 2.Оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын, әдіс-тәсілдерін зерттеп, меңгеру және оны өзінің кәсіптік жұмысында қолдана білу; 3.Оқытушының педагогикалық-кәсіптік оң көзқарастары мен құндылықтарының қалыптасуы; 4.Өз білімін көтеруге,шығармашылық жұмыс атқаруға ынталандыру, жағдай жасау,ақпараттық, әдістемелік қамтамасыз ету;

5.Авторлық бағдарламалар, әдістемелік құралдар, баяндама, мақалалық ізденістерге ұмтылдыру, қолдау көрсету; Нәтижеге бағытталған инновациялық әдістемелік қызметтің басты мақсаты-қоғамның және өндірістің сұранысы мен заманауи білім берудің талабына сай инженер-педагог кадрлардың педагогикалық шеберлігін, кәсіби құзіреттілігін дамыту, жалпы ұжымның шығармашылық әлеуетін жетілдіру десек, осы орайда Атырау энергетика және құрылыс колледжі облыс экономикасын дамытуға 40 жылға жуық өз үлесін қосып отырған, жүйелі түрде оқу-әдістемелік ісшараларды жүзеге асырып, материалдық-техникалық базасын заманауи құрылғылармен жабдықтай отырып электр пайдалану, дәнекерлеу ісі, электрондық есептеу техникасы және бағдарламамен қамтамасыздандыру және ғимараттар мен үй мәреттерін салу және пайдалану мамандарын даярлап отырған кәсіптік білім беру мекемесі. Колледждің 2013-2014 оқу жылына арналған оқу-әдістемелік жоспары «Инновациялық ақпараттық технологияларды оқутәрбие үдерісіне енгізу- құзыретті маман даярлаудың басты кепілі» тақырыбында және төмендегі мақсатміндеттерді қамтып жасақталды: -Инженер-педагог кадрлардың ақпараттық құзіреттілігін, кәсіби шеберлігін және шығармашылығын дамыту және қалыптастыру; -оқыту және тәрбие үдерісін әдістемелік қамтамасыз ету; -білім мазмұнын қазіргі өндіріс талабына сәйкестендіру; -педагогикалық және ақпараттық-инновациялық технологияларды оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің тиімді жолдарын қарастыру; -инновациялық ақпараттық технологияларды қолдану арқылы білім сапасын көтеру; Колледждегі әдістемелік кеңес жоспарланған оқуәдістемелік іс-шаралардың өзектілігі мен нәтижеге бағытталып жүйелі жүргізілуіне басшылық ете отырып, төмендегі жұмыс түрлерін қарастырады (жалпы, топтық және жеке түрде): -педагогикалық кеңес; -әдістемелік кеңес; -пән бірлестік жұмыстары; -педагогтардың шығармашылық тобы; -озат тәжірибені жинақтау,талдау және тарату тобы; -педагогикалық, ғылыми-теориялық,тәжірибе алмасу семинарлары, дөңгелек үстелдер; -оқытудың заманауи әдістерін іс жүзіне енгізу; -ғылыми-эксперименттік, зерттеушілік жұмыстар; -білім сапасын талдау және арттыру бағытындағы ішкі бақылау жұмысы; -педагогикалық оқулар; -ашық сабақтар; -жас оқытушылар мектебі; -оқытушылардың білімін жетілдіру жұмысы; -әдістемелік жеке, топтық көмек, тәлімгерлік жұмыс;

-пән және мамандықтар бойынша апталықтар; -«Үздік педагог», «Үздік өндірістік оқыту шебері», «Үздік оқу кабинеті», «Үздік панорамалық сабақ» т.б. байқаулар өткізу; Күтілетін нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін заманауи білім берудің тиімді жолдарын іс жүзіне асыруға жағдай жасау үшін инновациялық әдістемелік жұмыстың мына бағыттарына : -білім беру ұйымы оқу-тәрбие үдерісінің негізгі бағыттарын анықтауға, -ғылыми-эксперименттік, инновациялық-зерттеушілік бағытындағы жұмыстарға, -озат іс-тәжірибені анықтау, сараптау және тарату жұмыстарына ерекше мән бере отырып, жоспарланған іс-шаралар уақытында жүйелі жүргізілуде. Колледжде биылғы оқу жылында жақсы деңгейде ұйымдастырылған шараларға тоқталсақ, кәсіптік білім берудің сапасын арттыру және заманауи инновациялық оқытудың тиімді жолдарын қарастыру, іс-тәжірибемен алмасу мақсатында облыстық деңгейде «Сапалы маман даярлаудағы заманауи білім беру мен кәсіби дағдыны қалыптастырудың тиімді жолдары» және «Кәсіптік білім негізі-арнайы пәндерді оқыту әдістемесін жетілдіру» тақырыбында екі дөңгелек үстел ұйымдастырылды. Дөңгелек үстел барысында арнайы пән оқытушылары Е.К.Санбаева, И.А.Каленова және Ж.Х.Жиенғалива ашық сабақтар беріп, шығармашылық іс-тәжірибелерімен бөлісті. Шараға қатысушы облыстық әдістемелік кабинеттің маманы Ж.М.Қапсиық және кәсіптік білім беру мекемелерінің арнайы пән оқытушылары өткізілген шараны талдау барысында осындай шаралардың тәжірибе алмасудағы маңызын атап көрсетіп, ашық сабақтардың әдістемелік нұсқаулығын үлгі ретінде таратуға облыстық әдістемелік кабинетке тапсыруға ұсыныс берді. Қазіргі кезде кәсіптік білім беруде дуальды оқыту жүйесі- теория мен тәжірибені ұштастырып үйлесімді оқытудың,яғни кәсіби дағдысы жоғары, білікті, құзіретті маман даярлаудың тиімді жолы деп танылып, Отандық кооперативтік кәсіптік білім беру негізіне алынып, елімізде осы бағыттағы эксперименттік жұмыстар басталды. Соған сәйкес колледжде дуальды оқыту жүйесіне көшудің элементтері мен алғы шарттары жүзеге асырылуда. Дуальды оқыту жүйесінің басты ерекшелігі- білім беру үдерісінің басым бөлігінің оқу орнында емес, кәсіпорындар да өтуінде болғандықтан, өндірістіктәжірибелік сабақтарды өз деңгейінде өткізу үшін әлеуметтік серіктестікті дамыту,олармен келісімшарттар жасауды жолға қою қажет. Колледж осы мақсатта мамандықтар бойынша 21 өндірістік мекемелермен:«Атырау Жарық»,«Атырау жылу орталығы»,«Атырау-НефтеМаш», «Атырау Полимер Строй», «Альянс СК», «Альянс Би-Коммерц», «АМӨЗ»,«Юг-Сантехмонтаж»,«Асем-Үміт» т.б. әлеуметтік серіктестіктермен келісімшартқа отырып,

білім алушылардың өндірістік тәжірибесін жүйелі ұйымдастыруға жағдай жасап отыр. Әдістемелік қызметтің жүйелі жүргізілетін бір саласы пәндер және мамандықтар бойынша өткізілетін апталықтар-оқытушылардың кәсіби шеберлігін және студенттердің пәнге, мамандығына деген қызығушылығын, шығармашылығын жетілдіруге, білім сапасын арттыруға оң ықпалын тигізетін оқу-әдістемелік жұмыстың дәстүрге айналған маңызды бір түрі екені анық. Биылғы оқу жылында өткізілген апталықтар барысында жалпы білім беретін пән оқытушылары-15, кәсіптік білім оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлері-11, барлығы-26 ашық сабақтар беріліп, білім алушылар арасында мамандықтар мен пәндер бойынша сайыстар, олимпиада, эстафета, қабырға газеттері байқауы, тәрбиелік шаралар, оқушылардың шығармашылық жұмыстар көрмесі ұйымдастырылды. Биылғы оқу жылында жоспарға сай өткізілген «Кәсіптік білім мазмұнын жаңғырту жағдайында заманауи білім берудің инновациялық басым бағыттары» тақырыбындағы әдістемелік онкүндік колледждің инженер-педагог кадрларының педагогикалық- психологиялық білімдерін көтеру, кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру, заманауи білім берудегі оқытудың инновациялық бағыттарын көрсету, педагогикалық іс-тәжірибемен танысу, тәжірибе алмасу және тарату, әдістемелік көмек көрсету мақсатында өткізілді. Колледж педагог кадрлары онкүндік шараларына үлкен жауапкершілікпен дайындалып, белсенді қатысып, панорамалық сабақтарында, баяндама және хабарламаларында өз іс-тәжірибелерін ортаға сала отырып, алдағы жұмыстарының негізгі бағыттарын талдады.Әдістемелік онкүндіктің іс-шаралар жоспарына сай «Заманауи білім беру-уақыт талабы» тақырыбында дөңгелек үстел, «Біліктілікті арттырукәсіби шеберлік кепілі» -атты мәжілісте курстан өткен инженер-педагог кадрлар курс жаңалықтары және материалдары бойынша тәжірибелерін ортаға салды, «Болашақ маманды құзыретті тұлға ретінде қалыптастырудағы тәрбиенің басым бағыттары» атты тәрбие жұмысы бойынша тәжірибе алмасу семинары, «Арнайы пәндерді оқыту әдістемесін жетілдіру» атты кәсіптік білім беру бірлестігінің панорамалық сабақтары, «Ұжымдағы психологиялық ахуалды жақсарту» тақырыбындағы психологиялық тренинг, «Инновациялық оқыту әдістерінің маман тұлғасын қалыптастырудағы маңызы» тақырыбында жалпы білім беретін пән бірлестігінің панорамалық сабақтары, «Педагог кадрлардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыру-білім сапасын арттырудың алғы шарты» атты педагогикалық оқулар колледж оқытушыларының белсенді қатысуымен мазмұнды және тартымды ұйымдастырылды. Әдістемелік онкүндік барысында 10 панорамалық сабақ, 13 баяндама және 5 хабарлама тыңдалып, ұсыныстар айтылды.Онкүндікте ортаға салған

жұмыстарды сараптай келе,тақырып, мазмұнына қарай бірнеше баяндама және панорамалық сабақтар облыстық педагогикалық оқуларға жолданды. Әдістемелік қызметтің маңызды бір саласы оқытушының тек сабақ берумен ғана шектеліп қалмай, сонымен қатар шығармашылық ізденісін, зерттеушілік қабілетін жетілдіру болғандықтан, педагогтардың өз тәжірибесін конференция, семинарларда ортаға салуына, әдістемелік баспа беттерінде жариялауына және әртүрлі байқауларға қатысуына әдістемелік көмек беріп, жағдай жасау нәтижесінде биылғы оқу жылында колледж оқытушыларының 35 мақала, баяндамалары облыстық, аймақтық, республикалық, халықаралық семинар, конференция жинақтарында және баспа беттерінде жарық көрді. Мысалы, наурыз айында Орал қаласында өткен «Техникалық және кәсіптік білімді жаңғыртудағы инновациялық технологияларды енгізу» тақырыбындағы халықаралық тәжірибе алмасу семинарының жинағына колледждің арнайы пән оқытушысы А.Т.Тілегенов пен өндірістік оқыту шебері Н.Е.Мусалимовтың жұмыстары енді. Колледжішілік байқау, конкурстардың озық педагогикалық іс-тәжірибені анықтауда, жинақтап, таратуда маңызы ерекше, сондықтан да «Үздік педагог-2014» байқауын өткізу ережесі мен талаптарына сай жақсы деңгейде ұйымдастырылып, байқау жеңімпазыА.С.Кабиева облысқа жолдама алып, облыстық байқауда Алғыс хатпен марапатталды. Биылғы оқу жылында «Мұғалімнің құзіреттілігін дамыту-білім берудің сапасын жақсартудың негізі» тақырыбымен өткен облыстық ХV педагогикалық оқуларға қатысқан колледждің орыс тілі пәні оқытушысы Ә.С.Бисембиева- екінші орын, арнайы пән оқытушысы Е.К.Санбаева –үшінші орын иемденіп, педагогикалық шеберліктері мен іс-тәжірибелерін көрсете білді. Колледждің инженер-педагог кадрларының біліктілік арттыру курстарынан және тағылымдамадан өтуінің үш жылдық жоспары жасақталып, кестесі бекітілген. Биылғы оқу жылында 37 оқытушы және өндірістік оқыту шеберлері Атырау, Алматы және Астанадан өздерінің педагогикалық –психологиялық және кәсіби білім-біліктерін көтеріп, әдістемелік онкүндікте «Біліктілікті арттыру-кәсіби шеберлік кепілі» тақырыбында курс бойынша алған материалдарын, тәжірибелерін ортаға салды. Оқытушының педагогикалық біліктілігі, кәсіби құзіреттілігі мен шеберлігінің нәтижесі-білім сапасының артуы мен білім алушының жетістігі және түлектердің жұмысқа орналасуы десек, өткен жылы колледжді аяқтаған түлектердің -92 пайызы еңбекке араласса, биылғы оқу жылында да студенттеріміз облыстық шараларда жүлделі орындар алып, ұстаздарының мерейін көтерді. «Білімді жастар-интеллектуалды ұлт қалыптастырудың қайнар көзі» атты облыстық

олимпиада қорытындысы бойынша физика, ағылшын тілі, қазақ тілі, тарих және информатика пәндері бойынша–А.Пынзарь (информатика)-2 орын, Ә.Жақсыбергенов (тарих)-3 орын, Г.Шамшиден (ағылшын тілі)-3 орын, Ж.Оразов(физика)-3 орын иемденіп, Н.Қизатов, А.Бобров, Қ.Қалмағанбетов Алғыс хат алды. Ғылым күніне орай өткізілген «Жас ғалым» жобасына қатысқан колледж студенттері командалық -2 орынды, құрылысшы мамандығы бойынша студенттер арасындағы облыстық «Құрылыс жұмыстарының сылақшысы-2014» байқауында да командалық-2 орынды иемденді.2013 жылы техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдары студенттерінің арасында өткізілген «Дәнекерлеуші мамандығының үздігі» байқауында Ж.Рахметов бас жүлдегер болса, «Жастардың ынта-жігері -ғылымға» атты облыстық студенттердің ғылыми конференциясына қатысқан Ә.Жақсыбергенов, Н.Кеңесова,І.Ақылбаевтың жұмыстары жинаққа енді.Облыстық колледж студенттері арасындағы «Айналайын қазақтың қыздарын-ай!» байқауында А.Айбасова «Кішіпейіл ару» номинациясын жеңіп алды. Облыстық Жастар саясаты басқармасы ұйымдастырған «2050-ге салауатты қадам басайық» атты аудан жастары арасындағы спорттық жарыста колледж студенттері Р.Жұмабеков,Э.Мұхитов жүлделі 2-орын, ал «Былғары доп» аймақтық біріншілігінің

жүлдегері А.Зинадуллаев «Үздік қақпашы-2014» кубогының иегері болды. Қорыта айтқанда, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы-2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты.Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр»-деп атап көрсеткендей білікті, сапалы ұлттық мамандар даярлау үшін педагогикалық ұжымның шығармашылық әлеуетін және кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудағы колледждің оқу-әдістемелік жұмысын инновациялық бағытта жетілдіруді - білім беру мекемесі қызметінің басты ұстанымы ретінде қарастыру қажет. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына Жолдауы 2014 жыл 17 қаңтар. 2. «Қ.Р. білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы». 2010 ж. Астана 3.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы 27. 07.2007 ж. 4.Техникалық және кәсіптік білім Республикалық ақпараттық-әдістемелік журнал. 2013-2014 ж. 5.Білім мекемесі қызметін ұйымдастырудың мұғалім шығармашылығын қалыптастырудағы ролі Әдістемелік нұсқау Алматы-2009

ГАЗОЭЛЕКТРМЕН ДӘНЕКЕРЛЕУШІ ҚҰЗЫРЕТТІ МАМАН ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЗАМАНАУИ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Мусалимов Нұрлан Есетұлы Атырау энергетика және құрылыс колледжінің өндірістік оқыту шебері

«21-ғасырдағы дамыған ел дегеніміз–белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматар. Заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін білікті мамандар ұсынуы маңызды.Оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс.» Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, «Қазақстан-2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Елбасымыздың халыққа жолдауында берілген Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақ мерзімді басымдылықтары белгіленген.Осы жолдағы басым бағыттардың бірі сапалы, бірегей білім беру жүйесі бар ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс, өндіріс оқыту шеберінен ақпаратты коммуникативті құзыреттілігін арттыруын талап етеді. Осы тұжырым бағдарламаны негізге ала отырып, кәсіптік білім берудің ұлттық жүйесін қалыптастыруда өндіріс оқыту

шебері құзыреттілігі, студенттен кәсіби құзыретті маман қалыптастыруды бәсекеге қабілетті, білімді азаматтар тәрбиелеуді жүктейді. ҚР-нда білім беруді дамытудың заңнамалық тұжырымдамалық негіздері, әсіресе, ҚР-ның 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды басты назарға қояды. Нәтижеге бағдарланған оқыту яғни құзыреттілік ең алымен өндіріс оқыту шеберінің кәсіби құзіреттілігін қалыптастыруды және дамытуды талап етеді.Кәсіби өндіріс оқыту шебері-құзыреттілігін жүзеге асыруда өндіріс оқыту шеберінен қабілеттілік пен даярлықты талап етеді. Сонымен қатар, кәсіби құзыреттілікке білімдер, іскерліктер, дағдылармен қатар тұлғаның кәсіби құнды сапаларын, оның іс-әрекетін де қарастыруды талап етеді. Осының бәрі өндіріс оқыту шеберінің құзыреттілігінің кәсіби жоғары деңгейде болуын қажет етеді. Педогогика ғылымында құзыретті–тұлғаның белгілі-бір саладағы өкілеттіліктері мен қызметтері аясын анықтайтын

интерактивті сапасы ретінде түсіндіріледі.Оның құрамына білімдер, іскерліктер, дағдылар кіретіні белгілі.Өндіріс оқыту шебері білімін әртүрлі әдістермен білім алушыларға береді–деп, кәсіби даярлықтың жоғары сапалы қол жетімділігі–кәсіби сауаттылық негізі екенін анықтап береді. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үдерістің қарқыны, білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Ең бастысы–өз жұмыс орнына және бүкіл техникалық тізбекте технологияның үздіксз өзгерістеріне бейімделе алатын құзыретті маман тұлғасын қалыптастыруға міндетті. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму мақсатын жүзеге асыруда кәсіптік білім беретін оқу орындарында бәсекелестікке қабілеті бар болашақ мамандарға әртүрлі өндірістік салаларға даярлау деңгейі білім беру жағдайларымен анықталады. Қазіргі аңда жан-жақты маман даярлау олардың әлеуметтік, кәсіптік, өздік жұмыс жасай алу қабілеттерін дамытумен белгіленеді.Себебі, әлеуметтік сала экономикасын дамыту осы болашақ мамандардан төмендегідей шарттардың орындалуын талап етеді. -Жүйелі ойлауды. -Өзін-өзі тануды. -Өз қызметін білімді талдауды. -Жаңа білімді. -Кейбір өндірістік жағдайларда өз беімен дұрыс шешім қабылдауды. -Бәсекелестікті және өмір талаптарына сай қызмет етуді. -Әр іске жауапкершілікпен қарауды. -Нәтижеге бағытталған істерді жасауды. -Мамандар даярлауда. Осыған орай, біздің мамандықтар бойынша өндірістік оқытуда сабақ беруде мемлекеттік білім стандарттары негізінде құрылған типтік жұмыстар бағдарламалары, тақырыптық күнтізбелік жоспарлар, оқу-әдістемелік кешендер, жаңа ақпараттық технологиялар, тірек-сызба, сын тұрғысынан ойлау, рефлексия әдістері қолданылып келеді.Мұның барлығы маман модельдерінің нарықтық экономикада қажеттілігін тұрғызуға бағытталуы негізделеді. Себебі соңғы кезде білім саласында біліктілік моделінен құзыреттілік моделіне ауытқу көп қарастырылып келеді, яғни жұмыс берушіні көбіне біліктілік емес, құқық ақпарат әлеуметтік сала жағынан құзыретті мамандар қызықтырады. Шебер қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз тәрбиелеп отыратын ортамен адамдармен студенттермен қарым қатынасқа тез түсе алатын, ұйымдастыру қабілеті жоғары тәжірибесі мол және тағы басқа қасиеттерді жинақтағанда ғана оның бойынан кәсіби құзыреттілігі анық байқалып тұрады. Сондықтан осындай міндеттерге сай құзырлы педогог алдында теориялық біліммен қаруланған адамдармен қарым қатынас мәдениетін меңгерген, бәсекеге қабілетті құзыретті маман даярлау міндеті жүктеліп отыр.

Даярлығы жоғары, білікті, кәсіби құзырлы өндірістік оқыту шебері жалпы орта блім беру нәтижесі ретіндегі құзыреттіліктерді өзіндік менеджмент, АКТ меңгерген жеке құзыретті тұлға студентті қамтамасыздандырады, сондықтан кәсіби даярлықты өндірістік сабақтарды негізінде іс-әрекеттік және тұлғаның терең бағдарлы тәсілдерін үйлестіре отырып, кәсіби құзыреттіліктерді болашақ маманға меңгерту басты міндет. 3-жылдық құзыреттілік білім беру жағдайында педогогтың инновациялық даярлығын қажет ететін, жаңа формацияның оқытушысы инновациялық іс-әрекетінің кезеңі. Құзыреттілік білім беру жағдайындағы инновациялық үдеріс–нысанның, педагогикалық идеяның, деректер мен тұжырымдардың жаңа сапалық өзгерістерін қамтамасыз ететін үрдіс. Қоғамдағы білім беру саласындағы инновациялық үрдістер мен реформалар оқыту шеберінің ісіне еңбек жолына инновациялық білімді алып келеді. Қай заманда болсын өзінің атқаратын қызметіне қарай оқытушы мамандығы ең қиын және ең ізгілікті мамандық болып саналады. Себебі шебер ұстаздың негізгі міндеті адамды кемелдендіру болып табылады. Жаңа ақпараттық технологияны меңгеруде зияткерлік кәсіптік қабілеттің дамуына игі әсерін тигізеді, өзін–өзі дамытады. Елімізде болып жатқан өзгерістер білім беру жүйесіне жаңаша қарауды талап етеді. Бүгінгі заманға жаңашыл, жан-жақты дамыған маман даярлауда педогог-ұстаздың ақпараттық технологияларды тиімді әрі жүйелі қолдану арқылы оқыту үрдісіндегі өзекті мәселелерді шеше алады. Осы ұстанымды жоғарыда аталып кеткен заманауи талаптарын өзіме мақсат етіп қойып, кәсіптік құзыретті маманды даярлауды оқытып үйретуде міне 4 жылдан аса уақыт болды. Кәсіптік колледждерде арнайы пәндерден теориялық және тәжірибелік сабақ берудің өзіндік ерекшеліктері бар. Өз сабақтарымда ақпараттық технологияларды қолдану арқылы сол ерекшеліктерді түрлендіріп, жаңаша оқытуда еңбектеніп келемін. Арнаулы пәндерден өткізіп жүрген электрогазбен дәнекерлеуші өндірістік сабағын теориялық білімді өндірістік сабақпен ұштастырып. Колледжішілік және қалалық және облыстық аудандық «Мамандығым–мақтанышым»,«Өз ісінің шебері» сайыстарында аталған технологияны қолдана үйретуде менің оқушым Рахметов Жайдарбек Нұркенұлы облыстық «газбен дәнекерлеуші мамандығы бойынша өткен сайыста жүлделі «Гранпри» иегері болды. Осы аталған колледж спорт түріненде жақсы дамыған. Менің оқушым Мұхитов Эльдар Смағұлұлы кик-боксингтен қазақстанның чемпионы болды. Жұмабеков Руслан Жұмабекұлы грек-рим күресіне қатысып грамотаға ие болды. Педагог ретінде өзіме ақпараттық технологияларды меңгеру, оны сабағымда қолдану құзыретті педогогшебер болуыма, сабақ берудегі амал-тәсілдерімді

дидактикалық жинақтарымның жаңаша іс-әрекет жасауыма керекті технология екенін айта кеткім келеді. Ақпараттық технология оқушы мен мұғалімге бірдей жағдай тудыра отырып: -Пәнге қызығушылыққа; -Мамандықты жетік үйренуге; -Мұғалім даярлығын қалыптастыруға; -Жаңашыл, іздемпаз педагог болуға; -Шығармашыл болуды; -Жаңаша өзгерістер енгізуді; -Сыни көзқарасты байытуды; -Жетістіктер мен кемшіліктерге педагогикалық сараптама жасай білуге;

-Құзыреттілікті жоғары деңгейге шыңдауға жетелейді десем қателеспеген болар едім. Осы ұстанымдарды ары-қарай жалғастыруда өз біліктілігімді Орал, Астана, Атырау қалаларында өткен біліктілік курстарында шыңдап, 2014 жылдың сәуір айында Орал қаласында өткен халықаралық тәжірибелік семинарға қатысып сертификатқа ие болдым. Еңбегім басылымға шығып тәжірибемді кеңейтіп жаңа технология қолдана оқытудағы көп жаңалықтармен танысып келдім. Қорыта келгенде заманауи талаптарға сай маман даярлаудағы еңбегімді түрлендіріп оқытуда көп жұмыс күтіп тұр дегім келеді.

 Психологиялық қызмет  ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМДАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ МЕН САЛАЛАРЫ Торебекова Эльмира Абсематовна «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Психологиялық мәліметтердің басқа ғылымдарда қолданылуы және керісінше, психология олардың нәтижелерін қаншалықты шамада қолдануға құзырлы екені, психологияның ғылымдар жүйесінде алатын орнына байланысты болады. Қандайда бір тарихи кезеңдегі ғылымдар жүйесіндегі психологияның алатын орны психологиялық білімдердің даму деңгейін өзінің жіктеу үлгісінің жалпы философиялық бағытын айқын көрсетті. Қоғамның рухани дамуының тарихындағы білімнің ешбір саласы, ғылымдар жүйесіндегі орнын, психология сияқты өзгерткен емес. Қазіргі кезде академик Б.М.Кедров /4/ ұсынған «сызықтық емесің жіктеу жалпыға ортақ болып саналады. Ол тақырыптары ұқсас ғылымдар арасындағы байланыстардың жобаларының көптігін көрсетеді.Ұсынылған үлгі–бұрыштары табиғи, әлеуметтік және философиялық ғылымдарды білдіретін үш бұрыш пішінді. Осылай орналастыру ғылымның осы әрбір негізгі топтарының әдісі мен пәнінің, қойылған міндетке байланысты үшбұрыштың бір бұрышына бағытталған, психология пәні мен әдісіне жақын екендігін көрсетеді. Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі негізі қызметінің мағынасы мынада: ғылыми білімнің басқа аумақтарындағы нәтижелерін белгілі бір қатынаста талдай отырып, Б.Ф.Ломовтың /5/ айтуы бойынша, зерттеуінің объектісі адам болатын, барлық ғылыми пәндердің интеграторы болып саналады. Белгілі психолог Б.Г.Ананьев /6/ психология адам туралы мәліметтерді нақты ғылыми

білім деңгейінде талдауға ыңғайлы екенін көрсете отырып, бұл мәселені толығымен өңдеді. Психологияның аталмыш ғылымдар үшбұрышымен байланысының сипатына толығырақ тоқталсақ.Психологияның негізгі міндеті болып психикалық әрекеттердің даму барысындағы заңдылықтарды зерттеу саналады.Бұл заңдылықтар адам миындағы объективтік дүниенің бейнеленуін, осыған байланысты оның қылықтары қалай реттелетінін, психикалық әрекет қалай дамитынын және тұлғаның психикалық қасиеттері қалай қалыптасатынын ашып көрсетеді.Психика объективтік шындықтың бейнеленуі екені белгілі, сондықтан психологиялық заңдылықтарды зерттеу, алдымен, психикалық құбылыстардың адамның өмірі мен ісәрекетінің объективті жағдайларына байланысты болатынын білдіреді. Сонымен бірге адамдардың кез-келген іс-әрекеті әрқашанда адам өмірінің объективтік жағдайларына ғана емес, сондай-ақ олардың субъективтік сәттерімен арақатынасына байланысты болады.Материалдық психология субъективтік және объективтік жағдайлардың әрекеттестігіне шынайы ғылыми негіз береді. Қандай күрделі болса да барлық психикалық құбылыстардың материалдық негізінің қызметін бас миы қабыршығындағы уақытша байланыстар жүйесі атқарады. Осы байланыстардың қалыптасуы және қызмет жасауы салдарынан психикалық құбылыстар адамның іс-әрекетіне ықпал етуі мүмкін–оның қылықтарын реттеп, бағыттайды, адамның объективтік шындықты қабылдауына ықпалын тигізеді.

Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмірі мен іс-әркетінің объективтік жадайларынан заңды тәуелділікте болатынын анықтай отырып, психология осы әсерлердің бейнеленуінің физиологиялық механизмдерін де ашуы керек.Психология физиологиямен, соның ішінде,жоғары жүйке әрекетінің физиологиясымен тығыз байланысын сақтауы қажет. Психолог өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіндегі айырмашылықтарды анық білуі керек. Енгізілетін біркелкі ортадағы біржасушалылардың тіршілігінен,ортадағы белсенділігіне өлшенбейтін жоғары талаптар қойылатын, жер үстінде тіршілік ететін көпжасушалылардың күрделі өміріне өтуі кезінде, тіршілігінде не өзгеретін екенін анық білуі қажет.Жоғары омыртқалылар мен жәндіктер дүниесінің арасындағы айырмашылықты жете меңгеруі керек.Бейімделудің осындай жалпы биологиялық принциптерін білмей, жануарлардың мінез-құлқының ерекшеліктерін анық түсіну мүмкін емес,адамның психикалық әрекетінің күрделі түрлерін түсінуге тырысу өзінің биологиялық негізін жоғалтады. Психология ғылымының пәнін құрайтын айғақтарды биологиялық айғақтарға теңестіруге мүлдем болмайтынын естен шығармау керек. Психологияның қоғамдық ғылымдармен байланыста болуы аса маңызды.Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану және т.б. қоғамдық ғылымдар оқытатын құбылыстар мен үрдістерді зерттеу, психологиялық мәселелердің пайда болуына әкеледі.Адамның жеке және топтағы мінезқұлықының механизмдерін білмей, мінез-құлықтың, әдеттің, әлеуметтік көзқарас пен бағыттың таптауырын қалыптасуының заңдылықтарын білмей, көңіл-күйді, сезімді, психологиялық климатты зерттемей, тұлғаның психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктерін, оның қабілеттерін, мотивтерін, мінезін, тұлғааралық қатынастарын және т.б. зерттемей, әлеуметтік құбылыстар мен үрдістерді толық ашып көрсету мүмкін емес. Қысқаша айтқанда: әлеуметтік үрдістерді зерттеу кезінде психологиялық факторларды ескеру қажеттігі туады. Психологиялық факторлар әлеуметтік үрдістерді өздігінен анықтамайды, керісінше, олардың өзі осы үрдістерді талдау кезінде ғана түсінікті болады.Адамның психикалық әрекетінің негізгі түрлері қоғамның тарихы барысында пайда болып, тарихта қалыптасқан заттық әрекеттер жағадайында жүзеге асырылады, еңбек ету барысында,құрал мен тілді пайдалану кезінде пайда болған амалдарға сүйенеді. Айтылғаннан психологияның қоғамдық ғылымдармен байланыста болуының қаншалықты маңызды екенін көруге болады. Егер жануарладың мінез-құлқының қалыптасуында биологиялық шарттар негізгі рөлді атқарса, адамның қалыптасуында осындай рөлге тарихи қоғамдық шарттар ие болады. Алдымен психикалық әрекеттердің адамға тән болатын түрлерін зерттейтін,қазіргі заманғы

психология ғылымы, қоғамдық ғылымдардан қоғамның негізгі даму заңдарын біріктіретін тарихи материализмнен алынатын мәліметтерді есепке алмай бірде-бір қадам жасай алмайды. Адамның психикалық әрекетін қалыптастыратын қоғам жағдайларын тиянақты қадағалау ғана психологияның берік ғылыми негізге ие болуына мүмкіндік береді. Психология мен педагогиканың байланысына ерекше тоқталу керек. Бұл байланыс барлық кезде болатыны анық. К.Д.Ушинский /7,9/ былай деп айтқан: “Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін, оны жан-жақты зерттеу керек”.Психологияның тәжірибелік мағынасы осыдан анық көрінеді.Егер педагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жайлы білімге сүйенбесе, онда ол педагогикалық кеңестердің қарапайым жиынтығына айналып, мұғалімге көмек беретін шынайы ғылым болуын тоқтатады. Педагогика салаларының барлығының (жалпы теорияның, дидактиканың,жеке әдістемелердің, тәрбиелеу теориясының) дамуы кезінде,психологиялық зерттеуді қажет ететін мәселелер пайда болады. Психологиялық үрдістер қозғалысының, динамиканың, білімнің қалыптасуының, дағды мен икемділіктің, мотивтер мен қабілеттер табиғатының, адамның жалпы психикалық дамуының заңдылықтарын білу, білім берудің түрлі сатысындағы білімнің мазмұнын анықтау, білім мен тәрбие беру, неғұрлым нәтижелі әдістерді жасау және т.б. сияқты негізгі педагогикалық мәселелерді шешу үшін маңызы зор. Қазіргі заманғы оқушыға нені үйрету керек? Ғылымның мектеп үшін жинақтаған кең көлемді ақпараттарының ішінен нені, қалай алу керек? деген сауалдар бойынша болатын өткір талқылаулар тудырған мәселелер тобы жиналып қалды. Әртүрлі жас ерекшелік сатысындағы адам психикасы дамуының мүмкіншіліктері мен резервтері қандай екенін және олардың шегі қайда екенін психология анықтауы қажет. Педагогика тәрбиелеу мәселесіне бағытталған кезде, психологияның қажеттілігі байқалады. Дамушы қоғамның талаптарына сәйкес тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеудің мақсаты болып табылады. Ал бұл мақсатқа жету тұлғаны қалыптастырудың заңдылықтарын зерттеуді қажет етеді: оның бағытын, қабілеттерін, қажеттіліктерін, дүниетанымын және т.б. Айтылғанның бәрі қазіргі заманғы психология ғылымдар түйісінде екенін білдіреді. Ол біріншіден, философиялық,екіншіден табиғи,үшіншіден әлеуметтік ғылымдар арасындағы аралық орынды алады. Психология басқа ғылымдар байланыстарының барлығында өзінің мағынасын, өзінің теориялық принциптерін және өзінің осы мағынаны зерттеу әдістерін сақтайтынын естен шығармау керек.Білімнің ерекше саласы ретіндегі психологияда арнайы пәндердің бірқатары бірігеді (мәселен, психофизиология және әлеуметтік психология). Олар бір-біріне сай емес болып көрінсе де, ғылымның бір

саласына жатады.Олардың ортақ міндеті–психикалық құбылыстарды зерттеу. Барлық арнайы психологиялық пәндердің бірігетін базасы болып, негізгі психологиялық мәселелерді эксперименттік және теориялық түрде өңдейтін, жалпы психология саналады. Психологиялық пәндер жүйесінің зерттейтін басты объектісі біреу. Бұл – адам, оның психикалық үрдістері, күйлері және қасиеттері. Психологиялық білімнің даму ерекшеліктері психологияның басқа ғылымдармен байланыста болуына ғана тәуелді болмайды. Олар қоғамдық тәжірибе талаптырының күшеюіне де байланысты анықталады. Алғашқыда, психология, теориялысы басым пән болғаны белгілі, ал қазір ол өзінің танымдық рөлін сақтап отырып, өнер кәсіптегі, мемлекетті басқарудағы, білім беру жүйесіндегі, денсаулық сақтаудағы, мәдениеттегі, спорттағы және т.б. кәсіби практикалық іс-әрекеттің саласы болып қалыптасуда. Сонымен, қазіргі кезеңдегі психология– қалыптасудың әртүрлі сатысында тұрған және тәжірибенің түрлі салаларымен байланысқан ғылыми пәндердің тармақталған жүйесін білдіреді. Әдетте, психология салаларын жіктеудің негізгі принципі деп әрекеттегі психиканың даму принципін айтады. Сондықтан психология салаларын жіктеудің негізі ретінде адамның іс-әрекетінің сан алуан түрлерін пайдаланады.Осының негізінде психологияның төмендегідей салалары бөлініп шығады: Еңбек психологиясы адамның еңбек ету әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін, еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың психологиялық аспектілерін зерттейді және психология ғылымының жеке салалары болып табылатын бірнеше бөлімдерден тұрады:инженерлік психологиясы, авиация психологиясы, ғарыш психологиясы. Педагогикалық психология адамға білім және тәрбие берудің психологиялық заңдылықтарын зерттейді. Ол оқушылардың ақыл-ойы мен ойлау жүйесін, дағдыларын қалыптастырудың, олардың оқу материалдарын меңгеруі мен ұстаз-шәкірт арасындағы өзара қарым-қатынастарыды реттеудің түйінді мәселелерін қарастырады. Педагогикалық психология келесі реттегі тармақтарға бөлінеді:а)оқыту психологиясы–дидактиканың психологиялық негіздерін, оқыту мен білім берудің негізгі әдістемелік мәселелерін, балалардың ақыл-ойын қалыптастыру сияқты өзге де мәселелерін зерттейді; ә)тәрбие психологиясы–гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерінің психологиясын зерттеп, оқушылар ұжымының, еңбекпен түзету педагогикасының психологиялық негіздеріне қатысты мәселелерді қарастырады. Медициналық психология дәрігердің ісәрекетінің және аурудың мінез-құлқының аспектілерін зерттейді.Ол мынадай бөлімдерден тұрады: психикалық құбылыстардың мидың физиологиялық құрылымдарына қатынасын зерттейтін

нейропсихологиядан; адамның психикалық әрекетіне дәрілердің әсер етуін зерттейтін психофармакологиядан; адамның денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның әдіс-тәсілдерін айқындайтын психопрофилактика және гигиенадан; адамның психикалық ауытқушылықтарын зерттейтін патопсихологиядан; психикалық ауытқушылықтары бар адамдардың өзіндік психикалық ерекшеліктерін зерттеп, психотерапевтикалық көмек көрсететін клиникалық психологиядан. Заң психологиясы құқыққа қатысты мәселелерді реттеу және оларды тәжірибе жүзінде қолданудың психологиялық мәселелерін зерттейді.Бұл сала сот психологиясы, қылмыс психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын тармақтардан құралады. Сот психологиясы сот айыптаушылар,куәлар, сот тергеуін жүргізу, олардан жауап алу тәрізді т.б. жағдайлардың психологиялық астарларын қарастырады.Қылмыс психологиясы кылмыскердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын ашады. Еңбекпен түзету психологиясы тұтқындағы адамдарды сендіру не күштеп істету арқылы қайта тәрбиелеудің жолдарын қарастырады. Әскери психологиясы, әскери әрекеттер кезіндегі адамның мінез-құлқын, басшылар мен олардың қарамағындағылар арасындағы қатынастардың психологиялық жақтарын, әскери азаматтардың отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, психологиялық насихаттың және кері насихаттың тәсілдерін және т.б. мәселелерді зерттейді. Спорт психологиясы спортшылардың ісәрекетіндегі психологиялық ерекшеліктерін қарастырыды.Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара қарым-қатынасын, оларды даярлаудың жағдайын, құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуін, психологиялық даярлығын іздестіре келе, оларды жаттықтыру және күш-қаутын жинақтау деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің психологиялық факторларын зерттейді. Әрбір ел мен халықтың спорт өнеріндегі ерекшеліктерін де ескере отырып, оларды жаттықтыру міндеттері анықталады. Психология тармақтарын жіктеудің негізі ретінде дамудың психологиялық аспектілерін алуға болады. Бұл жағдайда даму принципі пайдаланылады. Енді психология саларының келесі қатарын қарастырамыз: Даму психологиясы, әр адамның жасына байланысты психикалық заңдылықтарын, ерекшеліктерін, тұлғаның психологиялық қасиеттерін және әртүрлі психикалық үрдістердің онтогенезін зерттейді.Бұл сала келесі реттегі тармақтардан құралады:балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жасөспірім психологиясы, ересек адам психологиясы және геронтопсихология. Осы сала оқыту мен ақыл-ойдың дамуын және олардың өзара байланысы мен іргелі мәселелерін зерттеп, оқыту ісіндегі адамның ақыл-ойын, сана-сезімін жетілдірудің

тиімді жолдарын түрлі әдістер арқылы өрістетуге болады деген мәселелерді қарастырады. Арнайы психология. Бұл адам дамуының бірқалыпты даму жолынан ауытқуын, ми ауруына шалдыққандардың психикалық күйзелістері мен осы саладағы әр қилы аурулардың себептерін қарастырады. Арнайы психологияның мына тармақтары, атап айтқанда: олигофренопсихология–ми зақымы ауруымен туған адам психологиясының дамуын, сурдопсихология–саңырау не керең болып туған балалар психикасын, тифлопсихология–нашар көретіндер мен соқырлардың психологиялық дамуын зерттейді. Салыстырмалы психология психиканың филогенетикалық түрлерін қарстырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылықтары мен ерекшеліктері ажыратылады. Бұл саланың жануарлар психологиясын зерттейтін тармағы әрбір түр мен тектің, олардың тобындағы жан-жануар, жәндіктердің құлқын, әрқилы механизмдерін қарастырады.Мысалы:өрмекші, құмырсқа, ара, ит, құс, жылқы және маймылдың психикасы едәуір деңгейде зерттелген. Қазіргі кезде бұл тармаққа биология мен психологияның тоқайласқан жерінде этиология деп аталатын тармақ қосылып отыр.Бұл орайда, киттер сияқты дельфиндердің де қылықтары бақылауға алынып, хайуанаттар құлқындағы туа пайда болатын механизмдер зерттелуде. Әлеуметтік психология адам мен қоғам арасындағы қатынас мәселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасқан топтары мен кездейсоқ топтары арасындағы өзара қарым-қатынастағы психологиялық құбылыстардың сырын зерттейді. Қазіргі кезеңде әлеуметтік психология қарқынды түрде дамуда. Әсіресе саяси, экономикалық қоғамның күрделі мәселелрі. Сонымен қатар, үлкен, ірі топтардағы психологиялықәлеуметтік жағдайлары. Бұл мәселелердің құрамына жалпы бұқаралық байланыстар: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді. Әртүрлі топқа жататын адамдарға осы құралдар арқылы алуан түрлі хабарлар, көпшілікке тән талғамдар, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, иланулар мен сенімдер, қоғамдық көңілкүйлер жайлы әсер етудің психологиялық астарлары жеткізіледі.Бұған топтық психологияға қатысты мәселелер,этностық және ұлттық психология сипаттары,дін психологиясының өзекті мәселелерін зерттеу де жатады.Шағын топтардағы психологиялықәлеуметтік жағдайлары жайлы мәселелер.Мұнда оңашаланып тұрақталған топтардағы адамдардың бірігуі, олардың өзара қарым-қатынастарының сыры мен жағдайы, топ ішіндегі жетекшінің алатын орны, әр түрлі топтық типтер болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ұжымдар,ресми және бейресми топтар арасындағы қатынастар, сол топтардың шеңбері,

олардың бірігуінің себептері мен мақсат-мүдделері, шоғырлану деңгейі зерттеледі. Қоғамдағы адамның қасиеті мен әлеуметтікпсихологиялық орны.Азамат–әлеуметтік психологияның зерттеу объектісі. Осы ретте олардың жоғарыда аталған топтарда қандай рөл атқаратыны және соларға бейімделу ерекшеліктерін зерттейді. Сондай-ақ, қоғамдағы азаматтың өзін-өзі бағалай білуін, оның ұстамдылығы мен бағыт-бағдарын, ұжымшылдығы мен өзімшілдігін, тұрақтылығы мен болжампаздғын зерттеуге мән беріледі.Әлеуметтік психологияның тармақтары,яғни этностық психология, ұлт психологиясы және дін психологиясы әлеуметтік өмір тынысын жан-жақты қамтиды. Басқару психологиясы адам әрекетін тиімді түрде ұйымдастыру,басшылық ету ретінде қарстырылып, ұйымдастырудың белгілі бір мақсатын шешуге бағытталады.Сонымен қатар, басқару ісінің әлеуметтік-психологиялық мәселелерін шешу, басқарушы қызметтің және оған қойылатын талаптілектерін ескеру, басшы қызметкердің тұлғалық қасиеті мен басқару тәсілін дұрыс жолға қою мәселелерін қарастырады. Көркем, әдебиет пен ғылымишығармашылыққа қатысты психология. Соңғы кездерде зерттеле бастаған сала.Бұл салада шығармашылық адамның жасампаздық қызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқын көрініп, ғылыми жаңалықтарды ашудағы ішкі түйсігі, сезімдік рөлі т.б. сипаттары зерттеледі. Бұл сала бойынша әсемдікті қабылдау және оның адам жан дүниесін байытуға ықпал ету факторлары туралы мәселелер қарастырылады. Психологиялық аспектілерді қазіргі замандағы маңызды мәселелер ішінен (бейбітшілікті сақтау үшін күрес, қоршаған ортаны қорғау, ғарашты меңгеру және т.б.); адамдардың күнделікті өміріндегі сауалдардан (тұлғалар арасындағы дау-дамайлаларды шешу, эмоционалдық күйден шығару және т.б.) байқауға болады. Бұл табиғи құбылыс, өйткені бұл мәселелер қалайда болмасын адамға қатысты, мұндай кезде бізді алдымен оның психикасы қызықтырады. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Намазбаева Ж.И., Андреев И.В. Психокоррекция дефицита внимания // Абай атындағы Алматы универиситеті, Хабаршы, Психология сериясы. №1(2), Алматы. 2003. 21б. 2.Страхов В.И. Психология внимания. Саратов: Изд-во СГПИ, 1992. 56-74б. 3.Выготский Л.С. Эмоции и их развития в детском возрасте // Собр. соч., М.: Педагогика, 1982. Т.2. С.415-435. 4.Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. М.: Изд-во МГУ, 1976. 40-60б. 5.Вилюнас В.К. Психологические механизмы мотивации человека М., 1990. 218-300б.

БАЛА ДАМУЫНДАҒЫ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНІҢ МАҢЫЗЫ Қонқаева Орынгүл Батырғалиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болар ма. Абай Құнанбаев Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Бала өмірдің алғашқы мектепке дейінгі кезеңі оның өсіп өнуіндегі ең жауапты кезең. «Ойын» бұл адамның мінез–құлқын өзі басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар негізіндегі іс– әрекеттің бір түрі. Ойын–оқу еңбек іс–әрекеттері мен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез – құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Дидактикалық ойындар–оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі маңызды бұлақ болып табылады. Ойын–мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс–әрекеті, түрі. С.Торайғыров «Балалықтың қанына ойын азық»-деп бекер айтпаған. Өйткені ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады. Бала әрқашан барлық жерде-бала.Ойын балалардың негізгі іс–әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық, физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі,білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді.Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе,кей балалар ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мектепке дейінгі тәрбие беру мен оқыту, дамыту процесінде ойынды қолдану баланың тілін, сөздік қорын барлық іс–әрекеттерде ойын арқылы дамыту қажет.Баланы дамытуда ойынды, дидактикалық тапсырмаларды өздерін қатыстыра отырып жүргізгенде ғана жетістіктерге жетуге болады. Өйткені ол барлық нәрсені көріп, қолымен ұстап, ол туралы толық мәліметі алғанды қалайды. Осы мақсатқа жетудің сара жолы ол түрлі ойындар екені

бәрімізге белгілі. Бала дамуының ең биік шыңы ол бала денсаулығы, сондықтан бүлдіршінді шынықтырып сауықтыратын ойындарды, жаңа технологияны сонымен бірге ата–бабамыздан мұра болып қалған әдіс-тәсілдерді кеңінен пайдаланудың маңызы зор. Ойын–оқыту, өсіру денсаулықты нығайтумен қатар тәрбиеге дағдыландырады,өмір сүру, айналасына қайырымды, адал болуға, қиналған кезде қол үшін беруге тәрбиелейді. Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады. Дидактикалық ойын оқушының ой – өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің жетілуін қалыптастырады. Балалардың оқыту процесінде тәрбиелеу үшін олардың орнына дұрыс көзқарас, басшылық жасау қажет. Ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты функциялары анықталуда.Ойын–адамның өмір танымының алғашқы қадамы.Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін жетілдіреді. Ойын–бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті.Ол ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойыншылардың қисынды ой қабілетінің дамуы бір–біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Күнделікті тәжірибеде көрсетіп жүргендей, алты жасар балалар ойындарына дұрыс басшылық жасалған жағдайда ұйымдастырушылық шеберліктің жоғарғы деңгейіне жетуге болады. Осы жастағы балаларға ойын барысында толық дербестік берумен қатар үлкен жауапкершілік жүктеуге тиіс. Олар ойынды өз беттерімен ұйымдастырумен бірге, ұжымда қалыптасқан тәртіп ережелері мен мінез–құлық нормаларын бұзбауға міндетті. Ойын ережелерін қатаң сақтауға, ойындағы «басшыны» жалпы келісіммен таңдауға шешуді қажет ететін мәселелерді барлығы бірге талдай отырып, әділ шешуге тиіс. Әрбір ойын мүшесі ұжым алдындағы жауапкершілікті терең сезініп ережелердің орындалуын өздері бақылай білгені өте маңызды. Мұндай ойындарға үйретілген балалар мектепке жақсы жолдас, шебер ұйымдастырушы, спорттық ойындар мен жастардың озат қатысушысы бола алады. Түрлі ойын ермектерге, еңбекке қажетті материалдар балалардың кез–келген уақытта пайдалануы үшін дайын тұрғаны жөн. Себебі мектепке даярлық тобында балалардың қабілеті мен

бейімділігі анығырақ байқала түседі, сондықтан оны әрі қарай дамытуға, қанағаттандыруға мүмкіндік туғызған жөн.Мектепке даярлық тобында балалардың қабілеті мен бейімділігі анығырақ байқала түседі, сондықтан оны әрі қарай дамытуға, қанағаттандыруға мүмкіндік туғызу қажет.Бірі сурет салумен айналысса, екіншісі ағашпен жұмыс істегенді ұнатады, ал енді біреулері өсімдіктермен жануарларды жақсы көреді. Болашақ оқушының мектепке жақсы әуестікпен, қызығушылықпен, бейімділікпен баруы үшін, оның мектепке даярлық тобындағы өмірін қызықты сабақтар арқылы ойын–еңбекке толы, мазмұнды етіп ұйымдастыру қажет. Ойын арқылы балалардың шығармашылық қиялы, елестеуі шарықтайды,олар әртүрлі заттар мен ойыншықтарды қоршаған өмір белгісі ретінде қолдана отырып,олар үйреншікті өмір шеңберінен шығып, өзгерістер жасауға ұмтылады. Сөйтіп ойын барысында айналадағы шындық дүниені бейнелеп қана қоймай, өзі қалайтын болашақты құруға талаптанады. Мысалы: таңғажайып машиналар ойлап табады, ғарышкер болып, жұлдыздарға сапар шегеді.т.б.

Ойын әрекеті қызықты болу үшін, қызықты болуын қамтамасыз ететін, баланың танымдық қызығушылығы мен адамгершілік қасиетін дамытатын басты нәрсе–білім–әрекет-қарым– қатынас. Мұнда күштің барлығы тәрбиешіге түседі. Тәрбиешінің білімі, іскерлігі, кәсіби шеберлігі және ойынға басшылық етудегі ұйымдастырушылық қабілеті көп нәрсеге оң ықпал етеді. Әрбір ойынның алға қойған мақсаты болуы тиіс. Оны ойластыруда және оған жетуде баланың өзін ұйымдастыру керек. Бала қиялдап, барлығын өзі жасау қажет. Сонда ғана белсенділікті, табандылық пен тапқырлықты, ұжымдық дағдыларды оның бойында қалыптастыруға болады. Мектепалды даярлықта балаларға арналған ойындар барынша көбірек қолданылады.Әртүрлі ойындарды ұйымдастыруда балалардың өзіндік әрекетін,мінез-құлық нормалары мен тәртіп ережелерін орындай білуін дамыту маңызды. Ұйымдастырушылық және шығармашылық қабілетін қалыптастыру, ұжымшылдыққа баулу балаға оң әсер ететіні сөзсіз.

ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ БАЛА ПСИХИКАСЫНА ӘСЕРІ Зейнеденова Гүлзайда Жұмажанқызы Атырау облысы Махамбет ауданы Береке ауылы негізгі мектебінің психологі

Уралбаева Эльвира Сайлаубаевна Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің психология және педагогика мамандығының 2-курс магистранты

Тәрбиелеудің болмысын ашудың амалдары тарихи түрде орнаған. Көптеген зерттеушілер тәрбиені кең әлеуметтік және тар педагогикалық мағынада қарастырады. Кең әлеуметтік мағынадағы тәрбиелеу – бұл қоғамның өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесінде оларға мәдени-тарихи халықтың тәжірибесін беру арқылы тәрбиелеу болып табылады. Қоғамдағы тәрбие қоғамдық институттар мен ұйымдармен, отбасы мен білім және мәдениет мекемелерімен, бұқаралық ақпарат құралдарымен, мешітпен жүзеге асырылады. Тар педагогикалық мағынадағы тәрбиені мақсатты педагогикалық қызмет ретінде қарастырады, олар тұлғаның қасиеттерінің, көзқарастарының, сенімдерінің, қарым-қатынастарының және мінезқұлық формаларының жүйесін қалыптастыруға бағытталған. Тәрбиелеу көбінесе барынша кеңірек бір жердің шеңберінен аспайтын мағынада–қандай да бір тәрбиелеу міндетінің шешімі ретінде қолданылады [1, б. 49]. Педагогикалық қызмет ретіндегі тәрбиенің негізі әдістемелік амалдарға және тәрбиенің тұжырымдамасына байланысты болады. «Тәрбие» түсінігінің болмасын ашу үшін екі негізгі әдісті бөліп көрсетуге болады:

Аңдатпа Мақалада ұлттық құндылықтар мен ұлттық құндылықтар арқылы тәрбие берудің психологиялық негіздері қарастырылған. Сондай-ақ, елімізде бүгінгі жаһандану заманындағы ұлттық, қазақы болмысымыздың тәрбиесінің маңызды бағыттары көрсетілген. Қазіргі замандағы тәрбиенің негізі – рухани сана, мәдени құндылықтар екені дәлелденген. Аннотация В статье рассматриваются национальные ценности и психологические принципы при воспитании национальных ценностей. Также показано важные направления воспитания казахского менталитета. Доказано что, основанием воспитания в современном мире служит духовное сознание национальных ценностей. Abstract The article deals with national values and psychological principles in the education of national values. Also it shows important aspects of education of Kazakh mentality. It is proved that the basis of education in the modern world is the spiritual consciousness of national values.

-Субъект-объекттік әдіс, онда адамға педагогикалық қызметтің объектісіне сынды қараудың негізі жатыр, яғни адамның дамуының факторлары ретінде тұлғаны қалыптастырушы сыртқы әсер етушілер мойындалады. Сыртқы басқару, әсер ету құралы ретіндегі тәрбиенің түсінігіне мыналар тән: -Әлеуметтік орталықтанған амалға негізделген дәстүрлі педагогика,оның шеңберінде тұлғаның дамуының мақсаты–оның қоғам үшін максималды пайдасы арқылы әлеуметтенуі. Гербартиандық басқару педагогикасы, онда бала педагогикалық әсер етулердің нысаны ретінде қабылданады. Тәрбиелеудің құндылықтары – бұл адам мен қоғам үшін маңызды материалдық және адамгершілікрухани объектілер немесе құбылыстар, олар өмірдің әлеуметтік мәдени үлгілері ретінде көрінеді, оларға әлеуметтік-педагогикалық қызметтің теориялары, технологиялары және әдістері бағытталған. Тәрбиелеу процесінің маңызды құралына құндылықтар жүйесінің иерархиясы жатады:Жалпы адами құндылықтар (гуманизм,әділеттілік, демократия,еркінділік); Жалпы мәдени құндылықтар (жасап шығару, гармония, шығармашылық, руханилық, адамгершілік); Ұлттық мәдени және білім құндылықтары (Отанына деген махаббат, Отанын қорғауға дайындығы, ұлттық және діни шыдамдылығы, еңбек сүйгіштігі, салауатты өмір салты, тұлғаның жан-жақты және гормоникалық дамуы, кәсіби жетілдірілуі);Маңызды тұлғалық құндылықтар (өмірдің танымдылығы,өзін-өзі тәрбиелеу,денсаулық, достық,махаббат, отбасы, еңбек, шығармашылық және т.б.). Адам тек жоғарғы құндылықтарды басшылыққа алғанда ғана тұлғаға айналады. Олар ауызекі халық шығармашылығында мақал-мәтелдер,аңыздар мен ертегілер,әндер,хикаялар арқылы бекітілген,олар қазіргі кезде өзінің негіздерін жоғалтты деп айта алмаймыз. Керісінше, олар тұрмыстың мәні мен дұрыс бағытталуына бағыт береді. Халықтың құндылықтары сыни жағдайларда тексерілген және ауызекі халық шығармашылығында сақталған. Қоғамның даму процесінде әр халық адамның әлемде ориентациялануының өзіндік әдістерін өңдеп шығарады. Бұл әдістер адамның өмірдегі қызметінің формасының мәні.Құндылықтардың иерархиясы адамның және жалпы қоғамның мінез-құлығын анықтайды. Ауызекі халық шығармашылығында имплицитті бекітілген құндылықтардың иерархиясын талдай келе, біз тек тарихи халықтар мен олардың тұлғаларын танып қана қоймай, сонымен қатар біздің қоғамымыздың болашағын да болжай аламыз, өйткені бағыттардың негізі инновацияларға қарамастан, өзгеріссіз болып қала береді. Тұлғаның құндылықтарының ориентациясының негізі халықтың барлық құндылықтардың тәжірибесі болып табылады, олар құндылықтардың моделі ретінде мақалмәтелдерде бекітілген болады. Бұл үлгілер

жағдайлылық пен қатыстылық қасиеттеріне ие болады.Мынадай сұрақ пайда болады: тұлғаның мінезқұлығы неге байланысты болады? Адамның әлемдегі бағытталуы қалыптасқан объективті жағдайлармен ғана негізделмейді, сонымен қатар әлеуметтану немесе рухани толқыныстардан жиналғандардың көмегімен де меңгеріліп, танылады, оларды тұлғаның адамгершілік тәжірибесі деп атауға болады. Дәл осы адамгершілік тәжірибесі адамның әлемдегі мінезқұлығын қалыптастырады және басқарады [2, б. 73]. Сондықтан адамның мінез-құлығының болмысын анықтау ерекше өзекті болып табылады, өйткені қоғамның адамгершілік негізі деградацияланады. Егер де біз ауызекі халық шығармашылығында бекітілген құндылықтардың пайда болу тарихына жүгінетін болсақ,олардың құрылымдық ұйымдастырылуын ашатын болсақ, халықтың тарихи жолындағы жалпы адами мұраларын түсінетін болсақ, оның қалпына келтірілуі мүмкін. Әрине, тұлға тек жалпы адами құндылықтарды ғана басшылыққа алмайды,сонымен қатар сол қоғамда өзін іске асыру барысында болып жатқан қоғамның ерекше қасиеттерін де негізіне алады. Ауызекі халық шығармашылығында танылатын құндылықтар халықтың ерекше құндылықтары болып табылады, олар нақты жағдайларда ғана тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Тұлғаның құндылықтарының бағыттарын зерттеуде біз мақал-мәтелдерде, аңыз-әңгімелерде, дұғаларда көрінетіндермен шектелеміз, оларды адам үнемі күнделікті өмірде басшылыққа ала жүреді. Біздің көпұлтты мемлекетімізді мекендейтін әр халықта өзіндік мінез-құлық пен әрекеттерінің нормалары қалыптасқан, олар адамгершілік кодексінде іске асырылуын тауып, халық шығармашылығының өзіндік формаларында бекітілген. Мысалы, орыстарда адамгершілік кодексі батырлар жырларында, мақал-мәтелдерде, әндерде, ертегілерде көрініс тапса, белорустарда–мақалмәтелдерде, ертегілері мен әндерінде, эстондықтарда– көпшілікке танылған «Кал,випоэгте», өзбектерде– дастандарында, ертегілерінде, мақал-мәтелдерінде, чуваштарда–бесік жырларында, су сұрау дұғаларында, жерлеу жырларында, грузиндерде–аңыз-әңгімелерінде, әндерінде, мақал-мәтелдерінде, ертегілерінде, әзербайжандықтарда-«Китаби-деде Коркуд»эпосында қырғыздарда–«Манас» эпосында көрініс табады. Өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеудегі салтдәстүрлердің рөлін аша отырып, біз негізге мынадай халық сөзін аламыз: «Ағаш тамырымен мықты». Ең үлкен тәрбиелеуші мүмкіндікке отбасылық мұралар ие, онда ата-бабаларының фото суреттері, ескі құнды заттар сақталады. Мұнда ұрпақтардың орнын басушы байланысының кепілдігі көрінеді, олар ата тектік ар-намысын, сонымен қатар ата-бабаларына деген сый-құрметін сақтап қояды. Тұлғаның дамуында, тәрбиеленуінде, қалыптасуында ең басты орын отбасыға тиесілі, оның адамгершілік сипатынан өсіп келе жатқан ұрпақтың

қандай болатыны байланысты. Халық былайша жайдан-жай айтпайды: «Отбасында қай жерде тыныш болса, сол жерде балалар да жақсы тәрбиеленеді». Сондықтан халық педагогикасының ең маңызды міндеттерінің бірі жастарды отбасылық өмірге тәрбиелеу болып табылады [3, б. 37]. Рухани мәдениеттің қалыптасуында ғасырлар бойы дін үлкен әсер еткенін мойындауымыз керек: ол адамгершіліктің өзіндік бір жүйелеушісі болды, өйткені адам өзінің әрекеттерін Құдайдан сұрай отырып, әділеттіліктің, ар-намыстың, идеалдылықтың аяққа тапталуына жол бергісі келмейді, ол тарихи жолмен халықтардың санасында қалыптасқан. Қазіргі заманғы тәуелсіз Қазақстан өзінің ұлттық жаңару кезеңін басынан өткеріп жатыр. Өзінің халқының тарихына, өзінің ұлттық мәдениетіне, этностың қалыптасу тарихына деген артып келе жатқан қызығушылық және оның жалпы әлемдік өркениет жүйесіндегі эволюция–шынайылықтар барлық қазақстандық қоғам үшін тән. Бұл процесс толығымен қазақ этносына жатады, өйткені алдында барлық жиырмасыншы ғасырдың аралығында мәдени құндылықтардың жойылуы байқалған болатын. Алайда ешқандай қоғамдық-саяси процестер этникалық жекелікті жоя алмаған болатын. Біздің халқымыздың тәрбиесімен әлемде тең келетін тәрбие жоқ. Ұлттық деген сөздің түбінде елге, жерге, дінге деген махаббат пен құрмет жатыр. Тәрбиені бала ана құрсағынан алуды бастаса, ол кейіннен қоғамда, мектепте әрі қарай дами түседі. Кезінде Абай атамыз «Балаға мінез үш алуан адамнан жұғады: бірінші–ата-анасынан, екіншісі–ұстазынан, үшіншісі–құрбысынан» деп айтқандай, балабақшада, мектептерде біз ұлттық тәрбиені енгізу арқылы ұлтжанды, өз елін сүйетін, парасатты ұрпақты тәрбиелеу үшін ұлттық тәрбиенің қайнар көзі үлкен әсер беретіні анық. Ұлттық тәрбиенің негізін алғаш болып оқулықтарға енгізген М. Жұмабаев болатын. Мағжан атамыз педагогиканың ұлттық тәрбиеден бастау алатынын айтқан еді. Оны оның мына сөздерінен байқауымызға болады: «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет ететін болғандықтан, әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» [4, б. 27]. Ұлттық тәрбие беру жолындағы ұлттық сананы қалыптастыру мен орнықтыру ең мәнді шарт болып табылады. Бүгінгі жаңарту ғасырында біздің дамыған елдердің мәдениеті мен өркениетінен алатын үлгілеріміз көп, сонымен қатар ысырып шетке алып қоятын жерлері де бар. Біз олардан ғылым, техника, мәдениет, өнер, экономика сынды салалардан алатын үлесіміз мол болса да, бірақ олардың ұлттық тәрбиесінің бойына ене алмаймыз. Өйткені Батыс елдері бұл жағынан көп жетістіктерге жеткен жоқ, сонымен қатар ұлтымыздың өсіп келе жатқан ұрпағының бойында тек жақсы қасиеттерді

қалыптастыру үшін сан ғасырлар бойы хақымыздың рухани мәдениетінде қалыптасып, ұлттық ділімізге сіңіп кеткен өзіндік ерекше ұлттық тәрбиеміздің мәні зор. Мәселен, қазақ ұлты ұлттық құндылықтарды ешқашан тауар ретінде қабылдамаған, олардың ұстанымынша бұл ең жоғарғы адами қасиеттердің бірі болып саналады, ал батыс мәдениетінде олар барлығын тауар ретінде қабылдап, олардың негізгі мақсаты–пайда табу, жетістікке қол жеткізу болып табылады. Уақытын қаншалықты аз жұмсайтын болса, пайдасы да соншалықты көп болады деп есептейді. Біздің еліміз күннен-күнге қарқынды түрде дамып келе жатқан жаһандану үрдісімен бірге дамыса да, одан оқшауланып қала алмайды, бұл оған кедергі болады.Жаңарудың, қазіргі заманның жаһандануының ең қауіпті жағын болдырмау үшін кез-келген ұлт, этнос, әр ел өзінің ұлттық құндылықтарын бойына сіңіре отырып, өзінің ұрпағын жаңа бағытқа итермелеуі тиіс. Заманауи төңкерістерден ешкім қашып құтыла алма. Оған өз бетінше бейімделіп, өзіндік орнын таба білу керек, ал оны бойына сіңіре алмағандар, құрдымға кетеді. Бірақ бойына жаһанданудың белгілерін сіңіруді өзгенікін толығымен қабылдау деп түсінбеу қажет. Бізге еліміздің байрағын тік көтеріп жүріп, өзінің ұлтын, сан ғасырлық тарихы мен салтдәстүрлерін құрметтейтін, өз Отанына деген сүйіспеншілігін көрсете білетін қайыспайтын, жауына берілмейтін жаңа ұрпақты тәрбиелеу керек. Бүгінгі күнде дүниенің әр шетінде талқыға салынып жатқан мәселелердің бірі осы ұлттық тәрбиеге қатысты. Ұлттық тәрбиенің ең жақсы жағы – адамды өз бетінше ойлануына бейімдеу. Мұнда әрбір жеке тұлға өзінің белгілі бір ұлттың мүшесіне жататындығын сезініп, тек содан кейін ғана ұлтына пайда әкелуші әрекет жасауға бет алады. Мұнда негізгі әңгіме арқауы ұлттық тәрбие, ұлттық сана, ұлттық ұстаным, ұлттық мүдде туралы болып отыр. Өйткені біздің төлтума бітімімізді, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлау машығымызды, қала берді ұлттық кейпімізді сақтап қалу бәрінен маңызды. Ол бізге мынау аждаһадай төніп келе жатқан дүлей дүниеде біржола жоғалып кетпеуімізге кепіл болуға тиіс. Қалай десек те ендігі жерде өзіндік “менін” сақтауға ұмтылған жұрт ең алдымен ұлттық тарихи жадын, бірегей ұлттық ойлау машығын, өзіндік дүниетанымын, ана тілі мен ділін, дінін, дәстүрлі мәдениетін аман алып қалу және оны одан әрі дамыту жолында күреске түсетіні анық.Олай болса, осы айтқанымыздың бәрі ұлттық тәрбиеге тікелей байланысты жүзеге асатынын мойындаймыз. Қоғам тек өзінде масштабты ұлттық міндеттері болған жағдайда ғана өзінің адамгершілік құндылықтарын шешуге мүдделі болады.Бұл бағыттар отанына деген сүйіспеншілігі, өзінің тұрмысына, мәдени құндылықтарына,өзінің ата-бабаларының құндылықтарына құрметі болған жерде ғана қалыптасады.

Адамгершілік-патриоттық қоғамның бірігуі білімге келіп тіреледі. Мектеп–бұл барлық қазақстандық азамттар өтетін жалғыз әлеуметтік институт. Тұлғаның құндылықтары,бірінші кезекте отбасында қалыптасады.Бірақ барынша жүйелі түрде адамгершілік-патриоттық дамуы тұлғаның білім саласынан өтеді. Мектеп жасындағы бала, әсіресе бастауыш сыныпта тәрбиеге барынша бейім болып келеді, ал бұл мұндағы кемшіліктерді кейін жылдар бойы толықтыру қиынға соғады. Бала кезінде басынан өткергендері үлкен психологиялық тұрақтылығымен ерекшеленеді [5, б. 80]. Тұлғаны қалыптастыру өте ұзақ және күрделі үрдіс. Себебі тұлғаның қалыптасып, дамуы қарамақайшылықтар күресінен пайда болады.Осының негізінде И.Г.Песталоциидің айтқан мынадай тұжырымдамасы бар:«адамның ақыл ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқулықтың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты». Бұл тұрғыдан қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында ұлттық құндылықтарды оқушылардың жан дүниесіне әсер ету арқылы енгізеді. Ана тілі барлық пәндердің негізі болғандықтан, тұлға өзіне керекті білімді, қабілеттерді осы пәннен бойына дарытады. Тұлғаны әр қырынан өз ұлтының, халқының ұлттық көзқарасынан дұрыс тәрбиелеу мәселесі ұрпақтан ұрпаққа ақын-жазушыларымыздың еңбектерінен бастау алады. Ел Президенті Н.Назарбаевтың:«Мағжанның жүрек тебірентерлік мөп-мөлдір асыл лирикасы, Мұхтардың көркем прозасы,Шоқанның барша әлемді таңқалдырған жаңалықтары, ұлы Абайдың түпсіз терең философиялық толғаулары сияқты осынша мол рухани қазына әрбір адамның ішкі жан дүниесін байытып,сана-сезімін шарықтата көтеретініне күмән келтіре алмаймыз» дегені біздің алдында айтылған ойларымызға негіз болады [6, б. 75]. Кез-келген ұлттың бала тәрбиесіне қатысты бұрыннан бері қалыптасып келе жатқан өзіндік жолы бар. Әр ұлттың азаматы кейіннен өз ұлты үшін қызмет етіп, еңбек ететіндіктен, ұстазы оны өзінің ұлттық құндылықтары арқылы тәрбиелеуінің маңызы зор. «Қазақстан -2030» даму стратегиясында Н.Назарбаев «Біздің Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деген [7]. Міне сондықтан, жеке тұлғаны әр қырынан дұрыс қалыптастыруда егер ұлттық құндылықтарды пайдаланатын болсақ, онда

тәрбиенің сапасы да біршама арта түседі. Тәрбие – бұл бір ұрпақтың өмірде, тұрмыста жинақтаған бар тәжірибесімен екінші ұрпақты жалғастыра түсетін үздіксіз байланыс. Сол арқылы тұлға өзіндік бір дамып, өзінің сара жолын таңдауына мүмкіндік туады. Қазақ халқы ерте кезден бастап баланың тәрбиесіне ерекше ден қойған. Тіпті жазу-сызу, ғылым-білімнің толықтай дами қоймаған заманының өзінде кең жазиралы даламызда болып жатқан жақсылықтарды баланың санасына, ойына тоқытып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып отырған. Өзінің салт- дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, рәсімдерін жинақтап, өзіндік ерекшеліктерімен ұрпақ бойына дарытып отырған. Мысалға алсақ:мал бағып жүріп, аспан денелеріне қарап, ауа райын болжаған. Осыған орай «айың тусын оңыңнан, жұлдызың тусын солыңнан», «сүмбіле туса су суиды» сынды құнды пікірлер қалдырған. Бұл болжамдар бүгінгі күнге дейін өзінің мәнін жоғалтпаған. Қай ұлт болмасын ұлттық үрдісі, өзіндік әуені,білікті қасиеті,ұлттық келбеті болады. Халқымыздың бірнеше ғасырлар бойы жинақтаған бай музыкалық фольклор,тарихи әуендері,эпикалық жырлары,тұрмыс-салт жырлары, лирикалық әндері бар. Қабылданған ұлттық құндылықтар олардың жеке құндылықтарына айналады. Адамның жеке этникалық құндылықтарын этностың және адам қоғамының өкіліне маңызды элемент арқылы анықтауға болады, ол адамның қоршаған ортаның объектілеріне және өмірдің нормаларына деген аксиологиялық қарымқатынасы арқылы сипатталады, ол адамның басқа адамдармен әлеуметтік-этникалық қатынастарында көрінеді. Қолданылған әдебиеттер тізімі: 1.Мырзахан А. Ел болудың жолы – ұлттық тәрбие // «Ана тілі», 20 қазан, 2011. 2.Пірәлиев С.Ұлттық тәрбие және жаһандану // «Егемен Қазақстан». 3.Қапалбеков Б. Ұлттан тілді алса..–Алматы, 2006.– 138 б. 4.Жұмабаев М. Педагогика.–Алматы: Рауан, 2004 5.Оқушы бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыруда мектеп пен ата-ананың рөлі // http://40.astana-mektep.kz/ 6.В.А.Сластенин,В.П.Каширин.«Психолоия и педагогика».-Москва, 2004. 7.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан- 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1998. – 96 бет.

«ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ» САБАҚТАРЫНДА АРТ-ТЕРАПИЯ ӘДІСТЕРІ АРҚЫЛЫ БАЛА ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ Жолдыбаева Сәнім Сабырқызы Атырау облысы Исатай ауданы №1 «Қарлығаш» балабақшасының ІІ санатты тәрбиешісі

«Тәрбиелей отырып оқыту–дамытып оқыту, яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамыту, оны әлеуметтік және еңбек іс-әрекетіне дайындау». К.Д.Ушинский. Ғұлама ғалым Әл- Фараби: «Адам мақсатына өзінөзі жетілдіру арқылы жетеді және адамның басына қонған бақтың тұрақты болуы жақсы мінез- құлыққа байланысты»[2] деп ой түйіндеген екен. Ал өзіңді жетілдіру және бойына жақсы мінез қалыптастыру ең алдымен өзін-өзі танудан басталады. Осы мақсатта балабақшамызда «Өзін-өзі тану» пәні бойынша атқарылып жатқан оңды істер аз емес.«Өзінөзі тану» пәні болашақ ұрпақтың бойында рухани адамгершілік қайнарын сіңіріп, мінез-құлқын тәрбиелеуге, жалпы адами құндылықтарды, адамгершілік іс-әрекеттер мен мұраттарды өмірлік басшылыққа алатын тұлға қалыптастыруға негізделген. Соның нәтижесінде бала өзін-өзі таниды, бағалайды, тәрбиелейді. Сондықтан да балалардың жан–жақты дамуына мән беріп, «Өзін-өзі тану» сабағында арттерапия әдіс-тәсілдерінің элементтерін қолдану арқылы балалар шығармашылығын дамытуға көңіл бөліп келемін. Осындай әдістердің бірі–Арт-терапия әдісі болып табылады. Арт-терапия элементтік жаттығулары, шығармашылық әрекеті балаға өзін тануға мүмкіндік береді, өзінің қарым–қатынасын, бүкіл әлемге және айналасындағы адамдарға танытады. Бала шығармашылығы ол оның шынайы өмір көрінісі. Шығармашылық қабілет әр баланың табиғатында болуы мүмкін.Менің міндетім–баланың бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Арт-терапия бейнелік өнер арқылы жанның дамуы мен емдеудің табиғи және қолайлы әдісі. Арт-терапия терминін ғылымға 1938 жылы Адриан Хилл енгізді. Арт-терапия ағылшын тілінен аударғанда шығармашылық терапия деген ұғымды білдіреді. Арттерапияның негізгі мақсаты-баланың өзін-өзі көрсетуі мен өзін-өзі тануын өнер арқылы дамыту. Арт-терапия шектеусіз және психотерапияның барлық бағыттарында, педагогикада, әлеуметтік жұмыста т.б. қолданылады. Әр адам өзін, өз сезімін және өзінің жағдайын әуен, дыбыс, қимыл және сурет арқылы көрсете алады.Кейбір адамдар үшін бұләлемге өзі туралы өзінің шығармашыл адам екенін танытудың жалғыз ғана әдісі болып табылады.Қажет ететіндерге мұндай мүмкіндікті беру-арт-терапияның ерекшелігі. Арт-терапия салыстырмалы жаңа түрі болса да әр түрлі саладағы мамандар арасында кеңінен қолданыс

тауып отыр. Мұның бірқатар себептері бар:біріншіден, арт-терапия ол тиімді. Әсіресе, ол балалар мен жасөспірімдер арасында тиімді болады. Осы әдісті бұрыннан қолданатын психолог М.В.Киселева ойын ойнағанда бала шындық пен қиялдың шегі қайда екенін ойланбастан барлығын шынайы қабылдайтынын және соңында не болатынын ойланбайтындығын, тек сол процестен көңіл көтеретіндігін, сол себепті бұл процесс ол үшін терапиялық болып табылатындығын атап көрсеткен [3]. Екіншіден, көп қолжетімді тәсіл. Арт-терапия көп қаржыны қажет етпейді. Арт-терапиядан сабақ кез келген кабинетте, топпен де, жеке де өткізіледі. Үшіншіден, арт-терапия өте қызықты! Балалар өздері жасаған дүниеден рақаттану сезіміне бөленеді, олар оны беріліп жасағандықтан, көбінесе қорқыныш сезімінен, психологиялық қиыншылықтардан қалай арылғандарын байқамайда қалады. Арт-терапия дегеніміз адамның шығармашылық жағдайын дамытып қана қоймай, адамның бойындағы ресурстарының мүмкіндігін түсініп ашуға да жағдай жасайды деген сөз. Яғни, арт-терапия элементтерін дамытушы-түзетуші тренингтер кешенімен бірге байланыстыра отырып, оқу-тәрбие процесінде жүйелі түрде ұйымдастырып қолданып отырса жеке тұлғаны дамытуда үлкен жетістікке жетуге болады. Өйткені арт-терапия–психодиагностикалық, психопрофилактикалық және писхокоррекциялық қызмет атқарады. Арт-терапияның диагностикалық ерекшелігіне тоқталып кетер болсақ, ол адамның психикалық қасиеті мен күйін көптеген әдіс-тәсілдері арқылы сандық сипатта бағалайды және нақты сапалық тұрғыда талдайды. Соның нәтижесінде, адам психологиясының көрінісі туралы дұрыс болжамдық мәлімет беретін ізденіс аумағы болып табылады. Арт-терапияның психопрофилактикалық қызметі–адамның өмірінде кездесетін қиын-қыстау кезеңдердің салдарынан пайда болатын, адам психикасына кері әсерін тигізетін жағымсыз психикалық жағдайларды көптеген әдістәсілдердің көмегімен анықтай отырып, алдын–алу болып табылады. Арт-терапия—психологиялық жұмыс әдістерінің бірі. Бұл адамның интеллектуалдық, әлеуметтік, эмоциональдық және жеке дамуына жақсы өзгерістер әкелу үшін қолданылады. Арт-терапия деп сурет салумен шұғылдануды айтады, бірақ бұл тек арт-терапия түрлерінің бірі болып табылады. Сол себептен де мен өзімнің істәжірибемде «Өзін-өзі тану» сабағында арт-

терапиялық әдістердің төмендегідей түрлерін қолданып отырамын. Бейнелеу терапиясы, ертегі терапиясы, құм, әуен, драма, түстермен байланыс, ойын терапияларын. Бейнелеу терапиясы–бірінші кезекте сурет салу терапиясы болып табылады. Бейнелеу терапиясын қолданудың негізгі мақсатыбаланың немесе ересек адамның қандай да бір қимылды таңдауына қарамастан, баланың өзін-өзі тануына және өз әлемінде өмір сүруіне демеу беру болып табылады. Сурет салу-ешқандай ересек адамның көмегінсіз ең күшті өзін таныту түрімен байланысты болады. Өзінің ішкі сезімі мен өзін теңестіруді көрсетуіне жол ашады. Балалардың сезімін сурет салу арқылы бейнелеу әдістері шектеусіз. Балалар бояуға қолын малып қағаз бетіне із қалдыруды жақсы көреді. Бала бояу түрін өзінің жай күйіне байланысты таңдайды. Бояудың түстері сезімнің жағдайына тең келеді. Бейнелеу терапиясы түрлі әдістермен жүзеге асырылады.Олар: 1.Саусақпен сурет салу. 2.Сабынмен сурет салу. 3.Щеткамен сурет салу. 4.Майшаммен сурет салу. Ертегі терапиясы–ертегімен жұмыс істеу баланы емдеу мен көмек беруге тікелей бағытталған. Ертегі терапиясы балаға өмірлік қиыншылықтары мен проблемаларына шешім тауып, ертегімен жұмыс істей алатындай (оқи отырып, ойдан шығарып, ойнап көрсетіп, жалғастырып) жағдай жасайды. Сабақта әңгімелеу бөлімінде ертегілерді жартылай айтып, әр қарай ойдан шығартып, өз ойынша жалғастыртып, сахналатып отырамын. Ертегі арқылы баланың ойы, қиялы дамиды, көңіл-күйі көтеріледі. Ертегідегі әр бір кейіпкер болып ойнау балаға қосымша күштерді меңгертіп, бала бойындағы шығармашылық қабілеттерді шыңдайды. Сонымен қатар, топпен де, жеке де жұмыс жасауға үйретеді. Құм терапиясы- адамға өзінің жан дүниесіндегі өз «Менін», өзін танытуға, өзіне өте маңызды, жан тебірентерлік және құпиясының ашылуына көмектеседі. Құм терапиясымен–екі бағытта жұмыс жасалады. Олар сулы және құрғақ. Екі поднос бірі құммен, екіншісі сумен толтырылды. Балаларға оған қоса құмды қалыптар және әр түрлі кіп-кішкентай фигуралар берілді. Балалар құм мен суды араластыра отырып, оны қалыптарға сала отырып түрлі мүсіндер жасап шығарады. Бұндай әдісті М.Ловенфельд өзінің әдістемесінде «әлемді құру техникасы» деп атады, мұндай ойға барлық материалдарды көрген баланың: «Ойын ойнауға болатын бұл бүкіл әлем ғой» [4]-деп айқайлап жібергені итермеледі. Баланың салған «әлемнің» сахнасы оны жасаушы мен терапевтке баланың психологиялық жағдайын түсінуге мүмкіндік береді.

Бұл әдіс соңғы кезде бой ала бастаған өзгеше әдіс. Құмды илеу арқылы қалыпқа салу жұмысы баланың ойын әрекетімен қатар, жақсы нәтижеге қол жеткізе алатынына сенімін туғызады және көңіл-күйі көтеріледі. Құм терапиясының әсіресе құммен сурет салу тәсілі бала психикасына әсерін тигізбей қоймайды. Бұл әдіспен суреттеуге балалар аса қызығушылық танытады. Өйткені баланың сурет салу барысында ұсақ саусақ моторикасының, есте сақтау қабілеттің, қозғалыс ептілігінің, жүйке жүйесінің жоғары, белсенді деңгейде жұмыс жасауынан туындайды. Құммен суреттеу кезінде баланың жүйке, саусақ, есте сақтау, епті қозғалыстарының синхрондалуынан жүйкеде екі жақты даму (қос қолмен сурет салғандай) іске асады. Құм терапиясында ағаш жәшік қолданылады. Құмдықтың жан-жағы мен оның түбі көгілдір түске боялады. Бұл модель татулық әлемін білдірсе, сонымен қатар көгілдір түс адамға тыныштық сыйлайды. Міне, осындай жұмыстарының нәтижесінде балалар бойларына үлкен сергектік қуаты мен сенімділік алады. Әуен терапиясы арқылы сұлулықты, көркемдікті сездіртіп үйрету, оны қойып қана қоймай, өз бойына сіңіре білуді әдет-дағдыларына айналдыру. Баланың тыңдай білу қабілетін арттыру. Әуен әсер етудің негізгі жетекші факторы ретінде қолданыла алады. Музыка терапиясы–бұл психотерапевтикалық әдіс. Ол жағдайын емдеу арқылы музыка әсер етеді. Мұнда музыка емдік,дәрілік зат ретінде қолданылады. Музыканың терапевтикалық әсері бұрынғы заманнан бері белгілі. Музыка терапиясының негізгі механизмдерінің әсері әдістің әр адамға ыңғайлы әрі қолайлылығын көрсетеді. Біріншіден, ырғақ сақталған музыка мидың бөліктеріне әсер ету арқылы оның жұмыс істеуіне көмектеседі. Екіншіден, әр музыканың өзіндік белгілері бар. Адамның белгілі бір жағдайы мен көніл-күйімен байланыса отырып, бізге белгілі бір эмоцияның пайда болуына әсер етеді. Әуен терапиясының әдістәсілдерін пайдалану арқылы балалардың бойынан айналадағы болып жатқан сан –алуан құбылыстарды өз шығармашылығымен байланыстыра білуге және де көркем сөзбен кестелеп, бала жүрегіне жеткізу оның жан–дүниесін байытып, сана сезімін оятып, ақыл ойын дамытуға көп мән беріп отырамын. Драма терапия-балаларды рольдерде ойнату арқылы дамыту. Баланың бірі-бірімен қарымқатынасына, өзін-өзі жоғары бағалауына ықпал етуші терапия. Түрлі психолгиялық мәселелердi шешуге мүмкiншiлiк бередi. Драматерапияны неміс ғалымдарының бірі-барлық мүмкіншілікті зерттеуге болатын зертхана іспетті деген екен. Бұл жаңаша тәсіл. Сабақ бір сюжетке байланысты бағытталады да, театрландырылған кейіпте өтеді. Бұл

тәсілде сабақтың түрлі әдіс-тәсілдері бір-бірімен үйлесім табады. «Түстермен байланыс» терапиясы арқылы баланың түстерге таңдау жасауы-бұл түйсік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуын қалыптастырады. Түйсігі мен қабылдауы мол баланың қоршаған дүние жайлы көзқарасы кең, жан-жақты келеді. Сөйтіп баланың сенсорлық мәдениеті, оның түйсігі мен қабылдауының даму деңгейі ойдағыдай дамыған таным қызметінің алғы шарты болып табылады. Балалар ересектерге қарағанда анағұрлым сезімтал болғандықтан, түстердің әсерін күштірек қабылдайды. Ол үшін баланың әуестігіне мән беріп, қай түсті ұнататынын аңғару керек. Балаға жақтырмайтын түстерін тықпалауға болмайды. Баланың қай түске ұмтылатындығына қарап, үнемі ұнататын түстері арқылы оның туа бітті табиғи ерекшелігін, темпераментін анықтауға болады. Түс арқылы емдеуді бала тәрбиесінде күнделікті қолдану керек. Оны ойын түріне айналдыруға да болады Ойын терапиясы-арт-терапияның бір түрі. Бұл терапияның жүргізу үлкендер мен балалардың әлеуметтік және психологиялық мәселелерді жеңу үшін, жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындар қолданады. Егер бала ойынға белсенді және бар ықыласымен қатынасса емдеу әсерлі болады. Ойын баланың психологиялық ахуалын сақтауға, оның қоғаммен қарым-қатынасын анықтауға, ересек өмірге дайындайды. Ойын балаларға белгілі дағдыларды меңгеру үшін, сонымен қатар қарымқатынасты, өмірге деген құлшыныстарын арттырады, эмоционалды және физиологиялық жағдайын жақсартады. Зерттеу барысында оқу процесінде арт-терапия элементтерін қолдану арқылы балалар бойынан еңбексүйгіштігі, эстетикалық талғамы, білуге құштарлығы, ұжымдық қабілеттері өскендігін байқалды. Бұдан шығатын қорытынды арт-терапия элементтері пайдалы, әрі оқытудың жаңа инновациялық әдіс-тәсілі ретінде оқу–тәрбие процесінде қолданудың маңыздылығы жоғары екендігін байқадым. Яғни, оқыту процесінде сауатты ұйымдастырылған арт-терапия элементтері жеке тұлғаның өзін-өзі тани отырып, үйлесімді дамуына жол ашады.Өзіндік бағалауы жоғарлайды.Қоршаған ортамен қарым-қатынасы артады. Сонымен қатар шығармашылық өзара әрекетке түсудің тиімді жақтарын қалыптастырады. Жалпы, оқу-тәрбие процесін ізгілендіру мақсатында оқытудың креактивті жақтарын дұрыс ұйымдастыра білсе, арт - терапияның берері мол. Арт-терапия оқыту процесін өзінің шынайы көрнекіліктерімен жандандырса, әр баланың қызығушылығы артады.Сонымен қатар шығармашылық ойлау қабілетін дамыта отырып, қоршаған ортаға байланысты көзқарасын жаңаша қалыптастырады.

Арт - терапиялық әдістерді пайдалану нәтижесінде: •Топта оң әсерлі бетбұрыс жасайды; •Құрдастарымен, тәрбиешілерімен, басқа да ересек адамдармен қарым-қатынас жасауды жеңілдетеді. Көркем өнерге бірге қатысу ол өзара қабылдау, эмпатия қарым-қатынасын жасауға мүмкіндік береді; •Баланың мәдени ұқсастығын арттырады,тілдік кедергіні, жеңіп шығуға мүмкіндік береді; •Қандай да бір себептермен ауызша талқылауға қиын болып табылатын нақты проблемалардың немесе қиялдардың шешімін табуға мүмкіндік береді; •Әр түрлі сезімдерді символдық деңгейде пысықтауға, оларды әлеуметтік қолайлы нысанда зерттеуге және көрсетуге мүмкіндік береді; •Ішкі бақылау сезімін дамытады.АРТ–сабақтары түйсіну мен көру сезімі арқылы эксперимент жасауға жағдай жасайды, *сенсомоторлық ептіліктің, жалпы алғанда кеңістікте түйсік пен бейімделуге жауап беретін бас ми жартышарларының дамуына ықпал етеді; •Шығармашылық өз ойын білдіруге, қиялдауды, эстетикалық тәрбиені, бейнелеу өнерінің тәжірибелік машығын, жалпы алғанда көркем өнерге деген қабілетін дамытуға мүмкіндік береді; •Баланың бейімделу қабілетін арттырады, шаршауды, оқуға байланысты болатын жағымсыз жағдайлардан арылтады. Осы баяндамамды «Балаға берілетін білім оның көзіне көрінетіндей, құлағына естілетіндей және қолына ұстайтындай болуы керек, яғни бала білімді өзінің сезім мүшелерімен терең сезінуі керек,сезімге әсер еткен білім ғана балада жеңіл қабылданып, ұзақ есінде сақталады»[5]-деген психолог П.Я. Гальпериннің сөзімен аяқтаймын. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1.С.Көшімбетова«Оқыту тиімділігі–озық технологияларда» 2.Қазақстан мектебі №7. 2005ж 3.Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Егеменді Қазақстан 4.Самопознание.kz №12.2012ж 5.Бала мен балабақша №9.2012ж, №7 2011ж 6.Өзін-өзі тану журналы №3,2012ж.№1, 2012 7.А.И.Копытин Основы арт-терапии. –СПб: Лань,1999ж 8.Практикум по арт-терапии Под ред. А.И.Копытина – СПб: Питер,2000ж Сілтемелер: «Өзін-өзі тану» №1.2012ж Бота қоғамдық қоры Бала мен балабақша №7.2011ж «Рухани–адамгершілік білім беру бағдарламасының ықпалдастыру әлеуеті: іс-тәжірибелер, жаңа бағыттар» 2009ж

ОТБАСЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАҒДАРЫСТАР Султангалиева Айгуль Екибаевна Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің педагогика және психология мамандығының магистранты

 Oтбaсылық құрылым жәнe oтбaсы фyнкциялaры зaңды түрдe дaмиды.  Oтбaсын психoлoгиялық кoнсyльтaциялay oтбaсымeн бaйлaнысты қaжeттiлiктeрдi қaнaғaттaндырyғa жәнe oны бiрiктiрyгe, oтбaсылық құрылымды бeлсeндeндiрyгe жәнe oтбaсының дaмyынa ықпaлын тигiзeдi.  Oтбaсын кoнсyльтaциялay қaжeттiлiгi oның бiр кeзeңнeн eкiншiсiнe өтy кeзiндe жoғaрылaйды.  Oтбaсы дaмyының жiктeлyi oтбaсы мeн oның мaңыздылығынa бaйлaнысты қaтынaстaрдың жиынтығы нeгiзiндe aнықтaлyы мүмкiн.  Oтбaсы дaмyының әрбiр кeзeңiндe спeцификaлық тaпсырмaлaр бaр. Бұл тaпсырмaлaр oрындaлмaй, жaңa кeзeңгe көшy мүмкiн eмeс. Бeлгiлi Рeсeйлiк психoлoг В. Дрyжинин әр бeйнeлi кooрдинaт жүйeсiн ұсынaды[ 3].Oның oйыншa oтбaсын зeрттey бaғыттaрын 2 шaртты шкaлaлaрғa бөлyгe бoлaды:  «қaлыпты – aнoмaльды oтбaсы»;  «идeaлды – рeaлды oтбaсы». Бiрiншi шкaлaны қaрaстырa oтырып, Дрyжинин «қaлыпты oтбaсы» түсiнiгiн aнықтaйды. Oтбaсының бұл түрi әлeyмeттiк қoрғaнyды жәнe oның мүшeлeрiнiң aлғa жылжyын қaжeт eтeтiн, бaлaлaр әлeyмeттeнyiнiң психoлoгиялық жәнe физиoлoгиялық жeтiлyiн қaмтaмaсыз eтeтiн шaртты қaжeттiлiктeрдi көрсeтeдi. Мұндaй oтбaсы түрiнe тoлығымeн әкeсi жayaпты oтбaсы жaтaды. Aл бұл eрeжe oрындaлмaйтын, қaлғaн бaрлық oтбaсы түрлeрiн, Дрyжинин aнoмaльды дeп eсeптeйдi. Eкiншi шкaлa бoйыншa «идeaлды oтбaсы» түсiнiгi oтбaсының нoрмaтивтi мoдeлi рeтiндe aнықтaлaды. Oтбaсының бұл түрi қoғaммeн қaбылдaнaды жәнe ұжымдық көрiнiстeрдe, мәдeниeттe, eң бaстысы дiни бeйнeдe көрiнiс бeрeдi. Бұл құрылымғa билiктi бөлiсy eрeкшeлiгi, әкeнiң, aнaның жәнe бaлaның бiр-бiрiмeн эмoциoнaлды жaқындығы мeн жayaпкeршiлiгi кiрeдi. Aл идeaлды oтбaсының түрлeрi мәдeниeттaнyшылaрмeн зeрттeлeдi. Рeaлды oтбaсы – рeaлды тoп жәнe зeрттey oбъeктiсi рeтiндe қaбылдaнaды.Психoлoгтaр рeaлды oтбaсылaрды oлaрдың нoрмaдaн ayытқyы кeзiндe ғaнa зeрттeйдi. Oтбaсы нeкe қaрым-қaтынaсындa бoлғaн үлкeн өзгeрiстi көзгe eлeстeтy үшiн әлeyмeттaнyшы М.С.Мaцкoвский ұсынғaн дәстүрлi жәнe қaзiргi oтбaсының типтeрiн сaлыстырy жeткiлiктi[4]. Eндi, oтбaсы құрылымының eрeкшeлiктeрiн aнықтaйтын,яғни oтбaсы өмiрiнiң сaпaсын aнықтaйтын типoлoгиялaрды көрсeтeйiк.Бұндaй жaғдaйдa типoлoгиялaрдың нeгiзiнe кeлeсi қaсиeттeр жaтaды.

Eлбaсы Н.Ә.Нaзaрбaeв ұсынғaн «Жaңa әлeмдeгi Жaңa Қaзaқстaн» aтты хaлыққa жoлдayының oн тoғызыншы бaғытындa:«Жeкe тұлғaдa пaрaсaтты экoнoмикa нeгiздeрiн қaлыптaстырy[1].Oндaй экoнoмикaны құрy үшiн eң aлдымeн өзiмiздiң «aдaми қaзынaмызды» мoлaйтyымызды кeрeк eкeнi aнық» дeлiнгeн. Oсы жoлдay экoнoмикa тaлaбынa шыныққaн, өмiр қиындықтaрынa мoйымaйтын oтбaсы кeрeк eкeнiнің дәлеліндей. Қaзiргi қoғaмның жaңa тaлaптaры мeн жұмыссыздықтың eтeк aлyынaн oтбaсындa қaқтығыстaр, түсiнбeyшiлiктeр дeңгeйi күрдeлeнiп, күндeлiктi әлeyмeттiк құбылыстa iшiмдiк пeн жeткiншeк жaстaн бaстaп нaшaқoрлыққa үйiр бoлy, eртe жүктiлiк, oйсыз жыныстық қaтынaстaрғa бaрy сaлдaрынaн aжырaсyлaр мeн бүтiн eмeс oтбaсылaр қaлыптaсyдa. Бұл жeкe тұлғaның өзiн, oтбaсын әлeyмeттiк oртaдaн шeттeтy мәсeлeлeрiн тyындaтaды. Oтбaсындaғы мәсeлeлeр, жaғымсыз жaғдaйлaр мeн дaғдaрыстaр бүгiнгi психoлoгия сaлaсындa көкeйтeстi бoлып oтыр. Психoлoгиялық бiлiм мeн мәдeниeттiң төмeндiгiнeн көптeгeн oтбaсы әлсiздiк тaнытып, жaғдaйғa қaрaй жayaпкeршiлiк aлyғa күш жiгeрi жeтпeй жaтыр. Кeз-кeлгeн oтбaсының өмiр жaғдaйы мaтeриaлдық жәнe рyхaни құрылымдaрмeн, тiптi құндылықтaрмeн сипaттaлaды.Oның тaбиғи-биoлoгиялық жәнe шaрyaшылық тұтынy қaтынaстaры мaтeриaлдық жaғын бiлдiрсe, aл, рyхaнилықты құқықтық, aдaмгeршiлiк жәнe психoлoгиялық қaтынaстaр құрaйды. Кeз-кeлгeн oтбaсы қaншa жeрдeн тұйықтaлғaн, жaбық жәнe кeйбiр өмiр сүрy жaғдaйлaры жeкe, тiптi жaсырын сипaттa бoлғaнымeн oл қoғaмсыз өмiр сүрe aлмaйды. Бeлгiлi oтбaсы психoлoгы Г.Нaвaйтистiң көзқaрaсы бoйыншa, oтбaсының психoлoгиялық aнықтaмaсы oның зeрттey мaқсaттaрынa жәнe психoлoгтың oтбaсымeн өзaрa қaтынaс мaқсaттaрынa сәйкeс кeлyi кeрeк.Oның oйыншa,мaмaндaр жaғынaн кәсiби психoлoгиялық көмeк aлaтын oтбaсыны «кiшi тoп» дeп aлy кeрeк[2 ]. Oтбaсы–бұл өзiнiң мүшeлeрiнiң қaжeттiлiктeрiн қaнaғaттaндырaтын тoп. Қaжeттiлiктeр нaқты aдaмдaрдың жaғымды өзaрa әрeкeттeсyiндe сәттi қaнaғaттaндырылaды. Oтбaсының өзaрa әрeкeттeсyiнiң бaсты eрeкшeлiгi–әр түрлi қaжeттiлiктeрдiң қaнaғaттaндырылyын бiрiктiрy. Oсығaн бaйлaнысты қaнaғaттaнyдың oтбaсынa тигiзeтiн мaңыздылығы төмeндeгiдeй:  Oтбaсынa қaтысты қaжeттiлiктeрдi қaнaғaттaндырy үшiн oтбaсылық рөлдeр құрылымы пaйдa бoлaды.

1.Oтбaсылық фyнкциялaрды oрындay сaпaсынa қaрaй: .Фyнкциялaрды қaлыпты oрындaйтын .Дисфyнкциoнaлды 2.Психoлoгиялық кoмфoрттылық күйiнe бaйлaнысты:  Сәттi  Сәтсiз 3 Oтбaсылық мәсeлeлeрдi нәтижeлi шeшy қaбiлeтiнe бaйлaнысты:  Жeтiлгeн  Прoблeмaлы 4 Eрлi-зaйыптылaрдың нeкeмeн қaнaғaттaндырылyлaрынa бaйлaнысты:  Eкeyi дe нeкeгe қaнaғaттaнғaн  Бiрeyi ғaнa нeкeгe қaнaғaттaнғaн  Eкeyi дe нeкeгe қaнaғaттaнбaғaн Eндi oсы aтaлғaн oтбaсы түрлeрiнe сипaттaмa бeрeйiк. Эндoгaмиялық нeкeлeр әлeyмeттiк гoмoгeндiлiк принципiнe сәйкeс кeлeдi. Күндeлiктi сaнaдa жәнe ғылыми кoнцeпциядa әлeyмeттiк гoмoгeндiлiк (жiгiт пeн қыздың әлeyмeттiк-экoнoмикaлық стaтyсының жaқындығы, ұқсaстығы) нeкeнiң сәттiлiгi мeн тұрaқтылық фaктoры рeтiндe шығaды. Гoмoгeндiлiк oдaқтaрдa бiр-бiрiн түсiнyгe, сaлт-дәстүр мeн ритyaлды мiнeз-құлықты ұстaнyғa, oтбaсылық өмiрдi дұрыс құрyғa oңaй жeтeдi. Eрлi-зaйыптылaрдың жaс eрeкшeлiктeрi 10 жaс бoлсa, oндa көбiндe бұндaй oтбaсылaры құлдырaйды. Яғни күндeлiктi әдeттeр, көзқaрaстaр, бeлсeндiлiк дeңгeйi мeн мiнeз-құлық aйырмaшылықтaрынaн oтбaсы құлaйды.Жaсы жaғынaн үлкeн жұбaйы «әкe» нeмeсe «aнa» рөлiн oрындaйды.Eртe нeмeсe кeш бұндaй рөл сeрiктeстeрдiң бiрeyiн жaлықтырyғa әкeлeдi[ 5 ]. Aдaм тaрихындa экзoгaмия дa кeң көлeмдe кeздeсeдi. Бұндaй нeкeдe aдaм өз жұбын oртaқтыққa бaйлaнысты тaңдaмaйды. Жeкe тұлғa үшiн экзoгaмияның жaғымды жaғы– өмiрлiк сeрiктeстiктi өз eркiмeн тaңдay мүмкiндiгiнiң кeңдiгi. Экзoгaмды нeкe қoғaм мүшeлeрiнiң бiрiгyiнe жaғдaй жaсaйды жәнe әр түрлi әлeyмeттiк тoптaр aрaсындaғы шeкaрaны бaрыншa кeң жәнe мықты eтeдi. Бiрaқ бұндaй жaғдaйдa өмiрдiң бaсқa aймaғын қaбылдayдa қиындықтaр пaйдa бoлyы мүмкiн. Бaсқa oртaғa кiргeн aдaм жaңa нoрмaлaрды, құндылықтaрды, eрeжeлeрдi қaмтy, мiнeз-құлық ритyaлдaрын қaмтy жaғдaйлaрынa қaтысa aлмaйды. «Кoнтaкт гипoтeзaсынa» сәйкeс, әр түрлi тoптaр aрaсындaғы тiкeлeй бaйлaныстaр бaғaлay жәнe тaлқылay стeрeoтиптeрiн төмeндeтeдi, бiр-бiрiн түсiнy мeн сeнiм климaтын жoғaрылaтaды. Қaрымқaтынaстaғы ширығyшылық, бiр-бiрi жaйлы aқпaрaттың aздығы, тeрiс бaғдaрлaр aгрeссивтiлiк пeн өшпeндiлiктi күшeйтeдi. Экзoгaмды нeкe мәдeниaрaлық шыдaмдылық нeгiзiндe құрылyы тиiс. Бұғaн кeрi әсeр дe дәлeлдeнгeн: «aшық қoғaм» өзiнiң сыртқы мигрaциясының дaмyымeн шыдaмды бoлып кeлeдi.

Нeкeлeсy мeн oтбaсы типoлoгиясының критeрийi рeтiндe нeкeлeсy жұптaрының сaны қызмeт eтeдi. Бұндaй жaғдaйдa, мoнoгaмия дeгeнiмiз–бiр eркeк пeн бiр әйeл aрaсындaғы шaрттaлғaн нeкe, aл пoлигaмия – бұл бiрнeшe жұптaрмeн шaрттaлғaн нeкe. Пoлигaмия 2 нұсқaғa бөлiнeдi: пoлигиния–бiр eркeктiң eкi нeмeсe oдaн дa көп әйeлдeрмeн нeкeлeсyi жәнe пoлиaндрия– көптeгeн eркeктeрдiң тeк бiр ғaнa әйeлмeн нeкeлeсyi[6]. Пoлигaмияның пaйдa бoлyын сoциoлoгия пoзициясы жaғы түсiндiрeдi,яғни oлaр нeкeдeгi эвoлюциoнды-гeнeтикaлық нeкeнi жoғaры примaттaрдың мiнeз-құлықтaрымeн сәйкeс кeлyiн қaрaстырaды.Әйeл мeн eркeктiң сeксyaлды мiнeзқұлық стрaтeгиялaрының тya пaйдa бoлy aйырмaшылықтaрын көрсeтe oтырып, пoлигaмия нeгiзiнeн eркeктeргe тән дeгeн тeндeнцияны ұстaнaды. Пoлигaмия әйeлдeр aрaсындa дa, eрлeр aрaсындa дa қызғaншaқтық пeн бaқтaлaсyшылықты тyдырaды. Сoндықтaн oның мықтылығы eрлeрдiң aвтoнoмиялық пoтeнциaлынa бaйлaнысты бoлaды. Мoнoгaмия көптeгeн бeлгiлi қoғaмдaрдa нeкeнiң әлeyмeттiк-прoгрeссивтi фoрмaсы бoлып тaбылaды жәнe мaңызды эвoлюциoнды пoтeнциaлғa иe.Бұл нeкeнiң дaмyы сeксyaлды бoстaндықты тeжeyдiң жинaлyынaн пaйдa бoлды. Сoнымeн қaтaр индивидтiң жыныстық қaтынaсқa түсeтiн aдaмдaр сaнының aздығынaн дa бoлaды.Өзiнiң пaйдa бoлyымeн мoнoгaмия экoнoмикaлық сeбeптeргe мiндeттi. Қoғaм әйeл мeн eркeктi әр түрлi бaғaлaйды жәнe бұл бaғaлay экoнoмикaлық стaтyс нeгiзiндe шығaды. Клaссикaлық мoнoгaмия бүкiл өмiрлiк бiр нeкe. Нeкeгe бүкiл өмiр бoйы жeкe жұп бiр-aқ рeт тұрaды. Сoның нәтижeсiндe oлaрдың aрaсындa нeкeлiк бiрлiктiң мықтылық сeзiмi пaйдa бoлaды. Дәстүрлi мoнoгaмияғa бaсты тaлaп – нeкeлiктiң, сeксyaлдылық пeн прoкрeaцияның бiрлiгi.Экoнoмикaлық eмeс мoтивтeрдiң бoлyындaғы нeкe шaрты мoнoгaмияны күшeйтeдi. Мaмaндaр aжырaсyды eкi жaғдaйдa бaғaлaйды. Бiр жaғынaн, aжырaсy oтбaсыны дeзинтeгрaцияғa әкeлeдi, яғни өмiрдeгi eң жaмaн құбылыс, aпaттaр рискiнiң фaктoры,өзiн-өзi өлтiрy жәнe aлкoгoлизaция. Aжырaсy сaлдaрынaн тoлық eмeс oтбaсылaрдың сaны өсeдi, мiнeз-құлықтaрының ayытқyшылығы бaр бaлaлaр мeн жaсөспiрiмдeр сaны дa өсeдi. Жaлғыздық көптeгeн aдaмдaр үшiн күрдeлi әлeyмeттiк-психoлoгиялық мәсeлe бoлa бaстaйды. Aжырaсy–бұл жұбaйлaр үшiн дe, oлaрдың бaлaлaры үшiн дe стрeстiк жaғдaй бoлып тaбылaды. Eкiншi жaғынaн, aжырaсyды қaзiргi зaмaнның oтбaсылық жүйeсiнiң кoмпoнeнтi рeтiндe қaбылдay кeрeк. Oның жaқсы жaғы–eкi aдaмның қaтынaсын бұзaтын тeндeнциялaрды тoқтaтyдa. Зeрттey нәтижeлeрiндeгi oтбaсындaғы жиi бoлaтын тeрeң қaқтығыстaр бaлaның дaмyынa тeрiс әсeрiн тигiзeтiнiн көрсeтeдi. Дaмып кeлe жaтқaн қaтынaстaрдa сyбъeкт сeрiктeстiң жeкe iстeгeн iстeрiн бaғaлaмaйды,

кeрiсiншe,қaтынaсты бaрлық өзaрa әрeкeттeсy кoнтeкстiнiң тұтaстығы рeтiндe қaбылдaйды. Әлeyмeттiк психoлoгияның бeлгiлi бiлiмгeрi, «Қoғaмдық жaнyaр» кiтaбының aвтoры Э.Aрoнсoн «жұбaйылық көзгe шөп сaлy зaңдылықтaрын» көрсeттi[7].Психoлoгиялық жaқындықтaн сeрiктeстeрдe бiр-бiрiн жoғaры бaғaлay әдeтi қaлыптaсaды.Нәтижeсiндe жaғымды бiрiгy төмeндeйдi, aл нeгaтивтi бaғaлayшылық, кeрiсiншe, жoғaрылaйды. Бөтeн aдaмнaн гөрi жaқын aдaмғa өзiнiң әрeкeттeрiнe жaғымды жayaп бeрy қиынырaқ бoлaды, бiрaқ oндa сeрiктeскe дeгeн жaғымсыз рeaкциялaрды шaқырy мүмкiндiктeрi көп.Бұндaй құбылыс көбiндe кoнфликтiлi oтбaсылaрдa кeздeсeдi. Зeрттeyлeр oтбaсылық өмiрдiң тeк сүйiспeншiлiк, жeкe бaқытпeн шeктeлмeйтiнiн дe көрсeтiп бeрдi. Oның мiнeздeр қaқтығысы мeн тұрмыс қиындығынaн бaстaп, бiр кeздe жaс aдaмдaрды бiрiктiргeн сүйiспeншiлiк сeзiмiнiң эвoлюциясынaн тyындaйтын күрдeлiлiк тәрiздi әр сaлaлы қиындықсыз бoлyы мүмкiн eмeс. Рeсeй сoциoлoгы A.Г.Хaрчeв: «... eрлiзaйыптылық тиiстi дәрeжeдeгi бeрiк oтбaсы бoлyғa жeтy үшiн әдeттe сүйiспeншiлiкпeн бaйлaныстырылып кeлгeн қaсиeттeрмeн ғaнa eмeс, сoнымeн қoсa нeкe жayaпкeршiлiгiнeн тyындaйтын ayыртпaлыққa төзe бiлy қaбiлeтiмeн дe қaрyлaнyы тиiс. Oның үстiнe бұл қaбiлeт ғaсырлaр бoйы қaлыптaсқaн жыныстaрдың өзaрa қaрым-қaтынaс мәдeниeтiнiң әрбiр нaқтылы eрлi-зaйыптылaр жұбындa қaндaй дәрeжeдe жeтiлyiмeн aнықтaлaды»,-дeп дұрыс aйтaды[8]. Eгeр aлбырт сeзiмдi жaс aдaмдaр бiр-бiрiнe сeнбeсe, бiр сәттiк ұрыс-кeрiстe бiр-бiрiн өкпeлeтiп, тiлдeп жaтсa, сoл сияқты eкeyiнiң бiрeyiнe ұшқaлaқтық мiнeз тән бoлып нeмeсe бiрeyiнiң сүйiктi aдaмының aбырoй, нaмысын қoрғayғa бaтылы жeтпeсe, мұндaй жaр тaңдayды сәттi дey eкi тaлaй бoлaды. Eгeр бiрiнбiрi сүйгeн aдaмдaр өздeрiнiң oтбaсындa қaлaй бoлaры, өздeрi бiрлeсe жәнe әрқaйсысының жeкe-жeкe нeмeн шұғылдaнaры,бiр-бiрiнe қaлaй көмeктeсyi, нeшe бaлaлaрының бoлaры,өздeрiнiң жaс oтбaсының мaтeриaлдық нeгiзiн қaлaй құрy кeрeктiгi жөнiнiдe нaқтылы тaлқылaсa,oдaн рoмaнтикaлық сeзiмгe eш нұқсaн кeлмeйдi. Көп aдaмдaр өздeрiнiң aйтқaнынaн қaйтпayын бeдeлгe иe, бoлyдың, eрiк күшi мeн бaтылдықты көрсeтyдiң бeлгiсi дeп oйлaйды. Мұндaй бiрбeткeйлiк әлi, бeкiп, нығaйып бoлмaғaн көптeгeн жaс oтбaсын құртып жiбeрeдi. Жeкe aдaмның нaғыз aдaмгeршiлiгi aйтқaнғa көнe, кeшiрe, тiптi кeйдe жaңсaқтық бaйқaмaғaн бoлa бiлyдeн, өзi бaстaп жұбaйынa қaшaн бoлсын жәнe әр iстe бoлсын көмeк бeрyгe дaяр бoлып, қиындықтaрғa төзiмдi дe бaйсaлды шыдaй бiлyiнeн көрiнeдi. Eрлi-зaйыптылық бaсқa aдaмғa дeгeн тұрaқты бaғыттылықты, oны дәл өзiңдi түсiнгeндeй түсінyдe психoлoгиялық дaярлықты қaжeт eтeдi дe, aл мұның өзi eрi мeн зaйыбының eкeyiнiң дe өз сeзiм, тoлғaныс, тeбiрeнiстeрiн aшып көрсeтyгe дaяр бoлып, өз

жaртысының қaтeлiгi мeн aғaтттықтaрын қoлaйлы сәт пeн aрнaйы көңiл-күйдi дөп бaсып, өнeгeлi көрсeтe бiлy жaғдaйлaрындa қoлғa түсeдi. Бaқытты oтбaсылық өмiрдi әркiм өзiншe түсiнyi мүмкiн.Бiрeyлeр экoнoмикaлық eсeппeн үйлeнyдi мaқсaт eтiп, бaрлық жaғынaн қaмтaмaсыз eтiлгeн, (яғни жeңiл aвтoмoбиль, қымбaт гaрнитyр, ыңғaйлы пәтeрi бaр, қaзiргi мoдaмeн киiнeтiн, инститyттa oқитын) aдaм тaбылсa дeйдi. Бiздiңшe бaқытты oтбaсылық өмiр бұл eң aлдымeн кeлeшeктe бiр бiрiмeн өмiр сүрeтiн eкi aдaмның бaқытты бoлyы, тeк бiр бiрiн ғaнa eмeс, aйнaлaдaғы aдaмдaрды дa сыйлaй бiлy, бaрлық қиншылықтaрды ұрыс кeрiссiз шeшy, oтбaсылық өмiрдe жaс жұбaйлaрдың тeң құқылы бoлyы. Бұл мәсeлeлeр A.И.Крылoвтың eртeгiсiндeгiдeй (Aққy, шaян жәнe шoртaн) сияқты[9].Aққy бұл жaс oтбaсы, шaян eр бaлaның (күйey) aтa aнaсы, шoртaн қыздың (әйeл) aтa-aнaсы,әрқaйсысы өз жaғынa тaртып, өздерiншe тaлaп қoяды. Oсының нәтижeсiндe oтбaсы бұзылaды. Кeйбiр жaстaр нeкe жaсынa жeтпeй aқ үйлeнyгe шeшiм қaбылдaйды.Oлaр aтa aнaлaрының,aғa жoлдaстaрының aқылын тыңдaмaйды, aйтқaндaрынa көнбeйдi. Oн сeгiз жaстa oқy мeн oтбaсы өмiрiн ұштaстырy өтe қиын бұл ұйқысыз ұзaқ түн, жүйкeнiң тoзyы, мaтeриaлдық жaғдaйдың қиыншылығы. Oсы ayырлықтaрдың бaрлығын жaстaр көтeрe aлмaйды, өзaрa қaтынaстaры aсқынaды, кoнфликтiлiк жaғдaй тyaды. Aл мұның бaрлығы oтбaсының бұзылyынa кeлiп сoқтырaды. Нeкeнiң мызғымaс бeрiк бoлyының бaсты сeбeптeрi: бeрiк oтбaсын құрyғa тырысyлaры кeрeк, рyхaни жaқындық, яғни қaсыңдaғы aдaмды сeзe бiлy, қиыншылық жaғдaйдa бiр бiрiнe көмeк көрсeтyi тиiс, көзқaрaстaрының, ниeттeрiнiң, мiнeздeрiнiң үйлeсiмдi бoлyы кeрeк, iзгiлiк, сeнiмдiлiк, әдeптiлiк жoғaры мәдeниeттiлiктiң бeлiгiсi. Қaзiргi қaзaқ oтбaсылaрындa көптeгeн көнe әдeтғұрыптaр oсы күнгe дeйiн сaқтaлып кeлeдi. Oның бiрi – рyлық экзoгaмиялық дәстүрдi сaқтaй oтырып нeкe құрy. Қaзaқ хaлқы жeтi aтaғa тoлмaй қыз aлыспaйды. Қaзaқ aрaсындa oсы күнгe дeйiн экзoгaмиялық тәртiптiң қaтaл сaқтaлyының нeгiзгi сeбeбi, қaзaқ ayылдaрындa бiрбiрiнeн қыз aлысaтын рyлaр ұрпaқтaрының бiргe тұрyы. Әр ұлттың өзiнe тән психoлoгиялық eрeкшeлiктeрi бaр десек, сoның iшiнeн қaзaқ oтбaсылaрының психoлoгиялық eрeкшeлiктeрiн жaлпы aлғaндa oлaрдың eстe сaқтayлaры жaқсы дaмығaн, aқыл-oйы жылдaм, iстi тeз мeңгeрeдi, мaқсaттaрынa жeтe aлaды, жaңaлыққa құмaр, кәсiби әрeкeткe бeлсeндi, тiлдeрдi мeңгeрyгe икeмдi, aр-нaмысты қaтты қoрғaйды, тәyeлсiздiктi ұнaтaды, қoнaқжaй, қaрым-қaтынaсқa тeз түсeдi, сөзгe бeрiк, бaтыл бoлып кeлeдi. Дeмoгрaфтaрдың пiкiрiншe, oтбaсы дaғдaрысы дeгeнiмiз–бiр әлeyмeттiк инститyт, яғни қoғaмның бiр бөлiгi бoлып тaбылaтын eрлi–зaйыптылaрғa әлeyмeттiк фaктoрдың әсeр eтe aлмayы, oлaрдың жayaпкeршiлiк

дeңгeйiн түсiнбeyi. Қaзaқстaнның бүгiнгi тaңдa өзгeрмeлi, дaмy шaрaлaры үстiндeгi әлeyмeттiк жaғдaйындa oтбaсының дaмy прoцeсiн бaқылaп oтырy жәнe жaс ұрпaқты oтбaсылық өмiргe дeгeн жaғымды көзқaрaстaрын тyындaтyды eскeру, жaстaрғa бoлaшaқтaғы oтбaсының нe eкeнiн, oның қaндaй түрлeрi бoлaтындығын, oтбaсының қaндaй әлeyмeттiк қызмeт aтқaрaтынын, сoл қызмeт тaрихи прoцeсстe, қaлыпты жaғдaйлaрдa қaлaй өзгeрiп oтырaтынын жәнe oтбaсы мәсeлeлeрiнiң дaмy бoлaшaғы қaндaй eкeнiн бiлмeй, бoлaшaқ oтбaсы иeлeрiн дaярлayдa тиiмдi ықпaл eтyгe бoлмaйды. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Нaзaрбaeв Н.Ә. «Жaңa әлeмдeгi жaңa Қaзaқстaн» Қaзaқстaн хaлқынa жoлдayы, 2007ж 2. Нaвaйтис Г. Сeмья в психoлoгичeскoй кoнсyльтaции / Г.Нaвaйтис, – М: ВOРOНEЖ; МOДЭК, 1999-224с.

3. Дрyжинин В.Г. Экспeримeнтaльнaя психoлoгия СпБ изд Питeр – С.320. 4. М.С.Мaцкoвский ұсынғaн дәстүрлi жәнe қaзiргi oтбaсының типтeрiн сaлыстырy жeткiлiктi[50]. 5. Сeмья сeгoдня / Пoд рeд. Т.М. Aфaнaсьeвoй. - М.: Знaниe, 1977. –С.95 6. Кaрцeв Л.М. Измeнeниe oбрaзa Я в ситyaциях жизнeнных пeрeмeн: Aвтoрeф. дисс… кaнд. психoл. нayк. – М., 1989.- С.27. 7. Аронсон Э. Общественное животное. Введение в социальную психологию. / изд. 7.; пер. с англ. - М.: Аспект Пресс, 1998. - 517 с. 8. Хaрчeв A.Г., Мaцкoвский М.С. Сoврeмeннaя сeмья и eё прoблeмы М.,1978. 9. А.И.Крылoв «Aққy, шaян жәнe шoртaн»

 Көптілділік заман талабы  ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕТОДИК ПОЛИЯЗЫЧНОГО И БИЛИНГВАЛЬНОГО ОБУЧЕНИЯ В ШКОЛЬНОЙ ПРАКТИКЕ Сейданова Дина Абдижалеловна Ст.преп.филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области кафедры «Управление и качество образования»

В условиях многонационального Казахстана триединство языков является существенным фактором укрепления общественного согласия. Многообразие культур и языков-это национальное достояние Казахстана. В этой связи понимание роли языков в современном мире с особой остротой ставит перед нами вопрос о результативности обучения языкам и повышении уровня полиязычной подготовки учащихся и молодежи Казахстана, которые должны стать полиязычной, поскольку знание языков предполагает формирование нового казахстанского патриотизма и открытие новых возможностей для молодого поколения.Ответственная языковая политика является одним из главных консолидирующих факторов казахской нации. Полиязычие и полиязычное преподавание иностранных языков — абсолютная необходимость, веление времени, поскольку весь мир полиэтичен, полилингвистичен. И в решении главной проблемы современного мира — согласия и взаимопонимания между людьми, преодоления трудностей межэтнического общения, межкультурной коммуникации может способствовать в большей мере и в большей степени именно сохранение и поддержка ситуации полиязычия в каждом государстве и в отношениях между государствами. Согласно Плана действий по внедрению полиязычного образования в школах с национальным

языком обучения на 2013-2015 годы, разработанный отделом внутренней политики Администрации Президента Республики Казахстан 29 мая текущего года был проведен Республиканский практический семинар в г.Алматы, организованный на базе школыгимназии № 153 им. А.Розыбакиева с уйгурским языком обучения. Представитель филиала АО НЦПК «Өрлеу» по Жамбылской области, в лице старшего преподавателя кафедры «Управление и качество образования» Сейдановой Д.А., приняла активное участие в данном мероприятии. Цель семинара изучение и обобщение опыта работы ШГ № 153 г. Алматы с уйгурским языком обучения, успешно реализующих билингвальное и полиязычное образование. В семинаре приняли участие методисты районного,городского и областного отделов образования, директора и учителя школ с национальным языком обучения, представители филиалов АО НЦПК «Өрлеу». Модератор семинара директор школы-гимназии им.А.Розыбакиева, член Ассамблеи народа РК, председатель Ассоциации школ с уйгурским языком обучения Умаров Ш.Н. Со вступительным словом на пленарном заседании выступила главный эксперт Министерства Образования и науки РК Баттал Р.М. Панорамный мастер-класс с использованием билингвального метода обучения в 7 классе на уроке истории Казахстана был проведен учителем истории Ражаповой Г.С.

Результатом за несколько лет внедрения билингвального обучения в данной школе является высокий показатель уровня знаний выпускников, участвовавших в ЕНТ наряду с выпускниками школ с казахским языком обучения, и большая часть которых получила образовательный грант в национальные университеты нашей республики. Участники семинара приняли участие в мастерклассах, круглом столе по проблемам билинвального и полиязычного обучения в национальных школах. Они высоко оценили плодотворную работу, проведенную учителями школы № 153 по данному направлению.

В процессе обсуждения проблем, с которыми сталкиваются учителя и учащиеся, участники круглого стола пришли к общему решению и вышли с предложением принять за основу модель и опыт работы учителей школы-гимназии им.А.Розыбакиева по внедрению билингвального обучения, а также интегрировать предметы; учителям-предметникам совместно с учителями-языковедами разработать терминологический словарь и на базе филиалов АО НЦПК «Өрлеу» организовать краткосрочные курсы по полиязычному обучению.

КӨПТІЛДІЛІК-БІЛІМ БӘСЕКЕСІНЕ АЛҒАШҚЫ ҚАДАМ Исмурзина Гүлнар Базарбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы.

Әр елдің, әр ұлттың өз тілі бар. Тіл-қазына, тілбайлық. Ол қазынасынан айрылған елдің ертеңі бұлыңғыр. Тіл-халықтың тарихы, мәдениеті, салтдәстүрі, ұлттың болмысы мен бет-бейнесі. Олай болса, туған тілімізді бағалай, мәртебесінің артуына үлес қоса отырып, қазақ деген елдің осындай ғажап қазыналы тілі барын өзгелерге мойындатуға тиіспіз. Одан кейін ғана өзге тілді үйренуге ұмтылса, өзге елдің білімін еркін меңгеруге, білім бәсекесіне дайын болса жастарымызға қуануға болады. Шет тілді үйренуді мектеп жасына дейінгі балалардан бастаған қолайлы дейді мамандар. Неғұрлым көп естіп білуге ынталанған балалардың еске сақтау қабілеті соғұрлым жоғары дәрежеде дамиды. Ал ерте жастан балаға көңіл аудармай оның жан-жақты дамуына көмек жасамасақ оның ақыл-ой, қабылдау, есте сақтау қабілеті баяу дамиды. Себебі, баланың дамуы кішкентайынан бастап қалыптасқандықтан, тілді үйрету мәселесін де ерте бастаған тиімді екені айтылуда. Сондай-ақ, ерте кезден оқыту тілдік кемшіліктерді жоюға және болашақта тілді тез игеруге көмектеседі. Бала тез есте сақтау үшін ойындар, тез жатталатын сөздері ұйқас тақпақтар, өлеңдер үйреткен тиімді. Балаға ойын барысында тіл үйрену қызықтырақ екені айтылуда. Десек те, ерте жастан, тіпті,балабақшадан көптілділікке бейімдеу мәселесі мені алаңдатады, оның екінші жағы бар екенін де естен шығармағаны ләзім. Ана тілінде сөйлеу дағдысы әлі қалыптасып үлгермеген балаларға шет тілін, яғни, тілдік орта жоқ бөгде тілді үйретудің қаншалықты нәтижеге қол жеткізері беймәлім. Осы тұста, тіл кемеңгері А.Байтұрсынұлы: «Бала ең алдымен, өз ана тілінде ойлауы, сөйлеуі, білім алуы шарт» деген сөзі ойға оралады. Ана тілін жете меңгеріп, оның нәрін бойға жиып,тілдік қабілетін жетілдіріп,өз ойын еркін

жеткізуге дағдыланбаған балаға бірнеше тілді қатар меңгертем деу қисынсыз. Оларға өз тілдерін үйренбей тұрып, өзге тілдің заңдылықтарын меңгеруге мәжбүрлеудің тиімділігі жоқ. Себебі, орта білім беретін мектептердің өзінде оқушылардың үш тілді бірдей деңгейде меңгеруі ерекше қабілет иесі болмаса, сирек кездесетін жағдай.Тек мұндай нәтижені тілдерді тереңдетіп оқытатын гимназиялар түлектерінен күтуге болады. Үштұғырлы тіл саясаты мәселелерін шешу үшін оқытудың заманауи технологияларын меңгерген, балалардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін білетін, әдістемелік білімді маман қажет. Елімізде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беруде, жалпы білім беретін оқу орындарында, кәсіптік білім мен ЖОО сапалы кадр мәселесі оң шешімін табуы тиіс. Үштұғырлы тіл саясаты бүгінгі өзгермелі, қарқынды дамыған өмірдің қажеттілігінен туындаған. Дамыған елдермен терезесін теңестіруді көздеген еліміздің даму бағдары байқалады. Бүгінгі күні үш тілді меңгеру жан-жақты дамыған, зияткер, бәсекеге қабілетті ел болашағы болар азаматтардың міндеті. Қазақстандай даму жолындағы өз бағдары мен бағыты айқын іргелі елдің білікті де білімді әр азаматы ғаламдық ақпараттар мен инновациялық дамудың қарқынына ере алу үшін өзге тілдерді білу қажеттілігі айқын көрініс табуда. Өз ана тілін біле тұрып, өзге тілді білуге ұмтылубәсекеге қабілеттілікке ұмтылудың ең алғашқы сатысы болып саналады. Өйткені қазіргі уақытта бірнеше тілді меңгерген азаматтардың қай ортада жұмыс істесе де жолы ашық. Мемлекеттік тіл мемлекет өмірінің барлық саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін, орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі,ал ағылшын тілі әлемдік экономикаға,әлемдік қауымдастыққа

кірігуімізге қызмет етуде.Өкінішке орай, біздің мемлекетімізде өз ана тіліміздің кемеңгері Ғабит Мүсіреповтің тілімен айтқанда «мәңгілігіміздің мәңгілік мәселесі» өз мәнінде деп айта алмаймыз. Елбасы өз Жолдауында: «Қазақ тілі–біздің рухани негізіміз... Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз... Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады...» дегені көпке белгілі. Мемлекеттік тілге деген көзқарас өзгермей, ештеңе де өзгермейді. Олай болса, жеткіншектерімізді «Жеті жұрттың тілін біліп, жеті түрлі ғылым білуге» мүмкіндіктер жасай отырып, ең алдымен ана тілін білуге, өз ұлтының ұлттық құндылықтарын бойға сіңіруге, бойларына ұлттық сезім қалыптастыруға күш жұмсалуы керек. Қазіргі қоғамдағы естіліп жатқан сорақылықтар, мәңгүрттіктер, бәрі-бәрі ана тілін білмегендерден, ұлттық құндылықтардан айырылғандардан кездеседі. Білім негізін беретін мектептердің де басты мақсаты алдымен балаға ұлттық тәлімді тәрбие беру. Әл-Фараби сөзімен айтқанда «...ең алдымен білім емес тәрбие берілу керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы».Дұрыс тәрбие бере білу дегеніміз халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сарапталған тәжірибесін бала бойына дарыта білу, сіңіре білу. Тәрбие басы-тіл (М.Қашқари). Ұлттық тәрбие негізгін төмендегі бағыттарда атауға болады: 1.Дені сау, салауатты ұрпақ тәрбиелеу; 2.Тілін жетік білетін,рухани бай, білімді ұрпақ тәрбиелеу;

3.Ұлттық болмысы қалыптасқан,жігерлі ұрпақ тәрбиелеу; 4.Бүгінгі өмірге лайық,бейім,құзырлы ұрпақ тәрбиелеу. 5.Еңбекқор, жаңашыл, іскер ұрпақ тәрбиелеу; 6.Мәдениетті, шығармашыл ұрпақ тәрбиелеу; 7.Намысты, ұятты ұрпақ тәрбиелеу. Елбасының сөзімен жеткізгенде «қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» – дегенді.Сондықтан да қандай мектеп болмасын, ең алдымен шәкірттерінің мемлекеттік тілде еркін сөйлеуі, яғни, ана тілін, мемлекеттік тілін жетік меңгеруі міндеттелуі тиіс. Ал одан кейін басқа екінші, үшінші тілдерді білу, меңгеру мәселесі ол жастың болашақ мамандығына, кәсібіне, таңдаған бағытына қарай анықталады деп ойлаймыз. Ұлттық тәрбие негізі қаланған, өз тілін еркін меңгерген, алдымен өз тілінде ойлайтын ұрпақ өз елі үшін, өз елінің өркендеуі үшін, өз тілі мен дінінің, ділінің сақталуы үшін қызмет етеді. Әрине, ағылшын тілі–XXI ғасырдың тілі. Бұл– қазақты дүниеге танытатын, әлемдік деңгейге шығаратын тіл.Ал, әлемдік тіл ретінде бейресми түрде орныққан ағылшын тілін (көптілділік) меңгеру ұлттың бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түседі. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Елбасы Жолдаулары 2.Қазақстан Республикасы «Тіл туралы» Заңы, 1997ж., 11 шілде. 3.Интернет материалдары.

 Инклюзивтік білім беру  ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАР АУТИЗМ СИНДРОМЫ БАР БАЛАЛАРДЫ ИНКЛЮЗИВТІ ОРТАҒА КІРІКТІРУІНІҢ ПСИХО-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ Шилденова Тажикен Калымовна «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерінің біліктіліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының коррекциялық-педагогика саласының аға-оқытушысы

Жалпы білім беру жүйесіне аутизм балаларды инлюзивті білім беру үрдісіне кіріктіру мәселесі балалардың эмоциялық және психологиялық дамуына ықпал етеді және іске асады. Аутизм балаларды қолдау мен сүйемелдеу деңгейі диагностикалық белгілерінің және дамуындағы түрлі бұзылулардың ауырлығының негізінде кезектесу қажет. Аутизм балалардың сөйлеу тілі коммуникативтілігі, бірігіп жұмыс істеу қабілеті, сенсорлық қабылдау бұзылуларымен сипатталады. Бұндай баларды инклюзивті оқытуда алдымен бұзылымдарды негізін түсіну, педагогикалық әдістемелерді таңдау болып табылады.

Аутизм балаларды басқа бұзылымдары бар балалармен салыстырғанда, аутизм балалардың көпшілігі жалпы білім беру бағдарламасымен оқи алады. Қалыпты интеллект, жақсы есте сақтау қабілеті, көріп қабылдау қабілеті аутизм балаға академиялық бағдарламаны жақсы қабылдауға мүмкіндік береді. Аутист бала математикадан үздік оқи алады, кейде өз қатарындағы балардан да үздік оқиды.Кейбіреулері, ұсақ мотторикасында проблемасы жоқ жағдайда,сурет салуда үздік. Аутизм синдромы бар балалардың көпшілігі оқуды тез меңгереді, бірақ оқығанын түсінбейді.Ерекше аймақтық қызығушылықтары болады: тарих,

астрономия ғылымдарының эксперті т.б. Бір жағынан, аутистік белгілері және қабылдау проблемалары мектепте оқығанда үлкен кедергілер туғызады. Құрдастарымен қарым-қатынасқа кірігу қиындықтары сыныптастары және мұғалімдер жағынан әлеуметтік шектеудің себебі болады. Тәртібінің бұзылуы, сыныпта айқайлау, орындықта қозғалу, агрессия, аутоагрессия бұзылымдары мұғалімге сабақ жүргізуге кедергі болады. Сонымен қатар, аутизм синдромы бар балаларға сөйлеу тілінің көптеген бұзылымдары, сөйлеу тілін дұрыс қолдана алмау, сөздік қорының шектелуі, грамматикалық бұзылымдар, сөйлеу тілінің мәнерлігінің бұзылуы тән. Осы бұзылулардың себебі күйзеліске, агрессияға, ышқынып айқайлауына әкеледі. Инклюзивті білім беру ортасы–бұл аутист баланың сенсорлық қабілетіне қолдау таба алмайды.Сыныпта балалардың көптігі және кішкентай кеңістік аутист баланың өзіне қол тигізуді болдыртпауда агрессиялық реакциясы күшейді. Оқыс жерден аутист балаға кішкене ғана, қол тиіп кетсе, ол ұрынады деп қабылдайды және агрессия реакцияларын туғызады. Көпшілік аутист балалар шуға, қатты дыбыстарға сезімтал. Үзілісте немесе сыныпта балалардың айқай шуы аутист баланың кері айқайлауына әкеледі. Мұғалімнің қатты дауысы немес оқушының жылауы кері эмоциялық реакция туғызып аутист бала жылайды немесе айқайлайды, заттарды лақтырып итере бастайды. Аутист балалардың арасында түрлі жапсыру тапсырмаларын орындаған кезде клейге, бояуларға жиіркенетін балаларда болады. Ол жапсыру тапсырмаларын орындаудан бас тартады. Сенсорлық проблемалар ұсақ моторика қимылдарының дамымаушылығымен және қимылқолзғалыс қиындықтарымен негізделеді. Инклюзивті ортада аутист бала оқу, жазу, есептеу қабілет алады. Бірақ та, инклюзивті білім берудің мақсаты жалпы білім беру бағдарламасымен білім алу емес.Бұндай тәсіл жеке оқытуда да қолжетімді. Инклюзивті орта аутист балаға жалпы білім беру бағдарламасына сәйкес білім алумен қатар оқытуда кездесетін қиындықтар мен проблемаларды жеңуді қарастырады. Аутист баланың қандай да болса қабілетінің төмендігі немесе мүлдем жоқ көрсеткіші, инклюзивті ортаға лайықты еместігін көрсетпейді. Аутист балаларға инклюзивті білім беруде бірнеше түрлі әдістемелік тәсілдер қолданылады. Бір әрекеттен екінші әрекетке көшу аутист балалардың көпшілігінде проблемалық жағдай болады және агрессия немесе тәртібінің ауытқушылығын тудырады. Визуалдық сабақ кестесін қолдану манипулятивті айырушылық стимулдарының міндетімен негізделеді. Бұл істе вербалдық нұсқаулар визуалдыққа алмастырылады. Осылайша нақты түрін иеленеді. Оқыту тәсілі келесідей жүреді:

-сабақтын алдында балаға визуалдық сабақ кестесін көрсетеді, қандай тапсырмаларды орындауын түсіндіреді; -сонан кейін, балаға карточкада берілген бірінші тапсырманың материалдары беріледі; -бірінші тапсырманы орындап болған кезде, мұғалім тапсырманың карточкаларын жинауға көмектесіп, келесі карточканы ұсынады; -бұдан кейін, мұғалім келесі тапсырманың материалдарын ұсынады.Осылайша әрі қарай жалғастырылады. Сабақта визуалдық сабақ кестесін қолдану оқу әрекетін құрастыруға көмектеседі. Бұл аутист балаға, болып жатқан жағдайларды дұрыс түсінуге, берілген тапсырмаларды тұрақты негізінде орындауға және бір іс әрекеттен екінші іс-әрекетке көшкенде серіктестендіру тәсілдері көмектеседі. Прайминг–оқыту стратегияларының бірі,ол баланы инклюзивті ортада күрделі проблемалық жағдайларға дайындау.Прайминг ол алдын-ала қажетті қабілеттерге үйрету.Мысалы, тәрбиеші ертегі оқығанда бала топтық сабақта қиындықтарға кездессе, бала белсенді болу үшін және сюжетті ойынға қатысу үшін немесе топпен бірге әрекеттену үшін бұл ертегіні күнде жеке сабақта оқуға болады. Қазіргі кезде балалар аутизмі бар балалар психологиясы коррекциялық-педагогика саласында жүрген мамандардың ең өзекті мәселелерінің бірі болып саналуда. Соңгы алынған мәліметтер бойынша аутизім дертіндегі балалар және әлеуметтік тұрғыда дамуында кемшіліктері бар балалар тобы көптеп кездесуде.Бугінгі күні осы бала аутизіміндегі балалар саны жыл сайын өсіп отыр. Аутизм бар балалардың өсу үрдісін оларға ерте жастан дер кезінде түзету көмегін көрсетуіміз тиic. Инклюзивті оқыту-соның ішінде аутизмі бар балаларды оқыту, олардың осы оқыту барысында өздерінің мүмкіншіліктерін әлеуметтік тұрғыда пайдалана білуі басты мақсат болып саналады. Аутизмі бар балаларды инклюзивті оқытып тәрбиелеу олардың болашақтағы қоғамда алатын орнын аныктайтын бағыт. Аутизмі бар балаларды орта мектеп бағдарламасына қамту,олардың басқа мектеп оқушыларымен тең көлемде білім алуына себебін тигізеді. Ал үй жағдайында оқыту олар үшін қай жағынан да тиімсіз. Әлеуметтік оқшаулану, ортамен кең көлемде байланыс болмауы олардың аутистік дамуын одан әрі күрделендіре түседі. Инклюзивті оқыту бағытында аутизмі бар балаларды сынып топтарына ерекше мән бере отыра орналастыру басты мәселе. Себебі аутизмі бар балалар мен басқа дені сау балалардың коммуникативтік қарым-қатынастары осы сыныптық ортада дамиды. Тәжірибеге сүйене отырып аутизмі бар балаларды инклюзивтік оқытуда, бұл балаларға мектеп бағдарламасының жекеленген түрін таңдап ала отыра әрбір бала даму бағытына сәйкес тапсырмаларды

дайындауға болады. Аутизмі бар балалар, бұл бағдарламаларды меңгеріп алуға да, тіпті олардың ішінде ерекше меңгеретіндері де кездесуі мүмкін. Біздің педагогикамызда бұл бағыттағы оқытудан жиналған көптеген тәжірибелері бар екені белгілі. Ал инклюзивтік оқытуда белгілі бір бағыттарды, бағдарламаларды басшылыққа ала отыра аутизмі бар балаларды қалыпты ортаға тартып, жалпы білім беру ортада окытып, тәрбиелеу бала дамуына тігізер пайдасы көп. Инклюзивтік оқытуда аутизмі бар балаларға беретін оңтайлы жақтары мыналар: 1.Бала өз мүмкіндіктерін байқай бастауға және баска дені сау баланың бағытында дамуына бейімделеді. 2.Басқа балалармен және қоршаған ортамен қарымқатынасқа түсу сенімділігі қалыптасады. 3.Баланың өзін өзі түсінуі және өзгелердің өзі туралы түсінігін қабылдауы қалыптасады. Осы бағыттар бойынша инклюзивті оқыған аутизмі бар балалар одан әрі дамып, оқу үрдісін әрі қарай жалғастыра алады. Бүгінгі таңда осындай балаларға көмек көрсетіп, оларды түзету жұмыстарын одан әрі сапалы түрде дамыту әлі де болса жетіспей жатыр. Бұл балалар облыстық, қалалык психологиялык дәрігерлік педагогикалык ұйымдар арқылы тіркеуге алынып, облыстық балалар денсаулығын қалпына келтіру орталығында жылына екі рет көмек көрсетіледі. Арнаулы аутизім бар балалар үшін бағдарламаларды жасақтау, оларды түріне байланысты дамыту жұмысы бағдарламалары әлі де болса қолға алынбай жатырған жұмыстар. «Бота» қайырымдылық қоры аутизм балалармен түзету жұмысына әдістемелік құралы басылып, 2011 жылы басшылыққа алына жұмыс жасай бастады. «Бота» қайырымдылық қоры 2011 жылы басып шығарған арнайы бағдарламаны таратты. Бала аутизім бар балалар әлі де түбегейлі зерттей отыра әрі-қарай тереңірек жұмыс жасалатын мәселе. Бұл тақырыпты әлі де ашық түрде қалдыруға болады. Бұл аутизім бар балалармен қалай, қайтіп қатынасқа түсуге болады. Бұл қатынас арқылы оның ішкі жан әлеміне қандай көмек жасай аламыз? Міне, бүгінгі коррекциялық педагогикада ортаға бейiмдеуге арнайы ерекше тәсіл керек. Коррекциялық жұмыстың негізгі мақсаты- бұл балалардың эмоциясын қалпына келтіре отыра, қарым-қатынасқа түсіру. Ортамен байланыс орната отыра, мінез-құлық ерекшеліктерін реттеу. Бұл балалар үшін ерекше касиет 3-шi және 4шi кiciнiн сөзімен сөйлеуі. Соңғы кездегі деректерге қарасақ бала аутизімінің түрлі психологиялык өзгерістерін көруге болады. Олар әрекеттің әр түрін таңдай алады. Кейбір аутизімі бар балалардың жүрістұрысы яғни қимыл-қозғалысының бұзылуы басты мәселе болады. Яғни, түсініксіз нәрселермен шұғылдана отыра, іс әрекетінде қосымша қимылқозғалыс жасауы көрінеді.

Жеке жұмыс жұргізу уақытында осы аутизімі бар балалардың бірнеше өзгеріске ұшыраған түрлері кездеседі.Бала аутизімі бар балалардың психологиялық-педагогикалық дамуы олардын жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Тәжірибеде 2-3 жас аралығындағы бала аутизімі дамуымен, 5-6 жас арасында айырмашылықтарын байқауға болады. Аутизімді балаларға психологиялықпедагогикалық қолдау дер кезінде көрсетілуi олардың жас ерекшелігіне байланысты даму сатысына өзгерістер әкелуi мүмкін.Балалар аутизімі бар балалардың 2-3 жас аралығындағы көрсетілген жанжақты түзету жумыстары бала дамуына әсерін тигiзедi. Оған өзіміз жүргізген бақылау күнделігіндегі жұмыстарды қарай отыра, көз жеткізуімізге болады. Бала дамуына көп көмекті онын жануясымен бірлесе жүргізгенде ғана жұмыс нәтижелі болады. Жанұя балаға жеке психологиялық көмек көрсетеді, аxуал калыптастырады. Ал одан әрі педагогмаман, психологтар бірлесе отыра бала психикасын жете зерттей отыра көмекті ұйымдастырады. Бала аутизімі бар балаларга төмендегідей жүйелі түрде көмекті қажет етеді. 1.Ата-ана 2.Мамандар тобы 3.Қамтылған ортасы Бала аутизім бар бала меткепте де дәл қарапайым оқушы. Бала ортаға бейімделуi үшін қолайлы тыныш ортаны қамтамасыз етуiмiз тиic. Мінез-құлқының өзгерістері ортамен тікелей байланысты болады. Балаға ең қажеттісі-мейiрiм, сенiм және ортаға бейiмделу, мұғалімге үйренсуi. Баламен тікелей қарым-қатынас ортасы отбасы болуы шарт. Жүргізілген сауалнамалар дерегіне сүйенсек кейбір отбасы баланың жеке қалып, өз ic–әрекетімен айналысуына жағдай жасайды. Бұл әдіс-тиiмciз әдіс түрлері. Ата–ана өз баласының стереотиптерін біле отыра, оған тікелей белсенді түрде жұмыс жасаулары керек. Бiрiгіп жасалынатын тәрбиелік жұмыс түрлері бала стеротиптерінін азаюына асер етуi мүмкін. Атаана өз баласынынң мінез-құлкының неден бұзылатынын осынан бастап, қандай ic-әрекетпен аяқталатынын қадағалауы керек. Ал маман осы атаанамен бірге баланың мінез-құлқының өзгеріс себептерін аныктай отыра, жұмысты жолға қояды. Ата-ана және маман бала жағдайын жан жақты түсініп бірлескен күнде ортақ көзқарас арқылы жүйелі жұмыс жоспары жасақтанылады. Бала аутизмі әлі де көптеген маңызды мәселелерді шешуді талап ететін мәселе. Тәжірибедегі бала аутизімі бар баламен жеке жүргізілген күнделікті сүйеніп қорытындылауды ұйғардым. Ата-анамен бірлесе жүргізген бақылау күнделігі одан әрі бала даму ерекшеліктерінің өзгерістерін бақылап сол бағытты бағдарлауға мүмкіндік береді.

МҮМКІНШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫ ТҮЗЕТЕ ДАМЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫ Ермекова Жанар Ныгметовна Атырау қалалық №20 «Алтын балық» мүмкіншіліктері шектелген балаларға арналған балабақшасы коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорыны директоры

«Балалар–қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес. Елбасы ретінде мен әрбір сәбидің құқығы қорғалуын талап ететін боламын». Н.Ә.Назарбаев Адамзат жаңа ғасырдың он жылдығын еңсеріп, өмірге күн сайын жаңалықтар енуде. Жаңа технология білім, медицина, экономика салаларын толық өзгертіп, кішкене бүлдіршіндер балабақшада үш тілді меңгеріп жатқан кезде, тағдыр жазуымен ақыл-ойы толық жетіспеген, тіл кемістігі бар, тұтықпа, керең балалар дүниеге келуде. Ерні жырық, таңдайы жоқ болып туылып, кейін операция жасалатын балалар да оқутәрбие жұмысын қажет етеді. Атырау қалалық прокуратурасының ұсынысы негізінде қала аумағында даму мүмкіндіктері шектеулі балалар мен тәрбиеленушілерге қажетті жағдайлар туғызу мақсатында 2010 жылдың 28 сәуірінде қала әкімінің №424 қаулысы негізінде «Атырау қалалық №20 «Алтын балық» мүмкіншіліктері шектелген балаларға арналған балабақшасы коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорыны» болып өзгертілді. Сол кезден бері 3-6 жас аралығында фонетикасы толық дамымаған,тұтықпа,түрлі жағдайларға байланысты сөйлемейтін, дизартрия, моторлы алалия, өмірге ерні жырық,таңдайы жоқ болып келіп,соңынан операция жасалған (ринолалия) қорытындысымен, жалпы тілдері І,ІІ,ІІІ дәрежеде дұрыс дамымаған балалар,психикалық дамуы тежелген қорытындыларымен балалар қабылданып, жұмыс жасалуда. Психикалық және дене ақауы бар сәбидің дүниеге келуі–отбасы мүшелеріне ауыр эмоционалдық қайғыру,ортаға үйренуде күрделі психологиялық ахуал әкеледі.Отбасы мүшелерінің арасында қарымқатынас өзгеріп,басқа балалармен тіл табысу мүмкіндігі қиындайды. Осындай кемістіктердің пайда болу себептері туралы білгіңіз келе ме?Оның себептеріне толығырақ тоқталайын: 1.Ұрықтың құрсақта болған кезіндегі даму процесіне әсер ететін жағдайлар; 4 аптамен 4 ай аралығындағы ұрықтың даму кезеңінде ананың жұқпалы аурулармен ауыруы, жарақат алуы немесе ауыр уыттың денеге жайылуы (токсикоз) тіл кемістігіне әкеп соқтырады. 2.Дүниеге келу кезінде жарақат алуы миға ауаның дұрыс бармауы (асфиксия) кезінде миға қан құйылуы; 1.Жасқа толғанға дейінгі кезеңдегі түрлі аурулар; Әсіресе, менингит,ішек құрылысының бұзылуы, жұқпалы аурулармен жиі ауыруы-тіл дамуына кері әсерін тигізеді. 2.Бас сүйегінің жарақат алуы;

3.Тұқымқуалушылық факторлары; Бұл жағдайда тіл кемістігі жалпы ми жүйесінің бір бөлігінің жарамсыздығын құрап, даму және қозғалыстың жетіспеушілігімен ұштасады. 4.Тәрбиенің,ой мен сезімнің бұзылуына, сөйлеу арқылы дамуға аз көңіл бөлудің әсерінен болатын тұрмыстық жетіспеушілік жағдай; Тіл кемістігінің себептерін талдауда сақталған сезім мүшелерінің жұмыстарын түзету жұмыстарына пайдаланған жөн. Мүмкіндіктері шектелген балаларды ертерек айқындау төмендегідей отбасыларынан анықталады: -Мүмкіншілігі шектелген басқа да мүшелері бар отбасыларында; -Әке–шешесінің екеуі де немесе біреуі ақыл-ойы кем, ұстамалы,шизофрение аурумен ауыратын,есту қабілеті нашар отбасыларында; Осы себептердің әрқайсысының бала тілінің дұрыс дамымауына тікелей байланысты болуы мүмкін. Үш жылдық жұмыс нәтижесінде жинақталған тәжірибемнен жоғарыдағы айтылған бала тілінің жетілмеу себептеріне екі бөлімді қоса аламын: 1.Баланы шектен тыс еркелету; Қазіргі ата-аналар, ата-әжелер баланың бар дегенін жасауға дайын тұрады. Оның өздігінше іс-әрекет жасауына, ойлауына мүмкіндік бермейді.Бала талабын сол бойда орындап, жасағысы келген қимылын ата-ана жасайды. Орынсыз еркелетіп:«Жақсы, қаламасаң, жасамай-ақ қой, балабақшаға барғың келмесе бармай– ақ қой»- деп, бала тарапынан әрекетсіздікке жетелейді. Осыдан баланың өмірге деген қызығушылығы жоғалады,немқұрайлылық пайда болып, ойлау қабілеті баяулайды. 2.Отбасындағы қостілділік. Балаларын ес білгеннен орыс тілін үйретуге бейім ата-ананы, сөйлеу және психикалық мүмкіндіктерінің шектеулілігі ойландырмайды. Отбасында қазақ тілінде сөйлесе де: «пока, хорошо, я хочу т.б» сөздерді білсе болғаны, орыс тобына сұранып шыға келеді. Бұл жерде бала мүмкіншілігіне мән берілмейді,ата-ана тілегі қана ескеріледі. Ойлау, сөйлеу, қабылдау бала зейіні туралы мүлде сөз болмайды. Үш жақты: ата-ана, педагогикалық-психологиялық және медициналық жұмыстардың үздіксіз жүргізілуі ғана түзете дамыту жұмыстарына оң әсерін тигізеді. Әсіресе, осындай балаларға диагноз қойып, алдағы уақытта тәрбиелеу мен оқыту мәселесі туындаған кезегі ата-ананың көңіл-күйін түсіну–өте ауыр. Ата-аналар қалалық психолгиялық медициналық педагогикалық кеңеске (консультация) бұдан әрі ҚПМПК мынадай жағдайда жүгінеді:

-баланың өз қатарластарынан өзгешелігі; өздігінен тамақ іше алмауы, сөйлей алмауы, серуен кезінде басқа балалармен байланыста бола алмауы,үлкендердің талап етуін орындамауы т.б -қойылған диагнозды нақтылау;барып жүрген балабақша мамандары: психолог,медбике т.б тарапынан ұсыныстар; -балабақша таңдау; бала дамуындағы өзгешеліктерді байқай отырып, таңдау жасауы. Дамуында ауытқуы бар балаларды тәрбиелеуші ата-аналар: -психологиялық күйзеліске тап болады, баланы аяп, барлық жағдайды жасайды. Сөйте тұра оның өздігінен әрекет етуіне, өмірге бейімделуіне кесірін тигізеді. -кейбіреуі бала проблемасына мән бермейді, оның мүмкіндіктерін асыра бағалайды,кемшіліктерін байқамауға тырысады. -өз баласының кемшіліктерінен ұялып, көпшілік орындарға апармай өмірлік қажетті қуаныштарды көрсетпейтін ата-аналардың балалары жай дамып, ұялшақ әрі сенімсіз болады. Ата-аналармен жұмыс–қалалық психологиялық медициналық педагогикалық кеңес қорытындысымен балабақшаға келген кезден басталады. 1.Қорытындыда жазылған диагнозбен танысу, атаананың осы диагнозды өзі түсінуін нақтылау; Оқу жылы

Түзете дамыту жұмысын жалғастырушылар

2009-2010

2.Кемістіктің пайда болу себебін айтуға мүмкіндік беру; 3.Осы кезге дейін қандай емдік-педагогикалық шаралар жүргізгенін анықтау; 4.Бала диагнозы туралы толық мағлұмат беру; 5.Осы бағытта балабақшада жүретін жұмыстармен таныстыру. 6.Балабақшада арнайы ата-анамен қатынас дәптер болатынын ескерту. Балабақша дәлізінде, баспалдақ бойында суретті атртикуляциялық жаттығулар жасалу түрімен ілініп, әр топтың жатын бөлмесінің жартысы логопедия кабинеті ретінде пайдаланылып, күндізгі лампасы бар қабырға айнасы, жеке үстел үсті айналары, логопедиялық зондар, шпательдер жиынтығы, спирт, мақта,бала жихазы, кассеталары мен магнитофон, жазуға стол орындықтарымен жабдықталған. Қабылдау бөлмелерінде,логопед, дефектолог бұрыштары, ата-аналарға кеңес ретінде артикуляциялық жаттығулар жиынтығы бар. Ата-аналармен жыл бойғы тығыз жұмыс негізінде әр жылдың сәуір айының аяғындағы тексеріс нәтижесінде тәрбиеленушілер төмендегідей нәтижелерге қол жеткізді: Жалпы білім беретін мектептерге жіберілгендер 15 - 16,6%

№3 арнаулы мектепинтернатқа жіберілгендер

60 - 66,6%

Тіл кемістігі түзетіліп, жалпы балабақшаға жіберілгендер 8 - 8,8%

2010-2011

57 - 54,2%

16 - 15,2%

19 - 8%

15 - 14,1%

2011-2012

65 - 59%

15 - 13,6 %

15 - 13,6%

2012-2013 .

64 - 57,6%

12 - 10,8 %

24 - 21,6%

11 - 9,9%

Педагогикалық-психологиялық жұмыстар барысында балабақшада түзете дамыту жұмыстары үшін жаңа технологиялар қолданылады: Арнайы бағытта үш кабинет жұмыс жасайды: 1. ЛТК (логопедиялық тренажерлар кабинеті) – балабақшаның бірінші қатарында орналасқан. Мұнда екі логопедиялық тренажер «Дэльфа-142» балалардың дыбыстарды дұрыс айтуына, дем шығару, түсті айыру, ақыл-ойының дамуына көмектессе,сурдологиялық тренажер «Соло-01» есту қабілеті төмен балалардың дамуын жетілдіреді. 2.Монтессори кабинеті–дүние жүзінің 200-ге тарта елінде кең тараған Италия педагог–дәрігері Мария Монтессори әдісі Қазақстанда да тарай бастады. Астана қаласынан 3 этапты курсын аяқтап, Монтессори-педагог сертификатын алған мамандар, 2011 жылдың қыркүйегінен Монтессори кабинетінде бес түрлі бағытын арнайы жабдықталған бөлмеде күнделікті түзете дамыту жұмыстарын жүргізеді. Бөлме әдіске сай заманауи жихаз, ойыншықтармен жабдықталған.

6 - 6,6%

3.Сенсорлық бөлме (кей жағдайда психологиялық жеңілдету бөлмесі) баланың көруі, естуі, сезінуіне жеңіл әсер ететін арнайы құралдармен жабдықталған. Тыныш, қараңғы, түрлі-түсті жарықпен демалтатын сазды әуен әсері баланы жеңілдеуге, тынығуға жетелейді. Психолог маман өте қозғалғыш, тынымсыз балдардың көңілін аулап, осы бөлмеде жоспарлы жұмыстарын жүргізеді. Сөйлейтін фотоальбомдар мен түрлі-түсті тасбақалар жалпы тіл кемістігінің І -ІІ деңгейі бар балалар үшін қайталау,есте сақтау қабілеттерін жақсартады. Балалардың дене қозғалысын дамыту бағытындағы жаңашыл материалдар:"Гофр" кілемшесі, "Ізді кілемше",Құрастырмалы радуга, Көпфункциялы лабиринттер пайдаланылады. Арнайы кабинеттер Қалалық білім бөлімі мен Аджип ККО компаниясының демеушілігімен жабдықталған.

Оқу жылы 2009-2010

2010-2011

«Қолымыздан бәрі келеді» балалар фестивалі І орын -Спорт инт. эстаф. ойын ІІІ орын-Айгөлек фест ІІІ орын, Білім жолымен Олимпиада І орын, Қолөнер номин.

Жыл педагогы

І орын, ІІ орын

ІІІ орын, ІІІ орын.

Жыл логопедіІ орын

ЛогопедІІ орын; ТәрбиешіІІ орын ЛогопедІ орын

Логопед І орын

ІІ орын, ІІІ орын

2012-2013 2013-2014

Облыстық пед.оқыту

Үздік әдіскер ІІІ орын.

Жыл тәрбиешісі -ІІІ орын Жыл психологы -ІІІ орын Дене тәрбиесінің Нұсқаушысы -ІІІ орын

2011-2012

Калалық пед.оқыту

«Менің педагогикалық бастамам»І орын

Медициналық тұрғыдан аса ауыр деңгейдегі тіл кемістігі,психикалық дамудың тежелуі, тұтықпа аурулары–жүйке жүйесінің зақымдануынан пайда болады. Сол себептен мұндай балаларды ұзақ және үзіліссіз емдеу жұмыстары педагогикалық түзету жұмыстармен тең жүруі арқылы оңды нәтижеге жетуге болады. Балабақшада 2010 жылдың қыркүйегінен жоғары дәрежелі балалар невропотологі сертифаты бар жүйке

ауруы дәрігері 0.5 ст. жұмыс жасап, балаларға 2-3 айға арналған неврологиялық емдер беріп отырады Ұсынылған емдер арнайы дәптерге жазылып, атаанадан алынып, күнделікті беріліп отырады. Өте қозғалғыш, психикалық тежелуі бар балалар Атырау облыстық балалардың денсаулығын қалпына келтіру орталығына, жеңілдік негізінде Алматы, Астана қалаларында оңалту орталықтарында емделеді, ақылы түрде алыс, жақын шетелдерден тексерулерден өткізіледі.

Оқу жылдары

Атырау ОБДҚК орталығы

Алматы, Ақсай емханасы

Астана РБО орталығы

2010-2011

2011-2012

2012-2013

4-Ресей (Астрахань) 1-Израил

110-24-21,8%

2013-2014 Ақпан айы

4-Ресей (Астрахань)

118-16-13,5%

Көрнекті қоғам қайраткері, педагог, философ Ян Амос Коменский «Ана мектебі немесе жеткіншектерді алғашқы алты жаста қамқорлықпен тәрбиелеу туралы» кітабында: ... «Енді ғана туылған балалардың дене тіршілігінің бар мазмұны-«ішу, жеу, ұйықтау, тамақты қорыту, өсу. Бірақ та олар оның ақыл зердесіне әсер етпейді. Тек өмірінің екінші немесе үшіншщі жылында ғана олар әке, ана, тамақ немесе сусын дегендердің т.б не екенін түсіне бастайды», дей келіп, баланың өмірінің әр жылында не нәрсеге үйренетінін түсіндіреді. Алайда осы ұғымдардың кейбіреуі біз тәрбиелеп жатқан мүмкіншілігі шектеулі балалар үшін қиынға соғары анық. Сондықтан Я.А.Коменскийдің сөзімен айтқанда, «...балалар әрдайым бір нәрсемен айналысады, өйткені олардың бұрқаған жас қаны тыныш күйде өмір сүре алмайды. Бұл өте пайдалы, сондықтан да бұған кедергі

Алыс,жақын Шетелдерде диагностика 1-Грузия

Бала саны мен емдеу % 105-22-20,9% 110-13-11,8%

келтірмеу жағын ойлап қана қоймай, олардың үнемі айналысатын ісі болуы үшін шаралар қолдану қажет.Тек балаларға болып жатқан нәрсенің бәрінің саналы іске асуына көмектесу, олармен ойнай отырып, тіпті осы ойындардың түрлерін (өйткені олар байсалды нәрсемен айналыса алмайды) көрсету керек. Адамды жануардан екі ерекшелік арқылы айыруға болады:сана мен тіл. Сана адамға өзі үшін, ал тіл жақын адамдары үшін керек. Сондықтан да адамның ақылы да, тілі де көбіре дамып, жетілуі үшін екеуіне де бірдей қамқорлық жасау қажет». Баласының қандай кемістігі болса да, жан-тәнімен сүйетін, соның түзетіліп, қоғамның бір мүшесіне айналуын бір сәтте есінен шығармайтын ата-ана үшін қызмет ету – біздің борышымыз. Осындай балаларды түзете дамытуда жаңа технологияларды қолдана отырып, тың жетістіктерге

жетуге, балалармен ата-аналармен бірге қуануға ұжыммен күш салатынымызға сендіремін. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Т.Б.Филичева, Н.А.Чевелева, Г.В.Чиркина «Основы логопедии» 2.Ж.Қ Түймебаев «Әлемдік педагогикалық ой-сана»10 томдық

3.Я.А. Коменский «Ана мектебі» 4.Г.Б.Ибатова, Г.С.Оразаева «Қазақстан Республикасында балаларға білім беру мекемелерінің әр түрлерінде логопедиялық жұмыстың ұйымдастырылуы және мазмұны.

 Ұрпақ тәрбиесі ұлт болашағы  ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ – ТӘРБИЕНІҢ НЕГІЗІ, КЕМЕЛ БОЛАШАҚ БАСТАУЫ Аязбаева Назерке Ғалымжанқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Қазіргі таңда әлемнің әр түкпірінде өткір, ең өзекті жайлардың бірі – ұлттық тәрбие мәселесі. Жеткіншектердің Отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін,дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниеге танымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, жас ұрпақтың санасында туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сондай-ақ ана тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтық салт-дәстүрді аялай, ардақтай білуге тәрбиелеу, ұнамды мінез-құлық нормаларын қалыптастыру – үлкен қажеттілік. Балалық шақтан жасөспірімдерді парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп, олардың дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейде дамытамыз және бойында ұлттық, азаматтық намысы бар, елін, жерін сүйетін ұрпақ өсіргіміз келсе, бүкіл қоғамдық өмірдің өзегін келешек ұрпақ тәрбиесіне, соның ішінде ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеуге бағыттауымыз қажет. Біздің қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлау машығымызды және ұлттық кейпімізді сақтап қалу бәрінен де маңызды. Ұлттық құндылық негізінде жастарға тәрбие беру – кемел болашақ бастауы. Жас ұрпақтың ұлттық дүниетанымын, бір-бірімен қарым-қатынас жасау мәдениетін, сөз мәнерін қалыптастыруда және ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын, ұлттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын толық кемелді, ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеуде ұлттық құндылықтарымыздың алатын орны ерекше.Толық өркениетті ел болу үшін ең алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіру басты мақсат. Сонымен қатар ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі. Дәлірек айтқанда, әрбір жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі екенін іштей терең сезініп, санада сілкініс

жасап, содан кейін барып жалпыадамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін білуі керек.Өз халқына деген, өзінің туған жеріне деген сүйіспеншілігі, өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жатуын балалық шақтан үйрету, әр баланың ұлттық рухта қанаттануының негізі болмақ. Ұлттық рухты бойына сіңіре отырып, халықтың әдетғұрып, салт-санасының байлығын меңгеру барысында патриоттық, Отанға деген сүйіспеншілік сезімдері қалыптасады. Аталған арман-мақсаттарды жүзеге асырып, ұлттық құндылықтар негізінде тұлға тәрбиелеу үшін: -оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; -жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; -ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани-мәдени мұраларды қастерлеу; -жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз. Қоғамдағы адамдар жасаған рухани, материалдық, мәдени құндылықтардың алмасуы оқу-тәрбие процесі арқылы жүзеге асырылады. Интеллектуалдық деңгейі жоғары тұлғаны қалыптастыру үшін, оны оқытып қана қою жеткіліксіз. «Тәрбиелеу үдерісі баланы тәрбиелеуге емес, бала өзін-өзі тәрбиелеуге әкелетін үрдіс болуға тиіс»-деп Л.С.Выготский айтқандай, өзімізді өзіміз бағалай білуге, тәрбиелеуге бет бұру–ұлттық байлығымызды игеру,ұлттық санамызды дамыту.Ұлттық құндылықтарды оқу-тәрбие процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандылық пен отансүйгіштікке баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару.

Отбасы тәрбиесінің ұлттық ерекшеліктері, туыстық қарым-қатынас, жеті ата туралы түсінік, перзенттік парыз бен қарыз, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім, ұлттық адамгершілік, отансүйгіштік, еңбексүйгіштік қасиеттері, ізгілік сынды тағы басқа сапалық белгілер ұлттық тәрбиенің негізгі көрінісі болады. Сонымен қатар ұлттық тәрбиенің көздері фольклор, ауыз әдебиеті, ұлттық әдебиет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ұлағатты қағидалар, шешендік сөздер, өнеге өсиеті бар мақал-мәтелдер, туған топырағымызда дүниеге келген ойшыл ғұламаларымыздың еңбектеріндегі тәрбие қағидалары болып табылады.Осы тұста өз ұлтын қадірлеп-қастерлеген,ұлт қадірін білген азаматтың бірі Ж.Аймауытов: «Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын.Оны үзе алмаймын.Үзу қолымнан келмейді»-дейді.Сырым Датұлы:«Мен ағайынды екеумін: бірі -өзім, екіншісі-халқым»-дейді.Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тәрбиелеуде қолданудың маңызы зор. Жеке тұлғаны ұлттық тәрбие арқылы дамыта отырып, нақты әрекет арқылы оқыту мен тәрбиеде төмендегі құндылықтардың болуы қажет: -белсенді қарым-қатынас: оқушы мен мұғалімнің әрбір мәселеде өз көзқарастарын білдіріп отыруы; -индивидтік:мұғалімнің әр жеке оқушының ерекшелігін дамытуы, қоғам алдындағы жауапкершілігінің болуы; -өзіндік тәртіп: өзіндік бақылау мен бағалауды, шешім қабылдауды үйрену және оны дамыту;

-шыдамдылық:әр түрлі пікірлерді қабылдай алу, бірбірінің пікірлері мен ерекшеліктерін құрметтеу, қабылдау. «Адам мен адамның бір-бірімен араласуы, өзара қарым-қатынасында ғана адамның адамдығы өзі үшін де, өзгелер үшін де ашылады»,-дейді философ М.М.Бахтин.Бірлескен қарым-қатынас негізінде адамдар арасында өзара құрметтеу, мойындау, түсіне білу және сыйластық әрекеттері пайда болып, толеранттық пен мейірімділік көзқарастары қалыптасады. Елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасаған бүгінгі таңда адамзаттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы сақтаған мәдени–рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы, білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету, пайдалану басты міндетіміз болып қала бермек. «Баланы тәрбие қылу–тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қалса өзін, асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару» дегендей, туған елінің ұлттық салт-дәстүріне құрметпен қарау, оның тілі мен дінін сыйлау, рәміздерін ардақтап, жетістіктеріне шаттану–қоғамның әрбір мүшесі өзінің міндеті деп білсе және сонымен қатар балалық шақтан жасөспірімдердің сана-сезіміне, бала бойына ұлттық құндылықты жастайынан сіңіре білсек, еліміздің ертеңі ашық, келешегі жарқын да нұрлы болып, тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін, адалдық жолда құрбан бола білетін жеткіншектер саны көбеймек.

ЭТНОКОНФЕССИОНАЛДЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАР КӨП ҰЛТТЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАСТЫ МӘСЕЛЕ Санбаева Ерке Қалыбайқызы Атырау Энергетика және Құрылыс колледжінің арнаулы пән оқытушысы

Адамдардың топтасып қалыптасқан тарихи қауымдастығы-халық деп аталса, оның бір-бірінен айырма жасайтын ең басты белгісі-этникалық құрамы. Этникалық ерекшеліктеріне қарай да мемлекеттер бір ұлтты және көпұлтты болып бөлінеді.Сондықтан Қазақстан Республикасы өзінің тарихи даму жағдайында көп ұлтты мемлекет ретінде қалыптасты.Ал бұл еліміздің қоғамын объективті түрде этникалық әрекеттілігімен ерекшелендіреді. Осы орайда, этникалық толеранттылық өзге ұлт өкілдерінің сыртқы түрін, ойлау жүйесін, діни ұстанымын, өзіндік ұлттық, мәдени ерекшіліктерін, іс-әрекетін байыпты, түсініктікпен қабылдай алу қабілеті ретінде көріне отырып, адамның тұлғалық қасиеті болып табылады. Қазақстан халқы Ассамблеясының ХVсессиясында мемлекет басшысы, Қазақстан халқы ассамблеясының төрағасы Н.Ә.Назарбаев «Ұлттық

бірлік–біздің стратегиялық таңдауымыз» тақырыбындағы баяндамасында «толеранттылық негіздері» факультативтік курсын әзірлеп, оны мектептер мен ЖОО-да енгізу қажеттігін атап өтті. Бұнда интолеранттылық, этникалық толеранттылық қалыптастырудың қазіргі кездегі маңызы, толеранттылық мәдениетті қалыптастыру жолдары, полимәдени білім берудің мазмұны, этноконфессиялық әлеуметтік қарым-қатынас жүйесін енгізу керектігі айтылды. Жоғарыда атап өтілген, жолдаудың негізгі тұп мақсаты этнопедагогикаға негізделген. Этнопедагогика –халқымызда ертеден жинақталған игі істердің зерделі ұрпақтың болашағына дұрыс жөн сілтеп, нақты бағыт беріп, олардың зиялылар санатына қосылып, әдемі отау тігіп, баянды бақыт құруына септігін тигізетін ежелгі үлгі Этнопедагогика– халықтық тәлім тәрбиені, оның тәжрібиесін

қорытындылап,жүйелейтін теориялық апаттағы ғылыми сомасы. Ол халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыруға өткен іспеттес ғылым. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының мәдени –этникалық білім беру тұжырымдамасында «Әрбір жеке тұлға өз тарихында, мәдениетінде болған оқиғаларды білуі, қалыптасқан рухани құндылықтарға адамдық, ұлт қаһармандарын қастерлейтін біртұтас дүниетаным мен лингвистикалық, тарихи, географиялық, діни, құқықтық, көркемдік-эстетикалық сананың иесі болуы керек». Қоғам өміріндегі күрделі мәселелердің бірі қарымқатынас. Ол тарихи, әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени және идеологиялық саясаттарға байланысты дамитын, жетілетін құбылыс. Белгілі бір халықтың тарихын білу арқылы ғана ұлттық сананы, этностың мыңдаған жылдар тарихында қалыптасқан аңыздар мен ұғымдарды тануға болады. Кеңес дәуірінің құлдырағанынан кейін бүкіл әлемдік демократиялық өзгерістер эпохасы басталды. Бүгінгі таңда ХХІ ғасыр табалдырығын еркін аттаған азат ұрпаққа тәлім-тәрбие мен білім беруді жетілдірудің басым бағыттарын айқындап, ұлттық сананы қалыптастыру көкейкесті мәселелердің бірі болып отырғаны анық.Алайда дүниені жаппай шаршып келе жатқан жаһандану үдерісі бүгінде жастарымызды батыстық менталитетке, ұлтсыздыққа, рухсыздыққа ойыса бастағаны да жасырын емес. Ендеше, оған қарсы тұру үшін не істеуі керек? Одан өз бітім-кескінін сақтаған қазақ қоғамын аман алып қалудың қандай тетіктері бар? Біздің ойымызша, оның ең тиімді үлгісі–ұлттық білім беруге арқа сүйеу. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі–ұлттық сана, ұлттық ұстаным, ұлттық мүдде туралы болып отыр. Өйткені біздің төлтума бітімімізді, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлау машығымызды, қала берді ұлттық кейіпімізді сақтап қалу бәрінен маңызды. Ол бізге мынау аждаһадай төніп келе жатқан жаһандануда біржола жоғалып кетпеуімізге кепіл болуға тиіс. Қалай десек те ендігі жерде өзіндік «менін» сақтауға ұмтылған жұрт ең алдымен ұлттық тарихи жадын, бірегей ұлттық ойлау машығын, өзіндік дүние танымын, ана тілі мен дінін, дінін, дәстүрлі мәдениетін аман алып қалу және оны одан әрі дамыту жолында күреске түсетіні анық. Олай болса осы айтқанымыздың бәрі этномәдени білім беруге тікелей байланысты жүезеге асады.Рухани тәрбиемен нұрланбаған адам өзінің алған біліміне қара басының пайдасына жұмсап, өз мүддесі үшін адамзатқа апат әкелуі мүмкін. Сондықтан, келешек ұрпақты ұлттық, халықтық тұрғыдан білім беріп, тәрбиелеу қажет. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» жолдауында былай деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мәдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп,

содан кейін өзге дүниені иегруге ұмтылғанымыз жөн». Этномәдени білім беру ұлттық сана-сезімі жоғары болашақ маман жастарды тәрбиелеуге негізделген білім беру жүйесінің міндеті қазіргі жастарымыздың білім алып қана қоймай, тәрбиелі, әдепті, ұлтжанды, бір сөзбен айтқанда, интеллектуалды болуын қамтамасыз ету. Этномәдени білім беру–қоғамның рухани, мәдени және адамгершілік қарым-қатынастарындағы ең қымбат қазына дейтін болсақ,жастарымызға ұлтымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін үйрету, оны оқушы ойына ұялату арқылы ізгілікке, адамгершілікке,ұлтжандылыққа,өз салт-дәстүрін құрмет тұтытуға баулу. Бүгінде өзгелермен тереземіз теңесіп, өркениетті елдер қатарынан көрініп келе жатқан біз үшін ұлттық дәстүріміздің терең меңгеріп, ұлттық болысымызды сақтап қалу өте қажет деп білемін. «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» дейді әбу Насыр әл–Фараби өз қағидасында. Өз оқу орнымыздың этномәдени білім беру жұмысының тәжірибиесінен алған мүмкіндіктерді мысалға ала отырып қорытындылайтыным, этномәдени білім беру қоғамдық қажеттілік. Мұхтар Шаханов айтқандай, «әр адамның өз анасынан басқа төрт анасы болу керек, яғни туған тілі, туған жері, салт дәстүрі және тарихы» болуы ұлт болып қалудың бірден бір кепілі,ал «Этномәдениет» пән сол кепілдіктің бастауы. «Этномәдениет» пәнін оқу процесіне енгізіп, сол арқылы ұлттық сана–сезімі оянған, жан-жақты жетілген ұлтжанды азамат тәрбиелеу. Этномәдени білім берудің проблемалары: Әлсіз жақтары: -Материалдық–техникалық қамтамасыздандыруы төмен; -Әдістемелік және оқу құралдарының жоқтығы; -Этномәдени білімнің қоғамдық қажеттілігін түсінуі төмен; -Арнайы мамандардың жоқтығы: Күшті жақтары: -Тұрақты білімнің әлеуметтік бағыты бар; -Жастардың танымдық белсенділігінің артуы; -Ұлттық сананың, болашақ алдындағы жауапкершіліктерін ұғынудың артуы; -Пәннің жаңашылдығы; -Жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың мүмкіндіктері көп. Мүмкіндіктері: -Рухы күшті жеке тұлғаның қалыптасуы; -Жастардың өз қабілеттерін кеңінен ашуы; -Қоғамдық белсенділіктерінің артуы, Күтілетін нәтиже: Тұрақты дамудағы өскелең ұрпақтың жауапкершіліктерінің артуы, ұлттық болмыстың қалыптасуы, ұлттық рухани мәдениеттің өсуі, шығармашылық қабілеттерінің артуы, өз халқына

сүйіспеншіліктерінің артуы, өз пікірлерін ортаға сала білу біліктерінің артуы. Проблемаларды шешу жолдары: -Білім басқармаларының этномәдени білім беруге ықыластарын арттыру; -Этномәдени білім беруді жүйелеу; -Оқытушы мен оқушыларға оқу – әдістемелік құралдар шығару;

-Тек тәжірибелік емес, этномәдени білім беруді барлық оқу орындарында жолға қою, арнайы пән ретінде енгізу. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасы этномәдени білім беру тұжырымдамасы. 2.Н.Ә.Назарбаев « Қазақстан 2030» халыққа жолдауы. 3.Ғұламалар ғибраты және ұлттық тәрбие // ұлт тағлымы. – 2005-№ 4- б. 28-31

 Рухани қазына  МЕКТЕПТІҢ БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕГІ КІТАПХАНАНЫҢ РӨЛІ Маева Гүлсара Жаденқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кітапхана бөлімі басшысы

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің кезекті жолдауында «Қазақстан әлемінің бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарынан лайықты орын алу үшін өзінің мәдениеті мен ғылымын, білімі мен білігін, рухани байлығымен елімізді айдай әлемге паш ете білуі керек» - деген болатын. Кітапхана- дүниеде ештеңе теңестірілмейтін білім бұлағының көзі. Қоғамның өсуі, адамзаттың өсіпөркендеуі кітаппен тығыз байланысты. «Кітап - білім бұлағы» демекші, осынау білімнің тұнық та мөлдір бұлағынан шәкірттерді сусындатып, олардың рухани дүниесін молайтып, тағылымы мол тәрбие ошағына айналып отырған кітапхананың мектепте алар орны орасан зор. Еліміздің азаматтары қазіргі заманға сай білімді, мәдениетті, өнерлі болуы қажет. Ол үшін терең білім, ғылым жаңалықтарын, өткен тарихымызды, өнерімізді білу үшін кітапты көп оқу керек.Жас ұрпақтың санасында туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезім ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сондай-ақ ана тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтың салт-дәстүрін аялай, ардақтай білуге тәрбиелеу кітаптың еншісінде. Мектептің білім беру кеңістігіндегі кітапханаларының атқарар рөлі зор. Қазіргі ақпараттандыру технологиясы дамыған заманда мемлекетіміздің болашағы-жас ұрпаққа заман талабына сай білім беруде оқытудың озық технологияларын меңгеру қажеттілігі туып отыр. Осы бағытта «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты жоспарына сай, ұйымдастыратын кітапханашылардың біліктілігін арттыру курстары ұйымдастырылады. Бұл бағдарлама кітапхана жұмысын автоматтандыруға: электронды каталогты жасақтауға; кітапхана қорларының есебін және оны түгендеуді жүргізуге септігін тигізеді;есеп құжаттарын әзірлеуге; кітап беруді жүзеге асыруға көмектеседі.

Ұйымдастаратын курстардың бағдарламасын әзірлеу мен іске асырудың шынайы себебі кітапханашыларға білім беру жүйесі кітапханаларының қызметін ұйымдастыру және жетілдіру, кітапхана-ақпараттық процестерді автоматтандыру жөніндегі білімдер мен қабілеттерге оқыту қажеттігі болып табылады. Атап айтқанда, курстарда тыңдаушылар «ААКЖ-MARK SQL мектеп кітапханаларына арналған версия» автоматтандырылған кітапхана-ақпарат жүйесін пайдалануды,сонымен бірге мектеп кітапханаларының жұмысын ұйымдастыруды оқып үйренеді. Кітапханашыларға ұйымдастыратын курстардың ерекшеліктерінің бірі курс сабақтарының бағдарламалары мен тақырыбы тыңдаушылар контингентін білім деңгейлеріне, әр типтегі білім беру ұйымдары кітапханаларының өзгешелігі мен көкейтесті проблемаларына қарай ескере отырып, өткізіледі. Кәсіби дамуға қабілеттілік, алынған білімдерді, дағдыларды, қабілеттерді ұдайы толықтыруға, жетілдіруге және қолдауға дайындық, сонымен қатар кітапханашылардың тәжірибе алмасу, өзін-өзі жүзеге асыру және кітапхана ісін насихаттау үшін түрлі жобаларға, конференциялар мен практикалық семинарларға белсене қатысу да, мектептерге барып, өзара тәжірибе алмасуда біліктілікті арттыру нысаны болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық академиялық кітапханасы мен Қазақстан Республикасының Кітапханалар қауымдастығының бастамасы бойынша ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен 2007 жылдан бері жыл сайын «Бір ел–бір кітап» республикалық акциясы өткізіліп келеді. Акцияның міндеті–қазақ әдебиетін насихаттау, оқуға қоғамның қызығушылығын арттыру, Қазақстанның әдеби мұрасын оқып үйренуге зерттеушілік қызығушылықты дамыту, сонымен қатар өскелең ұрпақтың зияткерлік-рухани дамуына жәрдемдесу.

Жылдағы дәстүр бойынша ақпан айында Ұлттық Академиялық кітапханасында «Бір ел–бір кітап» республикалық акцияның аясында елімізде жаппай оқуға кітап таңдалынды.Оған жазушы Сайын Мұратбековтың «Жусан исі» және «Басында Ұшқараның...»атты кітаптары алынды.Енді, міне, биыл бар ел болып осы шығармаларды оқитын боламыз. «Бір ел–бір кітап» республикалық акцияның берері көп. 2012 жылы акция арқасында ұмытыла басталған жазушы О.Бөкейдің шығармаларын оқып, жаңа қырынан танып, білдік. Былтырғы жылы ақын Ф. Оңғарсынованың тамаша жырларымен таныстық. Ал енді биыл ұйымдастыру комитетінің шешімімен қазақ прозасында орны айқын, көркемдік әлемімен баураған жазушы С. Мұратбековты оқитын боламыз. Айта кету керек, биыл сегізінші рет өткізіліп отырған республикалық акцияны ұйымдастыру комитетінің жаңа төрағалығына академик Ғ. Есім тағайындалды. Бүгінде кітапханалардың негізгі міндеті–елімізде, ең алдымен өскелең буын арасында оқуды жандандыру. Қазақстандық қоғамның ізгілендіру және балаларда оқуға деген талғамды сіңіру бағытындағы даму үрдісі кітапханалар қызметіндегі стратегиялық бағытқа айналуы тиіс. Біздің институт жоспарына сай, «Өрлеу БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты бойынша аудан (қала) білім бөлімінің кітапхана қоры әдіскерлері арасында, мектеп кітапханаларының мәртебесін көтеру, білім беру жүйесін ақпараттандыру, кітапханашылардың өзара тәжірибе алмасуын жүзеге асыру, оқырмандарды кітапты сүюге, оны түсіну мен түйсіну, алған әсеріңді өмір қажетіңе жарата білуге, әрбір адамның білігі мен білімін, пайымы мен парасатын айқындайтын алғы шарттардың бірі-кітап екендігін ұғынуға қол жеткізу мақсатында дөңгелек үстел ұйымдастырып, көптеген мәселелерді талқыланып, талданды. Кітаптың әлемдік өркениетке үлесі шексіз. Қазіргі кезде интернет, теледидар, радио, басқа да ақпарат құралдары кітаптарды ығыстырып бара жатқандай әсер қалдырды. Алайда кітапты ешқандай жаңа технология ығыстыра алмайды. Өйткені, адамның жан-дүниесін, армандары мен сезімдері мен психологиясын кітаптай ешнәрсе жеткізбейтіні анық. Сондықтан да кітап әрдайым басты рухани байлығымыз болып қала бермек. Қазіргі кітапханалар–ақпараттық, мәдениағартушылық, ғылыми-зерттеушілік мекеме. Кітапханашы тек қазіргі заман талабына сай технологияны біліп қана қоймай сонымен бірге оны сауатты түрде қолданады. Білім беру жүйесін ақпараттандыру дегеніміз–еліміздің ұлттық білім жүйесінің барлық түрлерінде кәдімгі технологияларда жаңа компьютерлік ақпараттандыру технологиясына алмастыру. Кітапхананы электрондық медиатекаға айландыру. Біздің облыста барлық мектеп интернет жүйесіне қосылған. Ал кітапханаларға келетін болсақ, жаппай барлық кітапхана компьютермен

жабдықталды деп айта алмаймыз, себебі кейбір алыс шалғай аудандар мектептерінде жетіспейді. Жаңа ақпараттық технология Электрондық катологты құруда «АИБС MarkSQL» электрондық бағдарламасына көшуде. Кейбір мектептер бағдарлама бойынша автоматтандырылған. Оқырмандар дәстүрлі каталогтармен қатар электронды, электрондық каталогтармен жұмыс істеуді кеңінен пайдалана алады.Кітапханашылар мен педагогтар алдында тұрған міндет–ХХІ ғасыр азаматтарына алуан түрлі ақпараттар ағымында жөн сілтеп, пайдалыларын өз игіліктеріне жұмсауға үйрету. Қазіргі таңда ақпараттық-кітапханалық жүйеде орын алып отырған инновациялық үдерістер әсері мектеп кітапханасынан да заман талабына сай жаңаша келбет, жаңаша серпін қалыптастыруға ықпал етіп отырғаны белгілі. Сондай-ақ, қазіргі уақытта «қоғамдық ақпараттандыру», «білім беруді ақпараттандыру» деген сөз тіркестері біздің сөздің қорымызда жиі кездеседі. Олай болса ақпараттандыру дегеніміз ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерінің күнделікті тұрмысқа ауқымды енуінің нәтижесі, яғни адам өміріне іс-әрекеттік интеллектуалды түрлерінің жан-жақты әсер етуі мен ролінің жоғарылауына байланысты объективті прогресс. Ол оқыту мазмұны, әдісі мен ұйымдастыру түрлерінің өзгерістерін тездетеді. Бұл үрдістегі негізгі мәселе: білім берудің мазмұны мен мақсатын өзгерту болып отыр. Ақпарат құралдары халықтың, әсіресе, жас ұрпақтың рухани, мәдени құндылықтарынан білім алуына зор ықпал етеді. Осылардың ішінде ұрпақ тәрбиесіне тікелей ықпал жасау мүмкіншілігі басым тұрғаны мерзімді баспасөз. Мерзімді баспасөз жұртшылыққа бағыт-бағдар беруде, тәлім-тәрбиеге қатысты өзекті жайттарды қозғауда негізгі құрал болып табылады. Қоғам өмірін ақпараттандыру және онымен байланысты ақпараттық-коммуникация құралдарын жан-жақты дәріптеу орта кәсіптік білім беру жүйесінің дамуына айтарлықтай ықпал етеді. Оқу-тәрбие үрдісіне қажетті жаңа техникалық құралдарын береді, кәсіби білім беруге және оны меңгертуге қажетті автоматтандырылған ақпараттық жүйені жасауға ынталандырады. Қорыта айтқанда, қазіргі кезде қоғамымыздың дамуына қарай ақпаратты жан-жақты алу аудио, видео, интернет жүйесі арқылы мүмкіндік туғанымен кітапхана арқылы әдеби кітаптарды оқи отырып, алған білім мен сауаттылықтың орны ерекше. «ХХІ ғасыр– білім мен ғылымның ғасыры болады»,-деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтқандай, қоғамымыз, жастарымыз, заман талабына сай жаңа ақпараттық технология мен жұмыс жасауға бет бұрып келеді. Осы жерде кітап пен кітапхана жұмыстарының көбінесе сырт қалатыны белгілі. Жастарымыз кітап пен кітапхананы жаңа заманның ақпараттық технологияларымен айырбастап жібергені айдан анық. Ғылым мен білімнің негізі болып табылатын кітап пен білім ошақтары-бірінен-бірі ажырағысыз рухани

қазыналар. Өйткені оқу-тәрбие үрдісіне кітаптың қосар үлесінің өлшеусіз екендігі ақиқат. Кітап-рухани прогрестің кепілі, ер мен елді, мемлекет пен мемлекетті жақындастырар, түсінкке бастар аса маңызды рухани фактор. Кітап - әлемдегі ұлы күш. Ол сананы нұрға бөлеуші. Кітапқа қызықтыру-білімге қызықтыру.

Мектеп кітапханасы-мектептің жүрегі, бір бөлігі. Жаңа заман компьютер дәуірі болғанымен рухани азық іздеген, көзі ашық, көкірегі ояу әрбір адамның келер шаңырағы-кітапхана. Сондықтан да, кітапхананың мектептің білім беру кеңістігіндегі алатын ролі зор.

ОҚЫРМАНДАРҒА КІТАПХАНАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ Нигматуллина Сания Қабдығалиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кітапхана бөлімінің бас маманы

Оқырмандарға жеке қызмет көрсету–жеке тұлғаның білімдік, ақпараттық, мәдени және демалыс қажеттіктерін қанағаттандыруға бағытталған оған қызмет көрсету. Ол кітапханашының оқырмандардың жеке ақпараттық қажеттіктерін қанағаттандыру қызметін; оқырман мүддесінің құрылымы мен тереңдігін дамытуды; оқырмандардың ақпараттық мәдениеті мен олардың оқырмандық дамуы деңгейін көтеруге жәрдемдесуді; оқырманның кітапхананы пайдалануының барлық кезеңінде кітапханашы мен оқырманның ынтымақтастығын ұйымдастыруды қамтиды. Жеке жұмыста кітапханашының оқырманмен жеке әңгімелесу әдістері қолданылады. Оқырмандарға жеке қызмет көрсету барысында кітапханашы оқырмандардың мүдделерін зерделейді, оған әдебиеттер ұсынады, басылымдармен жұмыс істеу тұрғысында кеңестер береді, кітапхана ұсынатын қызметтер туралы құлағдар етеді. Жеке жұмыстың негізгі нысандары: оқырманның кітапханаға жазылуы кезінде, кітаптар беру мен қабылдау үстінде, кітапхана көрмелері жанында өткізілетін әңгімелер, кеңестер, анықтамалар, жеке хабарламалар. Әңгімелесу оқырмандардың мүдделерін, олардың жас ерекшеліктерін, жеке қасиеттерін ескере отырып, кітапханашы мен оқырманның арасындағы тікелей сөйлесуді жүзеге асыруға септігін тигізеді. Әңгімелесу негізінен оқырманның кітапханаға жазылуы, құжаттар беру мен қабылдау кезінде өткізіледі. Жеке жұмыстың нысаны ретінде әңгімелесу ұсынылатын әдебиет туралы, оқылған кітаптар туралы, кітапхана және ақпарат қорлары туралы әңгімелесу болып бөлінеді. Мектеп кітапханасына жазылу кезіндегі әңгімелесу кітапхана оқырманы болуға тілек білдірген оқушы туралы мәліметтер жинақтауға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер кітапхананың жаңа пайдаланушысымен жұмыстың стратегиясы мен бағыттарын белгілеуда маңызды рөл атқарады. Осы әңгімелесу үстінде оны кітапхананы пайдалану қағидаларымен, мектеп кітапханасының тарихымен, онда қалыптасқан

дәстүрлермен және оның ақпарат мүмкіндіктерімен және ресурстарымен таныстырады, жазылушының оқу мәдениетінен «сыр тартады». Оқырманды жазу кезіндегі әңгімелесу үстінде кітапханашы оқырманды кітапханамен, оның қорымен және анықтама-библиографиялық аппаратымен, кітапхананы пайдалану қағидаларымен және кітапхана ұсынатын қызметтермен таныстырады, оқырмандар мүдделері мен олардың оқығандық деңгейін, оқырманның қандай кітапханаларды пайдаланатынын, үй кітапханасының бар-жоғы анықталады. Кеңес беру–оқырманды кітапханамен, оның қорымен,анықтамалық-библиографиялық аппаратымен таныстыруға бағытталған кітапхана қызметін көрсету нысаны, оқу мәдениетіне тәрбиелеуге,кітапханалық-библиографиялық сауаттылық негіздерін сіңіруге бағытталған. Оқырмандарға кітап сөрелерінің жанында кеңес беру қорға еркін кіруде бағдар алуға көмектеседі. Басылымның қорда жайласу тәртібімен таныстыра отырып, кітапханашы сілтемелер мен қайыра сілтемелер жүйесімен таныстырады, оқырмандар назарын сөрелік көрмелерге аударады; басылымдарды таңдауда каталогтарды, картотекаларды және библиографиялық құралдарды, сондай-ақ кітаптың өзінің анықтама аппаратын (алғысөз, соңғы сөз, мазмұны, аннотациялар және т.б.) пайдалана білуге үйретеді. Ұсынылатын әдебиет туралы пікірлесу. Оны өткізу кезінде кітапханашы басылымның мазмұнын, әңгіме өткізілетін оқушы тұлғасының оқырмандық даму деңгейін, оның қызығушылығы мен сұранысының сипатын ескереді. Ұсынылатын әдебиеттер аясын кеңейту, кітапханашы мен оқырманның арасындағы қарым-қатынасты демократияландыру кітапханашыдан бірнеше басылымды таңдауға ұсынуды ғана емес, сонымен бірге оқырманды сол таңдауының дұрыстығына иландыра білуді талап етеді. Әдістемелік тұрғыда мұндай пікірлесудің тиімділігі кітапханашының оқырманның негізгі қызығушылығына сәйкес келетін, бірақ ол үшін тың

ақпараттары бар немесе басқа жанрда жазылған басылымды ұсынумен мәнді ұқсастық тәсілін қолданумен арта түседі. Басқа тиімді тәсіл басылым мазмұнының сонылығын, онда баяндалған фактілердің сенімділігін және шынайы тарихи оқиғалармен немесе адамдармен байланысын атап көрсету болып табылады. Ұсынудың сыннан өткен тәсілі оқырман үшін беделді адамдарға, басқа оқырмандардың пікірлеріне, баспа рецензиялары мен лебіздеріне сілтеме жасау болып табылады. Ұсынымдық пікірлесуге дайындық кезінде кітапханашы балалар мен жеткіншектердің субмәдениетінің ерекшеліктерін, оқырман модасының феномендерін, жас оқырмандардың артық көрушіліктері жүйесіндегі табынатын жазушылар мен көркем шығармалардың маңызын есте ұстауы тиіс. Пікірлесу барысында оқырманға оң әсер етіп, оның санасында басылымды бағалау өлшемдері мен көркем мәтінді қабылдау, оны түйсіну тәсілдерін орнықтыра алатын психологиялық ахуал туғызудың маңызы айрықша. Ұсынылған әдебиет туралы пікірлесу оқырман қызығушылықтары мен қажеттіктерін, оқушының оқу сипатын ашып көрсететін оқушы-оқырманның формулярын талдауға сүйене отырып өткізіледі. Оқырман формулярында көрсетілген басылымдар тізімі көп жайды аңғартады: басылым таңдауында мақсаттылық бар ма, белгілі бір тақырыптағы басылымдарға аса қызығушылық туралы сөз етуге бола ма, оқушы үнемі оқи ма немесе кітапханаға андасанда келе ме. Басылымды ұсынған кезде кітапханашы бұл басылымдардың оқылғандардан айырмашылығын көрсете отырып, оқырманның бұрындары оқыған, тақырыбы, материалды беру нысаны, жағырапиялық белгілері және т.б. бойынша ұсынылғандарға ұқсас басылымдардың тобына сүйенеді немесе оқырман назарын оқу барысында белгілі бір қызығушылықты қанағаттандыру мүмкіндігіне аударады. Оқырман назарын басылымның жекелеген элементтеріне, авторы, суретшісі, редакторы, алғысөздің немесе соңғы сөздің авторы, құжаттың басылған орны, жанры, баяндау ерекшеліктері және т.т. туралы мәліметтерге аударған орынды. Басылым туралы әңгімелеумен қатар кітапханашы оқырмандарды басылымнан алдын ала іріктеліп алынған үзінділермен немесе түрлі түсті суреттермен (иллюстрациялар) таныстырады. Оқылған басылым туралы пікірлесу. Басылым беруді оқырманмен жұмыстың соңы деп санауға болмайды. Шынтуайтында, бұл жұмыстың тек басы ғана.Оқылған басылым туралы пікірлесудің мақсаттары: -оқырманның оқырмандық даму деңгейін, соның ішінде оқылған басылымның оған түсінікті болғанболмағанын анықтау;

-оқырманның сол шығарма мен оның авторы туралы пікірін анықтау (мүмкін болса, сол шығарманы сол автордың басқа шығармаларымен салыстыру); -оқырманның талғамы мен артық көрушіліктерін анықтау (оқылған басылымды талқылау мысалында); -оқырман күтілімдері жүйесін анықтау болып табылады. Бұдан басқа әралуан типтегі және жанрдағы әдебиеттер туралы пікірлесу өткізудің ерекшеліктері бар. Мәселен, танымдық басылым туралы пікір алмасуда кітапханашы оқу үдерісінде немесе өздігінен білім алуда оның қандай нақты пайда әкелгенін, ал көркем шығарма туралы пікір алмасуда эстетикалық ерекшеліктері мен мәнерлеу тәсілдерінен алған әсерін сұрастыруы тиіс. Басылымға бір оқырманның берген бағасы басқалармен пікірлесу үстінде пайдаланылуы мүмкін. Оқылған басылымдар туралы пікірлесу кітапханашыға оның ұсынымдық жұмысының тиімділігін тексеріп, оқырман тілектерін қалыптастыратын ақпарат көздерінің өрісін анықтауға, ондағы ата-ананың, мұғалімдердің, құрдастарының, бұқаралық ақпарат құралдарының және кітап жарнамасының рөлі белгілеуге жәрдемдеседі. Мұндай пікірлесу барысында алынған мәліметтер оқырмандарды қосымша саралау, басылымдарды насихаттаудың топтық және көпшілік нысандары жоспарларының негізіне алынуы тиіс. Оқылған басылымдар туралы пікірлесу оқылған басылымды қабылдау, түйсіну деңгейін анықтап, оқырман мүдделері мен қажеттіктерін анықтауға септігін тигізеді.Мұндай мәліметтер кітапханашыға оқуға басшылық жасау үдерісін түзетуге:оқу өрісін кеңейтіп, тереңдетуге, оқырмандарға оның қабылдау деңгейіне қарай аса ұғынықты немесе одан да күрделі әдебиетті ұсынуға; бұрынырақта басылымдар ұсынған кезде жіберген кемшіліктерін түзетуге көмектеседі. Оқылған басылымдар туралы пікірлесудің тәсілдері: -егер оқырман басылымды кітапхана ұсынысы бойынша алса, соңғысы ұсыныстың қаншалықты сәтті шыққанын, оқырманның басылымнан нендей пайдалы сабақ алғанын, оны қалай бағалайтынын, алынған білімдерді күнделікті өмірде қолданғанынқолданбағанын, ұсынылған басылымның неліктен қызықтырмағанын және т.б. анықтайды; -егер оқырман басылымды дербес таңдап алса, кітапханашы оның өз таңдауын қалай бағалайтынын, оны сәтті деп санайтынын-санамайтынын біледі; -егер кітапханашы оқырманның оқығаны туралы пікірлесуге түсетініне сенімді болмаса, оқырманның оны қабыл алмауын күтпестен басылым туралы әсерімен өзі бөлісіп, сонысымен оқырманды әңгімеге шақырады. Оқырмандарға басылым беруді ресімдеу кезінде пікірлесу оқудың мақсатына, оқырмандық оқығандық деңгейіне сүйене отырып, оның басылымдарды таңдауына септігін тигізеді.

Анықтамалар оқырманға өз мүдделері мен қажеттіктеріне сәйкес әдебиеттер іздестіру мен таңдауға көмектеседі.Анықтамалар ауызша және жазбаша нысанда, яғни жеке оқу жоспары түрінде болуы мүмкін. Кітапхана пайдаланушыларын жоспарлы оқуға тартуға арналған олардың ынтасы жыл сайын оқырмандарды анкеталау жолымен нақтыланады. Оның мақсаттары: -оқырмандарды қызықтыратын тақырыптар өрісін анықтау; -осы тақырыптарды талдау негізінде оқу жоспарлары тақырыбын белгілеу; -оқырман тізбесіне қандай маңызды тақырыптардың кірмей қалғанын анықтау және оқырмандарды жеке жоспарлы оқуға, біріншіден, кітапхананың оқырманмен тікелей пікірлесуі барысындағы ұсыныстары; екіншіден, оқырмандардың библиографияның саналуан «шағын нысандарымен» және ұсынымдық көрсеткіштерімен дербес таныстығы жолымен тарту жолдарын белгілеу болып табылады.

Жеке жоспарлы оқудың үш түрі бар: а)«Типтік оқу жоспарлары», кітапханаларда пайдаланушылардың аса жиі қайталанатын қызығушылықтарын талдау негізінде әзірленеді; ә) «Әрі қарай не оқуға болады?» типіндегі әдебиеттер тізімдері; б) Аса дайындалған оқырмандар кітапханашылармен бірге әдебиеттердің ұсынымдық көрсеткіштері мен басқа библиографиялық басылымдар негізінде өздері үшін жеке оқу жоспарын әзірлейді. Ақпараттар оқырманды өз мүдделері мен қажеттіктеріне сәйкес әдебиеттер туралы құлағдар етуге бағытталған. Оқырман мұғалімдерге қызмет көрсету кезінде жеке хабарлау ақпаратты таңдамалы тарату (АТТ) әдісімен жүзеге асырылады, бұл нақты оқырманның ақпарат қажеттіктерін аса толығымен есепке алуға септігін тигізеді.Әдебиет туралы хабарлаумен қатар кітапханашы оқырманды кітапхана ұсынатын қызметтер, оны пайдалану қағидалары туралы құлағдар етеді.