Xabarshy #3(3) 2013 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының 3 2013

ХАБАРШЫ

Ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады БАС РЕДАКТОР Ғалымжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор

Менеджер – Балапанова Жаңыл Темірқызы Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеуші– Талбаева Асель Аманқосқызы Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: a.ipk-kbb@mail.ru

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы математика ғылымдарының докторы, профессор.

физика-

Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы–педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы–педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор. Жаманбаева Динара Таңбайқызы– магистрі, Қазақстан педагогикалық академиясының құрметті мүшесі.

экология ғылымдар

Қарамурзин Айтбай Қонысұлы –академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі.

Басуға 2013 жылы 6 желтоқсанда қол қойылды. Таралымы – 1000 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,2 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ  Ұстаз тағылымы 

М.А.Ғалымжанова. Бақыт тапқан ұстаздықтың бағынан........................................................................................... М.С.Ажигулова.О настовнике........................................................................................................................................  Ғалым мінбері  Н.Сарсенова. Бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастырудағы педагогтардың кәсіби шеберлігін

жетілдірудің басым бағыттары............................................................................................................................................ А.С.Тәжіғалиева. Заманауи ұстаздың кәсіби білігі – басты назарда.......................................................................... Е.Т.Исимбаев. Новый формат системы повышения квалификации педагогов: итоги первого года....................... Б.Қожамберлиев. Қазақстан қоғамындағы этносаралық мәдени сұхбат.................................................................. Р.Н.Наурызбаева. Сущность эвристик и их систематика в дидактических целях...................................................

 Оқу үрдісінің жаңа әдістері  С.Қ.Хайруллина. Оқытуды жақсартудың тиімді тәсілі – lesson study....................................................................... М. К.Темиргалиева. Применение коучинг-технологий в образовании..................................................................... О.М.Ташмуханова. Блум таксономиясының мүмкіндігі............................................................................................ Г.Ә.Әлім. Қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды мектепке дейінгі кезеңде қолдану ерекшелігі.......... Э.Рсқалиева. Lesson stіdy әдісі........................................................................................................................................ Ү.Жүніс. Физика сабағында оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамыту................................................................  Психология ғылымы: зерттеулер, ізденістер  Г.М.Байдаулетова. Оқушыны ортаға бейімдеудегі психологияның маңызы........................................................ О.Б.Қонқаева. Жасөспірімдік суициалдық мінез-құлықтың психологиялық ерекшеліктері және оның алдын-

3 4

6 7 9 11 14 20 22 25 32 34 36 37

алу жолдары...........................................................................................................................................................................

Р.Ө.Мәрсәлі. Іс-әрекеттегі зерттеу-мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамыту факторы............................................ Г.Б.Исмурзина. Кәсіптік маман дайындауда рухани-адамгершілік білімнің маңызы-оқытушы

 Нәтиже көзі - ізденіс 

көшбасшылығы...................................................................................................................................................................... Б.Д.Қалимукашева, Ш.Н.Бисенова. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін инновациялық тұрғыда оқытудың шарттары мен әдістері.....................................................................................................................................

 Шеберлік шыңы – білім мен білік 

С.Ж.Тобышбаева. Мәкәлім Қойшыбаев атындағы қазақ халық аспаптар оркестрі ұлттық өнердің дамуына үлес қосуда............................................................................................................................................................................ Н.Ж.Темирбаева. К вопросу об истории этносольфеджио в Казахстане Развитие креативного мышления учащихся................................................................................................................................................................................ Қ.А.Шибалаева.Білімді ұл-қыздарды түлеткен ыстық ұя............................................................................................ Г.М.Имангалиева.Развитие креативного мышления учащихся.................................................................................  Білім көтеру – кәсіби міндет  Б.К.Турганова. Актуальные направления модернизации системы повышения квалификации в контексте

современной модели образования, ориентированного наразвитие человеческого капитала........................................ К.Дузбаева.12 жылдық білім беру жағдайындағы бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби шеберліктерін қалыптастыруды әдістемелік қамтамасыз ету...................................................................................................................

 Ұрпақ тәрбиесі – ұлт болашағы  Б.Ж.Жаксиева. Мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің педагогикалық шарттары............ Н.Ғ.Аязбаева. Мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің тиімділігі мен маңыздылығы............................... Г.Ғ.Хисметуллина. «Жас Ұлан» ұйымы арқылы жасөспірімдерді патриоттық тәрбиеге баулу........................ А.С.Кульниязова.Ұлттық құндылық –ұлттық тәрбиеде.............................................................................................. А.Ж.Аронова.Қадыр Мырза Әли шығармаларындағы тәрбиелік тағылымдық ойлар хақында..............................

ЖУРНАЛҒА ЖАРИЯЛАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР 1. Ғылыми мақалалар журналдың мазмұндық бағытына және талаптарына сәйкес болуы қажет. 2. Ғылыми-әдістемелік мақала көлемі қосымша материалдарды (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар және т.б.) қосқанда көлемі 4-5 беттен аспауы керек. Мәтіндер компьютерде Times New Roman KZ, шрифт-12, интервал – 1теріледі және қосымша материалдар (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар және т.б.) jpg арқылы жіберлуі тиіс. 3. Көрнекілік материалдар жеке реттік нөмірімен қосымшада ұсынылады. 4. Ғылыми-әдістемелік мақалалардың электронды нұсқасы «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институтының электрондық поштасына () жіберіледі. 5. Редакцияға жіберілетін мақаланың 1-бетінде: мақаланың тақырыбы, автордың аты-жөні, мекен-жайы (облыс, аудан) жұмыс орны, лауазымдық қызметі және ғылыми атағы толық жазылуы қажет. 6. Мәтіндегі әдебиеттер сілтемелері сандармен тік жақшада көрсетіледі. Әдебиеттер тізімі мақала соңында ұсынылады. Авторы, аталуы, басылып шыққан мекені, баспасы, жарық көрген жылы. Шет тіліндегі әдебиеттер отандық басылымдардан кейін жазылады. 7. Мақала соңына автордың үй, жұмыс және ұялы телефоны жазылады. Мақалада келтірілген деректер, үзінділер, статистикалық мәліметтер, кісі аттары, өлең, ән авторлары, т.б. мағлұматтар мақала авторының жауапкершілігінде. 8. Редакция әдеби өңдеу барысында келіп түскен мақалалардың көлемін қысқартуға құқылы. Сондай-ақ журналдың мазмұндық бағыттарына сәйкес келмесе немесе жазылу сапасы төмен болса, мақаланы жариялауға ұсынбауға құқылы. 9. Ұйымдастыру жарнасы журнал редакциясына қолма-қол төленеді. 10. Журналға мақала 3 тілде (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) қабылданады. Редакция

45 47

48 50 51 53

55 57

60 62 64 67 69

 Ұстаз тағылымы  БАҚЫТ ТАПҚАН ҰСТАЗДЫҚТЫҢ БАҒЫНАН Ғалымжанова Маржан Анесқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

әңгілікке аласармас биік тұлға, асыл қасиет иелері, мейірбан ұстаздарын қай салада жүрсе де әр шәкірт сағынышпен еске алары анық. Ұстаздың да ұстазы бар. «Жақсы ұстаз-шамшырақ, шырағы жаққан өшпейді» деп бекер айтпаса керек. Ұстаз қашанда ең жоғары адамгершіліктің үлгісі. Оның ұлағатты ісі, өлшеусіз еселі еңбегі адамзат жүрегіне ұмытылмас із қалдырады. Қазіргі заманғы білім беру кеңістігіндегі жаңалықтарды жүзеге асыратын және ұстаздардың кәсіби сауаттылығын шыңдаумен қатар, оларды шығармашылық талпынысқа жетелейтін Атырау облысындағы білім беру саласының негізгі буыны облыстық кадрлар біліктілігін арттыратын және қайта даярлайтын институты болатын. Атырау облыстық кадрлар біліктілігін арттыратын және қайта даярлайтын институты өз қызметін 1950 жылдан жасап келсе, 2012 жылдан бастап «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы болып уақыт талабымен жаңаша құрылды. Ұжым ұстаз деген мәртебелі мамандық иелерінің әлеуеті мен біліктілігін арттыра отырып, қоғамның дамуына, өркениет пен рухани мәдениеттің жоғары талабына сай қызмет атқаруда. Сөзімді 75 жылдық мерейтой иегері, ұжыммен біте қайнасып еңбек еткен, институт тарихында өз орны мен қолтаңбасы, өнегелі жолы бар Дайеш Шаженбайұлына арнамақпын. Өзінің бар саналы өмірін ұстаздық жолға арнап, білімі мен өмірден жиған-терген тәлім тәрбиесін педагогика саласына жұмсап, артына өшпес із, ұмытылмас іс қалдырған ұстаз-Дайеш Шаженбайұлы 1938 жылы 17 желтоқсанда Гурьев облысы Новобогат ауданы Бегайдар ауылдық кеңесінде өмірге келген. Орта мектепті 1954 жылы бітіріп, аталған мектепте аға пионер вожатый болып педагогтік еңбек жолын бастаған. Бағдар айқын, мақсат биік. Ұстаздық жолды таңдауға бел буған жас 1955-1960 жылдары Гурьев мемлекеттік педагогикалық институтында оқып «физика, математика, сызу пәндерінің мұғалімі»

мамандығы бойынша бітіріп шықты. Көп жылдар бойы облыстық №1 мектеп-интернатта тәрбиеші– мұғалім, оқу ісінің меңгерушісі, директоры қызметтерін абыройлы атқарды. Облыста өзіндік тарихы, даму жолы бар білім ордасының қалыптасуына, материалдық-техникалық базасының толығуына көп еңбек сіңірді, тәжірибе жинады. Мектеп-интернатта ұстаздық қызметін атқара жүріп оқушыларға фото үйірмесін ұйымдастырды, домбыра оркестріне жетекшілік жасады. Оқушыларға білім мен тәрбие берумен қатар, қосымша білім беру жұмыстарына да көңіл бөлді. Ізденісті еңбек нәтижесінде 1975 жылы «Қазақ КСР халық ағарту ісінің үздігі» белгісімен марапатталды. 1957 жылдан бастап 2013 жылға дейін мағыналы ғұмырының 60 жылын үздіксіз ұстаздық жолға арнаса, табан аудармастан оның 35 жылын аталмыш институтта атқарған екен. Ұжымда іскерлігімен, қарапайымдылығымен, қандай жұмысты болса да жоғары жауапкершілікте атқаруымен, көпшілдігімен өз келбетін таныта білген жан. Атырау облысы педагогикасының дамуына өзіндік қолтаңбасы қалған ұстаз, білім беру ісінің үздігі Дайеш Шаженбайұлының өлшеусіз еңбегі жоғары бағаланып «Қазақ КСР халық ағарту ісінің үздігі» атағы берілді. «В.И.Лениннің 100 жылдығына» арналған, «Еңбек ардагері», «Ы.Алтынсарин», «Атырау облыстық кәсіподағына -60 жыл», «Білім және ғылым қызметкерінің кәсіподағына сіңірген еңбегі үшін» медальдармен және Қазақстан Республикасы білім министрлігінің, Білім және ғылым қызметкерлері кәсіподағы республикалық комитетінің, облыстық білім басқармасының, Білім және ғылым қызметкерлері кәсіподағы облыстық комитетінің Құрмет Грамоталарымен, Алғыс хаттарымен марапатталып, сонымен бірге «КСРО турисі» атағы берілді. Атырау облысы педагогтарына арналған 3 томдық энциклопедияны шығаруға қатысып, редколлегия мүшесі ретінде материалдарды сұрыптап баспаға даярлады.

Үздік жұмыстары арқасында «Техникалық Қ.Айтқалиев, М.Ізмұханов, З.Қарабалин, С.Чукаева, құралдарды сабақ беру процесінде пайдалану», В.А.Дассухин және т.б. ондаған ұстаздар «Техникалық құралдарды тәрбие жұмыстарында еңбектерінен дайындалған бейнефильм электронды пайдалану», «Техникалық құралдарды сызу, бейнелеу нұсқада таратылды. Педагогтардың әдістемелік өнері сабақтарында пайдалану әдістемесі», «Сызу тәжірибелерінен түсірілген бейнебаяндардан пәнінің сабақ жоспарлары», «Қарапайым экрандық видеотека ұйымдастырылды. Кәсіподақ ұйымының құрал-дарды даярлау жолдары», «Мектеп ішін ұзақ жыл жетекшісі бола жүріп, ұжым мүшелерінің эстетикалық тұрғыда безенмүддесін қорғай білді. діру», т.б. ғылыми-әдістемелік Өмір талабына сәйкес облыс Өлшеусіз ұстаздық еңбегін педагогтарына еңбектері жеке баспадан арналған шығарылып, республикалық «Атырау ұстазы» газетін таныта білген Дайеш журналдар мен газеттер шығарып, оның редакторы Шаженбайұлы 1979 жылдың беттерінде жарық көрді. болды. Газет мыңдаған тираж15 қарашасында Атырау бен жарық көріп, педагогтар Институтта шағын баспаоблыстық мұғалімдер білімін тарапынан қолдау тапты. хана ұйымдастырып ағарту саласында облыста із қалдыржетілдіру институтына кабинет Педагогтардың тәжірибелері, ған педагогтардың еңбектері әдістері, ойлары, шығармалары меңгерушісі болып үздіксіз жарияланып, облыс жеке кітаптар түрінде баспадан тағайындалды. Осы институтта мұғалімдерінің тәжірибе алмашығарылды. Ш.Қаржауов, Е.Қаженбаев, Ш.Баялиев, курс меңгерушісі, директордың суына, біліктілік деңгейлерін З.Ғабдіжанов және т.б. еңбек педагогтерге орынбасары, директор толықтыруға, жолдары кітап түрінде қатысты жаңалықтармен қызметтерінде 35 жыл еңбек уақтылы хабардар болып шығарылды. етті. Институтта жауапты отыруға бірден-бір тиімді Облыста алғаш рет видео көріністер түсіріп, телехабарлар қызметте жүргенмен мектептен басылым болды. берудің тюнері болды. Бақытты қолдан жасарлық қол үзбей ұстаздық қызметін Облыстық телестудияның күш бар-ұстазда, жауапкершілікпен атқара жүріп, штаттан тыс операторы бола Уақыттан алға асарлық күш жүріп, еңбек адамдарының математика, сызу, бейнелеу бар-ұстазда. күнделікті өмірінен облыстық Алыпты нықтап, тежерлік өнері пәндерінен сабақ берді. телестудияға хабарлар күш бар-ұстазда, даярлады. «Алтайдан Атырауға Ғаламды шарлап кезерлік дейін» тақырыбындағы республикалық телестудия күш бар-ұстазда,-деп ақын жырлағандай, ұстаздық рубрикасына облыс тыныс тіршілігінен арнаулы ұлы жолды таңдаған ұстаздардың ұстазы Дайеш материалдар беріп тұрды. Қазақ КСР халық ағарту Шаженбайұлы 60 жылға жуық еңбек жолында министрлігінің тапсырмасы бойынша «КСРО Халық жұбайы орыс тілі пәнінің маманы Елизавета мұғалімі» Қ.Айтқалиев туралы шағын деректі фильм Александровнамен бір ұжымда қатар еңбек ете жүріп, түсірілді. Фильм Мәскеудегі бүкілодақтық халық қаншама буын ұрпақты қоғамның саналы азаматы шаруашылығы көрмесіне қойылып, байқауда күміс етіп тәрбиелеуге үлес қосты, қаншама еліміздің алқамен марапатталды. Фильм түсірудегі ізденісті көркеюіне тер төкті, қаншама мұғалімдер біліктілігін еңбегі үшін Министрліктің алғыс хатына ие болды. жетілдіруге қолдау жасады десеңші!... Институттағы қызмет кезінде озат педагогтардың Әлі де саулығыңыздың арқасында төккен тер, әдіс-тәжірибесінен бейнефильмдер түсіріліп, еткен еңбегіңіздің зейнетін көріп, ардагер-ұстаздар облыстық телехабарлар арқылы таратылып отырды. сапын бастай беріңіз демекпіз. Майталман педагогтар Т.Г.Токарева, А.Ю.Глебова, Е.Н.Бурлакова, В.С.Самарцева, Т.А.Қаражігітова,

О НАСТАВНИКЕ Ажигулова Майя Салауатовна Тренер центра уровневых программ АО «НЦПК «Өрлеу» У каждого человека есть друзья, но наверно далеко не каждый может с уверенностью утверждать, что у него есть верный друг и наставник, готовый всегда помочь, поддержать и научить.

У меня такой человек есть. Мой большой друг и бесценный наставник. И несмотря на разницу в возрасте, мы единомышленники в нашей непростой работе как процесс преподавания и обучения. Мне повезло, что в моей жизни появился такой широкой

души человек, как Шин Елизавета Александровна, которая по сей день является для меня другом и наставником. Кто она и какой она, мой наставник. Она наставник – активист. Говоря что «жизнь всему научит», все же создает ситуации для максимального получения опыта из ее же деятельности. Она создает такую обучающую ситуацию, как «бросить в воду» и предоставляет возможность «выплывать самой». Елизавета Александровна всегда говорит, что внутреннее состояние успешности индивидуально для каждого человека. Его следует запомнить и уметь быстро настраивать себя на него. И утверждает, что критерий правильной оценки своего внутреннего состояния состоит в следующем: если человек чувствует себя спокойно и способен принимать решения, он сохранил активность и высокую эффективность в своих действиях. Если же человек чувствует повышенную тревожность, излишне много внимания уделяет мелочам и деталям, он может совершить непоправимую ошибку. Она наставник – мыслитель. Елизавета Александровна очень в плане, какие еще существуют возможные способы эффективно делать свое дело. С ней можно дискуссировать, рассуждать на темы: а как еще можно было сделать то же самое, почему получилось или не получилось. Учит ценить каждое

приложенное усилие - прежде чем начать что – то делать, отвечать на вопрос: «Зачем? Какого результата я рассчитываю добиться? Принесет ли это пользу моей работе?». Когда мы готовились к какому – нибудь мероприятию, она повторяла: «Не мечтать ни о чем заранее. Постепенно шаг за шагом, двигаться в нужном направлении. Если необходимо и если возникают труд-ности, то можно останавливаться на какое – то время. Но главное - не отступать от своей цели, если она остается значимой». Она наставник – теоретик. Прежде чем что-то хорошо делать, нужно очень хорошо понимать, как именно устроена наша деятельность, какие законы и теории за ней стоят. Этому Елизавета Александровна учила, когда мы готовились к мастер – классу по разным направлениям работы и когда она присутствовала на моих курсах, которые я проводила и при этом мы анализировали разные ситуации и трудности. Таковы ее убеждения. Интеллектуал, человек по настоящему интеллигентный и глубоко порядочный, высоко эрудированный, обладающий щедрой душой, искренний и эмоциональный, умный и открытый, она для меня всегда пример бескорыстного служения своему делу.

Зачем нужен учитель Однажды к Великому Мастеру пришел молодой человек. У него был всего лишь один простой вопрос: «Я уже все изучил и все знаю. Я прочел много книг, сам могу выступать с лекциями. И всему этому я научился сам, мне никто не помогал. Ответьте же мне тогда на мой вопрос: нужен ли мне Учитель?». Мастер рассмеялся: «Приходи через пару деньков, и ты получишь свой ответ». Юноша ушел обескураженный. Он так и не понял, почему же Мастер не смог сразу ему ответить. Через несколько дней он все же вернулься. Мастер вручил ему конверт и сказал: «Отнеси, пожалуйста, это письмо в деревню, что находится по ту сторону реки. На берегу есть лодка, есть лодочник, он тебя переправит». На следующий день, прямо с утра юноша отправилься на берег, нашел лодочника и сел в лодку. Но когда они отплыли, он вдруг вспомнил, что не расспросил о дороге в деревню и собственно не знает, как добраться туда. Юноша поинтересовался у лодочника, но тот тоже не знал дороги. Пришлосьвновь идти к Мастеру, чтобы узнать точный путь к этой деревне. И тогда Мастер сказал юноше: «Это и есть ответ на вопрос. У тебя есть цель путешествия, есть средство, чтобы добраться до нее, но ты не знаешь дороги, по которой тебе нужно идти. Вот причина, из-за чего ты остановился. Тебе понадобился проводник, который хорошо знает этот путь. Мало иметь знания. Чтобы окунуться в них и правильно ими воспользоваться, нужен Учитель».

 Ғалым мінбері  БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ПЕДАГОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ШЕБЕРЛІГІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ Сарсенова Нұрзила «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының профессоры, педагогика ғылымдарының кандидаты

қуды, ізденуді тоқтатқан жағдайда мұғалімнің беделі жойылады. Ал қашаннан «шәкірттің жақсы болмағы ұстазынан» екендігі бәрімізге белгілі. Кадрлар біліктілігін арттыру мәселесін оңтайландыруға берік назар аудары-қоғамның талабы. Осы мақсатта «Өрлеу» біліктілік арттыру ұлттық орталығының ашылуы ал, облыстық кадрлар біліктілігін арттыру институттары оның филиалы болып қайта құрылымының жасақталуы жаңа серпілістерге басым бағыт беруде. Педагогтің әлеуеті оның өмірге көзқарасымен, идеялық нанымымен өлшенеді. Жас ұрпақты ұлттық рухта, жалпыадамзаттық құндылықтарды, пән арқылы қалыптасатын құзыреттіліктерді, ізгілік, имандылық қағидаларын білуді үйренуімен бағаланады. Сондықтан жас ұрпақтың өмірлік ұстанымын, дүниетанымын жаңаша бағытта қалыптастыру қажет. Бұл мамандық талантты жастармен толығып, күнненкүнге мұғалімдік кәсіпті ерекше сүйетін әрі оған үлкен жауапкершілікпен қарайтын шебер педагогтердің саны артып келе жатқаны да белгілі. Білім қызметкерлерінің кәсіби құзыреттіліктерін дамыту ұзақ әрі үздіксіз үдеріс екені белгілі. Мұғалімнің стилі мен таным мүмкіндігін оны педагогтік қызметтегі қарапайым құрылымнан шығармашылыққа бағыттауға, оқу үдерісін жобалау және білім саласын оның негізгі нәтижесі ретінде ұйымдастыра білуіне келіп тіреледі. Біліктілікті жетілдіру курстарындағы оқыту мақсаты-мұғалімнің жеке басы және кәсіби қызметінің мүмкіндіктерін жетілдіру. Мұндағы негізгі міндет-мұғалімнің ұрпақ тәрбиесіне деген көзқарасын өзгерту; қоғамның экономикалық-әлеуметтік дамуының міндеттерін терең түсіну; соған сәйкес бейімделуін қамтамасыз ету. Мұғалім және оның біліктілікті жетілдіру жүйесі оқыту құрылымының өзгешілігін анықтайды. Педагогтердің жоғары оқу орындарынан алған теориялық білімін жетілдіре отырып, олардың кәсіби әлеуетін арттыру бағытында, бүгінде институтоблыстық білім беру басқармасына қарасты педагог

мамандардың білімін арттыратын, білім мекемелері басшыларының үздіксіз білім беретін ғылымиәдістемелік оқу орталығының атқарар негізгі миссиясы кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру негізінде мамандардың біліктілігін жетілдіру болып табылады. Сонымен қатар білім қызметкерлерінің жалпы педагогикалық-психологиялық және кәсіби теориялық дайындық деңгейін көтеруге, білім кеңістігіндегі жаңашыл идеяларды жүзеге асыруына мүмкіндік жасап, әрбір педагогті қаржыландыру арқылы біліктілікті арттыру нысанын, мазмұнын, мерзімін педагогтің таңдау еркіндігін қамтамасыз етумен үйлестірілмекші. Дәлірек айтсақ, оқыту үрдісін ұйымдастыру модульдік жинақтау ұстанымдарына негізделген ваучерлік жүйе бойынша өткізілмек. Ол өз кезегінде біліктілікті арттырумен айналысатын білім ұйымдарын ең үздік әлемдік тәжірибелер негізінде педагогтерге біліктілік арттырудың сапалы, еркін таңдауына жағдай туғызады. Сондықтан білім беру ұйымдары педагог қызметкерлердің біліктілігін жетілдірудің жаңашыл түрін іздестіруге, педагог қызметкерлердің кәсіби мамандықтары бойынша білім, білігін дамыту бағытындағы сұраныстар мен жекелеген педагогтардың көкейкесті сұрақтары төңірегінде және олады білім сапасымен қамтамасыз ете алу мүмкіндіктерін үйрету жұмыстарына бастамашыл бола білгені жөн. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрі өз сөзін басшылыққа ала отырып, «Педагог еңбегінің жауапкершілігін түсініп, оның беделін көтергенде ғана адамгершілігі жоғары, білімді адамды тәрбиелеуге жағдай жасай аламыз» деген сөзін іске асыруды мақсат тұта отырып, педагогтің кәсіби жауапкершілігін көтеруіміз керек. Білімнің сапалы, тәрбиенің нәтижелілігі кәсіби деңгейдегі педагогке байланысты. Сол себептен қазіргі уақытта білім жетілдіру саласында көп назар аударылуда.

Елбасының білім беру саласына, оның ішінде ұстаз мәртебесіне баса назар аударып, білім беруді қаржыландыру көлеміне жылдан-жылға назар аудару әріптестер арасында бәсекелестік ортасының тууына себепкер болады. Сондықтан қазірден білімбілігімізді арттырудың механизмін, оның материалдық және әдістемелік базасын құрудың тиімді жолдарын қарастыруымыз керек. Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруда мүлде өзгерген жаңа заман талабына сай білім беру, сол қоғам талабына сай жаңа ұрпақ қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Қазақстан білім беруді модернизациялаудың қысқа және ұзақ мерзімді жоспарымен 2020 жылға дейін әлеуметтік-экономикалық дамуы айқындалған мақсаттарына жетуді көздейтін Мемлекеттік бағдарламаны басшылыққа алу керек. Педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануға негізделген мұғалім мен тәрбиеші қызметінің инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңғыртудың құралына айналуда. Елбасымыздың биылғы Жолдауында да әлеуметтік мәселелер кеңінен қамтылды. Оның ішінде Елбасымыз дамыған елу елдің қатарына қосылуға бастайтын бір ғана күш-елдің бірлігі мен еңбек, білімге құштарлығы екендігін баса айтты. Алдағы 2020 жылы еліміздің барлық мектептері толығымен 12 жылдық білім беру жүйесіне көшіп, жаңа технологиямен жүргізілетін жұмыс сапасы жоғарлайды. Еліміздің алдағы онжылдықтағы

экономикалық өрлеуін қамтамасыз етуге бағытталған Президент Жолдауында да білім беру мен білікті маман даярлау жүйесін дамытуға байланысты сөз болды. Стратегияның келесі онжылдығына қадам жасауда білім саласы мамандарының еңбектері де ерекше маңызға ие болмақ. Заманның жаңа даму сатысында білім беру жүйесі қоғамның жаңа экономикалық саясат, әлеуметтік және интеллектуалдық деңгейіне сай келуі тиіс. Осыған орай білімнің мақсаты, мазмұны және оны оқыту тәсілдері қайта қаралып, оқу жүйесін реттеу, ұйымдастыру мәселелері зерттеліп, өз шешімін табуды қажет етеді. «Бүгінгі ұстаздың бірінші міндеті-оқушыға бүкіл өміріне азық ете алатындай жан-жақты білім беру»-деп атап өткен болатын президентіміз Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында. Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты әрі жанжақты ұрпақ шығару мүмкін емес. Оқу үрдісінде оқыту жүйесінің бір ерекшеліктері «жаман» деп бөлмей, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызуды мақсат тұту. Оған мұғалім тарапынан көрсетілген сабырлық, шыдамдылық, осы оқушыдан үміт болады-ау деген сенім болуы керек. Яғни мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас ынтымақтастыққа, сыйластыққа, өз ойын қорықпай, сеніммен айта алатындай ахуал туады. Еліміздің болашақ жастарына заман талабына сай білім беру-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талапты орындау мақсатында ұстаздарға жүктелер міндеттер орасан зор.

ЗАМАНАУИ ҰСТАЗДЫҢ КӘСІБИ БІЛІГІ – БАСТЫ НАЗАРДА Тәжіғалиева Алтыншаш Сағиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтында ағымдағы жылда өткізілген ісшаралар институттың 2013 жылға арналған жылдық жоспары ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының білім саласына қатысты басты басымдықтары мен Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауының мақсаттарына сай жасақталып, орындалды. Өз кезегінде институт жұмысының «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттарын жүзеге асыру үшін сапалы білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету мен педагогтардың кәсіби құзыреттілігін дамыту» тақырыбын негізге ала отырып келесі мақсаттарды алға қойды: облыстық педагог қызметкерлердің жалпыға ортақ еңбек қоғамының толыққанды мүшесіне айналуына институттың белсенді рөлге ие

болуы; педагогтардың біліктілігін арттырудың нормативтік-құқықтық құжаттарын негізге ала отырып, біліктілікті арттыру жүйесінің мақсатты дамуы жөнінде басқару органдарының, әдістемелік қызметтердің, қоғамдық ұйымдардың өзара әрекеттестігін қамтамасыз етуі; педагог кадрлардың кәсіби құзыреттілігін дамыту мен оқу-тәрбие үдерісінде педагогикалық технологияларды жетілдіруде ғылыми-әдістемелік жұмыстарды ұйымдастыру, жас ұрпаққа сапалы білім беруде педагогтардың біліктілігін, іскерлігі мен шығармашылығын дамытуы; педагог мамандардың біліктілігін арттырудың бірыңғай ақпараттықәдістемелік жүйесін құруы; үш тілді: қазақ, орыс, ағылшын тілін еркін меңгерген көптілді тұлға қалыптастыруда біліктілікті арттыру жұмыстарын жалғастыруы. Осы межеленген мақсаттарды жүзеге асыру бағытында жыл бойы жүйелі, жоспарлы жұмыстар жасалды. «Өрлеу» БАҰО» АҚ басшылығымен жасалған, ҚР БжҒМ мектепке дейінгі және орта білім департаментімен келісілген стратегиялық, жедел, тақырыптық, желілік жоспарларына сүйене отырып, филиалдың жоспарлары құрылды. Аталған құжаттардағы басты міндеттер мен тапсырмаларды орындау мақсатында Атырау филиалы мынадай міндеттерді белгілеп орындады: жоспарланған қысқа мерзімді курстарды ұйымдастыру және өткізу барысында ОТБ және оқу бағдарламалары жаңартылып, курс портфолиосы, міндетті дәрістердің тезистері, жаңа курс оқу бағдарламалары мен портфолиолары жасақталды. Қысқа мерзімді курс тыңдаушыларына арналған жаңа типтік оқу бағдарламаларын жасау мақсатында типтік оқу бағдарламалары құрастырылып, қысқа мерзімді курстық бағдарламалардың мазмұны жаңаланып, институт базасында білім жетілдіретін барлық тыңдаушылар категориялары қамтылып, кең ауқымда жүргізілді. Кафедра оқытушылары оқитын дәрістердің мазмұны «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ұсынған 2012 жылдың 6 қарашасындағы №122 нұсқаулық хатында көрсетілген міндетті дәрістердің тақырыптарына сай өзгертілді. Модульдер түрінде түзетілген бағдарламалардың мазмұны құзырлылық тәсіл негізінде жасақталып, әр түрлі ұйымдастыру формалары мен оқыту әдістеріне лайықталған. Білім қызметкерлерінің білім жетілдіру курстарының мазмұнын жаңартудың басым бағыттары бойынша, институт кафедраларының оқытушылары, модульдер бойынша берілген міндетті дәріс тақырыптардың қамтып, дәріс беруде. Бұл міндетті нормативтік-құқықтық тақырыптар модулімен қатар бүгінгі таңда балаға сапалы біліммен қатар саналы тәрбие беру, бала өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуде өзекті тақырыптар деп есептеледі. Курстың міндеттеріне сәйкес курста дәрістік жұмыстар: әртүрлі әдістермен диалог–дәрістер, бейнедәрістер және дәрістердің слайд-

презентациялары дайындалып, курстық шараларды өткізудің тиімділігін арттыру мақсатында тренингтер, пікірсайыстар, дөңгелек үстелдер, тақырыптық жобалар, шебер-сыныптар, семинар-практикумдар ұйымдастырылып, тыңдаушылармен кері байланыс орнатудың түрлі әдіс-тәсілдері (ауызша, жазбаша) қолданылды. Курс бағдарламасына е-learning жүйесінің негізгі ұғымдары; E-gov бағдарламасы; Орталық Азия Аймақтық экологиялық Орталығының «Каспийлік Жасыл Пакет» жобасы; «Болашақ үшін оқыту» INTEL бойынша оқытуға арналған бағдарламасы енгізілді. Барлық курс бойынша тыңдаушыларға арналған сауалнамалар жүргізілді. Сауалнама арқылы педагогтердің әдістемелік мәселелері анықталып, курс барысында жағдайларын шешу, қанағаттандыру бағытында жұмыстар ұйымдастырылды. Тыңдаушылармен кері байланыс жүргізіліп, педагогтермен кеңесу арқылы ой бөлісті. Сонымен қатар, курс соңында тыңдаушылар өзіндік жұмыс, эссе жазып, өзекті тақырыптар бойынша жоба қорғады және жобаны талдау барысында аталған мәселелерді шешу жолдары анықталды. Курс тыңдаушыларына қосымша әдістемелік нұсқаулар, дидактикалық материалдар, фонотекалар үнемі ұсынылды. Облыс көлеміндегі педагогтердің істәжірибелері мен әдістемелік құралдары, қосымша білім беру педагогтерінің оқу бағдарламалары институт кеңесімен бекітіліп, облыс педагогтеріне таратылды. Институттағы бөлім қызметкерлері, кафедра ПОҚ-ы заманға сай кәсіби біліктіліктерін жетілдіру мақсатында ғылыми-тәжірибелік семинар, конференция, съезд, шеберлік сыныптар және т.б. ісшараларға қатысып сертификаттар мен куәліктерге ие болды. Біліктілікті жетілдіру аясында шетелдік іссапарға филиалдан 5 қызметкер ұсынылды (Корея Республикасы, Франция, Ұлыбритания, Ресей, Австралия). Институттың компьютер парк қоры қызметкерлерге оқу-әдістемелік жұмыстарды сапалы өкізуге мол мүмкіндік береді. Аудиториялар толықтай мультимедиялық құралдармен жабдықталған әр аудиторияларда интерактивті тақталар мен проекторлар орнатылған. Институттың ішкі құрылымдық бөлімдері мен кафедра оқытушылары арасындағы құжат айналыстарына байланысты жұмыстарды интернет сайтының көмегімен тиімді ұйымдастыру жолға қойылды. Филиал кітапханасында 16354 дана кітап қоры, 1027 дана медиатека ресурстық қор бар, бірнеше кітаптың электронды нұсқалары енгізілді. Кітапханада 13 компьютер интернеттік желіге толық қосылып, курс тыңдаушылардың пайдалануына ұсынылды. MARK SQL бағдарламасымен автоматтандыру мәселелері шешімін тапты. Кітапхана қоры Казақстан мен Ресейдің жаңа газет, журнал, ғылыми-педагогикалық басылымдарымен толықтырылды. Облыстың орта мектептердегі оқу үдерісін қолдау үшін әдістемелік материалдар

дайындау нәтижесінде ПОҚ баспадан шығарған материалдары: монография-2, әдістемелік құралдар23, ғылыми мақалалар-140, конференциялар, семинарлар бойынша жалпы мақалалар саны- (соның ішінде халықаралық-29, республикалық-29, аймақтық–13 облыстық-48), журнал газеттерде жарық көрген мақалалар саны– 50, пікір беру- 20 (соның ішінде республикалық- 44, облыстық - 22). Біліктілікті арттыру жүйесінде инновациялық бағыттағы жұмыстарды жолға қою барысында облыстық деңгейде: Сатылай кешенді оқыту технологиясы (Н.А.Оразахынова бойынша), Үш өлшемді әдістемелік жүйесі педагогикалық технологиясы (Ж.Қараев бойынша), RWCT жобасы, мектепке дейінгі білім беруде инновациялық педагогикалық технологиялар (Тәй-тәй, Монтесори технологиялары бойынша) семинарлар өткізіп, курстық шаралар аясында білім беру ұйымдарында конференциялар ұйымдастырылып, ашық дәрістер оқылды. Атырау облысы бойынша сертфикатталған мұғалімдерден құрылған желілік қоғамдастығы туралы. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «Атырау облысы бойынша ПҚБАИ 2013 жылғы 4 қаңтар №3 бұйрығы негізінде құрылған Атырау облыстық кәсіби педагог мамандардың желілік қоғамдастығының атауы: «Жаңалық жаршылары». Желілік қоғамдастықтың саны - 9. Желілік қоғамдастықтың электронды адресі: «Orleu- aturau. kz. Модератор: тренер Н.Қ.Жұмекеева Қауымдастық мүшесі болып табылатын сертификатталған мұғалім қауымдастық жұмысына қатыса отырып, білім берудегі жаңа тәсілдер мен өз біліктіліктерін жетілдіреді, кәсіби және әдістемелік шеберлігін шыңдайды, бір-бірімен желілік қоғамдастық арқылы пікір алмасады. Жаңа формация мұғалімдерінің іс-тәжірибелерінің таратылуы, тренерлер жүргізген он-лайн режиміндегі кеңестер және шебер-сыныптарға баса назар

аударылды. Педагогикалық қоғамдастықта жоспар бойынша «Жаңа тәсілдің тиімділігі», «Білім беруді жаңарту жағдайында бағалаудың жаңа әдістері» атты оқыту семинарларында сертификатталған мұғалімдер баяндама жасап, түйінді мәселелердің жауаптары тыңдалды. Сертификатталған мұғалімдердің 1000-ға жуық түйінді сұрақтары облыстық желілік форумда тыңдалып, тренерлер дер кезінде әдістемелік кеңес беріп отырды. Мұғалімдер асинхрондық оқыту арқылы бір-бірімен тәжірибе алмасуға мүмкіндік алды. Желіде мұғалімдердің әлі де өз білімдерін тереңдету, іздену бағытында қойған төмендегі сұрақтары: «Орта мерзімді жоспар жасауда кеңестер берсеңіз», «Оқушы жетістігін критериалды бағалай білеміз бе?», «Сабақта ойлану үрдістерін ұйымдастыру», «Критериалды бағалау жүйесі не үшін керек?», «Топтарға бөлу жолдары», «Кейс технологиясының тиімділігі», «Уақытты ұтымды пайдалануға кеңестер», «Жоғары деңгейлі сұрақ қою оқушыны білім алуға жетелейді», «Оқушыға сұрақ қою сырлары» т.б. сұрақтар, тәжірибелер мұғалімдерге ой салып, желіде қызу талқылауларға, ұсыныстар беруге, тәжірибелермен бөлісуге ұласты. Желілік байланыс мұғалім мен оқушы үшін де тиімді әдіс екеніне көздері жете отырып, өз білім беру үдерісіне ұтымды қолдана білді. Сабақ процесіндегі сұрақтар мен қиындықтар, қиыншылықтарды жоюдың амалы ретінде рефлективтік журналдар электрондық поштамен мұғалімдерге жіберіліп, кері байланыс орнатылды. Филиалдың Деңгейлік бағдарламалар орталығының жоспарына сәйкес тірек мектептері, сертификатталған мұғалімдердің желілік қоғамдастығы, он-лайн режимдегі тренерлермен өткізілген шебер-сыныптар, кеңестер, облыстың сертификатталған мұғалімдерінің үздік педагогикалық тәжірибесінің басылымдары бойынша жұмыстар жүйелі түрде жүргізілуде.

НОВЫЙ ФОРМАТ СИСТЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ ПЕДАГОГОВ: ИТОГИ ПЕРВОГО ГОДА

Исимбаев Еркін Тұрашұлы директор Акмолинского филиала АО НЦПК «Өрлеу»

В череде происходящих осенью этого года юбилейных мероприятий особо выделяется один скромный юбилей- в октябре исполняется ровно год со дня образования Национального центра повышения квалификации педагогических

работников «Өрлеу». Один год: много это или мало? Что существенно изменилось за этот период в системе повышения квалификации? Прежде всего, хотелось отметить, что за такой короткий период изменилось многое. Уже сейчас можно с уверенностью сказать,

что курс на коренную модернизацию казахстанской системы повышения квалификации был взят своевременно и верно. Во всем мире приоритет отдается созданию системы непрерывного образования, реализации принципа « обучение в течение всей жизни» в противовес действовавшего ранее « обучение на всю жизнь». И здесь ведущая роль отводится системе повышения квалификации. Созданная структура - Национальный центр повышения квалификации педагогических работников «Өрлеу» с его областными филиалами действует слаженно, без перебоев и успешно справляется с возложенными на него функциями. Это стало возможным, потому что открытию центра предшествовала огромная работа по разработке Концепции, определению содержания деятельности. Детально изучен опыт международного сообщества, как в теории, так и на практике. Организация повышения квалификации педагогических работников в Великобритании, Корее, Сингапуре, других развитых странах мира была взята за основу при разработке учебных планов и учебнометодических комплексов. Причем не только на курсах 3-го базового уровня, но и краткосрочных курсах для учителей-предметников. Только на базе нашего филиала за этот год курсы третьего базового уровня по Кембриджской программе прошел 781 педагог. С сентября этого года к обучению приступили еще 190 педагогов. На краткосрочных курсах обучено 2456 педагогов. В институте действует центр уровневых программ, что позволило консолидировать всех сертифицированных учителей. Создание сетевого сообщества позволило продолжить взаимодействие с педагогами в послекурсовой период. Практика показывает, что сертифицированные педагоги успешно внедряют в учебный процесс все нововведения, уже не могут работать по-старому. Более того, и в педагогических коллективах существенно изменяется отношение к организации учебно-воспитательного процесса. Учащиеся становятся активными субъектами образовательного процесса, понимая, что их успешность во многом зависит от собственной мотивации и результативности обучения. В соответствии с планом «Өрлеу» особое внимание уделено еще одному важному аспекту работы педагога- электронному обучению. Сегодня это веление времени. Вхождение в мировое образовательное пространство невозможно без наличия у педагогов инфо-коммуникационных компетенций. Проект «e-learning» откроет принципиально новые возможности для педагогов. Уже в скором будущем в системе образования будет внедрена автоматизация системы управления: электронные журналы, расписание, дневники, библиотеки и т.д. К этому нужно подготовиться. С сентября этого года в нашем институте приступили к проведению курсов по внедрению «e-learning». В этом

году обучение пройдут 301 учитель-предметник и 25 преподавателей колледжей Акмолинской области. Преподавание на этих курсах будут осуществлять региональные тренеры, преподаватели нашего института Муканова Р.А., Омарова А.Б., Сейпиев Д.М., Шокимова С.А., получившие соответствующие сертификаты после обучения в Алматы на курсах «Технология обучения управлением системы электронного обучения « e-learning» в организациях образования». Cтоит отметить, что в ныне действующей системе повышения квалификации серьезное значение уделяется подготовке преподавательского состава. Прежде чем получить допуск к ведению курсов, каждый тьютор прошел серьезное обучение, процедуру тестирования, сдал экзамен. И только после получения соответствующего сертификата получил право на обучение педагогов. Это нововведение стало возможным благодаря «Өрлеу». Нужно признать, что качественно изменился учебный процесс и на краткосрочных курсах. Преподаватели института взяли на вооружение интерактивные методики сертифицированных тренеров, разрабатывают учебно-методические комплексы (мануалы) для слушателей курсов. Введено входное и итоговое тестирование. Эти подходы позволили усилить эффективность курсовой подготовки. Сегодня мы отмечаем тот факт, что идеи, заложенные в Государственной программе развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы, реально воплощаются в жизнь. Повышается статус педагога. И не только в материальном плане по получении сертификатов курсов 3,2 базовых уровней. Активизации инновационных преобразований в учреждениях образования в немалой степени способствуют проводимые под эгидой Национального центра «Өрлеу» мероприятия Первые Республиканские педагогические чтения, Съезд учителей филологических дисциплин, Республиканский конкурс «Методист года», Ярмарка педагогических инноваций, Августовские педагогические совещания-вот неполный перечень событий, надолго запомнившихся педагогической общественности страны. Педагоги получили реальную возможность показать свои достижения в ходе мастер-классов, выступлений, дискуссий, конкурсов. Многие из них в этом году получили денежные вознаграждения, премии, отмечены дипломами и сертификатами за свой самоотверженный труд. Педагогический корпус Казахстана на прошедших форумах продемонстрировал реальные результаты своего труда, желание творчески работать, повышать свое профессиональное мастерство. Всю работу Национального центра повышения квалификации педагогических работников «Өрлеу» умело направляет Правление Акционерного общества под руководством его председателя - доктора педагогических наук Ахметовой Гульназ Кенжетаевны. Благодаря фундаментальной научной

подготовке членов Правления, их профессиональной компетентности, активной работе областных филиалов удалось успешно реализовать задачи первого года. Внедрение современных компьютерных технологий позволило установить стабильную связь филиалов с Центром - электронная почта, административные совещания и планерки в режиме онлайн, вебинары позволяют получать оперативную информацию, которая вносит немедленные коррективы в проводимую работу. Используются все средства связи, СМИ для ознакомления граждан

Казахстана с той большой работой, которая проводится Национальным центром «Өрлеу». Итоги первого года работы позволяют с оптимизмом смотреть вперед. Становление Национальной системы повышения квалификации набирает ход. Можно с уверенностью сказать, что задачи, поставленные Государственной программой развития системы образования Республики Казахстан по повышению статуса педагога, роста профессиональной компетентности педагогов будут и далее успешно решаться.

ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ЭТНОСАРАЛЫҚ МӘДЕНИ СҰХБАТ

Қожамберлиев Баймырза «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кафедра меңгерушісі, философия ғылымдарының докторы, профессор Қазақстандағы этносаралық жағдайға Қазіргі келетін болсақ, қоғамның басты және

этносаралық сұхбаттың сан түрлі нұсқаларын ұйымдастыру болып табылады. Этносаралық сұхбатты нәтижелі қамтамасыз етудің жағдайлары мен факторларын айқындауға кіріспес бұрын, мәселеге желі болып отырған сұхбаттың табиғаты мен методологиялық және әдістемелік мүмкіндіктерін талдайық. Талқылауға ұсынылған тақырыпты зерттеудің негізгі белгілі Ресей философы В.С.Библердің «мәдениеттер сұхбаты» атты идеясының мазмұны болып табылады. Бүгін сұхбат және оны әлеуметтік салада пайдалану мәселесі В.С.Библердің бірнеше ғылыми еңбектерінде арнайы қарастырылған. Сонымен қатар сұхбатты мәдениет мәтіндерін талдау құралы ретінде пайдаланып, оның ішкі құрамы мен тұңғиық құрылымын ашқан және адам аралық пікір алмасудың мазмұнын қарастыруда М.Бахтиннің еңбегі зор [2.,121]. Тұлғаның субъективті әлеміндегі «ішкі сөздің» күрделі құрылымын айқындап, аффектілердің таным процесіндегі маңызын белгілеген В.Зинченконың шығармаларында зерттелген ойлардың біздің тақырыпты ашуға берері көп [3.,11]. Алдымен сұхбаттың табиғаты мен құрылымына тоқталық. Сұхбаттық ұстаным таным субъектілерінің әртүрлігінен басталып, адамдардың өзара қатынастарына сүйенеді және танымның көптүрлі субъектілерінің ашық пікір алмасу барысында келісімдерімен айшықталады. Бұнда білімнің дәрежесі ерекше түсіндіріледі, себебі ол объективтіидеальді ақиқат түрінде дайын берілмейді және ол– мәдени анықталатын өзара әрекеттің нәтижесі болып табылады. Өзара субъективтік білім ақиқаттығының кепілі бола алмайды, білім тек шындыққа ұқсас дәрежеде өмір сүреді. Ол модальді, себебі, мәдениет

идеологиясы мен саясаты қазақ халқының мәдениетін негізгі тұғыр ретінде бекітіп, басқа этнос пен диаспора өкілдерінің оған сайма-сай бейімделу мәселесі өте өзекті болып табылады. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек өзгермелі заманға бейімделу адамдардың өз мәдениетіне адалдығын сақтай отырып, титульдық этностың мәдениетін жан-жақты меңгеру арқылы үйлесімділігін табу-тұрақты дамудың сәтті стратегиясы болып табылады. Осы стратегияны жүзеге асыру Қазақстан халқының Ассамблеясының басты міндеті болып табылады. Аталған стратегияның негізі Қазақстан Конституциясында жазылған: «Қазақстан унитарлық мемлекет» деген қағида [1,2]. Егеменділікке қол жеткізген қазақ елі. Осыған орай Қазақстанда титульдық және мемлекет құрушы ұлт – қазақтардың тілі мемлекеттік тіл болып қабылданды. Унитарлық мемлекетте жалғыз титулдық ұлттың тілі ортақ коммуникациялық құрал қызметін атқарады. Екінші мемлекеттік тіл қабылдау жасанды шара болар еді. Өйткені қазақ елі өз тарихының барлық кезеңдерінде федеративтік құрама болған емес. Сондықтан ел табиғатында орын теппеген және дәстүрінде мүлдем болмаған полимәдениетті тіл саясатын ұстану қисын жағынан да, тарихи шындық тұрғысынан да қате болып табылады. Біздің пайымдауымызша, мульти мәдениеттің кемшілігін анықтайтын және осындай сыңаржақтықты жоюдың бірден-бір жолы елімізді мекендеген этностар мен диаспоралардың өзара қатынастарын реттеу құралы–мәдени сұхбат болып табылады. Қазақстан халқының Ассамблеясының ұйымдастырушылық жұмыстарының өзегі

контекстіне байланысты. Ал білімнің модальдігі әр түрлі деңгейде–ықтимал және шартты пікірлерден қауымдастық пен өзара қатынастығы адамдардың барлығы мойындайтын жалпы пікірлерге дейін көрсетілген. Сөйтіп, таным процесіне әлеуметтікмәдени өлшем енгізіледі. «Әлеуметтік жүйедегі этникалық мәдениеттер сұхбаты» идеясының теориялық-методологиялық және практикалықәдістемелік қоры шексіз. Сондықтан, біз зерттеудің пәндік аумағы ретінде, алдын-ала шешуін таппаған жағдайда зерттеудің сәтті жылжуына кедергі болатын жалпы методологиялық мәселелерге көңіл бөлуіміз керек. Сұхбат Мен және Сен деген, бір-біріне тең екі бастаулардың өзара қатынасы болып табылады. Олармен қатар Мен және Ол деген объектік, тәжірибе әлемін сипаттайтын қатынастар да енгізіледі. Трансценденталистік ұстанымға сай жалпы сананың бар екеніне қарамастан, біз адам болмысының және әлемнің адамға қатынасы бар екенін мойындаймыз. Мен үшін міндетті түрде Сен қажет, ал Сен Менсіз ешқашан толық емес. Мен және Сен қатынастары ой елегінен өткізіледі, олар бір-бірінсіз тіршілік ете алмайды. Мен өз алдына жеке өмір сүрмейді, Мен әрқашан Сен немесе Ол қатынасы арқылы тіршілік етеді. Сұхбат философиясы эгоцентризмге қарсы. Ол арақатынас ұғымынан басталады, себебі, Мен әрдайым қатынас арасында тіршілік етеді. Мен және Сен қатынасы – өзара қабылдау қатынасы болып табылады. Бұл заттардың нәрселер арасындағы қатынастары емес. Бұл – кездесу қатынасы. Сен және Мен қасиет арқылы кездеседі, оны ізденіс арқылы табу мүмкін емес. Сен және Мен бір-бірін өзара қарсы алады. Мен өзімнің саған қатынасым арқылы ғана өзімді табамын, ал Мен болған кезімде мен Сен деп сөйлеймін. Яғни, әрбір шынайы өмір – кездесу, қауышу болып табылады. Мен және Сеннің өзара қатынасының нәтижесі– сүйіспеншілі болып табылады. Сүйіспеншілік қос субъектілердің ортасында туатын бірегей құбылыс. Сүйіспеншілік міндетті түрде өзара жауапкершілікті қажет етеді. Ол сүйетіндердің төлтума және «барлық адамдардың » теңдігін бекітеді. Егер «Мен–Сен» қатынастары тура болса, онда «Мен–Ол» қатынасы жанама және жаттанған болып табылады. Мен және Сен қатынасы Мен және Ол қатынасында жойылады. Тілдің өзі Мен және Сен арасындағы тура қатынастарды қиындатады. Сен және Мен аралығында мәдениеттің объективті мәні болғандықтан, ол мәдениет, тіл, әдебиет, ғылым шығармаларының туу аймағы. Мен және Сен арасында Ол орналасқандықтан тура қатынас, түсінушілік, мөлдірлік жойылады. Менің бейнем тіл мен мәдениет шығармаларында орын алып, қайтадан Сен болу үшін Ол әлемінің құрылымына еніп, оның құрамды бөлігіне айналады. Адам Ол әлемінде объективтенбейінше, оның болмыс құруы мүмкін емес, бірақ ондай адам – әлі тұлға болып табылмайды.

Ол әлі Мен тұлғасын меңгерген жоқ. Сөйтіп адамның әлемге және өзге адамға арақатынасында адамның өзіне жат, объектіленген, заттанған нәрсе орын алады. Осы негізде «институциялар» мен «ішкі сезім» әлемдерінің арасында жаттану процесі орын алады. Кез келген мәдениеттің мәні Мен және Сен кездесулерінде жүзеге асатын бірлескен болмыс туғызуға, яғни рухани актіге негізделген. Осы мәдени шығармашылық келесі ұрпақ мүшелерінің күшімен тұрақтыланады және бекітіледі. Бірақ адам өзі ықпал жасап қана қоймай оған әсер еткен кездерде мәдени жасампаздыққа қабілетті. Егер мәдениет тірі процесс – қатынас ретінде үздіксіз жаңаруға қабілетті болмаса, онда ол тоқтайды және жатсынады. Сұхбат Өзгені өзгертуді мақсат тұтпайды, оған өз шындығыңды түсіндіруге немесе сынауға болмайды. Керісінше адамилық пен адамзат шынайы кездесулерге қалыптасады. Бұнда адам өзінің басқа жанмен шектеулі екенін пайдаланып, өз толымсыздығын сезеді, бірақ сонымен қатар, бұнда адамдардың жеке болмысын өзара бекіту де орын алады. Тап осындай кездесулерге ақиқатты көру құқығы мен қажеттігі жүзеге асып, адамның жаны сырт жақтан басқа адам жанының сәулесіне шомылады. Сұхбаттың үш түрі бар: 1) күнделікті тіршілікті жүзеге асыру қажеттігі мен ұғынудың пәндік бағыты арқасында ынталанған техникалық-инструментальдік сұхбат; 2) сұхбат түрінде бейнеленіп, адамның өзіне ғана бағытталған, жеке адамның сөзі (монолог); 3) адамның жеке білімі және осыған қоса барлық болмысы өзектендірілген және өз-болмысы, өзгенің болмысымен, яғни сұхбаттасу әріптесімен қабысқан, шынайы сұхбат. Шынайы сұхбат әріптесіне тұтас болмысымен толық бұрылуын қажет етеді. Сұхбатта субъектілердің тұтастығы «оқиға» ретінде бейнеленеді. Осының арқасында адам өзін субъект ретінде сезінеді. Адам өзін болмыстың әртүрлі жақтарына – өткенге, қазіргі заманға және болашаққа, материалдық пен руханилыққа, табиғат пен әлеуметтік-мәдени ортаға, өндіріс пен тұтынуға енгізіп, кең арнада өз бостандығы мен жеке басын жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ең маңыздысы, ол мәдениетке өзін-өзі енгізеді. Жоғарыда көрсетілген сұхбаттың қисындық құрылымы әлеуметтік практиканың этносаралық саласында да өз қолдануын табады. Этнос өкілдері арақатысындағы утилитарлық және прагматикалық бағдарларын жоюда және өзге мәселелерді шешу контекстінде осы идеяны кездейсоқ немесе үзік-үзік түрде бірқатар авторлар да пайдаланған. Осы мақалада «сұхбаттар идеясы» әлеуметтік жүйесі субъектілерінің этникалық сұранымдарының саймасай болуы мен оны жүзеге асыру тұрғысынан пайдаланылады. Мақалада қойылған мәселелерді шешудің басты факторы – қазақ ұлтының толыққанды қалыптасуымен байланысты.

Еліміздегі этносаралық моделді бекіту үшін уақыт талабына сай рәсімдерді қалыптастыру керек. Рәсімнің субъективті мазмұны мен маңызы әлеуметтік процеске қатысушылар үшін өте зор. Ол дәстүрлі мәдениетке терең тамырланған. Оның мәні сөзден тысқары де берілетіндіктен, ол сөз ретінде бейнеленуді мүлдем қажет етпейді. Рәсім дәстүрлі қоғам коммуникациясының өзге формасының бейнесі. Дәстүрлі қоғамдағы сана асықпайтын эволюция жолымен өзгергендіктен әрқашан тұрақтылыққа ұмтылады. Дәстүрлі қоғам өз-өзіне тепе-тең болғандықтан, рәсімді қажет етеді. Себебі, рәсім қоғамның семиотикалық құрылымын қарапайымданудан сақтайтын субъективті тәжірибені жүзеге асырудың интуициялық және магиялық каналдарын пайдаланады. Рәсім дәстүрлі сана кеңістігінің біртектілігінің құрылымын күрделендіреді және жеке адамдарды транссубъективті – болмыстың қасиетті деңгейіне шығарады. Осы нәтижеге шығу үшін рәсім сананың келесі үш деңгейінен өткізеді. Біріншісі – қарапайым ортаны түсіндіретін сана: оның мазмұны адамның өздігін, өзін-өзі бекітудің, тұрмыстық жағдайын ой елегінен өткізетін деңгей. Екіншісі – магиялық сана, ол дүниені бейнелеп қана қоймай, оны белсенді түрде құрастырады және қалыптастырады. Үшіншісі – метафизикалық санада руханилық, мән туралы мазмұн алады. Әлеуметтік процесс ұлттық менталитет пен практиканың екі типінің: монолог пен сұхбаттың арақатынасына негізделген. Олар әлеуметтік кеңістіктің мәні болып табылады. Олардың ешқайсысын алдын-ала таңдамай-ақ мазмұндарын ашамыз. Монолог әлеуметтік тәрбие мен білімді технократиялық тұрғыдан түсінуге негізделген. Ол сыртқары пошым, стандартталған және жаттанған құбылыс болып табылады. Монологизмді жабықтық, шектелу, авторитарлық көзқарас тұрғысынан сипаттау керек. Онда өзгенің пікіріне шыдамсыздық білдіру, тек өз тұлғасын ғана дәріптеу орын алады. Ол

әлеуметтік субъектілер арасында утилитарлық, формальді қатынас орнатады. Бұнда пропонент өзінөзі түсіну мүмкіндігінен айырылады. Ол тек таптауырын болған пікірлерді жатқа қайталап, басқалардың көзқарастарын немесе ұстанымдарын таратумен ғана айналысады. Оның қызметі–ақпаратты ұғынбай, тек қабылдау және таратумен айналысу болып табылады. Яғни, Қазақстан халқының Ассамблеясы этнос өкілдерінің жеке салаларын отандық патриоттық деңгейге жеткізуге күш салуы керек. Сұхбат–идеальдік-типтік үлгісі болып табылады. Әңгімелесудің барлық тізгіндері: әртүрлі ұстанымдардың, көзқарастардың, пікірлердің тоғысуы, ұстанымдардың қабысулары мен алшақ болуы–барлығы осы үлгіге ұмтылады. Бұл төлтума оқиға болып табылады. Себебі, жеке адамдар деңгейіндегі ақиқат жайындағы түсініктердің кездесуі, оның әңгімелесушілердің ешқайсысының жеке жағында емес екендігін көрсетіп, ол тек адамаралық тұңғиық сұхбаттасу барысында қосарланған ізденіс арқылы ғана туатынын айқандайды. Сұхбат әрбір қатысуышысын өзінің түбегейлі толымсыздығын ашық мойындап, өзіне тән мәнін тауып және қайта қалпына келтіруге ынталандырады. Сұхбатқа қатысушы әрбір адам жеке тәжірибесі мен өздік Меннің шекарасының сыртына шығып, өзін өсіруге, жетілдіруге жеткізеді. Сұхбат әлеуметтік процестің этномәдениеттік мазмұнын оның субъектілеріне әртүрлі этностың және ұлттың өкілдері ретінде қарастыру арқылы бірбіріне түсінісінің тууына әсер етеді. Субъектілер бірлесудің басты тізбегі ретінде өздерінің жеке бас этникалық белгілері мен салаларының маңайында тартылыс өрісін қалыптастырады. Олар өзара бейімделу мәселесін зерттемей, әлеуметтің ішкі жұмыстарының барлық салаларын этномәдени контексте сәтті ұйымдастыру мүмкін емес. Соңғысы әлеуметтің барысындағы этнотәрбиенің басты шекараларын көрсетіп отырады.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 2. Библер В.С. От наукоучения – к логике культуры. М., 1991, 3. Бахтин М. Проблемы поэтики Достоевского М., 1979. 4. Зинченко В.П. Эффект и интелект в образовании. М., 1995.

СУЩНОСТЬ ЭВРИСТИК И ИХ СИСТЕМАТИКА В ДИДАКТИЧЕСКИХ ЦЕЛЯХ

Наурызбаева Рахат Наурызбайқызы доктор педагогических наук, доцент филиал АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК педагогических работников по Кызылординской области

В философской, психологической, педагогической и кибернетической литературе под эвристическими методами понимаются различные процедуры, направленные на сокращение перебора вариантов решения различных задач. Различные авторы поразному характеризуют количество существующих эвристических методов (одни авторы называют несколько базовых, другие говорят о сотнях методов). Результаты исследований научного творчества, творчества учёных (М.С.Бернштейн, Б.М.Кедров, A.M.Коршунов) дают довольно полное представление о структуре и механизмах творческого процесса; раскрывают роль логического и интуитивного начал в творчестве; и составляют, тем самым, психологические условия проявления творчества. Общеизвестны такие методы усиления эвристических способностей, как брейсторминг, методы синектики, эмпатии, эвристических вопросов и т.п., моделирующие некоторые аспекты творческого мышления. Однако, использование этих методов в учебном процессе оказывается затруднительным, поскольку творчество учащихся отличается от творчества учёных. Научная деятельность учёного направлена на открытие объективно нового знания, познавательная деятельность учащихся–на субъективное открытие фактов, известных в науке. Вместе с тем, творческая деятельность и учёного, и учащегося на стадии поиска решения проблемы имеют много общих моментов. Поэтому психологические разработки о сущности и механизмах творчества являются методологической основой педагогических исследований творчества. Существуют различные подходы к организации творческой познавательной деятельности учащихся. В разработанной И.Я.Лернером и М.Н.Скаткиным классификации методов традиционного обучения (по степени самостоятельности и творчества учащихся) чётко прослеживается направленность: объяснительно-иллюстративного метода–на передачу информации; репродуктивного–на приобретение умений и навыков применения полученных знаний; метода проблемного изложения-на иллюстрацию образцов научного познания; частично-поискового

(или эвристического)-на самостоятельное решение учащимися некоторой части проблемы; и исследовательского–на освоение приёмов самостоятельной постановки и решения проблем. Считается, что проблемный, эвристический и исследовательский методы обучения способствуют созданию творческих ситуаций. Эвристические методы увеличивают вероятность получения работоспособного решения творческой задачи, возникшей, из-за не разработанности конкретной теории, неполноты или недостоверности исходных данных. Эвристические методы способны находить решения даже в очень сложных, художественно-творческих ситуациях. Эвристику тесно связывают с продуктивной творческой (эвристической) деятельностью, в качестве механизма получения нового знания в ходе решения творческих задач (Г.С.Альтшуллер (1979), В.И.Андреев (1994), Г.Я.Буш (1974), Л.Л.Гурова (1991), Дж.Диксон (1969), И.П.Калошина (1983), Т.В.Кудрявцев (1988), Ю.Н.Кулюткин (1970), Я.А.Пономарев (1983), Д.Пойа (1961), В.Н.Пушкин (1989), И.М.Розет (1968), В.Н.Соколов (1995), О.К.Тихомиров (1999), А.В.Хуторской (1996), Д.Брунер (1962) и ряд других авторов). Они рассматривают эвристики как: • быстрые, упрощенные по сравнению с рациональным обдумыванием правила принятия решения; • специальные механизмы организации мышления, направленные на создание оптимальных условий для проявления интуиции (В.Н.Соколов); • некоторые процедуры, приводящие к правдоподобным решениям и выводам лишь с известной степенью вероятности, но не всегда, в отличие от алгоритмов, гарантирующих успех (D.Вrunег); • механизмы, позволяющие субъекту более эффективно регулировать свою мыслительную деятельность; находить нужную информацию, преобразовывать ее, вырабатывать на ее основе планы и решения даже в нестереотипных ситуациях (Ю.Н. Кулюткин); • принципы творческой деятельности (Д.Пойа)

(А.В. Брушлинский (1996), В.Т.Кудрявцев (1975), М.И. Махмутов (1993)). Рассмотрена структура проблемного урока, приёмы, методы и средства организации проблемного обучения (М.И. Махмутов (1972)). К недостаткам проблемного обучения относятся невозможность постоянного, систематического его применения в учебном процессе (вследствие сложности и специфичности содержания процесса, неподготовленности учащихся, низкой квалификации учителя) и необходимости больших затрат времени. В теории решения изобретательских задач (ТРИЗ) методологической основой является принцип культивирования творческих способностей (Г. Буш (1974), который провозглашает, что творчеству учиться можно, как и любой другой деятельности; что каждый человек обладает творческими способностями, то есть, изобретать могут все; что творчество вполне совместимо с системой, планомерностью, технологичностью. Исследователями построена структурная схема процесса изобретательского творчества, составлены алгоритмы решения изобретательских задач (АРИЗ) (Г.С. Альтшуллер (1973)); разработаны разноуровневые программы обучения ТРИЗ, методические рекомендации и дидактический материал для учебных занятий (Ю.П. Саламатов (2006)); выделены специфичные типы уроков (М.С.Гафитулин (1998)). Обучение по ТРИЗ направлено на развитие творческих качеств учащихся и является технологией технического творчества (то есть, имеет достаточно узкую сферу применения). Рассматривая алгоритмические процедуры в контексте приобщения к творчеству, некоторыми учёными понятие алгоритма употребляется в виде «предписаний алгоритмического типа» (В.И. Андреев, Е.Д. Божович (1968), А.Н. Кричевец (1999), Н.Г. Салмина (1988), СИ. Шапиро (1956)) и «эвристических предписаний», или эвристик (В.И. Андреев (1994), Л.Н. Ланда (1966), Г.В. Суходольский (1995)), которые также имеют алгоритмический характер, однако, в отличие от алгоритма, обладают меньшей степенью вероятности получения результата, неопределённостью выполнения операций, достаточной обобщённостью действий. В теории формирования умственных действий (П.Я. Гальперин (1981), Н.Ф. Талызина (1981)) алгоритм выступает средством описания ориентировочной основы действий (ООД). П.Я. Гальпериным выделено три типа ООД и соответствующие им три типа обучения. Творческим считается процесс обучения, осуществляемый по третьему типу ориентировки (В.И. Андреев, П.Я. Гальперин), а также процесс сокращения предметного действия (П.Я. Гальперин). Исследователями выявлены эвристические приёмы и методы, способствующие организации творческого решения задач (В.И. Андреев (1994), З.И. Калмыкова (1981), Ю.Н. Кулюткин (75), Дж. Пойа

• это система принципов и правил, которые задают наиболее вероятные стратегии и правила деятельности решающему творческие задачи, стимулирующие интуитивное мышление и генерирование новых идей, существенно повышающие эффективность решения определенного класса творческих задач (В.И.Андреев). В работах исследователей представлены различные способы активизации творческой деятельности учащихся: решение творческих учебных задач (В.И.Андреев(1988), И.П.Калошина(1983), В.А.Крутецкий (1889), Ю.И.Кузнецова (1996), Ю.Н.Кулюткин (1970), И.Я.Лернер(1982), М.П., Дж.Пойа (1961), М.Н.Скаткин (1971); - в процесс самостоятельного составления задач (Д.И.Воробьёва (1997), Эрдниев (1992) и др.); - постановка учащимися вопросов (С.К.Буслова, Н.И.Зильберберг, A.M.Матюшкин (1982), Т.В.Певчева, И.И.Родак (1982), З.П.Шабалина); - использование приёмов логического мышления (А.Я.Блох, М.Г.Гарунов (1994), Т.В.Орлова, А.Э.Симановский, Р.К.Таварткиладзе); -самостоятельное усвоение теоретического материала (М.А. Вейт, Н.Я. Виленкин, В.Г. Чернуцкая, В.Ф.Шаталов); - выполнение домашних заданий проблемного характера (И.В. Ильинская, З.П. Шабалина); - выполнение самостоятельных практических работ (М.Я. Виленский, М.Г. Гарунов, Д.И.Исаев, Н.П.Меньшикова, П.И.Пидкасистый (1962), В.А.Станкевич, Р.Г.Хазанкин, З.П.Ярлыкова); организация эвристической беседы (В.И.Андреев, Т.В.Певчева, Т.Таубаев); - составление учебных алгоритмов (З.А. Вологодская, В.Д.Голиков, Б.А.Гохват, Л.Н.Ланда, И.А.Суханова, Н.Б.Тихонова, А.А.Шрайнер); - создание или преобразование учебных образцов (А.Н.Гирнык, И.В.Ильинская). Специальным видом обучения, направленным на развитие творческих способностей учащихся, и учитывающим психологические закономерности развития мышления и творчества, является проблемное обучение, определяющее условием активизации творчества моделирование процесса научного открытия. Ведущие принципы проблемного обучения:– принцип историзма и принцип поисковой деятельности–реализовываются в процессе совместной деятельности учителя и учащихся по разрешению учебно-научных проблем, осуществляющем формирование творческих способностей учащихся (А.В.Брушлинский (1996), И.А.Ильницкая, В.Т.Кудрявцев (1988), И.Я.Лернер (1998), A.M.Матюшкин (1984), М.И.Махмутов (1993). Исследователями достаточно подробно разработаны теоретические основы проблемного обучения: выявлены компоненты проблемных ситуаций (A.M. Матюшкин), типы проблемных ситуаций и способы их создания в учебном процессе

(1961), А.Я. Цукарь (), А.В. Шевырёв (1995)); разработаны эвристики, выступающие в качестве способа решения задач (В.П. Беспалько (1995), Б.С. Каплан, Т.Н. Миракова, Л.М. Фридман). Некоторые учёные устанавливают прямую связь эвристик с творческой деятельностью (В.И. Андреев, И.Я. Лернер, М.И. Махмутов, В.Ф. Спиридонов (1994)). Другие, наоборот, в эвристическом программировании не усматривают творческого элемента (А.В. Брушлинский (1996)). Явной направленностью на развитие творческих качеств личности учащихся обладают технология воспитания коллективного творчества И.П. Иванова и школа творчества И.П. Волкова. В школе И.П. Волкова акценты целей сделаны на выявление, учёт и развитие творческих способностей младших школьников, на приобщение к многообразной творческой деятельности. И.П. Волковым разработан блочно-параллельный процесс обучения творчеству на уроках черчения и труда в начальной школе. Вопросы активизации творческой деятельности учащихся рассматриваются также в: гуманно-личностных технологиях (Ш.А. Амонашвили (1998), Е.Н. Ильин (1988)); - технологии развивающего обучения (В.В. Давыдов (1996), Л.В. Занков (1975), Д.Б. Эльконин (1940)); - игровых технологиях («Сам Самыч» В.В. Репкина, «Мумми-Тролли» томских авторов; М.Я. Виленский (2005), В.В. Дрозина, И.Э. Ивакина, С.А. Шмаков (382)); - технологиях индивидуализации обучения (Инге Унт (1990), А.С. Границкая (1991), В.Д. Шадриков (1983, 1984)). Однако, многочисленные теоретические разработки не в полной мере применяются в практике образования, причинами являются, в первую очередь, методическая (неподготовленность учителя к организации творческого развития учащихся вследствие отсутствия соответствующих программ и недостаточной разработанности вопросов активизации творческой познавательной деятельности на методическом уровне) и социальный характер (экономическая нестабильность в обществе и социальная незащищённость преподавателей не способствуют научным и творческим поискам). Таким образом, остаётся актуальной проблема выявления способов активизации творческой деятельности учащихся в рамках дополнительного образования и учебного процесса. Установлено, что успешность в осуществлении творческой деятельности во многом зависит от сформированности репродуктивных действий и накопленного опыта продуктивных действий (Б.М. Кедров (1996), А.Н. Лук (1979), Я.А. Пономарёв (1990)). Исследователями подчёркивается взаимосвязанность и взаимообусловленность репродуктивного и творческого аспектов познавательного процесса (Ю.Н. Кулюткин (1970),

И.Т. Огородников (2000), B.C. Шубинский (1998), и др.). Авторы выделяют три главных аспекта эвристики: 1. Кибернетический, который имеет направление на построение машинных программ; 2.Изобретательский, который служит для выдвижения творческих идей, научно-технических, рационализаторских и конструкторских решений; 3. Образовательный, основанный на философских и психолого-педагогических концепциях и связанный с разработкой методов организации продуктивной учебной деятельности обучаемых. В.А.Оганесян эвристическим методом обучения понимает «наиболее общую систему подхода к решению данных заданий и проблем, которая направлена на приобщение учащихся к самостоятельным открытиям новых для них закономерностей в процессе познавательной деятельности, причем по правилам, аналогичным научному творчеству» [1.С.5]. Эвристики с позиций их функций рассмотрел Е.Е.Семенов, он охарактеризовал их как : 1) средство мотивации при выборе, предпочтении тех или иных действий; 2) средство осознания общности решаемых математических задач, их единства и систематизации изученного и изучаемого материала; 3) способ установления аналогии; 4) способ приобретения знаний и их «добывание»; 5) источник внутренней установки на познавательную деятельность; 6) способ организации диалога (делают его более продуктивным); 7) способ подведения обучаемого к открытию; 8) способ создания сюжетной канвы, сюжетной оболочки. Заслуга в разработке собственно эвристических методов как педагогической проблемы принадлежит Д. Пойа (1961), Ю.Н. Кулюткину (1970; 1986), В.И. Андрееву (1981; 2000) и др. Дж. Дьюи (1950), выделил пять ступеней, характеризующих любое интеллектуальное действие как эвристическое: • чувство затруднения; • его определение и определение его границ; • представление о возможном решении; • развитие этого представления; • подтверждение решения, связанное с наблюдениями, приводящими к признанию или отклонению, к уверенности или неуверенности в действии [2]. В.И.Андреев (1981) дал следующее определение «эвристические методы решения творческих задач – это система принципов и правил, которые задают наиболее вероятностные стратегии и тактики деятельности решающего, стимулирующие его интуитивное мышление в процессе решения, генерирование новых идей и на этой основе

существенно повышающие эффективность решения определенного класса творческих задач»[3, c.100]. Он применил генетический подход в систематизации эвристических методов, сформулировал принципы и правила их применения, модифицировал известные методы мозгового штурма и другие виды эвристик для применения в учебном процессе. В.И. Андреев считает эвристиками такие наводящие вопросы, указания, советы, аналогии, средства наглядности, «которые или снижают трудность учебной проблемы до соответствующего уровня творческого развития ученика, или создают благоприятные условия для «микрообучения» и «микроразвития», расширяя тем самым «зону» ближайшего творческого развития ученика до соответствующего уровня трудности учебной проблемы» [3 с. 97]. Приоритет в педагогическом осмыслении и описании эвристик, как дидактических методов решения творческих задач и выделению алгоритмов или алгоритмических предписаний принадлежит В.И. Андрееву, автору «Педагогики творческого саморазвития». Эти эвристические методы развиты в многочисленных трудах по дидактической эвристике А.В. Хуторским, Р.Т. Гареевым (2004) и другими авторами. В.И. Андреев выделяет две большие группы методов решения творческих задач: «а) логические методы – методы, в которых преобладают логические правила анализа, сравнения, обобщения, классификации, индукции, дедукции и т.д.; б) эвристические методы» [4, с. 157]. Эвристические методы обучения позволяют расширить объем незнания учеников: Наиболее эвристичны задачи, которые вообще в принципе в данный момент не имеют точного, одного ответа, а предполагают множество различных вариантов решения, что сразу расширяет поле «незнания» мыслящего … «включает» желание творить. «Из разнообразного выбора правил деятельности в решении задач можно выделить два больших класса предписаний: алгоритмы или алгоритмические предписания, эвристики и эвристические предписания. Если алгоритмы жестко детерминируют наши действия и гарантируют в случае их точного выполнения достижение успеха в решении соответствующего типа задач, то и эвристические предписания лишь задают стратегии и тактике наиболее вероятное направление поиска решения, но не гарантируют успех» [4с. 157]. В.И.Андреев в методическом пособии «Эвристическое программирование учебноисследовательской деятельности» (1981) пишет, что: «…в настоящее время существуют три подхода к пониманию сущности творчества и путей его развития. Сторонники первого подхода считают, что творчество это процесс интуитивный, В этом случае возможности управления сведены к минимуму.

Вторая точка зрения представлена идеей алгоритма. Такой подход открывает возможности для обучения деятельности. Но будет ли такая деятельность творческой? Существует немало сторонников третьего, эвристического понимания творческого процесса. Такой подход открывает возможности для нежесткого управления развитием творческой деятельности» [3, с. 2]. По мнению В.И. Андреева, – эвристики это общедидактические приемы. Он предлагает следующее определение. «Эвристики – это такие общедидактические приемы, целенаправленное применение которых активно формирует у учащихся стратегии рационального поиска отдельных этапов решения учебных проблем, учебноисследовательских задач» [3 с. 98]. Таким образом, автор распространяет функции эвристик не только на способы деятельности, но и на учебные предписания, на средства наглядности, если они помогают творческому развитию ученика. «Предпосылка эвристического обучения» заключается, по А.В. Хуторскому, «в допущении таких естественных внутренних резервов человека, которые позволяют ему «рождать» знания, конструировать их в собственной деятельности. На данной предпосылке базируются практически все эвристические методы, начиная с метода Сократа» [5, с. 45]. Мы считаем, что эвристическое обучение – это обучение, на основе эвристических методов ставящее целью развитие творческой мотивации и направленности личности, включающее активизацию компонентов творческого мышления: оригинальности, беглости, гибкости, умения интегрировать, учитывать и объединять идеи из разных областей знания. Эвристическое обучение учащихся художественно-творческой деятельности средствами народного искусства определяется как тип обучения, в основе которого лежит педагогическая технология, интеграция педагогических условий, педагогическая организация и самоорганизация учащихся, их сотворчество на основе систематического обучения художественно-творческой деятельности через целенаправленное, вариативное применение эвристических методов и приемов, что позволяет существенно повысить эффективность этой деятельности, и способствует развитию и саморазвитию творческого, этического, эстетического потенциала учащихся. Итак, что же следует понимать под эвристическими методами решения творческих задач? Правила решения творческих задач также часто называют эвристическими правилами, а отдельно взятое правило, прием решения творческой задачи часто называют эвристикой. Из разнообразного набора правил деятельности в решении задач принципиально можно выделить два

больших класса предписаний: алгоритмы или алгоритмические предписания и эвристики – эвристические предписания. Если алгоритмы жестко детерминируют наши действия и гарантируют в случае их точного выполнения достижение успеха в решении соответствующего типа задач, то эвристики и эвристические предписания лишь задают стратегии и тактики, наиболее вероятное направление поиска идеи решения, но не гарантируют успеха решения. Анализ вышеперечисленной литературы показывает, что под эвристическими приемами (эвристиками) понимают: • догадки, основанные на общем опыте решения задачи; • метод открытия нового (истины), в том числе метод проб и ошибок; • прием или совокупность логических приемов по решению задач, выполнению теоретических исследований, конструированию моделей; • прием отыскания конкретных способов решения задачи средствами электронной техники; • метод (совокупность методов) обучения; • деятельность, характеризующая процесс продуктивного мышления, вдохновленного исследования; • раздел психологии; • научная область, изучающая специфику творческой деятельности; • наука о творчестве. В рамках данного исследования были применены эвристические приемы (эвристики) к художественнотворческой деятельности с помощью синтеза средств народного искусства, объединенных для достижения цели и ориентированных на достижение творческого успеха, практического творческого результата и творческого преобразования существующей информации в процессе решения творческих задач средствами народного искусства. Технология освоения эвристических приемов художественно-творческой деятельности средствами народного искусства в решении творческих задач включает концептуальное обоснование, основанное на методологии творчества; дидактическое обеспечение, объединяющее условия управления учебной деятельностью учащихся; организационнометодическую проработку, представленную творческими предписаниями деятельности, раскрывающим состав действий в рамках каждого эвристического приема; объемом теоретических знаний, необходимых для освоения данных приемов; классами творческих задач, решаемых на их основе; а также комплексом контрольных заданий, позволяющих оценивать уровень достигнутого результата на основе критериев и качественных показателей. Понятие творческой ситуации применяется в данном исследовании на основе работы В.С.Шубинского «Педагогика творчества учащихся» (1998), которая посвящена вопросам творческих ситуаций и других элементов

эвристического обучения для изучения и разработки акта эвристической деятельности учащегося, момента или периода озарения. На основе педагогической интерпретации творческого процесса автор выявил качества творческой личности, раскрыл систему учебно-воспитательных творческих ситуаций, которые учитель может использовать для формирования творческой личности учащихся при усвоении учебных творческих ситуаций. А.В.Хуторской в книге «Эвристическое обучение: Теория, методология, практика» называет творческую ситуацию эвристической образовательной ситуацией, она выступает как ключевой технологический элемент эвристического обучения – «ситуация актуального активизирующего незнания, основная единица эвристического обучения, выступающая своеобразной альтернативой традиционному уроку. Её целью является обеспечение рождения учениками личного образовательного результата (идей, проблем, гипотез, версий, схем, опытов, текстов) в ходе специально организованной деятельности» [. Он вскрыл противоречие в проведении творческих занятий между внешними заданными целями и индивидуальным их видением учениками. Как правило, вопросы учителей относятся чаще к контролирующей, а не познавательной или творческой функции обучения. Ученики вынуждены овладевать грузом пассивной информации, вместо творческой самореализации в образовательных и профессиональных видах деятельности по будущей специальности «Эвристическое обучение должно было изменить подобную ситуацию – сделать первичными те цели и задачи, которые ученики поставят (создадут) для себя сами. Роль учителя сводится к помощи ученикам в формулировании своих целей и последующем сопровождении деятельности по их достижению. Эвристическое обучение в данном смысле – сопровождающее, что не умаляет, а повышает значимость учителя, который из «транслятора знаний» превращается в организатора индивидуального образовательного движения учеников» [5, с. 51]. Учитель, желающий видеть и развивать в каждом ученике уникальную личность, становится перед сложной педагогической задачей: как одновременно обучать всех по-разному? В связи с этим возникает проблема: как организовать образование учеников по их собственным, но разным траекториям? Эвристическое обучение с помощью средств народного искусства допускает внутри себя многообразие образовательных траекторий учеников. Ученик сам, опираясь на внутренние потребности, культурные традиции и результаты осознания своей творческой деятельности сможет привлекать интересные для него информационные блоки, развиваясь в процессе творчества. Но, организация эвристического обучения художественно-творческой деятельности средствами народного искусства по

индивидуальной траектории требует особой методики и технологии. Первый способ - дифференциация обучения, когда учебный материал поэтапно усложняется и выбирается согласно направленности ученика. Ученики в силу естественной склонности к какому либо виду искусства делятся на группы. Второй способ предполагает, что собственный путь творческого саморазвития выстраивается для каждого ученика применительно к каждому виду творческой деятельности. Другими словами, каждому ученику предоставляется возможность создания собственной траектории освоения видов народного искусства. По мнению А.Д.Короля, к организации эвристического обучения необходим диалоговый подход, который «создает необходимые и достаточные условия для успешного формирования у учеников опыта творческой деятельности и эмоционально-ценностного отношения к действительности, позволяет учащемуся ставить перед собой учебные и жизненные цели, успешно реализовывать их, выбирая индивидуальную образовательную траекторию» [6с. 24]. Путь освоения этих предметов будет определяться не столько логикой данных предметов, сколько совокупностью личностных способностей каждого ученика. Главная роль среди этих способностей будет принадлежать тем, благодаря которым ученик создает новые образовательные продукты, т.е. творческим способностям. Индивидуальные особенности, уровень подготовленности и его мотивация определяют темп обучения и интенсивность творческой деятельности. Таким образом, выполняется одновременность реализации персональных моделей образования–одна

из целей эвристического образования, разработанная А.В.Хуторским. Отсюда вытекает наше представление о необходимости построения такой модели обучения в рамках дополнительного образования и учебного процесса, которая позволяла бы активизировать творческий и эвристический компоненты в мышлении учащихся. Для решения этой задачи выдвигается идея выявления условий и способов интенсификации факторов и условий интенсификации процесса эвристического обучения учащихся художественнотворческой деятельности средствами народного искусства. Для реализации нашей цели мы считаем, что наиболее эффективными и известными эвристическими методами являются следующие виды эвристик. Это: 1. метод эвристического диалога Сократа; 2. метод морфологического анализа; 3. метод экспертной оценки; 4. мозговой штурм; 5. метод инверсии; 6. метод гиперболизации и агглютинации; 7. метод неожиданных и нестереотипных аналогий и ассоциаций в творчестве; 8. метод синектики. Их можно упростить для детей дошкольного возраста и постепенно усложнять для учащихся младшего, среднего и старшего школьного возраста с учетом преемственности и модифицированных для использования средств народного искусства. Каждый из эвристических методов имеет свои сильные и слабые стороны, границы применяемости, разновидности, вариации, приемы.

Литература 1. Лисина М.И. Развитие познавательности активности детей в ходе общения со взрослыми и сверстниками // Вопросы психологии – 1982. - № 4 – С. 18-35. 2.Бабанский Ю.К. Педагогика. Просвещение,1983. - 520 с. 3.Андреев В.И.Эвристическое программирование учебно-исследовательской деятельности. метод. пособие / М.: Высшая школа,1981. – 240 с. 4.Андреев В.И.Конкурентология: учеб.курс для творческого саморазвития конкурентоспособности /- Казань: ЦИТ, 2004.-467 с. 5.Хуторской А.В. Дидактическая эвристика: теория и технология креативного обучения / А.В. Хуторской. –М.: Изд-во МГУ, 2003.– 416 с. 6.Король А.Д. Диалоговый подход к организации эвристического обучения. Педагогика.– 2007. - №9.– С. 3-56. Аннотация Аталған мақалада эвристикалық әдістердің тиімділігі және оқу үдерісіне қолданудың мүмкіндіктері баяндалады. Эвристикалық әдістерді ғылыми негіздеген ғалымдардың ой-пікірлеріне сүйене отырып баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған эвристикалық әдістер іріктелген.

 Оқу үрдісінің жаңа әдістері  ОҚЫТУДЫ ЖАҚСАРТУДЫҢ ТИІМДІ ТӘСІЛІ – LESSON STUDY Хайруллина Света Қояшқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының деңгейлік бағдарламалар орталығының жетекшісі «Бірге жиналу – істің басы. Бірге қалу – прогресс. Бірге жұмыс істеу – жетістік» Генри Форд Lesson study тәжірибесі – оқытуды жақсартудың тиімді тәсілі. «Сабақ жоспары шамамен сабақ өткізілуге бір ай қалғанда жасалады. Одан кейін мұғалім өз сабақ жоспарын талқылауға ұсынады. Онда ол сол пәнді жүргізетін әріптес мұғалімдермен бірігіп талқылайды. Талқылағаннан кейін мұғалім әріптестерінің түсініктемелерін есепке алып, жоспарды өңдейді. Кейде бұл үдеріс бірнеше рет қайталанады» Тошия Чичибу (Жапония). Жұппен ақылдаса отырып жоспар құруға уақыт бердім, бұрын бір өзі жоспар құрып, біраз қателіктер жіберетін, оны кіммен бөлісетінін білмей дал болатын мұғалімдер бірлескен жұмысқа қуана-қуана кіріскенін байқадым. Одан кейін бір жұп бір жұптың жоспарын қарап, ұсыныстар беріп, жетілдіруіне жағдай жасадым. Байқағаным:мұғалімдер жоспарды жақсарту барысында пікірталас жүргізе алады. Жапондық Lesson study тәжірибесінің тиімділігін қалай дәлелдесем екен, тәжірибе жүзінде көрсетпесем, олардың көздері жетпесе, сөз жүзінде қанша рет айтсам да олар бұл әдістеменің біздің Қазақстандық мектептер үшін тиімді екенін дәлелдей алмаспын деп ойладым. Сондықтан күні бұрын мұғалімдерге үйден күнтізбелік жоспармен сол болашақта сабақ беретін сыныптардың оқулықтарын, әдістемелік құралдарын бірге ала келіңіздер деп ескерттім. Топқа бөлгенде де сабақ беретін пәндеріне қарай біріктірдім. Сабағымның тақырыбы: Оқыту мен оқу үдерісін жақсарту мақсатында Lesson study-ді қолдану. Сабағымның мақсаты: Lesson study-дің мәні бірлескен тәсілге негізделген кәсіби оқытуды дамыта отырып, оқушылардың егжей-тегжейлі оқытылуын бақылау және жетілдіру құралы екендігін түсіндіру. Тобымдағы мұғалімдердің басым бөлігі екінші категориялы жас мұғалімдер. Осындай ерекшеліктерін ескере отырып, Lesson study тәжірибесі туралы өзім толық ақпарат беруді жөн көрдім және 5 слайдтан тұратын таныстырылым дайындадым. «Әлемге танымал болған Lesson study тәжірибесі» 1. Lesson study әдістемесінің мақсаты. 2. Бірлескен оқу. Мектеп мәдениетінің маңызы.

ұл пікір мектеп үшін де өзекті мәселе болып отыр. Дәстүрлі оқыту кезінде әр мұғалім жеке– дара жұмыс істеп, өз қазанында өзі қайнады десек те болады. Бүгінгі таңда, ұдайы өзгеріп тұратын жаһандану заманында жетістікке жету үшін мектептің педагогикалық ұжымының бірлесіп жұмыс істеуіне және оқуына, оқушылардың жетістіктерінің деңгейін арттыруға бірлесіп қол жеткізу керек. Ынтымақтастықта жұмыс істей отырып, мұғалімдер өз кәсіби деңгейін көтереді, ал бұл балаларды табысты оқытуға ықпал етеді, себебі олар бір-бірінен үйреніп қана қоймайды, көптеген мектептердегі ортақ проблемаларды шешеді, оқыту мен оқу үдерісін жетілдіре түседі. Көшбасшылықтың ең белсенді түрі-бірлескен оқу. Мұғалімдер бір-бірімен ынтымақтаса білсе, жақсы жұмыс жасай да біледі. Мұғалімнің көшбасшылығы– сапалы қарым–қатынасқа байланысты өзара сенім, қолдау, кәсіптік даму үстінде болады, басқаларға үйретуді өзінің миссиясы деп біледі. Осы сабақтағы менің миссиям–тыңдаушыларыма Жапондық Lesson study тәжірибесін үйрету. Олар өз кезегінде мектепке барған соң өздерінің әріптестеріне осы әдістеменің тиімділігіне көздерін жеткізе білсе, әріптестерімен ынтымақтаса жұмыс жасай білсе, көшбасшы да бола білгені. Инновацияларды қолдау мақсатында оқыту мен оқу үдерісін жетілдіру үшін жасалып жатқан оң өзгерістің бірі–Lesson study тәжірибесін Қазақстанға енгізу. Оқытуды жақсартудың үдерісі ретінде осы тәсілге аса қызығушылық танытып, курста дәріс алып жатқан мұғалімдерге әлемге әйгілі тәжірибені таныстырып, Lesson study тәсілінің бір кезеңін тәжірибе жүзінде көрсетіп, әдістің тиімділігіне көздерін жеткізуді алдыма мақсат еттім. Ол үшін алдымен мұғалімдерді осы тәсілдің тарихымен, кезеңдерімен, мақсаты, ерекшеліктерімен таныстырдым. Мұғалімдер де ізденіп, біраз ақпарат жинаған екен, білу және түсінуді қалыптастыру үшін менің берген ақпарттарымды, интернет, баспасөз материалдарын пайдаланып, таныстырылым жасап, қорғады, бір-бірімен ақпарат алмасты.

3. Қазақстандағы ашық сабақ пен Жапониядағы Lesson study тәжірибесінің айырмашылығы. 4. Lesson study тәжірибесінің кезеңдері. Сөйтіп, Блум таксономиясының білу мақсатын ашып, әдістеме туралы толық мәлімет, жалпы ақпарат бердім. Түсіну сатысын ашуда мұғалімдерге «Lesson study–Қазақстанның білім беру жүйесінде» тақырыбында топтық таныстырылым қорғауға тапсырма бердім. Мақсатым: мұғалімдер түсінікті өздері қалыптастырсын, интернет материалдарын, баспасөз материалдарын пайдалана отырып, осы әдістеме туралы білімін тереңдетсін, ақпаратты өз сөздерімен қалай айтар екен деп ойладым. Үдеріс барысында, шынымды айтсам, мұғалімдердің шығармашылығына қайран қалдым. Олар өз таныстырылымдарында мен айтпаған тың мәліметтерді пайдалана алды. Бір таныстырылымнан бір таныстырылым көркемірек, берген ақпараттары да мазмұнды, жүйелі. Мұғалімдер курстың 4-аптасында көптеген нәрсеге үйренгені, білімдерін жетілдіргені, әсіресе, өз бетімен ізденуге, бір-бірімен ақпарат алмасуға, ынтымақтастық жұмысқа дағдыланғаны мені қуантты. Қолдану мақсатында жұптық жұмыс жасаттым. Олардың тапсырмасы: жұп болып отырып, күнтізбелік жоспар бойынша бір қысқа мерзімді жоспарды құрылымдау. Жеке, оқшау жұмыс жасағаннан жұп болып жоспар құрудың тиімділігіне көздерін жеткізгім келді. Дәстүрлі сабақ кезінде мұғалімдер оқшау, өз проблемасымен өзі жүрді. Не ұттық? Енді мектепте ынтымақтасқан жұмыс болса, сол мектепте оңға басқан жұмыс та болатынын өздері дәлелдей білді. Оны байқағаным: жұппен жұмыс жасағанда, мұғалімдер көздері жанып, белсенді болып кетті, бір-бірімен пікірлесу, ой қосу, неге? қалай? деген сұрақтарды көбірек естідім. Талдау сатысына келгенде жұптарда құрылымдалған жоспарлардан ортақ бір жоспар шығарылды. Бұл кезде мұғалімдер сыни ойлана отырып, күні бұрын берілген бағалау өлшемдерін ескеріп, өз жұптарында жасақталған (бір пәнге, бір тақырыпта) жасақталған жоспарларды салыстырып, саралап, зерделеп, бір нақты құрылымы бар, бірізді, мақсаттары мен міндеттері айқын жоспар шығарды. Осы кезде мұғалімдер жоспар жасау арқылы бірбірінің білімдерін де (пәндік, әдістемелік) саралап, зерделеп те отырды ғой деп ойлаймын. Себебі мұғалімдер өздерін-өздері бағалай біледі, яғни өзінің жетістігін де кемшілігін де көре білді. Өз кемшілігін түзеу үшін бір-бірінен үйреніп те жатты. Осы жерде К.Н.Шамшиденованың «Педагогикалық диалог» журналындағы мақаласынан үзінді есіме түсті. «Ендігі жерде мұғалімдер бірінен бірі үйренеді» Шынында да сол сурет менің көз алдымнан өтіп жатты, білімді мұғалімдер талантты, дарынды баланың орнында басқаларына көмектесіп, өз тәжірибелерімен бөлісіп жатты. Осы жерде бірін-бірі бағалау да жүріп жатты. Бірін-бірі бағалау бір-бірінің

кемшілігін айтып, оны түзетіп, жетілдіру екеніне тағы бір мәрте көзім жетті. Жинақтау сатысында әр топтан (әр пән бойынша) ұсынылған бір жоспарды таныстырылым жасап, үлкен топқа ұсынды. Топтағы басқа мұғалімдер осы жоспар туралы жетістігі және жақсарту қажет деген екі бағытта ұсыныстар берді. Олардың берген ұсыныстарын саралап қарап отырсам (в1 және в3) жоспарында, стикерлерде көрсетілгендей жоспарды дамытатындай, конструктивизм тәсілі арқылы әрқайсысы өздерінің ұсыныстарымен жоспарларды жетілдіріп, түзетіп, дамытып, үлгі–жоспар етіп шығарды. Lesson study тәжірибесі өз-өздері болып, оқшау жұмыс жасап, кімнен көмек сұрарға білмей жүрген мұғалімдерге қатты ұнады, ұнағаны сондай, көңіл-күйлерін де жасыра алмады. «Мен ертең мектепке барған соң бірлестікте осылай жасауға ұсыныс беремін, мен мектепте Lesson study әдістемесін өткізуге ұсыныс беремін» деп қорытынды шығарып жатты. Жоспарға ұсыныстар бергенде бұрын көріне алмай жүрген мұғалімдерім де көзге түсті. Мысалы бастауыш сынып мұғалімі Шарбану сыни тұрғыдан ойландыра алатын тапсырмаларды орынды қолдана білу, ашық сұрақтарды, оқулықта жауабы жоқ сұрақтарды тиімді қоя білуге, Айгүл сабақ мақсаттары нақты қойылса десе, Әлия сабақтағы әдіс-тәсілдерді түрлендіріп қолдануға ұтымды ұсыныстар беріп отырды. Ол ұсыныстарды топтастырып, ат қойдық. Мұғалімдердің ұсыныстарын жинақтағанда сол жоспардың түзету траекториясы болып шықты, тағы да жетілдірдік, тағы да түзеттік, дамыттық. Шыққан өнім бәрінің көңілінен шықты. Бағалау сатысы: Біріншіден, жалпы Қазақстан үшін осы Lesson study әдістемесі керек пе? Біз үшін тиімді ме? Бірлескен жұмыстың артықшылығы. Сабағымызды: Мұғалімдер бір-бірімен ынтымақтаса білсе, жақсы жұмыс жасай да біледі, – деген ой толғаумен бастап едік. Осы бір түйінді ойдың астарын түсіндіңіздер ме? Lesson study әдістемесінің ерекшелігі, біздің мектептерде қолданылса, қандай нәтижелерге жетеміз деп ойлайсыңдар? Ашық сабақтарымыз бар емес пе? Біз мектепке барған соң осы жаңа әдістемені енгізе аламыз ба? деген сауалдарды талқылауға ұсындым. Әркім ойын айтты. Дегенмен мына Жапондық әдістеменің барлық мұғалімдерге әсер етіп, ой тастағанын байқадым. Топта белсенді, шығармашыл Әсел атты тыңдаушым: «Біздер–көшбасшылармыз, өзіміз өзгеріп қана қоймаймыз, әріптесті де, мектепті де өзгертулеріміз өз қолымызда, тек энтузиазм, шығармашылық, ынтымақтастық болса болғаны, өзгертуге, жаңа әдісті енгізуге болатындығына бүгін біздің көзіміз жетті». Абзал: Бұрын жоспарды әркім өзі жасайды, мынау жақсы әдіс екен, ақылдасуға болады, бірге отырып, пікірлесіп, ойға ой қосып, толықтырып жоспарлаймыз, сабағымызды зерттейміз, бірге

талдаймыз, тек мәдениетімізді жетістіруіміз керек деп ойлаймын. Мен оқу ісі меңгерушісі болып қызмет атқарамын, болашақта осы Lesson study әдістемесін мектепке енгізіп, бірігіп жоспар құруға, сабақтарды зерттеуге пайдаланамын. Бұл әдістеменің тиімділігіне курс барысында тренеріміздің ұйымдастыруымен өткен сабақта көзім жетті. Гүлсім: Мен мектепке келіп жұмыс жасай бастағаныма да көп болған жоқ. Тәжірибеміз аз. Сондықтан болар, жоспар құруға қиналатынмын. Тәжірибелі мұғалімдердің көмегімен жұпта отырып, жоспар жасаған қызықты әрі оңай, әрі көп нәрсені үйреніп те отырасың. Бұл тәсіл маған ұнады, барлық мектептерге таратылса ғой деп армандап отырдым. Хадиша: Мен мектепте пән бірлестігі жетекшісі едім. Бұл тәсіл бірлестіктегі бір пәнді беретін мұғалімдерге де тиімді екен. Бірге жоспар жасайсың, бірге жетілдіресің, зерттеу сабағын беріп, сабақты талдайсың, жоспардың дұрыс жасалғандығына көзіңді жеткізесің, барлық балалардың сабаққа қатысып, жұмыс жасағандығына әріптесіңмен бірге көзіңді жеткізіп, сабағыңды толықтырасың. Ынтымақтасқан жұмыстың тиімділігін бүгін дәлелдеп шықтық. Осындай талдауларды жаза беруге болады. Менің мақсатым: Lesson study әдістемесінің тиімділігін дәлелдеу, әдістемемен таныстыру, мектептегі өз тәжірибелерінде қолдануға бағыт беру еді. Мақсатыма жеттім деп ойлаймын. Мұғалімдердің ойына ой салдым, жаңа әдістемеге жол салдым. Берілген алты тапсырмаға да мұғалімдер аса қызығушылықпен, жауапкершілікпен қатысып,

үдеріске тікелей араласа отырып, үйренді. Мүмкін, бұл тапсырмалар мұғалімдердің өздерінің төл жұмыстары болғасын ба екен? Жоқ, олай болмас, меніңше мұғалімдер бір-бірінен үйренуді басты мақсат еткен сияқты. Ертең «Мектептегі тәжірибе» кезеңінде қысқа мерзімді жоспар жасаймыз, осы жоспарды басшылыққа аламыз, жоспар жасауды үйренейік – деген үлкен қызығушылық басым болды. Жоспар жасағанда, жеті модульді қалай кіріктіреміз, оқушыларды қалай сыни ойлатуға мүмкіндік береміз, талантты, дарынды баланың тапсырмалары қандай бағытта болады, басқа балаларды үдеріске қалай қатыстырамыз, ашық сұрақтарды көбірек қою мәселесінде сыни ойлана отырып, анық тұжырымдалған жоспар құруға талаптанды. Формативті бағалаудың да үлкен ықпалы болды. Төрт сабақта мұғалімдер бірін-бірі бағалады, топтар бірін-бірі бағалады, құрылған бағалау өлшемдерінің де үлкен пайдасы болды. Біріне–бірі ұтымды, мазмұнды ұсыныстар да беріп, алға жылжуға, дамуға, жетілуге жағдай жасады. Оның үстіне төрт сабақ барысында Майк Гершонның бағалау түрлерінен басбармақпен бағалау, мадақтау сияқты түрлерін пайдаланып отырдым. Бұл әдістеменің болашағы зор деп ойлаймын. Жүйелі жұмыс жасауға, сабағымызды жақсартуға, балаларымызды тереңірек зерттеп, әр деңгейдегі оқушылармен жұмыс жасауға, олардың қажетін толық қанағаттандыруымызға жол ашады. Мектепте ынтымақтастықты, бірлескен жұмысты қалыптастыруға бағытталған бірден-бір тәсіл.

ПРИМЕНЕНИЕ КОУЧИНГ-ТЕХНОЛОГИЙ В ОБРАЗОВАНИИ Темиргалиева Мунира Куспановна филиал АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области к.э.н., доцент, старший преподаватель кафедры «Воспитания и социализации личности»

В долгосрочной Стратегии «Казахстан–2050», образование признано одним из важнейших приоритетов развития страны-общей целью образовательных реформ в Казахстане является адаптация системы образования к новой социальноэкономической среде. Международный опыт доказывает, что инвестиции в человеческий капитал и в образование, начиная с раннего детства до зрелого возраста, способствуют существенным отдачам для экономики и общества. Образование создает беспорные социальные выгоды, способствует формированию социального капитала–общества с большой долей гражданского участия, высокой

социальной сплоченностью и интеграцией, низким уровнем преступности. С самого раннего возраста образование играет важную роль в формировании социальных, эмоциональных, и других жизненно необходимых навыков. Казахстану необходима кардинальная модернизация образования: значительное и устойчивое увеличение инвестиций в образование, улучшение его качества. Применение новых и новейших технологий и методик в образовательном процессе позволит реализовать поставленные в Государственной Программы развития образования РК - 2020 (ГПРО) задачи. Современные подходы к

содержанию образования, технологиям обучения и воспитания учащихся, управлению школой позволяет перевести школу из режима функционирования к развитию, при этом значительно повышается и качество образования, так как у всех субъектов образования систематизирующими оказываются познавательные мотивы, обучение становится внутренней потребностью, а творческое переосмысление действительности становится ведущей. Поиск оптимальных, наиболее эффективных и креативных способов, влияющих на качество образования, в последние годы только расширяется. Миссией филиала АО НЦПК «Өрлеу» Институт повышения квалификации педагогических работников по Жамбылской области является непрерывная системная деятельность по повышению квалификации и переподготовке педагогических кадров – педагогов новой формации, востребованных как в регионе, так и в целом по стране. Институт нацелен на кардинальную модернизацию системы образования в соответствии со стратегическими целями государства в области образования. Данная миссия реализуется на основе активного использования акмеологических инструментов, методов, технологий и подходов в деятельности педагогов и тренеров ЖФ НЦПК. Сегодня в филиалах НЦПК«Орлеу» создаются новые педагогические технологии, в том числе и тьюторство и коучинг. Коучинг как процесс, направленный на достижение целей в различных областях жизни, метод активизации личности и система взаимодействия с коучем, самим собой и миром одновременно, является весьма интересным и перспективным явлением в методическом плане для реализации ГПРО–2020. Понятие «коучинг» заслуживает особого внимания как интересная форма коммуникации и методика воспитания лидерства. Коучинг – это синтез психологии, экономики, педагогики, менеджмента и других современных практик. Общепринято считать что, коучинг–новое направление консалтинговой практики, инновационная технология, ориентированная на достижение клиентом результата в той проблеме, с которой он обращается к коучу. Изначально, название этой технологии происходит от английского слова «coach» – карета, повозка, необходимая для того, чтобы перемещаться из одной области знания и умения- в другую. Коучинг перемещает человека из зоны проблемы в зону эффективного решения. Основа коучинга – партнерство, раскрытие потенциала, нацеленность на результат. Опытный и современный руководитель, опираясь на коучинг, повышает уровень мотивации и ответственности как у себя самого, так и у своих сотрудников в коллективе. Весь секрет заключается в основном постулате коучинга: «У человека есть все необходимое для того, чтобы развиваться и достигать целей».

У педагогов и психологов появился уникальный шанс использовать все свои знания и навыки в приобретении дополнительной профессии, позволяющей не только повышать свою квалификацию, но и иметь заработок, достойный профессионала. В чем же отличия коучинга и психологического консультирования или психотерапии? Во-первых, коуч не должен обладать знаниями относительно проблематики клиента. Вовторых, коуч следует «за клиентом, не на виду», терапевт следует «рядом». В-третьих, внимание коуча сосредоточено на клиенте (экстравертированное внимание), а не на своих собственных реакциях (интровертированное внимание). В-четвертых, позиция коуча – нейтралитет, его собственный опыт, чувства, мысли не привносятся в контакт с клиентом. Это особое «коучинговое состояние», которое включает и ряд других особенностей. Традиционно сам процесс коучинга включает в себя три этапа: видение, ответственность, эффективное общение. Коуч–это руководитель, выступающий в роли тренера, наставника, фасилитатора и партнера другого человека, который является по отношению к нему агентом позитивных изменений и профессионального роста. В процессе работы коуч вместе со своим подопечным ставит цель и создает план, направленный в будущее. Он помогает человеку прояснить ценности и намерения, которые развивают новые способности и навыки. Коучинг включает в себя активное слушание - умение понимать не только то, что сказано, но и то, что не говорится, умение задавать сильные вопросы системные логические уровни вопросов. У.Т. Голви–основоположник коучинга утверждает, что коучинг – это технология для раскрытия потенциала личности, для максимизации производительности и эффективности, а эффективный коучинг – это метод управления, метод взаимодействия с людьми, способ мышления, способ бытия. Во время коучинг-сессии идет обучение клиента достижению целей оптимальными путями в кратчайшие сроки. Коучи способствуют тому, чтобы их клиенты научились минимальными усилиями добиваться лучших результатов. В основе коучинга лежит использование психологии оптимизма и успеха. Именно поэтому эта технология обучения и консультрования активно развивается за рубежом и в странах СНГ. В основе коучинга лежит идея о том, что человек является не пустым сосудом, который надо наполнить, а он более похож на желудь, который содержит в себе весь потенциал, чтобы стать могучим дубом, для чего необходимо питание, поощрение, свет. В коучинге создается живая атмосфера сотворчества и с помощью коучинга можно сделать свою жизнь совершенно особенной, необычайно продуктивной и эффективной.

Коучинг являясь профессией XXI века, развивается по нескольким направлениям: личный коучинг, профессиональный коучинг, бизнес-коучинг, корпоративный коучинг. Коучинг - процесс, направленный на достижение целей в различных областях жизни. Коучинг проводится в форме регулярных встреч, которые называются сессиями коучинга. Коучинг - это технология, перемещающая из зоны проблемы в зону эффективного решения. Это система, которая позволяет увидеть, почувствовать новые подходы и возможности, позволяет раскрыть потенциал и «навести порядок» во многих областях жизни. Коучинг - это взаимодействие партнеров, и коуч в этом взаимодействии не выступает в роли консультанта, не дает советов или рекомендаций. Новая парадигма развития образования РК рассматривает обучение как системный элемент каждого образовательного учреждения, несущий ответственность за придание ему нового качества. В свою очередь, вся деятельность образовательного учреждения рассматривается не только с точки зрения количественных показателей эффективности, но и с позиции показателей качественного роста. От педагогического персонала требуется особый настрой на овладение новыми знаниями и умениями, а также готовность создавать особые отношения между теми, кто уже овладел новыми подходами, и теми, кто ищет помощи, чтобы овладеть ими. Концепция

Обучающейся образовательной организации становится повесткой дня для многих школ, колледжей и дошкольных учреждений Казахстана и она включает в себя: -повышенное внимание к обучению и развитию как к определяющим факторам эффективности организации и устойчивого конкурентного преимущества; -организация различных программ, помогающих поддерживать обучение; -выделение ключевых персональных навыков, необходимых индивидам для успешного функционирования в самообучающей организации. Кроме того самообучающаяся образовательная организация дает своим сотрудникам возможность реализовывать высшую потребность человека потребность в самореализации. В самообучающейся организации человек реализует смысл своей жизни. Самообучающаяся организация- это место, где люди постоянно открывают, что именно они создают реальность, в которой живут и действуют. К 2020 году Казахстан–образованная страна, умная экономика и высококвалифицированная рабочая сила. Развитие образования должно стать платформой, на которую будет опираться будущее экономическое, политическое и социально-культурное процветание страны.

БЛУМ ТАКСОНОМИЯСЫНЫҢ МҮМКІНДІГІ Ташмуханова Орал Матжановна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша біліктілікті арттыру институтының «Инновациялық технологиялар және жаратылыстану (гуманитарлық) ғылымдары пәндерін оқыту әдістемесі» кафедрасының меңгерушісі, доцент, ҚР «Білім беру ісінің үздігі»

Мектеп жеткіншек ұрпақтың ойын қалыптастыратын шеберхана. Ал болашақты қолдан шығарғың келмесе, оны қолда берік ұстау керек. Анри Барбюс Бала жүрегі - кішкентай күйсандық. Ол сандықтың кілтін тапсаң ғана ашылады. Мұғалімнің қолында әркез сол кілт жүру керек. Мұхтар Шаханов

Білім сапасын қамтамасыз ету. Дәстүрлі оқыту

Білім сапасын қамтамасыз ету. Жаңа көзқарас

«Дәстүрлі оқыту 75%, технократтық- 3%, эстетикалық- 0% рухани тәрбие береді» Ж.Қараев. Теория. Білім мазмұнын мөлшерлеу

Оқушыны қалай оқыту?

Теория. Нәтижелерді құзыретті

Оқушы не үшін оқуы тиіс?

Практика. Оқу процесін ұйымдастыру

Оқушыны не нәрсеге үйрету?

Практика. Оқу процесін ұйымдастыру

Оқушыны оқуға қалай үйрету керек?

Білім нәтижелері

Оқушының оқу пәндері бойынша білім, білік дағдылары

Білім нәтижелері

Оқушылар алған

Оқушы құзыреттері: • Басқарушылық (проблеманы шешу қабілеті); • Ақпараттық (өзіндік танымдық қызметке қабілеті немесе өмір бойы білім ала білуі); • Коммуникативтік (қазақ, орыс және ағылшын (шет) тілдерінде ауызша, жазбаша және нәтижелі қарым-қатынас жасауға қабілеті); • Әлеуметтік (әлеуметтік өзара іс-қимыл жасауға қабілеті); • Тұлғалық (өзіндік іске асыру, өзін-өзі жетілдіру, өмірлік және кәсіби өзін-өзі анықтау, төзімді болу қабілеті);

құзыреттер

• Азаматтық (қазақстандық сана-сезім мен мәдени ұқсастық негізінде өзінің отаны үшін жауапкершілікті сезіну қабілеті); • Технологиялық (тиімді пайдалану деңгейінде технологияларды, оның ішінде ғылыми, сандық технологияларды пайдалану қабілеті). Негізгі құзыреттіліктен басқа жекелеген пәндік салалар шеңберінде пәндік құзыреттілік: оқу пәні шеңберінде меңгерілген ерекше білім, іскерлік, дағды ерекшеленеді. Білім сапасына көзқарас

тапсырмалар, зерттеулер және басқа да көптеген жұмыс түрлерін орындайды. Орындаған жұмысты бағалауға Блум таксономиясының деңгейлері көмектеседі. «Білім беруді жаңғырту жағдайындағы қызметке педагогтың кәсіби-тұлғалық дайындығы» біліктілікті арттыру курсында қолданылатын бақылау жұмысы Білу деңгейі Тапсырма: 1.ҚР білім беру жүйесін модернизациялаудың басты бағыттарын атаңыз (ҚР нормативті-құқықтық құжаттарға сілтеме). 2.Жаңа форматтағы мұғалімге қойылған негізгі талаптарды атаңыз (ҚР нормативті-құқықтық құжаттарға сілтеме). 3.«Қазақстан-2050» стратегиясын іске асыруда замануи білім беру жүйесін жетілдірудің негізгі басымдықтарын ата. 4.Білім беру стандарты қандай оқушыларға құрылады? 5.Блум таксономиясы деген не? Түсіну деңгейі Тапсырма: 1. Алгоритмдік және логикалық ойлаудың негізгі сипаттамаларын мазмұндаңыз (авторларға сілтеме). 2. Сын тұрғысынан ойлаудың негізгі сипаттамаларын жазыңыз (авторларға сілтеме) 3. Құзыреттілік тәсіл негізінде заманауи сабаққа қойылатын талаптарды түсіндіріңіз. 4. Тұлғаның даму деңгейін диагностикалауға арналған 2-3 әдістеменің мәнін түсіндіріңіз. Қолдану деңгейі Тапсырма: 1. Құзыреттілік тәсіл негізінде химия пәні бойынша заманауи сабақты әзірлеңіз (жаңа материалды меңгерту сабағы). 2. Құзыреттілік тәсіл негізінде химия пәні бойынша заманауи сабақтарды әзірлеңіз (материалды жүйелеу және тарату сабағы). 3. Мектептегі ақпараттық-білім беру моделін ұсыныңыз. 4. Білім беру порталына әзірленген ресурсты жариялаңыз. (wili.iteach.kz). Талдау деңгейі Тапсырма: 1. Өзінің кәсіби іс-әрекетіндегі қандай да бір мәселені анықтаңыз. Құзыреттілік тәсіл аясында мәселені шешуге арналған мақсат, міндеттерді және күтілетін нәтижелерді тұжырымдау. 2. Оқушылардың іс-әрекетіндегі қандай да бір мәселені анықтаңыз. Құзыреттілік тәсіл аясында мәселені шешуге арналған мақсат, міндеттерді және күтілетін нәтижелерді тұдырымдау. 3. Өзінің кәсіби іс-әрекетіндегі қандай да бір мәселені анықтаңыз. Мәселені шешуге арналған әдістәсілдерді, технологияларды таңдаңыз. Синтездеу деңгейі Тапсырма:

Сен маған шәкіртіңді көрсет мен сені танимын. А.Дистерверг Мақсат пен нәтиже сапасы Басқарудың педагогикалық әрекеттің, ұстаздың, оқушының сапасы Педагогикалық үрдістің сапасы Таксономия – (taxis деген грек сөзінен шыққан, “тәртіп, орналастыру, құру...” және homos–“заң” дегенді білдіреді). “Блум таксономиясын” 1956 жылы американдық психолог Бенджамин Блум (1913-1999) ойлап тапқан. 1.Оқытуды жоспарлауда; 2.Оқытудың нәтижесін бағалауда; 3.Оқу көрсеткіштерін тексеретін тест, сынамалар, біліктілік деңгейді бақылау сұрақтарын дайындауда; 4.Білімді қабылдау мен қолданудағы деңгейлерді сатылап меңгеруде. Таксономия-объектінің жіктелу мен жүйеленуін, табиғи өзара байланысын, категориясын, оның орналасу ретін, өсіміне қарай күрделене түсетіндігін анықтайды. Алғаш рет осындай жүйені Бенджамин Блум ұсынды. Блум таксономиясы–танымдық саладағы мақсаттарды сипаттайтын жүйе. Ешбір технология таксономиясыз жүзеге аспайды, себебі ол көзделген мақсатқа сай жүйелі іс-әрекет диагностикасынан тұрады. Блум таксономиясы оқыту технологиясының өңдеу өлшемі құралы ретінде пайдаланылады. • Білім • Түсіну • Қолдану • Талдау • Топтау (қорыту) • Бағалау Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын меңгеруде Блум таксономиясы көмекке келеді. Білім стандарты орташа оқитын оқушыға құрылады. Орташа оқитын оқушы таным деңгейлерінің алғашқы үшеуін толық меңгеру қажет. Олар: • Білім, білік • Түсінік, түсіну, • Қолдану Осы үш деңгейді меңгерген оқушының алатын бағасы: қанағаттанарлық-3, сыныпта отырған оқушылар түгел осы деңгейлерді міндетті түрде меңгеруі қажет. Қолданбалы және элективті курстар бойынша стандарт және қорытынды аттестация жоқ. Таңдау курсы мен қолданбалы курсқа салғырт түрде қарамас үшін мұғалім мен оқушы тарапынан бағалаудың жүйесін жақсылап ойланғаны абзал. Оған бағалар қойылмайды, олар: өздері жасаған жобалар немесе кейс, өз беттерінше орындаған шығармашылық

1. Стандартты бағдарламалық қамтамасыз етілу құралдарын қолдана отырып, пән бойынша бір сабақ үлгісін әзірлеңіз. 2. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілгін анықтауға арналған тест-сауалнаманы әзірлеңіз (автордың нұсқауымен, ғылыми тәсіл негізінде). 3. Оқушылардың шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау критерийлері мен көрсеткіштерін әзірлеңіз. 4. Мұғалімнің АКТ құзыреттілігінің көрсеткіштері мен критерийлерін әзірлеңіз.

Бағалау деңгейі Тапсырма: 1. Қазіргі қолданып жүрген оқу бағдарламасының артықшылықтары мен кемшіліктерін жазыңыздар. 2. Сіздер өз көзқарастарыңыз бойынша нәтижеге жетелейтін бағдарламаны ұсыныңыздар. 3. Химия сабағының бағалау критерийлерінің тиімділігіне деген сіздердің көзқарастарыңыз. Негізгі аспектілерін анықтап беріңіздер. Жеке тұлғаның дамуында мәні бар мәселені анықтаңыздар.

Мақсат пен баллдық көрсеткіш арасындағы эталондық қатынас Мақсаттар мен категориясы

Нақты мақсаттардың эталондық көрсеткіштері

Балл

Білімділік Мақсаттың бұл категориясы оқыған материалды есте сақтауды қайталап беруді білдіреді.

Пайдаланылған сөздіктер мен түсініктерді біледі. Нақты фактілерді біледі. Негізгі ұстанымдар мен ережелерді біледі.

Түсіну Берілген материалды өз сөзімен басқа формада жеткізе алады.

Ұстанымдарды, ережелерді, фактілерді түсінеді. Мәтінді басқа (графикалық, диаграмма) формада жеткізе алады. Нәтижеден туындайтын затты, құбылысты немесе нәтиженің келешегін болжамдай алады.

0,5 1,0

Пайдалану Оқыған материалды нақты жаңа жағдайда пайдалану біліктілігін көрсетеді.

Әдіс-тәсілдерді орнымен қолдану. Нақты жағдайларда ілімді, заңдылықты орнынша пайдалану. Ұстанымдарды, ережелерді, фактілерді жаңа жағдайда пайдалана алады.

1,0 2,5

Талдау Материалды негізгі компоненттерге жіктей білу.

Жасырын болжамды айқындау. Өрбу логикасында жіберілген кемшіліктер мен қателіктерді көре білу. Фактілер мен салдар арасындағы айырмашылықты ажырата білу.

2,0

Пайымдау Кешегі білімі мен бүгінгісіне сүйене отырып, ойды жинақтап түсін түю.

Болжам жасау. Эксперимент жоспарын құру. Проблеманы шешу проектісін жасау.

2,5 3,0 4,5 10

Бағалау Оқыған материалдың құндылығын бағалау.

Материалдың қажеттілігін айқындай білу. Жасалған қорытындының жарамдылығын бағалай білу.

6,0 6,0

0,5 0,5 1 2

2,5 4

2,5 6

2,5 3,5 8

12 Таксономия оқушының іс-әрекеті мен оқу процесінің мониторингісін басқарумен байланысты. Таксономия оқу процесін бағалау сипатының жүйесін анықтап, оқушылардың жетістіктерінің өсу динамикасын бағалайды. Таксономия оқыту технологиясын өңдеу өлшемі құралы ретінде пайдаланылады. Мақсаттың диагностикалығы–мақсатқа жетудің жолдарын анықтайтын өлшемнің болуы. Мақсатқа

жетудің нәтижесі алдын ала белгіленген күтілетін нәтижеге жетудің жолдарының көрсетілуінде, оқушының өлшем талабына сай тапсырмаларды орындауы. Сондықтан, таксономия оқушының белгілі деңгейдегі тапсырмаларды орындауы үшін белгілі ақпаратпен жұмыс жасауы арқылы өз деңгейіне келгендігін анықтауы. Мақсаттың теориялық иерархиясы меңгерілген білім процесінің өсу динамикасын айқындап қана

қоймай, осы процес кезінде интеллектуалды дағдысының жүйеленуіне негіз болады. Оқу процесінің өсу деңгейі екі мағынада: мақсаттың

деңгейі және мақсатқа жетудегі жылжу деңгейі ретінде пайдаланылады.

Таксономия таным процесін ең қарапайымнан бастап, қиынына дейін 6 негізгі категорияға жіктейді. Деңгейлер

Таным процесінің түрлері

Білім

Есте сақтау, жаттау, түсініп білу, еске сақтау

Түсіну

Бір тілден екінші тілге аудару, өз сөзімен мәлімдеу

Қолдану

Тәжірибеде қолдану, жетістіктерге қол жеткізу үшін мәліметті қолдану

Талдау

Өз білімін көрсету мақсатымен бірнеше бөлімдерге бөлу, негізгі ұғымдарды табу

Топтау (қорыту)

Сөзден немесе объектіден жақсы нәтиже шығару

Бағалау

Қарама-қарсылық туғызуға шешім қабылдау.

Оқушылардың оқудағы іс-әрекеті арқылы олардың ойлау дағдыларын жетілдіре отырып, мақсат қою технологиясын былайша көрсетуге болады: Дағдылар

Анықтама

Оқушы іс-әрекеті

Білім (знание)

Берілетін жаңа түсінікке ену, бұрынғы білімді еске түсіру, өмірлік тәжірибесімен байланыстыру

Еске түсіреді, тыңдайды, қабылдайды, есте сақтайды, ойлайды.

Түсінік (понимание)

Жаңа материалда берілетін білімді түсіну, өзінше түсіндіре алу, болжам жасай білу, ғылыми түсінікті қалыптастыру.

Оқиды, жазады, жоспар құрады, айтады, түсіндіреді, көрсетеді, болжам жасайды.

Қолдану(применение)

Жаңа білімді тәжірибеде, яғни нақты жаңа жағдайда пайдалану

Бұрынғы білім негізін пайдалана отырып, жаңа проблеманы шешеді

Талдау (анализ)

Алған білімді жүктеу, саралау, ең негізгі түйінді мәтіннен бөліп ала білу. Яғни бүтінді бөліктерге жіктеу, арасындағы байланыстарды анықтау.

Оқиды, жазады, ойланады, салыстырады, табады, талқылайды, ізденеді.

Қорыту (синтез)

Жеке бөлшектерден, дара ұғымдардан тұтас нәрсе жасау (жалқыдан, жалқыға)

Ойлап табады, құрастырады, шығарып байланыстырады, бір нәрсе жасайды, жинақтайды

Бағалау

Жаңа ұғым, жаңа материалдың құндылығын, (функционалдық сауаттылық) керектігін анықтау.

Берілген білімді талқылайды, бағалайды, өз пікірін, талабын айтады, сыни тұрғыдан қарауды үйренеді.

Сабақтың тақырыбы бойынша педагогтардың теориялық және практикалық ізденуін жандандыру мен жаңа шешімдерді айқындау үшін белгілі мақсатқа жетуде бірлескен ұжымдық шығармашылық қызметін талап етеді. “Блум таксономиясы” оқушыларға жаңа сабақты өздігінен түсінуіне және оқушылардың құзыреттілігін арттыруға мүмкіндік туғызады. Сабақ

кезеңіндегі оқушылардың құзыреттілігін ашу: ақпараттық, проблемаларды шешу, коммуникативтік, технологиялық, басқарушылық, әлеуметтік, тұлғалық, азаматтық. Блум таксономиясының мақсатты жүйесіне негізделген сабақты жоспарлау

«Теорияны білетін, бірақ оны іс жүзінде қолдана алмайтын адамдар моторсыз машина

сияқты»

В.Карпинский

Мақсаты

Мұғалімнің іс-әрекеті

Оқушының іс-әрекеті

Тапсырма жүйесі

Күтілетін нәтиже

Білімділік

Белгілі бір әдісті пайдалана отырып, жаңа материалдың негізгі ұғымдарын бұрынғы білімді еске түсіре отырып береді.

Бұл этапта оқушыларға проблемалық сұрақ, сөзжұмбақ жасыра отырып, жұмбақ шешкізе отырып жаңа сабақтың тақырыбына өздері шығуына мүмкіндік жасалады.

Оқушының ынтасын, қызығушылығын артады. Оқушы ақпараттық деңгейге көтеріледі.

Түсіндіру

Жаңа материалдағы білімді түсінгенін анықтау үшін, диологтық байланыс жасау. Оқушылардың ойларын өзгеше түрде сұрау. Болжам жасату т.б

Мақсатқа жету жолдарын көрсетеді, ұйымдастырады. Сабақ жоспарымен таныстырады. Кітаппен жұмыс. Өзіндік жұмыс.

Оқушының ақпараттық деңгейден тезаурустық деңгейге көтеріледі. Яғни ғылыми тілге ауысады.

Қолдану

Көмек нұсқау, т.б дидактикалық материалдармен қамтамасыз ету. Оқушылардың алған білімін өмірде қолдануға үйрету үшін, тапсырырмалар береді. Дидактикалық құралдармен қамтамасыз етеді. Мысалы: Қатемді тап, тақырыпқа сай сөйлем құра, Проблемалық Ситуация, есепте т.б Оқушыларды топтарға бөле отырып, тақырыптағы негізгі түйінді табуға бағыт беру. Ерекшеліктерді, негізгі қасиеттерді анықтату. Топ жетекшілері, кеңесші оқушылар арқылы көмек ұйымдастырады.

Оқушы проблемалық сұрақтарды шеше отырып, жаңа сабақтың тақырыбына шығып, мақсатын қояды. Ойларын айтады, түсіндіреді, ерекшелігін көрсетеді,сұрақтар береді. Жазады. Оқулықта берілген тақырыпты оқушылар өздері оқып шығады. Сабақ жоспарымен танысады. Ойларын айтады, түсіндіреді,ерекшелігі н көрсетеді,сұрақтар береді. Жазады. Бұрынғы білім негізін пайдалана отырып,проблеманы шешу. Кітаппен, қосымша материалдармен жұмыс

Ақпараттық құзыреттілік дамытуға арналған І деңгейлік тапсырмасы беріледі.

Танымпаздық ісәрекеті, ойлау белсенділігі, тапқырлығы артады. Оқушы әдістемелік деңгейге дейін көтеріледі, алған білімін өз тәжірибесінде қолдана біледі.

Топтық талқыға салады,ойланады Өзгелерді тыңдай отырып, өз білімін толықтырады. Ізденеді.

І деңгей тапсырмасы. ІІ деңгей тапсырмасы. Мәтінмен жұмыс. Өз бетінше мәтінге жоспар құрады, негізгісін сұрыптайды. ІІІ деңгей тапсырмасы. Алынған ақпарат негізінде өз бетінше қорытынды жасап, оны дәлелдеу үшін бірнеше дәйектер келтіреді.

Оқушының дербестігі, өз-өзіне сенімі қалыптасады Өзін топта ұстай білу, өз ойын өзгенің ойымен салыстыру, толықтыру дағдысы қалыптасады. Оқушы технологиялық деңгейге көтеріледі.

Талдау

Қорыту, пайымдау

Жеке бөлшектерден немесе шашылған дүниелерден жаңа жасауға көмектесу. Жалқыдан жалпыға бағыттау.

Бағалау

Материалдың өзі үшін керектігін, құндылығын, пайымдауға бағыт беру. Идеялар алмасу, пікір айту. Өзіне керектісін таңдау. Қойылған проблеманың өзі үшін құндылығының неде екендігіне көзін жеткізу.

Жеке оқушылар ойын жинақтап, түйін түю әрекетін жасайды. Ойлап табады,байланыстыра ды, шығарады. Ойын түйіндейді. Проблеманы шешудің өзіндік үлгісін жасайды. Бағалайды, талқылайды. Өз пікірін айтады. Оқушылар бағалау парағы арқылы өздерін бағалайды.

Жеке, жұппен, топпен жұмыс түрлері Оқушылар бүгінгі сабақтан алған мағлұматтарын бірбіріне айтады. Өтілген тақырып бойынша бір-біріне сұрақ қояды.

Өз білімін бағалауға дағдыланады, сыныппен арадағы ынтымақтастық пайда болады. Оқушы зерттеушілік деңгейге көтеріледі.

Қарама-қайшылық туғызатын тапсырмалар. 1. Аналогия 2. Инверсия 3. Эмпатия 4. Қиялдау әдістерін жүзеге асыру.

Алған білімін өмірде пайдалануға дағдыланады. Өз пікірін ашық айтуға, қисынды ойлауға, шебер сөйлеуге үйренеді.

Әрбір деңгейдің ықпалын арттыратын сұрақтардың мысалдары Танымдық қабілетінің деңгейі Білім

Түсіну

Қолдану

Талдау

Ұғымдардың анықтамасы, негізгі сұрақтар

Кез келген материалды есте сақтау және қабылдау деңгейі (дәлелдер, ұғымдар, ережелер, белгілер, ерекшеліктер және т.б) Негізгі сұрақтар: Атаңыз... , қай жылы..., формуласын жазыңыз, бұрын бұл терминді қайда кездестірдіңіз т.с.с . Материалды меңгеру және оны түрлендіріп, өзгерту деңгейі Негізгі сұрақтар: Мына сөйлемді аяқтаңыз..., сіз нені білдіңіз..., неге..., арасындағы байланысты көрсет..., өз сөзіңізбен айтыңыз..., сызбаны түсіндіріңіз... Ережелерді, теорияны, әдістерді белгілі бір жағдайларда және жаңа жағдайларда қолдана білу. Негізгі сұрақтар: Қолдану мақсатыңызды айтыңыз, берілген есепті бірнеше әдіспен шығарыңыз (оңай тәсілмен), бұл құбылысты қандай теория түсіндіріп береді, мына болжауды, гипотезаны, қорытындыны тексеріңіз, шешімін формуламен (әріпті өрнекпен) жазыңыз. Оқу материалының кейбір белгілерін (элементтерін) бөліп көрсете алу, негізгі элементтер мен қисынды (логикалық) байланыстарды анықтау. Негізгі сұрақтар: Құрылымы қандай, топтарға бөліңіз, салдары қандай,

Мақсатқа жету

Оқушы кез келген терминді қабылдайды, нақты ережелерді, ұғымдарды, дәлелдерді (дәйектерді) біледі. Оқушы дәлелдерді түсінеді, сызбалар мен графиктерді және терминдерді түрлендіреді, қолданады. Берілген мәліметтер негізінде алдағы уақытқа жорамалмен болжау жасайды. Оқушы бұрын алған білімін тек стандартты түрде емес, сондайақ жаңа жағдайларда дұрыс қолдана біледі.

Оқушы тұтас нәрсенің бөліктерін ажырата біліп, олардың арасындағы байланысты көрсете алады, қисынсыз талдауды тани біледі,

салыстырыңыз, ерекшеліктерін көрсетіңіз, негізгісін бөліп көрсетіңіз (қосымшаларын) ретін сақтаңыз, себептерін талдаңыз, неден бастау керек, қалай жалғастыру қажет.

дәлелдер мен салдар арасындағы айырмашылықты көрсетеді, мәліметтердің маңыздылығын бағалайды.

Қорыту

Элементтерді жаңа бір тұтас нәрсеге айналдыру. Негізгі сұрақтар: Шешімді іздеу, алгоритмін ұсыныңыз, басқа баламаларын табыңыз, элементтерден құраңыз, қорытынды жасаңыз, салыстырыңыз және негізгі белгілерін жүйелеңіз, белгілі бір белгісі бойынша түсіндіріңіз, жұмыс жоспарын құрыңыз.

Бағалау

Оқушылар құрастырған немесе мұғалім берген критерийлер негізінде материалдарды меңгереді және сапаны бағалайды. Негізгі сұрақтар: ойыңызды бағалаңыз, критерийлерді бөліңіз, жетістіктерін көрсетіңіз, сіздің ойыңыз сәйкес келе ме? Қорытынды қаншалықты дұрыс деп ойлайсыз?

Оқушы шығармашылық жұмыс жасайды, қандайда бір тәжірибе жүргізудің жоспарын ұсынады, ол үшін әр түрлі саладағы білімін қолданады. Жаңа біртұтас нәрсені жасау үшін ақпаратты шығармашылық түрде өңдейді. Оқушы бірнеше критерийлерді бөліп көрсете алады, критерийлердің көптігін көреді, берілген мәліметпен қорытынды сәйкестігін бағалайды, дәйектер арасындағы және бағалаудағы пікірлердің айырмашылығын көрсете алады, өз пікірін ашып айтып, ойын түйіндеуге үйренеді.

бірнеше деңгейді қамтиды. Бірақ ескертетін жәйт– мұғалім оқушылармен жұмыс істегенде бір деңгейді талдай отырып, қалған деңгейлерді де қамтыдым деуден алшақ болуы керек.

Ескертпе! Берілген деңгейдің барлығы нәтижелі қалыптасуы үшін әрқайсысын жақсы меңгеруді қажет етеді. Қажеттілік туса, олардың арасында нақты шектеу жасауға болады, себебі кейбір сұрақтар бірден Білім Түсіну, ұғыну Қолдану Талдау Синтез Бағалау

Деңгейлерді меңгеру үшін оқушыға қойылатын сұрақтар үлгісі Айтыңдар, жазыңдар, атап беріңдер, орнына қойыңдар, еске түсіріңдер, қайдан естідіңдер, қайдан көрдіңдер, бұрын кездестірдің бе? Өз ойларыңды айтыңдар, түсіндіріңдер, ұқсастығын, айырмашылығын көрсетіңдер, мәнін түсіндіріңдер Қолданыңдар, табыңдар, пайдаланыңдар, есептеңдер, жазыңдар Былай қарағанда, салыстырғанда, басқаша ойластырғанда, басқаша ерекшелігін табыңдар, негізгі ұғымдарды бөліп алыңдар, тақырыпшаларға бөліңдер, негізгі қасиетін дәлелдеңдер. Құрайық, ойлайық, жаңа нәрсе құрастырайық, керісінше, мүмкін болатын нұсқалар. Бәрінен жақсы, бәрінен жаман, неге солай, пікірдің біреуіне келісемін, меніңше сіз қалай ойлайсыз. Эмпатия – сол орынға өзіңді қой.

Ойлау деңгейі

Сұрақтар үлгісі

Білім мен түсіну

Не? Кім? Қашан? Х үшін қандай мысал? Нені ескеру керек? Басқаша қалай түсіндіруге болады...? ...үшін бұл мысал болып табыла ма? Мен Хті өз сөзіммен сипаттап бере аламын ба? Бұл қалай қолданылады? Бұл неге қатысты? Қандай жағдайларда...?

Қолдану Талдау Жинақтау

Неліктен? Қалай? ...үшін себебі қандай? Шешімді қандай деректер растайды? Себебі қандай...? Олар бір-біріне қаншалықты сәйкес? Х кездессе, одан әрі не болады? Теория қандай оқиғаларды (не туралы) болжайды? Қол жетімді ақпараттар негізінде менің өзіндік шешімдерім қандай? Х пен У қалай байланысады?

Бағалау

Бұл жақсы ма немесе жаман ба және неліктен? Бұл мақсатты ма немесе жоқ па және неліктен?

Сұрақ қоюды тоқтатпау маңызды. Әуесқойлықтың болуының өз себебі бар. Ол шындықтың таңғажайып құрылымын, өмірдің, мәңгіліктің құпиясын пайымдаған кезде қастерлі дірілді сезінбеу мүмкін емес. Бұл құпияны әрбір күні аз-аздан зерделеуге талпынудың өзі жеткілікті. Киелі білуге құштарлықты ешқашан жоғалпаңыздар!!! Альберт Эйнштейн Блум таксономиясының құндылығы: • Мақсаттың нақтылануында; • Мақсат категорияларына сай логикалық ойдың алгоритмделуінде; • Білім мазмұнының мақсатқа сай жіктелуінде; • Оқушы іс-әрекетінің мақсатқа сай дамуында; • Әр мақсатқа сай тапсырмалардың саралануында; • Мұғалім мен оқушының бірлескен қызметіндегі нақтылық пен жариялылыққа қол жеткізуінде; • Қойылатын бағаның соңғы нәтижені ғана емес, бүкіл процесті қамтуында.

Блум таксономиясы арқылы: • Мақсаттың диагностикалылығына; • Нәтиженің нақтылығына; • Бағаның объективтілігіне толық қол жеткізуге болады. Блум таксономиясының деңгейлерін ретімен жүзеге асыру барысында мұғалім мен оқушының шығармашылығын жүзеге асыра алуының тірек қабілеттерін төмендегі жүйелерін - Шығармашылық әрекетін, - Проблеманы көре білуін, - Болжай білуін, - Жаңашылдықты ендіруді, - Өз жұмысының бағдарламасын жасауды, - Рефлексиялай алуды, - Шығармашылық ойды іске асыру үшін идеяларды тудыра алуды, - Алған білімді жан-жақты қолдана алуды дамытады.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ Әлім Гүлмира Әлімқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты академиялық бөлімінің бас маманы

Қазақстандағы қоғамдық-саяси және Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай баланың

балалар балабақшаға барады. Осындай ұқсас жағдай Германияда, Канадада, Венгрияда, Англияда бар. Данияда мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту құрылымы қазақстандыққа ұқсас: бөбекжай бір жарым жастан 3 жасқа дейін, балабақшалар–3 жастан бастап 6-7 жасқа дейінгілер. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі міндеттерінің бірі ретінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мазмұнын жаңарту белгіленген. Атап айтқанда, МЖБС-ның жетекші білім салаларына сәйкес оқу бағдарламаларын жаңарту, әрбір оқу бағдарламасы үшін оқу-әдістемелік кешендер әзірлеу жоспарлануда. Мектепке дейінгі кезеңде жаңа технологияларды қолдануды оқу-тәрбиесіне енгізуді ресейлік ғалымдар Р.Буре, В.Мухина, Е.Кравцова, Е.Сапогова, В.Обухова, Р.Овчарова т.б. нәтижелі атқаруда.

интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын қамтамасыз ету жүйесін тұрақты дамытуға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі балалық шақтың толық дамуын қамтамасыз ететін заңнамалар қабылдануда. Мәселен, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнының сапасын арттыру мақсатында 2008 жылы Мемлекеттік мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті білім беру стандарты қабылданып, онда мектепке дейінгі балалардың танымдық дамуын іске асыру мақсатында білім беру процесінде сараптаудан өткен және балалардың оқуына рұқсат етілген 300-ден астам әдебиеттер пайдалануға берілді. Әлемдік тәжірибе мектепке оқуға дайындау үшін аса қолайлы жас баланы дамытудың 3 жастан 6 жасқа дейінгі жастағы кезеңі болып табылатынын көрсетті. Францияда мектепке дейінгі білім міндетті болып табылмайды, бірақ 3 жастан 6 жасқа дейінгі барлық

Бұның барлығы педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануда басқару қызметінің маңыздылығына көз жеткізе түседі. Өйткені, мұғалім жаңа педагогикалық технологияның, теория мен концепцияның авторы, талдап жасаушысы, зерттеушісі, тұтынушысы және насихатшысы қызметін атқарады. Осы процесті басқару педагогтың өз қызметінде әріптестерінің тәжірибесі немесе ғылымындағы жаңа идеялар, әдістемелерді дұрыс тандап, бағалау және қолдануын қамтамасыз етеді. Ол үшін, біріншіден, қоғамда жүріп жатқан әлеуметтікэкономикалық қайта құрулар білім беру жүйесін, әдістемесі мен түрлі типтегі оқу орындарының оқу тәрбие процестерін ұйымдастырудың технологиясын түбірінен жаңартуды талап етуде. Педагогикалық жаңалықты жасау, игеру және пайдалануға негізделген мұғалім мен тәрбиеші қызметінің инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңартудың құралына айналуда. Екіншіден, білім беру мазмұнын ізгілендірудің күшеюі, пәндерінің көлемі мен құрамының үнемі өзгеріске ұшырауы, жаңа оқу пәндерінің енгізілуі жаңа ұжымдық формалар мен оқыту технологиясын үздіксіз іздестіруді талап етуде. Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады. Бала бақшаның оқу-тәрбие үрдісіне қазіргі педагогикалық технологияларды ендіруде республика ғалым-әдіскерлері біршама оң нәтижелерге қол жеткізуде: Қ.Аймағамбетова, Х.Шериазданова, М.Сәтібекова, М.Тұрыскелдина, Г.Қасымова, М.Бапаева, Ф.Ниязбекова, Қ.Меңдіаяқова, С.Әмірова т.б. Оқу-тәрбие үрдісіне қолданылар жаңа технологиялар қаншалықты мол болғанымен, оларды мектеп жасына дейінгі оқыту мен тәрбие үрдісіне лайықтап, қолдану жағы әлі де аздық етеді. Әсіресе, жаңа балалардың қабілет-қарымына және тәрбиешілердің сұраныстарына қарай педагогикалық технологияларды іріктеу, бейімдеу жұмыстары кемшін. Әдістемеге қарағанда технологияның артықшылықтары көп. Біріншіден, технологияда түпкі нәтиже дәл анықталады. Дәстүрлі педагогикада мақсатқа жету жолдары анық болмайды. Технологияда мақсат негізгі болғандықтан, оны дәл анықтауға мүмкіндік бар. Екіншіден, мақсат диагностикаға сүйеніп қойылғандықтан, оған жету үшін істелетін жұмыстардың нәтижесі объективтік әдістер арқылы тексеріледі. Үшіншіден тәрбиеші дайындықсыз оқыту процесін жүзеге асыра алмайды. Төртіншіден, әдістемеде сабақ жоспарларытәрбиешінің жоспары, оқыту процесінде жұмыс істейтін тәрбиеші. Ал технологияда балалардың оқу іс-әрекетінің түрлері және мазмұны көрсетілген жоба жасалады. Әдістеме бойынша әр тәрбиеші сабақ жоспарын өзінше жасайды, демек сабақта балалардың іс-әрекеті де түрліше ұйымдастырылады.

Технологияның кезеңдері: • Оқытудық мақсатын диагностика арқылы қайта тұжырымдау; • Жаңа мақсатқа жету кезеңдерін белгілеу; • Диагностика негізінде оқытудың жаңа мақсатын қою. Технологияда балада қалыптасатын сапа, қасиет, іскерлік, анық суреттеледі. Тексеру құралдары арқылы баланың сапасы, қажеттіліктері, іскерліктері, даму, қалыптасу деңгейлері анықталады. Баланың деңгейі бұрынғы деңгейімен салыстырылады, жаңа мақсат қойылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу қызметін белсендіру негізіндегі педагогикалық технологиялар: Ойын технологиясы Педагогикалық ойындар технологиясы дегенімізпедагогикалық жұмысты ойын түрінде ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдерінің жиыны. Ойын түріндегі жұмыстар сабақ үстіндегі қолайлы деген жағдайларда пайда болып, балаларды қызықтырушы құрал ретінде қолданылады. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы. Мақсат пен міндеттердің орындалуы мынадай стратегиялар арқылы іске асады: ассоциация, кооперативтік қызмет, көзқарасын талдау мен дәлелдеу түрінде қорғау. Технология енгізу қорытындысы: - оқу үрдісіне деген қызығушылықтың артуы; - өз бетімен ізденуге мүмкіндік береді. Жекелеп оқыту технологиясы. Жекелеп оқыту – оқу процесін ұйымдастырудың мына түрлері мен модельдерін қарастырады. - мұғалім бір ғана оқушымен жұмыс істейді; - оқушы тек оқу құралдары мен өзара қатынаста (оқулықтар, компьютер, т.б) болады. Жекелік оқудың басты жетістігі баланың қабілетімен оқу қызметінің желісін әдісі мен мазмұнын өз қабілетіне қарай бейімдеуіне мүмкіндік береді. Топтық технология. Бұл топта оқу жұмысын ұйымдастырудың үшінші және төртінші деңгейі. Бұндай жұмыс белгілі–бір тапсырманы бірлесіп шешуі үшін ұжымды уақытша топтарға бөлуді қажет етеді. Балалардың өзіндік ерекшеліктерін ескеріп, бірлесіп үйренуге мүмкіндік береді. Оқытудың компьютерлік технологиясы Оқытудың бағдарламалық идеяларын дамытады, мүлдем жаңа технологиялық жолдар ашады. Оқытудың компьютерлік технологиясы– мәліметтерді компьютер көмегімен даярлау және беру процестері. Бұл технология материал мазмұнын кейбір модельдерді пайдалануға негізделеді. Альтернативті технологиялар. Вольдорф педагогикасы «гуманистік педагогика» мен «еркін тәрбие» идеяларын іске асырудағы әр түрдің біреуі болып табылады. Ол тәрбиешімен серіктестікке жекеліктің өз бетінше дауы мен тануы жүйесінде көрінуі мүмкін. Табиғи белсенділік технологиялары.

Сауаттылыққа табиғи белсенділікпен тәрбиелеу. Мақсаттық бағыты: - сауатты оқырманды тәрбиелеу; -келесі білім алуда кеңірек пайдалану үшін психоинтеллектік базаны құру; -шығармашылық ойлауын дамыту–оқу кезінде бір уақытта оқылып отырған шығармадағы оқиғалар мен кеңістік әлемін көре білу қабілеті; -дауыстап оқу мен іштей оқу арасындаға айырмашылықта айыра білу; Технология текстен белгілі сөздерді бүтіндей кейіпкерлерді тану процесі ретінде қарап оқуды дамытуды қалыптастыруға көмектеседі. Өзіндік дамыту технологиясы (М. Монтессори) Мақсаттық бағыты: -жан- жақты дамыту; -жекелікті тәрбиелеу; -бала санасында ойлау қызметі мен пәндер элементін біріктіру. Басты мақсаты – оқыту дағдысы: қолдың ұсақ қимылдары мен есті дамыту. Мұнымен қатар жаңаруға көзқарас тәрбиешінің жеке бас ерекшеліктеріне де байланысты болады, әсіресе жеке тұлғаның жүйке жүйесі жұмысының: үрейлену, белсенділік, білімдарлығы, өзін-өзі баға беру дәрежесі және т.б. түрлеріне тікелей байланысты. Инновациялық үрдісті ұйымдастырушының басты міндеттерінің бірі адамдарды 3 және 4 топтан 1 және 2 топқа тарту

болып табылады. Сондықтан жаңалық енгізуде жариялылық пен нұсқау беру басты орын алады. Әрбір тәрбиеші бұл үрдісте өз орнын білуі керек. Егер педагог өзі атқаратын міндетін жетік білсе, онда оның санасында өзін- өзі басқару, жаңа іске бет бұру, өзіндік белсенділігі мен өзіндік дамуы пайда болады. Жаңаны басқару үшін бағыт беру мәселе болып табылады. Оған алға қойылған мақсатқа жету, талдау, жоспарланған адым, педагогикалық технология, жаңаны басқару, тәжірибелік бақылау, яғни басқарудың барлық элементтері кіреді. Кез-келген инновациялық үрдістің көзделген мақсатқа апару–апармауы жорамал түрінде болатындығын ескерсек, осы бағытта кездесетін көптеген қиындықтардың барлығы сөзсіз, бірақ оны алдын–ала анықтау мүмкін емес. Жоба деңгейінде көптеген қателіктер мен ескермеушіліктің алдын алу үшін тәжірибеден өткен инновациялық жоспарды жан-жақты талдап, соның негізінде қорытынды бағдарлама жасаған дұрыс. Бұл бағдарламаны зерттеуші жасауды да, ол ғылыми-әдістемелік кеңесте талдаудан, сыннан өткізіледі. Елбасымыздың “Жаңа онжылдық–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” еңбегінде 2020 жылға қарай қалалық, сол секілді ауылдық жерлердегі барлық балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие беру және оқытумен қамтылады деп көрсетті.

LESSON STІDY ӘДІСІ Эльмира Рсқалиева Атырау облысы Исатай ауданы Ж.Мырзағалиев атындағы орта мектептің математика –информатика пәні мұғалімі

ілім сапасын қамтамасыз ету үшін бүгінгі талап пен өткен кезеңдегі дәстүрлі оқыту талабының ара қатынасын айырып алған жөн, маман ретінде жаңалықтан хабардар болу үшін менде қарыштап күннен- күнге дамыған мына заманда қарқынды өзгерістерден қалмау үшін басқа да әріптестеріммен іс-тәжірибе алмасу үшін таптырмас орта болып отырған топ жұмысына өзімнің тәжірибемді ортаға салсам деген ойға келдім. Дәстүрлі білім беруде мына сұрақтар маңызды: нені оқыту?, берілетін білім мазмұнын нормалау, қалай оқыту?, оқыту процесін ұйымдастыру, алынған нәтиже болатын болса, Модернизацияланған білім беруде керісінше: не үшін оқыту?, оқу нәтижелерін анықтау, оқушыны оқуға қалай үйрету? Оқу процесін ұйымдастыру, алынған нәтижелер екенін ұғына отырып, Lesson stіdy әдісі туралы коучинг сессиядан үйренгенім бойынша, өзім сабақ беретін 7 а сыныбын тәжірибеден өткізуді жөн көрдім. Сыныптағы 3 оқушыны зерттеу объектісі етіп алып алгебра пәні бойынша тізбектелген 3 сабақты

өткізуді жоспарладым. Сабақ күнтізбелік жоспарға сай кезекті «Көпмүшені көбейткіштерге жіктеу» тақырыбын түсіндіруге арналды. Алғашқы мақсатым А,В,С оқушыларының өзім ойлаған деңгейден көріне алады ма?, әлде өзгеріс байқалады ма? соны анықтау болды және сыныптағы өзге оқушылардың қатысу деңгейін бақылау болды. Сонымен, алғашқы сабақты топтық әдіс бойынша өтті. Сабақты алдымен ынтымақтастық ортаны қалыптастыру үшін тренинг жүргізумен бастадым. (12 мин) Бір түсті парақшаға 1,2,3 сандарын салып оқушыларды 3 топқа бөлдім. Одан кейін оқушыларға ротация әдісі бойынша өткен материалдарды қайталау үшін тапсырмалар беріліп барлық оқушы 3 топта жұмыс жасап, қорытындысын әр топтың топ басшысы тексеріп бағалау шкаласы бойынша барлық оқушы бағаланды. Содан кейін жаңа сабақты мысалдар келтіре отырып түсіндірдім. Бірге ойлаймыз әдісін қолданып, оған қоса көпмүшені көбейткіштерге жіктеудің әртүрлі тәсілдеріне берілген оқулықтағы 3 мысалды оқушылар түсіне отырып шығарылу

жолдарын тақтаға шығарып дәлелдеу арқылы білімдерін бекіттім. Осы уақыттың барлығында да топ басшылары топтың мүшелерінің сабаққа қатыс деңгейін, талқылауға қатыс деңгейін саралап бағалау шкаласына ұпай сандарын толтырып отырды. Сабақты түсіндіру, меңгерту уақыты аяқталған соң әрі қарай есеп шығаруға ұласты. Сабақ қорытындысы жасалып, формативті түрде оқушылар бағаланып, үйге тапсырмалар берілді. Өткен бірінші сабақ қорытындысы бойынша келесі сабақты қалай жоспарлаймын? Не нәрсеге үйреттім? Жоспарлағанымды қалай жүзеге асыруым керек?, нақты оқу үдерісінде оқушыларымды қалай үйретуім керек, оқушыларым не алды, оқушыларым не үйренді, алған білімдерін қалай өлшеуім керек? деген сұрақ төңірегінде ойлана отырып тізбектелген үш сабақ бойынша оқушылардың білімін бағалау және сол арқылы оқушылардың рейтингісін шығаруды ойлап кесте дайындап, келесі сабақта неғұрлым көбірек тапсырмалар әзірлеу арқылы оқушылардың білімдерін бекітуге, негізгі ұғымдарды меңгертуге жұмыстануды көздедім. Сонымен екінші сабақта 3 түрлі түсте парақшалар дайындап, оқушыларды 3 топқа бөлдім. Одан кейін өткен сабақ бойынша журналға рет саны бойынша оқушыларға сұрақтар дайындалып «лездеме» әдісі бойынша ширату бөлімі өтті. Сабақ өткенді қайталау мақсатында арнайы дайындалған ұяшықтар сынып журналындағы оқушылардың реттік номерлері бойынша 21-ге бөлініп дайындалды. Ол ұяшықтарда тақырып бойынша жетелеу сұрақтары, оңай олжа, ыстық орындық әдістері енгізілді. Одан кейін көпмүшені көбейткіштерге жіктеудің әртүрлі тәсілдеріне берілген қиындыларды құрастырып, қай әдіске берілген мысал екенін анықтап, постерді қорғады. Үлестірмелі постерлер арқылы әр топ жеке тапсырма орындады. Сабаққа қатысқан оқушылардың 80 пайызы жақсы деңгейден көріне білді. Осы көрсеткіштің ішінде бақылауға алынған 3 оқушының екеуі Арай мен Дархан тең дәрежеде яғни 4 (жақсы) деңгейден көрінді де Наргиздің сабаққа қатыс деңгейі төмендеу болды. Сонымен сабақтың бұл бөлімінде сыныптағы барлық оқушылар түгелдей қамтылды. Міне қызық, кездейсоқ дайындалған ұяшықтардағы тапсырмалар зерттеуге алынған А және В оқушысына ыстық орындық әдісі сәйкес келді. Осы жерден А және В оқушысының ауызша жауап беруде айырмашылықтарының бар екені анықталды. Шын мәнісінде В оқушысы Дархан есептерді шығаруда, тапсырманы тез түсінуде А оқушысы Арайға қарағанда басым болғанымен, сөздік қорының бәсеңдігі, ойын еркін жеткізуде кедергілерге тап болатындығы анық байқалды. Зерттеудегі үшінші С оқушы – Наргиз бұл сабақта аса белсенділік таныта алмады. Тек үй тапсырмаларын орындаумен, сұраққа жауап берумен және тапсырмаларды орта деңгейде ғана орындаумен шектелді. 3-ші сабақта 3 түрлі түсте және 3 түрлі фигура және сол фигуралардың 1,2,3 сандары орналасқан

фишкалар үлестіріліп, оқушылар өз орындарына орналасады. Сынып оқушылары 6-7 оқушыдан тұратын 3 топқа бөлінді. Оқушылар ауымпалы топтарда жұмыс жасады. Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындауда сыныптағы зерттеу объектісі ретінде алынған 3 оқушының А оқушысы Арай мұғалімнің көздеген мақсатына сәл де болса жете алмағандығы байқалды, яғни В оқушысы Дархан керісінше Арайға қарағанда басымдау көрінді, ал үшінші С оқушысы Наргиз қасындағы құрбысының көмегі арқылы тапсырмаларды орындап шықты. Дайындаған тапсырмалар толығымен орындалды, уақыт тапшылығы болған жоқ, мақсатыма жеттім, дегенмен кемшілігім де болды деп ойлаймын, себебі сынып оқушыларын түрлі әдіс-тәсілдер арқылы қаншама рет орындарын ауыстырсам да, түрлі деңгейлік тапсырмаларды берсем де құрбыларының көмегімен ғана шыққан оқушылар байқалды. Сондықтан да менің сабағымдағы мақсатым: зерттеу объектісі ретінде алынған оқушылардан басқа да оқушыларды қамту, тапсырмаларды беру арқылы өзге оқушыларға да қозғау салу, олардың өз мүмкіндіктерін көрсетуіне жағдай туғызу болуы керек деп есептедім. Бұл сабақтағы менің мақсатым: жаңа ұғымды әрбір оқушы өз бетінше оқып үйренуге, түсінуге, түсіне отырып «жұмыс дәптерлерін» толтыруға және берілген тапсырмаларды жаңа ұғымға сүйене отырып, орындауға, өзі түсіне отырып өзгеге түсіндіре алуға бағытталған тапсырмаларды орындату болды. Сабақ жұмыс дәптерлерін оқушыларға таратып, оқулықты жауып тастап, үй тапсырмасы бойынша жұмыс жүргізді. Жұмыс уақыты аяқталғаннан кейін сыныптағы 21 оқушыға 21 түрлі түсті карандаштар таратып, сол карандаш арқылы оқулықты ашып, оқушылар өз жұмыстарын тексерді. Егер қателікке жол берілмеген болса өзін-өзі бағалау ұпайына 3 ұпай қосылады, ал егер 1 немесе 2 қате кеткен болса онда алдын ала өзін бағалаған ұпайдан қатенің санына қарай ұпайларын шегеріп, жұмыс дәптерінің соңындағы бағалау парақшасының «Бүгінгі сабаққа дайындық деңгейің» бөліміне қалған ұпайын салады. Мысалы: оқушы өзінің бүгінгі дайындығын 3 ұпайға бағаласа, жұмыс дәптеріндегі тапсырманы орындағанда 2 қателік орын алса, онда дайындық деңгейінің ұпай саны 3-2=1 болады. Бұл жұмыстарды арнайы дайындалған жұмыс дәптерлерін толтырып, жұмыс дәптерінің соңындағы бағалау кестесіне өз бағаларын қойып отырады, ал өзім баланың жұмыстарын жүріп тексеріп, дайындалған өзімнің бағалау парақшама оқушылардың жеке жұмыстарының нәтижесін балдық жүйемен белгілеп жүрдім. Бұндағы себебім, оқушылардың деңгейлерін анықтау, бірінен бірі көмек алу арқылы тапсырмалардың орындалуын болдырмау, болған күнде бағалаудағы ауытқушылықтарды болдырмау мақсатын көздедім І, ІІ, ІІІ деңгейдегі тапсырмаларды орындауға кірісті. Әрбір қадамдар бойынша оқушыларға бағалау

парақшасына белгі қойып отырдым және ауызша да екі жұлдыз, бір тілек әдісі бойынша бағалап отырдым. Сабақ соңында жұмыс түрлеріне байланысты оқушылардың деңгейлері анықталды. Сабақтың негізгі мақсатына сай сыныптағы зерттеуге алынған оқушылардан өзге оқушылар атап айтсам, Дәмелі, Бекзат, Диас, Сырымбет, Айбын, Еркебұлан, Асылай деген оқушылар жоғары белсенділік деңгейін көрсете білді. Ал зерттеуге алынған 3 оқушы өзімнің

болжау әрекетіме сай еңбек етіп, бағаланды. Сабақ соңында тізбектей өткізілген 3 сабақ бойынша оқушылардың даму мониторингісін, оқушылардың рейтингісі шығарылып, таныстырылды. Алғашқы сабақ пен соңғы сабақтың арасында жер мен көктей айырмашылықтың барын айқын байқауға болады және оқушыларға берілген кері байланыс нәтижесі де осы сөзімді растағандай.

ФИЗИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ

Жүніс Үзілдік Атырау облысы Құрманғазы ауданы Ганюшкин мектеп интернатының жоғары санатты физика пәні мұғалімі

таңда оқытудың жаңа технологиялары Қазіргі енгізіліп, мұғалімге оқушылардың

Сапалы өтуінің себебі мұғалімнің дайындығына және топтармен жұмыс өткізу іскерлігіне байланысты. Танымдық іс-әрекеттің топтық түрінің жақсы жағы оқушының ұжымның алдында сөйлеу дағдыларын, қызығушылығын және зейінін, жауапкершілігін қалыптастырады. ІІІ. Танымдық іс-әрекеттің ұжымдық түрі Бұл жұмыстың міндеті-ұжым әр оқушыны үйретеді, оқушы белсенді ұжым үшін жұмыс жасайды. Ұжымдық оқытуда бір оқушы білетінді бәрі де білу керек. Әр оқушының міндеті бар, орындайтын тапсырмасы бар. Ұжым – оқушылар бірлесіп бір мәселені шешеді, жұмысты жасау үшін бір-біріне көмек көрсетеді, ақылдасып істейді. Оқушылардың жұмысы бақылауға алынады, тексеріліп отырады, барлық оқушыны бағалауға мүмкіндік туады. Қай сабақты алсақ та ол мұғалім мен оқушының іс-әрекеті арқылы жүзеге асады. Физикада белгілі ұғымның мазмұнын ашып көрсету үшін мұғалім оқылатын тақырыпты ғылымның басқа салалары мен көздерінен алуы, пәнаралық байланысты жүзеге асыруы, қазіргі қоғам дамуының алдына қойып отырған стратегиялық бағдарламасымен таныстыруы қажет болып отыр. Оқушыларға шығармашылық бағытта баяндама жасату, пікір сайысына қатыстыру олардың өзіндік көзқарасын қалыптастыруға, тақырып бойынша тиянақты ой қорытындысын жасай білуге үйретеді. Оқытудың сапасы тек ғана оқу, әдіс-тәсілдерге байланысты емес, ол сабақта оқушылардың

мүмкіндігіне, қабілетіне қарай жұмыс жасауына жағдай туып отыр. Олар мұғалімдер арасында кең қолдау тауып отырған академик Қараевтың деңгейлеп оқыту технологиясы, Жанпейісованың модульдап оқыту технологиясы, В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы, Шаталовтың тірек-сызбалары, СТОстратегиясының элементтері, Блум жүйесі бойынша мақсат қою технологиясы. Осы технологияларды қолдану арқылы оқушылардың сабақ үстінде танымдық іс-әрекеттері де дамиды. Танымдық іс-әрекеттің мазмұны мен ерекшеліктеріне тоқталар болсақ, олар фронталдық, топтық және ұжымдық болып келеді. І. Танымдық іс-әрекеттің фронталдық түрі Мұғалім бүкіл сыныппен жұмыс жасайды, түсіндіреді, әңгімелейді, көрсетеді, оқушыларды мәселе шешуге жұмылдырады. Бір уақытта барлық оқушыларға білім береді. Бұл жұмыс тиімді болу үшін мұғалім алдына ала сабақтың жобасын жоспарлайды: сұрақтарды, ситуацияларды, көрнекіліктерді дайындайды, мұғалімнің эмоциалдық көзқарасы әсер етеді. Танымдық іс-әрекеттің фронталдық түрін қолдануының тиімділігі мұғалімге байланысты, мұғалім бүкіл оқушыларды белсене қатыстырып, бақылап отырады. ІІ. Танымдық іс-әрекеттің топтық түрі Танымдық іс-әрекеттің топтық түрінің міндеттері бір топтың алдына қойылады. Топ 6-8 оқушыдан болады. Бұл жұмыс алдына ала дайындықты қажет етеді, оқушылардың алдына міндеттер қойылады және мұғалім инструктаж өткізеді.

танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруға да байланысты. Мысалы, өз тәжірибемде 7-сыныптағы «Жұмыс. Қуат. Энергия» тарауына қорытынды сабағымды жоспарлағанда, сабақтың этаптарын «Ғаламшарларға саяхат» түрінде өткіздім. Онда «Жер» ғаламшарында үй тапсырмасы сұралып, тарау бойынша теориялық білімдері тексерілді. «Меркурий» ғаламшарында «Табиғаттағы энергия көздері» деген атпен шығармашылық жұмыстары тыңдалды. Онда оқушылар Күннің, Желдің және судың энергияларын қолданудың тиімділігі туралы рефераттарын қорғап, елімізде өткелі отырған «Экспо-2017» Дүниежүзілік көрмесінің мақсаты да экологиялық таза биоотындарды технологияға енгізу екендігі айтылды. «Шолпан» ғаламшарында деңгейлік тапсырмалар орындалып, «Марс» ғаламшарында «Ғажайып кестедегі» сұрақтарға жауап алынды. Сол сияқты «Күннің жылдық қозғалысы» тақырыбын өткенде, сабақтың этаптары оқушылардың танымдық іс-әрекетін дамытуға арналды. Онда Күн бір жылда 12 зоодиак шоқжұлдыздары арқылы өтетінін, әр оқушыға өзінің шоқжұлдызын гороскоптан білуін үй тапсырмасы ретінде беріп, жаңа сабақ электронды оқулықтағы слайдтар арқылы түсіндіріліп, тақырып географиядан, тарихтан алынған қосымша материалдармен толықтырылды.

Топтық жұмыс қазақ тіліндегі қазақша ай аттарын жасырған мақал-мәтелдерді аяқтауға беріліп, пәнаралық байланыс жүзеге асырылды. Мысалы: 1. ....... соң қыс болмас, ...... соң жаз болмас. 2. ....... айдың бәрі қыс. 3. ...... таң суиды, ...... су суиды. 4. ........ болмай, тәуір болмас. 5. ......, ...... мен сол бір екі ай, қыстың басы бірі ерте ,біреуі жай. (Желтоқсан, сәуір, үркерлі, наурыз, таразы, қараша, мизам, сүмбіле) «Аспанның ғажайып денелері» атты тақырыпта дайындаған рефераттары тыңдалып, онда оқушылар слайдтарды пайдаланып, аспаннан түсетін тастар астероидтар, метеориттер және құйрықты жұлдыз кометаларға сипаттама берді. Әсіресе, 19 ақпан 2013 жылы Челябинскiге құлаған метеорит туралы дайындаған материалдары қызықты болды. Бұдан шығатын қорытынды, сабақта танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру жас ұрпақтың жаңаша ойлануына, олардың біртұтас дүниетанымының қалыптасуына, әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгеруіне зор ықпал етеді. Бүгінгі орта білім беру ісіне қойылатын талаптар қай кездегіден де күрделі, маңызды. «Әр дәуірдің өз міндеттері бар» деп неміс ғалымы Гейне айтқандай бізді дамудың жаңа кезеңі күтіп тұр. Сол кезеңге ұлттық санасы жаңғырған жас ұрпақ тәрбиелеу міндеті мойнымызда.

 Психология ғылымы: зерттеулер, ізденістер  ОҚУШЫНЫ ОРТАҒА БЕЙІМДЕУДЕГІ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ

Байдаулетова Гүлзухра Михайлқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

дам өзінің даму кезеңінде оның мінез– құлқына, өмірлік мақсаттарына, құндылықтарына, өмір сүруіне бағыт-бағдар беріп отыратын белгілі әлеуметтік ортада өмір сүріп, ісәрекет жасайды. Сондықтан да оқушыны тұлға ретінде қалыптастыру, жеке басын жан-жақты дамыту және әлеуметтік ортаға, өмірге бейімдеу білім беру саласының қазіргі таңдағы басты мақсаты болып отыр. Әлеуметтік орта ретінде білім беру мекемелерінің барлық деңгейлері-өскелең ұрпақ бойына ғылым

негіздерін сіңіре отырып, әрбір жеке тұлғаны әлеуметтік ортаға бейімдеуге, оларды қоғамды ізгілікті - адамгершілік тұрғыда жаңартудың әлеуметтік- экономикалық міндеттерін іс-жүзіне асыруға қабілетті, өзін-өзі қоғамдық талаптар мен сұраныстарға сай іскерлік пен шығармашыл әрекеттерге бейімдеуге икемді, әлеуметтік қатынастарға тән мінез-құлықты қалыптастыра алатын, рухани-адамгершілігі жоғары, саналы азамат етіп қалыптастыруға жағдай жасауы керек. Жеке адам тек білімділігімен ғана емес, жан-

жақтылығымен, бүкіл адами қасиеттерінің жиынтығымен ерекшеленеді. Мектепке оқуға келген бала өзіне тән даралық сапаларымен таныла отырып, бір ортаға бейімделіп, төселу кезеңін бастан кешіреді. Бұл қиындықтар барлық бейімделу сатыларындағы қиындықтармен пара-пар, яғни баланың өз қатарымен қарым-қатынасы, мұғаліммен қарымқатынасы, сыныбымен қатынасы, сабаққа қатынасы, өзіндік сана-сезімі, тіл табысуы, сөйлеу ерекшелігі, түсіну, ұғыну деңгейі- осының бәрі оқушы психикасына күш түсіреді. Оқушының өзіне деген сенімін қалыптастыру, өзіндік «Менін» ашу, сол «Менді» шығармашыл тұлғаға жетелеу, өмірден лайықты өз орнын тапқыза білу, бір сөзбен айтқанда әлеуметтендіру өте күрделі мәселе болып отыр. Өзінөзі таба алмай, өз мүмкіндіктерін дұрыс пайдалана алмау, өмір бойы өкінішпен өзін-өзі тұншықтырып өмір сүру, немесе басқа жолға түсіп адасушылықтың басты себебі-бір кездегі ұстаздарының, білім беру мекемелерінің әлеуметтік бейімделуде жіберген қателігі екені анық. Сондықтанда тұлғаны әлеуметтік бейімдеу үрдісінің педагогикалық-психологиялық мәнін және қазіргі таңдағы ерекшеліктерін зерделеу білім беру жүйесі қызметкерлерінің басты міндеті. Әлеуметтену–өмір бойы жүретін үздіксіз үрдіс. Әлеуметтену арқылы қоғам әлеуметтік жүйесін жаңғыртады, орнықтырады, өзінің әлеуметтік құрылымын құрайды, сақтайды, әлеуметтік эталондарды, стереотиптерді және стандарттарды, рөлдік үлгілерді қалыптастырады. Әлеуметтену жеке тұлғаның әлеуметтік типін жүзеге асырады, адамды қоғамға тұтастай, сонымен қатар жеке топтарға тән әлеуметтік тәжірибені, құндылықтарды, нормаларын, белгіленген тәртіптерін меңгерте отырып ортаға бейімдейді және кіріктіреді. Әлеуметтік бейімделутұлғаның қоғамда қабылданған мақсаттарды, құндылық нормаларын және тәртіп стилін қабылдау және меңгеру жолымен әлеуметтік орта жағдайына белсенді түрде икемделу үдерісі. Жалпы «бейімделу» ұғымы XIX ғасырда пайда болған және биология ғылымында кең тараған, яғни тірі ағзаның қоршаған ортамен қарым-қатынасы нәтижесінде олардың өмірге және іс-әрекетке оңтайлану үдерісі ретінде қарастырылған. Бейімделу ұғымы кейіннен тек тірі ағзаларға ғана емес, сонымен бірге жеке адам мен ұжымның тәртібіне қатысты да қолданыла бастады. Психология ғылымының бейімделу теориялық сипаттамасында адам кезкелген жағдайда өзін жақсы сезіну үшін әр түрлі жағдайларға икемделе , бейімделе алуы өте маңызды екендігі көрсетілген. Латын тілінен аударғанда «бейімделу»-икемделу, үйлесу деген мағынаны білдіреді. Бейімделу үдерісі динамикалы және оның жетістігі обьективті, субьективті оқиғаларға, әлеуметтік тәжірибеге, жағдайларға, өмірлік бағдарға т.б. байланысты бола тұра, осы бейімделу үдерісінің нәтижесінде «адам-орта» деген жүйеде адам ағзасы қалыпты қызметін атқара алады.

Тірі ағзаны тұтастық жүйе ретінде алғаш рет француз физиологы К.Бернар қарастырды. Ол өзінің ішкі ортаның тұрақтылық гипотезасында - кез-келген тірі ағза сонымен қоса адам өзінің өмірін ішкі ағзасындағы тепе-теңдіктің сақталуының арқасында жалғайды, яғни ағзадағы тепе-теңдік сақталғанға дейін адам өмір сүреді, тіршілігін сақтайды, -деп көрсетті. Қазіргі заманғы бейімделу түсінігі И.П.Павлов, И.М.Сеченов, П.К.Онохин, Г.Селье және т.б. ғалымдардың еңбектеріне сүйенеді. Бейімделу үдерісіне зерттеушілер нәтижелеріне байланысты әртүрлі анықтама- түсінік береді. Солардың ішінен мына анықтама -түсініктерді атап айтуға болады: -бейімделу – ағза ерекшелігі; -ағза мен ортаның тепе-теңдігін сақтау мақсатындағы адам ағзасының қоршаған орта өзгерістеріне бейімделу ерекшелігі; -адам –орта жүйесінің өзара қатынасы; -адам ағзасы ұмтылатын мақсат; -бейімделу екі жақтың да обьективті және субьективті сипаты, өзгеретін субьектінің жаңа әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесу үдерісі; -тиімді қоғамдық дамуды қамтамасыз ететін және жеке тұлға қажеттіліктері мен қабілеттерін жүзеге асыратын жеке адамның жаңа ортаға белсенді ену үдерісі; Қазіргі кезде бейімделудің екі түрі белгілі: -биофизиологиялық -әлеуметтік-психологиялық Биофизиологиялық бейімделу деп–қоршаған ортаның тұрақты және өзгермелі жағдайларына (температура, атмосфералық қысым, ылғалдылық, жарық, т.б.) және өзінде жүретін өзгерістерге ағзаның икемделуін айтады. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу бұл жеке адамның белгілі бір жаңа ортаның жағдайына, ұжымның қатынас жүйесіне белсенді үйлесу үрдісі және соның нәтижесі. Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық бейімделу мәселесі психология ғылымындағы күрделі мәселенің бірі болып есептеледі. Әлеуметтік–психологиялық бейімделу мәселелерімен М.Андреев, А.Бозалев, Б.Грумен, В.Поршнев, А.Мудрик, М.Рожков, А.Реан т.б. айналысып, әлеуметтендіруді адамның әлеуметтік қатынастар жүйесіне, әлеуметтік қауымдастықтың түрлі типтеріне кірігуі деп түсіндіреді. Осы жағдайда ғалымдар әлеуметтенуді жеке тұлғаның қалыптасуына негіз болатын мәдени, әлеуметтік нормалар мен құндылықтардың элементтерін игеру ретінде қарастырып: - әлеуметтену мәні адамның нақты қоғам жағдайында үйлесуі мен ерекшеленуінің үндесуі ; - бұл үрдіс және индивидтің әлеуметтік тәжірибені меңгеруінің және ары қарай белсенді жаңғыртуының нәтижесі - деп көрсетеді. Әлеуметтік психологиялық бейімделуді зерттеуші А.А.Налчаджян төмендегідей жіктейді:

1. Қалыпты 2. Девиантты 3. Патологиялық Тұлғаның белсенділігі жүретін әлеуметтік ортаның қалыптасқан нормаларын өзгертпей және проблемалық жағдайда патологиялық өзгеріссіз тұлғаның тұрақты бейімделуіне әкелетін үрдісті қалыпты бейімделу деп атайды. Девиантты (ауытқушылық) бейімделу деп-белгілі бір әлеуметтік ортада тұлға қажеттіліктерінің қанағаттандырылуын, бірақ бұл қарым-қатынас, тәртіптің әлеуметтік үрдістің басқа мүшелері күтетін нәтижеге сай келмеуін айтады. Патологиялық бейімделу деп-құрамына невротикалық және психопатиялық синдромдар кіретін патологиялық мінез-құлық жиынтығының пайда болуына әкелетін толық немесе жекелеген патологиялық механизмдер мен тәртіп түрлері арқылы жүретін бейімделу үрдісін айтады. Сонымен бейімделу үдерісінің түрлері-адамның ақыл-ойында,оның психофизиологиялық жүйесінің тепе-теңдігінде өзгерістер болатындығын дәлелдейді. Адам ортаға тек бейімделіп қана қоймайды, ол өзі бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысушы да болады. Жаңа әлеуметтік жағдай бейімделушінің жеке басына көптеген талаптар қояды, соған байланысты ортаға сәтті, жекелеген түрде сәтті және сәтсіз ену мүмкіндігі туындайды. Адамның жаңа орта нормаларын, дәстүрлерін, тәртіптерін меңгеру қабілетінің болмауы «бейімделу синдромы» деп аталады. Зерттеуші А.Реан «бейімделу синдромының» даму негізінде кез-келген бейімделу үдерісіне тән үш сатыны бөліп көрсетеді: - «Мазасыздану» сатысы – бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке созылып, ағзаның қорғаныс реакциясын жұмылдыру жүреді; - «Қарсыласу» сатысы-ағзаның түрлі әсерлерге тұрақтылығының жоғарылауы жүзеге асады; - «Әлсіреу» сатысы- титықтау немесе ағзаның тіршілігін тоқтатуына әкелуі мүмкін саты деп есептеледі. Жаңа әлеуметтік ортаға тұлғаның төмендегідей бейімделу деңгейлерін анықтауға болады: - мақсатты бағытталған конформизм, бейімделетін адам қалай әрекет ететінін, өзін-өзі қалай ұстайтынын нақты біледі, бірақ әлеуметтік орта талабымен келісе отырып өз құндылықтарының жүйесін ұстануын жалғастыра береді; - өзара төзімділік, өзара әрекеттесуші субьектілер бірбірінің құндылықтарына және тәртіп нормаларына, оның түрлеріне шыдамдылық танытады; - аккомозация-әлеуметтік бейімделудің кең тараған түрі, төзімділік негізінде пайда болады және өзара келісушілікке әкеледі, яғни адамның жеке қабілетін ортаның қабылдауы деп түсінуге болады; -ассимиляция немесе толығымен бейімделу, адам толықтай бұрынғы құндылықтарынан бас тартады

және жаңа ортаның құндылықтар жүйесін қабылдайды. Сонымен оқушының жаңа әлеуметтік ортаға бейімделуі мектептегі мақсатты бағытталған педагогикалық-психологиялық оқу-тәрбие ісшараларының ата-анамен тығыз байланысы арқылы немесе бей-берекет жүзеге асуы да мүмкін екен. Бейімделу үдерісін жетілдіру жолы ретінде, бала– мұғалім-орта-қоғам жүйесіндегі қатынасты жетілдіруді және баланы мектептің немесе келген ортасының ерекшеліктерімен, ережелерімен таныстыра отырып, бейімделіп отырған жеке тұлғаның жақсы жаққа өзгеруін бақылау жұмыстарын жолға қоюды айтуға болады. Мектеп оқушының әлеуметтік бейімделу ортасы. Педагог кадрлар мен психологтар оқушы жай-күйін бағдарлап, жаңа ортаға абайлап бейімдеу үшін, алдындағы баланың психологиялық ерекшеліктері туралы деректер жинақтауы қажет. Оқушының оқуға қажетті психологиялық даярлық деңгейін психолог маманмен бірлесе отырып өткізілген әртүрлі іс– шаралар негізінде жинақтауға болады. Психолог баланың іс-әрекетін меңгеру арқылы барлық тәжірибені меңгеруіне және балаға әлемді, қоршаған ортаны қабылдауын сезінуі кезінде өзіндік концепциясын құруға көмектеседі. Бұл жерде психологтың мақсаты - оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуына, олардың шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына, қабілеттері мен бейімділіктерінің дамуына көмектесу. Психолог баланың ортаға бейімделуін, бала бойындағы үлгермеушілік, кері тартпалық, агрессиялық мінезқұлықтың болу себептерін анықтай отырып, оқушының ата-анасымен де жұмыс жүргізеді. Мұғалім, ата-ана, психолог бірлесе отырып, табысты түзету жұмыстарының нәтижесінде баланың ортаға бейімделуіне, өзін-өзі ұстауына, сабақ үлгеріміне оң әсерін тигізеді. Мектептегі осы бағыттағы психологиялық қызметтің ойдағыдай нәтиже беруі төмендегі мәселелерге: -мектеп психологы мен педагогикалық ұжымның бірлесіп әрекет жасай білуіне, оқушылармен қарымқатынас жасауда, оқу- тәрбие үдерісінің күрделі мәселесін шешуде бірлесіп жұмыс жасау мүмкіндіктеріне; -психологиялық қызмет өз жұмысын ата-аналармен немесе олардың орнындағы адамдармен, балаларды қамқорлыққа алған мекемелермен, жасы толмағандар мен жеткіншектер инспекциясы және дәрігерлік мекемелермен бірлесіп жүргізгенде; -психологиялық қызметті арнаулы психолог мамандар немесе қайтадан психологиялық даярлықтан өткен адамдар жүргізгенде; -мектеп психологының психология ғылымдарының барлық салалары бойынша теориялық білім түрлерін меңгеріп, оны күнделікті өз тәжірибесінде дұрыс қолдана алған жағдайында; -мектептегі психологиялық қызметтің өз деңгейіне сай жүргізілуі үшін психологтар өз міндеттері мен

құқықтарын жақсы білуіне тікелей байланысты танымын, өзін-өзі жетілдіруін, өмірден өз орнын болады. қателеспей табуын және жан-жақты табысты дамуын Адамның іс-әрекетінің өнімділігі, өмірден рахат жүзеге асыратын күрделі үдеріс болғандықтан осы алу қабілеті және оның психикалық теңдігі бағыттағы педагогикалықпсихологиялық бұзылыссыз болған жағдайдағы бейімделу үдерісін- жұмыстарды жүйелі жүргізу және жағдай жасау адамның әлеуметтік ортаға жақсы бейімделгендігі бүгінгі таңдағы білім беру саласының маңызды деп айтуға болады. мәселесі болып отыр. Сонымен оқушыны әлеуметтік–психологиялық тұрғыда ортаға сәтті бейімдеу тұлғаның өзіндік Пайдаланылған әдебиеттер: 1. «Қазақстан мектебі» республикалық ғылыми-практикалық журнал 2008-2013 ж. 2. «Оқушы тәрбиесі» республикалық ғылыми- әдістемелік журнал 2010-2013 ж. 3. Бабаев С.Б. «Жантану негіздері» Алматы. 2007 ж. 4. Абрамова Г.С. Возрастная психология. М. Просвещение, 2008 5. Социальная психология: учебное пособие для вузов /Под ред.Журавлева А.Л./ М. 2002

ЖАСӨСПІРІМДІК СУИЦИАЛДЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АЛДЫН-АЛУ ЖОЛДАРЫ Қонқаева Орынгүл Батырғалиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, педагогика және психология магистрі «Суицид» латын тілінен алғанда «өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу» деген мағынаны білдіреді. Тағы бір синонимдік мағынасы қасақана өз өмірін қию. Өзінеөзі қол салуға қатысты әрекет – мінез – құлықтың бұзылу формасының ең шыңы. XIX ғасырдың басында австралиялық психиатр З.Фрейд суицидтің психологиялық теориясын қалады. Өз еңбегінде Фрейд адамның өзіне бағытталған агрессияның маңызын айрықшаласа, американдық психиатр К.Миннингер барлық суицидтерге тән бір– бірімен өзара байланысты: кек, үмітсіздік, кінәні сезіну секілді үш күйді анықтап берді. Американдық психолог Е.Шнейдман суицидтің бірнеше мінез–құлық сипаттамасын айқындады. Олар: жан азабын таратушылар, қоғамнан алшақтау сезімі, үмітсіздік (күдер үзушілік) сонымен қатар барлық мәселелердің шешімі өлім деген ойдың адам санасында қайталана беруі. Суицидтің мінез – құлықтың психологиялық ерекшеліктері:  эгоцентризм (тұлға тек өзіндік күйзеліске, уайым –қайғыға назар аударады, басқа мәселелерге қызығушылық танытпайды );  аутоагрессия – (өзін –өзі орынсыз кінәлау, тұлғаның өзін төмен деңгеде бағалауы, т.б.);  кризистен шығу жолына пессимистік тұлғалық қатынас (депрессия, қорқыныш, суицидалдық әрекетке әзірлік);  паранойялдылық (нервті–психикалық үрдістердің регидтілігі, дайын ойшыл стериотиптерді ұстану, өте бағалы идеяларды табу икемділігі).

Өзіне – өзі қол жұмсау мынадай 4 негізгі категориялардан құралады: 1.Эгоисттік қол жұмсау–адам тек өзі үшін өмір сүреді. Қоршаған орта, өзге адамдар және оларға деген тәуелділігімен байланысы нашар болады, жалғыздыққа бейім келеді. 2.Аномикалық қол жұмсау–жеке басында кездескен проблемалардың түйінін таба алмай қиналған кезде, тұйықтан шығудың бір жолы өлім деп санауы. Бұндай жағдай адамның қоғаммен байланысының күрт төмендеуінен туындайды. 3.Альтуристтік қол жұмсау – өзгелер үшін өз жанын қиюуы. 4.Фаталисттік қол жұмсау – адамның еркін шектен тыс шектейтін жағдайларда белең алады, суицид өз болашағын көрмейді. Суицидалдық әрекетке әсер етуші факторлар: -Әлеуметтік ортадағы моральдық–психологиялық жағдай–отбасында, ұжымда; -Отбасындағы тәрбие шарттары: ерте әкеден айрылу, ондағы «матриархиялық» стиль, жағымсыз жанұяда тәрбиелену, өзіне–өзі қол жұмсау жағдайлары болған жанұя, жақын адамдары (оқиғаның қайталану ықтималдылығы бар). Суицидалдық мінез–құлық жас айырмасына да қатысы болады. Оның себептері адамның әлеуметтік, психологиялық, генетикалық, биологиялық сферасына да байланысты. Мысалы, жан күйзелісіне шыдай алмау, жағдайдан шығудың жолын таппау, үмітсіздікке бой алдыру мен жеке бас дағдарысы, белгілі бір мәселеге қалу– осының бәрі таңдауды

тарылтып, өз–өзіне қол салуға итермелейді. Тұлғаның дағдарысқа ұшырауы, басқа адамдармен тіл табыса алмауы, жеке адам ретінде даму мүмкіндігінің болмауы суицидке соқпақ салатындығы отандық психологтардың пікірі. Өзіне-өзі қол салуға итермелейтін психологиялық өзгерістерге сыртқы қоршаған ортаның әсері себеп болып жатады. Жастардың арасындағы ақша бопсалау, әскердегі әлімжеттік, жігітінің тастап кетуі, қоғам мен отбасында өзін жалғыз сезіну және басқа жағдайлардың да бұған ықпал ететінін естен шығармауымыз керек. Әлемде жыл сайын бір миллиондай адам өзіне - өзі қол салса, Қазақстан суицидке бойұрушылар жағынан үшінші орынды еншілейді екен. Жапонияда 2010 жылы суицидпен күресу, оның алдын алу үшін 32 миллиард доллар жұмсалғанын, онда күйзеліске ұшыраған адамдарды емдеудің мемлекеттік бағдарламасы бар екендігін алға тартқан болатын. Статистикалық мәліметтер бойынша суицидтік мінез – құлықтың ең жоғарғы жиілігі 15 және 24 жас аралығында байқалады. Суицидтік мінез - құлық тән жасөспірімдердің басты проблемаларының бірі ата - аналармен қарым қатынастары, екіншісі мектеппен байланысты қиындықтар, үшіншісі жолдастарымен әрекеттесу проблемалары болып табылады. Өкінішке орай, балалардың ата - аналарымен қарым - қатынасы әр кезде ашық қарым–қатынасқа негізделмейді. Сондықтан да жастардың өз - өзіне қол жұмсау әрекеттері ата–аналардың өзінің проблемаларына назар аудартуға соңғы әрекет, жас ерекшеліктеріне байланысты түсінбестік «қабырғаны» алып тастауы болып қаралады. Суицид мәселесі, шын мәнінде, әлемдік деңгейдегі үлкен психологиялық проблемалардың бірі деп, ашық айтуымыз керек. Жалпы, отбасылық келіспеушіліктерге байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал, 9 жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен. Адам бір қиындыққа тірелгенде немесе ол бейімделген орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан кезде ол өзін-өзі өлтіруге баратынын ғылыми зерттеулер дәлелдеген.

Қазіргі жастардың суицидке бару себебі олардың өмір тәжірибелерінің болмауында, олардың алдарына қойған мақсаттарына жете алмау себептеріне және өмір қиындықтарына шыдамауына байланысты болады. Бұған жалғыздықтың да әсері бар. Баланың таңертеңнен кешке дейін компьютердің алдында отыруы, компьютерге тәуелділік, виртуалды әлемнен бір сәтке ажырамай, басқа әлемді аңсауы, өз арманындағы әлемнің қожасы өзі болып, өзі басқаруы, шынайы өмірмен бетпе-бет келгенде баланың беті қайтып, өзіне-өзі қол жұмсауына соқтырады. Сондықтан, қоғамда балалар қараусыз қалып, көңіл бөлінбейтін болса, суицид те көбейе түседі. Мектепті бітірген соң Ұлттық бірыңғай тест тапсыру да қазіргі үлкен психологиялық мәселелердің біріне айналып отыр. Ұлттық бірыңғай тест тапсыру барысында түрлі психологиялық қысымның әсері, тесттің қорытынды нәтижесінің төмен болуы, осыдан кейін жастардың өзіне-өзі деген қол жұмсайды. Суицид санының өсуінің алдын алу үшін адамдарға уақытылы кеңес беру деңгейінде болса да көмек және қолдау жасау қажет. Сондай–ақ адамдарды емдеу әдістеріне емес, сонымен бірге суицидке итермелейтін себептерін айқындау қажет. Жасөспірімдер жұмыс жүргізетін психолог жұмысындағы суицидалдық іс–әрекеттің алдын-алу шаралары мына бағыттарда жүргізілуі мүмкін; - Жанды жаралайтын жағдайда психологиялық қысымды жою; - Эмоционалды тәуелділікті төмендету; - Іс - әрекеттің компенсаторлық құрамдас бөліктерін қалыптастыру; - Өмірге және өлімге деген адеквантты қарым– қатынасты қалыптастыру; Өз өмірін қиюға бағытталған саналы, ерікті түрдегі әрекет өзекті мәселеге айналып отыр. Сондықтан да қай кезде болмасын суицид мәселесінің шешімін табу өзектілігінің маңызы артып отырғандықтан, адам тағдырына деген жауаптылықты педагог, психолог, әлеуметтік педагог, тәрбиеші, атаана тағы басқа артылған жүк екендігін өз мәнінде айқын түсіну адамгершіліктің жоғары шыңы.

 Нәтиже көзі - ізденіс  ІС-ӘРЕКЕТТЕГІ ЗЕРТТЕУ-МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ ФАКТОРЫ

Мәрсәлі Раушан Өмірбекқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ұлттық тренері

ылым саласына «іс-әрекеттегі зерттеу» деген санаттың енгізілуі әдетте Курт Левиннің (1946) атымен байланыстырылады және бұл терминді пайдалана отырып, еңбек шығарған бірінші адам болса да, ол бұл идеямен ертеректе 1913 жылы Вена қаласында басылып шыққан жұмыс арқылы Германияда танысты деген болжам бар (Altrichter H. & Gstettner P.,1992). Шындығында, 1926 жылы жарияланған Букингемнің «Оқытушыларға арналған зерттеулер» атты кітабында бізге таныс іс-әрекеттегі зерттеу үдерісі қолданылады. Оның үстіне, Роджерс (2002) сипаттаған Джон Дьюидің (1930) рефлексия туралы түсінігі олардың пікірлері өте ұқсас екенін көрсетеді. Тіпті ежелгі грек эмпириктері ісәрекеттегі зерттеу циклін пайдаланған деп болжауға болады. Соған қарамастан бұл зерттеулерді «спираль бойынша адымдап дамитын үдеріс ретінде, бұл ретте әр адым жоспарлаудан, әрекеттен және әрекет нәтижесін бағалаудан тұратынын» бірінші сипаттаған Левин болды (Kemmis & McTaggart, 1990). Левин «белгілі қоғамдық тәжірибелерді түсіну және өзгерту үшін социологтар зерттеудің барлық кезеңдерінде нақты, шынайы жағдайларда жұмыс істейтін практик-мамандарды тартулары керек» деген болатын (McKernan, 1991). [1] «Іс-әрекеттегі зерттеу–мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамыту факторы» тақырыбында қалам қозғауға біраздан бері оқталып жүрген едім, енді соны қағаз бетіне түсіруге сындарлы оқыту теориясы бойынша жүргізіліп жатқан педагог қызметкерлердің біліктілігін арттырудың Кембридждік тәсіліне негізделген деңгейлік курстардың Бағдарламасы бойынша жүзеге асырып жатқан жұмыстарым түрткі болды. Әрине, қатардағы мұғалімге педагогикада қандай да бір жаңалық ашу мүмкін еместігін мен түсінемін. Дегенмен, біз мұғалімнің зерттеушілік қызметінің мағынасы неден тұратын білетін болсақ, біз ісәрекеттің осы түрін жүзеге асыру барысында кемшіліктерді аз жасайтын боламыз деп ойлаймын. Мен мына сұрақтарға жауап табуға тырыстым, олар: - «Іс-әрекеттегі зерттеу» ұғымына не жатады?

- Зерттеуші мұғалімде қандай біліктер мен дағдылар болуға тиіс? - Зерттеу нәтижесіне нені жатқызуға болады? - Зерттеуші-мұғалімнің профессиограммасы қандай болады? - Зерттеуші-мұғалімді қалыптастыру жолдары қандай? Заманауи білім беру кеңістігінде білім беру жүйесін дамытудың төмендегідей ұстанымдары бар: - білім беру философиясын жаңарту және жаңа парадигмалар ендіру; жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандарттарын белгілеу; - білім беруді ақпараттандыру және оқытудың жаңа технологияларын әзірлеу; - ғылым мен білім берудің кірігуі. [2] Білім беру жүйесін дамытудың аталған ұстанымдарын алға апаруда мұғалімнің орны қандай және қайда? Меніңше, мұғалім ғылым мен білім берудің кірігуі ұстанымын дамытуға қомақты үлес қоса алады. Ол үшін, ең алдымен «іс-әрекет» және «педагогикалық іс-әрекет» ұғымдарын талдап көрелік. Л.С.Выготский: «Іс-әрекет–шексіз өзін-өзі дамтуға қабілетті түбегейлі ашық жүйе» дейді. Іс-әрекетті жүзеге асыру–бұл адамның, субьект ретінде белгілі бір қызметтерді атқаруы деген сөз. Егер біз білім бағалаушы пікірлерден ерікті емес және шындығында білім берудің мақсаттары мен үдерісі қатаң түрде дауға түседі деген тоқтамды қабылдайтын болсақ, бұдан шығатыны, педагогикалық қызмет те бейтарап бола алмайды. Карр және Кэммис педагогикалық қызметті нақтырақ айтқанда, Аристотель философиясынан шығатын praxis терминімен анықталатын адамдық тәжірибенің нысаны деп түсіндіреді. Нақтырақ айтатын болсақ, праксис «этикалық ақпаратқа негізделген қоғамдық тәжірибелер, осы тәжірибелердің өн бойынан және тәжірибелік іс-әрекеттер арқылы жекелеген тұлға және мінсіз қоғам үшін игілік ұғымы өзінің тәжірибелік бейне-сипатын табады» деп анықталады (Carr and Kemmis, 2009). Осылайша, білімді адам ретінде әрекет ету–бұл имандылық және қоғамдық рөл нормалары негізіне сай жұмыс бағыттарын

орындау немесе мұғалімге қатысты–мінсіз қоғам және құзырлы оқыту туралы түсіндіруді қажет етпейтін тұжырымға сәйкес әрекет ету. Тәжірибелік даналық ретінде белгілі болған, моральдық аспектілерді жетік меңгерген мұғалімдер іске асыратын осындай қоғамдық тәжірибе фронезис (phronesis) терминімен белгіленеді. Бұл тәжірибелік даналықты теорияда жаттап алып, кейіннен тәжірибелік мәнмәтінде қолдану мүмкін емес, себебі бұндай мәнмәтін тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлерге, педагогикалық ойға және қызметке толы. Сондықтан тәжірибелік даналық бағалау позициясын қабылдауына қарай біржақты болатыны сөзсіз. Карр «тәжірибелік даналыққа тек тәжірибеде жүрген, өз тәжірибесіне негізделген, асқан шеберлік стандарттарына қол жеткізуге талпына отырып, жекелеген жағдайларда игіліктің тиісті қалпын бере алатын дана және орынды ойлар білдіру қабілетін дамытатын адамдар ғана ие бола алады» деп атап өтті (Carr, 2006). [3] Осылайша, педагогикалық қызмет – бұл праксис нысаны, яғни білім беру саласындағы практик-маман үнсіз қабылдайтын, мінсіз қоғамның бейнесін іске асыруға бағытталған саяси әрекет. Педагогикалық қызмет кәсіби негізделген дәстүрлі емес және жаңашыл шешімдерді жылдам қабылдауға түрткі бола алатын әдіснамалық білімдер негізінде жүргізілуі тиіс. [2] Сонымен мұғалімнің зерттеу әрекетінің мазмұны неден тұрады? Зерттеу қызметінің мазмұны қоғамның даму парадигмасын түсінуден, білім беру парадигмасы мен жалпы орта білім беру жүйесін дамыту ұстанымдарының өзгеруін қабылдаудан, педагогикалық қызметтің жаңа парадигмасын түйсінуден, білім берудің жаңа мазмұнын түсінуден, білім беру жүйесіне жаңа идеяларды жүзеге асыру үдерісіне қатысудан тұрады.[4] Кэммис бұл идеяны ары қарай дамыта отырып, оны жетілдіре түседі: «Іс-әрекеттегі зерттеу адамдардың тәжірибесін, тәжірибе туралы түсінігін және тәжірибе жүргізілетін жағдайды түсінуін өзгертеді. Ол жаңа үлгілерді–жаңа өмірлік бағыттарды қалыптастыра отырып, «сөйлеу», «тәжірибе» санаттарының мазмұнын өзгертеді. Бұл тәжірибе–басқа тәжірибелерді өзгертетін мета тәжірибе. Метатәжірибе өз кезегінде басқа тәжірибелер қалыптастыратын дәйектерді, әрекеттер мен байланыстарды өзгертеді» (Kemmis, 2007). Басқаша айтқанда, тәжірибені өзгерту–бұл істеп жатқан ісімізді өзгерту, түсінікті өзгерту–бұл біз қалай ойлайтынымызды өзгерту, жағдайды өзгертубір-бірімізге деген қарым-қатынасымызды өзгерту дегенді білдіреді.[1] Енді педагогикадағы зерттеу дегеніміз не, соны еске түсірсек... Педагогикада зерттеу педагогиканың заңдылықтары, құрылымы, оқыту және тәрбие тетіктері, теориясы мен тарихы туралы қоғамдық маңызды жаңа білімдерді алуға, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесіне, оның мазмұнына, қағидаттарына, әдістері мен ұйымдастыру

формаларына бағытталған үдеріс және ғылыми әрекет нәтижесі деп белгіленген.[3] Ізденушілік-зерттеушілік қызмет– мұғалімнің кәсіби өсуінің барынша тиімді жолы. Ары қарай, мұғалім-практиктің зерттеушімұғалімнен айырмашылығы неде екенін талдап көрелік. Егер айырмашылық болса, ол қандай сипаттамалармен беріледі? Шебер-ұстаз, ең алдымен зерттеуші-ұстаз. Педагогикалық әдебиеттерде «педагог-практик» және «педагог-зерттеуші» ұғымдарының өзара қатынасы қарастырылады. Мысалы, Н.Ю.Посталюк, әрбір мұғалім практик деп есептейді, өйткені педагогика саласында практикалық қызметті жүзеге асырушы кез келген адам бір мезгілде стихиялық-эмпирикалық зерттеумен айналысады. Өзінің педагогикалық қызметінің құралдары мен әдістерін өзінің зерттеу пәні етіп белгілеген сәттен бастап, зерттеу басталады немесе оны рефлексия деп атауға да болады. Бүгінгі таңда пән мұғалімі мен зерттеуші мұғалімнің іс-әрекеттерінің сипаттамалары бойынша түрлі көзқарастар бар. Кей авторлар пән мұғалімнің ұстанымдары мен зерттеуші мұғалімнің ұстанымдарын бір-біріне қарсы қояды. Егер практик мұғалімнің зерттеу обьектісі жеке-дара обьект болса, зерттеуші мұғалім қызметін маңыздық деңгейінде атқарады дейді. Біріншісінің зерттеу пәні обьективті іс-әрекет (көппәнді тәжірибе), екіншілерінде ол– бірегей обьект (бір ғана пәндік ғылым). Өзінің зерттеу қызметінде практик педагогикалық қызметті дәстүрлі педагогикалық ойлау жолымен игереді, ал зерттеуші мұғалім теориялық педагогикалық ойлауға ие. Олардың сөйлеу тілі де әртүрлі: практик мұғалім тұрмыстық, ауызекі сөздік қорына ие, ал зерттеушіге мамандандырылған сөздік және ғылыми синтаксисі тән. Сонымен, пән мұғалімі мен зерттеуші мұғалімге тән сипаттамалар бір-бірінен ерекшеленетіндігіне көзімізді жеткіздік. Дегенмен, қазіргі заманғы мұғалімнің қызметінде осы сипаттамалардың кірігуі мүмкін бе? Өзінің педагогикалық қызметін ғылыми ізденіспен біріктіргісі келетін мұғалімге бір жұмысты екіншісімен толықтырып қана қоймай, педагогикалық қызметі, білім алушының оқу әрекетін жаңалау қажет. Оны алуан түрлі зерттеу мақсаттар мен пробламалар үшін ыңғайлы үлгілеуге арналған қызметке айналдыру керек. (О.А.Анисимов). Мұнда заманауи кәсіби-педагогикалық қызмет қағидаттарын қазіргі әлемдегі ғаламдық, ғаламшарлық өзгерістер тұрғысында түсіну, қоғамдағы металитетті өзгертуге деген үміт пайда болады. (Ю.С.Сенько). Бүгінгі таңда екі ұстанымның бір адамның қызметінде кірігу мүмкіндігі бар екені анық. Мұғалімнің ойлауы оның практикалық қызметіне тікелей ендірілген және зерттеуші мұғалімнің ойлауына қарағанда жалпы заңдылықтарды іздеуге емес, жалпы білімдерді нақты оқу-тәрбие жағдаяттарына бейімдеуге бағытталған. Сондықтан мұғалімнің педагогикалық ойлауы, педагогикалық

қызмет оның ойлау іс-әрекетінің құрамдас бөлігі деп тұлғасының толымды құрылымында өзара тығыз есепке ала отырып, практикалық деп аталады байланысты және зерттеуші-мұғалімнің (Ю.Н.Кулюткин, В.А.Сластенин, Л.Ф.Спирин). шығармашылық белсенділігінің негізін құрайды. Ал зерттеуші мұғалімге ойлаудың қандай белгілері Зертеуде басқа ғылымдардың тәжірибесінен тән? Зерттеуші ғалымдар (Н.М.Зверева, А.К.Касьян) алынған жалпыға танымал әдістер жиі қолданылады, ғылыми-педагогикалық ойлаудың белгілерін мынадай олар: ранжирлеу, шәкілдеу (И.П.Подласый), біліктер арқылы түсіндіреді: терминологиялық әдістер (П.И.Пидкасистый), бағалау 1) бақылау мағлұматтарын байқау, талдау және (рейтинг) (Ю.К.Бабанский). түсіндіру, маңызды дәйектерді маңызсыздарынан Талдау, жиынтықтау (синтез), индукция, дедукция, ажырату; аксиоматикалық әдіс, жинақтау, абстракциялау, 2) сынақ жүргізу (оның қойылымы, түсініктемесі бақылау, сынау, баламалау, болжау, және нәтижелерін рәсімдеу); экстраполяциялау, кибернетикалық әдіс, жүйелеу3) зерттеудің жекелеген сатыларында белсенді құрылымдау және т.б.–бұлар зерттеуді жүзеге ізденіс жүргізу; асырудың жалпы ғылыми әдістері болып табылады. 4) теориялық білімнің құрылымын түсіну; Олардың тәжірибеде бірыңғай жіктелімі жоқ. 5) жалпы ғылыми ілімдер мен қағидаларды меңгеру; Солардың ішінде: абстрактіден нақтыға көтерілу 6) табиғаттың күрделі құбылыстарынан ең әдісі, үлгілеу әдісі мен жүйелілік қағидаты; сынау, маңыздысын табу; материалды талдау және жинақтау; бақылау негізгі әдістерге жатады. 7) ғылыми таным әдістерін түйсіну; А.П.Шептурин әдістерді ғылыми таным 8) құбылыстар мен үдерістерді өзара байланыста сатыларына сай жіктеуді ұсынады, яғни: қарастыру, олардың мәнін ашу, олардағы қарама1) нақты, дәйекті (бақылау, сынау, үлгілеу); қайшылықтарды көре білу. 2)гипотезалық (ұқсастық, айырмашылық, Мені зерттеу іс-әрекетін жүзеге асыру үшін қалдықтық, өзгерісті қолдаушы, ойша сынау); гуманитарлық циклдегі мұғалім қандай білім, білік, 3) теориялық (аксиоматикалық әдіс, қалыпты дағдыларға ие болуы керектігі қызықтырды. жүйелер құру әдісі, гипотезалық-дедуктивті). Н.В.Кухарев гуманитарлық бағыттағы мұғалім Бүгінгі таңда педагогикалық зерттеудің біліктілік зерттеу іс-әрекетін жүргізу үшін мынадай білім, білік, құрал-жабдықтардың қарқынды дамуына қарамастан, дағдыларға ие болуы тиіс дейді, олар: зерттеуші мұғалімге педагогикада зерттеу жүргізу - педагогикалық үдерісті бақылау білігі, яғни терең әдістерін таңдаудың мол мүмкіндігі жасалған. зерттеуді және ары қарай дамытуды қажет ететін Сонымен, жоғары аталғандарды негізге ала мәселелерді «көре» білу»; отырып, педагогика саласындағы зерттеушінің - проблемалық-педагогикалық жағдай туғанда өз профессиограммасын жасауға болады, яғни зерттеуші гипотезасын ұсыну және жүйелі баяндау; мұғалім педагогика саласындағы нақты нормативтік - ғылыми педагогикалық әдебиетпен (монографиялар, білімдер мен зерттеу жұмысының дағдыларын мерзімді басылымдар), зерттеу шығармаларымен, (әдіснамалық рефлексия, өзінің зерттеушілік ісозық тәжірибені (оны сыни тұрғыдан қабылдау, әрекетін белгілі бір өлшемдер, сипататамалар ішінен құндысын аша білу және өз ұстанымын қорғай бойынша түсіне және бағалай білуі) меңгеруі тиіс. білу) насихаттайтын шығармалармен жұмыс істеу Б.Леви бойынша мұғалімнің «рөлдік білігі; репертуарында» көрсетілгендей, мұғалім бақылаушы, -анықтамалық әдебиетпен (библиографиялық зерттеуші, ғалым, ақпарат беруші, кеңес беруші, анықтамалықтар, көрсеткіштер, каталогтар, басқа да кеңесші, ағартушы ретінде қызмет атқарады. ақпарат көздері) жұмыс дағдылары; Зерттеуші мұғалімнің осы рөлдерді «бірлескен -педагогикалық үдерісті бастапқы бақылау және шығармашылық іс-әрекет және достық қарымталдау, сабақты мазмұнына, оқушылардың оқу қатынас негізінде» меңгеруі аса маңызды. Қазіргі әрекетін ұйымдастыру әдісі бойынша талдау білігі; заманғы мектеп пен қоғамдағы жаңарулар мұғалімнен - өз пайымдарын мазмұнды және психологиялық- өз қызметін ғылыми-әдістемелік қызметке сай жаңа педагогикалық негіздеу білігі; педагогикалық құндылықтарға қайта бағдарлауды - басқа мұғалімдердің озық тәжірибелерін меңгеру, талап етеді. ХХІ ғасыр–қазақстандық жаңашыл, оларды шығармашылықпен өңдеп өз қызметінде зерттеуші мұғалімнің инновациялық қызметінің қолдану білігі. Аталған қызметтер мұғалім ғасыры. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2. Таубаева Ш. Исследовательская культура учителя. Алматы, Алем, 2000, 370 с. 3. Vygotsky K.S. Mind in society. Cambridge, MA, Harvard University Press. 1978 4. Подласый И.П. Педагогика /учебник/.М.:Педагогика, 2000, т.1,-385 с. 5. Загвязинский В.И. Методология и методика дидактического исследования. М.: Педагогика, 1982,144 с.

КӘСІПТІК МАМАН ДАЙЫНДАУДА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК БІЛІМНІҢ МАҢЫЗЫОҚЫТУШЫ КӨШБАСШЫЛЫҒЫ Исмурзина Гульнара Базарбайқызы, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы “Біз әрбір адамның ар-намысын, жағымды қасиеттері мен беделін, жоғары адамгершілік этикалық страндарттары және рухани құндылықтарын бағалайтын қоғам құруымыз керек” Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбевтың Халыққа Жолдауынан

апалы білім-бүгінгі жаһандану жағдайында өркениеттіліктің өлшемі, әрі тетігі, әрі құндылығы болып табылды. Өйткені кез-келген мемлекеттің рухани және әлеуметтік-экономикалық өсу деңгейі халықтың білімімен өлшенеді. Қазақстан Республикасында білім жүйесін 2015 жылға дейін дамыту тұжырымдамасында атап көрсеткеніндей, білім берудің мақсаты–білім мен білік дағдысын меңгеру ғана емес, солардың негізінде дербес, жылдам өзгеріп жатқан дүниеде лайықты өмір сүріп, еңбек ете алатын, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізген, жан-жақты дамыған, өз ісіне және өзгенің ісіне әділ баға бере алатын, Тәуелсіз елінің көркеюіне үлес қоса алатын, рухани-адамгершілік қасиеттерді, ұлттық құндылықтарды бойына жинақтаған тұлғаны қалыптастыру болса, оқытушы көшбасшылығы осы тұста айқындалады. «Күшті ұлт болу үшін алдымен ішкі бірлік, ұйымшылдық пен татулық қажет. Ал сондай ұлтты алға жетелейтін білімді, патриот, еңбекшіл, өз салт-дәстүрін, мәдениетін, тілін, дінін, ділін құрметтейтін азамат нағыз көшбасшы болуға лайық» деген болатын Н.Ә.Назарбаев. Ал, ұрпақ тәрбиесі-адам баласының ежелден келе жатқан ортақ мүдделерінің бірі. Осы ұрпақ тәрбиесіне бағытталған әрбір халықтың сан алуан ой-пікірлері мен тәжірибелері ғасырлар бойы жинақталып келді. Бүгінгі таңдағы білім берудің өзекті мәселесі-жас ұрпаққа рухани-адамгершілік тәрбие беру. Мемлекетіміздегі білім беру жүйелері мен мазмұны үздіксіз жаңару жолында. Оның басты себептері әлемдік өркениетке қадам жасай отырып, дамыған, өркениетті елу елдің қатарына қосылу болатын. Сондықтан да, бүгінгі студенттер бойына аса маңызды бірқатар қасиеттерді қалыптастыру міндеттері тұр. - әлемдік жаһандану заманына лайық жаңаша ойлауды қалыптастыру; - ұлттық мәдениетке негіздеп, әлемдік мәдениетті меңгерту;

- мемлекеттік тілге, рәміздерге құрметпен қарау және рухани-адамгершілікке, елжандылыққа тәрбиелеу; -салауатты өмір салтын қалыптастыру, демографиялық жағдайға ықпал ету. Бұл міндеттердің ішінде барлығымызды толғандырмай қоймайтын рухани-адамгершілік мәселесі. Студенттерге адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың мәнділігі: - Өмірдің ғаламдануы; - Телекоммуникация ақпараттық, интернеттік байланыстардың артуы; - Рухани жаңару. «Әлемнің негізгі тұтқасы-адам. Адамның ақыл-ой парасаты ойдағыдай дамып жетілсе, дұрыс өсіпөркендей алады. Қажетті дағдылар мен жақсы мінезқұлық адамды бақытқа кенелтеді. Жаман мінез-құлық бұл рухани дерт, жақсы мінез-құлық пен ақыл-ой парасаты адамның басты қадір-қасиеттері қалыпты ісәрекет үстінде ғана қалыптасады» (Аристотель) деп бекер айтпаса керек, адам өмірінде дағдарыс кезеңдері де болады. Адам дағдарысқа не үшін ұшырайды? • Адам рухани жағынан құлдырағанда дағдарысқа ұшырайды. • Елімізде идеология ұстанымдары әлсіз. • Үлгі боларлық тұлғалар аз. Адамның адамгершілігі-оның жоғары қасиеті. Ақылды, мейірімді адам әр уақытта өзгенің жақсылығын бағалағыш келеді. Адам өмірінде рухани жеңіліске, күйреуге ұшырайтын кездері де болады. Ол-адам үшін сын. Ең бірінші адамның ішкі жан дүниесі рухани бай болу керек. Ондай адам қанағатшыл, сабырлы, ақылды болып келеді. Сондықтан да ондай адамның материалдық қажеттілігі де азая түседі. Руханилық-адам жанының ізгілігі. Руханилықтың негізінде адам мінез-құлқы қалыптасады. Ар-ұят, өзін-өзі адамгершілік бақылау мен бағалау жүзеге асырылады. Адам игілікті дүние құбылыстарын өзара

сабақтастырып жатқан ең басты тұлға ретінде көрінеді. Кәсіптік маман дайындауда руханиадамгершілік білімнің мән-мағынасы зор. Бүгінгі студент-ертеңгі маман. Руханилыққа апаратын басты жолдың бірі-білім алу және сол білімді пайдаға асыру. Руханилық жолында-адам алған білімінің құндылығына сүйене отырып, өз ортасын өзгертуге әрекет жасайды. Студенттердің шығармашылық ісәрекетін жоғары деңгейге көтеру жолында жаңа формация мұғалімі мынандай гуманистік тәсілдері бар этиканы пайдаланады: Бақылаудың орнына ынталандыру; Мәжбүрлеудің орнына кеңес беру; Ауыстырудың орнына сенім білдіру; Үгіттеудің орнына түсіндіру; Басарудың орнына қатысу; Жоққа шығарудың орнына ұғындыру; Мәжбүрлеудің орнына таңдау; Айғайлаудың орнына әзілдеу; Кінәлаудың орнына қорғау; Бұйрық беріп тексерудің орнына, Кәсіби көмек көрсетіп, қолдау жасауға ұмтылу.

көшбасшы бір жүйені қалыптастырады, міндеттерді бөледі, әрі қарай жүруді қадағалайды, тұлғааралық қарым-қатынасты реттейді, бәрін компромиске бағыттайды. Координациялық функция. Топаралық әрекеттерді келістіру, бірігіп жұмыс атқаруға белсендіру. Көшбасшы шешім қабылдайды, ортақ шешімге келтіруші, ортақ қоғамдық құндылық құрушы. Интерактивті функция. Мұндай көшбасшы айналасына өз ойымен, мақсатымен ортақтас адамдарды біріктіреді. Көшбасшының типтері: Автократ көшбасшы- барлық шешімді өзі қабылдайды, тіпті жұмыстың әдістерін де көрсетіп береді. Демократ көшбасшы–шешім қабылдауға топты қатыстырады, олардың өзіне жұмыстың мақсаты мен әдісін таңдауды ұсынады. Либерал көшбасшы -бағынушыға толықтай еркіндік береді, өзі тек сыртынан бақылайды, кеңесті тек сұрап келгенге ғана береді. Мәселені жақсы шешетін көшбасшылар мына 5 қасиетке ие болу керек: • Проблеманы көре білу. Проблемадан құтыла алмайтындығын білетін жақсы көшбасшы, оны күтіп және көре біледі, қиын жағдайға әр кез дайын бола тұрып, жолында тұрған барлық мәселені толықтай шеше алады. • Шындықты қабылдай алу. Адамдар проблеманы әр түрлі қабылдайды: біреуі одан бас тартады; біреуі оны қабылдап, шешімін іздеуге кіріседі; үшіншісі оны қабылдап қана қоймай, оны жақсы жаққа өзгерте бастайды. Тәжірибелі көшбасшы проблеманы қарсы алуға әрқашан дайын. • Толық суретін көре алады. Көшбасшылар проблеманың толық суретін көре біледі. Эмоция оларды орап, састыра алмайды. • Олар ретімен істейді. Егер алдарыңызда проблемалар көптеп тұрса, онда алдыңғысын шешкендігіңізге куә болыңыз. • Құлау шегінде тұрса да, басты мақсаттан шегінбейді. Міне, бүгінгі таңда осы қасиеттерді меңгеріп, өздерінің көшбасшылық қырынан танылған оқытушылар кәсіптік маман дайындауда белсенділіктерімен көрініп, әрдайым жас буынға қолдау көрсетіп, болашақтарына жол аша біледі. Студенттердің бос уақытын тиімді ұйымдастыру, шығармашылық қабілетін дамыту мен полимәдениетті тұлғаның жан-жақты дамуына психологиялық білімді тәжірибелік және теориялық дұрыс пайдалана отырып, рухани-адамгершілікті, парасатты да мәдениетті, саналы да иманды, елжанды-сынды тәрбиемен берілетін ұлттық құндылықтарды дарыта бермек.

Көшбасшы (ағылшынша leader–басқарушы деген мағына білдіреді)-нақты формальды және формальды емес ұйымдағы бір адамның басқа адамға немесе топқа әсер ету арқылы басқарудың көрінісі. Көшбасшы ұйымдағы адамдарға әлеуметтік, психологиялық, эмоционалдық тірек, қоршаған ортаға білім мен моральдық құндылықтар беруші, жұмыс орнында, қоғамдық өмірде, топта белсенді, бедел иесі. Көшбасшы еліктеуге болатындай үлгі, субьектіге психологиялық әсер береді. Өз тобының қызығушылықтарын біледі және солар үшін шешім қабылдай алады, бәрін ұйымдастыруға, ортақ мақсат үшін топты біріктіруге шебер адам. Бұл көшбасшылар топтың құндылықтарын қорғай алады. Көшбасшы оқытушының жеке қасиеттері: • Қарым-қатынас орната білу; • Топты қалыптастыра, біріктіре білу; • Мақсатын анықтау; • Қажет тапсырмаларды беру және оны орындату; • Адамдардың қажеттіліктерін, қызығушылықтарын білу, оны қорғау; • Аз уақытта көп ақпаратты игере білу; • Белгілі біржағдайда шешім қабылдай алу; • Үлкен шығармашылық қасиеттері болу керек. Көшбасшының функциялары: Конструктивті функция. Бұл функция қоғамдағы барлық адамдардың қызығушылықтарын қанағаттандыруға бағытталған, бірақ басқа қоғамның қызығушылықтарына нұқсан келтірмеу керек. Ұйымдастыру функциясы. Кадрларды басқару жүйесін қалыптастыру, жұмыстарды біріктіру, саяси процестер мен әрекеттерді жоспарлау. Мұнда

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ОҚЫТУДЫҢ ШАРТТАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ Қалимукашева Бақыт Демеуқызы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлкеттік университетінің п.ғ.к., профессоры Бисенова Шынар Нұрболатқызы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлкеттік университетінің магистранты

емлекетіміздің болашағы- бүгінгі мектеп оқушылары. Оларға талап қойып, олардың табиғи қабілеттерің, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту- бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Біртіндеп еніп келе жатқан жаһандану дәуірі: ұлттық бәсеке, ақпараттық сайыс, гуманитарлық технологиялар, психологиялық өзгерістермен ерекшеленетін сияқты. Сол кезеңге сай интеллектуалды, дені сау, ой- өрісі жоғары, халықаралық деңгейде білімі бар азаматты өсірумемлекеттің ең маңызды стратегиясы. Осыған орай, бүгінгі қазақ мектебі мұғалімдерінің кәсіби парызы төмендегідей төрт істің басы-қасында болып, жүзеге асыруында жатыр деп білеміз. Оның біріншісі, өркениетті қарым-қатынас дағдыларын мектеп босағасынан бастау; екіншісі, жас ұрпақты ұлттық рухта, өз ана тілінде, өз ата салтында заман талабына сай сапалы оқытып, сауатты тәрбиелеу, үшіншісі, барлық оқу орындарында оқыту үдерісін бала бақша бүлдіршінінің, мектеп оқушысының, студенттердің психологиялық дамуына сәйкестендіру; төртіншісі, мемлекеттік тіл туралы саясатты білім беру жүйесі арқылы іске асыру, тілді меңгерем деген еліміздің азаматтарына тиімді әдіс- тәсілдерді ұсыну, т.б. Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне енуге бағыт алуда. Осыған орай, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болуда: -баланың жеке басын тәрбиелеуде оның жан дүниесінің рухани баюына, азамат тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлу; -инновациялық технологиялардың кеңінен қолданылуына және ғылымның рөліне мән беру. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үдерісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияларды ендіруді міндеттейді Әрбір жаңа технология жеке тұлғаны өзін-өзі дамытуға, оның Кестеден көріп отырғанымыздай, қазақ тілін инновациялық тұрғыда оқытуды жүзеге асыру үшін бастауыш сынып мұғалімдерінің инновациялық әдіс- тәсіл білімі мен оны тәжірибеде пайдалану жолдары туралы түсініктері болуы тиіс. Инновациялық тұрғыда оқытуда оқушылардың танымдық іс-әрекеті белгілі бір дәрежеде,

өзіндік, шығармашылық қабілеттерін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға қажетті обьективті әдістемелік мүмкіндіктерді қамтиды. Қазақ тілін инновациялық тұрғыда оқыту үшін төмендегідей алғышарттар керек: -оқу үдерісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу; -оқушылардың сабақбастылығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру. Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту-әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне үнемі талдау жасап, назарда ұстау; -жаңа буын оқулықтарының мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы оқушыларға білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде игертуге қол жеткізу; -оқыту үдерісін ізгілендіру мен демократияландыруды үнемі басшылыққа алу. Оқыту қоғамдық құбылысқа жатады. Оқытуды екі түрлі мағынада қарауға болады. Біріншісі-мектепте арнайы пәндерді оқыту. Екіншісі өмірде оқыту, өмірге үйрету. Тәрбиелеу, оқыту–егіз ұғым. Оқыта отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып оқытамыз. Оқыту тәрбиеге қарағанда нақтылау. Оқыту үйрету арқылы іске асады. Бұл- оқытудың маңызы. Оқыту– тәрбиенің құрамдас бөлігі, қайнар көзі, жүйелу түрі. Оқыту арқылы тәрбиенің саналылығының, руханилығын, әсемділігін, әсерлілігін, адамгершілікке баулу жолын, еңбекшілдігін т.б. айқындап толтыруға болады. Оқыту-тәрбиенің интеллектуалды түрі. Сондықтан мектеп мұғалімдерінен бұл мәселені жан-жақты үдеріс ретінде қабылдауын және инновациялық технологияны пайдалануға ықпал ететін көптеген шартты жағдайларды танып білуі талап етіледі. Ғалым С.А. Көшімбетова оқыту үдерісінде инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдаланудың шарттарын төмендегідей кесте түрінде ұсынған. белсендірілуі қажет. Мұның өзі арнайы жұмыс жүйесін қажет етеді. Инновациялық технологияның мақсаты- оқытуды ізгілендіру, яғни оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай болуы. Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес және топтық түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылған мақсат-оқушыға деген сенім,

оның өз ісіне жауап беру мүмкіндіктеріне сүйеніп беделі мен қадір–қасиет сезімін дамыту. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту үдерісінде инновациялық

технологияларды пайдалану білім сапасының артуына алып келеді. Сондықтан жаңа технологияларды әрбір мұғалімнің пайдалану- өмір талабы болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Құрманова Н. Қазақ тілін дамыта оқыту технологиясы. Астана- 2007 2.Түржан Ж. Қазақ тілін оқыту технологиясы. Алматы- 2008 3.Кошімбетова С. Оқу - тәрбие үрдісіндегі оқытудың инновациялық әдіс - тәсілдерін педагогикалық шарттары п.ғ.к. дисс. Алматы - 2004

пайдаланудың

 Шеберлік шыңы – білім мен білік  МӘКӘЛІМ ҚОЙШЫБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АСПАПТАР ОРКЕСТРІ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРДІҢ ДАМУЫНА ҮЛЕС ҚОСУДА

Тобышбаева Сәния Жұмсаққызы Атырау қаласы М.Қойшыбаев атындағы балалар музыка мектебінің әдістемелік кабинет меңгерушісі

тырау қалалық білім бөліміне қарасты М.Қойшыбаев атындағы балалар музыка мектебінің жанындағы М.Қойшыбаев атындағы қазақ халық аспаптары оркестрі-Атырау облысы бойынша музыкалық мектептер арасында тек қана оқытушыұстаздардан тұңғыш құрылған, бірінші болып «Халықтық» атағын алған оркестр. Оркестр 2001 жылы қараша айында мектеп әкімдігінің басшылығымен құрылды. Оркестрге композитордың есімі М.Қойшыбаев атындағы балалар музыка мектебінің №103, 02.09.2002 жылғы бұйрығының негізінде берілген. Бұл күй атасы Құрманғазы, күй анасы Дина, атақты күйшілер Дәулеткерей, Сейтек, Түркеш, Еспай дүниеге келген қасиетті Атырау өңірінде атаулы өнер саңылақтарының ұлттық музыка дәстүрін одан әрі жалғастыра дамытып, оқытушы-мұғалімдердің ұстаздықпен қатар, кәсіби орындаушылық шеберліктерін арттырып, облыс, қала берді республика көлемінде халықтық шығармалармен қатар, әлемдегі ең озық музыка классиктерінің таңдаулы шығармаларын орындайтындай дәрежеге жеткізу мақсатында құрылған шағын ұжым. Бүгінде оркестрдің құрамында 35 біліктілігі жоғары және арнаулы орта кәсіби музыка мамандары жұмыс істейді. Олардың негізін: Алматы мемлекеттік консерваториясы мен Әл-Фараби атындағы Шымкент мәдениет институтының, Х.Досмұхамедов атындағы мемлекеттік университетінің «Музыка» факультетінің және Д.Нұрпейісова атындағы музыка колледжінің түлектері құрайды. Оркестрдің қалыптасуына, елге

танымал болуына, олардың шеберлігінің шыңдалуына үлкен ықпал етіп келе жатқан, алғашқы ұйымдастырушы-дирижеры, әрі көркемдік жетекшісі осы мектепке сол кезде жаңадан басшылық жұмысқа келген Бүкілодақтық халық шығармашылығы фестивалінің лауреаты, ҚР Мәдениет қайраткері, доцент Қуанышқали Кипиевтің еңбегін аса зор ілтипатпен, құрметпен атаймыз. Алғашқы кезде оркестр құрамы, сол кезде мектепте жұмыс жасап жатырған оқытушы-ұстаздардан құрылған шағын топ болатын. Құрылған күннен бастап Қуанышқали Кипиев оркестрдің көркемдік жетекшісі ретінде өнер ұжымының кәсіби мамандармен толығуына, оркестрде жетіспейтін музыкалық аспаптар түрінің енгізілуіне, сапалы саз аспаптарымен жабдықталуына және т.б. ұйымдастыру жұмыстарына барынша назар аударды. Келесі жаңа оқу жылынан бастап иллюстратор штаты қаралып, оркестр құрамы контрабаста, ұрмалы т.б. аспаптарда ойнайтын мамандармен толыға бастады. Оркестрдің алғашқы құрамында жұртшылыққа танымал өнерпаздар аз емес еді. Олар: Бүкілодақтық халық шығармашылығы фестивальдерінің лауреаттары домбырашыларС.Қабдуахитов, Г.Хайрошева, С.Қайырлиева, примашы-C.Туманов, қобызшылар-С.Тобышбаева, С.Қабиева, И.Утеулиева, бас қобызшы-К.Дускалиева, домбыра бас-Қ.Мұнатов, сырнайшы-Р.Сәрсекенов, әнші-термешілерШ.Мұханбетқалиева, Н.Шамұратовалар болса, бүгінде бұлардан соң өрлей өсіп келе жатқан өнерлі

келесі жас буын өкілдері: А.Есқалиева, А.Аимова, Б.Мырзағұлова, Г.Құмарова, А.Досқалиева, Ж.Құсайын, С.Әлмұқанова, Г.Сатыбалдиева, Қ.Андиров ұлттық өнерімізді дамытуда және насихаттауда асқан шеберлік көрсетуде. Оркестр ұжымы қала және облыс көлеміндегі ұйымдастырылып өткізілетін мәдени-көпшілік шараларға үнемі қатысып отырады. Жас оркестр 2001 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10жылдығына арналған Балықшы кентінде өткен мерекелік шараға қатысып, алғашқы рет көрермен назарына өзінің концерттік бағдарламасын ұсынды. 2002 жылы наурыз мерекесінде оркестр облыстық кәсіподақ қызметкерлеріне арнап концерт қойса, 2003 жылы 22 наурызда Махамбеттің 200 жылдығына арналған облыстық мәдениет басқармасының ұйымдастыруымен Драматеатр алаңында өткен мерекелік шараға оркестр қатысып өнер көрсетті. Сол концертте оркестр жетекшісі Қуаныш Кипиевтің оркестрге арнап жазған жаңа шығармасы Махамбет тақырыбына арналған «Фантазия» тұңғыш рет орындалды. 2003-2007 жылдар аралығында «Каз Транс Ойл» Акционерлік Қоғамы Батыс филиалы мекемесі мен мектеп арасында тығыз мәдени байланыс орнатылып, оларда болып жататын әртүрлі мерекелік шараларға оркестр үнемі қатысып отырды. Жыл сайын «Каз ТрансОйл» АҚ Батыс филиалына қарасты Батыс Қазақстан, Ақтөбе және өзіміздің Атырау қаласы мен облысымыздың көптеген аудандарындағы бөлімшелерінде өнер сапарымен болып, халқымыздың небір інжу-маржан әндері мен шығармаларын орындап, көрермендерді қуанышқа бөледі. Қалалық білім бөлімі тарапынан өткізіліп жатқан түрлі олимпиадаларға, «Жыл мұғалімі» байқауына, педагогикалық оқуларға және т.б. мәдени-көпшілік шараларға оркестр үнемі қатысып келеді. 2003, 2006 жылы өткен қалалық білім қызметкерлерінің тамыз мәслихатының ашылу рәсіміне орай концерт берді. Соңғы жылдары қалалық мәдениет бөлімінің ұйымдастыруымен өткен қалалық «Күй думаны» атты фестивалге оркестр қатысып, екі жыл қатарынан арнайы диплом, сыйлықтармен марапатталды. 2006 жылы ҚР тәуелсіздігінің 15 жылдығына орай бірінші рет музыка мектептері бойынша өткізілген қалалық фестивалде оркестр өзінің өнерімен ерекше көрермендер ілтипатына ие болды. М.Қойшыбаев атындағы музыка мектебінің базасында өтіп жатқан мұғалімдердің түрлі облыстық, қалалық семинар курстарына қатысушылар оркестр жұмысымен практика жүзінде танысып отырады. 2006 жылы М.Қойшыбаев атындағы балалар музыка мектебінің құрылғанына 40 жыл және композитордың туғанына 80 жылдық мерейтойына байланысты мектеп бойынша бірнеше игі шаралар жоспарланып, өткізілді. Қорытынды концертте М.Қойшыбаевтың «Егемен Қазақстан», «Қызылқұм»,

«Атырау» поэмалары мен Қ.Кипиевтің өңдеуінде жеке қобыз бен оркестрге арналған «Өмір гүлі» шығармалары орындалып, оркестрдің репертуары толыға түсті. Соңғы мезгілде жоғары оқу орнымен іс-тәжірибе алмасу және оркестр репертуарын байыту мақсатында Х.Досмұхамедов атындағы Атырау Мемлекеттік Университетінің «Музыкалық білім» кафедрасын сырттай оқып бітірушілері «Оркестрді дирижерлау» пәні бойынша мемлекеттік емтиханды мектептің М.Қойшыбаев атындағы ұлт аспаптар оркестрімен тапсырып келеді. Қазақ халқының аспаптық музыка өнерінің шын мәніндегі кішкене шаңырағына айналып, енді ғана дамып келе жатқан М.Қойшыбаев атындағы оркестр бүгінде өз бағыт-бағдарымен, өзіндік оюөрнектерімен ұлттық өнеріміздің өрістей өрлеуі жолында тиісті үлестерін қосып келеді. Оркестр жетекшісі шығармашылық бағытта репертуарларын жаңа туындылармен толықтырып, жиі-жиі өзгертіп жаңартып отырады, үлкен ізденіс үстінде үнемі тынбай жұмыс жасап келеді. Әсіресе төл шығармалардың тиісті өз деңгейінде, нақыш, оюөрнектерін сақтай, дәстүрлі орындаушылық мәнді ұлттық бояуларының қанық, айқын болуына көп көңіл бөлуде. Көп дауыстылық, алуан түрлі әуендер үндестігінің молдығы оркестрмен орындалған шығарманың мән-мағынасын тереңдей ашып, оның әшекей кестелерін айшықтай, бедерін ажарландыра түсері анық. Осы мақсатта келешекте оркестр құрамына сыбызғы, саз сырнай сияқты т.б. қазақтың ежелгі көне аспаптары енгізілмек. Бұл сөз жоқ, оркестрдің біртұтас әуен-сазын байыта түспек. Атақты күйші-композиторлар Құрманғазы, Дина, Дәулеткерей, Түркеш, Сейтек, Махамбет т.б. көптеген халық композиторларларының күйлері және Қазақстан композиторларының музыкалық шығармаларымен қатар, белгілі орыс және шетел композиторларының шығармалары оркестр репертуарынан кеңінен орын алған. Сонымен қатар батыс өңірінің, оның ішінде Атыраудың атақты композиторларының бұрын-соңды орындалмаған оркестрге өңделіп түсірілген жаңа шығармалары бар. Осы жылдар ішінде оркестр жетекшісі Қ.Кипиев жергілікті композиторлардың, көптеген қазақ және шетел композиторларының күрделі шығармалары мен әндерін оркестрге өңдеп түсірді. 2009 жылы оркестрдің орындаушылық шеберлігі, табысты еңбектері жоғары бағаланып және көркемөнерпаздар шығармашылығының дамуына қосқан үлесі үшін Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің бұйрығымен «Халықтық өнерпаздар ұжымы» деген жоғары атақ берілді. 2012 жылы өткен кезекті аттестацияда оркестр мәртебелі «Халықтық» жоғарғы атағын қорғап қалды. Жаңа ғасырдың табалдырығында дүниеге келген Мәкәлім Қойшыбаев атындағы халық ұлт-аспаптар оркестрі және оның басшылығы өздерінің шығармашылық жұмыстарын атқаруда, Батыс

өңірінің өнерін насихаттауда үлкен жұмыс атқарып келеді. 29 мамыр 2013 жылы күй атасы Құрманғазы атындағы республикалық фестивалдің 1000 адамдық біріктірілген оркестріне М.Қойшыбаев атындағы балалар саз мектебі ұжымының оркестрі мүшелері қатысып, оларға куәландыратын «Сертификат» берілді. 2013 маусым айында Атырау облысы білім беру басқармасының ұлы күйші Құрманғазы

Сағырбайұлының 190 жылдық мерейтойына орай «Баба мұрасының сазды әуендерін толғау» атты балалар музыка және өнер мектептерін оқытушылар арасында өткен бірінші облыстық байқауда М.Қойшыбаев атындағы Халықтық ұлт-аспаптар оркестрі қатысып бірінші орынды иеленді. Осы байқауда сазгерлер номинациясы бойынша Қ.Кипиев жүлделі бірінші орынды жеңіп алды.

К ВОПРОСУ ОБ ИСТОРИИ ЭТНОСОЛЬФЕДЖИО В КАЗАХСТАНЕ РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ Темирбаева Нургуль Жайгалиевна «Д.Нұрпейісова атындағы халықтық музыка Академиясы» Атырау музыка колледжінің оқытушысы

нашего государства на данном Дляэтапепроцветания развития вопрос сохранения

участие принимал А.Жайымов. С 1978года этот курс вели преподаватели С.Раимбергенова и С.Утегалиева (под руководством А.Мухамбетовой). Одновременно шел процесс поиска, уточнения всех видо и форм импровизации и диктанта. С 1983года курс экспериментального сольфеджио перешел к преподавателю Г.Омровой. С 1987года он перестал быть экспериментальным и вошел в вузовский компонент в качестве обязательной дисциплины для студентов-домбристов. В итоге дисциплину, дающую понимание грамматики кюя, по законам которой учащиеся могут самостоятельно импровизировать, раскрывать композиторские способности, побуждая к сочинению собственных кюев назвали «Этносольфеджио» /1991г/.). В связи с открытием в 1988 году специальности «Народное пение», в опоре на труды А.Байгаскиной, был разработан курс этносольфеджио для певцов (С.Райымбергенова и А.Байбек). В 1991 году методология нового курса была обобщена в Программе по этносольфеджио для студентов народного факультета (Б.Аманов, А.Мухамбетова, С.Райымбергенова, С.Утегалиева, Г.Омарова. Итак, методической основой курса этносольфеджио стали научно-педагогические принципы Б.Аманова и его продолжателей, а также классификация ладозвуковых стереотипов обрядовых песен, разработанная Г.Альпеисовой. Терминологическим аппаратом стали введённые С.Елемановой музыкальные термины «обрядовый интонационный комплекс» (ОИК), служащий определением интонационных основ обрядовых песен, а также «акынская мелодическая формула» (АМФ) как один из атрибутивных элементов акынской традиции, а также термин «ПАИК» (первичный аппликатурно-интонационный комплекс), разработанный П.Шегебаевым, также следует упомянуть и домбровую терминологию Т.Асемкулова. В 2005году выходит типовая программа Омаровой Г., в соавторстве с Г.Мурзагалиевой. В этот же период вышла

этнокультуры, патриотизма и чистоты стиля традиционной музыки в частности, стоит особенно остро. Воспитание традиционного музыканта, способного интегрироваться в современный культурный процесс поставило ряд задач, решаемых посредством усвоения традиционного музыкального языка и локальных и индивидуально-стилевых систем традиционной песни. Понимание закономерностей строения казахской музыкальной речи в целом, определённого локального стиля в частности – есть основа исполнительской деятельности, деятельности по воссозданию в звучании неповторимого художественного мира традиционной песни, актуализации и донесения до современного слушателя её неподвластных времени глубинных, не лежащих на поверхности смыслов 1. В конце ХХвека в казахской системе музыкального образования сложилась противоречивая ситуация–когда народники-казахи изучают европейскую теорию. Как известно, предпосылками к началу фундаментальной работы стали сборники сольфеджио, использующие казахский музыкальный материал, диктанты на материале казахской музыки для ДМШ авторов И.Круглыхина, С.Кузембаевой, А.Серикбаевой, Б.Жусубалиева. Таковы были первые шаги в становлении этносольфеджио в период 50-60-х годов ХХ века. В 1975г была издана программа по методической разработке Б.Аманова теоретического курса для народников, отражающего особенности казахского музыкального мышления, получившая название «Курс экспериментального домбрового сольфеджио». В становлени данного курса активное «Песенный стиль Арки в контексте этносольфеджио» А.Байбек.

Программа этносольфеджио для студентовдомбристов факультета народных инструментов консерватории, разработанная С.Утегалиевой. 2007год ознаменован выпуском научной работы Г.Альпеисовой «Казахская традиционная музыка в курсе этносольфеджио», ранее автор выпустил «Практическое освоение казахской традиционной музыки в курсе этносольфеджио». Итак, курс этносольфеджио, как комплексный предмет, направлен на воспитание профессионаловисполнителей, которые смогли бы продолжать традицию, сохраняя чистоту аутентичного

исполнительства, её эстетические и моральноэтические ценности, духовный стержень и творческое начало. Период становления и развития прошел путем многолетних творческих экспериментов, которые на данном этапе уже дали свои плоды в качестве новых образцов вокальной и инструментальной традиционной музыки разнообразных стилевых направлений. Изучение данного предмета на сегодняшний день имеет сформировавшуюся ступенчатую систему и является признаком преемственности опыта поколений на рубеже веков.

Литература 1.ОмароваГ., Мурзагалиева Г.Этносольфеджио(методическое пособие).–Алматы,2005.– 63 с. 2.Утегалиева С. Программа Этносольфеджио для студентов-домбристов факультета народной музыки.– Алматы, 2005. – 39 с. 3.Альпеисова Г. Теоретические и практические аспекты этносольфеджио в Казахстане Автореф. дис... канд. иск. – А, 2003. – 25 с. 4.Типовая программа по Этносольфеджио, Астана , 2010г. 5.«Песенный стиль Арки в контексте этносольфеджио» А.Байбек.

БІЛІМДІ ҰЛ-ҚЫЗДАРДЫ ТҮЛЕТКЕН ЫСТЫҚ ҰЯ Шибалаева Айгүл Қалиқызы Атырау қаласы №21 Жамбыл атындағы мектеп директоры

амбыл

атындағы

1928

жылы

атақты драматург–Берік Қорқытов, филология ғылымдарының кандидаты, профессор–Баймұқанов Болат, денсаулық сақтау ісінің үздігі, дәрігер хирург–Темірханов Марат, филология ғылымдарының кандидаты, Ақанай Даулетова, физика ғылымдарының кандидаты–Ғинаят Мурзағалиев, химия ғылымдарының кандидаты– Дәмен Қарағушиева. Бұл кісілер академик, доктор, профессор, мемлекет қайраткерлері, жазушы, драматург, журналист, дәрігерлер еліміздің өсіп–өркендеуіне, білім мен мәдениетінің, ұлттық салт-дәстүрінің дамуына елеулі үлес қосып, Республиканың басқару органдарына дейін жетіп, мемлекет қайраткері атанған ардақты азаматтарымыз. Бүкіл саналы жас ұрпақтың жайсаң азамат ұстаздары: Сабыр Қазыбаев, Қатира Дүтбаева, Сембай Бекмұратов, Қалыбеков Қарабай, Қаражігітов Жапақ, Қаражігітова Халила, Байбосынов Дүйсенғали, Жангереев Жайсаң, Рысмағамбетов Қайыржан, Жайлыбеков Атшыбай, Нұрмағамбетов Құрымбай, Дүйсемалиев Жексен, Мұсағалиев

негізі

қаланған тұңғыш мектеп Гурьев қаласындағы қалалық саябақ аймағында орналасқан еді. Мектептегі 1937-1938 оқу жылдарында бітіріп шыққан алғашқы түлектерінің ішінде академик, ғалым, қоғам қайраткерлері, дәрігерлер бар. Мектептің алғашқы түлектері: Зиманов Салық, Дүймағамбетова Сәнду, Демегенов, Ерманов, Досымбаев Қауыс, Жазықбаев Далабай, Қайыржанов Ғазиз, Саппаев Бисен, Айымқалиев Құспан, Амандосов Тауман, Хайдаров Саламат, Оразов Хамза, Здеев Сахи, Жамалиев Смағұл. Мектептегі бітірген жастар әр саладағы жоғары оқу орындарында оқып, талай мамандықтарды игерген білікті де білімді мамандар. Кейбірі ғылым шыңына көтерілді. Олардың арасында академик, Қазақстан құқықтану негізін қалаушы, көрнекті ғалым, танымал қоғам қайраткері–Салық Зиманұлы Зиманов, химия ғылымдарының кандидаты– Сәнду Дүймағамбетова, геология-минерология саласының білгір маманы геология министрі– Сәкен Шақабаев,

Әміржан, Дворецкая Антоннина Алексеевна, Гофман Бронислава Яковлевна, Такенова Мариям, Мұстағалиева Қайша, Киікбаева Ғазиза, Әзбенова Жыға, Балқанова Ақжиде, Хуснитдинов Зұлқайнар, Есмағамбетова Ұлмерек. Осындай ұстаздардың ерен еңбегінің арқасында мектебімізде Республикаға танымал тұлғалардың білім алып, тәрбиеленуі заңды деп есептеймін. Жамбыл мектебі облыс бойынша қазақ балаларына шынайы білім беріп, 1957 жылға дейін үздіксіз қамқорлап келген, елге болашақ іскер азаматтар дайындаған іргелі оқу орынның бірі болды. Мұрағат материалдарына сүйенетін болсақ, мектеп қазақ АССР-і оқу ағарту халық Комиссарлар Кеңесінің 5 қаңтар 1935 жылғы 15 қаулысы мен жеті жылдық қазақ мектебі базасында құрылған. 1937 жылға дейін сол кездегі Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Исаев Ораздың атымен аталып, 1938 жылдан бастап қазақ халқының ұлы төкпе ақыны Жамбыл атына аударылған. Жамбыл мектебі қаладағы бірден-бір таза қазақ орта мектебі еді. Аудандардан орталау білім алғандар осында келіп, интернатқа орналасып, орта білім алды. «Бұл мектеп білімді ұл-қыздарды түлеткен ыстық ұя болды» деуге болады. Жылдар жылжып өткен сайын ел өміріне өзгерістер көп енеді. Дегенмен, кезінде облыс бойынша бірден-бір оқу орны болған Киелі қарашаңырақ орны жоғалған жоқ. «Орны бар оңалар» дегендей, 1971 жылы іргетасы жаңадан қаланған, 1973 жылдың желтоқсан айында пайдалануға берілген Жамбыл атындағы №21 орта мектеп бүгінде 40 жыл толып отыр. Мектеп заман ағымына байланысты осы күнде өз жұмысын жалғастыруда. Мектебіміздің бүгінгісіне тоқталатын болсақ, мектебіміз «Каспий Құбыры Консорциумы–К» акционерлік қоғамының демеушілігімен күрделі жөндеуден өткізіліп, ата-аналар мен оқушылардың қуанышына бөленуде. Мамыр айында мектебімізде Жамбыл мектебін үздік бітірген, жоғары оқу орнын озат дипломмен аяқтаған, кандидаттық диссертациясын мінсіз қорғаған, заң ғылымы саласында тұңғыш рет доктор дәрежесін алған, бірінші академик, мектебіміздің алғашқы түлегі Салық Зиманұлы Зимановтың сыныбының ашылу салтанаты болды. ҚР Парламенті сенатының депутаты, экономикалық даму және кәсіпкерлік комитетінің хатшысы Сарсенбай Құрманұлы Енсегеновтың Академик Сағадиев Кенжеғали Әбенұлының, Заң ғылымдарының докторы, профессор МЕАТР

Академигі, «Қазақстанның ғылымы мен өмірі» халықаралық журналының бас редакторы Алауханов Есбергеннің, Тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ресей және Қазақстан ғылым академиясының академигі, Атырау қаласының құрметті азаматы, Қазақстанның еңбегі сіңген мұғалімі Табылдиев Хисмет Бозанұлының, ҚР еңбек сіңірген қызметкері, облыстық маслихаттың депутаты, педагогика ғылымының докторы Өмірбекова Жайлы Бөкешқызының, Атырау облыстық білім басқармасының бастығы Есенғалиев Сатқан Ыбырайұлының, Атырау облыстық білім басқармасының бастығының орынбасары, Дүйсекенова Зылиха Қадырбайқызының Атырау қалалық білім бөлімінің қатысуымен өтті. ҚР Парламент сенатының депутаты С.Қ.Енсегенов осы сыныптың ашылуына алғыс білдіріп, хат жолдады. Мектебіміз шәкірттерге сапалы білім мен саналы тәрбие берудегі соңғы жылдары жақсы сапа көрсеткіштерге қол жеткізіп отыр. Мектебіміздің оқушылары қалалық, облыстық олимпиадаларда, әр түрлі пәндерден білім сайыстарында, ғылыми жобаны қорғау сайыстарында жүлделі орындарға ие болып жүр. 2013-2014 оқу жылдарында мектебімізде 20 жылдан астам педагогикалық өтілі бар 45 ұстаз еңбек етуде. 92 ұстаздың 4-еуі жоғары санатты, 44-і І санатты мұғалімдер. Осы мұғалімдердің қатарына биылғы оқу жылында 13 жас мұғалімдер қосылды. Мұғалімдердің біліктілігі мен білімдерін арттырып отыру мақсатында мектепте өткізілетін әр түрлі әдістемелік шаралар, ашық сабақтар, тренинг, тәрбие сағаттары, семинарлар, мұғалімдердің шығармашылық есеп беруі, озат тәжірибені тарату, педагогикалық оқулар өз деңгейінде өткізіп отырады. Оқу мен тәрбие егіз дегендей, ҚР Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламсын басшылыққа ала отырып, «Кешенді тәрбие беру үдерісінде педагогикалық технологияларды пайдалану» тақырыбында мектепшілік тәрбие жұмысы жүзеге асырылып келеді. Әрбір ұлт өкілі әрбір адамзат ұрпағының болашағы туралы ойлағанда, оның тәрбиеге байланысты болатынын түсінеді. Тәрбие үдерісі жеке адамды мақсатты бағытта жүйелі түрде қалыптастыру. Мектебіміздің өнерлі оқушылары көркемөнерпаздар байқауында қалалық, облыстық сайыстарда жүлделі орын алып, биіктерден көрінуде.

РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ (из опыта работы)

Имангалиева Гузель Мухитовна Атырауский музыкальный колледж «Академия народной музыки им. Д.Нурпеисовой» преподаватель музыкально-теоретических дисциплин

ак донести до учащихся большой объем необходимого для усвоения материала, при этом не вызвав у них отрицательных эмоций, как найти время на уроке для музыки, творчества и общения, как привить ребятам любовь к музыкальной культуре и желание слушать и изучать ее в будущем? Поиски ответов на эти вопросы приводят к поиску методов и форм подачи материала, максимально способствующих оптимизации учебного процесса. Современный этап развития педагогики требует новаторских подходов к решению задач воспитания личности ребенка. Наряду с принципом демократизации всей системы образования, принципом соревновательности разных моделей школ, методов и программ воспитания, я хочу остановиться на методе креативности, то есть ориентации на творческие процессы в педагогике, на формирование творческой личности. Одна из задач педагогики творчества - разработка методики по различным видам творчества. Бесталанных людей нет, а есть люди, занятые не своим делом. Таланты бывают разные: талант управления, талант общения, артистические способности и многие другие. В данном случае цель моей работы–формирование и раскрытие творческой индивидуальности ученика. Реализация данной цели подразумевает решение следующих задач:  Создать условия для интеллектуального, нравственного и эмоционального самовыражения личности учащегося.  Обеспечить педагогическую поддержку творческих устремлений учащегося. Детский коллектив - коллектив, нацеленный на творчество. Только в творческом коллективе ребята вырастают, не приспосабливаясь к жизни, а преобразуя ее вокруг себя. В своей работе с детьми мы должны придерживаться принципа: все, что дети могут сделать сами, они должны делать самостоятельно. Основной формой воспитательного процесса в педагогике наиболее распространенной считается классификация организационных форм воспитания в зависимости от того, как организованы учащиеся: массовая, групповая и индивидуальная формы. Кроме

того, существует подход к определению форм воспитательной деятельности, связанный с направлениями воспитательной работы. Изучая ту или иную тему ежегодно, накапливается достаточно большое количество интересных творческих работ учащихся. Из них - наиболее яркие задания хочется представить как результат совместного творчества педагога и учащихся. Показать все работы, заслуживающие внимания невозможно, поэтому ограничу себя несколькими работами. Например, организации познавательноразвивающей деятельности учащихся более всего соответствуют такие формы: викторина, аукцион знаний, заседание клуба любознательных, конкурс проектов, конкурс эрудитов, интеллектуальный марафон, деловые игры, смотр знаний, научные конференции, конкурс изобретателей и фантазеров, турнир ораторов, и т. д. В виде примера предоставляю вам снимки с конкурса (по предмету музыкальная литература) на тему «Творчество М.И.Глинки»: При осуществлении задач нравственного воспитания и самовоспитания широко применяются такие формы: круглый стол, пресс-конференции, устный журнал, диспуты, вечера вопросов и ответов, беседы на этические темы, о самовоспитании, обзор литературы по различным проблемам, литературномузыкальные композиции, практические занятия и многое другое. Предлагаю снимки лекции-концерта «Қазақтың әншілік өнері»:

При организации эстетического воспитания широко применяются: литературные и музыкальные вечера и утренники, “Час поэзии”, экскурсии в музеи и на выставки, прогулки на природу, беседы о музыке и живописи, праздники искусств, обзоры журналов, выпуск рукописных изданий и т. д. В виде примера работа по предмету лекторская практика «Вечер с Шаляпиным»: Большое значение во всех мероприятиях имеет такая форма воспитания, как игра. Присущая детям жажда деятельности часто находит свое выражение в игре. Всякая игра приучает их к согласованным действиям, к точности и своевременности перед командой или группой, за которую они играют. В добровольном подчинении правилам игры, без которых она перестает быть организованным действием, утверждается и крепнет сознательная дисциплина. Наконец в игре, чаще всего представляющей собой индивидуальное или групповое соревнование, воспитываются волевые качества. Игра должна соответствовать принципу: “Как можно меньше зрителей, как можно больше действующих лиц”. Среди разного рода игр предлагаю Иградраматизация, наиболее приемлемая для младших школьников. Представляет собой разновидность сценической игры, суть которой разыгрывание какойлибо сценки или стихотворения нравственного содержания для зрителей. В процессе подготовки и проигрывания обеспечивается двойное воздействие на личность: исполнительская деятельность требует вхождения в роль другого и оценки его действий изнутри, ненавязчиво формирует отношение, позицию, побуждает к самоанализу; с другой стороны, дополнительное воздействие оказывает реакция зрителей, создается единое эмоциональное состояние, объединяющее детей.

По предмету лекторская практика, на тему «Работа с детской аудиторией». Инсценировки сказок «Репка» и «Колобок»: В сказке «Колобок», для песни Колобка мы попросили помощи у всеми уважаемого композитора Р.Б Топчевского сочинить мелодию: При правильном подборе материала, художественных и музыкальных иллюстраций к нему, изучаемые произведения почти всегда вызывают у учащихся живой активный отклик. Учащиеся с интересом выполняют творческие задания, предложенные педагогом, но с ещё большим интересом сами придумывают игры, кроссворды, тесты, пишут сочинения, делают рефераты и доклады. Все эти формы работы реализуются как в урочное время, так и во внеурочное (в качестве домашних заданий). Внеклассные мероприятия позволяют учащимся побывать в разнообразных ролевых позициях: организатор, автор, член команды, оформитель и т. д. Ролевые позиции являются эффективным инструментом установления и расширения способов взаимодействия ребенка с окружающим миром, развития его творческих способностей, личностного роста. В классном коллективе происходит формирование и изменение межличностных взаимоотношений, распределение групповых ролей, выдвижение лидеров, складываются ценностные ориентации. Критерием успешности воспитательной работы является динамика межличностных отношений и удовлетворенность собой. Чем активнее проявляются и развиваются в воспитательном процессе творческие способности ребенка, тем активнее и успешнее будет его жизненная позиция в дальнейшем.

 Білім көтеру – кәсіби міндет  АКТУАЛЬНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ МОДЕРНИЗАЦИИ СИСТЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ В КОНТЕКСТЕ СОВРЕМЕННОЙ МОДЕЛИ ОБРАЗОВАНИЯ, ОРИЕНТИРОВАННОГО НА РАЗВИТИЕ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА Турганова Бибигуль Калимуллиевна Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» института повышения квалификации педагогических работников по Атырауской области, кафедра «инновационной технологии и методики преподавания естественно-научных (гуманитарных) дисциплин», старший преподаватель

зменения ценностей, имеющие место в сегодняшнем обществе во всем мире, являемся подготовка детей к высококвалифицированному, грамотному, конкурентоспособному обучению. Программа «Курсов повышения квалификации педагогических работников Республики Казахстан» заключается в том, чтобы учащиеся научились тому, как учиться, и в результате стать независимыми, самомотивированными, уверенными, ответственными учениками с развитым критическим мышлением, обеспечить сформированность у учащихся языковой компетентности, т.е. поликультурного образования. Н.А.Назарбаев: «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками: казахский язык-государственный, русский язык как межнационального общения и английский язык успешной интеграции в глобальную экономику. Актуальность поликультурного и полилингвального обучения определяется всеобщей мировой тенденцией к интеграции в экономический, культурной и политических сферах. Полилингвальное обучение понимается как целенаправленный процесс приобщения к мировой культуре средствами нескольких языков, когда изучаемые языки выступают в качестве способа постижения сферы специальных знаний, усвоения культурноисторического и социального опыта различных стран и народов. На основе этого в 2007 году Министерством образования и науки РК был организован полиязыковой эксперимент, в которой вошли 25 школ Республики. Сегодня поликультурность и поликультурное образование обусловливается государственной национальноязыковой образовательной политикой. Ее принципы отражены в Конституции РК, законах «О языках в Республике Казахстан» и «Об образовании», «Государственной программе функционирования и развития языков на 2005-2010гг.». Статья 6 «Закона о языках» гласит: Каждый гражданин РК имеет право на свободный выбор языка воспитания и обучения. В статье 8 Закона «Об образовании» подчеркнута важность воспитания гражданственности и патриотизма, любви к своей Родине - Республике

Казахстан, уважения к государственным символам, почитания народных традиций, приобщения к достижениям мировой и отечественной культуре, изучение истории обычаев и традиций казахского и других народов республики. Педагогическая общественность средних учебных учреждений констатирует, что существует необходимость проведения Институтом повышения квалификации педагогических работников в сфере образования по новым технологиям, семинары, тренинги. На сегодняшний день в научно-педагогической литературе представлено достаточное количество фактов, подтверждающих целесообразность и успешность использования разработанных ключевых принципов организации и планирования учебной работы, используемых многими учителями во всем мире. Наибольшее воздействие на процесс обучения и результаты учеников имеет не столько деятельность администрации школ и органов управления системой образования по обеспечению учителей соответствующими ресурсами, сколько повседневная работа самого учителя в классе, направленная на воспитание и развитие учащихся. Стержневой фигурой в совершенствовании деятельности школ и обеспечения успешности обучения учеников является учитель. Для того, чтобы эффективно работать в мире будущего, чисто будут требоваться совершенно новый опыт и подходы. Основная задача учеников: как учиться эффективно и мыслить критически. Традиционно одним из важнейших факторов развития творческих способностей детей рассматривается самостоятельная исследовательская практика. Для обоснования этой точки зрения можно сформулировать несколько тезисов. 1.«Не существует сколько - нибудь достоверных тестов на одаренность, кроме тех, которые проявляются в результате активного участия хотя бы в самой маленькой поисковой исследовательской работе.» А. Дистерверг. 2.Развитие мышления и многих других познавательных процессов не возможно без

осуществления исследовательской работы, в ходе которой человеку требуются его собственные действия с предметным миром. Еще Джон Дьюи (1859 - 1952) в XX века сформулировал идею опоры на непосредственный опыт и интерес учащихся: обучение строится так, «чтобы учебная работа и учение протекали естественно и необходимостью создавали такие условия и, как их результат, такие действия учащихся, вследствие которых они не смогут не научиться. Ум ребенка будет сосредоточен не на учебе или учении. Он направлен на делание того, что требует ситуация, тогда как обучение является результатом. Методом учителя, с другой стороны, становится отыскание условий, которые пробуждают самообразовательную активность, или учение, и такое взаимодействие с учащимися, при котором учение становится следствием этой активности». Педагогические подходы, как преподавание и обучение на основе диалога лежат на основе идеи: «Обучение тому, как учиться». Дети являются активными обучающимися, которые строят свое собственное понимание, исходя из личных исследований и социального взаимодействия. Обучение и преподавание на основе диалога предполагает подход, при котором диалог между учениками, между учеником и учителем помогает учащимся построить и развить свое собственное мышление. Мышление – процесс похожий на чтение, умение писать, говорить и слышать. Это деятельный скоординированный сложный процесс, заставляющий думать о чем-то реальном, существующем. Основные особенности, рассматриваемые в мышлении детей: Рациональность. Стремление найти лучшее объяснение, постановка вопросов вместо поиска категорических ответов, требование и учет любых доказательств, опора на причину, а не на эмоции. Непредубежденность. Оценка всех выводов, рассмотрение и признание множества возможных точек зрения или перспектив, стремление оставаться открытым для альтернативных интерпретаций. Суждение. Признание степени и значения доказательств, признание уместности и достоинства альтернативных предположений и перспектив. Дисциплина. Стремление быть точным, всесторонним и исчерпывающим. Самосознание. Осознание субъективности наших собственных предположений, предубеждений, точек зрения и эмоции. Обобщенной базовой моделью в рамках поискового подхода является модель обучения, как творческого

поиска: от выдвижения и постановки проблемы-к выдвижению предположений, гипотез, их проверке, познавательной рефлексии над результатами и процессом познания. Учащийся самостоятельно постигает ведущие понятия и идеи, а не получает их в готовом виде от учителя. При изучении темы надо создавать такие ситуации, которые предоставляют учащимся возможность знакомиться с представлениями, понятиями и в то же время требуют от них самостоятельно устанавливать, обнаруживать эти понятия на предлагаемых примерах. Знакомство с представлениями должно включать альтернативные точки зрения, недостатки имеющихся объяснений, сомнения в достоверности выводов. Учащимся принадлежит ведущая роль в принятии решений о выборе способа работы с изучаемым материалом. То есть ученики должны уметь воспринимать новые сведения и рассматривать их вдумчиво и критически. Преподавательский опрос является мощным инструментом поощрения или сдерживания критического мышления. Вопросы, поставленные учителем, устанавливают атмосферу в классе, определяет, что наиболее важно, разделяет на правильные и неправильные, и на кто и что, да и нет. Все учителя стремятся к созданию благоприятной среды для достижения максимального успеха в обучении детей. Таким образом, основным содержанием деятельности учителя является выполнение нескольких функции: - обучающий, - воспитывающий, - организующий, - исследовательский. Чтобы побудить активность ребенка, надо подключить и побудить его к учебному процессу, поэтому необходимо следующие навыки: 1. Познавательная потребность 2. Интерес к способу действия 3. Потребность к самовыражению и самореализации 4. Потребность в самопознании и самовоспитании 5. Потребность в социальном признании. Задействовать эти внутренние психологические источники учебной мотивации возможно используя проблемный подход к обучению, при котором усвоения обучения и развитие ребенка происходят не путем передачи ему некоторой информации, а в процессе его собственной активной деятельности.

12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ КӘСІБИ ШЕБЕРЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ Дузбаева Карлыға Атырау облысы Исатай аудандық білім бөлімінің бастауыш сыныптар бойынша әдіскері Республикасында 2015 жылға дейінгі Қазақстан білім беруді дамыту тұжырымдамасына сәйкес

Ал жаңа мазмұндағы мұғалімнің іс-әрекетінің мазмұны: - өзінің ізденушілігінен, - зерттеушілігінен, - білімділігінен, - оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастығынан, - мұғалімнің кәсіби деңгейінен, - жаңалыққа құштарлығы мен оны қабылдауынан, - атқарған ісінің нәтижелілігінен тұрады. Мұғалімнің кәсіптік-зерттеушілік, шеберлік позициясы А.К. Марковтың айтуынша өз кәсібін шығармашылық деңгейде жетік меңгерген кезде ғана айқындалады. Қазіргі таңда бастауыш сыныптарда сабақ беретін мұғалімдердің мәртебесін көтеру, олардың кәсіби біліктілігін арттыру, білім сапасын жоғары деңгейге жеткізу, білім беру үрдісін нәтижелі ұйымдастыру әдістемелік жұмыспен тікелей байланысты. Әдістемелік жұмыс формалары да түрлі бағыттарда ұйымдастырылады. Бастауыш сыныпта берілетін білім оқушылардың өмірлік алатын жүйелі білім салаларының бастамасы ғана емес, негізі болып табылады. Бастауыш сынып мұғалімдері осыны түсініп қана қоймай, оны жүзеге асыратындай білімділігімен қатар, педагогикалық ой-өрісі де жоғары деңгейде болуы шарт. Осы орайда ауданда «Өрлеу» біліктілікті арттыру орталығынан 3 деңгейлі үш айлық курстан өткен мұғалімдеріміз /Ж.Мырзағалиев орта мектебінен/ өздерінің кәсіби шеберліктерін «Педагогикалық бастама» желілік кәсіби қоғамдастығында тренингтерде, үстіміздегі жылдың 4 қараша күні Атырау қалалық білім бөлімімен бірлескен семинарда шеберлік сыныптарда, «Диалог алаңдарында», 4 желтоқсан күні өткізілген аудандық «Виват, Қазақстандық мұғалім» фестивалінде /Ж.Мырзағалиев, Абай, Исатай орта мектептерінен/ қатынасқан бастауыш сынып мұғалімдері 5 номинация бойынша іс-тәжірибелерін ортаға салып, озық көріне білді. Сонымен қатар екі мұғаліміміз 2013 жылдың 26-28 маусым аралығында өткен Республикалық білім беру қызметкерлерінің бірінші педагогикалық оқуларына қатынасып, сертификат алып қайтты.

12 жылдық білім беру жүйесіне көшу, атап айтсақ: • елімізде білім жүйесін реформалау; • жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруда жаңа ұлттық үлгіні жасау; • «Өмір бойы оқу», «Білім әркімге өмір бойы» қағидасын ұрпақ санасына сіңіру; • заманауи әлемдік білім кеңістігіне жедел ену; • оқушыларды сапалы біліммен қаруландыру; • бәсекеге қабілетті тұлға даярлау; • халықаралық рейтингілерде жоғары білім сапасына жету; • білім мазмұнын игіліктендіру; • оқушылардың мектепте алған білімдері олардың бүкіл өмірлік азығы болатындай етіп білім беру, оларды қазіргі көз ілеспес даму жағдайындағы өмірге дайындау қазіргі заманауи қоғамның негізгі басты ауқымды мәселесі. Әрине, бұл тұста мұғалімнің кәсіптік жетілуі, оның заман көшінен қалмай дамуы мектепте басты роль атқарары сөзсіз. Ы. Алтынсариннің «Мұғаліммектептің жүрегі» деп айтуы тегін емес. Барлық негізгі күш мұғалімге түседі. Әсіресе, бастауыш сынып мұғалімдерінің алдында мектеп табалдырығын алғаш аттаған сәттен оқыту мен тәрбиелеу, оқушының жеке тұлғалық және интеллектуалды дамуының негізін қалыптастыру міндеті тұрады. Мұндай жағдайда педагогтарға басшылық, дұрыс бағыт беріп, жаңалықтармен, инновациялық технологиялармен таныстырып, оқушылардың тұлғалық қалыптасуына, олардың функционалдық сауаттылығын дамытуда жаңа бағытта бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби шеберліктерін дамытуда әдістемелік жұмыстардың да алатын орны, сипаты ерекше. Ахмет Байтұрсынов: «Жақсы мұғалім мектепке жан кіргізеді»,-деп айтқан болатын. Сондықтан әдістемелік жұмыс «жаңа форматты» мұғалім тұлғасын қалыптастыруда олардың шығармашылық іс-әрекетінің мазмұнын зерттеп-зерделеуден басталу тиіс. Өйткені, қазіргі мұғалім жоғарыдан бұйрық күтіп, істеген ісіне есеп беруден мүлдем арылу керек.

Аудандық әдістемелік кабинеттің бастауыш сыныптар мұғалімдерінің кәсіби шеберліктерін арттырудағы әдістемелік жұмыстың жылдық жоспарының негізгі бағыттарына келетін болсақ: Жұмыс бағыттары Мұғалімдердің өз білімі мен өздерін заман талабына сай дамыту жағдайында біліктілікті арттыру, 3 айлық деңгейлік курстардан өтулері. «Ең үздік интерактивті пайдаланушы бастауыш мұғалімі» сайысы.

тақтаны сыныптар

«Ең үздік сабақ», «Панорамалық сабақтар» байқаулары /мұғалім сабақтарына қатысу, үлгілік оқу жоспарлары, сайыстар/. «Ең үздік бастауыш сынып мұғалімі» сайысы; «Бастауыш сынып мұғалімдерінің пәндік олимпиадалары».

«Ең үздік бастауыш сынып жетекшісі» сайысы.

Презентациялар, шеберлік сыныптар, педагогикалық оқулар, семинарлар, әдістемелік күндер, іс-тәжірибелерінен жинақтар, баспасөз жинақтары, авторлық бағдарламалар, фестивалдер т.б.

Мақсаттары Теориялық білімінің талапқа сай болуы, бастауыш білім барлық білімдердің ғылыми негізі, бастамасы екендігін ұғына білуі. Бәсекеге қабілетті тұлға даярлауда мұғалімнің құзырлылық қабілетін дамыта отырып, жаңа форматты педагог болып қалыптасуына жағдай жасау. Қазіргі заманғы техникалық прогрестің негізі белгісі-қоғамды ақпараттандыру кезеңінде бастауыш сынып мұғалімдерінің ақпараттық сауаттылығын қалыптастыру. Өйткені, Э.Л.Семенюктің пікірі бойынша «Ақпараттық мәдениетадамның ақпараттарды алу, өңдеу, жинақтау және соның негізінде сапалы ақпаратты құру және практикалық қолдану бойынша жетілу деңгейі» [1]. Бастауыш сынып мұғалімдерін осы деңгейге жетуге ұмтылдыру және жеткізу. Мұғалімнің педагогикалық қызметінің тиімділігін зерттеу картасы арқылы әр санаттағы мұғалімдердің сабақ беру әдістері, мотив, оқу мақсаты, оқыту мазмұны, ресурстары, білім сапалары арқылы нәтижелерінің мониторингісін шығару. Сабақты ұйымдастыру, оқыту әдістерін меңгеру, сабақты жоспарлай алу, инновациялық, ақпараттық технологияларды меңгеру, оқушы шығармашылыған дамыту, дарынды оқушылармен жұмыс түрлері, оқушы белсенділігін қалыптастыру шеберліктерін анықтау. Бастауыш сынып мұғалімінің жұмыс нәтижелілігін әдістемелік, нәтижелілік, жетілдіру бағытында зерттеу-зерделу. Білім беруді игіліктендіру мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасқа тікелей байланысты, бастауыш сыныпта берілетін білім жүйесіне жалпы адами құндылықтарды ендіруде, олардың адамгершілік сапаларын қалыптастыруда ұйымдастырушылық шеберліктерін шыңдау. Мұғалімнің әдістемелік икемділіктерін ақпараттық, ұйымдастырушылық, біліктілік, зерттеушілік, дамушылық, таланты, педагогикалық ойы, шешімділігі мен құзыреттілігі, коммуникативтік-адамгершіл-интеллектуалдық деңгейі жағынан бағалау.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттық қадірқасиеттердің мән-маңызын түсінетін жаны да, тәні де таза, білімді, жан-жақты мәдениетті, патриотазаматтар болуын тәрбиелеуге міндеттіміз» [2], -деп атап айтты. Міне, сондықтан бастауыш сынып оқушыларының функционалдық оқу және жазу, Шара мазмұны (номинациялар) «Сауатты да әдемі жазамын»

жаратылыстану, гуманитарлық, математикалық, компьютерлік, денсаулық, тілдік сауаттылықтарын дамыту, оларды зерттеу бағытында төмендегі «Біз Қазақстанның үміт күткен ұланымыз!» тақырыбында аудандық фестиваль өткізіп, фестивалді 2013-2014 оқу жылының соңында қорытындылау жоспарланып отыр.

Фестиваль шаралары:

Мақсаты

Балалардың жазу тілі дағдысын қалыптастыру, шапшаң жазуға, партаға қалай отыру ережелерімен таныстыру. Грамматикалық білім алғанда орфографиялық құбылыстарды саналы түрде түсініп, сауатты жазуға дағдыландыру.

«Мен көркем сөз оқу шеберімін» Тақырыбы: «Ар-намысым,қасіретім, мақтанышым-желтоқсан!»

Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, мемлекеттік тіл саясатын кеңінен насихаттау, талантты оқушыларды бастауыш сыныптан жан-жақты көтермелеу, көркем әдебиетті, қазақ қаламгерлерінің шығармашылық мұрасын насихаттау, ел бірлігін нығайту және отансүйгіштік сезімге тәрбиелеу, қазақтың ұлттық мәдениеті мен өнеріне, әдебиеті мен тіліне деген көпшілік ықыласын арттыру, оқушылардың кітап оқу мәдениетін дамыту.

«Мен болашақ аудармашымын» (Қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі бойынша олимпиада)

Бұл iс-шараның негiзгi мақсаты: үш тiлдi — қазақ, орыс, және ағылшын тiлдерiн жетiк меңгерген қабiлеттi оқушыларды анықтау, оларға қолдау көрсету, бiлiмдерiн арттыруға септiк тигiзу, тiлдiк қарым-қатынас мәдениетiн қалыптастырып, көп тiлдi меңгерген тұлғаны тәрбиелеу, қазақстандық патриотизмдi нығайту, өзге халықтардың мәдениетi мен тiлiн құрметтеу. Сайыстың басты талабы оқушыларға қазақ, орыс, ағылшын тiлдерiн жетiк меңгеру керектігін ұғындыру. Бастауыш сынып оқушыларының ғылыми зерттеуге қызығушылығын қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін таныту, дамыту, ғылыми ізденуге машықтандыру, ғылыми ізденудің әдістерін үйрету, бастауыш сыныптан мамандық таңдауларына жол нұсқау. Оқушыларға суреттер салдыру арқылы бейнелеу өнерінің құдіретін ұғындыру, сурет бойынша өз сезімдерін, ой-пікірлерін білдеруге үйрету, эстетикалық тәрбие беру, болашақ қыл қалам шеберлерін анықтау, дамыту. Мектеп жасына дейінгі балалар шығармашылығының «Айгөлек» фестивалінің «Ғажайыптар әлемі» атты балғындар театрлар фестивалін жалғастыру; Бастауыш сынып оқушыларының театрлық-сахналық шеберлік қабілеттерін дамыту, анықтау; Әр баланың интеллектуалдық қабілеттері мен шығармашылық әуелетін дамыту; Оқушыларды адамгершілікке, жақсылыққа, достыққа, жалпы адамзаттық құндылықтарға тәрбиелеу. Оқушыларды ақындық қабілеттке баулу және өлең шығара білуге, санамақтар құрастыруға үйрету. Ақындық қабілеттерін арттыру,ойұшқырлықтарын қалыптастыру, дамыту. Ананы құрметтеп сыйлауға, қадірлеп бас июге тәрбиелеу. 2013-2014 оқу жылы ішінде өткізілген әр түрлі номинациялар бойынша атқарылған жұмыстарды қорытындылау арқылы мониторинг шығару

«Мен болашақ ғалыммын» (бастауыш сыныптардағы ғылыми жобалар сайысы) «Мен шебер суретшімін» «Мен актермін», «Ерте, ерте ертеде...» сахналық көрінісі

«Мен жас ақынмын» Тақырыбы: «Анаға тағзым» «Сенің ұлан!»

мүмкіндігің,

жас

Барлық мұғалімдердің кәсіби шеберліктері, өздерін дамытуға, білім көтеруге дайындықтары, шығармашылық деңгейлері бірдей деңгейде болмайтыны белгілі. Осы бағытта: - мұғалім тұлғасының гуманистік бағыты, - кәсіптік білімі, - педагогикалық қабілеті, - жаңалығы арқылы 4 топтың мұғалімі анықталады. 1-топтағы мұғалімдер оқушыны педагогикалық ықпалының обьектісі ретінде таниды, олардың әкімшілік райы басым болып, сабақтарын оқу бағдарламалары шеңберінде ғана өзі баяндайды. 2-топтағы мұғалімдер жекелеген оқушыларды ғана субьект ретінде мойындайды, сабақ мұғалімнің басымдылығына негізделеді, сабақтарында кейбір көрнекіліктер түрін қолданады. 3-топтағы мұғалімдер бірде топтарда оқушыларды субьект, кейде обьект негізінде таниды, сабақтарында жаңа технологиялардың кейбір түрлерін қолданады.

4-топтағы мұғалімдер барлық сабақтарында оқушыларын білім беру процесінің субъектісі ретінде таниды. Сабақтарында оқушыны тұлға ретінде дамытып, оларды сини ойлауға үйретеді. Нағыз шығармашыл, кәсіби жетілген мұғалім. Сонымен бірге оқушылардың білімді игерудегі сапалық деңгейі анықталады. Қорыта айтқанда 12 жылдық білім беру жағдайында бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби деңгейін, интелектуалдық, шығармашылық әлеуетін қалыптастыруда, оқытудың жаңа технологияларын енгізуде, қазіргі жаңа форматты мұғалімдерді даярлауда желілік қауымдастық арқылы әдістемелік жұмыстарды жетілдіру ең басты мақсат. Нәтижесінде жан-жақты функционалдық сауаттылығы жетілген, сапалы білімді сіңірген, кез-келген кедергілерді жеңе алатын дамыған тұлға тәрбиелеу және осы бағытта кездесетін көптеген кедергілердің оң бағытын табу, жеңу шараларын жасау, нақты нәтижеге қол жеткізу міндеті тұрады.

Пайдаланылған әдебиеттер 1.ҚР 2011-2015 жж арналған білім беруді дамыту бағдарламасы 2.Р.К.Алшоразова12 жылдық білім беру және жаңа мұғалім 12 жылдық білім № 8 2006 37– б 3.12 жылдық білім № 9 2006 39 – б 4.К.І. Аманқұлов. Болашақ бастауыш мектеп мұғалімін дайындау мәселелері. 5.Бастауыш мектеп. № 1 2009 6,7 б 6.Педагогика. Бейсенбаева А.А. Калиева С.Ш Алматы.2003ж 7.Жошыбаева Г. 12 жылдық мектеп мұғалімдерін даярлаймыз. Қазақстан мұғалім. 2006 ж

 Ұрпақ тәрбиесі – ұлт болашағы  МЕКТЕПТЕГІ ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫ АРҚЫЛЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ Жаксиева Балкаш Жумашқызы Атырау қаласы №21 Жамбыл атындағы орта мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары

алқымыздың ғасырлар бойы жасап кеткен тарихы-бүгінгі ұрпақ үшін баға жетпес үлкен қазына, мұра. Бұл мұраларымыз имандылық, ғибраттық, әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен қымбат. Осынау ұрпақ тәрбиесінің қымбат қазынасын мұралыққа алған біздер оның ішіне үңіліп, одан өз болмысымызға керек-жарақтарымызды алуға тиіспіз. Өзін қазақпын деп санайтын әрбір жас жеткіншек қазақтығын дәлелдей алатын істерімен өзгеге өнеге болу керек. Ұлттық қадір-қаситтер-ұлттық сана-сезімнің өзегі, адамгершіліктің бірегейі, халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының жемісі, кісілік қасиеттер жиынтығы. Қазақ халқы өз ұрпағын адамгершілікке, ізгілікке, инабаттылыққа тәрбиелеуді ежелден-ақ өзінің басты мақсаты етіп қойған. Қазіргі мақсатымыз ұлттықрухани құндылықтарды өскелең ұрпақ бойына сіңіре отырып, демократиялы қоғамға бейім, өзіндік көзқарасы қалыптасқан, шығармашыл, тәуелсіз елдің жеке тұлғасын тәрбиелеу. Білім берушілік-ежелгі ел мұрасының төл туындыларын бірлестікте ұштастыра отырып, өмірдегі құбылыстарға деген өзіндік ойтүйінділеріне сүйеніп, тәлім-тәрбиелік мұраларды бойына дарыту. Ұлттық болмыс-бітімнің ерекшеліктері әр ұлт өзінше дара, болмыс-бітімі ерекше. Ұлтыңды өзің жете танып біл, өзгеге үлгі қыл, ұрпаққа жеткіз, ата-баба аманатын орында. Қазақ–қасиетті, зерделі, мінезді, шешен, дана халық.. Ұлттың болмыс-бітімі күрделі де, тұңғиық қалтарыстарға толы. Ұлттық намысымызды ұлықтандырушы-Абай, ұлттық сезімді тудырушыМіржақып, ұлттық намыс пен ұлттық сезімді санаға айналдырушы-Ахмет. ХV ғасырда өмір сүрген Асан қайғыдан бастау алып, ХIХ ғасырда мол мұра қалдырған Құрманғазыға дейінгі аралықта өмірге келген рухани қазынаны ұрпақ қажетіне жарату. Ұлттық болмыс-бітім туралы дана ойшылдарының ойларын негізге ала отырып, ғылыми тұжырымдарға

сүйену. Тұлғаның ұлттық болмысын тектілік тұрғыдан қарастыру. Тектілік, тегін тану қазақ халқына ғана тән ұғымдар. Тегін тануға ұмтылукісілік белгісін. Ұрпағының болашағын, ұлт азыптозбауының барлық жағын о бастан ойлаған дана халық өмірге «Жеті атасынан қыз алыспау» ғұрпын енгізіп, ұлт болмысын сақтап отырған. Құндылық ұғымы философия, социология, педагогика ғылымдарының қоғам дамуымен, ондағы құбылыстармен оқиғалар негізінде түсіндіріледі. Тұлға қалыптастырудағы мәдени құндылықтар: - тарихи құндылықтар; - мәдени құндылықтар; - ұлттық дәстүр, салт; - тіл тазалығы, - адамның өзіне, өзгеге қарым-қатынасы, - адам ман қоғам тұтастығы, адамның қадір-қасиетін бағалау. Халық тағылымындағы ұлттық үлгілер адамдардың тілінде, дінінде, ділінде: мінезінде, тәртібінде, салт-дәстүріне, адамгершілік қасиеттеріне сақталған кісілікпен сипатталады. ХХI ғасыр ағымына лайықты тұлға-өз ана тілін білетін, басқа тілді құрметтейтін, тарихи зердесі жоғары, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған, әлемдік ғылыми-техникалық прогресс көшіне ілесе алатын адам. Бүгінгі ХХI ғасыр жастарына тәрбие беруде халықтық тәлімдік мұраларға тоқталмай кетуіміз мүмкін емес. Ұлттық тәрбие көне түркі тектес халықтар дәуірінен бастау алады дейтін болсақ, тәрбиенің негізгі көзіне-көне тастағы жазбалар, халық ауыз әдебиеті мұралары, этнографиялық материалдар, халықтық салт-дәстүрлер, отбасы тәрбиесі жатады. Қазақстан Республикасы Білім заңы, Мемлекеттік білім бағдарламасы, орта мектептегі білім және тәрбие беру тұжырымдамалары негізінде мектептегі білім және тәрбие беру мәселері қайта қаралып, осының нәтижесінде ұлттық негіздегі жаңа

бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістелік нұсқаулар жазылды. Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің «Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында» отбасы, мектепке дейінгі, мектептегі тәрбиенің сындарлы жүйесі жасалды. Тұжырымдамада жас ұрпаққа имандылық, адамгершілік, еңбексүйгіштік, Отансүйгіштік, ерлік, эстетикалық тәлім-тәрбие беру мәселелері жан-жақты қамтылған. Академик М.К.Қозыбаев бүгіні ұрпақтың бойындағы құндылықтарды қалыптастырудың нағыз қайнар көзі-халықтық педагогика, ұлттық дәстүрде жатқанына тоқтай келе «Біз тірек болып, болашақ батыр ұрпақ өсіруге көмектесер бір фактор халықтық педагогикалық ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі»,- деп ұлттық дәстүрлерінің маңызы зор екенін атап көрсетеді. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан айтыс өнері, суырып салмалық шешендік өнер, мақалдар мен мәтелдерде халықтық тәрбиенің қайнар көздері, рухани мұрасы болып табылады. Жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу мәселері С.Ұзақбаеваның еңбегінде де көрсетілген. ҚР Білім министрлігінің «Тәлім-тәрбие тұжырымдамасын» негізге ала отырып мектептегі тәрбие жұмысын жетілдіруге арналған республика ғалымдардың бірнеше бағдарламалары жарыққа шықты. Б.Баймұратова, М.Сәтімбекова, Ә.Әміровалардың басшылығымен мектепке дейінгі тәрбиеге арналған «Балбөбек» бағдарламасы тұңғыш дүниеге келді. М.Ж. Смайлова «Қазақ халқының салтдәстүрлері», С.М.Төрениязова жасаған «Болашақ» оқушылар ұйымының ережесі,М. Құрсабаев «Атамекен», М.Х. Балтабаев «Елім-ай» бағдарламалары жоғары, орта оқу орындарындағы және мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын ұлттық бейнеде ұйымдастыруға үлкен ықпалын тигізді. Ұлттық негіздегі мектепке дейінгі тәрбие жұмысын қамтыған «Балбөбек» бағдарламасы жалпы тәлім– тәрбиенің негізгі бастауы болып табылады. Аталған бағдарламада баланы жас кезінен ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерді ұғындыру арқылы адамгершілікке, әсемдікке, елжандыққа тәрбиелеуді білім берумен қатар біртұтас жүзеге асыруды көздейді. М.Оразаев пен М.Смайлованың «Қазақтың салт-дәстүрлері» атты бағдарламасының мақсаты оқушылардың жас шамасын ескере отырып, халқымыздың ұлттық ерекшеліктерін, салт-дәстүрін оқушылардың санасына сіңіруді көздеген. «Болашақ» атты оқушылар ұйымы-мектеп оқушыларын жастайынан қоғамдық істерге бейім, өнер мен спортты, білімді, өнегелі өсиетті, бизнесті сүйетін жан-жақты жетілген, іскер, саналы азамат тәрбиелеуді көздейтін ерікті ұйым. Бұл ұйымның мүшелері ізгілік, қайырымдылық, шыншылдық, адалдық, әділдік, іскерлік, қажырлылық сияқты жоғары адамгершілік қасиеттерді өз бойларына сіңіруде аянбай еңбек етеді. Ұйымның басты міндеті-оқушыларды егеменді Қазақстан мемлекетінің мүддесін қорғай алатын, адал да әділетті, іскер де белсенді қайраткер етіп шығару.

Сөйтіп оқушы-жастарды шығармашылық іс-әрекетке, жеке бастық қабілеті мен қасиеттерін жетілдіруге, саяси көзқарастарын қалыптастырып өмірге белсенді түрде араласуға, Отанының қауіпсіздігін қорғай білуге, салауатты өмір сүруге дайын, рухани байлығы молайған салауатты азамат даярлау. Ұйым оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, өзін-өзі басқаруға, жеке тұлға ретінде ерекше көңіл бөліп, бірнеше бағытта тәрбие жұмысын жүргізеді. Бала тәрбиесіне, жалпы адам тәрбиесіне мән беріп, оның сәтті қағидалары мен ережелерін жасағандардың бірі-қазақ халқы. Халықтың ғасырлар бойы жасаған зор еңбегін жазып шығу үлкен үлкен еңбек, қыруар жұмыс. Оның бәрін қамти алмасақ та, сол жұмыстың бір тамшысы ретінде ұлттың тәрбие ісіндегі сәбилік кезден ес біліп, ер жеткенге дейінгі салт-дәстүр, әдет-ғұрып үлгілері мен өнегелері баланың өсу жолымен беріліп отырады. Олай болса, бала тәлімі-құрсақтан десек те болады. Тәрбие мен білім берудің ең негізгі кіндік мәселесі-адамды жанжақты етіп тұлғаландыру мен жетілдіру өсіріп өркендету. Ұлтымыздың өз уақытынан озық туған ғұлама перзенті Шоқан Шыңғысұлы айтқандай: «...халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен азаттық пен білім керек...»- деген арманы болғандай. Қазақ халқы ғасырлар бойы армандаған азаттығына қол жеткізді. Ендігі жерде ол, өзінің аңсауымен алғаш азаттығын көздің қарашығындай сақтаумен қоса, тіршілігін біліммен байытып, ғылыммен жетілдіруді мақсат етуі қажет. Егеменді елінің болашақ ұрпақтары тәрбиелеудегі педагогиканың мәні мен ұлттық болмыс ұғымдарын қалыптастыруды жандандыру керек. Халықтық ұлттық тәлім-тәрбие дегеніміз адамның жан-дүниесін ұлттық рухта тәрбиелейтін ілім. Ұлттық болмыс пен халықтық ұғымдарды шәкірт бойына дарытуда отбасы мен ұстаз қауымының арасында тығыз байланыстылық болуы қажет. Білім берумен қатар, тағылымды ұлттық тәлімтәрбие берудің өзінде маңыздылық бар деп есептеймін. Оқушыға ұлттық тәлім-тәрбие болмысының нәтижесінде тамырын тереңге жаймаған, құнарсыз жерде өскен өсімдік сияқты өзгенің болмысын дарыта алмаған, ал өзінікін бағалап білмеген жас ұрпақтың өсуіне үлкен септігі тиеді. Мұның өзі ұлт болмысынан көрініс табады. Атабабамыздан жеткен рухани қазынамызды ұрпақ тәрбиесіне жеткізу мән мұғалімі ретінде басты мақсатым деп түсінемін. Қазақтың азан шақырып ат қою, бесікке салу, шілдехана тойы, тұсау кесер рәсімі, сүндетке отырғызу, бата-тілек, халық қағидалары, жоралғылар, ұлттық тағам, қазақ және қонақ, т.б. дәстүрлерді оқушы бойына дарытуда бірнеше шығармашылық жұмыстарымды мақсатына жетті деп есептеймін. Мысалы: 9 «б» сыныбына өткізген «Соғым той». Тәрбие жұмысының мақсаты: оқушыға қыста қазақ халқының мал союы, ірі қара сойған

малдың етіне ағайын-туыс, дос-жаран, көрші-көлем, т.б. шақырып, қай жіліктің кімге, қандай жоралғы жасайтындығын оқушы көзбен көріп отырып, дастархан басында қарттарымыздың тәрбиелік ұлағатты сөздерін естіп отыруы керек. Екінші жұмысым:«Халқын сүйген салтын сүйер». Тәрбие жұмысының мақсаты: қазақ халқының салтдәстүрі, әдеп-ғұрпы, жөн-жоралғылары оқушылардың бойына сіңіру, оқушы бойында әдептілік және алғырлық, адами қасиеттерін қалыптастыру, жаман мен жақсыны ажырата білуге, аталы сөзден ғибрат алуға баулу және ұлттық мақтаныш сезімдерін ояту, көрініс арқылы өнеге мен тәрбиені неден алу керектігін үйрету. Сахналық қойылымның тағы бір ерекшелігі, Абай атамыз айтқандай, «Болмасаң да ұқсап бақ....» дегендей оқушының ортада, көрермен алдында өзін-өзін ұстауы, жүріс-тұрысы, сөйлеу мәнері, өнер адамдарына еліктеуінің өзінде де тағылымдық тәрбие жатыр емес пе?

Сонымен қатар « Ақ ару»-«Ер сұлтан»,«Атаның сөзі-ақылдың көзі»,«Төрт түлігім-бірлігімнің ырысы», «Наурыз тойы» шараларының мақсаты оқушыларға ұлыстың ұлы күні туралы толық мағлұмат беру. Мерекеге байланысты ұлағатты сөздердің мәніне қарай оқушыларды адамгершілікке, парасаттылыққа баулу. Отанын сүюге, патриоттық рухты және ұлттық салт-дәстүрді дәріптеуге тәрбиелеу. Қорыта айтарым, «Бүгінгі жас ұрпақ-ертеңгі болашақ». Ұлттық – танымдық тәрбиені іс жүзінде бере отырып, халқымыздың өшкенін жағып, ескісін жаңарту арқылы егеменді елдігіміздің ертеңін ойлайтын ұрпақ тәрбиелеуіміз керек. Олай болса, мектеп қабырғасынан бастап оқушының бойына ұлт мәдениетінің нәрімен сусындауына, адамгершілік асыл қасиеттері үлгісін саналарына сіңіруде аянбай еңбек етуге жұмыстанумыз міндеті деп білемін.

МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТИІМДІЛІГІ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Аязбаева Назерке Ғалымжанқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы қазіргі даму кезеңі қоғам өмірінің Қазақстанның барлық саласындағы терең өзгерістермен

орталық»-, деген екен. Оның бұл тұжырымының Сократ, Демокрит, Әл-Фараби еңбектерінде де айтылған ой–тұжырымдарымен сабақтастық тапты. XIX ғасыр ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев еңбектеріндегі құқықтық тәрбие беру жөніндегі берген ақылкеңестері де жоғары мағынасында алынады. Абай өзінің қарасөздерінде мораль, тәрбие, ақыл, ғылым, ар, намыс, мінез мәселелері туралы ой түйіндеген. Жиырма бесінші сөзінде «оқушы өзі үшін емес, халқы үшін еңбек ететін адам болсын» деп, өзінің туған елін қорғайтын, сана–сезімі мол, белсенді қоғамға, әлеуметтік ортаға жат әдет қылыққа қарсы күресетін жеке тұлғаның бойындағы қасиеттерді тәрбиелеуді насихаттаған. Қазақ ағартушыларының бірі-Шоқан Уәлиханов 1864 жылы құқық жайлы «Сот реформасы» деген еңбегін жазды. Онда құқықтық тәрбиенің оңтайлы болуы үшін мемлекет құқықтық заңдар шығарған уақытта әрқашан да халық мүддесімен санасудың қажеттілігін ескеруді қарастырды. Сонымен қатар «...Тиісті құқық тәртібін орнықтырмайынша, біздің экономиканы реформалауымыз, қоғам өмірінде демократиялық қалыпты өлшемдерді бекітуіміз неғайбыл» деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың пікірі қоғамда құқықтық тәрбиені қалыптастырудың маңыздылығына аса назар аудартады.

сипатталады. Осыған орай қазіргі заман жеке тұлғаға: өз іс-әрекетіне жауапты болу, әлеуметтік өзгерістер жағдайына тез бейімделе отырып, байыпты шешім қабылдай білу және т.с.с. жаңа талаптар қоюымен ерекшеленеді. Сондай елеулі өзгерістердің бірі–демократиялыққұқықтық мемлекет құру міндетін шешу. Мемлекеттік саяси-құқықтық қайта құрудың маңызды құрамдас бөлігі–тұлғаның құқықтық тәрбиесінің деңгейін көтеруге тікелей тәуелді. Өйткені, құқықтық мемлекетке азаматтардың жоғары саяси және құқықтық білімділігі, құқық бұзушылыққа қарсы тұра білу қабілеттілігі мен дайындығы тән. Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде дамуы әрбір азамат бойына құқықтық құндылықтарды сіңіріп, құқықтық сананы қалыптастырудан көрініс береді. Өркениетті қоғам үшін қымбат қазына – адам, адамның бостандығы мен өмірі, бүгінгі жас ұрпақтың осы қымбат қазынаны бағалай білуі де аса маңызды. Сол себептен құқықтық тәрбиені, мәдениетті қалыптастырудың маңыздылығы да осыдан басталады. Оны қалыптастыру үшін жүйелі де мазмұнды тәрбие қажет. Ал осы құқықтық тәрбие беру ол мектептен бастау алады. Осы орайда Ян Амос Коменскийдің мына бір сөзі: «Мектеп – оқушылардың «адамгершілігін», «ақылын», «құқығын» тәрбиелеудегі білім мен оқытуды ұйымдастыратын

Құқық-мемлекет бекітіп, жүзеге асырылуын қадағалайтын, жалпыға міндетті тәртіп ережелерінің жиынтығы және қоғам өмірінде тұлғалардың заңға сүйеніп әрекет етуінің көрсеткіші. Қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі– қылмыстың, құқық бұзушылықтың алдын алу. Құқық бұзушылық жөнінде «Құқық бұзушылық дегеніміз–адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы әрекеті немесе әрекетсіздігі», — деп көрсетілген. Мектеп оқушылары арасында тәртіп орнамаса, ол құлдырайды, яғни еліміздің келешегі, ертеңі жарқын, еңселі болмайды. Бұл барлығымызға белгілі. Дегенмен, мектепте тәртіпті бұзуға бейім оқушылар да кездеседі және бұл—құқық бұзушылықтың орын алуына әкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылық — қоғам өміріне тән қауіпті дерт. Оқушылардың тәртіп бұзуының бір жағы отбасында жатыр. Бізде отбасы әр қилы: маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс-керістен көз ашпайтын, басқа адамдардың есебінен теріс жолға барып қалғысы келетін отбасылар да кездеседі. Осындай отбасында өскен балалардың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өзінен-өзі түсінікті. Мұндай отбасында тәрбиеленген балалар өзімшіл болады, қылмыс жасауға бір табан жақын тұрады. Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау және алдын-алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде—өскелең ұрпаққа құқықтық тәрбие беру, оның мақсат– міндеттерін дұрыс түсіндірудің маңызы ерекше. Құқықтық тәрбие беру жан—жақты тәрбиелеудің маңызды бір саласы. Құқықтық тәрбие тура жолмен жүруге үйрететін әділеттілік әдістеріне сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді. Оқушы өзінің айналасындағы адамдарды, әлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның өзі оның көбіне көп құқықтың тәрбиені бұзуына әкеліп соқтырады. Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан—2030″ стратегиялық бағдарламасында Отан қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мән бергені мәлім. Қарулы күштерінің бір тармағы ретінде ішкі әскердің де іргетасы қаланды. Ішкі әскер барлық қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мүддесін қорғаушы-құқықтың тәртіп әскері. Бұл мектеп, отбасы және қоғам жұртшылығының құқықтық тәрбие жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі-оқушылар арасында заң тәртібін бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізуге кең жол ашып отыр. Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне және басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы,

жігерлілігі мен батылдығы қалыптасады.Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілікпен міндет жүктейді. Мектеп пен отбасында балалар әлеуметтік ісәрекеттің алғашқы дағдыларын қалыптастырып адамгершілік, әдеп, заңды мінез-құлық, орынды әрекет-қылық, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Әлеуметтік нормалардың негізгі маңызды түрі болып табылатын әдептік нормалардың құқықтық сипаты болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала әрине қоғамға зиян келтірмейді, керісінше, өмірдегі өзінің орнын тауып, елжанды, саналы азамат болып қалыптасады. Әдептік нормалар белгілі бір дәрежеде адамның ар-ұятын, намысын қалыптастыруға, қоғамдық тәртіпті сақтауға ұйытқы болады. Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау және орындау-ұзақ уақыт тәрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендігі, материалдық және рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да әр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тәрбиенің міндеті болып табылады. Құқықтық мәселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын өнер. Бұған тек қана педагог білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тәжірибелі, көпті көрген, адамдардың жүрегіне барар кілтті таба білер тәрбиеші болу маңызды. Ал құқықтық тәрбиені мектеп оқушыларына қалай бере аламыз? Құқықтық тәрбиені ұстаздар қауымы ата-аналармен, құқық қорғау органдары қызметкерлерімен, салауаттылық және денсаулық сақтау мекемелерімен, спорттық ұйымдармен, қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп, тәрбиенің өзге түрлерімен байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нәтижелі болмақ. Оқу-тәрбие үдерісінде құқықтық тәрбиені қалыптастыру тек оқушыларды құқықтық білім және түсініктермен қаруландыруды ғана емес, сонымен қатар іс-әрекетте жүзеге асатын күнделікті заңды мінез-құлық дағдылары, біліктері мен әдеттері негізінде құқықтық салада белсенді ұстанымдарын тәрбиелеуді білдіреді. Құқықтық тәрбие–бұл тәрбиеленушілерде терең және тұрақты сенімдер мен сезімдерді, жоғары құқықтық мәдениетті, заңдық қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру мақсатында олардың санасына, психологиясына, барлық қоғамдық өмір құрылысына нақты бағытталған жүйелі әсер ету. «Білім туралы» Заңның талаптарын орындау әлі де көптеген экономикалық– материалдық, құқықтық– нормативтік базаны нығайтуды, құқықтық тәрбиені

шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды тәрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді. Сондықтан педагог жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа алып пайдалануды, оқутәрбие үдерісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану жолдарын, тәрбиенің әдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Оқушылар арасында құқықтық тәртіпті бұзушылықтың алдын-алу үшін жүргізілетін шаралар: тәртіп бұзушының теріс мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ететін жағдайды жою; - оқушының тәрбиесін, өмір жағдайын, ортасын сауықтыру; - оқу,еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру; - әр түрлі тақырыпта тәрбиелік іс-шараларды өткізу. Тәрбиенің жалпы әдістері негізінде құқықтық тәрбие әдістері үш топқа бөлінеді: Сөздік ақпараттық әдістері: дәріс, әңгіме, әңгімелесу, өнеге, түсіндіру, дәлелдеу, насихаттау. Бұл әдістің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде мазмұндай білуге байланысты. Ұқтыру, машықтандыру әдістері: үйрету, тапсырма, жаттықтыру, талап. Бұл әдістер оқушылардың іс-әрекеттері мотивтерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Ынталандыру және тежелу әдістері тобы: ынталандыру әдістері, тежелу әдістері. Сонымен

топтарда көрсетілген әдістердің бірлігі жалпы тәрбие жүйесінде болымды нәтиже береді. Құқықтық тәрбиенің бір ұшы жыныстық тәрбиеге де байланысты екені даусыз. Көңілі сүйген адамына үйлену, отбасын құру, бала сүю және оны бағыпқағуға қамқорлық, айырылысқан жағдайда балаларға жәрдем көрсету-бәрі де жастардың жете түсінуін, ұғынуын қажет ететін заңдар мен міндеттер. Қазіргі мектеп оқушысы-ертеңгі маман, өндіріс жетекшісі, басшы. Демек, кәсіптік оқу орнын тәмамдаған оған кәсіби мамандықпен қатар құқықтық тәрбие де керек. Жалпы мектеп оқушыларын құқықтық сауаттылыққа тәрбиелеу – олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мәселелерді шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жәрдемдеседі. Құқықты құрметтеу, әділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну-адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Құқықтық тәрбиені заман талаптарына сай жүргізу үшін ең алдымен мектептердің озат тәжірибесін терең зерттеп, нәтижесін оқу және тәрбие жұмыстарында ұтымды, жинақты етіп пайдаланып, оңтайлы формалар, әдістер мен тәсілдерді іздестіру қажет. Сонымен, мектеп оқушыларына құқықтық тәрбие берудің маңыздылығы жеткіншектерге зорлықзомбылық, құқықтық–психологиялық жағдай туғызу сияқты әдістерден аулақ болып, олардың әділетті де құқықтық тәрбие арнасынан шықпауына бірден-бір тәрбие құралы.

«ЖАС ҰЛАН» ҰЙЫМЫ АРҚЫЛЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУ Хисметуллина Гүлшат Ғалламқызы Атырау облысы Исатай аудандық «Жас Ұлан» ББЖҰ атқарушы хатшысы Жастарымыз салт-дәстүрімізді көздің қарашығындай бағып жүретін, көптің көкейіне үміт отын жағып жүретін, адамзаттың озық ой көгінде ағып жүретіндей болуы керек. Н.Ә.Назарбаев

ез-келген мемлекеттің білім беру жүйесі сол мемлекеттің жүргізіп отырған саясатымен анықталады. Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғары оқу орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеумұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы»,- деген еді. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болады. Ең алдымен «ұлтжандылық», «отансүйгіштік», «патриотизм» ұғымдары сол

заманның ақиқаты-наным-сенімінен туындайды. Ерте заманда қазақ тілінде «патриотизм» деген сөз болмаған. Бұл ұғым қазан төңкерісінен кейін сөздік қорымызға енді. Патриотизмнің негізгі мағынасы әр азаматтың ұлтын, Отанын сүюден туындайды. «Патриотизм»-гректің сөзі, қазақшасы–жерлес, отандас дегенді білдіреді, яғни Отанын, ұлтын сүю, оны жаудан қорғау. Патриотизм идеясының дамуы Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен де байланысты. Цицерон Отанға деген қатынасты патриоттық санадан іздестіреді. «Ең мәртебелі ой-толғамдар Отанның игілігі жағдайында болмақ», -дейді Цицерон «Мемлекет

туралы диалогінде». Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс философтарының да қосқан үлесі де мол. Орыс революционердемократтары да көптеген құнды идеялар көтерді. Еліміздің ұлттық білім беру жүйесінде «Қазақстандық патриотизм» ұғымы қолданылып келеді. Қазақстандық патриотизм арқылы Отан, туған жер, ел, атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер мектептен тыс ұйымда Отансүйгіштік сезімді арттыру, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылуда. Адам баласының әрқайсысының өмір жолы болатыны секілді кез-келген халықтың, мемлекеттің өз тарихы бар. Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін көп ұлтты Қазақстан Республикасы өзінің Әнұранын, Туын, ұлттық белгісі-ұлттық валютасын шығарды. Еліміздің Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев сайланды. Қазақстан халқы татулықта, ауызбірлікте бірге еңбектеніп, бірге оқып, білім алып, Отан игілігі үшін ортақ істерде татулықтық үлгісін танытуда. Тәуелсіз Қазақстан жағдайында біз патриоттық тәрбие беруді қазақ этнопедагогикасының негізінде қарастыруды тиімді санаймыз. Халықтық педагогика негізінде мектеп оқушыларының бойына патриоттық сезімді қалыптастыратын болсақ, Қазақстанның даму жолында өзінің сара жолы бар. Қазақ этнопедагогикасы – өркениеттілік қасиеттерді бойына сіңірген ғылым. Қазақтар ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған. Қазақтың ұлтжандылығы, отансүйгіштігі ежелден қалыптасқан. Оған қазақтың мақал-мәтелдері дәлел. Мәселен, Туған жер, Отан туралы мақал-мәтелдер:«Туған жерге туың тік!», «Ит тойған жеріне, Ер туған жеріне», «Туған елдей ел болмас, Туған жердей жер болмас» т. б. Қазақ халқы Отанын, жерін, суын, табиғатын сүюге жастарды тәрбиелеу көне заманнан өзімен бірге дамып келеді. Қазақтың би-шешендерінің сөзіне жүгінсек,

келген өлең-жырға қосылған Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Ер Қосай, Қамбар, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Исатай, Махамбет сияқты батырлар жастайынан халық тәрбиесінің бесігінде тербеліп өскен. Батырлар жыры да қазақтың елін, жерін, отанын сүюге тәрбие негізі болып келген. Отаншылдық сезім–адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық, саяси-әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап, қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Отансүйгіштіксіз ұлтты сақтап қалу мүмкін емес. Біз қазақ ұлтын сақтап қалғымыз келсе, ұлттық патриотизмді дамытуымыз керек. Жастар бойына ұлтты сүюді сіңірсе, жастардың бойына ұлтжандылықты дарытатын алдыңғы буын. Келер болашаққа үміт арта қараған ел ретінде, өскелең ұрпақтың бойына отансүйгіштікті дарыту- бірден-бір талап. Президент Нұрсұлтан Назарбаев биылғы Жолдауында жастарға, олардың әлеуметтік жағдайына, білім алуына, саясатқа араласуына, қоғамдық жұмыстарға белсене ат салысуына баса назар аударып, жастар тақырыбына бірнеше рет тоқталды. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Бүгін мен жариялаған Жаңа саяси және экономикалық бағыт сіздерге жақсы білім беруді, яғни бұдан да лайықтырақ болашақ сыйлауды көздейді. Мен сіздерге–жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Мемлекет басшысы ретінде мен әрдайым сіздердің оқуларыңыз бен өсіп-өнулеріңіз үшін барлық жағдайды жасаудамын. Сіздердің табыстарыңыз–ата-аналарыңыздың табысы, туғандарыңыз бен туыстарыңыздың табысы, отбасыларыңыздың табысы, барлық отандастарыңыздың табысы, біздің Отанымыздың табысы», - деген жолдарды Нұрсұлтан Назарбаевтың соңғы Жолдауынан кезіктіресіз. Иә, жастар мәселесі мемлекет назарынан ешқашан тыс қалған емес. Ұлтжанды жас болып қалыптасу үшін не керек? Сөз жоқ, өз түп тарихын жете тану керек. Жеті атаның қадірін жете түсінген әлемдегі ең қаны таза халық екендігін санаға сіңіруі керек. Психологиядағы адамның тұлға болып туылмай, тұлға болып қалыптасатыны секілді, патриот болып туылмайды, патриот болып қалыптасады. Тұлғаның қалыптасу жолында сыртқы ортаның, яғни атаананың, достарының, мұғалімнің ықпалы күшті. Дұрыс тәрбие ғана тұлға-патриот болып қалыптасуға итермелейді. Адамның ішкі факторлары қабілет, зейін, ойлау, дарындылық, естіліктің жүйеге түсуіне де сыртқы ортаның әсері мол. Нені көрсе, ішкі факторлар да соған бейімделетіні белгілі. Қазақ ұлтының сапалы жасы болып өсуіне білім керек,

Төле Би: «Бір үйдің баласы болма, Көп үйдің санасы бол. Бір елдің атасы болма, Бар елдің данасы бол» Майқы Би: «Бірлік түбі мереке, Береке түбі мереке. Ақ білектің күшімен, Ақ найзаның ұшымен Ел болуды ойлаңдар!», -деген екен. Би-шешендердің сөздері де қазақтың елін, жерін, отанын сүюдің негізіне жатады. Қазақ халқының өз елін шапқыншылықтан қорғауда ерлігі аңыз болып

сондай-ақ «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» деп Әл-Фараби айтқандай, тәрбиенің алар орны ерекше. Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы, барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл - аса маңызды. Елбасы осы жолдауда атап көрсеткендей әрбір ұстаз жаңа инновациялық зерттеулерді, жобаларды басшылыққа ала отырып ғылыми зерттеу үрдістерін тәрбие процессінде қолдануды міндеттейді. Әрбір жаңалықтың өз жасампаздығы, қажетке жарау стратегиясы болашақтың дамуының дархандығына жол бастайтын саралылығы бар. Жобалау технологиясының ерекшелігі ізденімпаздыққа, зерделеушілікке, шығармашылыққа, жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал етеді. Патриоттық тәрбие жасөспірімдерді еліне деген сүйіспеншілікке, азаматтық, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіруге баулиды. Бала әрдайым өмірге қызыға қарайды, бәрін үйренгісі келеді, еліне керекті азамат болып өскісі келеді. Оқушыларға патриоттық тәрбие беру дегеніміз-оларды саяси, моральдық, психологиялық жағынан егеменді елімізді қорғауға дайындау. Патриоттық тәрбие беру-оқушылардың саналы көзқарасын қалыптастыру. Отанымыздың саналы және белсенді күрескерлерін тәрбиелеуге, оларды еліміздің игілігі үшін адами, табиғи, рухани дамыған жан-жақты тұлға болып қалыптасуына жаңа мүмкіндіктер туғызады. Аға ұрпақтың лайықты мұрагері болу үшін жастарға халқымыздың Отан мүддесі жолындағы жасаған ерлік, батырлық істерінің ұлылығын жете түсіндіруіміз керек. Әр жас жігіт, әр бойжеткен қыз еліміздің келешегі жолында табанды күрескер болу керек екендігін тебірене сезінуі тиіс. Патриоттық тәрбие мектептен тыс ұйымдардың оқутәрбие жұмысының негізгі бөлімі деп қарастырылып, оның басқа тәрбие жұмыстарының түрлерімен тығыз байланыста болу шарт. Отансүйгіштік пен ұлтжандылық-егіз ұғым. Ұлтжандылық - жаңа қоғамдық қарым-қатынастың нәтижесінде туған тарихи саты. Патриотизмді Қазақстандық патриотизм немесе Отансүйгіштік деп атайды. Қазақстандық патриотизм» арқылы Отан, туған жер, ел, атамекен, мемлекет, туған өлке, халқы туралы түсініктер оқу–тәрбие үрдісінде, сабақтан тыс іс– шараларда Отансүйгіштік сезімді дамыту, ұлттық салт–дәстүрді сақтау, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін қадірлеу сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыру жүзеге асырылады. Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Ұлттық патриотизмді қалыптастырудың құралдары: ұлттық тіл, ұлттық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер, ұлттық тарих, ұлттық сәндік қолданбалы өнер, ұлттық ойындар.

Ұлттық намысты қазіргі қоғамда жаңаша патриоттық тәрбие беруде қазақ этнопедагогикасы оқушылардың рухани азығына айналып отыр. Қазақстандық патриотизмді әр оқушының санасына сіңіру – кезек күттірмейтін мәселе. Қазақстандық патриотизм көп ұлтты Қазақстан халқының өзін-өзі тануының күрделі жолы. Қазақстандық патриотизмнің негізгі компоненттері: - Отанға деген сүйіспеншілік; - Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру; - Отан мүддесіне қызмет етуге дайын болу; - Отанды қорғау; - Отанның қол жеткен жетістіктерін мақтанышпен көрсете білу; - Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің құқықтарына құрметпен қарау. Қазақстандық патриотизм Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады дей келе, Қазақстанның патриоты қандай болу керек екенін белгілесек, онда оның ерекшеліктері мынада: Патриотизмге тәрбиелеуде қазақстандық патриотизммен қатар сүйенетін негізгі ұғым – ұлттық патриотизм. Ұлттық патриотизм дегеніміз - ең алдымен өз ұлтыңа сүйіспеншілік, ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан құндылықтарын бойыңа сіңіру. Егеменді ел болған соң елдік белгісі ұлттық патриотизм тәрбиесі айқын көрінуі тиіс. Ұлтының саяси көзқарасы, ұстанған бағыт-бағдарын, ұлттық ерекщеліктерін әр оқушы танып, білуі керек. Адам санасынан мәңгі өшпейтін ұғым–патриоттық тәрбие әр қайсысының ұлт тарихы мен географиясын, батырлары мен біртуар тұлғалардың ерлік істерін білуіне негізделеді. Ұлттық қасиеттеріміздің ұрпақ бойында қалыптасуы қоғам игілігі үшін маңызды. 2011 жылдың 11 ақпанында өткен «Нұр Отан» ХДП-ның ХІІІ сьезінде Елбасы «Жас Ұлан» жастар ұйымдарының жаңа жүйесін құру тапсырмасына орай Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына орай біздің аудан мектептерінде де «Жас Ұлан» бірыңғай балалар мен жасөспірімдер ұйымы құрылған болатын. Қазіргі уақытта ұйым қатарына 2000-ға тарта оқушы қабылданып, оқушылардың қоғамдық белсенділік және танымдық қабілеттерін дамытуға бағытталған, балалар қозғалысының әлеуметтік үлгісін, азаматтық көзқарасын қалыптастыратын шығармашылық байқаулар ұйытқысы болып келеді. Мектеп оқушыларын мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге насихаттау, ұлттық патриотизмге, Отансүйгіштікке тәрбиелеу мақсатында кең көлемде ұйымдастырылған «Ел рәміздері–менің мақтанышым» шығармалар конкурсы, «Атырау– Атамекенім» шығармашылық фестивалі, ақындар айтысы, мектеп оқушыларын ғылыми техникалық

шығармашылыққа ынталандыру, таланты бар зерек балаларды анықтауға бағытталған үздік инновациялық- техникалық жобалар, тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға және патриоттық интеллектуалдық, адамгершілік, рухани тәрбиелеуге ұйымдастырылған «Атамұрам – асыл қазынам» Жас Ұландар шығармашылық байқаулары және басқа да әртүрлі тақырыптағы жобалар, спорттық сайыстар, акциялар, кездесулер, тағылымдық шаралар, қайырымдылық сенбіліктері–жасөспірімдерді патриотизм рухында, адамгершілік құндылықтар негізінде тәрбиелеу істерінің айғағы. Патриотизм –

ақыл, ой-сананың салтанаты, табанды тәрбиенің жемісі. Аудан мектептерінде қоғамдық ұйымның жасөспірімдерді патриоттық сезімге тәрбиелеу мақсатында ықпалы зор екендігі «Жас Ұлан» айшықтарынан көрініс табуда. Сөз соңында, Ата –баба дәстүрін Жаңалайтын, жалғайтын, Өнер менен білімде Қырандай биік самғайтын, нағыз қазақтың ұлқыздарын патриотизмге тәрбиелеу – «Жас Ұлан» ұйымының еншісінде.

ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ –ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕДЕ Кульниязова Айжан Сисенқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атыру облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Түлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіу» кафедрасының аға оқытушысы

«Халық кемеліне келіп, өркендеуі үшін алдымен азаттық пен білім керек» деп ұлы Шоқан Уалиханов айтқанындай, егеменді елдің ертеңгі ұрпағының оқубілім тереңдігі немен өлшенеді деген ой мені толғандырады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі жаңарту үлгісі жайында бүгінгі таңдағы түбегейлі мәселе–адамды іс жүзінде қоғамдық дамудың басты тұлғасы ету заңды құбылыс деп есептеймін. Адамның өмір сүруі мен еңбек етуіне лайықты жағдай туғызу әлеуметтік әділеттілікті, азаматтық бостандықты және жанжақты дамуды, рухани және интеллектуалдық әлеуетінің жетілу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді, сонымен қатар адамның кәсіби біліктілігі мен білімділігін жетілдіру міндеттерін көздейді. Білім беру жүйесіндегі ұлттық және адамзаттық қазыналар мыналар: -жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен имандылық өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін қажетті жағдайларды жасау; -қоғамның және мемлекеттің алдындағы және құқықтары мен міндеттерін түсіндіруді, сондай-ақ республиканың мәдени қоғамдық және экономикалық экономикалық және саяси өміріне қатысуы. Халқымыз күнделікті тұрмыс-тіршіліктің басында-ақ жастарды әдептілікке, адамгершілікке, сыпайылылыққа, мейірбандыққа және басқа да толып жатқан жақсы қасиеттерге баулып отырған. Мысалы халқымыздың жас ұрпаққа бағыштап айтқан: «Оттан аттама», «Нанды аяққа баспа», «Кісіге қарай керілме», «Табалдырықты басып тұрма» деген сияқты қысқа да,

нұсқа сөздерінде қандай өнегелілік мән-мағына жатыр десеңізші! Қазақ халқының зиялы азаматтарының бірі Мағжан Жұмабаев қазақтың ұлттық мектебінің моделін ұсынған болатын. Онда «Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбиелдеуге міндетті» десе, Дулат Міржақыпов мектептің мақсаты туралы «… Жалғыз құрғақ білімді үйрету емес, біліммен бірге жас ұрпақтың бойына халқымыздың өнегелілік қасиеттерін қалыптастыра білуіміз қажет» деп тамаша айтқан. Тәрбиенің негізгі мақсаты-дені сау, ұлттық санасезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Мектепте мұғалім басты тәрбиеші, білім беруші. Мұғалім әр сабақта жасөспірімдерге білім беріп қана қоймайды, оны өзінің ақыл-ой парасатымен, ұлттық педагогикасымен ұштастыра отырып, жасөспірімдерді азаматтыққа, адамгершілікке тәрбиелейді. Ұрпақ тәрбисі тілден басталады. Ұлттық психология мен дүниетанымдық көзқарасты қамтамасыз ететін-тіл. Сондықтан қоғамның басты мақсаттарының бірі– сәбиден бастап, барлық жеткіншек жасөспірімдер және жоғары педагогикалық оқу орындарының жастары туған елінің рухани қоғамдық өмірінен қол үзіп кетпеу үшін, әрбір жасөспірім өнегелік қасиеттен жұрдай болып қалмау үшін ана тілін білуді өмірлік

қажеттілігіне айналдыру көзделіп отыр. Жүсіпбек Аймауытов білім негізі мектепте ана тілі арқылы меңгерілетінін баса көрсеткен:«Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып, өзге тілдерді меңгеру мүмкін емес…». Жүректің терең сырларын, басынан кешкен барлық толқындарын ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын мол қазына–халықтың тілі. Қай уақытта болмасын, өнегелілік қасиеттерді қалыптастыру қоғамдағы моральдік нормалардың негізінде жүргізілген. Олар өзінің әлеуметтік мәні жағынан бүкіладамзаттық, таптық болуы мүмкін деген ой философиялық әдебиеттерде үстемдік етіп келеді. Ал негізінен алғанда, ұлттық, психологиялық өмір тіршілігіне, орналасқан жеріне, кәсібіне байланысты жүздеген, мыңдаған жылдар ішінде қалыптасқан бүкіл ел болып мойындаған моральдік нормалары болуы тиісті екенін білуіміз керек. Қай ұлттың, қай халықтың болса кемеліне келіп толысуына, рухани өшуіне, әдеби-мәдени дамуына басты ықпал жасайтын негізгі тірек, ол-ұлттық мектеп. Жасөспірімдердің өнегелілік қасиеттерін тәрбие арқылы дамыту. Гуманистік педагогиканың негізінде алынатын бастауы гуманистік идеялардың бірі, адам табиғи жаратылысына ерікті, ол Жаратқаннан басқаға тәуелсіз, тек дүниедегі мақсатын саналы іске асыру үшін жаратқанға ұмтылу арқылы ғана өзін баққытты сезіне алады. Адамның Адам болуына, оны өзге тіршілік иелерінен ерекшелендіретін дарыған құдіретті күш бар. Өнегелілік-тәрбие мне оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдар. Оларға шындық, қайырымдылық тұлға, пайда, бостандық, махаббат, шығармашылық т.б. қасиеттері жатады. Өнегелілік қасиеттер – идеалдарды қабылдау немесе қабылдамау сезім арқылы айқындалып, ақыл-ой, сана арқылы қабылданады. Өнегелілік құрметтеу, қошеметтеу, қабылдау тәрізді ұмтылысты білдіреді. Өнегеліліксезім мен ақыл-ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін белгілейді. Тәрбиедегі басты мәселе – балалардың тұлға аралық қатынасын дамыту, отбасы мүшелерімен қарым-қатынас жасай білуі, оның өзге адамдарды түсінуі, әр адамның құндылығын және даралық ерекшелігін жасына, ұлтына қарамастан саналы түсіне білуі, сырт көзбен қарап, істеген ісінің нәтижесіне өзіндік баға беруі тиіс. Тәрбиені ізгілендірудегі басты мақсат оқушылардың ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды игеруге, өзін және өзгелерге жауапкершілікпен қарауын қалыптастыру назар аударылады. Рухани–адамгершілік тәрбиесіндегі басты нысаны баланы құрметтеу, оның рухани бойында жаратқанның ұлы қуаты бар. Адамның рухани мұқтаждығын қанағаттандыратын іс- әрекет түрлері, өмірдің мәнін түсіну үшін жасалған іс-әрекет. Өмірдегі мәдени қалыптарға құндылық қатынас орнату, оқушының өзін-өзі күту мәдениетін,

экологиялық мәдениетін, еңбек ету мәдениетін, құықтық-руханилық және адамгершілік мәдениетін тәрбиелеу арқылы іске асырылады. Жасөспірімдердің бойына өнегеілілік қасиеттерді қалыптастыруда атабабаларымыздың ұлы мұратын насихаттауды естен шығармауымыз керек. Демек ата-бабаларымыздың асыл қазыналары арқылы жасөспірімдердің бойына адамгершілік ізгі қасиеттерді қалыптастыруға болады. Міне, сол арқылы халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған рухани құндылықтарын бала бойына сіңіріп, өз елінің, Отанының адал азаматтарын тәрбиелей аламыз. Бұл жұмысты жүзеге асыру аса қиын емес. Себебі ата-бабаларымыздың салып кеткен сара жолы, салтдәстүрі мен әдет-ғұрыпқа негізделген жас ұрпақты тәрбиелеу әдісі бар. Жоғарыда атап өткен дана бабаларымыз бен кемеңгер ғұламаларымыздың баға жетпес құнды еңбектері бар. Рухани тәрбиені теориялық тұрғыдан қазіргі заманға сай саралап, қазақ тілінде кемеліне жеткізген кемеңгер А. Құнанбаев пен Ш. Құдайбердиев бар. Тек осы қазыналарды орнын тауып қолдана білуіміз керек. Қоғамның жылдан жылға өнегелілік қасиеттерінің азғындалып бара жатқанының себебі де осы ар ілімінің оқылмай, рухани тәрбиенің берілмей жатқаны. Сондықтан өнегелілік қасиеттерді қайдан аламыз, қалай береміз дегенде, алыстан іздемей-ақ өзіміздің осындай дара ойшылдарымыздың дана өсиеттерін алуымыз керек. Қазіргі жастарымыз батыстың мәдениетіне бой ұра бастады. Бұған тосқауыл қою керек. Өйткен күнде ұлттық болмысымыздан айырылып барамыз. Тек қазақ халқының қанында бар рухани асыл қасиеттердің өзге халықтарда кездесе бермейтіндігіне жастарымыздың көзін жеткізуіміз керек. Ендеше егемендігіміз мәңгілік болсын десек, оның болашағы-жастардың тәрбиесін, оның ішінде ауыл жасөспірімдердің өнегелілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесін кешіктірмей қолға алуымыз керек-ақ. Өнегелілік—адамгершілік құндылықтар негізінде. Қазір қоғам да, қоғамдық көзқарастар да күннен күнге өзгеру үстінде. Әрі бұқаралық ақпарат және қарым-қатынас құралдарының жұмысындағы барлық шектеулердің алынып, ақпарат тарту еркіндігіне кең жол ашылуы жасөспірімдердің сана-сезімі мен рухына кері әсер етуде. Қазақ бола тұра қазақ тілін ұмытып, ата-бабамыздың салт-дәстүрі мен әдетғұрыптарынан ажырап қалған, шетелдік компьютер ойындары мен қатыгездікке құрылған фильмдердің еркінде кеткен жастарымызды қайтсек дұрыс жолға саламыз? Бүгінгі таңда бұл сұрақ ұлтымыздың болашағын ойлайтын санасы сергек барша қауымды толғандыруда. Біздің педагогика ғылымында тәрбиені бірнеше бағытқа бөледі, олар: Қазақстандық патриотизм мен азаматтық тәрбие, зерде мәдениеті, руханиадамгершілік, салауатты өмір салты, экологиялықэкономикалық талғам, этникалық және отбасылық

өмір мәдениеті. Көп жылғы педагогикалық тәжірибеден байқап жүргеніміз жоғарыда аталып жүрген тәрбие жүйесімен көптеген ұрпақ тәрбиеленіп жатыр. Дұрыс-ақ. Бірақ бұл тәрбие түрлерінің қарқынды жүргізілетініне қарамастан, ақ жолдан, адал жолдан адасып, азғындаушылыққа ұшырап, жастарымыздың бұзылуы неліктен? Тұрақсыздық көрсетіп, мұз үстінде тұрғандай өмір жолында тайғанақтап құлап жататыны қалай? Бұл сұрақтардың жауабы біреу-ақ, ол-жастардың өнегелілік қасиеттерінің қалыптаспағандығының нәтижесі. Жоғарыда аталған тәрбиенің толып жатқан түрлерірнің нәтижесіз болуы оның өнегелілік мұралармен байланыспауы. Ендеше тәрбиенің барлық салалары бір арнаға тоғысуы керек, ол арнахалқымыздың өнегелілік бай мұрасы. Қазіргі кезеңде ұстаздар қауымының алдында тұрған міндет-жастарға рухани тәрбие беру және осы мақсатта ұлтымыздың ұлы ғұламаларының рухани мұраларын жаңғырту, рухани құндылықтарымызды басшылыққа алу. Қазіргі мектеп жасындағы балалардың шылым шегу, ішімдік ішу, есірткі қолдануы т.б. келеңсіз көріністер

жасырып жататын жағдай емес. Қылмыстың ең ауыр түріне баратын жастар да көбейіп бара жатыр. Осылардың арасында біздің қазақ балаларының үлесі аз емес. Бұл қиындықтан шығудың жолын табупедагогтардың алдында тұрған шешімі қиын міндеттердің бірі. Осындай түйіні қиын күрделі міндеттердің шешімі жас ұрпақтың өнегелілік қасиеттерін қалыптастыру, рухани тәрбие беру. Ғұлама ұлы бабамыз Әл Фараби «Тәрбиесіз қолға білім салма» десе, А.Байтұрсынов ағамыз «Біз әрқашанда білімге ұмтыламыз. Негізінде ең бірінші тәлімге ұмтылуымыз керек. Бізге тәлімді рух, тәрбиелі білім қажет, тәрбиелі білімдар… Міне адам! Міне тұлға!» деп білімнен бұрын тәрбиеге көңіл аудару керектігін, тәрбиесіз адамға берілген білімнен ешқандай пайда жоқтығын бас көрсеткен. Біз осы қағидаларды әрқашан жадымызда ұстауымыз керек. Ең алдымен, таза жанды, иманды, арлы, намысты, ұлты мен ұлттық құндылықтарды сүйетін тұлға тәрбиелеуге ұмтылуымыз керек.

Қадыр Мырза Әли шығармаларындағы тәрбиелік тағылымдық ойлар хақында Аронова Алтынай Жеңісқызы педагогика магистрі, Атырау қаласы Ф. Оңғарсынова атындағы орта мектептің бастауыш сыныптар мұғалімі «Балаларға жазу-болашаққа жазу. Болашаққа жазу-ұрпаққа жазу. Ұрпаққа жазу–уақыттан озу. Уақыттан озу–екінің бірінің басына қона бермейтін бақыт. М. Әлімбай.

қадау талантқа ғана айтылар бағаның салмағын ешбір сөзбен жеткізе алмайсың. Балдырған бөбектің тіл ашар тақпақтары бала көкірегіне ұялаған бал сөздердің қорғасыннан құйған сақадай дөп түсіп жатқан салмақтысы, оңай айтылып қиынды ұқтырар ойнақысы, тал бойында бір мін жоқ көркемі мен жинақысы Қадыр қаламынан шыққан болып шығары даусыз», - деген еді. Ақынның «Досым екеуміз» өлеңінде: «Шекіссекте екеуміз, Үйге жылап қайтпаймыз. Сөзімізге бекембіз, Апамызға айтпаймыз. Естімесе өздері, Айтып қанша қажеті? Біліп қойса, Біздерді, Ойнатпайды бір жеті» - деп, Әрі тапқыр, әрі ұтымды бүлдіршіннің тіліне жеңіл, ойына қонымды, ойната отырып, ойлантуға, бала бойында адамгершілік, досқа деген сыйластық пен кішіпейілділікке тәрбиелейді. Адамгершілік

Қай халықты алмаңыз, өзінен кейінгі ұрпақтың заманына лайық азамат болуына жанжақты тәрбие алуына қамқорлық жасаған. Осы тәрбиенің басты құралы етіп әдебиетті мол пайдаланған. Балалар әдебиеті оның бір саласы балалар поэзиясының мақсаты– баланың дүние тану мөлшерін кеңейту ғана емес, өмірдегі жақсыжаман әрекеттердің бәріне де бала сезімін ортақ ету, оны ойланту, шешім қабылдауға үйрету. Ақын Қ.Мырза Әли шығармалары жас ұрпақты тапқырлыққа, аз сөйлеп көпті аңғара білуге, айтылған ойдың астарын түсіне білуге, өзінше ойлай білуге үйретеді. Әбіш Кекілбайдың Қадыр Мырза Әлидің балаларға арналған шығармалары хақында «Қадыр Мырзалиевтей

қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Ақын поэзиясында жақсылық пен жамандықтың, ақ пен қараның, ездік пен елдіктің салыстырмалы суреттері жиі кездеседі. Ақынның «Кірпі» өлеңінде: «Жатқан кезде быртиып, Кірпіге сен көр тиіп. Тікірейтіп түрпісін, Түрегелер үрпиіп. Топ алдында сынасақ, Түзелуін сұрасақ , Тұңғышбайдың тұрады, Сол кірпіге түрі ұқсап». Балалардың көңілін көтеріп күлдіртіп алып, ойланта білуге, жақсыдан үйрентіп, жаманнан жирентуге тәрбиелейді. Ал, «Тоқал ешкі» өлеңінде: «Күнде тәртіп бұзыпты, Кішілерді сүзіпті. Миуаны үзіпті, Мүйізіне тізіпті. Міне осындай алыпты, Атам көріп қалыпты, Қажыттың деп халықты, Мүйізін қағып алыпты!» «Қадыр өлеңдері баланың балғын жүрегіне жол тауып, олардың көңілдерін көтеріп, сезімтал, сергектікке тәрбиелейді. «Бала мінезінің адал да аңғал оқыс тапқырлығын жанына дарыта отырып, сәбидің тұнық сезіміне тұнық жырлар береді. Сотқарларын тәрбиелеп, момақандарының намысын оятты»,-дейді М.Мақатаев. Қадыр өлеңінің ерекшелігі, ол өлеңді философиялық ойға құрып, әрі түсінікті, әрі ойнақы жазады. Идеясы–адам тағдыры, тәрбие мәселесі. Ақынның балаларға арналған қай өлеңін алып қарасаңыз да терең философия мен ойлы тәрбие қатар жүреді. Ал Әл-Фараби тәрбие мәселесі туралы «...Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың хас жауы , ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» деген екен. Ал, «Сөздер »өлеңінде : «Мұны жақсы ұғынар, Ақыл–ойлы ояулар. Сөйлегенде құбылар , Әр сөзде мың бояу бар. Есті құлақ ұғынар, Ұқпағанмен ауандар . Сөйлегенде құбылар, Әр сөзде мың әуен бар». «Көп сөйлеме, құрысын! Тыңдаушың да жалығар. Айтып берсең дұрысын , Әр сөздің бір жаны бар. Бұл өнерге алайда , Болсаң егер қызығар . Кейбір сөздің , абайла, Кесіп кетер жүзі бар!». Терең философиялық ойға құрылған тәрбие формасы , аз сөйлеп , көп тыңдауға , әр сөзіңді ойлап сөйлей білуге үйретеді. Сөздің қаншалықты тереңдігіне, сезімталдықпен қарауға шақырады. «Қайрақшы» өлеңінде Біраз жерге кісіні, Апаратын қайрат қой. Өнсін десең ісіңді, Өзіңді де қайрап қой!

Бұл өлең балаларға ғана емес үлкендерге де арналған. Өзіңді–өзің үнемі қатаң бақылау, өзіңнің әр қадамыңа орынды баға беру, өзіңді–өзің тәрбиелеудің ең басты жағдайы болып табылады, бұл өлеңде баланы қайраттандырып, ынталы, жігерлі болуға тәрбиелейді. Қадырдың таңдаулы туындыларын оқып, ғибрат ала білген бала ана тілінің ақ уызына жарып өсері сөзсіз. Ақылы әлі толыспаған , аңғал балаға, көңілінде ұялайтындай етіп айтуға тапқырлық керек. Ақынның «Кімге не артық?»өлеңіне үңілер болсақ іс, жұмыс, еңбек сияқты атауларды аузына алмай –ақ өлең тілімен үйретеді. «Ғұмырында, әр уақытта, Түк істемес құмартып, Жалқауларға, Құлақ та, Көз де, Қол да –Бәрі артық». Нақылға жақын осы шумақ қалаған ойын қапысыз жеткізген, баланы ойға қалдырып, жалқаулықтан жирентеді. Ештеңе тындырмағанның елге қадірі жоқ– бұл ойды автор «Жауа алмаған бұлтыңның несі мықты...»деп бір-ақ түйеді. Көргенді боп өс, әдепті бол дегісі келсе: «Жаз келіп, көктем жылжып жүре берер, Інідей орын берген ағасына»–деп, «Көктем»өлеңінде жарқын ойды жарқ еткізеді. Ал, «Ит» өлеңінде: «Қожасының бұйрығын, Қалт жібермей, Қалбақтап, Бұлғаңдатып құйрығын, Қалады ит жалбақтап, Ары бардың адалдың, Асқақ тұрар шоқтығы, Тегін емес, Адамның, Құйрығының жоқтығы». Ит баласының ел-жұртты жиіркентер бұл қылығы. Балаға да данаға да ұғыныңқы ой. Ар мен адалдық, қай кезде де биік тұратынын ескерте адамдық қасиетке тәрбиелейді. «Өмір сүрудің екі түрі бар: шіру және жану. Қорқақтар мен сараңдар мұның біріншісін , жомарт жандар екіншісін таңдап алады »,- деп көрсеткен болатын М. Горький. Ақын осыған орай адамдарға қалай өмір сүру керек екенін үйретіп, үгіт айтып отырған жоқ, бәрі де өзіңе байланысты. Нағыз адамның бойынан оттың жалынын да , бұлақтың арынын да, найзағайдың күркірін де тұтас табуға болады. Ақын жырларындағы педагогикалық ,тәрбиелік, философиялық, тарихи тағылымдардың көпшілігі ел ішіне таратылып, қанатты сөздерге айналып кеткелі қашан десек, мына бір қанатты сөздерге ерекше мән беруге болады. «Маған бүгін керек емес ертегі, Ертегіні өз баламда шертеді, Тарих керек іргетасы халықтың, Іргетассыз қаланбайды ертеңі!»-деп Егеменді елдің бүгінгі жас өрендеріне Отанның тарихын бабалардың өткен өмір жолын оқып-үйреніп тағылым алуын ұсынады. «Өмір – күрес, Өмір- тартыс, Қызған дау, Адам үшін ең жаманы-із қалмау! – Адам боп өмір сүруің үшін, өзіндік, соны із қалдыра білуге үйретеді». «Кең далам менің байтағым, Далам деп өлең айтамын, Қалжырап барып өзіңе, Қайратқа мініп қайтамын...»- Күнделікті өмірдің түйткіл тірлігінен

шаршаған ақын жүрегі дала,табиғат туған жер сұлулығынан нәр алып, қайраттанады. «Ана тіліңарың бұл, Ұятың боп тұр бетте, Өзге тілдің бәрін біл, Өз тіліңді құрметте!» Ұлттың тілі туралы айтыс өрістеп тұрған кезде бұл жолдар қазақ ұлтының гимніне айналды. Сондықтан, ұлт мәселесінің жанды тұсы – тіл тағдыры кеше де, бүгін де талай қазақ зиялысын толғандырған. «Тілінен айырылған жұрт-жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін көркейтіп , байытып, гүлдендіреді, мектеп пен баспада қолданудан қалған тіл – бақытсыз тіл»,деген Х. Досмұхамедов сөзі бір маңызын жойған жоқ. Керісінше, қазақ халқының, қазақ тілі мен әдебиетінің, мәдениетінің күрделі де қайшылықты даму жолын көрсетіп тұрғандай. Бастауыш сыныпта Қ. Мырза Әли шығармаларын оқытудың тәлім–тәрбиелік мәні туралы ой өрбітсек. Білім мен тәрбие теориясын және тәжірибелік педагогикалық жинақтау мен зерттеу, әрбір кезеңнің әлемді танудың жаңа формаларын қажет ететіндігін көрсетеді. Егер де өткен дәуірде адам әлемді ақпарат жиынтығы формасында жүйелі өңдеу арқылы таныса, ал қазіргі заман танудың мейлінше басым эмоциональды сезімдік формасын ұсынады. Әрі ол форма тұлғаның рухани дамуын, оның сезімталдығын талап етеді. Бастауыш сынып оқушыларын дамытудың маңызды факторы олардың білім мен дағдыларының дәрежесін ғана емес, сонымен бірге баланың ақыл-ой әрекеті тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін бүкіл оқу барысын жолға қою болып табылады. Адам мақсатты бағытталған және ұйымдасқан тәрбие арқылы әлеуметтік жүйеде жеке тұлға ретінде қалыптасады. Дұрыс ұйымдасқан тәрбиенің ең негізі міндеттерінің бірі–адамның дара ерекшеліктерімен, қабілеттіліктерімен, мүмкіншіліктеріне сәйкес бейімділігі мен дағдыларын анықтау, дамыту. Жеке қабілеттіліктерді меңгерген балалар, оқыту үрдісінде жоғарғы көрсеткіштерге жетеді. Осындай күрделі міндетті шешуде ерекше орын алатын пән- ана тілі. Осы ана тілі пәнінің маңызы туралы Ж. Аймауытов былай дейді. «Оқытатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән –ана тілі екені даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан дүниенің айнасы: өсіп, өніп түрлене беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі...» Оқушының танымдық әрекеттерін белсенді ету мұғалімнің алдына проблемалық оқыту ісін ұйымдастыруды міндеттейді. Проблемалық оқытуда көзделген мақсат– оқушыларға білім даяр түрде берілмей, олардың алдына жұмбақ түрінде міндет қойып, оны

оқушылардың өздері шешуін басқару. Проблемалық принцип оқушылардың ойлауына және көбінесе қиялына негізделеді, яғни ойлау проблемалық сұрақтан немесе міндеттен басталады. Бастауыш сыныпта Қ. Мырза Әли шығармаларын оқытудың маңызы жас ұрпақты тапқырлыққа, аңғарымпаздыққа, аз сөйлеп көпті түсіне білуге, айтылған ойдың астарына түсіне білуге, өзінше ойлай білуге үйретеді. Мен ақын шығармаларын сабақта және сабақтан тыс үйірме жұмыстарында үнемі пайдаланып отырамын. 2-ші сыныптың оқулығында Қ.Мырза Әлидің «Жұмыстың жылуы» өлеңін өтер алдында проблемалық оқыту әрекетін мынадай жұмбақ міндет туғызып оқушылардың әр түрлі көзқарастарын тыңдап жүйелеп жинақтадым. «Бірінші байлық денсаулық», «Дені сау адам қандай болады?»деген сұрақ оқушы ойында тұрады.

денсаулық

Білім алады

Бірінші

өнер үйренеді

байлық

бай болады

Еңбек Осынша жақсылыққа адам еңбек арқылы жетеді. Олай болса еңбек тақырыбында мақалмәтелдер айтайық: Еңбектің наны тәтті, жалқаудың жаны тәтті. Еңбек ер атандырады. Мұндай проблемалық сұрақтардың мақсаты–оқушының өзіндік ойын шығармашылық қиялын дамыту. Жаңа сабағымыз ақынның «Жұмыстың жылуы» өлеңімен таныстырып мәнерлеп айтамын, сонымен бірге үйірме жұмысында үйренген « Тілазар » өлеңін жатқа еске түсіреміз. «Жұмыстың жылуы» Долысын-ай боранның! Тұлыбыма орандым. -Кімге қамсау тұлыбың! От жағалық құлыным Деді апам,- Бара ғой, Бірер шөрке жара ғой!-Жұмысқа тез кірістім, Мол жаруға тырыстым. Апам маған қарады. Деді сосын:- Ерледің, От жақпай-ақ терледің! Жылуы бұл жұмыстың, Қызуы ғой бұл істің! «Тілазар»

-Тазалашы мұз болған, Есік алды тайғанақ! -Жата берсін, біз оған Теуіп жүрміз сырғанақ!Шыға беріп Жалтақбай Ұшып түсті қалпақтай! 1.Екі өлеңнің ұқсастығын тап. 2.Айырмашылығын тап. Екі оқиғаның ұқсастығы екеуінде де қыс мезгілі, ана мен бала арасындағы әңгіме, айырмашылығы – бірінші өлеңде тіл алғыш, елгезек, ақкөңіл бала болса, екіншісінде еріншек, жалқау анасының тілін алмайтын бала. «Жұмыстың жылуы» өлеңі арқылы мынадай проблемалық тапсырмалар орындалады. 1. Өлеңнен апасының баласын жұмсаған және ризашылығын білдірген жолдарды тауып жаз. 2. Апасы баласын неліктен жұмсады? 3.Апасының баласын еркелеткен жерін тауып оқы? 4.Балаға мына сөздерді пайдаланып мінездеме беріп көр:қамқорлық көрсетті, ақылдылық танытты, ақкөңіл, еңбексүйгіш, елгезек, т.б. ІІІ. «Мен мамамның көмекшісімін»әңгіме жазу. Бұл тапсырмалар проблемалық міндет, проблемалы жағдай туғызып, оқушылардың шығармашылық ойлауы мен еңбектенуіне жол ашады. Ой толғаныс бөлімінде: «Жан жылуын сыйлау»май шам жағып, бір-біріне жақсы тілектерін айтып, шамды жалғайды. «Жылылық»- жылу жан жылуы жақсы көру оған қарсы ұғым «қатігездік» Венн диаграммасы: Жылылық Қатігездік Сыйластық Жек көру Кішіпейілділік адамдар Әдепсіздік Әдептілік Сабақтың тәрбиелік бағыты оқушыларға адамгершілік, кішіпейілділік, мінез-құлыққа үйрету, балалардың оқу және сөйлеу дағдыларын дамытуға көңіл бөлу. Өлең мазмұнын сурет арқылы баяндайды. Мұндай жұмыстың мақсаты оқушының табиғи дарынын дамыту, бейімдеу. Білім тек сөзбен ғана берілмейді. Пәнге сүйсіне отырып, шығармашылық пен ізденіс жасаған жұмыс нәтижесі болмақ. Оқу баланың өз бетімен ізденуіне негізделсе ғана сабақтың белсенділігі артады.

Пайдаланған әдебиеттер 1.Қ.Б. Сейталиев «Педагогиканың жалпы негіздері «А- Полиграфия» ЖШС Ақтөбе 2004 2.Қ. Жарықбаев «Әдеп пен жантәну» Атамұра 1996 3.Б.Қ. Игенбаева «Мен-Адаммын»Алматы-2000 4.Ана –тілі оқыту әдістемесі 2,3 сынып Алматы 1999 5.Ж.Аймауытов «Тәрбиеге жетекші» «Қаз.мектебі»журналы№6 1991ж. 6.«Педагогика» Жарықбаев Қалиев 2000ж. 28б,56б. 7.«Қош, махаббат!» М. Мақатаев 1982ж.102б. 8.«Күміс қоңырау» Қ.Мырзалиев 1974

Сілтеме Қадыр Мырза Әлидің балаларға арналған шығармаларының тәлім-тәрбиелік мәнін зерттеп, оны оқу-тәрбие жұмысында пайдалану жолдары көрсетіледі. Ақын шығармаларының маңызы сөз болады.