Xabarshy #2(5) 2014 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ Ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады БАС РЕДАКТОР Ғалымжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Менеджер – Балапанова Жаңыл Темірқызы Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеуші– Баймуханов Алмас Сансызбайұлы, Сембаев Гибатулла Серікұлы Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы–«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы-физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы–педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы–педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор. Жаманбаева Динара Таңбайқызы–экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы –академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі.

Басуға 2014 жылы 21сәуірде қол қойылды. Таралымы – 120 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,5 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ  Ғалым мінбері  М.А.Галымжанова. Психолого-педагогические особенности применения информационных и коммуникационных технологий в образовательном учреждении..................................................................................... Н.С.Сарсенова Жас ұрпақ тәрбиесі жаңа талап қояды ....................................................................................................... Ж.Б.Өмірбекова Менеджмент в системе повышения квалификации педагогических кадров.........................................

3 5 7

 12 жылдық білім беру  Ж.М.Калимова 12 жылдық білім берудегі тұлғаның моделі................................................................................................ Ф.Ж.Сарсенгалиева Повышение мотивации учащихся к изучению русского языка и литературы через осуществление научно –исследовательской деятельности...................................................................................................

 Жаңашыл ұстаз тәжірибесінен  Ж.А.Раймқұлова, Р.М.Жұманова, М.Т.Бименова Ең үздік тренер қандай болмақ?!..................................................... К.Ә.Ханалиева Оқушылардың өзара қарым-қатынас арқылы әлеуметтік дағдыларын дамытуға бола ма?................... Н.Б.Байдашева Cабақтастық сапалы білім негізі............................................................................................................. О.Насиғоллақызы Мұғалімнің өзін-өзі басқару шеберлігі.................................................................................................. Л.С.Газизова Физика пәнін оқытудағы сындарлы оқытудың жаңашылдығы...................................................................... Е.А.Донскова Воспитывая читателя, мы тем самым воспитываем человека......................................................................

14 16 18 21 23 26

 Мектепке дейінгі білім беру  Т.К.Шилденова Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудағы ойын және қарым-қатынас............................................ Ә.А.Аманчина Бала бақша тәлім мен тәрбие орны............................................................................................................... Г.К. Кусаинова Мектепке дейінгі балалардың даму ерекшелігі.......................................................................................... С.С.Кайрова Мектепке дейінгі жастағы балалардың құзіреттілігін қалыптастыру - заман талабы...............................

27 29 31 32

 Колледждегі жаңалықтар  А.С.Бисембиева Развитие творческих способностей на уроках русского языка и литературы........................................ Ә.К.Габдуллина Қазақ тілі сабағында интерактивтік әдісті қолданудың тиімділігі.................................................... Г.С.Аманова Развитие компетентности учащихся при применении инновационных технологий на уроках русского языка и русской литературы......................................................................................................................................................

35 39

 Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі  Г.С.Қаленова Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру-білім сапасын арттырудың қажетті факторы......................... Ж.Т.Балапанова Мұғалімнің қазіргі қоғамдағы орны.......................................................................................................... М.О.Даулбаев Ұлттық құндылық арқылы жеке тұлғаның құзыреттілігін арттыру........................................................... Ә.Н.Сугурова Құзыретті маман тұлғасын қалыптастырудағы кәсіби ағылшын тілін оқытудың инновциялық жолдары........................................................................................................................................................................................

48 50 52

 Нәтиже көзі -ізденіс  Ш.К.Дюсекенова Сын тұрғысынан ойлау технологиясын физика сабағында қолдану................................................... Б.Е.Қабдолова Бәсекеге қабілетті білім инновациялық сабақта........................................................................................... Б.О.Тулеуова Әдебиет – сөз өнері.......................................................................................................................................... Б.Т.Қайсағалиева Шығармашылық іс-әрекетке қажет қабілеттерді дамытудағы жобалық оқытудың маңызы...........

58 60 63 64

 Ұрпақ тәрбиесі ұлт болашағы  А.Қ.Қарамурзин Жаңа қазақстандық патриотизм-ұрпақ тәрбиесінде ................................................................................ А.С.Кульниязова Бала ойынмен, дана оймен өседі............................................................................................................... Г.Әнжанова Дін және ұлттық тәрбие...................................................................................................................................... М.Ә.Шайхиева Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні.............................................................................................................

69 71 72 74

 Ғалым мінбері 

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ ИНФОРМАЦИОННЫХ И КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ УЧРЕЖДЕНИИ Галимжанова Маржан Анесовна

Директор филиала АО «НЦПК «Өрлеу» по Атырауской области, кандидат педагогических наук, академик МАИН

Сегодня становится все более ясно, что образование-это ключ к решению глобальных задач современности, надежный путь обеспечения дальнейшего безопасного и устойчивого развития общества. Как указано в докладе ЮНЕСКО «О положении дел в области образования в мире за 1993 год», «конечной целью образования должно быть развитие человеческой личности ради ее самой, служение уникальным целям каждой конкретной культуры и внесение в то же время вклада в глобальную культуру мира и взаимопонимания». Поэтому представляется исключительно важным не только определить те знания и умения, которыми должны обладать люди XXI века, но и, в первую очередь, какими именно качествами они должны обладать, чтобы иметь возможность адаптироваться в быстро изменяющемся мире, использовать новые возможности и решать новые, ранее неизвестные проблемы. Среди этих качеств в числе наиболее важных можно выделить следующие: • системное научное мышление; • экологическая культура; • информационная культура; • творческая активность; • высокая нравственность. Именно эти качества людей будущего должны обеспечить выживание и дальнейшее устойчивое развитие цивилизации. Развитие и расширение применения информационных технологий являются одним из приоритетных направлений науки и техники В этой связи важнейшими направлениями информатизации образования являются: -реализация информационно-образовательной среды на уровне учебного заведения, которая рассматривается как комплекс работ по созданию и обеспечению технологии его функционирования; -системная интеграция информационных технологий в образовании, поддерживающих процессы обучения, научных исследований и организационного управления; -построение и развитие единого образовательного информационного пространства. Особое место при применении ИКТ в обучении занимают вопросы психофизиологического подхода и

разработанной на этой основе системы охраны здоровья учащихся при использовании ИКТ (М.Е. Сан-домирский, Л.С Белгородский, Т.А. Баумштейн, A.M. Большаков, Е.Л. Скворцова, Е.А. Гельтищева, В.В. Матюхин, О.В. Кайсина и др.). Психолого-акмеологический подход интегрирует полученные знания в проблемах развития профессионализма средствами ИКТ (А.А. Деркач, Э.А. Манушин, А.С Гусева, В.В. Петрусинский, И.В. Куликов и др.). Общие и специальные вопросы использования ИКТ в школе рассматриваются в работах зарубежных (Ж.-П. Арно, М. Рокли, Б. Сендов, Т. Хафайед и др.) и отечественных (П.В. Беспалов, Б.С Гершунский, Е.И. Машбиц, В.М. Монахов, И.В. Роберт, В.В. Рубцов, И.Г. Белавина, В.А. Захарова, М.М. Буняев, Н.А. Власенко, В.В. Колос, СП. Кудрявцева и др.) авторов. Создание оптимальных психолого-педагогических условий учебной деятельности педагогов и учащихся при применении ИКТ может быть достигнуто в рамках целостной концепции. Такая концепция предполагает, что в основе поиска наиболее эффективного варианта создания информационной образовательной среды лежит акмеологиче-ский подход, обеспечивающий органичное «вхождение» информационных и коммуникационных технологий на всех этапах познания, развития и продуктивной творческой деятельности каждого учителя и ученика. Предполагается, что эффективное использование информационных и коммуникационных технологий в образовательном учреждении может быть осуществлено, если учтены следующие психологопедагогические условия и факторы: -разработана интегративная психолого-педагогическая модель применения ИКТ в образовательном учреждении; -определены дидактические принципы, технологии и методы использования ИКТ в системе «учительученик»; -обеспечена личностно-профессиональная подготовка педагога, использующего ИКТ; -определена оптимальная для образовательного учреждения система организационных мер, обеспечивающая применение ИКТ.

Важное значение имеют разработки, выполненные в рамках психологической теории деятельности человека (Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, СЛ. Рубинштейн и др.) и теории учебной деятельности (Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, А.К. Маркова и др.), исследования совместно-распределенных форм учебной деятельности (Г.Г. Кравцов, Т.А. Матис, Ю.А. Полуянов, В.В. Рубцов и др.), а также работы, посвященные продуктивной совместной исследовательской деятельности учителя и учащихся, самих учащихся (И.И.Ильясов,В.А.Ляудис,И.П.Негурэ,В.И.Панюшкин, А.А. Реан и др.). Сущностной особенностью образовательных информационных и коммуникационных технологий является повышение эффективности обучения путем создания оптимальных функциональных состояний, повышающих способности личности к усвоению информации. Новый подход к организации совместной деятельности участников учебного процесса, основанный на гибком планировании вариативной модели занятия и использовании методов психологической диагностики, самотестирования обучающихся, обеспечил в конечном итоге адекватный личностному развитию и психологически комфортный вариант использования информационных и коммуникационных технологий в учебном процессе школы. Критерии эффективности компьютерных методов обучения: -развитие личностных форм мышления каждого обучаемого в процессе обучения; -актуализация личностного опыта каждого участника учебного процесса; -высокий уровень активности каждого обучаемого. Критерием готовности участников к работе в новых условиях является переход отношений учитель - ученик на качественно новый уровень партнерства и сотрудничества (непосредственно действенная помощь преподавателя, его подсказки и рекомендации, направленные на реализацию собственных инициатив и инициатив учащихся, совместное определение целей учебной деятельности) в видоизмененной структуре учитель-компьютер-ученик. Основные направления использования ИКТ в учебном процессе: -применение интеллектуальных обучающих систем, предполагающих использование баз данных, баз

знаний, экспертно-обучающих систем, систем искусственного интеллекта; -применение системы гипермедиа, среды «микромир», совершенствование программных средств учебного назначения, автоматизированных обучающих систем; -построение и развитие единого образовательного информационного пространства, основанного на использовании средств телекоммуникаций. Применение ИКТ ведет к преобразованию структуры традиционного учебного процесса в следующую: преподаватель-чебное средство, учебный материал учебное средство, обучаемый -учебное средство, преподаватель-обучаемый, преподаватель информатики-преподаватель других дисциплин. Эффективное применение ИКТ в образовательном учреждении обеспечивается при удовлетворительном уровне решения следующих задач: -техническое оснащение; -организация подготовки и переподготовки специалистов (совершенствование уровня подготовки специалистов по созданию информационных ресурсов и работе с ними; повышение качества подготовки учащихся и преподавателей к использованию современных информационных ресурсов); -проведение организационных мероприятий (изучение текущего состояния с использованием информационных ресурсов); -разработка рекомендаций по применению информационных технологий; -анализ и распространение передового опыта; -проведение экспертизы; -перевод большей части накопленной информации на воспринимаемые компьютерами носители; -интеграция школьных информационных ресурсов с мировой информационной средой (участие в международных программах; участие в выполнении совместных международных проектов). Использование ИКТ ведет к созданию новых видов коллективов (пользователи системы коллективного пользования,клубы Интернет, участники телеконференций и т.д.),к появлению новых форм совместной деятельности и общения, изменениям в ролевых отношениях. Появляются новые роли и среди преподавателей, объединяющих работу по своему предмету со знаниями и применением в обучении учеников компьютерной техники.

ЖАС ҰРПАҚ ТӘРБИЕСІ ЖАҢА ТАЛАП ҚОЯДЫ Сарсенова Нұрзила Сарсенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор

Бүгінгі күнгі өмір сүру тәртібі жас жеткіншектерден белсенділікті, икемділікті, тапқырлықты талап етеді. Әлемдік білім кеңістігіне бет алған еліміздің білім беру бағыты білім мазмұнын жаңартумен қатар, бәсекеге қабілетті адамын қалыптастыруды көздейді. Бүгінгі күнге дейінгі күн тәртібінен түспей келе жатырған мәселе білім алушыны шығармашылыққа баулу болса, ендігі мақсат жас жеткіншектің шығармашылық ізденіске белсенді бой алдыруын қамтамасыз ету. Өйткені қоғамның қарқынды дамуымен бірге өсуі үшін креативтік шығармашылық қажет болып отыр. Яғни шығармашылыққа бағытталған іс-әрекеттің қарқындылығы артуы тиіс. Креативтік–дарындылықтың шығармашылық деңгейі, тұлғаға тән шығармашылық қабілет. Креативтік алдымен, интеллектінің қызметі ретінде және интеллектінің даму деңгейі мен креативтік даму деңгейі тең дәрежеде қарастырылады. Нәтижесінде интеллект деңгейі креативтікпен белгілі бір жағдайда байланысады, ал шамадан тыс жоғары интеллект креативке кедергі болады. Креативтік зерттеудің басты бағыты-тұлғамен байланысты оның тұлғалық сапаларын табу. Креативтік-адамның қалыптан тыс, өзіндік тәжірибесін негізге алуды көздейтін тапқырлық қабілеті. Ол ерекше икемділігімен, іскерлігімен, ойлау ерекшелігімен, эстетикалық жоғары талғамымен, өзіне сенімділігімен пайда болатын қабілет. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуындағы осы қасиеттер оның өмір сүру тәртібіндегі әдебіне айналған кезде болашағынан зор үміт күттіретін, өз өмір сүріп отырған ортасы үшін жалпыадамзаттық құндылықтарға ие толқынды тұлғаның бейнесі пайда болуы шарт. Әдептілік қатынас адамға деген ықылас құрмет. Халықтың әдептілік жөніндегі қалыптастырған өлшем түсініктері ұлттық мінез көріністерінің айғағы. Ұлттық мінез-тарихи талғам. Кісілікті, адамгершілікті уағыздаған қазақтың талғам- татымы жоғары. Әдептілік талғам, бүкіл ұлттық болмыстың, парасаттылық шеңберінің өлшемі, сондықтан да, атабабаларымыз орнықтырған кісілік өлшемдері бүгінгі күннің этикалық ілімі негізін құрап, ұлттық негіздің ұстаным- тірегін атқарады. Әдептілік өлшемі ғасырлар бойы қалыптасқан этикалық ұстанымдар, әдет-ғұрыптар мен салтдәстүрлер. Дәстүр-салттың көрінісі, тек сол халыққа ғана тән ұлттық қалыпты орнықтыратын әдептілік,

содан туындайтын қарым-қатынастар негізін орнықтыратын жөн-жоралғылар <Этика> сөзінің түп-нұсқасы <этнос> сөзіне негізделеді. Этика бір этностың, яғни халықтың ғасырлар бойы өмір сүру тұрғысындағы қалыптасқан мінез-құлық пен өмірлік тіршілігіндегі орныққан әдептілік қарым-қатынастарының көріністерін анықтайды. Этникалық таным–түсініктер халықтың рухани бірлігін негіздеуде талай-талай мыңжылдықтардан сұрыпталып жетілу арқылы бірізділікке түскен ақыл-парасатты көзқарасының нұсқасы. Этикалық таным-түсініктер өмір сүрудегі мінез-құлық қағидалары, тәрбиелік ережелері соған лайықты іс-әрекеттер мен қарым-қатынас қалыптарын орнықтырған халық даналығы. Этикалық қағидалардың мазмұндық мәні, қоғамдық өмірдегі үйлесімді қарым-қатынастың рухани айғағы. Рухани айғақ-адамдардың жан дүние көрінісі. Этикалық қағидалар жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамдық қатынастар арасындағы әдептілік ережелерінің жиынтығы. Бұл ереже-қағидаларды бойға сіңіріп қалыптастыру барысында адамдар кісілік қасиеттерді танып, соған лайықты іс-әрекеттер жасайды. Этикалық таным-түсініктер негіздеген қоғамдық, философиялық, кісілік ілімінің өзегі халықтың даналық ой-пікірлерінің анықтамасы Халықтың өмірлік қағидаларына айналған мақалмәтелдер, өмір туралы ойлы болжамдар, оның мәнмағынасын зерделеуге жетелейді. <Әдептілік сөзден басталады> дейді халық. Әдеп сөзін терең ұғынған адам, әрқашан да өз іс-қимылын бағып, сөйлеген сөзінде, іс-әрекеттерінде әдептілік байқатады. Әдеп сөзі мен шығармашылық жұмыстарының әдіс-тәсілдері сөздің мәнін терең ұғынуға, сөз қуатын сезінуге <қолмен ұстап дәмін татқандай> әсер алып, адамдық сезімін оятуға көмектеседі деп ойлаймыз. Жүректен шыққан сөз жүрекке жетуге тиісті. Әдеп сөз үлгілері халқымыздың өмір танымы, қарым-қатынас ережелері, қағидалары. Сөзбен жұмыс үлгілері, оқушылардың әдептілік дағдыларын реттеп, әдептілік мінез-құлық нормаларын қалыптастырып, күнделікті өмірде, адамдармен қарым-қатынаста санасына сіңіп, өнегелілік пен адамгершілік негізін түзуге көмектеседі. Оқушының адамгершілігін түзу үшін оның шығармашылық белсенділігін арттыру мақсатымен

ұйымдастырылған неше түрлі іс-шаралар дәстүрге айналуы анық. Еркін сөз бен пікірталасқа қатысушы бала, өз білімін озық көрсетуімен қатар әдептілігінде танытады. Мұндай ойталас, еркін сөздер бала бойында әдептілік, әділеттілік, шыншылдық, мейрімділік т.б. қасиеттерін қалыптастырады. Осындай игілікті ісшаралардың дағдыға, дәстүрге айналуы ұлттық мәдениет нұсқасының тірегі болмақ. Креативті әдеп тәрбиесі қызметтерінің бірі–ақын жазушы шығармаларымен тікелей таныса отырып, сол мұралардың мәдени рухын таныту. Себебі, халықтың ертеден қалыптасқан рухани байлық көзі-мәдени мұраларының ұмыт бола бастауы, рухсыздыққа, жігерсіздікке әкеліп соқтыруда. Қазіргі кездегі болып жатқан берекесіздіктің де басты себептерінің бірі рух әлсіздігі екені даусыз. Сондықтан барлық тәрбиеші–тәлімгерлердің алдында рухани дүниелерді игеру міндеті тұр. Біз Батыс елдерін өркениеттіліктің үлгісі ретінде қарап отырғанда, сол Батыстың алдыңғы қатарлы оқымыстылары «ХХ1 ғасырдағы жаңа дүние мәдениетіне көзқарас»-деген бүкіл халықтық конференциясында, «Батыс, шығыстан адам тәрбиелеу дәстүрін қабылдау керек»-дейді. «Бәрі бар, бәрі шаш етектен, тек жетпейтіні от басындағы жылылық, адамдар арасындағы ықылас, кісілік, махаббат. Білім берудің, тәрбиенің басты нысанасы-рухани кәмелет, тұлғаның айналасына деген сүйіспеншілігі, сенім»дегенді шегелей айтқан профессор Джек Орлидің, «адам мен адам жатсырап, тасбауырланып кеткен Батыстың қателігін бүгін өндірісі қарыштап дамып, экономикасы өрлей бастаған Шығыс қайталамуы керек» дегенді айтады. Осыған орай «Балабақша, мектеп, арнаулы тәрбие орындары, білім беріп кәсіпке үйреткенімен, рухани-адамгершілік сұраныстарды толық қанағаттандыра алмайды»-деген филология ғылымдарының докторы, академик Р.Нұрғали қатарлы ғалымдардың пікіріне қосыла отырып, халықтың өзі қалыптастырған философиялық мәні зор қағидаларды, оқыту міндеті тұрғанын еске салғымыз келеді. Оқытушы-тәлімгер әрбір баланы жеке тұлға деп тануы тиіс. Себебі, әлеуметтік-экономикалық қоғамда жеке тұлғаның рөлі зор, ықпалы күшті. Қазіргі кездегі адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуы, қоғам үлгісімен «әлеуметтік мінез» яғни өмір сүріп жатқан әлеуметтік жағдайды анықтайтын адам табиғатымен анықталады. Осыған орай әлеуметтік мінез қажеттіліктері болып саналатын адами құндылықтарды игеру міндеті тұр. Тәрбиеленуші бала-жеке тұлға ретінде ұлттық рухани құндылықтармен бірге жалпыадамзаттық рухани құндылықтар дүниесін игерген, жаны бай,

интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді болуы тиіс. Креативтік қабілеттерді жетілдіру үшін мынадай міндеттерді орындау керек; -кәсіби бағдары айқындалу кезеңіндегі жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына, өзін-өзі танытуына бағыт беру; -шығармашылық әрекеттерінің қарқынын арттыра отырып, креативтік қабілеттердің қалыптасуына ықпал ету; -шығармашылық белсенділігін әдептілік қасиеттерімен ұштастыра отырып, ізденіс әрекеттерінің шынайы креативтік шығармашылыққа ұласуына жағдай туғызу. Аталған міндеттерді жүзеге асыру білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие үдерісін тікелей басшылыққа алуды көздейді. Тәрбиенің шығармашылық іс-әрекеттер белсенділігі, жастарды жан-жақты білімді, өмірге икемді, өнегелі тұлға ретінде қалыптастыруды философиялық, педагогикалық ғылыми тұрғыда қарастырады. Тәрбиелеу, оқыту білім беру бағытында ойшыл, ғұлама адамдардың өсиет еткен ұлағатты сөздерінің өзі баланың көңіл көзін ашып, көп жылдар бойына қалыптасқан қағидаларды терең ұғынуға жетелейді. Әдеп сөздерімен шығармашылық жұмыс жүргізу «қолымен ұстап дәмін татқандай» болып күнделікті, қарым-қатынаста өзін көріп байқай білсе, тани түссе деген ойға да жетелейді. Сөз-халық қазынасы, рухани өнегелі өрісі. Халықтың астарлы даналық сөздері өмірдің шындығын, халықтың салт – дәстүрін, психологиясын айқындап береді, әрі сөздің тәлімдік мәнін ашады. Классикалық үлгідегі нақыл, ұлағатты сөздер қысқа да нұсқа айтылып, терең мағыналы ойды білдіріп, көкейге қонымды болып келеді. Сөз, өз ой-түйінін негіздеу үшін қажетті құрал. Ендеше, тапқыр сөйлеп, сөзді орынды қолдану да астарында әдебі көмкерілген креативті шығармашылық қабілетті көрсетеді. Креативті тәрбие сөздігінің көркемдік құралдарына мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, цитаталар, т.б. жатады. Қазақ халқы парасатты ойды білдіретін өмірлік қағидаға айналған сөздерге өте бай. Сөзге ділмар шешен болған халықтың қара тасты қақ айырардай семсерлі де, ұшқыр ойлы ұтымды сөзіне тоқтамайтын адам жоқ. Сөзге тоқтай білуде кісілікті, білгірлікті танытады. «Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды» деп ата-бабаларымыз сөз қадірін білген соң айтқан емес пе? Сөз адамның рухани дүние айнасы. Адамның сөзі арқылы ішкі жан сезімі, ұнатқаны немесе ұнатпағаны, қуанышы, ашу-ызасы, мейірімі мен қатыгездігі байқалып тұрады. Сөз арқылы адамның әдептілігі де байқалады.

МЕНЕДЖМЕНТ В СИСТЕМЕ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ КАДРОВ Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор

На сегодняшний день очевидно, что вся система образования ориентирована на приоритетный качественный рост. На этом тезисе строится и государственная программа развития образования на 2011-2020 годы. Изменение содержания образования вызывается несколькими причинами. Во-первых, без поднятия уровня среднего образования практически невозможно поднимать общий уровень профессионального и высшего образования, во-вторых, уровень непрерывного образования могут поднять только новый учитель и новый директор (руководитель) учебных заведений всех ступеней. Педагогическому сообществу известно, что бытующее в обществе изречение «каков руководитель, таков и уровень работы организации» особенно злободневно для учреждения образования. Исходя из этого посыла-главный приоритет принадлежит педагогическим кадрам. Деятельность педагога в современном постиндустриальном миреэто фактически управленческая работа и носит организационно-методический характер. В данной управленческой системе учитель не только меняет формы и методы самого обучения, но и меняется роль учителя-как высококультурной личности. Высококультурная личность характеризуется пониманием психологии различных возрастных групп детей, открытая к инновациям, хорошо знающая свой предмет преподавания. Основные управленческие составлющие нового директора (руководителя): находить правильние управленческие решения, выстраивать уважительные человеческие отношения в коллективе, стимулировать здоровую иницативу и творчество, видеть стратегию развития учебного заведения. Использование слова «новый» не означает, что в школу должны прийти другие люди, но подразумевает, что на педагогической работе в школе должны оставаться только высокообразованные педагоги. Таким образом, необходимо четко разграничить функции подготовки, переподготовки и повышения квалификации педагогов, используя возможности и модернизируя, в первую очередь существующие подходы в системе повышения квалификации преподавателей. Великий классик отечественной педагогики К.Д.Ушинский в своей знаменитой статье «Три элемента школы» обращал внимание на роль административных значений при управлении образовательным учреждением. Опыт развития управленческой мысли позволяет руководителю

увидеть наиболее успешные процедуры организации, убедиться в целесообразности изучения управления и осмысленно ориентироваться в дальнейшем рассмотрении проблем теории управления, в частности «Менеджмента в системе повышения квалификации педагогических кадров». В основе изложения основ менеджмента для слушателей предполагается остановиться на самых общих проблемах теории управления. Термин «менеджмент» в отечественной научно-практической литературе используют не только как синоним управления. Обычно при употребнении этого термина вкладывают более узкий смысл. Во-первых, он подчеркивает принадлежность к науке и опору в практических действиях на науку; вовторых, указывает на органическую связь организационных действий (менеджмент всегда предполагает предварительний анализ, диагностику, изучение ситуации, а уже на этой основе выстраивание стратегии, плана действий); в-третьих, менеджмент подчеркивает ведущий обьект своего интересаресурсное обеспечение, которое именно и создает условия преобразовании или поддержания системы. Менеджмент выявляет и обеспечивает необходимые ресурсы управления: кадры, финансы, материалы. Менеджмент-действия с многообразными ресурсами. Таким образам, когда мы говорим об управлении, мы имеем в виду управление процессами, о руководстверуководство людьми, об организации-упорядочивание структур, о менеджменте –действия с многообразными ресурсами. Анализируя программы по «менеджменту в образовании» мы выделяем для слушателей в системе повышения квалификации следующие основные структурные единицы курса:методологические основы менеджмента, демократизация и гуманизация в управлении, функции управления, принятие решения в процессе управляния организацией, мотивация в процессе управления, организационная культура и организационное поведение, информационные обеспечения управления, контроль и анализ в управление, маркетинг и его место в менеджменте. Итак, в поцессе знакомства с курсом менеджмента в системе образования предлагается свое смысловое наполнение этих терминов-разлигать их по обьекту, на который направлено умение управляющего. Резюмируя, можно сказать, что курс «Основы менеджмента в системе образования» позволяет слушателям не только расширить свой общий

кругозор, но и повысить квалификацию в области управленческих и организаторских знаний и умений. Практическая реализация этих приоритетов требует от педагогов новых профиссиональной компетенции, а от системы управления образованияновых подходов в организации менеджмента всех системообразующих факторов образования. Действительно, развивающая образовательная сфера нуждается в принципиально новом типе руководителяэффективном менеджере, способного не только руководить организацией образования, но и уметь перевести ее на качественно новый уровень. Анализ мировой теории и практики менеджмента свидетельствуют о том, что одно из ведущих отличий классического менеджмента от нашей отечественной теории управления состоит в понимании предназначения менеджера как фигуры, определяющей успех совместной деятельности людей в достижении целей организации и необходимости его профессионального образования. Модель личности менеджера-это логическое отображение динамической системы наиболее общих свойств и черт, которые обеспечивают общественно необходимый уровень профессиональной пригодности и нужны для оптимального выполнения профессиональных функций. Понятия «Менеджер» прежде всего ассоциируется с новым типом руководителя, одгой из характерных черт, которого является наличие базового профессионального управленческого образования. Следовательно, деятельность менеджера образования является по своему содержанию управленческопедагогической, а по характеру-творческой. Основной задачей менеджера образования является обеспечения руководства и координации деятельности участников педагогического процесса.

Исходя из вышеизложенного, структуру профессионально значимых качеств менеджеров образования можно определить, как взаимосвязанные блоки следующих свойств: общеличностные качества, которые включают способность к самоуправленнию, креативность, интеллигентность работоспособность. Деятельность менеджера образования ориентирована на человека, а работа с людьми-это самая сложная и трудная форма человеческой деятельности. Таким образом, чтобы стать хорошим менеджером, необходимо обладать опреденными знаниями, которые являются основой профессионального уровня. Именно в этом аспекте менеджмент предстваляет интерес для системы повышения квалификации. Научные основы менеджмента, не только вводят учителя в круг новых научных знаний, но и дают полезные рекомендации по одному из ведущих направлений педагогического труда-организационной деятельности. В изложении основ менеджмента для слушателей предполагается остановиться на самых общих проблемах теории управления а также ознакомить с наиболее популярными теориями лидерства. Преследуемая цель-показать слушателю значимость организационных знаний возможность их использования в практической педагогической деятельности. Список используемой литературы: 1.Государственная программи развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 гг. 2.Виканский О.С.,Наумов А.И. Менеджмент-М. 1996 г 3.Кричевский В.Ю.Актуальые проблемы современного образования.-СП., 2002 г 4.Каракулов К, Баймолдаев Т, Основый управления школой.-Алматы, 2002 г.

 12 жылдық білім беру  12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТҰЛҒАНЫҢ МОДЕЛІ Калимова Жазира Меңдіханқызы

Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданы А.Хұсайынов атындағы жалпы орта білім беретін орта мектептің тарих пәні мұғалімі

Қазақстан Республикасының 12 жылдық жалпы білім беру тұжырымдамасы жалпы білім беру жүйесінің мақсатын, міндеттерін, ұйымдастыру ұстанымдары мен бағыттарын бейнелейтін негізгі құжат. 12 жылдық мектептің басты ерекшелігі–ұлттық құндылықтарды баланың бойына сіңіру арқылы оның жан-жақты дамуына, өз пікірі мен ойын ашық жеткізе білуіне, шығармашылық әлеуетін толық іске асыруына ықпал ету.

12 жылдық жалпы орта білім берудің басты мақсаты: ●өзінің жеке қоғамның мүддесіне белсенді қызмет етуге дайын; ●өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім; ●бәсекеге қабілетті және құзіретті, шығармашыл, білімді тұлғаны қалыптастыру мен дамыту; ●өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана емес, оны жақсартуға ықпал

ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруіне білім сапасы жоғары, денсаулығы мықты, еліміздің әлауқаты үшін қызмет жасайтын жастарға үлкен сенім білдіріп отыр. Білім мен тәрбие әрқашан күн тәртібіндегі басты өзекті мәселе болып келгендігі баршамызға белгілі. Қазір заман өзгерді, талап өзгерді. Бүгінгі бала ертеңгі ел болашағы. Ондай болса, білім деңгейі мен шығармашылық қабілеті жоғары шәкірттерді тәрбиелеу ұстаздардың басты міндеттері екендігін ұмытпауымыз керек. Біздің қоғамымызға жан-жақты білімді, халықтың мүддесін қорғай алатын, егеменді елімізге өз үлгісін қосатын нағыз отансүйгіш, ұлтжанды азаматтар қажет. Мұндай азаматты мектеп, дәлірек айтсақ, ұстаз тәрбиелейді. Өйткені «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» - деген дана халқымыз. Баланың жеке тұлға ретінде дамуы, өзіндік көзқарасының ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасында қалыптасады. Сондықтан бағдарлы оқыту принципіне негізделіп, баланы жеке ерекшелігіне қарай қоғамдағы өзгерістерге бейім даму мүмкіндігін айқындауды қарастырады. Жеке тұлғаның және қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бәсекелестікке қабілетті оқу жүйесін қалыптастыру. 12 жылдық білім беру жүйесіндегі тұлға моделін қалыптастырудағы басты артықшылық–баланың тек білім алып қана қоймай, бейімі мен икемділігіне, таңдайтын мамандығына қарай алғашқы кәсіби бағдар алып шығуында жатыр. Нәтижесінде, оқушының танымдық қабілетінің деңгейін өсіріп, ойлау қабілетін арттырып, ақпаратты қабылдап қана қоймай, оны талдап, өзіндік тұжырым жасай алатын дәрежеге қол жеткізеді. Бұл үрдіс 12 жылдық білім беру жүйесінде білім мазмұнын түбегейлі жаңарту мен қатар, оқытудың тың әдістемесін дүниеге әкелді. 12 жылдық білім беру жүйесі тұлға моделін қалыптастыруда бейіндеп, оқыту арқылы өзіндік талабын қанағаттандыруды оның жеке тұлға ретінде дербес қалыптасуына мүмкіндік береді. Ол мынандай міндеттерді жүзеге асыруды көздейді: ●бейінді оқытудың белгілі бір бағытын таңдауына мүмкіндік туғызу; ●оқушылардың әлеуметтік және жеке кәсіби жағынан өзін-өзі анықтауына, өзгермелі қоршаған ортаға бейімделе білуіне септігін тигізетін өзіндік білім алуын ұйымдастыруы; ●мектеп өмірінің өзгеруі, ол оқушының денсаулығын нығайтуға бағытталумен қатар рухани баюына, өзінің және басқа ұлттардың дәстүрі мен әдет-ғұрпын құрметтеуге үйрету. 12 жылдық білім берудегі тұлғаның моделін қалыптастыруда тарих пәнінің алатын орны ерекше. Өзімнің тәжірибемде тұлға моделін қалыптастыру

үшін төмендегі сабақтарымды айтуға болады. Мысалы: 7 сыныптағы «Қазақ хандығының құрылуы», 8 сыныпта «К.Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс», 9 сыныптағы «Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында» өткізген сабағымда оқушыны адамгершілік, ұлтжандылық, Отанына деген сүйіспеншілікке тәрбиелеймін. Келесі жүзеге асырылатын міндеттер: ● Ғылыми және кәсіби ұрпақты тәрбиелеу; ●Оқушылар үшін білім мазмұны тұлғалық маңызы мен мүмкіндігін арттырудың, білім беру процесін дараландырудың тиімдірек тәсілдерін табу; ●Жаңа білім беру технологияларын практикаға енгізу жолдарын анықтау; ●Өз тәжірибесін пайдалана отырып, жаңа білім арқылы дүниеге өзіндік түсінікпен танымды қалыптастырады; ●Өзіне қарама-қарсы идеяларды жоққа шығаруға емес, түсінуге ұмтылу, одан өзі үшін нәтиже түйіндеуге ықпал етеді; ●Өз біліміндегі олқылықтарын көре білу және оны жоюдың жолдарын табуға үйретеді. Осы аталған міндеттер 12 жылдық білім берудегі тұлға моделін қалыптастыруда оқушылардың өз беттерінше білімді меңгеріп, оны тәжірибе жүзінде пайдалануға үйретеді. Психологиялық тұрғыдан мұғалімдер оқушыға өзіне қажетті жағдайды таңдай білуге үйрету, баланың жеке ерекшеліктерін сақтай отырып, оның эстетикалық дамуын қалыптастыру бағытында жұмыстар атқарады. Нәтижесінде 17-18 жастағы оқушылардың әлеуметтік статусы өзінің кәсіби іс-әрекетін негіздеп, өзіндік өмірге жоғары дәрежедегі дайындықта болады. 12 жылдық білім берудің 11–12 сыныптары бейіндік білім беру сатысы болып табылады. Бейіндік білім берудің мақсаты: ● оқушыларды жоғары оқу орындарын дайындау, ғылыми бейіндермен қатар технологиялық бейіндерді дамыту; ●балаға өмірлік жол таңдауда мүмкіндіктерін ашып, психологиялық негіздемесін беру; ●тұлғалық ерекшелігіне байланысты кәсіп таңдауға көмектесу, үлкен өмірге әзірлеу. Бейіндік білім беру сатысында тұлға моделін қалыптастыру үшін мектебімізде 10-11 сыныптарда «Тарихи тұлғалар», «Қазақ халқының салт-дәстүрі мен материалдық мәдениеті» тақырыбында қолданбалы курстар жүргізіледі. Нәтижесінде 12 жылдық білім берудегі тұлға қалыптасады. ● Мамандық таңдауда айқындылық танытады; ● Психологиялық тұрақты тұлға; ● Қоғамда өз орнын таба біледі; ● Жаңа технологияны меңгерген. Қорыта келгенде 12 жылдық білім беруге көшудегі тұлғаның моделі дегеніміз:

●оқушының жеке қабілеттеріне сәйкес мамандық таңдаудың құндылық жақтарын дамытуға мүмкіндік туғызады; ●мектеп бітірушілерді ЖОО–на түсуге сапалы дайындауды қамтамасыз етеді; ●жастар арасында қылмысқа итермелейтін жағдаяттарды төмендетуге мүмкіндік береді;

● жекелеген пәндерді тереңірек меңгеруді қамтамасыз етуге; ● түрлі дәрежедегі оқушылардың толық білім алуына тең қолжетімділікті орнатуға; ● жалпы және кәсіби білім арасындағы сабақтастықты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

ПОВЫШЕНИЕ МОТИВАЦИИ УЧАЩИХСЯ К ИЗУЧЕНИЮ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ЧЕРЕЗ ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ НАУЧНО –ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Сарсенгалиева Фаузия Жумажановна

Учительница русского языка и литературы высшей категории, Атырауская область Индерский район Буденевская средняя школа

Дети учатся лучше, если им дают возможность самостоятельно исследовать основы изучаемого материала Питер Клайн Из теоретического анализа литературных источников феномена одаренности следует, что природа этого явления многомерна, а факторы, влияющие на развитие этого сложного личностного качества, многогранны. Но среди многообразия путей и средств развития одаренности и творческих способностей наиболее эффективным является собственная исследовательская практика ребенка. В нашей работе речь пойдет об учебноисследовательской работе школьников как о новом виде школьной работы («инновационной педагогической технологии»). Лингвист Лев Владимирович Щерба в 1904 году говорил, имея в виду преподавание фонетики: «О заучивании чего бы то ни было не может быть и речи. Все занятия должны быть сведены к наблюдениям самих учеников под руководством учителя над собственным их языком». Самостоятельные наблюдения, за которыми должны последовать выводы,-это, по сути дела, исследование. Значимость этого средства в развитии одаренности детей объясняется, прежде всего, тем, что исследовательский поиск–неотъемлемое природное свойство. Ребенок–исследователь по своей природе. Неутолимая жажда новых впечатлений, любознательность, постоянное стремление наблюдать и экспериментировать, самостоятельный поиск новых сведений о мире традиционно рассматриваются как важнейшие черты детского поведения. Исследовательская, поисковая активность–естественное состояние ребенка;он настроен на познание мира, он хочет его познать. Эта природная активность ребенка составляет суть его исследовательского поведения,

важнейшего источника получения детьми знаний о мире и важнейшего условия их саморазвития. Исследовательские умения и навыки необходимы сегодня не только людям, связанным с научной работой, но и каждому человеку в самых разных сферах его деятельности. Творческий ииследовательский поиск становится неотъемлемой частью любой профессии. Исследовательское поведение в современном мире рассматривается не как узкоспециализированная деятельность, характерная для небольшой профессиональной группы научных работников, а как неотъемлемая характеристика личности, входящая в структуру представлений о профессионализме в любой сфере деятельности и даже шире–как стиль жизни современного человека. Подготовка ребенка к исследовательской деятельности, обучение его умениям и навыкам исследовательского поиска становится важнейшей задачей современного образования. И если это важно в формировании личности каждого школьника, его будущей профессиональной компетенции, то для одаренного ребенка, в целях реализации его способностей в различных видах деятельности, необходима подготовка к исследованию. Исследование–основа обучения одаренных детей, без его реализации не могут развиваться их потенциальные способности. Формирование исследовательского поведения одаренных школьников осуществляется с помощью различных форм и методов исследовательского обучения. Одной из эффективной форм исследовательского обучения в нашей стране является получившая широкое распространение в последние годы научно-ииследовательская деятельность учащихся через организацию

научных обществ школьников, соревнований научных проектов, как республиканского, так и международного уровня. Многолетние наблюдения за динамикой развития данных соревнований в качестве научного руководителя позволяют сделать вывод о продуктивности данного метода в обучении и развитии одаренных детей. Процесс учебно-исследовательской работы должен быть особым образом организован, чтобы в центре внимания была личность ученика: его мотивы, цели, потребности, неповторимый внутренний мир, индивидуальный опыт и психологический склад. Такой подход принято называть личностным. Однако нужно принимать во внимание, что современная психологическая наука связывает развитие личности прежде всего с деятельностью. Это предполагает, что из объекта ученик становится полноправным участником образования (проще говоря, не «его учат», а «он учится»). Очевидно, что изменяется и роль учителя в обучении: он в большей степени становится не передатчиком знаний, а партнером в обучении. Деятельностный подход также предусматривает свободу выбора учащимися пути, учебника, методов и преподавателя. Во-первых, ученик сам решает заняться такой работой, поскольку это ему нужно и интересно; сам выбирает тему исследования в соответствии со своими склонностями и предпочтениями. Вовторых, процесс работы над исследованием строится на основе знаний и умений, которыми владеет ученик. В-третьих, тесное сотрудничество между учеником и учителем (научным руководителем) подразумевает доверительные отношения, плодотворные для обучения и личностного развития. В-четвертых, решая исследовательскую задачу, ученик активно добывает знания и заинтересован в результате работы. Проблема мотивов (педагоги в своей практике чаще говорят об интересах) в обучении является ключевой. Какие мотивы – внешние или внутренние – оказываются самыми важными в исследовательской работе? (Внутренние мотивы вызваны потребностью в приобретении знаний, их углублении и систематизации, расширении кругозора. Внешние связаны с общественным признанием, в том числе и с оценками.) Многое зависит от возраста ребенка. Школьникам-подросткам (7–9-е классы) интересно не только то, что внешне занимательно; им нравится самостоятельно обдумывать, обобщать, искать общие принципы и закономерности. В этом возрасте, отмечают психологи, школьников привлекают самостоятельные формы организации занятий на уроке, трудный учебный материал, возможность самому строить свою

познавательную деятельность на уроке и за пределами школы – то, что делает подростков более взрослыми и самостоятельными в собственных глазах и мнении товарищей. Самыми сильными мотивами в обучении в этот период оказываются внешние: стремление найти свое место в коллективе, утвердить свою индивидуальность. В старшем школьном возрасте учебная мотивация значительно изменяется, т.к. для старшеклассника сама учебная деятельность– средство реализации жизненных планов на будущее, связанных с выбором профессии. По наблюдениям ученых, на учебные успехи влияет сочетание двух потребностей–в познании и достижении. Интеллект старшеклассников становится достаточно зрелым: формируется абстрактное, теоретическое, рефлексивное мышление, хорошо развита способность обобщать, выдвигать гипотезу, рассуждать, переходя от общего к частному. Заметны возрастающая самостоятельность во всех сферах деятельности, стремление к самоопределению, построению жизненных планов, устремленность в будущее, что связано с выбором профессионального пути. Психологически старшеклассники готовы к и могут исследовательской деятельности испытывать в ней настоятельную потребность. Ясно, что исследовательская работа может быть предложена и в средней, и в старшей школе. Но когда это будет рациональнее? Старшеклассники обладают большим запасом знаний, у них более развито абстрактное мышление: навыки обобщения, синтеза и анализа, классификации, дивергентное мышление. Они сориентированы профессионально и могут включать цели исследовательской работы в планы, связанные с выбором профессии. Современные программы предусматривают обучение исследовательской работе на старшей ступени, в связи с профильным обучением. Старшеклассники имеют больше возможностей приобщиться к исследовательской работе в рамках учебного плана. Однако у них меньше свободного времени. Педагоги, имеющие большой опыт организации исследовательской работы в школе, полагают, что знакомство с исследовательской деятельностью может начинаться рано–с 6–7-го класса. Эффективность ее будет выражаться не в качестве сделанных исследований, а в приобретении исследовательских навыков. Жажда открытия, стремление проникнуть в самые сокровенные тайны бытия рождаются еще на школьной скамье. Уже в начальной школе можно встретить таких учеников, которых не удовлетворяет работа со школьным учебником, им не интересна работа в классе, они читают

словари и специальную литературу, ищут ответы на свои вопросы в различных областях знаний. Поэтому очень важно именно в школе выявить всех, кто интересуется различными областями науки и техники, помочь претворить в жизнь их мечты, вывести детей на путь, ведущий к поиску в науке, в жизни, помочь раскрыть свои способности. С этой целью и в нашей школе было создано научное общество учащихся (НОУ). Его членами стали учащиеся, стремящиеся развивать свой интеллект, приобретать навыки научноисследовательской деятельности. Основными целями и задачами этого общества являются; -формирование у учащихся интереса к научным исследованиям; -выявление и развитие творческих способностей; -обучение методам научных исследований; -воспитание творческой личности. Для того, чтобы ребенок захотел участвовать в научно-исследовательской работе, у него необходимо разбудить желание, сформировать исследовательскую мотивацию, т.е. он должен захотеть понимать информацию и сообщать ее другим. Поскольку человек–существо социальное, он должен еще в школе учиться говорить обдуманно, целенаправленно, решать проблемы, получать и передавать информацию, работать с литературными источниками, дискутировать и выступать с докладами, уметь слушать других и себя. *Можно ли ребенку дать задание написать доклад, не разбудив в нем желание делать это? *Можно ли выступить перед аудиторией и завладеть ею на время выступления, не развив у ученика умений работать в группе? Нельзя. Для того, чтобы этому научить, разбудить у детей исследовательский интерес, задор, радость творчества, организуется познавательно-просветительская работа с учеником. Это и беседа со школьным библиотекарем, психологом, учителем, научным руководителем, и всеми теми, кто неравнодушен к детям, занимающимся в НОУ. Например, школьный библиотекарь учит работать с каталогом, научной информацией. Школьная библиотека–это мощный дидактический резерв в данном направлении обучения. Научный руководитель должен развивать интеллектуальные умения и коммуникативную культуру ученика . Если мы хотим, чтобы ученики говорили по сути дела, умели аргументировать, представлять, дискутировать, доказывать свою правоту, вести дебаты, ставить вопросы, решать проблемные ситуации – необходимо развить у них необходимый интеллектуальный и коммуникативный репертуар.

Коммуникативная компетенция – способность использовать язык в качестве средства общения (коммуникации), что подразумевает «овладение всеми видами речевой деятельности и основами культуры устной и письменной речи, умениями и навыками использования языка в различных сферах и ситуациях общения, соответствующих опыту, интересам, психологическим особенностям учащихся основной школы на разных ее этапах». О коммуникативной компетенции ученика можно судить по тому, насколько стилистически «подходящими» к ситуации оказываются выбранные им языковые средства (без «стилистических ошибок»), по тому, насколько ясно и последовательно он излагает свою мысль, приводит доводы, умеет построить тексты самого разного жанра. Поиск тем для исследовательской работы дело непростое. Известный философ Ф.Ницше писал, что « великая тема подобна драгоценному камню:тысячи проходят мимо, пока, наконец, один не поднимет его».Тема–отражает характерные черты проблемы. Темы исследования могут быть разными. Самое главное, чтобы эта тема была интересна ученику. Изучение литературы по теме исследования следующий после выбора темы этап работы; его основная цель–получение информации. В научном исследовании на этом этапе выясняется, какое понимание объекта изучения сложилось в науке и какая его сторона остается недостаточно исследованной. Это важно для исследовательской работы. Однако не менее важны и другие, обучающие задачи: * научить поиску научной литературы по теме исследования ; *сформировать навыки работы с такой литературой, т.е научить читать ее: *конспектировать, делать ссылки и грамотно цитировать. Нужно учитывать, что работа с научной литературой связана с освоением нового функционального стиля речи–научного. Если говорить о принципе связи с базовым образованием, то легко заметить, что такие теоретические знания, как основные признаки научного стиля речи, уже заложены в программу по русскому языку для старших классов. Однако практический опыт работы с научной литературой даже у старшеклассников, как правило, незначителен и исчерпывается, чаще всего чтением учебно-научной литературы. Поэтому написание текста в научном стиле речи для них может представлять серьезные затруднения. Последовательная работа научного руководителя по обучению чтению научной лингвистической литературы поможет снять значительную часть их Школьников 7-9 классов следует сначала

познакомить с основными особенностями научного стиля речи ( логичность, точность, использование терминов, объективность, отсутствие личного начала, языковые средства, обусловленными этими особенностями основные жанры научного стиля), а затем приступать к работе над поиском литературы по теме УИР(учебноисследовательской работы). Понятно, что поиск информации при составлении списка литературы в большой степени ложится на плечи научного руководителя. Дополнить список современными исследованиями можно с помощью библиографии тематических научных сборников и обзорных статей по проблеме. Пример При подготовке учебно-исследовательской работы ученицы Ишановой Лайлим на тему «Сопоставление особенностей мужской и женской речи» мне,как научному руководителю, помогла сориентироваться в проблеме обзорная статья Кирилиной А. и Томской М. «Лингвистические гендерные исследования» (журнал «Отечественные записки », 2005, № 2). Некоторые из указанных авторами работ послужили основой для списка литературы: При работе с научной литературой необходимы также навыки конспектирования, создания вторичного текста, в котором зафиксирована переработанная информация. Конспект избавляет от необходимости вновь обращаться к источнику; это особенно ценно, когда источники многочисленны или представляют собой монографии большого объема. Конспектировать можно по-разному. Наиболее предпочтительны такие виды конспектирования как составление тезисного плана или выборочное конспектирование. Составление тезисного плана предусмотрено в курсе русского языка в старших классах. Работая по полученному вторичному тексту, легче будет оценить его достоинства и недостатки. Выборочный конспект включает отдельные фрагменты первоисточника, например, определение того или иного понятия, представляющее интерес для составителя. Приведем фрагмент из работы ученицы Галымжановой Г. « SMS как новый речевой жанр », которая написана на основе обзорного конспекта. Пример Цель моей работы-вызвать интерес к коммуникативным проблемам языка. Ведь в современном мире все больше увеличивается спрос на людей коммуникабельных, открытых, но число их все больше уменьшается. Изучать причину этой проблемы, акцентировать внимание общества не только на популярность и пользу SMS–общения, но и заранее предупредить об

угрозе возникновения у людей SMS– зависимости. -Развитие современной лингвистики и смежных наук приводит к повышению интереса к коммуникативным проблемам языка. Коммуникация–это процесс, в котором принимают участие как минимум два действующих лица– отправитель и получатель информации. В начале 21 века человечество обладает новыми возможностями для сообщения знаний и мыслей, используя при этом электронные технологии, естественный язык, а также звуки и графические изображения. Человек создал новое киберпространство, для того, чтобы предоставить людям во всех уголках Земли великолепную возможность обмена идеями и эмоциями, несмотря на расстояние и местонахождение. Так появился термин « коммуникация, опосредованная компьютером », который определил новый объект анализа в различных областях научного познания. ( Капанадзе,2001). Теперь обратимся к составлению и оформлению списка литературы, который обязательно должен быть включен в учебноисследовательскую работу. Напомним, что он не должен быть большим. Его ядром должны стать: 1)научные работы по проблеме исследования, по возможности написанные авторитетными в этой области лингвистами; 2)справочные издания:энциклопедии, словари; 3)источники языкового материала: сборники текстов, ссылки на Интернет-ресурсы, художественная или публицистическая литература, если тексты из нее использовались в работе для анализа того или иного языкового явления. В ходе работы с молодыми исследователями мы пришли к мнению, что очень важно правильно организовать руководство учебноисследовательской работой. В отличие от традиционного обучения, где за учителем закреплена роль обучающего, а за учеником– обучающегося, в процессе проведения учебноисследовательской работы возникает новый акцент в деятельности учителя: он включен в исследование поставленной проблемы на равных условиях с учеником и одновременно обучает его методике проведения исследования. Это дает возможность учителю более широко проявить творческие способности не только в педагогическом проектировании, но и в роли исследователя, т.к. невозможно передать опыт той деятельности, которую не освоил сам. Творческие муки, которые испытывают и ученикисследователь, и его руководитель, передача навыков практической деятельности задают тон общения на уровне «коллега–коллега» и «наставник–младший товарищ».

Учащиеся, для которых я стала научным руководителем, отнесены мной к одаренному уровню: они с ранних лет проявляли любопытство и любознательность, интерес ко всему необычному, и для них характерно исследовательское поведение как природное свойство человека. Они с помощью учителей, родителей, а также по собственной инициативе занимаются самообразованием и научноисследовательской работой. Они хорошо умеют работать с источниками информации. Благодаря владению общеучебными умениями, они хорошо учатся. К русскому языку у них имеется особый познавательный интерес и способности. При выполнении исследовательских работ эти учащиеся стремились найти нестандартные способы решения проблем. У них формируется свой индивидуальный стиль в решении всех этапов исследования. Стремясь к самореализации, они принимали участие в районных и областных конкурсах научных проектов,где занимали призовые места. К примеру, -ученица 10 класса Галымжанова Гульназ в 2008 году принимала участие в районном соревновании научных проектов, защитила научную работу по теме « СМС как новый речевой жанр» и заняла II место, в областном соревновании- III место. -ученица 7 класса Ишанова Лайлим в 2009 году с исследовательской работой « Сопоставление особенностей мужской и женской речи » в районном конкурсе завоевала I место. В мае 2010 года ее доклад, представленный на II-ой

Областной научно-практической конференции Малой Академии наук Республики Казахстан, организованной общественным объединением « Малая Академия наук РК » города Алматы, была награждена дипломом I степени, подписанным Президентом МАН РК Купчишиным А.И. В декабре 2010 года в областном научном соревновании школьников она также заняла I место. - ученица 8 класса Нарынбаева Асылай в 2011 году с исследовательской работой по теме «Речевые особенности телефонного разговора » в районном конкурсе научных проектов заняла I место, в этом же году в областном конкурсе - II место, в Республиканском конкурсе научных проектов работа также была отмечена Грамотой, Сертификатом и медалью « Финалист» республиканского научного общества « Дарын », « Скажи мне, и я забуду, Покажи мне и, может быть, я запомню. Сделай меня соучастником, и я пойму », гласит китайская пословица. Самые ценные и прочные знания добываются самостоятельно, в ходе творческих исследований. Если в будущем школьник думает связать свою дальнейшую жизнь с интеллектуальным трудом, стать научным работником, преподавателем, врачом, а может быть, космонавтом, постигать радость познания, делать открытия, возможно, стать в будущем лауреатом самых престижных премий, ему необходимо научиться исследовать. Тогда одна из основных задач 12–летней школы– научить детей самостоятельной исследовательской деятельности будет выполнена.

 Жаңашыл ұстаз тәжірибесінен  ЕҢ ҮЗДІК ТРЕНЕР ҚАНДАЙ БОЛМАҚ?! Ж.А.Раймқұлова, Р.М.Жұманова, М.Т.Бименова

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Оңтүстік Қазақстан облыстық педагог кадрлардың біліктілігін арттыру институтының «Деңгейлік бағдарламалар» орталығының халықаралық тренерлері

Әлем өзгереді, біз де өзгереміз!!!! Бүгінде қоғамның өркендеп өсуі білім жүйесінің сапасын жақсартуды, жаңа технологияларды кеңінен қолдануды, жаңа формациядағы ұстаздар дайындау арқылы еліміздің білім жүйесін халықаралық стандарт деңгейіне жеткізуді, нарық экономикасына бейімделген, бәсекеге қабілетті, білімді де білікті мамандар дайындауды талап етеді.

Білім беру саласындағы жүргізілген әлемдік зерттеулердің нәтижелері тиісті кәсіптік қасиеттерге ие, оқыту және оқу үдерістерінің қажетті дағдылары мен түсініктерін игерген мұғалімдер жастардың білімін сапалық тұрғыдан өзгерте алатынын көрсетіп отыр. (Barber, Mourshad, 2007) Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа ықпалдасуы шетелдік тәжірибені зерделеп, енгізуді қажет етеді,

бұл әсіресе 21-ғасыр ұрпағы үшін өзекті мәселе болып табылады. Шығармашылық қасиеттер мен сараланған оқытуды дамытуға бағытталған педагогикалық тәсілдерді енгізу ұлттық білім беру мен оқу бағдарламаларының өзгешеліктерін ескере отырып жүргізілуі керек. Нақты нәтижелерге қол жеткізу үшін шығармашылық топтарға жаңа және дәстүрлі бағдарламалардың (тәсілдердің) жақсы жақтарын айқындап, олардың өзара әсерлерінің деңгейін анықтап, сабақтарымызға қолдануымыз қажет. Ия, Қазақстан экономикасын дамыту үшін адами капитал қажет. Себебі өзгерісті жасайтын жеке тұлға. Тұлғаны қалыптастырушы мұғалім. Мұғалімге жүктелетін міндеттің бірі-заман талабына сай өзгеру. Өзгеріс туралы С.Бичтің пікіріне тоқталатын болсақ: «Неліктен өзгеру қажет? Себебі әлемдегі барлық адамдардың ішінен – мұғалімдер ғана үзіліссіз оқудың бағасын түсінеді. Қарымқатынастың маңыздылығын интуициялы түсінгендіктен, басқа балалар үшін істеген істеріңіз арқылы өз балаларыңызға мұра қылып қалдыруға мүдделі болғандықтан. Оқу бір жерде тұрмайтынын, өзгерістің болмауы өсудің тоқтағанын білдіретінін түсінгендіктен өзгеруім қажет. Себебі мұғалім болу ақшадан, мәртебеден және танымалдықтан да артық екендігін ұғынып, мұғалім болу туралы шешім қабылдадық. Көп сағаттар бойы тынымсыз жұмыс істеуге әдеттендік. Істегендеріміздің ұзақ нәтижесі бар екенін білемін. Әлем өзгергендіктен, және қазіргі сәтте өзгеріссіз қалу өте қауіпті екенін білемін. Білім алғанды, білім бергенді жақсы көремін, балаларды сүйемін және олар мына жылдам өзгеретін әлемде бағыт беріп отыратын мені қажет ететіндігін білемін, оны істеу үшін сізге алдымен өз жолыңызды табу қажет. Сондықтан біз барлығымыз өзгеруіміз қажет», - делінген. Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының үшінші (базалық) деңгей бағдарламасының негізгі мақсаты мен идеясы мен күтілетін нәтижесі оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікіркөзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын оқушы ретінде қалыптасуын қамтамасыз етеді. Нұсқаулықта көрсетілгендей, бұл Бағдарламаның басым бөлігі, түрлі тәсілдер қарастырылғанына қарамастан, сындарлы оқыту теориясы негіздерін қамтыған. Бұл теория оқушылардың ойлауын дамыту олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтан және достарынан алған

білімдерімен астастырыла жүзеге асады деген тұжырымға негізделген. Алдымен біздің ойымызша, әрбір тренер рефлексивті ойлана алатын, кез-келген ауызша, жазбаша ақпаратты талдай білетін, келесі ісәрекетіне сол ақпараттарды тиімді пайдаланып жоспарлай алуы керек деп ойлаймыз. Себебі кезкелген ақпаратты талдау үлкен ойды, сыни ойлауды қажет етеді. Мұғалімдердің қажеттілігін қанағаттандыру арқылы оларды сыни ойлауға жетелеу. Сондай-ақ жақсы көшбасшы бола білуі керек деп ойлаймыз. Адамның бойындағы жақсы қасиеттер мен адамгершіліктің сіңуі тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі өнеге берер ұстазға байланысты. Осыны жақсы түсінген халқымыз «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы», «Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қонар» деген сөздер бекер айтылмаса керек. Көшбасшылық жасай отырып бағыт-бағдар, нұсқау береміз. Сол арқылы мұғалімдердің кәсіби өсуі мен бірлескан кәсіби білім беруде мұғалімдерге қолдау көрсетуіміз керек. Осы әрекеттер арқылы терең кәсіби біліктілік дағдыларымызды жетілдіріп, стратегиялық тұрғыдан ойлауға үйретеміз, үйренеміз. Ынтымақтаса отырып жұмыс жасай алуы керек, яғни қарым-қатынасқа ашық болуымыз керек. Ынтымақтастықта жұмыс жасау арқылы мұғалімдер арасында жағымды ахуал қалыптастыру арқылы еркін жұмыс жасауға, тәжірибие алмасуға қолайлы жағдай тудыра отырып, мұғаліммен шынайы қарым-қатынас құра білуіміз қажет. Адам психологиясының қалыптасуында ынтымақтасқан еңбек әрекетінің алатын орны ерекше екенін халқымыз мақал-мәтелдер арқылы бізге жеткізген. Мәселен, «Жалғыздың ісі өнбейді», «Көп еңбегі көлмен тең», «Көп еңбегі пәрменді» деген мақалдарға қарасақ, бірлескен топ жұмысын жақтайтыны сөзсіз. Тренер мұғалімдерге оқушылардың қалай оқитындарын, «өзін-өзі реттеу» үдерісі арқылы түсіну және оқу тәжірибесіне қадағалау жүргізуге дағдыландыру кажет. Жером Брунер «Орман өсіру» ұғымының метафоралық түрде қолданылуының астарында жетекшісінің оқушыларды біртіндеп тапсырманы орындауда аяқтауға "итермелеуінде" көрініс беретін үнемі ұлғайып, артып отыратын қолдауы деген түсінік жатыр. Курста біздің тарапымыздан мұғалімдерді бақылау кезінде: топтық жұмыстарда бірлескен оқуды іске асыру мақсатында зерттеушілік әңгімеге негізделген бірнеше тапсырмалар беріледі. Мақсатымыз мұғалімдердің өзін-өзі реттеу арқылы тапсырманы тренер тарапынан жол көрсетуінсіз атқаруында болады. Нәтижесінде мұғалімдер топта өз ойларын ортаға қосып, өзара зерттеу, талдау, салыстыру, бағалау жасап, өзара міндеттер бөлісіп, өздігінен жұмыс жасауға реттеледі.

Тренер іс-әрекеттегі зерттеуді жүргізуге және болашақтағы әрекеттерді жоғарғы деңгейде жоспарлай білуі тиіс. Себебі жекелеген стратегиялар мен әдіс-тәсілдерді өзара байланыстыра отырып қолдану арқылы курс барысында мұғалімдер педагогиканың тиісті аспектілеріне қатысты ғылыми материалдармен танысып қана қоймай, Бағдарламадағы енгізілген оқыту мен оқудағы стратегия мен тәсілдерді қарастырады, танысады, зерттейді, таңдайды. Теориялық негіздерді қалыптастырады. Яғни, әр сессияны жоспарлау барысында әдістәсілдерді дұрыс таңдай білуі тиіс. Қысқа мерзімді жоспарлау кезінде мұғалімдер Бағдарламаның 7 модуль идеясын қалай тиімді пайдалану мүмкіндіктерін алдымен өздері жоспарлайды. Ол үшін тренер әр мұғалімнің ұсынған жоспарын топтық жұмыста талқылатып, пайдалануға берілген әдіс-тәсілдердің, әр тапсырманың не мақсатта берілгендігін дәлелдетуі тиіс. Жоспарланған тапсырмалар сабақ мақсатын аша алатын, оқушы

дағдысын қалыптастырып, білім түсінігін кеңейтетіндігін көз жеткізуі қажет. Қорытындылай келе, егер біз оқушылардың жетістіктері мен оқуға берілгендігін жақсартқымыз келсе, онда біз бағдарламаны, ішінара, олар бізге оқыту және оқу туралы не айтатындығына сүйене отырып өзгертуге тиіспіз. Сол кезде табысты үздік тренер бола аламыз дегіміз келеді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»/ Қазақстан халқына Жолдау. 2.2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемекеттік бағдарламасы. /Астана, 2010. 3.Барсай Б., Таубаева Ш.Т. Мұғалімнің педагогикалық жаңалықтарын ұйымдастыру. /Алматы, 2007. 4.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлімтәрбиесі./Алматы, 1995. 5.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС АРҚЫЛЫ ӘЛЕУМЕТТІК ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУҒА БОЛА МА? Ханалиева Камшат Әжіғұлқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филаилы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Деңгейлік бағдарламалар» орталығының халықаралық тренері

ХХІ ғасыр оқушысы бәсекеге қабілетті ой-өрісі кең, әр адаммен дұрыс қарым–қатынас жасай алатын, басқаның пікірімен санаса отырып, өз ойын ашық жеткізе алатын, кез келген жағдаяттардан шығу жолын таба алатын, жауапкершілік сезімі жоғары, жеке тұлға болуы бүгінгі күннің талабы. Дәстүрлі сабақтарда өзара қарым-қатынас орнату орын алмағаны, баланың өзіндік ойын құрып, сол ойды құрғаны үшін өзін жақсы сезінетіндей орта құрылмағаны, ал білім алушыны жеке тұлға деп қарап, өзара қарым-қатынасты орнатқан жағдайда әлеуметтік дағдылар қалыптаса ма? Адамдардың тұлғалық қарым-қатынасы негізінде ой-пікірлердің тоғысуы жүзеге асады. Адамды тұтастықта тұлға деп тану қоғамды жаңаша құруға мүмкіндік береді. Өзін-өзі үздіксіз дамытып, өз әрекетін өзі дұрыс бағалай алатын тұлғалар ғана бәсекелестікке қабілетті қоғамда өз тиесілі орнын таба алады. «Тұлға - өз-өзіне тұтас дүниемен өзара қатынастарын үнемі баяндайтын және ойдағы әңгімелесушімен ішкі полемика барысында өзін-өзі анықтайтын, кіналайтын, қорғайтын, өзін-өзі жетілдіріп, өзгертетін адам. Тұлға әлеуметтік тіршілік ету әдісі жағынан дара

болады, оның өзіндік дүниесі ерекше өмір жолын белгілейді және ол мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады».Бұған қатысты: Д.В.Ольшанский: “Тұлға дегеніміз–қарымқатынастың, сонымен бірге адамдармен байланысудың толып жатқан басқа да түрлерінің нәтижесі”, -деген пікір білдірген. «Тұлға» ұғымы адамның әлеуметтік дамуының сапалық көрсеткіші. Бұл адамның биологиялық табиғи қасиеті емес. Ол тек қана адамның әлеуметтік орта жағдайында ғана пайда болады, яғни ол белгілі бір топта, бірлікте өмір сүреді, ол қоғамдағы барлық қатынастарды, тәжірибені, құнды бағалы нысандарды, бағыттарды өз бойына сіңіріп, меңгеріп, өмірде қолданады. Сөйтіп, қоғамды одан әрі жетілдіріп, дамыта отырып, өзі жаңа сапа, қасиетке, яғни тұлғалыққа ие болады. Осыдан барып, тұлға-қоғамдық қатынастардың жемісі деген тұжырым жасалады. «Қарым-қатынас-адамдардың бір-бірімен байланысы, бірлескен қызметінде адам басқа адамдармен қажеттілігіне қарай бірігеді, жақындасады, өзара түсінісуге қолы жетеді, ақпарат алады, ақпаратпен алмасады, өзара көңіл білдіреді. Оқушылардың белсенділікті өздеріне алуы, өз тәжірибелерін бір-бірімен, мұғаліммен

және оқу бағдарламасымен қарым-қатынас жасау арқылы толықтырады. Сонымен бірге сыныптағы қарым-қатынас мектеп пен оқушылардың жаңа өмірлік маңызды мәселелерін құруға мүмкіндік береді».(S.Fishman.1998. p30). Выготский, «бала практикалық ойлауын әлеуметтендіру арқылы өз іс-әрекетін басқа оқушылармен бөлісе отырып, ынтымақтастық жолға түседі» десе кейбір ғалымдар тұлға әлеуметтік рөлді орындау барысында қалыптасады және дамиды деп есептейді. Адам жай ғана бақылаушы емес, ол әлеуметтік қайта құрудың белсенді қатысушысы, оқу мен тәрбиенің белсенді субьектісі. Сонымен әлеуметтік дағдылар- бұл тек қана тұлғалық дағдыларды ғана емес, сонымен бірге тұлғааралық және топтық өзара әрекеттік деңгейдегі жоғары құзыреттілікті қамтамасыз ететін кешенді ұғым. Ғалымдар өзара қарым– қатынасты дамыту бүгінгі таңда кезек күттірмейтін өзекті мәселе екенін дәлелдеп отыр. Тұлғаның қалыптасуы оның белсенді іс-әрекеті мен басқа адамдармен пікір алмасу процесінде өтеді. Сондықтан әлеуметтендіру индивидке сырттан еріксіз таңылатын нәрсе емес. Керісінше, индивидтің іс-әрекетке белсеңді араласуымен, өзінің қимылы мен мінез-құлқын қоғам талабына сай, лайықтап, үнемі дұрыс жолға салып, өзгертіп отыруы арқылы іске асады. Соның арқасында адамда өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, қызметін басқа адамдардың сондай мінез-құлықтарымен салыстыра бағалау, сөйтіп өзінің кім екенін түсіну, өзін-өзі тану қабілеті жетіледі. Яғни топ жұмысын жандандырып, тұлғааралық қарым-қатынасты шығармашылықпен ойластырып жүргізсе, оқушыларда маңызды әлеуметтік дағдылар қалыптасып, олардың қоғамда табысты бейімделуіне көмектеседі. Сонымен қатар, мұғалімдер оқыту кезінде әлеуметтік дағдыларын дамыту мақсатында 3 кезеңге мән беруі қажет: Бірінші:әр психологиялық функция, деп жазады Выготский, екі рет пайда болады. Бірінші ұжымдық, әлеуметтік іс-әрекет ретінде, содан кейін баланың ішкі ойлау тәсілі түрінде. Екінші:солай болса, онда оқыту үдерісі де ұжымдық іс-әрекет болады Үшінші:мұғалім жұмысының мақсаты ұжымдық іс-әрекет арқылы, оқушы мен оқушы, оқушы мен мұғалім ынтымақтастығын ұйымдастыру арқылы оқушы қызметін бағыттау, реттеу. Ең маңыздысы баланың ынтымақтастықта бүгін орындай алатыны, ертеңгі күні бала осыны өздігінен орындауы-бұл міне белгілі жақын арадағы дамуы болып табылатынын педагогтардың жете түсінуі. Бүгінгі оқушы- ертеңгі маман деп қарасақ, «біреудің басшылығымен немесе ынтымақтастықта бүгін орындай алатыны, ертеңгі

күні бала осыны өздігінен орындауға қабілетті болады, біз ертеңгі күннің дамуын зерттеп отырмыз, бала ынтымақтастықта орындай алатынын зерттей отырып, біз ертеңгі күннің дамуын анықтап жатырмыз. (Выготский, 4,264). Жаңаны меңгеру-бұл қоғамдық қызметтің бір түрі деген Выготский. Басқа адамдармен қарымқатынас жасай отырып оқыту тиімдірек. Бұл адамдардың қатарында: мұғалімдер, атааналар, сыныптастар және басқалар, оқушы оқып жатқан туралы көбірек білетіндер. Жаңа тақырыпты меңгеру жеке болмау керек, бір серіктестігімен рефлексиялық талқылау үстінде меңгерілгені дұрыс. Егерде оқушы өз жұмысын бір өзі жасаса, оның дамуы тежелуі мүмкін. Тиімді дамуы үшін тәжірибелі, тапсырманы жақсы ұққан сыныптастармен орындауы қажет. МакКоун (McCowan) және басқалар. Бұл көзқарас, өз сыныптастары балаға мол көмекші ресурс болып табылатынын ұқтырады. Выготский балалар көп нәрсені біліп тұрса білмегендеріне қол ұшын беріп, бірін-бірі қолдайды, көмектеседі сыныптастарына. Мұғалімнің көмегімен ерекше қажеттілігі бар оқушыларға сыныптастары қолайлы оқу атмосферасын құра алады деген. Әлеуметтік дағдыларды қалыптастырып, дамыту үлкен кешенді процесс. Өзара қарым-қатынас тұлғаны қалыптастырудың құралы ғана емес, оның адамдық болмысын да шыңдайды, ізгіліктің негізін ұжымдық әрекеттердегі қатынастарды қалай алады. Әлеуметтік дағды адам өмірінде қажетті болатын ең маңызды қабілеттер. Адамдар арасындағы қарым-қатынас шын мәнінде өте нәзік дүние. Әлеуметтік қарым-қатынас өте жоғары дамыған оқушылар: көп маңызды қарым-қатынастар құрады; бақыттырақ, өзіндік бағасы жоғары болады; әлеуметтенуге қаттырақ құлшынады; депрессия, стресс және алаңдатушылық мейлінше аз болады. «Міне, жаңа тәжірибенің, жаңа жобаның үш апталық нәтижесі осындай. Біздің санамызға «бала оқымайды, бала қызықпайды, мұның бәрі сыртқы ортаның әсерінен» деген секілді көзқарас сіңіп қалған. Яғни, өз кінәмізді, өзімізден кеткен қателікті мойындағымыз келмейді. Сондықтан да қазақ балаларының білімінің төмендігі, ынжықтығы, өз пікірін ашық білдіре алмауы секілді жайттардың орын алуына, ең бірінші дайын білім беруге негізделген «дәстүрлі» стильді берік ұстанған ұстаздар қауымы, яғни өзіміздің қатеміз екенін мойындайтын мезгіл де жетті». Қағазғалиева Г.: «Топта тапсырманы талқылау барысында олар тең құқылы серіктес болып

табылады. Бір емес бірнеше рет осындай тапсырма беру барысында оқушылар жұмысының нәтижесі жақсаратынына көзім жетті. Бұл оларға білімді тыңғылықты, жетік игеруіне мүмкіндік жасайды... Топтық тапсырма кезінде менің байқағаным,оқушылар үдеріске толық қатысып,өз ойлары менің пайымдауларын ортаға салып,бірбірінің пікірін тыңдап,ортақ пікірге келуге тырысады екен.Білім үдерісінің нәтижелі болуы мұғалімдердің оқушысы өздігінен меңгеріп,таныта білген-дағдылары мен көзқарастарын зейін қойып,зерделей білген білім модельдері аясында ғана жүзеге асады Топпен, ұжымдасып жұмыс жасағанда оқушыларымның жаңа белестерді бағындыратынына үлкен сеніммен қараймын». Ахметова А. есебінен көріп отырғандай формативті бағалау арқылы жайсыз сезініп жүрген мұғалімді ашуға мүмкін екені: «Қиыны мен қиыры көп мұғалімдік мамандықтың артар жүгі ауыр. Олай дейтінім дәрігер алдындағы бір ғана емделушінің тағдырына жауапты болса, мұғалім алдында отырған қанша оқушы болса, соншасының тағдырына жауапты екені сөзсіз. Олай болса таңдаған жолымда 1 күн емес 1 минутта салғырттық танытпауды қажет ететінін түсінемін... Күн сайын бірнеше бет ресурстарды оқу керек, нұсқаулықты қоса оқу, эссе жазу, бәрі-бәрі менің курсқа келген ниетімді өшіріп жібергендей. Алғашында орта жолда ойымнан қайтып, бұрынғы дәстүрлі қалпымда қалғым да келді? Мен мұны жасай алмаймын! деген ой мазалай бергені рас. Алайда күн өткен сайын үйрене бастадым, тіпті қызығушылығымда ояна бастады. Топпен жұмыс жасау, әртүрлі мәселелерді әріптестермен бөлісу, топпен талқылау, ортақ шешімге келу, өз ойыңды

білдіру, өзгелердің өзіңді құрметтейтіндігін, өз пікіріңнің құнды екенін сезіну мені жаңа бір бағытқа бұрғандай болды. Мен тырыса бастадым, «Мен мұны жасағым келеді» деген ішкі уәжім оянды. Күн өткен сайын курстың мақсатын түсіндім. Түсінген сайын өзімді жайсыз сезіндім. Олай дейтінім қаншама оқушының тағдырына алаңдамағанбыз, көз жанарларына үңілмегенбіз. Ешқашан оларға сенім артпағанбыз, мүмкіншіліктерін ескермеген екенбіз. Бірақ әлі де кеш емес. Біз қаншалықты бәсекеге қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеу міндетіміз деп сан рет мойындасақта, сол ретте білім берудің озық тәсілдері іздестірудің мәні неде екеніне терең үңілмеппіз». Мұғалімдердің рефлективтік есептерін оқи отырып, сұрағыма толықтай жауап алдым. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.К.Биекенов, М.Садырова «Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі» 2.И.И.Бондарева «Психологические условия развития системы социальных навыков и умений гражданского поведения младших школьников» 3.(L.Vygotsky.1978 Ф.Г. Гидцингс (1877) 4.Выготский Л.С.=Психология развития человека.М.: Изд-во Смысл; Эксмо, 2005.-1136 с. 5.Д.Джонсон «Методы обучения. Обучение в сотрудничестве»Школа Монтессори 6. В.С.Ивашкин, В.В.Онуфриева) тест 7. Жалпы психология Қ.Сейталиев,124 б 8.Кови Стивен Р. Семь навыков высокоэффективных людей: мощные инструменты развития личности / пер. с англ. М., 2009. 9. S.Fishman.1998. p30 10. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық

CАБАҚТАСТЫҚ САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ Байдашева Нұргул Болатқызы

Батыс Қазақстан облысы Орал қаласының №44 жалпы орта білім беретін мектептің бастауыш сыныптар мұғалімі

Қазақстандағы білім беру модернизациялау концепциясы тұлғаны дамытуға бағытталған білім беру парадигмасын анықтады. Ол негізгі құзыреттіліктерінің қалыптасуын болжайды, оларды меңгеру балаларды әлеуметтендірудің қажетті шарты болып табылады.Осы орайда сапалы білім беру ол жинақтылықты талап

етеді.Егер білім беру жан-жақты сабақтасып беріліп отырса, ол әр уақытта шешімін таба біледі.

Сабақтастық дегеніміз-екі буын арасындағы ортақ мақсат-міндеттер ортақ мазмұндық жүйе баланы жүйелі сатылы дамыту бір буыннан екінші буынға неғұрлым сәтті өтуге бағыттау және білім берудің әдістемелік жүйесінің әрбір компонентінің үйлесімділігі. “Сабақтастық дегеніміз – мектеп жасына дейінгілер мен бастауыш мектептегі пәндерді оқытудың әр түрлі сатысында балалардың білімдерінің арасында қажетті байланыстар мен қатынастар орнату”деген екен жазушы Ә. Бидосов. Балабақша мен мектеп арасындағы байланыс формаларының сабақтастығын екі өзара байланысты аспектіге бөлуге болады: ақпараттық – ағартушылық және практикалық. Ақпараттық– ағартушылық: мұғалімдер мен тәрбиешілердің оқутәрбие жұмысының міндеттерімен өзара танысуын, балабақшаның жоғарғы топтары мен мектептің бірінші сыныбы бағдарламалар мазмұнын зерттеуді болжайды. Осы мақсатқа байланысты мұғалімдер мен тәрбиешілердің біріккен педагогикалық кеңестерінде балалардың мектепке дайындығы мәселесі бойынша қатысуы, дәрістермен өзара алмасуы және т.б. жұмыстарды жүзеге асыру керек. Тәжірибелік аспект– бір жағынан мұғалімдердің балабақшада өздерінің болашақ оқушыларымен алдын ала танысу, екінші жағынан, тәрбиешілердің бұрынғы тәрбиеленушілерді бақылап отыруымен бейнеленеді. Сонымен қатар, балалардың диагностикаларының нәтижелерімен және мінездемелерімен танысу. Қазіргі оқу тәжірибесінде мектепке дейінгі және бастауыш мектеп оқуындағы сабақтастықты жүзеге асыруда негізгі екі бағыттарын белгілеуге болады. Біріншісі, балалар дамуының темптерін көбейту және мектепке дейінгі мекемелердің мектептегі оқудың талаптары мен ерекшеліктеріне жету міндеттерінен тұратын тәжірибеге сүйенеді. Екінші, бастауыш мектепке дейінгі білімдер іскерлік және дағдыларды дамыту тактикасына негізделеді. Сабақтастық байланысының негізгі философия тұрғысынан дамудың объективті заңдылығы ретінде қарастырылады. Сабақтастық дамудың заңдылығы ретінде ескіні толықтай жоққа шығару жолымен емес, сақтау және одан әрі дамыту мақсатымен өткен кезеңнің жаңа кезеңге ауысуы жолымен үздіксіздікті қамтамасыз етеді. Диалектикалық жоққа шығару әрқашан қарамақарсы сәттер, яғни ескіні жою (үзіліс) және оң ықпалдың негізінде жаңаның пайда болуының (үздіксіз) бірлігі болып табылады. Бұл заңдылық тәрбиешілер мен мұғалімдерді баланың шығармашылық мүмкіндіктерді дамыту жұмысында сабақтастық байланысына ұмтылдырады.

Жалпы алғанда оқытудағы сабақтастық ұғымы педагогикалық әдебиеттерде жүйелілік принципінің тармағы ретінде қарастырылады. Әдіснамалық тұрғыдан алғанда сабақтастық оқу тәрбие процесіндегі өзіндік көрінісін сипаттайды, яғни ескінің жаңамен алмасуын, жаңаның құрамында ескінің қолданыс табуын және оның жақсы жақтарын сақтай отырып үйлесімді дамуынан, ілесе жалғасуын білдіреді. Сондықтан да оқытудағы сабақтастық оқыту процесінің құмаларының бәріне тән атап айтқанда, оқытудың мақсаттары мен міндеттерінің, мазмұны мен әдістерінің, құралдары мен ұйымдастыру формаларының арасындағы қажетті байланыстарды білдіреді. Сонымен бірге сабақтастық байланыстардың түрлері де ажыратылады. Олардың қатарында: мектепке дейінгі тәрбие мекемелері мен бірінші сынып арасындағы байланыстар, бастауыш және орта буындардағы пәндерді оқытудағы сабақтастық байланыстар.Оқытудағы сабақтастық жүзеге асырудың бастауы нормативті-құқықтық және ресми құжаттарда яғни, білім стандарты және оқу бағдарламалары, оқыту құралдарында олар: оқулықтар, дидактикалық материалдар, оқуәдістемелік құралдар, жоспарланған байланыстар жобасынан алады. Сонда тәжірибеде іске асырылатын қажетті және тиісті сабақтастық байланыстардың объективті алғы шарттары тізіледі. Осы тұрғыдан алғанда бастауыш мектепте жалпы және нақты мақсаттары мен міндеттері анықталып, білімдік, тәрбиелік және дамытушылық пен практикалық бағыттар бойынша тиянақты тұжырымдалған. Жалпы 3-4-5-6 жастан балаларды оқытудағы мақсат: баланың сезімдік тәжірибесін байыту, ретке келтіру. Барлық психикалық қасиеттерді дамыту. Ойлау операцияларын қалыптастыруға даярлау.Бұл жаста негізгі әрекеті: ойын әрекеті болып табылады. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті шешеді. Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру, тиянақтау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнмен анықталады. Дидактикалық ойындар– балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты, маңызы бар әрекет. Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті меңгеруіне ықпал етеді. Өйткені бұл жаста балалар жас ерекшеліктеріне байланысты ойынға өте ынталы келеді. Сабақтастықты жүзеге асырудағы мұғалімнің міндеттері:

- кезеңнің маңыздылығын сақтау; -қоршаған ортамен баланы қарым-қатынасқа даярлау; -жеке тұлғалық, танымдық қасиеттерін дамыту; -оқу еңбегін ұйымдастыруға дағдыландыру; -оқуға қызығушылықтарын қалыптастыру; -осы бағытта ата-аналармен әңгіме жүргізу; -психологиялық зерттеулер қорытындысын оқутәрбие үрдісінде басшылыққа алу. Сабақтастықты жүзеге асырудағы мұғалімнің әрекеттері: -әрбір балаға педагогикалық- психологиялық карта бастау; -оқыту мен тәрбиелеу үрдісін сын тұрғысынан ойлау бағдарламасының философиясының негізінде ұйымдастыру; -бастауыш сынып мұғалімдерін сынып сағаттарына шақыртып, таныстыру; -бастауыш буында өтетін шараларға балаларды белсене қатыстыру; -әрбір балаға, сыныпқа педагогикалық мінездеме жазу; -әрбір оқушының шығармашылық жұмыстарын жеке папкаларға жинақтау; -балаларды мектептің бірыңғай тәртіп талабымен таныстырып, талапты орындауға баулу. Балабақша мен мектептің байланысын орнату үшін, балабақша тәрбиеленушілері мен мектеп оқушыларын біреге дамыту жолымен жүргізілуі керек. Мұнда мектеп белгілі бір мектепке дейінгі мекемені өз қарамағына алу, тәрбиелік шараларды бірге өткізу; мектепте 1-сыныпқа оқушыларды қабылдауда балабақша әкімшілігімен бірлесе жұмыстау қажеттілігі туады. Сабақтастық сақталу үшін мектепке дейінгі кезеңде—жас ерекшелігіне сәйкес баланың өзін-өзі бағалауының сақталуы, танымдық және тұлғалық дамуы, қоршаған ортамен байланыс жасауға дайындығы қарастырылады. Бастауыш сатыда— мектепке дейінгі шақтағы жетістіктерінің барлық деңгейіне тірек болуды, қарқынды даму жағдайында жеке жұмыстарды, мектепке дейінгі қалыптасып болмаған қасиеттерін жетілдіруге арнайы өзара қарым-қатынас жасау формаларын дамытуды қамтамасыз етеді. Сабақтастық даму кезеңдері мен сатылардың арасындағы ортақ мақсат-міндеттер, ортақ мазмұнды байланыс, бұл байланыс олардың толық және жеке жақтарының кейбір элементтерін сақтайтын тұтас жүйе. Жеке тұлғаның даму кезеңінің үздіксіз білім беру деңгейлері мен сатылары нақты мақсаттарды іске асыру

жағдайлары мен талаптарының іске асырылуымен анықталады. Осының барлығы бір ғана түпкі мақсатқа—баланы жүйелі сатылы дамыту, бір буыннан екінші буынға неғұрлым сәтті өтуге бағытталуы тиіс. Сабақтастық білім беруде:балалардың жеке тұлғалық дамуын қалыптастырып, олардың одан арғы өмірлік қызметтерін қамтамасыз етеді; Балабақша мен бастауыш білім сатысының сабақтастығын тек баланы мектепке дайындау деп түсінбеу керек, мұнда педагогтер мектепке дейінгі ұйымдарда білім берудің формалары,әдістәсілдерімен жете танысып, 5 жас пен 6 жас аралығындағы психологиялық ерекшелікті анықтай отырып мектепке біртіндеп жеңіл бейімделуіне жағдай жасау шарт. Мектепке дейінгі мекеме, бастауыш буын мен ата-ана арасындағы сабақтастық сақталғанда баланың мектепке жалпы, арнайы және психологиялық жағынан қамтамасыз етіледі. Сондай-ақ, бастауыш сыныптағы оқыту мен тәрбие беру жұмыстарының негізі қаланып, мектепке дейінгі балалық шақтан жүйелі оқытуға кедергісіз көшу үшін жағдай жасалады. Қорыта айтқанда, жоғарыда көтерілген мәселелер бойынша елімізде ауқымды іс-шараларды жүзеге асыру қолға алынуда.Тәрбие–білім беру әрбір баланың мектепке келуге және жетістіктерге қол жеткізуге деген қызығушылығын арттыру үшін жағдай туғызуға, білім алуға үнемі алға басуына кепілдік беріп отыруы қажет. Білім беру әр бала, әр оқушы үшін тұлғалық мазмұндығын қамтамасыз етуге және ол үшін өз ісіне де, өз өмірінде жеке тұлғалық ойын, құруға, өзіндік қорғану, өзіндік тәрбиелеу механизмін қалыптастыруға және адамдардың адаммен, табиғат, өркениет, мәдениет пен қауіпсіз қарым-қатынас жасауын қамтамасыз етеді.Білім беру баланың жеке тұлғасында адамдық экологияны сақтап, тәрбиелеуге, өмір маңыздылығына, жеке бас бостандықтарына адамгершілікке тәрбиелеуде адамның қалыптасу функциясын қалыптастыру керек. Жарқын болашақтың тамырын терең, тұғырын биік жасаймыз деген игі мақсатымыз ізгі іспен көмкеріліп, үзіліссіз жүйемен өріліп жатса, еліміздің әрбір азаматының арманы орындалып жатыр деп ұғынуға болады. Осылардың барлығын оқушы санасына жеткізе білу мұғалімнің профессионалдық шеберлігімен, іскерлігімен тікелей байланысты, «ана-өмір тұтқасы» болса, «ұстаз–мектеп тұтқасы» десек артық айтпаймыз.

МҰҒАЛІМНІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ШЕБЕРЛІГІ Насиғоллақызы Орынша

Атырау облысы Махамбет ауданы Қ.Қалыбеков орта мектебінің математика пәні мұғалімі

Біздің егеменді еліміздің болашағы білімді ұрпақ қолында. Кемелді болашақ болу үшін кемелді де сапалы білім бере отырып әлемдік білім кеңістігіне еркін ену қажет. Бұрынғы жастардың мақсаты айқын блашағы белгіленіліп қойылған болатын, ал қазіргі өзгермелі қоғамда мектеп бітірген жастарды өзгеше өмір күтіп тұрады. Б.Т. Лихачев «Педагогикалық технологияны оқу үрдісіне белгілі бір мақсат көздей отырып әсер ететін педагогикалық нәтижеге жетелейтін бірліктердің жүйесі» ретінде көрсетеді, оның үнемі өзгеріп отыратындығын айтады. Осындай жаңа педагогикалық технологиялардың жиынтығы болып табылатын, өзім үстіміздегі жылы ілгері деңгей курсын тәмамдаған білім берудегі жаңа формат тәсілінің теориялық негіздеріне сүйене отырып практикаға енгізіліп жатырылған жеті модульден құралған бағдарламаның білім беру саласындағы үлкен бетбұрыс екендігі сөзсіз. Бірінші деңгей бағдарламасы мұғалімдер тәжірибесіне өзгеріс енгізу қажеттігін алға тартады, ол өзгерістер жастарға ХХІ ғасырда табысқа жету үшін қажетті білім және дағдылармен үйлесуге тиісті. Әлемдік тәжірибеге негізделе отырып жасақталған бұл бағдарлама оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, соның

қоғамдастықта өмір сүреміз, бұнда бір елдің жетістігі немесе күйреуі көптеген елге ықпал етіп жатады. Ал мектептер ХХІ ғасырда оқушыларды күрделі міндеттермен кездесуге даярлау үшін дайын ба? Жаңа заманға бейімделген, интеллектуалды, рухани бағытта өзін-өзі жетілдіре алатын тұлғаны оқытып тәрбиелейтін, білім сапасына әсер етуші күш, басты тұлға-мұғалім. ... Мен алдымен мектептің бастапқы жағдайын анықтау мақсатында деректер, мәліметтер жинадым. Осы бағытта жүргізілген сауалнамалар сараптамасы, пікір, әріптестермен сұхбат және ұжымдағы іс-әрекетті байқаулар мен бақылаулардан кейін: Өз мектебімде өзгеріс енгізу керек, ол үшін маған не істеу керек? - деген тоқтамға келдім. Мен жаңа бағдарлама курсы негізінде оқып білім жетілдірдім, оған қуаныштымын. Мойындаймын, ал оның негізгі идеясын қабылдау маған оңайға тиген жоқ. Өйткені мен үшін мектептегі жиырма сегіз жылғы істәжірибемді жоққа шығару, жоқ, жоққа шығару емес өзгерту өте қиын болды. Бұл қиындықты жеңуімнің басты күші бағдарлама идеясының бүгінгі таңда құндылығында. Осы Бірінші деңгей бағдарламасы оқыту мен оқу үдерісінің ғылымитеориялық білімдерінің тәжірибелік сабақтар нәтижесінде алынған тәжірибелік білімдерден айырмашылығына ерекше көңіл аударады. Бұл ретте мұғалім даярлығының сапасы теориялық және тәжірибелік білімдердің бірлігін қажет ететіні ерекше атап көрсетілген. Білікті мұғалім үшін жоғарыда аталған білім түрлері: теориялық және тәжірибелік білімдер өзара тығыз байланыста болуы тән [Бағдарлама, 62 бет] деп бағдарламада атап көрсетілген. Ал, менің мектебімнің ұжымының дені орта буыннан жоғары. Білім жетілдіру курсында болған мен қиналғанда, олар өзгерісті қалай қабылдайды екен? Мери Джейн Драммонд және Коллин Мак Лауфлин оны былай сипаттайды «Сана түбінде хабардар болу сатысы саналы хабардар болмау сатысына өтеді, ол өз кезегінде саналы хабардар болуға ауысады. Біз осы үш күйді өзімізден де, өз курстарымызға қатысушылардан да сезіне аламыз. Өзің бірдеңені білмейтініңді ұғыну, әсіресе үлкен тәжірибесі бар мұғалімдер үшін ауыр тиеді». (Drummond and McLaughlin, 1994:39). Білім беру саласындағы саясаткерлер мен қоғам өкілдері арасында жалпы алғанда директорлар өз мектебіндегі оқушылардың ілгері дамуына қомақты үлес қоса алады деген пікір орын алған. Бірақ, соңғы жылдары тәжірибе көрсетіп

нәтижесінде еркін, өзіндік дәлелін нанымды жеткізе алатындай, сенімді, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған, танымдық қызығушылығы мен мүмкіндігі жоғары оқушы қалыптастыруды мақсат етеді. • Қазақстандық мұғалімдерге қарқынды өзгеріп жатқан өмір жағдайында үздіксіз кәсіби дамуға дайын болуға көмектесу. • Мұғалімдерді оқушылардың бойында қазіргі заманда белсенді және табысты өмір сүруге дайын болу қасиетін қалыптастыруға көмектесетін тәжірибені дамыту үшін қажетті біліммен қамтамасыз ету. • Мұғалімдерде оқу үдерісін оқушылардың бойына білім алу, жеке тұлға ретінде даму, көптілдік қарым-қатынас жасау дағдыларын дарытуға жағдай жасайтындай етіп ұйымдастыруға дайын болу қасиетін қалыптастыру. • Мұғалімдердің түрлі адамдармен тиімді диалог жүргізе алатын, ақпараттық технологиялар саласында құзырлы белсенді азаматты, болашақ маманды тәрбиелеуге дайын болуына ықпал ету [Бағдарлама, 4бет] деп бағдарлама мақсатында атап көрсетілген. Біз тәуелсіз халықаралық

отырғандай, мектепті әкімдеуде, басқаруда мектеп көшбасшылары маңызды рөл атқарғанымен, оқушылардың оқу үлгеріміне мұғалімдер сабақ барысында орнататын сыныптағы ахуал басты ықпал етеді. Осыған байланысты мектеп басшылығы сабақты қалай мейлінше тиімді оқыту керектігін, осыған қол жеткізу үшін мұғалімдерге қандай көмек қажет екенін білуі тиіс. Ресми түрде қызметкерлердің жиналысын өткізіу, мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстарын, бейресми түрде оқытудың нақты проблемалары туралы сұхбаттар жүргізу, білім жетілдіру курыстарының орталықтарымен тікелей және жүйелі байланыстар орната білу, мектеп ішінде өзекті зерттеу жұмыстарын жүргізу, мұғалімнің үздіксіз кәсіби даму үдерісін назарда ұстау сияқты жұмыстарды директор жоғарыдан нұсқау күтпей-ақ атқара берулері керек. Өйткені мұғалімдердің білім алып, дамуына ықпал ету және тікелей қатысу оқушылар үлгеріміне ықпал ететінең басты басым бағыт болып табылады. Сондықтан, мен жұмыс барысында мұғалімнің кәсіби дамуы үшін практикалық дағдыларды қалыптастыруға ерекше көңіл бөлудің маңызы зор деген пікір түйдім. Мұғалімнің барлық оқушыларға осы дағдыларды үйрету туралы шешім қабылдауы аздық етеді, себебі бұл жолда қолданылатын тәсілдердің көп болуына қарамастан, бұл мәселені шешу оңай емес. Бұған оның сыныпты басқару проблемасымен де байланысты екендігі өз ықпалын тигізіп жатады, сонымен қатар ол мұғалімнің көптеген мәселелер жөнінде қарулануын, әрі сабақ барысында жедел шешім қабылдауға дайын болуын көздейді. Сондықтан мен оқушылардың дайындығы ХХІ ғасыр талаптарына сәйкес келуі үшін талап етілітін өзгерістерді енгізуде алдымен мұғалімдердің жұмысындағы кемшіліктерді анықтай отырып, оларға бағыт беруден бастадым. Мұғалімдерде педагогикалық стратегиялар ауқымы бар бірақ оларды іске асыру жолдарын біріктіру қабілеті және сондай-ақ оларды тиімді және орынды пайдалану жөнінде жеткілікті білімі жетіспей жатады. Осы бағытта коучингтер өткізіп, кәсіби сұхбаттар жүргіздім, жеке мұғалімдермен, ата-аналармен, оқушылармен әңгімелестім. Ал, мұғалімдермен, ата-аналармен сұхбат кезінде түйгенім оқушылардың сындарлы ойлау қабілетінің төмендігі, шығармашылық ізденіске талпынбауы үйреншікті дағдыға айналып барады. Көшбасшы мұғалім ретінде алғашқы қадамымды – әрбір ұстаз үшін маңызды шешімдерді талап ететін құндылықтар мен мәселелерді анықтаудан бастадым. Мен аталған жұмыстарды саралап, ой елегінен өткізе отырып, әріптестермен атқаратын жұмысымның басым бағытын «оқыту және оқу үдерісінде сыни ойлау дағдыларын ықпалдастыруға» негіздедім. Нәтижесінде оқытудың мақсаты мен сабақтың нәтижелі де табысты өту өлшемдерін, өзі мен оқушыларының бұл өлшемдерге қандай дәрежеде сәйкес

келетіндігін білетін мұғалім, «Қандай іс-әрекет жасау керек?», «Одан әрі не істеу керек?» деген сияқты сыни ойлап іс-әрекетке баратын оқушыны көру болды. Орта білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері арасында оқытудың сындарлылық теориясына негізделген тәсіл кең тараған (Hattie, 2009). Осы теория негізінде бастапқы идеядан туынды идеяларды өрістете байланыстыратын және сол идеяларды оқушылардың өздері құрастырып, жандандыра алатындай етіп жинақтап, толықтырып, тереңдетіп бере алатын, дайын білім мен идеяларды ұсынбай, сол білім мен идеяларды оқушылардың өздерінің құруына түрткі болатын мұғалімдерді қалыптастыруға жұмыстанып келемін. Топтық жұмыс, бағалау жүйесі, кері байланысты ұйымдастыру, сыни ойлау дағдыларын қалыптастыру, педагогикалық стратегияларды іске асыру жолдары туралы тәлімгерлік жұмыстар жүргізуді іске асыра отырып, яғни, білім берудегі кембридждік әдістің теориялық негізі, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдері – жеті модульді практикалық түрде қолдану арқылы оның артықшылықтарына көз жеткізуді мақсат етіп қойдым. Өзім жетекшілік жүргізетін математика, информатика және физика әдістемелік бірлестік жұмысында осы бағытта жүргізіп келемін. Бірлестікте жеті модульді кіріктіре отырып әріптестеріммен мектепішілік семинар-кеңес өткіздім. Онда тренинг, жоба қорғау, тақырыптық коучинг, ашық сабақтар көрсетілімімен қатар ашық кері байланыс құру мақсатында кафе-брейк ұйымдастырылды. Нәтижесінде мұғалімдер өз тәжірибесінің негізінде шешім қабылдау үшін өз іс-тәжірибесін сыни бағалау қажет екендігін үйренді. Әріптестеріміз кәсіби даму үдерісі үздіксіз процес екендігін түсінді. Жұмысым нәтижесіз болған жоқ. Заманауи қоғамның тіршілігінде желілік қоғамдастықтың маңызы күннен күнге артып отыр. Қазіргі заманғы ұйымдар қоғамдастықтардың білім және инновациялар алмасу үдерісінде маңызды екендігін атап көрсетуде. Бірінші деңгей бағдарламасын игерген мұғалімнің түйінді функцияларының бірі ретінде мектепте «Бастау» қоғамдастығын құрып, әріптестеріммен желілік байланыста болып тұрамын. Мектептердің желілік қоғамдастықтарына біріктірілген мектептерде ынтымақтастық орнап, оқушылардың мүмкіндіктерін кеңейтетіндігі, мұғалімдердің құзыретін арттырып, олардың оқыту тәжірибесімен алмасуға мол мүмкіндік болады. Аталған проблеманы шешу мақсатында 21ғасыр дағдылары жүйесі мұғалімдер арасындағы ынтымақтастық аясын кеңейтуді көздейді. Тәжірибе көрсеткендей, ол жағдайда мұғалімдер бірлесіп жұмыс істеп, инновациялық, тиімді идеялармен алмаса алады, сол арқылы күнделікті қызметте қолданатын оқыту мен оқудағы тәсілдердің ықпалын күшейте түседі. Мұғалімдер

өздерінің балаларды белгілі бір тәсілдермен оқытатынын біліп қана қоймай, оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдерді өз тәжірибесіне қалай ықпалдастыратынын түсініп, меңгереді. Дегенмен идеялар сыныпта шын мәнінде іске асырылуы үшін саяси ниет пен әкімшілік басшылықтың тарапынан болатын шектеулерді еңсерудің өзі үлкен міндет екенін ұмытпауда қажет. Мұғалім ретінде, біз өзімізге әрекет етуге, басқаруға, шешім қабылдауға жеткілікті билік пен өкілеттіктер берілмегендігін түсінеміз, алайда тәжірибе көрсетіп отырғандай, басшы қызметін атқармастан-ақ, біз білікті мұғалім ретінде өзіміздің кәсіби беделімізге және жеке тұлға ретінде моральдық беделімізге сүйене отырып, оқыту мен оқу тәжірибесіне өзгеріс енгізуге ықпал ете аламыз.

Мұғалімнің сыртқы келбеті, мәдениеті. Мұғалімнің өзін-өзі басқару шеберлігі. Мұғалімнің мимика және ым-ишараларының (жест) мәнерлі негіздері. Мұғалімнің әдебі, сөйлеу шеберлігі, шешендік қасиеті, демалу, дауыс дикциясы, интонациясы. Шәкіртін сүйген ізгі жүрегі. Осындай мәдениет көрсеткіштерін бойына сіңірген ұстаз-шәкірт жүрегіне жол тауып оның көкірек көкжиегіне өзінің ақ ұлпа бұлттай нәзік армандарын бірте –бірте көшіре бастайды. Менің ойыма ұлы педагог В.А.Сухомлинскийдің «ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды »-деген сөздері оралды. Ал шәкірттің ақыл-ойы,парасаты жақсы ұстаздың шығармашылығын бойына сіңіру арқылы дами түседі.

ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢАШЫЛДЫҒЫ Газизова Лаура Серікқызы

Атырау облысы Индер ауданы Кулагино орта мектебінің ІІ санатты физика пәнінің мұғалімі

«Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек.» А.Байтұрсынов Бүгінгі таңда Қазақстанның дүниежүзілік білім кеңістігіне ену қажеттілігі көтеріліп отырған кезде жалпы білім беру мәселесіне түрлі стратегиялар арқылы білім сапасын арттыру көзделген. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасының түбегейлі мақсаты әлемдік өркениетке сай сапалы білім беру және ақпараттық интеллектуалдық ресурстарды өз бетімен ала алатын, талдай білетін, идея бере алатын, үнемі даму үстінде болатын, жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлға қалыптастыру болып отыр. Жаңа тәсілдер қолдану стратегияларын қамтитын бағдарламалар мұғалімдердің оқу үрдісінде нәтижеге жетуіне өз ықпалын тигізеді. Әлемдік білім алу деңгейіне жетудің негізгі мақсаты-оқушыларға білім беруде жаңа стратегияларды қолдану, сабақ берудің стереотипін өзгерту, сабақ өткізу арқылы зерттеу болып табылады. Білім беру үрдісін замана талабына сай жақсартудың тағы бір жолыинновация яғни, білім алу жолындағы жаңалықтарды үйрету, қабылдау, бағалау және қолдану үрдісін басқару. Бұл білім беру мазмұнына, әдісіне, формасына ұйымдастыруға және басқаруға қатысты. «Инновациялық»- сөзі ағылшынның «жаңалық ендіру» деген сөз. Инновациялық үрдістің өмірге, енуіне қоғамдағы әлеуметтік сұраныстар мен білім жүйесіндегі білім

беру саясатының нәтижесі себеп болады. Инновациялық білім–іскерліктің жаңа түрі. Инновациялық қызмет пәндердің мазмұнын тереңдетуге, ұстаздың кәсіптік шеберлігін арттыруға, оқу ісін дамытуға бағытталған. XXI ғасыр–қатаң бәсеке ғасыры. Елбасымыз халыққа арналған жолдауында: «Білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақтың жоғарғы технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауға осы заманғы басқарушылырсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз»–деген болатын. Қашан да білімді ұрпақ-болашағымыздың кепілі. Білім беру саясатының мәні, мақсаты білім беру ісін замана талабына сай ізгіліктендіру, білім алу кеңестігін кеңейту, оқыту пәндерінің мазмұнын үздіксіз тереңдету, оқыту үрдісіне мұғалімнің жаңаша көзқараста болуын қамтамасыз ету, сабаққа ғылыми ізденіс элементтерін ендіру, әрі осы аталынған іс әрекеттерді оқушылармен бірге күнделікті іске асырып отыру. Сондықтан мектеп өмірінде білім беру ісін жаңарту жолдары жүргізіледі. Мемлекетіміздің Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, экономиканың қарқынды дамуы үшін қазіргі нарық қатынасы талаптарына жауап бере алатын, сыни ойлана алатын, шығармашыл адамдар қажет. Бүгінгі мемлекет алдындағы басты міндет-білім беру жүйесін жаңарту болып отыр. Мұғалімнің білім беруі мен оқытудың қазіргі

заманғы әдістері негізгі жеті модульге бөлінеді. Жеті модулге біріктірілген бағдарлама– мұғалімнің білім беруі мен оқытудағы әдістерді өзгертудегі жаңа бастама, яғни бұл бағдарламаның басым бөлігі сындарды оқыту теориясының негіздерін қамтиды. Бұл теория оқушының ойлануын дамытуда олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтан және достарынан алған білімдерімен өзара әрекеттесуі жағдайында жүзеге асады деген тұжырымға негізделген. Құзырлы мұғалімнің алдында оқушының жан дүниесін жақсы түсіне білу жөнінде нақты міндеттеме қойылуда. [3,56] Біз қолданып жатырған бағдарламаның түрлі тәсілдерді жинақтағанына қарамастан, сындарлы оқыту негіздері қамтылған. Жеті модульге мыналар жатады: 1.Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер 2.Сыни тұрғыдан ойлау 3.Білім беру үшін бағалау және оқуды бағалау 4.Білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану 5.Талантты және дарынды балаларды оқыту 6.Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқыту 7.Білім берудегі басқару және көшбасшылық [5,120] Физика пәнін оқытудағы басты мақсаттар– оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту, олардың диалектикалық–материалистік көзқарастарын қалыптастыру мен политехникалық білімін, танымдық және шығармашылық қабілеттерін арттыру, оқушылардың табиғатқа және техникалық әлемге қызығушылығын арттыру болып табылады. Мектеп оқушыларының ой толғанысы мен ойлау қабілетінің бүкіл оқу жылының, оқу аптасының немесе күнінің барысында, тіпті сабақ үстінде де сан құбылып отыратынын әр ұстаздың білуі қажет. Оқушының зейіні, ойлау қабілеті өз деңгейінде болу үшін оқытудың әңгімелік, көрнекілік және практикалық әдістерін үнемі өзгертіп отыру керек. [1,2] Сындарлы оқытудың 7 модулін пайдалана отырып өткізген сабақтарымды ұсынамын. Физикадан 8 а сыныбына «Электр кернеуі. Вольтметр. Электр тізбегі» деген тақырыпта сабақ өткіздім. Бұл сабақтың мақсаты–электр кернеуі туралы түсінік беру, вольтметрдің жұмыс істеу принципімен және құрлысымен таныстыру, электр тізбегін құрастырып үйрену және физикалық приборлардың шартты белгілерімен таныстыру. Оқушылардың өздерін-өзі оқыту арқылы білім беруге ықпал жасау, өз беттерімен, топпен жұмыс жасауға үйрету, іскерлік пен дағдыны жетілдіруді сабағымның міндеті етіп алдым. Сабағымның негізгі идеясы: Жаңа ақпарат бере отырып, оқушыларға вольтметрдің практикада қолданылу жағдайына тоқталу. Ойлау дағдыларын

арттыру. Заряд орын ауыстырғанда, электр өрісінің атқаратын жұмысының осы зарядқа қатынасы кернеу екенін біледі, вольтметрді қалай қолдану керектігін түсінеді, электр тізбегін құрастрып үйренеді деген нәтиже күттім. Осы сабақта оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер, сыни тұрғыдан ойлауға үйрету, оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау, оқытуда АКТ-ны пайдалану, талантты және дарынды балаларды оқыту, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу, оқытудағы басқару және көшбасшылық модульдерін пайдаландым. Осы модульдердің негізгі идеясына тоқталар болсам, оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер ретінде диалогтық оқытуды және қалай оқыту керектігін үйретуді қарастырады; оқытуда АКТ-ны пайдалану модулі оқушыға білім беруде интерактивті тақтаны,электронды оқулықтарды, интернет материалдарын тиімді қолдана білуді және жаңа материалдан көрнекі таныстырылымдар дайындай білу, сонымен қатар сол арқылы шебер сөйлей білу дағдысының мұғалімде қалыптасуының қажеттігін қарастырады; оқыту үшін бағалау мен оқуды бағалау модулі сабақтың қорытындысын шығаруға қажет модуль . Үй тапсырмасын бұрынғыдай ауызша баяндатпай, 3 тапсырма жазылған конветтегі сұрақтар мен есеп шығаруға арналған «Сұрақконверт» әдісімен тексердім. Конверттерде мынадай тапсырмалар болды. І топқа: 1.Электр тогының әсерлері қандай? 2.Электр қозғаушы күші қалай белгіленеді? 3.Ток көзінің шартты белгісі? ІІ топқа: 1.Ток көзіне нелер жатады? 2.ЭҚК-нің формуласы? 3.Ток күшінің өлшем бірлігі? ІІІ топқа: 1.Электр шамының қылсымы арқылы 10мин. Мөлшері 300Кл электр заряды өтеді деп алып, шамның ток күшін анықтаңдар? 2.Ток күшінің шартты белгіленуі? 3.Амперметр деген не? Сонымен қатар «Бұл Шындық па, әлде Жалған ба?» әдісі, яғни қателі-дұрысты жауаптар жазылған парақшалар тарату арқылы тексергенде, топтағы оқушылар бұл сұрақтардың дұрыстығын білу үшін бір-бірлеріне сұрақтар қойып, өзара пікірлесті. Топтарда осы сұрақтарға, есептер шығару жауап іздеу мақсатында әңгіме жүрді. Кейбір сұрақтарға ойланбастан тез жауаптар берді.Мысалы: Амперметр деген не деген сұрақ. Бұлар түрткі болу сұрағы , яғни жеңіл сұрақ болып табылады . Топтық жұмыс диалогтық оқытуға жататындықтын, оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер модулінің идеясын сабағыма осы жерде кіріктірдім. Жаңа тақырыпты түсіну үшін оқушыларға бағыт-бағдар бердім де оқулықтағы материалды бір шолып шығу үшін азғана уақыт бердім. Электр кернеуі формуласын түсініп, қолдана білулері үшін

топтарға оқулықтағы 17 жаттығудың есептерін шығару тапсырмаларын бердім. Топтағы оқушылар бәрі жапатармағай есеп шығару үшін жауап іздеп, оқулық беттерін ақтарып, постерге жазуға дайындалып, басқа топтардан бұрын жауап беруге тырысып жатқанына қуандым. Жаңадан өткен формулаға түсінбей, үнсіз қиналып отырған оқушылар да кездесті. Бірақ, оқушылар бір-біріне қайта түсіндіріп, көмектерін көрсетіп те жатты. Демек, топта жұмыс жасау ұйымшылдыққа,жолдастыққа тәрбиелейді екен. «Қазірдің өзінде сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігін көрсететін жеткілікті дәлелдер бар. Олар: -оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік береді; -басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын оқушылардың түсінулеріне көмектеседі; -оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі ; -мұғалімдерге оқушыларды оқыту барысында олардың оқушылары қандай деңгейде екендігін түсінуге көмектеседі». 1-кесте р/с

Оқушының атыжөні

Өз ойын ашық айтты

Шапшаң дық көрсетті

Артынан топтарға интерактивті тақтада берілген «Ойлан, тап, құрастыр» әдісі арқылы топтарға түрлі физикалық приборлардан тізбек құрастырып, шартты белгілер арқылы сызбанұсқасын салып, постерде қорғау тапсырмасы берілді. Берілген тапсырма оқушылардың алған білімдерін өмірде қолдана білуін, түсінуін және сыни тұрғыдан ойлану қабілетін анықтау мақсатында берілді . Жаңа сабақты оқушылардың қалай түсінгендігін және өткен тақырыптарды пысықтау мақсатында топтар «Ротация» әдісі бойынша бірбірлеріне 5 сұрақтан, 3 жауаптан тұратын тест тапсырмаларын дайындады. Топ мүшелері орындарын ауыстыра отырып, басқа топ дайындағын тест сұрақтарына жауап беріп, әр топ тест тапсырмаларының жауаптарын өздері тексеріп берді. Берілген тест тапсырмаларының барлығына да дұрыс жауап берген оқушылар да болды. Қате жіберген оқушылардың қателерін өздеріне түзетіп, кері байланыс орнаттым. Сабақтың соңына қарай оқушылар өздеріне таратылған формативті бағалау критерийлерін толтырып, өздерін-өздері бағалады. Сабақта белсенді лік көрсетті

Формативті бағалаудан кейін өзім де бүгінгі сабаққа барлығының да жақсы белсенділікпен қатыстыңдар, сендер кереметсіңдер, сендердің қолдарыңнан бәрі де келеді деп мадақтап, ынталандырдым. Кейінгі оқуға: № 37, Лукашик есептер жинағынан № 1026, № 1027 есептері, физикалық физворд құрасытырып келу берілді. Осы сабағымда мақсатыма жеттім бе деп өзіме сұрақ қояр болсам, оқушыларым тізбектің берілген бөлігінде заряд орын ауыстырғанда, электр өрісінің атқарған жұмысының осы зарядқа қатынасы кернеу деп аталатындығын, яғни U= A/q болатындығын, халықаралық бірліктер жүйесінде кернеудің өлшем бірлігі тарихта бірінші болып ток көзін ойлап тапқан итальяндық ғалым А.Вольтаның құрметіне вольт (В) алынғандығын, өткізгіштің ұштарындағы токты өлшеуге арналған құралың вольтметр деп аталатындығын және оның жұмыс істеу принципін білді, электр тізбегін құрастыра біледі, физикалық приборлардың шартты белгілерін түсініп, электр кернеуі формуласына есеп шығару дағдылары қалыптасты. Топпен жұмыс та жақсы нәтиже берді. Оқушылардың формативті бағалауға үйрене бастағаны олардың бір-бірін бағалауынан, критерий бойынша бағалауды да жақсы түсінгендері бағалау парағын толтыруларынан көрініп тұрды. Тек, кейбір физикалық приборлардың жасамай тұрғандығы, әлі де болса кейбір оқушылардың белсенділіктерін көрсете алмауы кедергілер болды.

Жаңа идея (ой) тастады

Көпке көрсетті

үлгі

Барлығы «5»-15-17 «4»-11-13 «3»- 8-10

«Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқып-білу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді. Бұл үдеріс оқушының өз болжамдарына күмәнмен, сыни тұрғыдан қарай отырып, сол арқылы әлем, табиғат, физика, физикалық приборлар, электр тогы туралы өзінің түсінігін тереңдетіп , кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігін ұлғайтады. Оқытудың бұл түрінде оқушылар өте маңызды рөл атқарады: олар құрбы-құрдастарымен әлеуметтік байланыс жасау арқылы белсенді түрде жинақтайды. Мұғалім оқушылардың оқуына мүмкіндік тудырып, оқу материалы және өзге де қажетті құралдармен қамтамасыз етеді, ал оқушылар өз кезегінде пән бойынша өз түсініктерін арттыру іс-әрекеттеріне ынталы болғаны абзал» Жаңаша әдіспен жұмыс жасау барысында менің бірнеше сабақтарымның топтамасы Республикалық «45 минут» сайтында жарияланып, сол сайттың арнайы сертификатына ие болдым. Сонымен қатар Республикалық «Жаңа білім Жаңа ғасыр» атты ұстаздар шығармашылығының топтамасында «Өз тәжірибемдегі өзгеріс туралы пікірім» атты мақалам жарық көрді. Оқу-тәрбие үдерісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушыларымның ынтасын, ісәрекеттерінің белсенді болып, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында

сабақтарымда жеті модульді ықпалдастыра отырып өткізе бермекпін.

Алдағы уақытта да жұмысымды осы бағытта жалғастырсам, шығар қорытындының оң нәтижелі болары сөзсіз.

ВОСПИТЫВАЯ ЧИТАТЕЛЯ, МЫ ТЕМ САМЫМ ВОСПИТЫВАЕМ ЧЕЛОВЕКА Донскова Елена Александровна

Учитель русского языка и литературы высшей категории. г.Атырау, средняя школа им. Ломоносова.

Проводя опросы среди учащихся о том, что они читают в свое свободное время, мы часто убеждаемся в том, что ребята читают все подряд, без разбора. Пользы от такого чтения не много. Поэтому главной задачей, которая в первую очередь стоит перед учителем литературы, является воспитание читателя. Надо помочь нашим учащимся выбрать для чтения такую художественную литературу, которая раскрыла бы перед ними сложный мир жизненных явлений и человеческих чувств, способствовала воспитанию нравственных, моральных качеств, расширила круг знаний. На уроках литературы я работаю по следующему принципу: "Воспитывая читателя, мы тем самым воспитываем человека". Для внеклассного чтения рекомендую учащимся такие произведения художественной литературы, которые способны затронуть душу, вызвать раздумья о самом себе, о своей жизни, о современности. К числу таких произведений отношу рассказ Ю.Бондарева "Простите нас!". Выбор этого произведения не случаен. Сейчас очень много говорится и пишется о дальнейшем развитии школы, о совершенствовании программы. Но какая же школа без учителя? Каким он должен быть? Сложность учительского труда долгое время пряталась от учеников. Но наши ученики внимательно вглядываются в окружающий мир, и чтобы принять нас, своих учителей, они должны понять нас. К этой теме литература обращалась уже не раз. На уроках с учащимися мы вспоминали и говорили о таких произведениях: В.Распутин "Уроки французского", Е.Воронцова "Нейлоновая туника", А.Алексин "Безумная Евдокия". Из этих произведений учащиеся выявили принципы настоящего учителя: 1. Не навреди, выяви лучшее, дай ему прорасти. 2. Детям что не додал, то и не получил.

3. С детьми сердца жалеть нельзя. 4. Главное в работе учителя не опыт, не возраст, а способность оставаться всегда человеком, видеть человека в стоящем рядом с тобой. Сделанные выводы подготовили восприятие рассказа Ю.Бондарева "Простите нас!". Эпиграфом к теме я взяла слова Л.Н.Толстого: "Призвание учителя есть призвание высокое и благородное. Но не тот учитель, кто получает воспитание и образование учителя, а тот, у кого есть внутренняя потребность в том, что он есть, должен быть и не может быть иным". Тщательно продуманные и предложенные ученикам вопросы позволили раскрыть глубокий смысл рассказа в процессе его анализа: 1.Как П.П.Сафонов оказался в городе своего детства? 2.Как, при каких обстоятельствах произошла его встреча со своей учительницей? 3.Почему удивился герой, увидев свою книгу у классного руководителя? 4. Какие чувства испытал Сафонов при расставании с учительницей? Какую телеграмму он послал ей? Что хотел он этим выразить? 5.Как изображает автор учительницу математики Марию Петровну? Как она относится к ученикам? Какие качества, как учителя, ей присущи? Что лежит в основе ее интереса к жизни своих бывших учеников и их успехам? Учащиеся делают вывод: "Мария Петровна была хорошо владеющим своим искусством педагогом; в ее постоянном интересе к жизни своих учеников нет ни капли корысти; ей присуще чувство большого такта; она была человеком добрым, но строгим и требовательным; она человек, для которого очень важны результаты его труда". Опираясь на ответы учащихся, определяю главную тему рассказа: тема человеческой памяти, долга, тема понимания великой роли учителя в

воспитании и формировании человека как личности. Далее дискутируем по вопросам: 1. Какие качества вы больше всего цените в учителе? 2. Кто из ваших школьных учителей отвечает качествам настоящего учителя? Учащиеся говорили о том, что учитель должен обладать высоким уровнем профессионализма, быть самоотверженным, деликатным, порядочным, отзывчивым, неравнодушным. Подлинное право на учительство-это не только диплом о профессиональном образовании, это и призвание, главным критерием которого является неравнодушие к чужим судьбам, высокое человеческое достоинство. Учащиеся говорили о

том, что педагогический талант может быть приравнен к таланту актера, композитора, художника. Чтение таких произведений будоражит души учеников, помогает им другими глазами взглянуть на тех, кто стоит у доски и объясняет им новую тему, помогает разрушить стену отчуждения между учениками и учителями, потому что и те, и другие иногда плохо понимают друг друга. А рекомендованная мной для внеклассного чтения книга Ю.Бондарева "Простите нас!" действительно одна из тех книг, прочитанных однажды, которая остается в памяти чуть ли не на всю жизнь и влияет на дальнейшее развитие учеников.

 Мектепке дейінгі білім беру  МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУДАҒЫ ОЙЫН ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС Шилденова Тәжікен Қалымқызы

«Өрлеу» БАҰО»АҚ Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Сюжеттік-рөлдік ойындардың мектепке дейінгі балалардың жетекші іс-әрекеті екені белгілі. Жетекші іс-әрекеттің шешуші рөлін атап көрсету бала айналысатын басқа іс-әрекеттердің рөлін назардан тыс қалдыру дегенді білдірмейді, дегенмен олар психологиялық жаңа құрылымдардың сипатын ашпайды. Жетекші іс-әрекеттің бірқатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, бұл баланың ересектермен қатынастарының, ал осы арқылы нақтылыққа деген қатынасының осы кезеңге сай дамуы толық көрсетілетін іс-әрекет. Екіншіден, жетекші ісәрекет баланы осы кезеңде психикалық дамудың қайнар көзі болып табылатын қоршаған ортаның осындай элементтерімен байланыстырады. Үшіншіден, жетекші іс-әрекеттке ең алдымен дамудың осы кезеңінде байқалатын бала тұлғасының негізгі психологиялық өзгерістері тәуелді. Төртіншіден, жетекші іс-әрекет ішінде баланың негізгі психикалық процестері қалыптасады немесе қайта құрылады, баланың жаңа жоғарғы даму сатысына өтуін даярлайтын психикалық процестері дамиды. Баланың кез келген ойынында өзара қарым-қатынас орнайды. Ойынды ересек ұйымдастыратын және онымен бірге ойнайтын жағдайда, бұл - ересектермен өзара қарым-қатынас,

балалар бір-бірімен ойнағанды қалайтындықтан, көбіне бұл – құрбыларымен өзара қарым-қатынас. Қарым-қатынастың құрамдас бөліктері – коммуникацияны, өзара әрекетті, өзара түсінушілікті атай отырып, біз өзара қарымқатынасты жай ғана өзара әрекетті ұйымдастыру ретінде ғана емес, қарым-қатынастың осындай барлық құрамдас бөліктерін біріктіруші ретінде атап көрсетеміз. Осылайша, қарым-қатынастың екі түрін айыруға болады: ересектермен қарымқатынас (Б—Е) және құрбысымен қарым-қатынас (Б—Б1). Осы салалар өзара бір-бірімен тең бе? Жоқ әрине. Бала дүниеге келісімен ересектермен қарымқатынаста болады, бірақ оның мазмұны мен бағыты барған сайын өзгерістерге ұшырап отырады /1/. Құрбысымен қарым-қатынас кейіннен үш жасқа таман пайда болып, мектепке дейінгі шақта өз кемеліне жетеді /2/. Балалық шақ кезеңінде ересектермен қарым-қатынас ересектердің әсерінің мазмұнымен қатар формасы бойынша ажыратылатын түрлі іс-әрекет барысында пайда болады. Іс-әрекеттің негізгі үш түрін бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, ересек қоршаған ортаға деген қатынасын баланың өзіне алған рөлі арқылы жанама түрде қатысатын ойын. Ойында баланың мінез-құлқы, ойын барысында (басқа адамдардың міндеттерін атқаратын) өзінің

достарына деген қатынасы анағұрлым бедерлі түрде ересектің бағыттаушы бейнесі арқылы жанамаланады. Ойында бала түрлі рөлдерді орындау арқылы бір жағынан әдеп нормаларын меңгереді, екінші жағынан тұлғалық мінез-құлық механизмдері, яғни өзінің мінез-құлқын шынайы елес түрінде берілетін үлгіге бағындыру механизмі қалыптасады. Ойынға бір табан жақын, формасы жағынан түрліше болатын баланың өнімді ісәрекеті – сурет, илеу, құрастыру. Екіншіден, ересек баланың іс-әрекетін берілетін тапсырмаларды ұғыну арқылы басқаратын, ұйымдастырылатын сабақтар. Бұл жерде педагог түпкі ойы бойынша орындауға қызықты нәрсе ұсынатын, түпкі ойды орындауға көмектесетін және оның қорытындысын бағалай алатын адам ретінде тікелей қатысады. Үшіншіден, бала мен педагог қатынастары жанама түрде берілетін күн тәртібін орындауға байланысты іс-әрекет. Ересек пен баланың осындай жаңа қатынастарының орнауы мектепке дейінгі бала тұлғасын қалыптастыру үрдісі болып табылады. Бала тұлғасының дамуында қарым-қатынас басты рөл атқарады. Себебі, өзінің ең қарапайым тікелей эмоционалдық түрінде ол қоршаған ортадағы адамдармен байланыс орнатуға алып келеді және тұлға мәнін құрайтын қоғамдық өзара қатынастар үйлесімдігінің немесе жиынтығының бірінші компоненті болып табылады. Қатынастардың көрсетілген түрлері бір-бірінен оқшау емес, керісінше бала өзін басқалар арқылы танитын, ал кейде айнаға үңілгені секілді «үйлесімділікті» құрайды; ересектерге заттар арқылы қатынас жасайды, ал заттық әлемге деген қатынасы өзіне және басқа адамдарға қатынасымен жанамаланады /3/. Мектепке дейінгі жастың елеулі жағы құрбыларымен қарым-қатынастың пайда болуы мен «балалық қоғамның» құрылуы болып табылады. Балалар құрбыларымен қарымқатынасты балаға өзінің тұлғалық сапаларын дамытуға мүмкіндік беретін ойын барысында айқын байқауға болады. Бірлескен ойын ісәрекетінде бала өзінің әрекеттерін басқа балалардың әрекеттеріне сәйкестендіруге үйренеді. Балалалар тобындағы басқа мүшелерімен нақты қатынастары ұжымдық сапаларды қалыптастырып қана қоймай, баланың өзіндік санасын да дамытады. Құрбыларына, жаңадан қалыптасып келе жатқан ұжымның пікіріне ден қою оның бойында әлеуметтік сезімдерді: дербестікті, топқа еру қабылетін, жан ашу қабілеттерін қалыптастырады. Егер ойын сюжеті балаға ересектердің қызметімен және өзара қарымқатынастарымен танысуға мүмкіндік беретін болса, онда нақты өзара қарым-қатынастар оны түрлі жағдайларда өзін ұстауға үйретеді. Бұл кезінде А.П. Усова (1981) көрсеткен қатынастардың екі

түрінің негізін, ал кейде ойын мен нақты қарымқатнастар арасындағы алшақты құрайды. Мектепке дейінгі барлық жас кезеңінде ойынның мазмұны мен түрі елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Кіші жастағы балалар ойының негізгі мазмұны - ересектердің өмірдегі шынайы заттармен жасалатын әрекеттерін (еден сыпыру, нан кесу және т.б.) ойын заттарымен орындау. Бұл жаста балалар әдетте жалғыз ойнайтынын атап өткен маңызды. Тіптен ойынды ересектер ұйымдастырып, ойын заттары ортақ болған күннің өзінде де балалар бірге емес, қатар ойнайды. Ал ересек балаларда рөлдерді орындау қажеттілігінен бірлесіп ойнауға қызығушылық туындайды. Балалардың шынайы қарым-қатынастарын дамыту тұрғысынан маңыз алатын рөлдік қарым қатынас пайда болады. Мектепке дейінгі жастың соңына қарай ойын мазмұнының ең бастысы ережелерге бағыну. Психикалық дамудың осы кезеңінде ережелер бала үшін бір жағынан балалардың бірбірімен қатынастарын қалыптастыру мен дамытудың бастапқы механизмі, ал екінші жағынан шектері болып табылады. Ойында балалар өз әрекеттерін жеңіл үйлестіреді. Рөлдік бағыну мен әрекеттерін үйлестіру сатысы құрбыларының біріне деген ұзақ қызығушылығының пайда болуына сәйкес келеді. Ойын белсенді қарым-қатынасқа себеп бола бастайды. Қарым-қатынастың арнайы дағдыларынсыз басқа баламен бірлесіп әрекет жасау оңайға түспейді. Осыған орай бала қарымқатынасты орнату мен құрбыларының өзіне деген ықыласын жоғалтып алмас үшін өзара түсіністік жолдарын іздестіреді. Қарым-қатынастардағы кейбір «жеңілтектік», ойында серіктесін жиі ауыстыру баланың адамдар арасындағы түрлі өзара қарым-қатынастарды меңгеруге тырысуын білдіреді. Достық қарым-қатынастарды әлсін-әлсін жаңарта отырып, бала мінез-құлықтың көптеген формаларымен танысады, осылайша құрбылары арасында еркін әрекет етуіне мүмкіншілік туады. Балалар іс-әрекетін күрделендіру көбіне досының пікірін, оның мүдесін ескеру қажеттігінің пайда болуына алып келеді. Балаларға өзара қарым-қатынас ережелерін меңгеру оңайға түспейді, және көбіне олар алғашқы кезде осы нақты жағайдың ерекшеліктерін түсінбестен оларды үстүрт қабылдайды. Өзара қарым-қатынас ережелерін меңгеру тек осы ережелерді өзгерту, бұзу және қалпына келтіру тәжірибесінде жинақтайтын балалардың тәжірибесі нәтижесінде жүзеге асады. Басқа балалармен өзара қарым-қатынас ережелерін меңгеру орта және ересек балалық шақта алдыңғы қатарға шығады. Мінез-құлық үлгілері мен мінез-құлық ережелерін меңгеруде балаларды өздерінің қылықтарын ересектердің бағалауы мен үміттеріне сай келуге итермелейтін

балалардың мақтаныш сезімі мен ар-ұят сезімінің дамуы үлкен маңыз алады. Мектепке дейінгі жаста баланың ересек адамға эмоционалдық тәуелділігі сақталады. Ересектердің мінез-құлқы баланың мінез-құлқы мен іс әрекетінің белсенділігін тұрақты түрде шарттастырып отырады. Егер ересек адам балаға шын көңілімен қарап, оның табысына бірге қуанатын және сәтсіздігі үшін бірге күйзелетін болса, онда бала өзінің жақсы көңіл күйін, әрекетке даярлығын және сәтсіздікке ұшырағанның өзінде де кедергілерді жеңуге даярлығын сақтайды. Ересектермен жағымды өзара қатынасты орнатқан жағдайда, бала оларға сеніммен қарап, қоршаған ортадағылармен жеңіл қатынас орнататын болады. Ересектердің балаға деген немқұрайлы қатынасы оның әлеуметтік белсенділігін төмендетеді: бала тұйықталып, шырмалып қалады, өз-өзіне сенімсіздікпен қарайды және өзінің агрессиясын құрбыларына көрсетеді. Ересектер тарапынан немқұрайлы қатынас жағдайында балалардың бір бөлігі бастаған іс-әрекетін тоқтатады, ал басқалары, керісінше жұмыс екпінін ұлғайтуы мүмкін, бірақ іс-әрекеттің өнімділігі бәрібір дереу төмендейді. Мектепке дейінгі бала тұлғасының дамуында құрбыларымен жасалатын қарым-қатынас әсері ерекше рөл атқарады; құрбыларымен қарымқатынас жасау қажеттілігі пайда болады. Балалар қоғамында бала ұжымдағы мінез-құлықтың, ұстаз емес, іс-әрекетке өзімен теңдей қатысушылар болып табылатын қоршаған ортадағылармен өзара қарым-қатынас орнатудың алғашқы дағдыларын меңгереді. Осылайша, ойын ересектермен де, құрбыларымен де өзара әрекеттесуге (қарымқатынас) мүмкіндік береді. Ойынның кез келген түріндегі қарым-қатынаста ересек адамның позициясы өзгеріп отырады. Ересектермен ұйымдастырылатын кез келген ойын түрлері, оның ойынға жетекші және серіктес ретінде қатысуын анықтайды. Дидактикалық ойында, ережелі ойындарда, дамытпалы ойындарда ересек -

ұйымдастырушы, ойынның жетекшісі ретінде танылатындықтан, ойынның осындай түрлерінде бірінші орынға балалармен қарым-қатынастың амалдық жағы шығарылады. Құрбысымен ойнау көпшілік жағдайда серіктестік өзара қарымқатынасты білдіргенімен, кейде құрбылары арасында да амалдық өзара қарым-қатынас нұсқалары да орын алуы мүмкін. Қарым-қатынас жағдайлары мен өлшемдері бала дамыуының барлық сатысында байқалады әрі әрбір жасқа өзінің ерекшеліктері тән. Осындай сәттер оқыту барысында ескерілуі тиіс. Мектепке дейінгі сала педагогтары мен психологтарының кәсіби білімінің баламалы үлгілерінде басты қағида – тәрбиелеу мен білім беру үрдісіндегі педагог ұстанымын өзгерту. Бұл жерде басты мәселе бала болуы, ал ересек ойын арқылы оны оқытып және тәрбиелеп қана қоймай бірқатар білім беру міндеттерін шешуге тиіс. Осылайша, мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытуда ойын мен қарым-қатынастың ара қатынасын қарастыра отырып, біз өзара әрекет ретіндегі қарым-қатынастың басымдылығын байқаймыз. Мұндай көзқарас осы саладағы көптеген авторлардың мақалаларынан қолдау табады. Мысалы, Н.Ж.Баримбаеватың мақаласында қарастырылатын халықтық ойындар да, Т.И.Суркованың, И.Н.Коволеваның мақалаларында қарастырылатын түзету ойындары да, Г.М.Қасымованың дамытпалы ойындары да басты орынға баланың ересектермен қарымқатынасын шығарады, яғни мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытуда ең бастысы өзара әрекет (қарым-қатынас), ал ойын, ойын тәсілдері білім беру процесі жүзеге асатын құрал ретінде танылады. ӘДЕБИЕТТЕР 1. М.И.Лисина, 1974 2. А.Г. Рузская, Е.О. Смирнова, 1986 3. Леонтьев А.Н. Личность. Деятельность. Сознание М.: «Политиздат», 1975

БАЛА БАҚША ТӘЛІМ МЕН ТӘРБИЕ ОРНЫ Аманчина Әйкен Аманқосқызы

«Әсем» ясли бақшасының меңгерушісі

Тәуелсіз мемлекет білімінің дамуы үшін дүниежүзілік білім кеңістігіне ену бүгінгі күннің басты міндеті. Бүгінгі тәрбие мен білімді әлемдік стандарттар деңгейінен көру үшін педагогтардың сапалық құрамы барынша жақсартып келеді. Қазіргі таңда тәрбиеші педагогтын кәсіби

педагогикалық құзіреттілігіне қойылатын талаптар да молайды. Ата бабаларымыздың бала тәрбиесіндегі мол тәжірибесін, бай рухани қазынасын ұрпақ тәрбиелеуге жүйелі түрде пайдалана білу бүгінгі

күнгі мектепке дейінгі тәрбие мамандарының алдында тұрған басты жауапкершілік. Тәрбиеші болған адам жан-жақты білімді, еңбекқор, ізденгіш, көреген, сезімтал, балаға жүрек жылуын төге білетін, оның ішкі жан дүниесін шыныдан көргендей көре білетін жан болуы керек. Әр баланың өзіндік ерекшеліктерін байқап, ән айтуға, сурет салуға не болмаса тілге бейімділік қабілетін салуға не болмаса тілге бейімділік қабілетін жан-жақты жетілдірудің алғашқы кірпішін қалайтын, әрине бұл тәрбиеші. Халқымыздың ғұлама ұлдарының бірі Ахмет Байтұрсынов: «Бала оқытуды жақсы білейін деген адам әуелі балаларға үйрететін нәрселерін өзі жақсы білуі тиіс, екінші баланың табиғатын біліп, оның көңіл сарайын танитын адам керек». Оны білуге баланың туғаннан бастап өсіп жеткенше тәнімен қатар ақылы қалай кіретін жолын қарап, ішкі халінен хабар аларлық болуы керек» дейді. Сөз жоқ бұл пікірі бүгінгі және ертеңгі күннің талап мақсатымен үндес келеді. Тәрбиеші бүлдіршіндерді бала бақшада тәрбиелеу, оқыту кезінде халқымыздың асыл мұрасын, салт дәстүрін, өсиетін, ұлан асыр өнегесін, сән салтанатын, әдет ғұрпын үйретіп отыруы өте тиімді. Әрі бала тәрбиесінде халықтық педагогиканы жан жақты пайдалану тәрбиешінің шығарымпаздық қабілетінің дамуына әсер етеді. Тәрбиеші мамандығы қызығы да, қиындығы да мол күрделі мамандық. Көп жайттан күрмеуі жылдқ және тоқсандық жоспарлар жасап, сол өз жоспары бойынша оқу тәрбие жұмыстарын тиянақты жүргізуіне сай шешіледі. Тәрбиеші алдында ашсаң алақаныңды, жұмсақ жұдырығыңда болатын шыбықтай майысқақ, періштедей пән бүлдіршін отыр.Сондықтан жаңа отырғызылған гүлге бағбан қандай ұқыптылықпен қарса, қандай қамқорлық жасаса, тәрбиеші де жаңадан алдына келген бүлдіршінге сондай қомқорлықпен қарайды. Тәжірибе мен табыстан ертедн егіз екені рас. Әрі тынымсыз іздене оқып, әрі тер төге еңбектеніп, тәжірибе жинап, шеберлік ұштауда міндет. Бала бақшадағы тәрбие мәселесі жөннде әркімнің түсінігі р түрлі екені блгілі. Біреулер маманнын бойындағы адамдық қасиеттерін, білім деңгейін ең қажеттісі деп біледі, екінші біреулер тәрбиені бала бақшадағы түрлі ұйымдастыру шараларымен тығыз байланыстырады, ал үшіншілері онда өткізілетін тәрбие жұмыстарынан мән мазмұнына, шығармашылық ерекшелігіне тоқталып жатады. «Бірінші байлық денсаулық» дегендей балалардың денсаулығын ныға йту, шынықтыру, түрлі науқастардан алдын алу, сақтау жұмыстарын да тәрбиеші естен шығармауға тиіс. Ең бастысы, өздері уағыздайтын жақсылық атаулыға қандай жағдайда болсын адалдығын сақтауы тиіс. Балалар ата анасының ғана емес, тәрбиешісінің де

дағдыларын бірден байқайды. Педагог бүлдіршіндерін зерттесе, олар тәрбиешіні зерттейді. Кейбір тәрбиешінің сөзі мен ісінде алшақтық байқалады. Мұны бала жаны тез түсінеді. Тіл байлығы кем, теориялық білімі таяз, тәрбие беру әдісі нашар, санитарлық мәдениеті төмен тәрбиеші жақсы бала тәрбелей алмайды. Демек, бала бағбаны бола білуі үшн жан жақты білім алып, өз бойындағы жаман әдеттер мен мінезден түгел арылып, ізгі ниетті ту етіп, оқу мен тәрбиені егіз талдай қылып бала жанына егетін ұстаз тәрбиеші бола білуі, осы мамандықтың қыры мен сырына жетік болуы қажет. Осы айтылған сипатамаларға сәйкес, педагогикалық іс әрекет білім, қабілет, дағдыларымен ұштасады, педагог тәрбиеші оқу тәрбие жұмысын нәтижелі ұйымдастыруы үшін бадарлық, ұйымдастырушылық қабілеттерімен қатар педагогикалық жаңа технологиялар негіздерін меңгеруі тиіс. Еңбек дегеніміз бойымыздағы энергия яғни күшіміз, осы күшті пайдаланудың өзі еңбек. Адамдар еңбек ету арқылы көптеген жетістіктерге жетеді. Күнделікті ішіп-жейтін тамағының киетін киімінің өзі еңбекпен Баланы ойын арқылы да еңбекке баулуға болады. Баланың ойынына аса мән беру керек. Ұлы педагог, А. С. Макаренко айтқандай бала ойын кезінде қандай болса, кейін есейгенде жұмыс орнында да сондай болады. Сондықтан бала кезінде ойнаған кезде баланы қадағалап, ойынына мән беру керек. Егер дұрыс емес екеніне көз жеткізсеңіз, дұрыс жолға бағыттау керек. Бала ойын ойнағанда үлкендерден немесе теледидардан көргендерін қайталайды. Өйткені ойын кезіндегі ісәрекеті қимыл қозғалысы бәрі өз отбасында көрген білгендерінің айқын дәлелі. Баланың ойыны арқылы отбасындағы беріп жатқан тәрбиенің қандай екенін аңғаруға болады және қандай мамандық иесі екенін білуге болады. Сондықтан баланың көзінше артық сөз, артық қимыл жасаудың қажеті жоқ. Балаға ата-ана жақсы жағынан көрінуі қажет. Сондай-ақ баланы еңбекке баулу арқылы адамгершілікке, мейірімділікке тәрбиелеу болып есептеледі. Балалардың еңбекке деген дұрыс көзқарасын қалыптастыру, өз-өздеріне қызмет етуге үйрету, бір-біріне кедергі жасамай еңбек етуге үйрету. Ойнап болған соң ойыншықтарын орын-орнына жинауға тәрбиелеу. Балаларды балабақшадағы еңбек жұмыстарына араластыру ойын бұрышындағы кезекшілікті атқаруға үйрету. Үлкендердің көмегімен гүлдерді суару, ағаштарға су құю, оқу құралдарын тарату, ас ішу кезінде тарелка, қасықтарды қойып шығу сияқты жұмыстарды үйрету. Үлкендердің еңбегінің және еңбектің қажеттілігі жөнінде түсінік беру. Балаларды алдына мақсат қоя білуге, оған жетуге үйрету жұмыс істеу мәдениетін қалыптастыру.

Тәрбиеші-педагог-мектепалды жастағы балалардың танымдық, белсенділігін қалыптастыруда, оның көзін ашуда басты тұлға. Қазiргi таңда бала бақша тәрбиеленушілері танымдық белсенділігін арттыру мәселесі жоғары деңгейде шешіліп, оқытудың жаңа технологиялары енгізіліп, сапалы нәтижелері байқалып

отыр.Сонымен бipгe,тәрбиеленушілердің танып, білуге, қабілетін дамытуға, өз пікірін еркін айтуға шығармашылығын дамыту арқылы icкe асырылады.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ Г.К. Кусаинова «Аққайың» ясли бақшасының меңгерушісі Баланың психологиялық және даму ерекшеліктерін ескеріп ұғынбай оны дұрыс тәрбиелеу мүмкін емес. Бірақ өкінішке орай барлық ата-аналардың педагогикалық білімі бұған жеткілікі емес. Тәрбиешінің міндеті –ата-аналарға мектеп жасына дейінгі балалық шақтың әрбір даму сатысында олардың психикалық дамуының маңызды жақтарынан мағұлмат беру. Балалық шақтың әрбір кезеңінде тән балалардың танып білуі және көре білу ерекшеліктері өз баласы бойынан нені баөылау өажеттілігін ескере отырып, тәрбиенің тиісті әдістерін ұсыну. Бала бір –біріне ұқсас болып келігенмен кейін олардың қандай қасиетке ие болаьынын тек тірбие шешеді. Ал тәрбиенің өзі тек балабақшада, үйде болсын әрбір қоғам дәуіріндегі өндіріс қатынастарына байланысты. Балалар психологиясының ерекшелігі жағынан алып қарағанда әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бірдей болуы мідетті емес. Балаларды зерттеп бақылағанда олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес психикалық қасиеттері бір қалыпты болмай, үздіксіз дамып отыратындығын ескерген жөн. Сондықтан әр баланың түрлі қасиеттерін жете біліпғ соған сәйкес, тиісті әдіс қолдану, арнайы тапсырмалар беріп, белгілі бір мерзім ішінде бақылап білу қажет болады. Ата-аналармен әңгімеде сәбидің мүмкіндігі зор, біраөқ шексіз еместігі ескеріледі. Мектеп жасына дейіңгі баланың мүмкіндіктерін ескермей дамуды жеделдетуге болмайды және даму барысында тоқтап қалуға жол берілмейді. Сондықтан ата-анлардың ерте және мектепк дейіңгі жастағы балалардың дамуының психофизиологиялық көрсеткішін білуі маңызды. Мектеп жасына дейінгі балаға еліктеушілік, албырттық, сенімділік, жігерлік, жаңаны ашуға ұмтылу, өзімшілдік сияқты қасиеттер тән,мұның бәрі балалық шақтың табиғи серіктері. Бұл жаста бұлшық ет, ақы –ой рухани күш жиналып, баланың тұлға бойының жедел өсуі, мидың дамуы және жоғары жүйке жүйесінің күрделену процестері жүреді. Айналадағы заттар мен адамдардың әрекеті қоғам өміріндегі түрлі оқиғалар оның зеінін аударады, анықтап қарауға, түсінуге ұмтылады,

баланың ойын, елестету қабілетін оятады. Бұл кезеңде балалардың іс-әрекетінің мазмұны бай, әртүрлі бола бастайды. Мазмұнды тақырыптық ойындарда олар өмірдегі түрлі оқиғалар мен еңбекті, адамдардың қарым –қатынасын бейнелейді. Мектеп жасына дейіңгі балаланың жетіліуі көптеген жағдайларға байланысты. Әсіресе баланың психофизиологиялық ерекшеліктерімен түсінік қабілеті, жанұядағы көңіл –күй, ата-ана талабы мен тілегі және де басқа жажағдайлар аса маңызды. Сондықтан тәрбиеленуде әрбір баланың бабын таба білу керек. Сол себепті, бірте –бірте жас өзгерістерінің пайда болуы мен осыған байланысты психофизиологиялық функциялардың қайта құрылуы назарға алынуы қажет. Мысалы: бірінші сәбилер тобындағы баламен мектеп алды даярлық тобындағы балаға бірдей талап қоюға болмайды. Бала есейген сайын оның жүріс тұрысы түзеле бастайды. Егер сәбидің мінез құлқы оның сезіміне байланысты болса, ересек баланың мінез–құлқы көпшілік жағдайда ақыл еске бағынышты. Жігерлі талпыну қабілетті дами келе ол өз талап–тілегін шамалай алады. Оларға адамгешілік әліппесі белгілі: ненің жаман екенін ажырата алады. Уәдеде тұруға, көмекке келуге, орын, беруге, жақсы атануға ұмтылады. Әрбір баланың өзіне тән, жеке қасиеттері бар. Біреуі жігерлі, тез еліктейтін болса, екіншісі сабырлы, салмақты, үшіншісі енжар және сезімтал. Мұны қалай түсінуге болады. Туғаннан әрбір бала жоғарғы жүйке жүйесінің белгілі бір түрін иеленеді. Жүйке процестерінің күштілігі, қозғалғыштығы немесе байсалдығы жүйке жүйесінің белгілі бір түрін иеленеді. Жүйке процестерінің күштілігі, қозғалғыштығы немесе байсалдылығы жүйке жүйесінің типологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Жоғарғы жүйке әрекетінің типі жалпы ептілікте, сөйлеу шапшандығында, басқаша айтқанда олардың сезімдері жылдам әрі ойай пайда болып, эмоционалдық тұрғыда жарқын бейне, бақылау лейуінен көрінеді. Балаларды тәрбиелеуде

психологтар темпераменттің төрт типін дәстүрлі түсініктерге сүйеніп ұсынады: Сангвинник, холерик, флегматик, меланхолик. Үлкендерге қарағанда балаларда айқын көрінетініне қарамастан, темпераменттің әрбір типі – «таза күйінде» сирек кездеседі. Өйткені тиісті уәдеде тұру, байсалдылық, жылдамдық өзін-өзі бақылау, жігер күшті, қоғамдық борыш т.б қасиеттер тәрбиенің ықпалымен жетілген. Балалардың мінез құлқы көп жағдайда үлкендерге қарағанда қандай темпераменттен жаралғанына көбірек байланысты. Оны қалай анықтауға болады. Сангвиндік темпераментке ие бала қызба (сезім әрекетіне бой алдырғыш) көңілшек, жайдары және жарқын, белсенді келеді. Мұндай балалар қимылға бай, жайбарақат ойындарды бірдей ықыласпен ойнай бермейді. Бір нәсемен көңілді шұғылданады және берілген тапсырманы ұқыпты орындай алады. Холериктік темпераментті бала өзін –өзі ұстай алмайды.Оған жоғары жүйке жүйесінің белсенділігі тән. Ол тым жігерлі, шапшаң, қызба. Тыныштықты, аса көңіл аударуды керек ететін істерге қарағанда оған шулы –дулы ойындар, у-шу тән. Ол кімге болса да үйірсек, үлкендерге өткір, алғыр, шапшаң жауап береді. Мұндай балалрды тәрбиелеуде табандылықты, ұстамдылықты, үлкедермен және құрбы –құрдастармен қарым –қатынаста болуды, шыдамдылық пен ынталылықты қажет ететін ойындар мен оқуға қызығушылықты қалыптастыру міндеті алға қойылады. Холерик балаларды қимылды,шулы ойындардан тыныш ойындарға жұмылдыру аса пайдалы. Олардың әркез бір нәрсемен айналысуын қадағалап отыру керек. Сонымен бірге қимылды ойындарда күш қуатты белсендетуге мүмкіндік беру керек. Қозғалыссыздықтан олар тез жалығады. Флегматик балалар салмақты, байсалды, баяу қимылдайтын болып келеді. Әдетте олар ата-

аналарына қиындық туғызбайды. Мұндай бала кеш асықпайды, бәрін баяу, тынғылықты орындайды, үлкендердің ұсынысын, бұйрығын бірден қабылдап қана қоймайды, олардың назарлығына себеп болады. Мұндай балаларды тәрбиелеуде мынадай ережелердісақтау қажет: -баланың баяулығына ашуланбау; -оның қабілеті, шамасы жетпейтін іске тартып,зорықтырмау; -ептілікке, тапқырлыққа, психологиялық реакция шапшандығына, тез жол таба алуға үйренетін ойындар мен жаттығуларға баулу; -еңбекке тарту; -оның дербестік үйренуін, ынтасының қалыптасуын қамтамассыз ету аса қажет. Меланхолик темпераментіндегі эмоционалды тұрақсыз. Жылауық, қыңырлыққа бейім. Кішкене ренішті өте күйзеліспен қабылдайды. Сезімдерін ашық білдірмейді. Олардың балабақша жағдайына бейімделуі қиын: жаңа жағдайға балалар ұзақ уақыт үйрене алмайды. Олар мейріммен сергітуді, көңіл көтеруді керек етеді. Тек амалсыз жағдайда ғана қатты үн қатуға жол береді. Педагогикалық ықпалға көнгіш бұл балаларды ,дұрыс тәрбиеленген жағдайда әдептілік, байсалдылық сияқты бағалы қасиеттерге бейімдеуге болады. Мінез –құлықтың белгілері туа пайда болмайды, олар жұре қалыптасады. Кез-келген балада мінез –құлықтың жақсы жақтарын қалыптастыруға болады. Бірақ баралар үлкендермен мейрімді қарым-қатынас жасай отырып, оқуда еңбекте табысқа жете алады. Қолданылған әдебиеттер: 1. «Отбасы және балабақша» журналы №2 2. «Мектепке дайындық кезіндегі бала психологиясы» «Дәуір - Кітап» баспасы Алматы 2013ж

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Кайрова Сауле Сатыбалдықызы Атырау облысы Исатай ауданы «Балбөбек» балабақшасының меңгерушісі

Біздің бүгінгі тәрбиеленушілеріміз талап– тілегі, уәждемесі, құндылықтары мен қызығушылығы мүлде басқа жаңа заман адамдары. Осынау ақпараттар ағыны заманында балаларымыздың дұрыс, дамуы мен білім алуы жаңа білім беру кеңістігімен және уақытпен қарама-қайшылыққа түспейтіндей өмір сүруіне біз, педагог кадрлар, өз тарапымыздан қалай көмектесе аламыз?

Бүгінгі ақпараттық кеңістік заман мен уақыт адамдар алдына айрықша талаптар қоюда. Беріден алғанда,бүгінгі адам аса зор ақпараттар ағынында дұрыс бағдарлана білуі тиіс. Ал егер терең мағынасына үңілсек– бұл шынында да жылдамдығы жоғары ақпараттық кеңістік ағынынан адам өз орнын таба біліп, өзін – өзі жетілдіру және өзін – өзі бекіту мақсатында оны басшылыққа ала білуі керек.

ҚР білім беру жүйесінде мектепке дейінгі тәрбие беру соңғы жылдары ҚР білім және ғылым министрлігінің қызметіндегі басым бағыттардың біріне айналды. Қазақстан Республикасындағы 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасында «Мектепке дейінгі тәрбие-үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас ерекшелігін ескере отырып, дамытатын орталық» деп қөрсетілген. Бұл, әрине, мектепке дейінгі баланы тәрбиелеу мен дамыту саласының қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік жүктейді. Соңғы уақытта қоғам өміріне қарыштап енген «құзіреттілік» термині нені білдіреді? Бұл туралы Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың» негізгі ережелерінде былай деп атап көрсеткен: «Құзіреттілік–мектеп жасына дейінгі баланың тәрбилеу, дамыту, білім беру деңгейі; жеке тұлға ретінде қалыптасуы, білім нәтижесінің жаңа типі». Ал «негізгі құзіреттілік» деп өмірде қолданылатын білім, іскерлік дағды, қабілет жиынтығын белгілеген. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі мазмұны білім беру қызметінің нәтижесі ретінде баланың құзіреттілігін қалыптастыруға бағытталған. Соның ішінде денсаулық сақтау құзіреттілігі, коммуникативтік – тілдік құзіреттілік, танымдық құзіреттілік, шығармашылық құзіреттілік, әлеуметтік құзіреттіліктерді қамтамасыз ету міндеті негізгі талаптарға жатады. Білім беру сатысында баланың жеке тұлғалық қасиеттерімен қатар әр түрлі қызмет түрлерінің құзіреттілігі артады. Балалар құзіреттілігінің артуы оның игерген, алған білім дағдыларын, өз алдына шешім шығаруына «қалыптастырушы, дамытушы» құзіреттіліктер (тілдік, коммуникативтік, салауаттылық, зияткерлік, шығармашылық, әлеуметтік) қөмектеседі. Сонымен қатар білім беруді жетілдіруде педагог қызметіне де өзгертулер енеді. Ол енді ақпарат беруші емес, зияткерлік ізденіс үстінде жүрген ұйымдастырушы. Ол үшін педагогтар бүгінгі заман талабына, оқутәрбие үрдісіне сай жаңа заманауи технологияларды меңгеріп, игерулері қажет. Негізгі мақсат– тәрбиеленушілерді өздігінен жұмыс жасауы үшін қажетті білім ала білу жолдарын қалыптастыру. Бұл – ақпаратты жинау, сараптау, проблемалық мәселені тура тұжырымдау, дәстүрлі және қарама – қайшы жолдарды анықтау, өздігінен баламалы көзқарасты қалыптастыру, жаңа идеялар және мәселені шешудің ерекше нұсқаларын ойлап табу. Осы аталған құзіреттіліктерді қалыптастыру, танымдық қызметтерін ұйымдастыру үшін түрлі оқыту технологияларын пайдаланамыз. Педогогикалық технологиялар міндетті түрде білімқұмарлыққа, білімге деген әуестікке баулуы тиіс. Сонымен қатар

таным белсенділігінің негізін, өздігінен шығармашылық т.б міндеттерді шеше білу, және оларды барлық қызмет түрлерінде жетістікке жеткізу үшін пайдалану,тұлғаны зияткерлік бағытқа бұра отырып шығармашылық ойын, үлкендермен, өз жасындағы балалармен тіл табысу– комуникативтік құзіреттіліктерін арттыру, рефлексия жасай білу қабілеті. Бұл ең маңызды тұлғалық қасиет, өзін түсіну, сезіну (тәртібі, сезімі, мүмкіншілігі, сөйлеу тілі т.б.) Басқаша айтқанда құзіреттілік–оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде тәрбиеленушілердің білімді, іскерлікті,дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін меңгеруі қөрінетін білім мен тәрбие берудің нәтижесі. Білім берудің түйінді құзіреттіліктер түріндегі нәтижесін жүзеге асыру төмендегідей міндеттердің шешімін талап етеді. 1. Білімділік үдерісті құзіреттілікке бағдарланған тәсілге қайта бағдарлау. 2.Интерактивті сипаты басым қазіргі заманға білімділік, ақпараттық–коммуникативтік технологияларын енгізу. 3.Тәрбиеші рөлінің өзгеруі: (бұл әсіресе 4-5 жастан басталады) ол іс-әрекетті ұйымдастырушы, кеңесші,баланың дербес іс-әрекетін сүйемелдейтін тьютор қызметтерін атқаруға міндетті. Мектепке дейінгі жастағы балалардың құзіреттілігін қалыптастырудағы ақпараттық– коммуникативті технологиялардың атқаратын ролі қандай? Балабақшадағы ақпараттық–қоммуникативтік технологиялар нені көздейді? «Білекке сенген заманда, ешкімге дес бермедік, білімге сенер заманда, қапы қалып жүрмелік», деген ұлы көреген Абылайханның ой – тұжырымы қазіргі уақыттағы еліміздің білім беру кеңістігінде көтеріліп отырған күрделі мәселелерді шешу ақпараттық коммуникативтік технологияларды мектепке дейінгі ұйымдардан бастау керектігіне меңзейді. Ақпараттық – коммуникативті технологияларды пайдаланып тәрбиеленуші құзіреттілігін қалыптастыру үшін бүгінгі балабақша педагогтары халықаралық «Тәй-тәй» бағдарламасын, Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ережелерін және «Балапан» бағдарламасын басшылыққа алады. Ақпараттық–коммуникативті технологияны пайдалана отырып бала бойында төмендегі таным – қабілеттерді жүзеге асыруға болады: - баланың жеке басын дамыту және қалыптастыру - денсаулығын нығайту - ана тілінде және басқа тілдерде қарым – қатынас жасауға үйрету - қоршаған ортаға қызығушылық білдіруге

- өз көзқарасын еркін білдіруге - көркем туындылар және халықтық шығармашылыққа өзінің қатынасын білдіруге мүмкіндік беру – көркем образдар жасауға бейімдеу – өз мүмкіндігінің шегін білуге үйретеді. Жалпы алғанда өмір сүруге бейімдейді. Ақпараттық – коммуникативті білім беру құралдарына үнтаспа, бейнетаспа, компьютер, интерактивті тақта, мультимедиалық құрал, электрондық оқулықтарды жатқызуға болады. Сондықтан да қазіргі таңда көптеген интерактивтік бағдарламалық бөлімдер, қозғалмалы объектілер құруға мүмқіндік беретін векторлық және графикалық жабдықтар көптеп шығып қолданыс табуда. Осындай құралдардың бірі– мультимедиалық оқулықтарды балабақшада кеңінен пайдалану–оқу іс–әрекеттерін жоғары дәрежеде жүзеге асыруға мүмкіндік туғызары анық. Бұл жағдайда тәрбиеші әр оқу іс-әрекеттерін өткізер алдында жиі-жиі көрнекіліктер ауыстырып, уақытын да жоймаған болар еді. Мультимедиалық оқулықтар, біріншіден, балалардың оқу үрдісіне деген қызығушылығын, белсенділігін арттырады, екіншіден зейін қойып көрумен қатар түсінбеген жерлерін қайта көруге, тыңдауға және алған мағлұматты нақтылауға мүмкіндік береді. Мультимедиалық оқулықтар балабақша тәрбиеленушілеріне арналған, олардың жан-жақты дамуын, яғни құзіреттілігін қалыптастырудағы таптырмас құрал. Себебі бұл қезеңдегі балалардың зейіні әдемі түстерге, түрлі ойыншықтарға, қозғалмалы көріністе болатын сюжеттерге, әсемдікке, жағымды музыкаларға құштар болады. Кез келген сабақта түрлі әдемі, сюжетті суреттер, табиғат құбылыстарының, жан-жануарлар, жәндіктердің бейнелерін немесе жеміс–көкөністерді сызба–суреттер, графикалық иллюстрациялар негізінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану тәрбиеленушілердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін дамытуға, қызығушылықпен шабыттана жұмыс жасауға қолайлы жағдай туғызады. Жуырда балабақшамыз интерактивті тақтамен жабдықталып, педагогтар балалармен түзетушілік, дамытушылық жұмыстарын жүргізуде ақпараттыкоммуникативті технологияларды толықтай пайдалануда. Бұл орайда балабақша педагогтары бала бойына заман талабына сай ұлттық салт – дәстүрлерді, шығармашылық және танымдық қабілет қасиеттерді дарыту, жан – жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеу ісінде аянбай еңбек етіп келеді. Бала бойындағы жеке ерекшеліктерін ерте танып, соған қарай бағытбағдар,тәрбие берумен айналысып, нәтижелі жұмыс жасап, заман ағымына ілесіп, ақпараттықкоммуникативті технологияларды күнделікті жұмыс үрдісінде қолданып жүрген педагог кадрларға

әдіскер А.Сисенованы, тәрбиешілер А.Досқалиева мен А.Пауеденоваларды атауға болады. 2011-2012 оқу жылында балабақша аралық «Отбасы – тәрбие бастауы» семинары, 2012-2013 оқу жылында өткен балабақша аралық іс-тәжірибелік «Жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланудың оқу-тәрбие үдерісіндегі маңызы» семинары, тәуелсіздік мерекесіне орай өткізілген «Атамекен» дөңгелек үстелі, әдіскер А.Сисенованың «Балабақшада оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде ақпараттық технологияның рөлі» (бұл жұмыс облыста ІІІ дәрежелі дипломмен марапатталды), тәрбиеші А.Пауеденованың «Мектеп жасына дейінгі балаларды әдептілік әліппесіне тәрбиелеу» тақырыбындағы баяндамасы аудандық ХІІІ педоқуларда Алғыс хатқа, ХІV педоқуда Г.Мұқанованың «Интерактивті әдіс – тәсілдерді пайдалану баланың ақыл–ойын дамыту жолдарының бірі» тақырыбындағы баяндамасы ІІІ дәрежелі дипломға, ХV педоқуда Г.Махмутованың «Бала тілін дамытуда халық ауыз әдебиетінің маңызы» тақырыбындағы баяндамасы ІІ дәрежелі дипломға, А.Нажмеденованың «Мектеп жасына дейінгі балалардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру» тақырыбындағы баяндамасы ІІІ дәрежелі дипломға ие болуы осының айғағы деуге болады. Ағылшын жазушысы Р.Киплингтің «білім беру – егер оның сапасы жоғары болса, жердегі құндылықтардың ең маңыздысы» деген дана сөзі бар. Сол сияқты мектепке дейінгі білім беру–бұл сөзсіз өмірлік маңызды мәселе. Сондықтан да жаңа Қазақстан өмір сүру үшін де, жұмыс жасауға да қолайлы болуы – біз үшін өмірлік маңызды мәселе. Жоғарыда атап өткендей, «Балбөбек» балабақша ұжымы қолдағы бар мүмкіншіліктерді пайдалана отырып ақпараттық-коммуникативті технологияларды оқу-тәрбие үдерісіне енгізуде және де сол арқылы бүлдіршіндердің жан-жақты дамыған құзіретті тұлға болуын меже ете отырып, баланың белсенділігін, өмірге деген қызығушылығы мен бейімділігін осы жолдар арқылы қалыптастырып келеді: Біздер, педагогтар да, ата-аналар да балалардың бақытты және табысты болғанын, қоршаған ортаға жеңіл әрі оңай кірігіп кетуін, заманауи технологиялар қөшіне ілесуін, тек ілесіп қана қоймай елбасы Н.Назарбаев атап көрсеткендей «Еліміздің әрбір жасы әлемнің кез келген түкпірінде сұранысқа ие болатын маман» болуы тиіс деген қағида үрдісінен шыққанын қалайды.Олай болса,егеменді еліміздің болашақ бәсекеге қабілетті,денсаулығы мықты,озық ойлы, талантты, құзіреттілігі жоғары азаматтары ақпараттық– коммуникативтік технологияларды меңгеруді балабақшадан бастап жатырғаны қуантады. Пайдаланған әдебиеттер:

1.«Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты Астана, 2009 ж 2.«Мектепке дейінгі ұйым басшысының анықтамалығы» журналы № 3,4 2012 ж

3.«Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы» журналы № 2,2010 ж, № 3, 2011 ж 4.«Алтын діңгек» Злиха Дүйсекенова «Атырау» №68, 2012 ж 5. Бала құзіреттілігінің жүйелі жолын қалыптастыру « Отбасы және балабақша » №4. 2012 ж

 Колледждегі жаңашылдық  РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Бисембиева Алия Сүлдебайқызы

Атырауский колледж энергетики и строительства преподаватель русского языка и литературы г. Атырау

непрерывность, значимость для общества, ориентация на активное освоение человеком способов познавательной деятельности, адаптация процесса образования к потребностям личности, ориентация обучения на личность учащегося, обеспечение возможностей его самораскрытия. Важнейшая черта современного обучения - его направленность на то, чтобы готовить учащихся не только приспосабливаться, но и принимать активную позицию в обществе. "Всеми возможными способами нужно воспламенять в учащихся горячее стремление к знанию и учению. Учащийся будет сгорать от нетерпения учиться, не боясь никаких трудов, если учитель сможет развить в них интерес…» Я. А. Каменский Главной задачей образования становится сегодня не столько овладение суммой знаний, сколько развитие творческого мышления учащихся, формирование умений и навыков самостоятельного поиска, анализа и оценки информации, самоактуализации, самоутверждения и самореализации творческих способностей. Развитие творческих способностей есть один из способов мотивации учащихся в процессе обучения. Мы живем в век научно-технической революции, и жизнь во всех ее проявлениях становится разнообразнее и сложнее; она требует от человека не шаблонных, привычных действий, а подвижности мышления, быстрой ориентировки, творческого подхода к решению больших и малых задач. Человеку с творческим складом ума легче не только сменить профессию, но и найти творческую "изюминку" в любом деле, увлечься любой работой и достичь высокой производительности труда.

В своем Послании Президент Республики Казахстан Н.Назарбаев народу Казахстана от 17 января 2014 г. Казахстанский путь – 2050: «Единая цель, единые интересы, единое будущее» отметил, что «Наш путь в будущее связан с созданием новых возможностей для раскрытия потенциала казахстанцев. Развитая страна в ХХI веке – это активные, образованные граждане. Во-первых, все развитые страны имеют уникальные качественные образовательные системы. Нам предстоит большая работа по улучшению качества всех звеньев национального образования. Поэтому важно дать им современные программы и методики обучения, квалифицированные кадры. Выпускники школ должны знать казахский, русский и английский языки. Результатом обучения учащихся должно стать овладение ими навыками критического мышления, самостоятельного поиска и глубокого анализа информации…» Согласно концепции образования РК до 2015 года, основной целью образования становится не простая совокупность знаний, умений и навыков, а основанная на них личная, социальная и профессиональная компетентность – умение самостоятельно добывать информацию, умение рационально и эффективно жить и работать в быстро изменяющем мире. Важнейшая задача образования РКформирование полноценных граждан своей страны. Модернизация содержания образования в Казахстане на современном этапе общества связана с инновационными процессами обучения. Изменения в характере обучения в последнее время происходят в системе глобальных образовательных тенденций. К ним относятся: массовый характер образования и его

Творчество - одна из наиболее естественных форм реализации потребности в поиске. Наряду с ней существуют и другие мотивы творчествапотребности в самоутверждении, признании другими членами общества и другое. Для творчества одаренных учащихся сам поиск нового приносит большое удовлетворение. Творческой является любая деятельность, в ходе которой осуществляется поиск проблем, решений. Превращению деятельности в творческую будет способствовать формирование у учащихся определенных умений и навыков, способностей творческого характера, сравнения, оценки и самооценки, творческого поиска и критического восприятия. Творчеству обучить трудно, но в силах преподавателя целенаправленно формировать и развивать способности, открывающие дорогу творческому прорыву. Процесс творчества включает в себя прежде всего открытие нового: новых объектов, новых знаний, новых проблем, новых способов их решения. Обучение не может быть сведено лишь к приобретению умений и навыков, оно является средством для достижения своего высшего предназначения, самоактуализации и самовыражения в творчестве. Несмотря на большое многообразие мнений о том, что такое творчество, все сходится на одном, что результатом творческого акта всегда является нечто новое. Возникают вопросы: «Как же рождается творчество?», «Можно ли научить учащихся творчеству?». Творческая деятельность обучаемых помогает выявлению личностных их качеств, таких как активность, ответственность, самостоятельность, творческий подход к делу, уровень развития интеллекта, умение ясно выражать свои мысли. Существуют многие факторы, предполагающие творческий подход к самому процессу обучения. Прямое обучение творчеству невозможно, а возможно лишь создание условий, стимулирующих творческую деятельность. Творческий характер обучения во многом определяется способом получения знания:  знание, творчески воссозданное;  знание, приоткрытое самим учащимся;  знание, оставшееся для него формальным, чужим, инородным. Задача обучения состоит в нахождении такого учебного материала, который вовлекал бы обучаемого в конкретную деятельность, имеющую в его глазах цель: большое значение, интерес. Необходимо найти типичные виды деятельности, результаты которых по- настоящему интересуют обучаемых, и которые невозможно выполнять механически. Обучаемый по настоящему учится только тогда, когда осознает роль изучаемых истин

в получении результатов важной для него деятельности. В обучении преследуется творческая передача качеств от преподавателя к учащемуся. Именно это - творческая личность педагога, которое передается от поколения к поколению. Известен ряд факторов, которые влияют на формирование творческого потенциала у учащихся: 1) уверенность в своих силах, в способности решить поставленную проблему; 2) стремление к самостоятельности в выборе целей, задач и путей их решения; 3) возбуждение положительных эмоций (радость, удивление, переживание успеха и другие), стимулирующих процесс творчества; 4)формирование критического мышления и чувствительности к противоречиям; склонность к фантазированию и развитию воображения; 5) использование методов обучения, которые стимулируют установку на самостоятельное открытие нового знания. Задача преподавателя состоит в использовании и разработке методики и технологий, направленных на становление и совершенствование, и развитие творческих способностей и, в конечном итоге, на формирование творчески ориентированной личности с учетом результатов диагностики индивидуальных ее особенностей. Творческий подход к выполняемой работе невозможен без широкой мобилизации и правильного применения накопленных знаний, разностороннего анализа текущей информации, сопоставления вариантов его использования. Формированию творческого потенциала способствует соответствующая организация образовательного процесса:  проблемное обучение;  умение налаживать междисциплинарные связи;  воспитание творческого отношения к изучению дисциплин;  умение выделять главное и критически осмысливать пройденный учебный материал;  развитие у учащихся способностей, умений и навыков анализа, а также обобщения;  умение оценивать практические ситуации. Развитие реальных творческих возможностей, по мнению российского педагога, академика Исаака Яковлевича Лернера, предполагает обучение самостоятельному переносу усвоенных знаний в новую ситуацию, видению в привычных условиях новой функции знакомого предмета, новой структуры объекта, альтернативы способа решения, нового способа из числа известных. Творчество в педагогическом процессе проявляется через развитие творческих способностей обучаемых и формируется посредством организации поисковой их

деятельности. Учебно-творческая деятельность учащихся ориентирована на решение учебных проблем, творческих задач и заданий. Учебнотворческая деятельность педагогически управляемая деятельность, осуществляемая преимущественно на основе косвенного и перспективного управления. Успешность учебнотворческой деятельности часто зависит не столько от уровня развития формально-личностных, сколько от эвристических, интуитивных способов интеллектуальной деятельности. В настоящее время актуализированы основные принципы педагогики творчества:  признание ранее непризнанных или неиспользуемых возможностей;  уважение желания учащихся работать самостоятельно;  умение воздерживаться от вмешательства в процесс творческой деятельности;  предоставление учащемуся свободы выбора и способов достижения цели;  индивидуальное применение учебной программы в зависимости от особенностей обучаемых;  создание условий для конкретного воплощения идей;  предоставление возможностей вносить вклад в общее дело группы;  поощрение работы над проектами, предложенными самими обучаемыми;  исключение какого-либо давления на обучаемых;  подчеркивание положительного значения индивидуальных различий;  уважение потенциальных возможностей отстающих;  демонстрация энтузиазма;  создание ситуаций, при которых более успевающие работают со слабоуспевающими учащимися;  одобрение результатов деятельности учащихся в какой-либо области с целью побуждения желания испытать себя в других видах деятельности; Основной задачей на уроках русского языка и литературы является обучение умению целесообразно и правильно пользоваться языковыми средствами для выражения своих мыслей. В каждом учащимся нужно развить способность владеть словом, понимать слово, рассматривать его с разных сторон. Обучающийся это человек с чистой душой, открытый новому и неизвестному. Учащихся необходимо как можно чаще ставить в позицию автора, давать возможность выразиться, раскрыть свою личность, выявить отношение к происходящему, выразить свои чувства, эмоции. В ряд основных задач на уроках я ставлю перед собой - научить мыслить, выражать

свои мысли в устной и письменной форме, анализировать ответы сверстников, принимать участие в спорах по тем или иным вопросам, как с преподавателем, так и с группой. Раскрытие творческого потенциала учащихся - одна из задач обучения в колледже. Основные приёмы развития творческих способностей:  написание сочинений, изложений;  рецензирование сочинений;  игры "КВН", "Лингвистические разминки" и другие;  творческие словари, ребусы, шарады, кроссворды;  творческие задания на дом. Учащиеся должны по возможности трудиться самостоятельно, а педагог руководить этим самостоятельным трудом и давать для него материал. При этом важно, чтобы практические задания выполнялись учащимися не механически, а сознательно, нужно добиваться, чтобы в практическую работу они вносили элементы творчества. Основная цель самостоятельной работы учащихся состоит в том, чтобы научить учащихся мыслить, анализировать и обобщать языковые факты, что в свою очередь положительно сказывается на усвоении учебного материала. В этих целях практикую задания типа "Объясни", "Докажи". Большое место в преподавании русского языка и литературы занимают творческие самостоятельные работы. Работа творческого характера повышают интерес учащихся к учению, развивают их наблюдательность, учат их самостоятельно решать поставленные цели. Важно и то, что в творческих письменных работах проявляются индивидуальные качества учащихся и особенности их языка. Широко использую работу с опорными словами, сочиненияминиатюры по картине, сочинения на заданную тему, сочинения по аналогии с прочитанным, по наблюдениям учащихся, составление письма подруге или другу, сочинение по началу. Описанные выше упражнения выполняются под руководством преподавателя, при этом степень самостоятельности учащихся постоянно возрастает. Когда же учащийся усваивают материал достаточно прочно и овладевают "техникой" выполнения соответствующего вида работы, аналогичные задания предлагаются учащимся на дом. Умение анализировать, обобщать, логически правильно, чётко, а так же эмоционально строить свою речь необходимы при написании хорошего сочинения. Поэтому мы должны помочь развить им речевую деятельность. "Речевая деятельность" - это активный, целенаправленный процесс создания и восприятия высказываний, осуществляемый с помощью языковых средств в ходе взаимодействия людей в различных ситуациях общения.

Особенностью учащихся является чистота и непосредственность восприятия, необычна и богата фантазия, воображение, потребность выдумывать и сочинять. Для разнообразия уроков развития речи используются различные виды работ, которые делают уроки живыми. Виды работ: 1. «Свободное сочинительство» - пиши, что хочешь! этот вид работы очень важен для развития речи. 2. "Мой дневник "- пиши о том, что сейчас вспомнил. Выполнение этого вида работы можно стимулировать знакомством с опубликованными дневниками разных людей или с дневниками литературных героев. 3. "Фантазия-картина" - опиши словами картинку, которой нет, которую видишь только ты в своем воображении. Если написанное будет свежо и выразительно, слова могут быть воплощены в рисунок. 4. Экскурсия в картинную галерею по репродукциям картин профессиональных художников. Ситуация экскурсии сближает с жизнью такой жанр, как сочинение по картине. 5. Сочинение - продолжение написанного накануне изложения или диктанта. В творческий процесс включают и этап обучения изложению на уроках русского языка и литературы. Изложение - работа творческая. С одной стороны, оно предусматривает не дословное, а самостоятельное, свободное воспроизведение прочитанных преподавателем текстов, а с другой стороны, оно даёт учащимся чёткую сюжетную и лексическую линию, которая помогает собрать связный рассказ. В воспитательных целях можно использовать материал не только литературно художественных произведений, но и материал публицистического характера - из газет, журналов, энциклопедий, повествующий о жизни и делах человека, о взаимоотношении с природой, о дружбе и товариществе, о честности и гуманности. К текстам изложений предлагаются учащимся задания, вводятся проблемные вопросы, предлагаются изменить название текста в соответствии с основной мыслью, дополнить собственное рассуждение по данной проблеме. Используются разные виды изложений: обучающие и контрольные, подробные и сжатые, выборочные и творческие, с элементами описания и с грамматическими заданиями - и все они представляют огромное поле деятельности как учащихся, так и преподавателя. Этапы обучения изложению:  начинай активно слушать с первого чтения текста учителем;  слова памятки каждого предложения записывай;

 между предложениями делай промежуток в две строчки для дополнений;  окончив первое активное слушание, закрой глаза и восстанови по памяти воображаемые картинки, возникающие у тебя при чтении текста;  помоги себе рисунком или схемой, сделав их на обратной стороне листа;  из слов составь все предложения;- активно слушай второе чтение текста учителем, вноси изменения и дополнения на оставленных тобою строчках;  закончи работу над изложением в черновике, прочитай написанное, исправь ошибки. Использование игр на уроках. Учащиеся развиваются в деятельности, ищут, добывают знания, сравнивают, группируют, классифицируют, благодаря представленной им свободе для самовыражения. Однако, различная подготовленность учащихся не позволяет у всех выявить скрытые способности. Необходимы дидактические, ролевые игры, в которых особенно активизируются умственные способности учащихся, развивается их творчество и воображение. Игра это органическая форма деятельности. Она значительно активизирует мышление, внимание, память, интерес к результату. Игры развивают наблюдательность, творческие способности. Очень полезны игры соревнования, например, "Аукцион", «Счастливый случай», «Брейн-ринг» и другие. Подобрать как можно больше слов по схеме. Нельзя забывать, что игра - естественная потребность. В игре учащийся раскрепощается, а раскрепостившись, он может и творить, и познавать в творчестве. У учащихся есть потребность одушевить неодушевлённые предметы, обратить словесный образ в материальный, видимый и осязаемый. Для активизации мыслительной деятельности на уроке много возможностей. Деловые игры воспитывают у учащихся чувство ответственности каждого из них за общее дело и позволяют знакомый материал преподнести поновому. Затем работа проводится в группах, обсуждаются результаты, и делается вывод. Работа заканчивается заключением эксперта преподавателя. Наивысший уровень активности у учащихся наблюдается на уроках – семинарах, которые помогают обобщить, систематизировать и углубить знания учащихся по теме. К таким урокам они готовятся заранее, получают вопросы, изучают литературу, стремятся найти новый дополнительный интересный материал, что, несомненно, способствует развитию творческих и познавательных интересов. Уроки - семинары помогают развить монологическую речь. Учащиеся с удовольствием рассказывают, показывают книги, которые им удалось прочитать к уроку, ставят

оценки, пишут стихи. Уроки проходят живо, эмоционально. Творческие способности личности на уроках русского языка и литературы могут осуществляться в творческой деятельности не только на уроках, но и при выполнении домашних заданий. Широкое применение получили проблемные ситуации, возникающие в результате побуждения учащихся к выдвижению предварительных выводов, обобщений. Являясь сложным приемом умственной деятельности, обобщение предполагает наличие умения анализировать явления, выделять главное, сравнивать, оценивать, определять понятия. В то же время любая познавательная деятельность требует от человека умения оперировать не только общими приемами, но и специфическими, что обусловлено содержанием изучаемого предмета. В достижении таких результатов и помогает творческая работа учащихся дома, где они обобщают и закрепляют изученный материал. Также следует практиковать нетрадиционные виды домашних заданий по каждой теме: составление словарей, наглядных пособий, таблиц, схем, алгоритмов. Наряду с традиционными, привычно скучными упражнениями можно давать задания творческого характера. Это может быть написание стихотворений, придумывание загадок, кроссвордов. Подводя итог, хочу отметить ещё раз, что воспитание всесторонней, гармоничной и творческой личности-главная задача преподавателя. Наличие творческих интересов у учащихся способствует росту их активности на уроках, качества знаний, формированию положительных мотивов учения, активной жизненной позиции, что в совокупности и вызывает повышение эффективности процесса обучения. Всё вышесказанное приводит к необходимости формировать и развивать у учащихся творческих умений: со справочниками, формулировать выводы, составлять сообщения, рефераты, доклады и многое другое. Каждый педагог должен на своих уроках развивать творческие способности учащихся, их мировоззрение и убеждения, то есть способствовать

воспитанию высоконравственной личности. Эта основная цель обучения может быть достигнута только тогда, когда в процессе обучения будет сформирован интерес к знаниям. Нужно так строить обучение, чтобы учащийся был активным участником - субъектом деятельности. На основе анализа и обобщения над формированием и развитием творческого потенциала учащихся, можно сделать выводы: 1. В работе над развитием творческих способностей учащихся необходимо использовать различные приёмы, методы, формы работы на уроках русского языка и литературы. 2. Как показывает практика, самостоятельно добытое знание усваивается прочнее, поэтому нужно чаще придавать заданиям проблемный характер. 3. Учебный материал усваивается лучше, когда он подаётся не в "сухой" форме, а посредством обыгрывания ситуации, занимательности, творческого подхода как учащихся, так и педагога. Использованная литература: 1. Назарбаев Н. А.–Послание народу Казахстана, 2012 г., 26 февраля 2. Профессионал Казахстана, научнометодический журнал №5 октябрь, 2007 г. 3. В. П. Беспалько, педагогическая технология М. 2002 г. 4. Караев Ж. А., Кобдикова Ж. У Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода А.2010 г 5. Селевко Г. К.Современные образовательные технологии.–М.:Народное образование, 1998 г. 6. Плигин А. А. Развитие познавательных процессов в различных образовательных технологиях. 7. Полат Е. С. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования, М., Академия 1999 г. 8. А.Прутченков, методические рекомендации по русскому языку и литературе, М. 2007 г.

ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ИНТЕРАКТИВТІК ӘДІСТІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Габдуллина Әсия Кисметқызы

Атырау энергетика және құрылыс колледжі қазақ тілі мен әдебиеті пәні оқытушысы

Білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, кәсіби құзыретті педагог болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсібі шеберлігінің адамгершілік,

рухани, азаматтық келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Қазіргі таңда- мемлекеттік тілді оқытуда әр түрлі әдістерді қолданып, жаңаша оқытудың

тиімді жолдарын табу, сөйтіп студентерінің пәнге деген қызығушылығын арттыру ұстаздар қауымының басты міндеті. Атырау энергетика және құрылыс колледжі өндіріске, қоғамның сұранысына қажетті мамандар даярлауда облыс бойынша өз үлесін қосып отырған кәсіптік білім беру мекемесі. Мен осы колледжде бірнеше жылдан бері оқу тілі орысша жүретін топтарда қазақ тілінен сабақ беремін. Сабақ барысында әр түрлі әдістерді қолданып, тиімді жақтарын зерделеп, іздене жүріп, мектептен келген оқушыларды қазақ тілі сабағында өз мамандықтарына бейімдеп оқытып, тіл үйретуқазақ тілі пәні оқытушысы ретінде менің басты мақсатым деп білемін. Әрине,техникалық мамандық топтары болғандықтан ең бастысыстуденттердің сөйлеу тілін дамыту, ауызекі сөйлеу, сұрақты сауатты қойып, оған толық жауап беру қабілетін жетілдіру. Осыған орай студенттер ең алдымен сөздерді бір-бірімен байланыстыратын қосымшаларды, сөздердің орын тәртібі мен сөйлемдердің жасалу жолдарын меңгерулері қажет. Менің ойымша, осы мақсаттарды жүзеге асыруда интерактивтік әдістің маңызы зор. Себебі бұл әдіс студенттің бойында төмендегідей әдет-дағдыларды қалыптастырады: 1. Студент өзін-өзі батыл, еркін сезінеді. Үйреніп жатқан тілге деген қызығушылығы артады, яғни өз қажеттілігі үшін үйренуге ынтасы оянады. 2. Өзіне берілген тақырып бойынша сөйлеу барысында ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйренеді. 3. Студенттер топ болып, жұп болып әрекет етуге үйренеді. Бұл тәсілмен өткізілген сабақта мұғалім әр студентпен жеке жұмыс істеп оған көп көңіл бөле алады. Себебі әр студенттің жеке өзіне ғана бөлінген тапсырмасы болады. Мұнда әр студент өз жұмысының нәтижелі болуын көздейді. Сөйте тұра олар топ болып, жұп болып жұмыс істейтіндіктен, бірлескен әрекеттің де жеткілікті болуын мақсат етеді. Сондықтан білімі төмен студенттер озат студенттерден кей жерлерде тапсырманың орындалу барысында көмек алса, ал озат студенттер топтық әрекетте артта қалмау үшін тілді нашар білетін, я білімі төмен серіктесіне көмек береді. Осылайша интерактивтік әдіс студенттерді мәселені бірігіп шешуге үйретеді. Бірігіп жұмыс істеу әрі жеңіл, әрі қызық, әрі тиімді. Негізгі әдістемелік инновациялар бүгінгі таңда оқытудың интерактивті әдістерін қолданумен байланысты. «Интерактив» сөзі бізге ағылшын тілінің «interact» деген сөзінен келген. «Inter» - бұл «өзара», «act»- әрекет ету дегенді білдіреді. Интерактивті сөзі – өзара әрекет ету бейімділігін білдіреді немесе әңгімелесу, әлдекіммен не болмаса әлденемен сұхбаттасу негізінде болады. Демек, интерактивті оқыту – бұл, ең алдымен, сұхбаттасып

оқыту, оның барысында оқытушы мен оқушының өзара әрекет етуі жүзеге асырылады. Оқытудың инновациялық технологиялық әдістемелік жүйесі сапалы нәтижеге жеткізуге мүмкіндік беретін танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнымен тікелей байланысты болғандықтан, оқушылардың инновациялық әдіс- тәсілдерді оқыту үрдісіне енгізу барысы студенттерінің танымдық ісәрекеттер түрлерінің мазмұнын, белгілі деңгейде белсенділігін көздейді. Жаңа технологиялардың педагогикалық қағидалары: • оқыту мен тәрбиенің бірлігі; • баланың танымдық күшін қалыптастыру және дамыту; • оқушының өзбетімен әркеттену әдістерін меңгерту; • тіл үйренушілерге ізгілік тұрғысынан қарау; • студенттердің танымдық және шығармашылық икемдігін дамыту; • барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеуі; • әр тұлғаны қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; • оқу үрдісін оқушының сезінуі; Интерактивті әдістерді пайдалану кезінде студенттер оқыту үдерісіне толыққанды қатысушылар болады, оның тәжірибесі оқу танымының негізгі қайнар көзі қызметін атқарады. Оқытушы дайын білімді бермейді, бірақ оқушыларды өз бетімен ізденуге үйретеді. Білім берудің дәстүрлі нысандарымен салыстырғанда, интерактивті оқытуда оқытушы мен студенттің өзара әрекеттестігі ауысады: педагогтың белсенділігі студенттің белсенсенділігіне орын береді, ал педагогтың тапсырмалары олардың бастамасы үшін жағдай жасаушы болады. Интерактивті оқыту әдісі мынадай кезеңдерден тұрады: 1.Диагностикалық кезеңі- сабақ түсіндірмес бұрын оқушы өзіне бұрыннан таныс білімдерін, тақырып туралы не білетіндіктерін, өзіне таныс мәліметтерді « миға шабуыл» әдісі арқылы ортаға салады. 2.Ізденіс тенденциясы кезеңі-оқушылар жұппен немесе топпен жұмыс істей отырып, «миға шабуыл» әдісі арқылы тізген сөздерді кеңейтіп түсіндіру үшін өз беттерінше оқулықпен жұмыс істейді. 3. Тұсау кесер кезеңі – 10-15 минуттан кейін әр топ өз мәліметтерін қорғайды. Осыдан кейін мұғалім әлі де жеткіліксіз жайттардан ақпарат береді. Жаңа тақырып толық түсіндіріліп біткеннен кейін пікірсайыс, рольдік ойын, дебат, деңгейлік тапсырмалар, компьютер тапсырмалары, баспасөзконференция, тірек-сызба, модель құрастыру, т.б интеракивті әдістер арқылы сабақты бекітіп, пысықтауға болады.

Мен өз тәжірибемде интерактивті оқыту технологиясының жұптық және үштік тобы бойынша жұмыс жасаймын. Жұптық топтың қызметі- өз білгенін екіншіге баяндайды, тексереді. Үштік топтың қызметі- берілген тақырыпты талдайды, сипаттайды және анықтама береді. Топ жұмысының нәтижесі- шешімдерін біріктіреді, нәтиже шығарады және қорытынды жасайды. Интерактивті әдістер ішінде пікірсайыстың алатын орны ерекше. Пікірсайыс- оқушының өз бетінше түйін жасауға, ой таластыру арқылы қажетті қорытынды жасауын, сөздік қорын молайтып, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға төселдіретін әдіс. І-курста Шортанбай Қанайұлының «Зар заман» атты тақырыпта өтке сабағымды пікірсайыс түрінде өткіздім.Пікірсайыстың мақсаты- оқушылардың қоғам, заман туралы көзқарастарын қалыптастыру, қоғамды ұнамсыз құбылыстарға өзіндік баға беруге үйрету, келеңсіз құбылыстардан бойын аулақ ұстауға тәрбиелеу. Пікір сайыс барысында оқушылар төмендегідей сұрақтар төңірегінде өз ойларын ортаға салды: Ақын сынаған, жиренген көріністерге сендердің көзқарастарың қандай? Кезінде ақын сынаған ұнамсыз құбылыстардың қайсысы бүгінгі қоғамда кездеседі? Себебі неде? Ақын құтылар жолды көрсете алған ба? Ақын нені көкседі? Оның арманына келісесің бе? Студенттер орыс отаршылдығы негізінде пайда болған құбылыстардың көлеңкелі жақтарына өзіндік баға бере отырып, қазіргі қоғамдағы кейбір келеңсіз құбылыстар, қылмыс түрлерінің көбеюі, т.б жәттердің себебін ашуға тырысты. ІІ-курста І. Жансүгіровтің « Құлагер» поэмасын өткен кезде студенттерді мазмұнымен таныстырдым, кейін оларға ізденушілік қабілеттерін арттыру мақсатында, поэмаға баға беру мақсатында сұрақ- тапсырмалар берілді, олар өзара пікір алмастырды. -Поэма неліктен «Құлагер» деп аталған? Ақынның түпкі мақсаты не: Құлагерді дәріптеу ме, әлде Ақанды дәріптеу ме? -« Күрес» тарауын ақын поэманың сюжеттіккомпозициялық желісіне не үшін енгізген? Басқа тараулармен іштей қабысқан ба? -Ақын « әр жақтың қошқарлары, марқаларының» типтік сипаттарын қалай берген? Контрастық суреттеудің мәні неде? - Ақан трагедиясының түпкі сыры неде? - «Жігіттің бір күндегі Көкшетауы Қызықтың көшіп кеткен саржайлауын» деген поэтикалық жолдың ішкі мәні неде?

Бұл сұрақтарға поэманың мазмұнын меңгеріп, оның идеялық мұратын түсінген студенттер жауап бере келе, Ақан трагедиясының түп-тамырыәділетсіздік жайлаған қоғам, феодалдық орта, Ақанөнер тарланы, өнержүйрігі, бірақ сұм заман ақын жанын жаралады деген қорытынды жасады. Дебатстуденттерді шешендікке, ізденімпаздыққа, ой-өрісін дамытуға төселдіретін интерактивті әдіс. Дебатты әр түрлі тақырыпқа өткізуге болады. Мысалы: ІІ-курс топтарында қазақ әдебиетінен М.Жұмабаевтың шығармаларың өткенде, соның ішінде «Батыр Баян» поэмасы бойынша « Баянның інісі Ноян мен қалмақ қызын өлтіруі дұрыс/дұрыс емес» тақырыбында дебат өткіздім. Студенттер өз ойларын ортаға салып, пікір таластырды. Пікірлесуоқушылардың бір тақырып төңірегінде ойларын біріктіретін пікірталас түрлерінің бірі. ІІ-курста қазақ тілінен « Мектеп формасы» деген тақырып бойынша пікірлесу/дискуссия/сабағын өткіздім. Студенттер өзара пікір алмасты және нақты-нақты пікірлер ұсынды. Рольдік ойын- оқушыға шығарма мазмұнын меңгертудің басты құралы болумен бірге, олардың шығармашылық қабілетін арттырып, сахна өміріне бейімдейтін тиімді әдісі. Мысалы, ІІ-курста қазақ тілінен « Қонақ күту» тақырыбы бойынша қойылым сабақ өткіздім. Сахналық қойылымға екі топ қатысты. Студентер өзара рольдерді бөліп алды. Сабақтың мақсаты- студенттерді қонақ күтудің қыр-сырын білуге үйрету, қазақ халқының әдетғұрпын, салт-дәстүрін қастерлеуге тәрбиелеу. Сабақта студенттер тірек-сызба құрастырды, тестпен жұмыс, кестемен жұмыс, компьютер арқылы жаттығулар орындады. Үштілділік білу мақсатында полиглот ойынын жүргіздік. Колледжде соңғы жылдары қазақ тілімен қатар кәсіптік қазақ тілі оқытылуда. Осыған орай, кәсіптік қазақ тілі сабағында көбінесе мамандығына сәйкес мәтіндермен жұмыс жасалынады. Мамандыққа байланысты мәтіндер жұмыс жасауда өте ыңғайлы, берер нәтижесі мол, жаңа технологялардың бірі А.Г. Ривин технологиясы « кестелі мәтін» деп аталады. Осы әдістемені сабақтарымда қолданып келемін. Бұл технологияның жүруі өте қызықты, ең нашар оқитын, ең оқығысы келмейтін тіл үйренушіні сабаққа ілестіреді, жетелейді. Себебі бұл кестелі мәтінді қарастырған кезде студенттер жұппен жұмыс жасайды. Топқа мәтін беріледі, әрбір жаңа жол бөлек-бөлек беріледі, оқушылар әрбір жаңа жолды оқып аударады және тақырыбын қояды. Сонда бір мәтінді бірнеше рет жаңа жол арқылы оқыған студент сабақ соңында бүкіл мәтіннің

мазмұнын біліп отырады. Ең соңында бүтін бір мәтінді шығарады. Бұл әдістеменің берері : оқу материалының көлемін көбейтеді; - ауызша тіл дамуын тездетеді; - әңгімелеу, жоспар құру, өз ойын жоспарлап айта білуге үйретеді, - бір мәтінді жете түсінуге және болашақта өтетін мәтіндерді терең меңгертуге мүмкіндік береді. Қорыта келгенде, интерактивті әдістер арқылы студенттер бойында мынадай қасиеттерді қалыптастыруға болады: -Ізденімпаздық, еңбесүйгіштік, өз күшіне сену, жауапкершілікті сезіну. Сөздік қоры байыту,ақпаратпен жұмысжасау, сөйлеу мәдениетін өзінше түйін жасау қабілетін қалыптастыруға болады. Жалпы сабақтың қызықты өтуі, оған студенттердің белсенді атсалысуы- оқытушының кәсіби шеберлігі мен студенттердің бірлесіп жұмыс жасауына байланысты болғандықтан

интерактивті әдістерді осы тұрғыда маңызы өте зор. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қадашева Қ. «Қазақ тілі : оқытудың тиімді әдістемелері». Алматы «Қазақ университеті». 2000ж 2. Қадашева Қ. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі». Алматы, « Мұрагер», 2005. 3. «Инновационное обучение: стратегия и практика»/ Под ред. В.Я. Ляудис. М.: МГУ, 1994./ 4 «.Қазақстан кәсіпкері» Ғылыми-әдістемелік журнал 2010-2011ж.ж 5. « Қазақстан мектебі» 2012-2013ж.ж 6.«Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде» Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал 20122013 ж.ж 7. «Қазақ тілі мен әдебиеті» Республикалық ғылыми-педагогикалық әдістемелік журнал 201011 ж.ж 8. «Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл» Республикалық әдістемелік журнал 2012 ж

РАЗВИТИЕ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧАЩИХСЯ ПРИ ПРИМЕНЕНИИ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Аманова Гульнар Сатыбалдиевна Преподаватель русского языка и литературы Атырауского колледжа энергетики и строительства

В своем Послании Президент Республики Казахстан Стратегия «Казахстан – 2050» отметил, что «Знания и профессиональные навыки – ключевые ориентиры современной системы образования. Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией. Войти в тридцатку развитых стран мира...». В настоящее время практически все страны мира на первое место выдвигают качество образования, которое уже не измерить уровнем обычной грамотности, оно характеризуется более высоким показателем – функциональной грамотностью, когда полученные знания позволяют выпускнику свободно ориентироваться в информационном пространстве, а логическое мышление и способность к анализу позволяют ему адаптироваться в сложных условиях рынка труда. Роль образования на современном этапе развития Казахстана определяется задачами ее перехода к демократическому и правовому государству. Система образования Казахстана ориентирована, прежде всего, на обеспечение

высокого качества обучения и воспитания молодежи, подготовка их к труду в новых рыночных условиях. Развивающемуся обществу нужны современно образованные, нравственные, предприимчивые люди, которые могут самостоятельно принимать ответственные решения в ситуации выбора. Прогнозируя возможные последствия способные к сотрудничеству, отличаются мобильностью, динамизмом, конструктивностью, обладают развитым чувством ответственности за судьбу страны. Важнейшая задача образования РК – формирование полноценных граждан своей страны. Модернизация содержания образования в Казахстане на современном этапе общества связана с инновационными процессами обучения. Изменение в характере обучения в последнее время происходят в системе глобальных образовательных тенденций. К ним относятся: массовый характер образования и его непрерывность, значимость для общества, ориентация на активное освоение человеком способов познавательной деятельности, адаптация

процесса образования к потребностям личности, ориентация обучения на личность учащегося, обеспечение возможностей его самораскрытия. Важнейшая черта современного обучения – его направленность на то, чтобы готовить учащихся не только приспосабливаться, но и принимать активную позицию в обществе. Что такое инновация и инновационное обучение? Учебный процесс охватывает следующие типы обучения: «поддерживающее обучение» и «инновационное обучение». «Поддерживающее обучение» - процесс и результат такой образовательной деятельности, которая направлена на поддержание, воспроизводство существующей культуры социального опыта. Такой тип обучения относится к традиционному. «Инновационное обучение» - процесс и результат такой образовательной деятельности, которая стимулирует вносить инновационные изменения в существующую культуру, социальную среду. Такой тип обучения помимо поддержания существующих традиций связан с творческим поиском на основе имеющегося опыта и тем самым его обогащение. Понятие «инновация» означает новшество, новизну, изменение; инновация как средство и процесс предполагает введение чего-либо нового. Применительно к педагогическому процессу инновация означает введение нового в цели, содержание, методы и формы обучения и воспитания, характер взаимодействия педагога и учащихся, их позиции в ходе обучения. Инновационные процессы являются закономерностью в развитии современного образования. Главной целью инновационных технологий является качественное изменение личности учащегося по сравнению с традиционной системой. Сущность такого обучения состоит в ориентации учебного процесса на потенциальные возможности человека и их реализацию. Традиционным является урок – занятие с целым классом, в ходе которого учитель сообщает, передает знания, формирует умения и навыки, опираясь на изложение нового материала, его закрепления учениками, оценивает результаты. Традиционное обучение носит преимущественно репродуктивный характер. Работа учителя ориентировано, прежде всего, на сообщение знаний и способов действий, которые передаются учащимся в готовом виде. Учитель является единственным действующим лицом учебного процесса. Требования постепенности – одно из категоричных условий успешности нововведений в образовательной сфере. Инновационные подходы к обучению делятся на два вида основных типа, которые соответствуют репродуктивной и проблемной ориентации образовательного. Репродуктивное обучение

направлено, прежде всего, на сообщение учащимся знаний и формирование способов действий по образцу, которое гарантирует эффективные результаты в рамках традиционной ориентации. Проблемное обучение направлено на обеспечение его обеспечение его исследовательского характера, организацию поисковой учебно-познавательной деятельности на основе рефлексии. Соответствующий поисковый подход к обучению формирует опыт самостоятельного поиска обучаемым новых знаний и применения их в новых условиях, опыта творческой деятельности в сочетании с выработкой личностных ориентации. Поисковый подход ставит педагога к гибкому, тактичному взаимодействию с учащимися. Обучаемый же играет активную роль участника исследования, игры, дискуссии в учебном процессе. Развитие умения мотивировать действия, самостоятельно ориентироваться в получаемой информации формирование творческого нешаблонного мышления, развитие учащихся за счет максимального раскрытия их природных способностей, используя новейшие достижения науки и практики, - основа цели инновационной деятельности. Именно, инновационная деятельность определяет направления профессионального роста педагога, его творческого поиска. При всем многообразии технологий обучения: дидактических, компьютерных, проблемных и др. реализация ведущих педагогических функций остается за учителем. С внедрением в учебно-воспитательный процесс современных технологий учитель и воспитатель все ее осваивают функции консультанта, советчика, воспитателя. Какими качествами должен обладать педагог в современном образовании? Во-первых, испытывать искренний интерес к ученику. Во-вторых, обладать гибкостью в ведении обсуждения, обмене мнениями, сжатому лаконичному подведению итогов, выражать свои мысли, не подавляя мнение окружающих. Втретьих, быть терпимым. Спокойно воспринимать ошибки в фактах, логике рассуждений. Уметь пробуждать учащихся к уточнению мысли без стремления одернуть, оборвать инициативу. Положительное отношение к личности учащихся должно быть приоритетным в образовательном процессе. Современный этап развития образования характеризуется возрастающей творческой активностью педагога. Любая педагогическая технология должна быть переосмыслена учителем и окрашена творческим и эмоциональным отношением к своему делу. Развитие инновационных процессов – есть способ обеспечения модернизации образования, повышение его качества. Эффективности и доступности. Основные цели инновационного обучения:

- развитие интеллектуальных коммуникативных, лингвистических и творческих способностей учащихся; - формирование личностных качеств учащихся; -выработка умений, влияющих на учебнопознавательную деятельность и переход на уровень продуктивного творчества; - развитие различных типов мышления; - формирование качественных знаний, умений и навыков. Задачи инновационного обучения: -оптимизация учебно-воспитательного процесса; - создание обстановки сотрудничества ученика и учителя; -выработка долговременной положительной мотивации к обучению; -включение учащихся в креативную деятельность; -тщательный отбор материала и способов его подачи. В основе инновационного обучения лежат следующие технологии: - развивающее обучение; - проблемное обучение; - дифференцированный подход к обучению; - создание ситуаций успеха на уроке. Основными принципами инновационного обучения являются: - креативность (ориентация на творчество); - усвоение знаний в системе; - нетрадиционные формы уроков; - использование наглядности. При использовании инновационных технологий в обучении русскому языку и литературе применяются следующие приемы: - ассоциативный ряд; - опорный конспект; - «мозговая атака»; - групповая дискуссия; - кластеры; - синквейн (пятистишие); - «Продвинутая лекция»; - чтение с остановками и Вопросы Блума; - эссе; - ключевые термины; - перепутанные логические цепочки; - медиапроекторы; - дидактическая игра; - лингвистические карты; - лингвистическая аллюзия (намёк); - исследования текста; - работа с текстами; - нетрадиционные формы домашнего задания. Задача учителя состоит в том, чтобы создать условия для каждого учащегося, выбрать такие методы обучения, которые позволили бы каждому учащемуся проявить свою активность, свое творчество. Задача учителя – активировать

познавательную деятельность учащихся. Одно из основных целей стоящих передо мной как учителем, является создание условий для проявления познавательной активности учащегося. Средством достижения этой цели, считаю: - использование разнообразных форм и методов организации учебной деятельности, позволяющих раскрыть личный опыт обучающихся; -создание атмосферы заинтересованности каждого учащегося в работе группы; - стимулирование учащегося к высказываниям; -использованию различных способов выполнения без боязни ошибиться; - оценка деятельности учащихся не только по конечному результату, но и по процессу его достижения; - поощрение, стремление учащихся находить свой способ выполнения задания, анализировать способы других учащихся, выбирать и осваивать наиболее рациональные; - создание ситуации общения на уроке, позволяющих каждому учащемуся проявлять инициативу, самостоятельность в способах работы, создание обстановки для естественного самовыражения учащегося. Применение элементов инновационных технологий на уроках русского языка и литературы. На сегодняшний день существует немало проблем в преподавании русского языка и литературы. Поэтому, на мой взгляд, обучение русского языка не должно сводиться к тому, чтобы подготовить грамотного учащегося в узком понимании этого термина, что практически ограничивается натаскиванием в овладении всеми приемами, навыками и умениями. Особое место в моей педагогической деятельности занимает изучение и внедрение в образовательный процесс передовых технологий обучений. Применение игровых технологий на уроках русского языка и литературы позволяет в наиболее интересной форме передавать знания учащихся. Игровая деятельность как элемент урока может применяться на любом этапе его – от проверки домашнего задания до выполнения контрольной работы и обобщения. Так, например, при повторении темы «Звуки и буквы» можно проводить игру «Найди пару», «Орфографическое лото». На уроке могут быть проведены: 1) ролевые игры; 2) игры-соревнования; 3) интеллектуальные игры. Это излюбленная форма работы учащихся на уроке. Для активизации познавательной деятельности учащихся можно использовать проектную деятельность. Проектная деятельность – один из лучших способов для совмещения информационных технологий, личностно – ориентированного обучения и самостоятельной работы учащихся.

Творческие задания вызывают живой интерес учащихся. Так, например, изучая творчество Пушкина, учащиеся самостоятельно готовят инсценировку из отрывка поэмы «Евгений Онегин»: встреча Онегина с Татьяной, также учащиеся придумывают обложку к сказкам СалтыковаЩедрина. Развитию критического мышления способствуют нетрадиционные уроки. Методика развития критического мышления включает три этапа или стадии. Это: Вызов – Осмысление – Рефлексия. Первая стадия – вызов. Эта стадия позволяет: - актуализировать и обобщить имеющиеся у учащихся знания по данной теме или проблеме; - вызвать устойчивый интерес к изучаемой теме, мотивировать ученика к учебной деятельности; - сформулировать вопросы, на которые хотелось бы получить ответы; - побудить учащихся к активной работе на уроке и дома. Вторая стадия – осмысление. Эта стадия позволяет: - получить новую информацию; - осмыслить ее; - соотнести с уже имеющимися знаниями; - искать ответы на вопросы, поставленные в первой части. Третья стадия – рефлексия. Здесь основным является: - целостное осмысление, обобщение полученной информации; - усвоение новых знаний, новой информации; - формирование у каждого из учащихся собственного отношения к изучаемому материалу. В практике своей работы я регулярно применяю методы и приёмы инновационных технологий, позволяющие активировать мыслительную деятельность учащихся. Чаще всего я использую следующие элементы инновационных технологий: кластеры, пятистишия (синквейн), стратегию «Кардиограмма», «Мозговая атака», разноуровневые задания, слайды, электронные задания (на диске). Кластер – это способ графической организации материала, позволяющий сделать наглядным те мыслительные процессы, которые происходят при погружении в ту или иную тему. Кластер является отражением нелинейной формы мышления. Последовательность действий проста и логична: - посередине классной доски написать ключевое слово или предложение, которое является «сердцем» идеи, темы; - вокруг написать слова или предложения, выражающие идеи, факты, образы, подходящие для данной темы;

-по мере записи, появившиеся слова соединяются с прямыми линиями с ключевым понятием. В работе над кластерами необходимо соблюдать следующие правила: - не бояться записывать все, что приходит на ум; - дать волю воображению и интуиции; - продолжать работу, пока не кончится время или идеи не иссякнут; - постараться построить как можно больше связей. Так, например, при объяснении темы «Части речи» ребята составляют кластер по данной теме (см. приложение 1, приложение 2, приложение 3). Активность мышления и интерес учащихся к научной трактовке изучаемых фактов и явлений повышается в условиях проблемной ситуации. Так при повторении темы «Лексика» я предложила учащимся найти разницу в словах березник и березняк. Учащиеся отметили, что у этих слов общий корень и они близки по значению. Сопоставляя слова, учащиеся пришли к выводу, что написание гласной в суффиксе зависит от лексического значения, поэтому, чтобы правильно написать ее в суффиксе, надо знать лексическое значение слова. Березник – роща или лес, состоящее из одних берез. Березняк – молодой березовый лес. Я предлагаю учащимся такие задания, которые вызывают интерес к уроку, а также стимулирует активность мышления у каждого учащегося. Например: - Как вы понимаете смысл предложения: Улица носит его имя. Я задаю наводящий вопрос учащимся: в прямом или в переносном смысле употреблен глагол «носит» в этом предложении? - Чем различаются значения слова «острый» в следующих словосочетаниях: Острый нож, острый язык, острый угол, острое слово, острый взгляд. Данные нижеустойчивые глагольные словосочетания замените глаголами-синонимами: Прийти в себя (опомниться), развязать руки (освободить), подвести итог (подытожить), бить отбой (отступать), вбивать в голову (внушать), наступать на горло (преследовать). - Объясните, какова роль профессионализмов в речи: В мастерской можно было увидеть мольберт, палитру, кисти, краски и холст, на котором были сделаны первые наброски. Вопрос учащимся: О какой мастерской идет речь? Определите сферу их употребления. Наивысший уровень активности наблюдается, когда сами учащиеся формулируют проблему, выдвигают предложения, доказывают свою точку зрения и проверяют правильность собственных решений и выводов.

Одним из приемов инновационных технологий, считаю нетрадиционную форму домашнего задания. Этот прием помогает раскрыть потенциал учащегося, закрепить знания, умения и навыки, полученные на уроке. А также позволяет учащимся проявить самостоятельность, самому найти решения нестандартного задания, вопроса. Домашние задания можно разделить на следующие типы: - творческая работа; -подготовка иллюстрации к литературным произведениям; - рисование обложек к литературным произведениям; - художественное чтение; - инсценировка художественного произведения; - наблюдения за природой; - подготовка словарных диктантов; - составление конспекта, опорных таблиц; - письмо по памяти. Такие домашние задания помогают избегать однообразия в обучении, активизирует мышление, заставляют учащихся обобщать, систематизировать материал по теме. Наиболее эффективным является применение элементов инновационных технологий на уроках литературы. Эффективным также нахожу на некоторых уроках литературы - чтения с остановками и вопросы Блума (Бенджамин Блум – американский психолог и педагог, который предложил прием «Ромашка Блума»). На уроках литературы я использую такие приемы и вопросы Б. Блума: - практический прием «Где используют?»; - уточняющий прием «Правильно ли я понял?; - простые вопросы; - творческий прием «Что было бы?» (прогноз, предположение); - оценочный прием «Что хорошо?», «Что плохо?» - объясняющий прием «Почему?» (причинноследственная связь). Для этого введется подготовительная работа, а именно: - выбираю текст для чтения (текст должен быть абсолютно неизвестным для группы); - текст заранее делю на смысловые части, прямо в тексте отмечаю, где следует прервать чтения и сделать остановку; - заранее продумываю вопросы и задания к тексту, направленные на развитие у учащихся различных мыслительных навыков; - после каждой остановки задаю вопросы разных уровней, простые и сложные. Одним из элементов инновационной технологии также являются – эссе, которые применяются для небольшого письменного задания. Наиболее сильные учащиеся могут проанализировать

обсуждаемый вопрос, сделать самостоятельный вывод письменно, не мешая другим, менее слабым учащимся сосредоточиться на том или ином вопросе. Главное правило свободного письма–не останавливаться, не перечитывать, не исправлять. При затруднении можно письменно прокомментировать возникшую проблему и постараться писать дальше. Иногда текст свободного эссе предлагаю использовать как подготовительный этап работы для более солидного сочинения. Иногда на своих уроках по литературе я использую 5-минутное эссе. Этот вид письменного задания обычно я применяю в конце занятия, чтобы помочь учащимся подытожить свои знания по изученной теме. Для меня – это возможность получить обратную связь. Поэтому учащимся можно предложить два пункта: - написать, что они узнали по новой теме; - задать один вопрос, на который они так и не получили ответа. Одним из компонентов современных технологий является стратегия «Кардиограмма». Этот прием лучше всего использовать при анализе произведений, а также при характеристике главного героя. Задача учащегося нарисовать схему, где они отмечают положительных героев или их черты, качества, поступки – верхней линией, а отрицательных героев их черты, качества, поступки – нижней линией в кардиограмме. Учащиеся учатся анализировать и критически мыслить. Так, например, при изучении поэмы А. С. Пушкина «Евгений Онегин» учащиеся перечисляют положительные и отрицательные черты главного героя поэмы Онегина. И в результате получается «кардиограмма» героя. «Вхождение в урок» - этот прием я часто использую в литературе, для того, чтобы у учащихся вызвать эмоциональный настрой на восприятие темы. Так, например, при изучении темы «Лирика Есенина» звучит фрагмент песни «Не жалею, не зову, не плачу…». Один из учащихся читает стихотворение «Шаганэ, ты моя Шаганэ…». Эта атмосфера начала урока дает толчок к восприятию прекрасного. Этот прием является важным компонентом эффективности урока. Я применяю на уроках русского языка и литературы разноуровневые задания. Эти задания составляю по степени сложности, которые требуют разнообразные виды деятельности. Учащимся с хорошими знаниями предлагаю сложные задания: творческую работу, написать эссе, сделать слайды по той или иной теме. Также этих учащихся назначаю консультантами, тем самым они помогают средним и слабым учащимся в освоении сложного материала. Учащимся со средним интеллектуальным уровнем подбираю задания средней сложности – самостоятельно составить

предложения, подобрать ключевые слова и т. п. Учащимся со слабыми знаниями предлагаю работу по картине, составить предложения по опорным словам, подобрать антонимы, составление диалога и другие задания. Все эти элементы инновационной технологии имеют своей целью, прежде всего повышение активности учащихся: истина, добытая путем собственного напряжения, усилий имеет огромную познавательную ценность. Исходя из вышеизложенного, я хочу сказать, что у меня за плечами небольшой педагогический опыт, но процесс самообразования реализует потребность к собственному развитию и самообразованию. В процессе самообразования повышаются мои профессионально-личностные качества. Я стремлюсь к тому, чтобы учащиеся стали активными участниками процесса обучения: занимались напряженной умственной деятельностью, решали проблемные задачи. Успешность деятельности подтверждается участием студента нашего колледжа Шекиева Нурсултана, где он занял 2-ое место на олимпиаде по русскому языку в 2011 году. Для оценки эффективности учебного процесса мной практикуется проведение мониторинга, направленного на выявление мотивации познавательной активности. Мониторинг показал, что интерес учащихся к предмету русского языка и литературы практически постоянен: от 32% до 52% - по русскому языку, от 36% до 50% - по литературе. Для развития творчества и формирования познавательного интереса учащегося на уроках русского языка и литературы, мне хочется выделить следующие положительные результаты: - психолого-педагогическая диагностика по выявлению уровня развития познавательного интереса свидетельствуют о повышении уровня положительной мотивации на уроках, по предмету русского языка и литературы выявлено у 46% учащихся; - использование различных средств и методов воздействия на мотивацию учащихся на моих уроках дают неплохие результаты, у учащихся заметно повышаются интерес к предмету; - активное участие учащихся в предметных неделях; - активное и результативное участие в творческих группах, развитие творческих способностей продолжаются на занятиях во внеурочное время – индивидуальных занятиях. В заключении, хотелось бы сказать, что избранные мною педагогические приемы, методы – результативны, целесообразны, и нацелены на развитие личности учащегося. Главное для меня в работе – учащийся со всеми его задатками, потребностями, проблемами. На современном этапе

– постановка учащегося в позицию субъекта деятельности, добытчика знаний, в ситуацию самостоятельного поиска. Реализация всех его творческих возможностей, полноценное общение с учителем и товарищами. По-моему, решение этой задачи невозможно без изменения стиля взаимоотношений учителя и учащихся. Не заставлять и контролировать, не командовать и запрещать, а направлять и увлекать, помогать и стимулировать – в этом я вижу один из путей активизации обучения. Помогать каждому, кто при полном напряжении своих способностей и возможностей самостоятельно без посторонней помощи не может преодолеть познавательную трудность, - в этом, считаю, назначение учителя. Реализация данных задач позволяет мне развивать личность учащегося в соответствии с его способностями, интересами и возможностями. В своей профессиональной деятельности учитываю образовательные потребности учащихся, их индивидуальные способности. Выявляя познавательный и интеллектуальный уровень каждого в целом, я планирую свою деятельность в соответствии с этим, ставя конкретные цели и задачи для каждого уровня развития личности. Стараюсь в своей работе слабых учащихся подтянуть до уровня средних, а средних – до уровня хорошистов. Пытаюсь всячески заинтересовать учащихся в своем предмете, использую дополнительный материал, использую приемы составления кластеров, синквейнов и так далее. Учащиеся с удовольствием работают на уроках русского языка и литературы, где применяются элементы инновационных технологий. Этап учёта знаний, умений, навыков учащихся является необходимым звеном в цепи процесса обучения и позволяет "отслеживать" результаты этого процесса. Внедрение инновационных технологий наряду с традиционными методами и приёмами контроля знаний, умений, навыков значительно повышает уровень владения этими знаниями, поскольку даёт учащемуся мотивацию обучения, прививает интерес к предмету. В результате такой работы учащиеся с удовольствием идут на урок, активно работают, отстаивают свою точку зрения, любят творческие задания, умеют работать с кластерами, умеют грамотно составлять синквейны, с удовольствием выполняют разнообразные виды работ. На своих уроках стараюсь добиваться высокого уровня познавательной деятельности. Мои ребята принимают активное участие в неделях русского языка и литературы, в олимпиадах и конкурсах, повышают свой кругозор, самостоятельно занимаясь самообразованием по моему предмету. Учащиеся с отличающимися возможностями занимаются дополнительно, причем, чаще по собственной инициативе: пишут доклады, сообщения, сочинения на конкурс, готовят к урокам

новые материалы, используя внепрограммные источники. Таким детям на уроках даю задания повышенной трудности. Какой бы урок мы не проводили, каких бы детей мы не учили, сильных или слабых, основной задачей учителя остается нравственное воспитание учащегося, расширение его кругозора, развитие эстетических творческих сторон его характера, то есть формирование личности, способной в современной жизни. Свое выступление хочу завершить словами В. О. Ключевского: «Чтобы быть хорошим учителем, надо прежде всего любить тех, кому преподаешь. У детских врачей есть правило: перед встречей с ребенком согрей руки. Так и учителю надо всегда помнить не только о тепле своих рук, но и о тепле своей души».

2. Полат Е. С. «Новые педагогические и информационные технологии в системе образования», учебное пособие М. Академия 1999 г. 3. Профессионал Казахстана, научно методический журнал №10, октябрь 2006 г. 4. Ал. Прутченков, методические рекомендации М. 2007 г. 5. В. П. Беспалько, педагогическая технология М. 2002 г. 6. Ж.А.Караев, Ж.У. Кобдикова «Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода» М. 2006 г. 7. Л. Л. Басова, методическое пособие М.: БИНОМ, 2006 г. 8. С. В. Музычук, русская литература М.: БАО – ПРЕСС, 2004 г. 9. Г. К. Селевко «Современные образовательные технологии», учебное пособие М. Народное образование, 1998 г.

Использованная литература: 1. Назарбаев Н. А. – Послание народу Казахстана, 2012г., 26 февраля

 Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі  МҰҒАЛІМНІҢ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ - БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДЫҢ ҚАЖЕТТІ ФАКТОРЫ Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы

«Өрлеу»БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының қоғамдық-бұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінің басшысы

Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды. Жастардың ақыл-ой әлеуметін барынша дамыту үшін білім беру жүйесін тиімді құра білген ұлттың еңсесі биік, абыройы жоғары болмақ. Елбасы Н.Назарбаев өзінің қазақстан халқына жолдаған Жолдауында: «оқушыларды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкәппарлық, тектілік, білімділік, биік талғам, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыруымыз керек» дегені мәлім. Елбасының осы алға қойған зор міндеттерін іске асырушылар-әрине, жастар. Олай болса, сол жастарға сапалы білім мен салауатты

тәрбие беру қажет. Ол, Мағжан айтқандай,мектеп пен ұстаздарға байланысты. Еліміздің дамуының алғы шарты білім дедік, яғни «Үшінші мыңжылдықтың жастары қандай болмақ?» деген сұрақ туындайды. Жауапкершіліктің биігінен көрінуі де жас ұрпаққа берілетін білім сапасын мейілінше арттыруды қажет етеді. Ал, білім сапасын арттыру, оның деңгейін әлемдік білім кеңістігіндегі стандарттарға сай келтіру түптеп келгенде, мұғалімге, оның кәсіби құзырлығына, әдістемелік біліктілігі мен шеберлігіне тікелей байланысты. Жас ұрпаққа жоғары сапалы білім беру ісін тек қана көп мәдениетті, шығармашыл, жаңашыл, инновациялық тұрғыда ойлап, қызмет жасай білетін ұстаз ғана мүлтіксіз атқара алады. Құзыреттілікті қалыптастыру–білім беру саласының өзекті мәселесі. Күн сайын адамға көптеген ақпарат тасқыны келеді. Ал оқу мазмұны

мен оқыту әдістері ескі сарында қалып қоюда. Сондықтан білім берудегі әлеуметтік қажеттілік пен ол қажеттілікті қанағаттандырудың арасындағы қарама–қайшылық білім беру саласының дағдарысына әкеліп соғуда. Сол себепті мектеп мұғалімдерінің әдістемелік шығармашылығын дамытуды педагог-мамандардың біліктілігін жетілдіру жүйесінде ұйымдастыруды олардың кәсіби құзіреттілігі кезінде жүзеге асыру қажеттігі туындайды. Құзіреттілік тәсіл идеясы– «қоғамға қандай, жеке тұлғаға қандай білім қажет және ол қоғамның қандай қажетін өтей алады» деген сұраққа жауап береді. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру– бүгінгі білім беру саласының өзекті мәселелерінің бірі. Құзырлылық тәсіл, білім сапасын арттыруды дәстүрлі тәсіл мен білім мазмұнын ұлғайту арқылы шешудің арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған дағдарыстан шығудың бір жолы деп қарастыруға болады. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді. Оның сапасы алған білімнің көптігінен емес, сол білімді қолдана білумен маңызды. Мұғалімнің басты рөлі– тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты зерттелетін, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау, нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатының стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру. Осыған орай, нәтижеге бағытталған жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби құзырлылықтарын дамытуды талап етеді. Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі-белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру. Ескі мазмұнды ығыстыра отырып,елімізде білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда. Әлемнің оқыту технологиялары жоғары дамыған елдерінің (Жапония, Германия, Голландия) тәжірибесіне назар аударсақ,түпкі мақсаты-баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру, яғни, бірінші орында баланың білім, білігі мен дағдысы емес,жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Осы мақсатқа орай, бүгінгі педагогика ғылымында жаңа оқыту

технологиялары: дидактикалық біліктерді шоғырландыру, ізгілікті-тұлғалық бағдарламалар, дамыта оқыту, мәселелік, тірек сигналдары арқылы, деңгейлеп саралап оқыту, өздігінен ізденіп даму, оқытудың компьютерлік, модульдік технологияларды ғылыми тұрғыда дәлелдеп, баламен бірге жұмыс жүргізіп жүзеге асырушы мұғалім. Кез келген білім ордасының білім сапасын арттырудағы туындайтын кейбір проблемалардан шығу үшін: нәтижеге бағытталған жалпы орта білім беруде мұғалімнің кәсіби құзырлылығын дамытуды талап етеді. Әрбір мұғалімнің кәсіби дайындық сапасына қойылатын талап немесе кәсіби теориялық білімі мен практикалық біліктілігі –құзыреттілік пен кәсіби шеберлігінің сапасы ретінде қаралады. Құзыреттілікті нәтижеге бағытталған білім беру жүйесінің сапалық критериі ретінде қарау, зерттеу, бүгінгі күн талабы. •Әр ұстаз оқытудың жаңа технологиясындағы тиімді пайдаланылған әдістердің бәрі бала дамуына қарай бағытталатындығын ескеруі керек. Әлемдік тәжірибеде бар электронды оқу құралдарын пайдалану шеңберін ұлғайту. •Мектептің тәжірибесін зерттеп қорыту, тарату. •Мектепішілік бақылау– басшылық жұмыстарын жандандыру, себебі бұл оқушының білім сапасының деңгейін анықтап, ұстаздың жеке жауапкершілігін көтереді. •Мектептің материалдық базасын нығайту. •Мемлекеттік тілде жазылған әдістемелік құралдарды шығару. Оқыту деңгейін халықаралық стандартқа жеткізуге қадам жасау. Пайдаланған әдебиеттер: 1. А.К.Маркова. Кәсіби құзыреттіліктің даму деңгейі//2009 2. М.И.Скаткин.Зерттеу мәдениеті-педагогикалық қабілет// 2008 3. Л.Горбунова Зерттеу туралы білімі, білік дағдысының болуы // 2007 4. И.Д.Богаева .Педагогикалық қызметтегі кәсіби шеберлік//2009 5. Г.К. Селевко. Педагогикалық технологияларды меңгеру факторы//2009

МҰҒАЛІМНІҢ ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ОРНЫ Балапанова Жаныл Темировна «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты «Инновациялық технологиялар және жаратылыстану(гуманитарлық) ғылымдары пәндерін оқыту әдістемесі» кафедрасының меңгерушісі сезіп қабылдаудан, нақты аңғарудан, заңдарды нақты теория жүзінде ашуға, ал сонан ол заңдарды практикада қолдануға қарай жүріп отырады. Олай болса, оқушының танымдық әрекетін дамыту дегеніміз - білімді меңгеруді байқау, сезу арқылы ғана емес, керісінше, талданып отырған процесті нақты аңғарту арқылы, меңгерген білімін практикада шығармашылықпен қолдана білудің дұрыс тәсілдерін үйрету, сол арқылы шеберлігі мен дағдысын арттыру. Мұндай күрделі ой-өрісінің жүйелі қалпытасуында оқушыны білімді шығармашылықпен игеруге талаптандыратын, оның амал, тәсілдерін үйрететін, мектептегі басты тұлға - мұғалім. Солай болғанмен мұғалімнің әрекеті өз оқушыларының тарапынан қолдау тапқанда ғана сабақ нәтижелі болмақ. Мектептегі оқутәрбие жұмысын жақсартуға бетбұрыс жасалғанда, оқушының ақыл-ойын дамыту үшін қажетті шарттың бірі оқу материалының мазмұнын өзгерту екендігіне (Д.Б. Эльконин) педагог қауымның назары аударылды. Соңғы пікірді қостаушылар болғанымен, олар да өз тарапынан ұсыныс жасап, ақыл-ойды дамыту үшін тек білім мазмұнын жаңарту аздық ететіні, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде ықпал ететін ақыл-ой операциясы немесе әрекеті қажет деген тоқтамға келді. Сондай- бұл ғылыми мектептің өкілдері бірыңғай жас толқындағы оқушылардың ақылының дамуында үлкен айырмашылық бар екенін байқады Қазіргі заманғы мұғалім үнемі ізденіс үстінде, сондай-ақ ол «мектеп оқушыларының қызығушылықтарын қалай ынталандыру керек?» деген көкейкесті проблемалық сұраққа жауап іздейді. Қазіргі заманғы мұғалім өз бойында өз ісіне деген сүйіспеншілікті шәкірттерге деген сүйіспеншілікпен ұштастырады, балаларды оқытып қана қоймайды, сонымен бірге өз шәкірттерінен де оқып үйрене алады. Қазіргі заманғы педагог әрбір баланың жан түкпірінде жатқан ең тәуір сапаларды анықтауға, алған білімдеріне қуанып, шаттану үшін балаларды көтермелеуге тиіс. Сонда ғана олар мектепті бітіргеннен кейін өздерінің қоғамдағы орнын анық сезініп, оның игілігі үшін жұмыс істей алады, қоғамымыздың ағымдағы және келешектегі міндеттерін шешуге қатысуға дайын болады. Қазіргі заманғы мұғалім - бұл кәсіби маман. Педагогтың кәсібилігі оның кәсіби жарамдылығымен, кәсіби жол табуымен, дербес дамуымен, яғни өз бойында кәсіби қызметті орындау үшін қажетті қасиеттерді мақсатты түрде қалыптастыруымен анықталады.

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «Педагог мәртебесі» деп аталатын бөлімінде педагог мәртебесін көтерудің негізгі факторларының бірі ретінде біліктілікті арттыру мәселесі қарастырылуы тегін емес. Себебі, педагогтардың біліктілігін арттыру мәселесі оқу-тәрбие үрдісінің сапасын көтеру, өз қызметіне аса жауапкершілікпен және шығармашылықпен қарауға қолайлы жағдай туғызу болып табылады. Бағдарламаның жергілікті жерлерде жүзеге асуына ықпал жасайтын негізгі тұлға – білім беру саласының қызметкерлері. Содан кейінгі жылдардағы Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларындағы мұғалім мәртебесіне бағытталған басты стратегиялық басымдықтарының байыбына баса тоқталайық: «Мен бiлiм беру жүйесiндегi iстiң жағдайын түбегейлi өзгертудi стратегиялық мiндет санаймын. Елiмiз үшiн мұғалiм мәртебесiн арттыру, ең алдымен, ауылды жерде арттыру ең бiр өзектi мәселе. [2005 жылы, Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы [9-бет]]. Дамыған елу елдің қатарында болу – еліміздің даму стратегиясының басты саясаты. Елдің дамығандығының белгілері ғылым мен техниканың, экономиканың жетістіктері болса, мұның барып тірелер жері – білім, ал білім беру тетігі – мұғалім. Қазақта бұрындары балаларға берілер батаның үлкені «айналайын, мұғалім бол!» болатын. Себебі, ауылда болсын, қалада болсын, мұғалім зиялы адам есептелетін. Мұғалімді ұстаз санап, әркім сыйлайтын, құрмет тұтатын. Қазіргі тұлғалардың қайсысын алсаңыз да білім берген мұғаліміне еліктеді, үлгі алды. Тіпті мұғалім болуды армандады. Қазіргі заман мұғалімі қандай болуы керек? Әлбетте, бұл сұраққа бірден жауап беру қиын. Меніңше, бұл шығармашылық қабілеттерді дамыту үшін жағдайлар жасап, оқушылардың бойында білімді шығармашылықпен қабылдауға ұмтылысты дамыта алатын, оларды дербес ойлауға, материалды зерделеу процесінде өзіне қоятын сұрақтарды дербес тұжырымдауға үйрететін, олардың қажеттіліктерін толығырақ іске асыратын, пәндерді зерделеуге түрткіні арттыратын, олардың жеке бейімдіктері мен дарын нышандарын ұштай алатын, ынталандыра алатын адам. Адам танымы байқаудан,

Қазіргі заманғы педагогтың, айрықша шеберлік белгілері: • ұдайы өзін-өзі жетілдіру; • өзіне-өзі сын тұрғысынан қарау; • білімдарлық және жоғары еңбек мәдениеті болып табылады. Мұғалімнің кәсіби өсуі өздігінен, білім алу қажеттілігінсіз мүмкін емес. Қазіргі заманғы мұғалім үшін ешқашан да қол жеткен межеде қалып қоймай, қайткенде де алға қарай ұмтылуы өте маңызды. Өйткені мұғалім еңбегі - шексіз шығармашылық үшін сарқылмас қайнар, сондықтан қазіргі заман мұғалімдерінен іздену мен жаңа технологияларды мейлінше кеңінен қолдану қажеттілігі туындап отыр. Жаңа оқыту технологияларының мәні -шығармашылық қабілет, дербестік, ізденімпаздықтың дамуы үшін жағдай жасау. Оқу әрекетінің шығармашылық әрекеттен айырмашылығы ол баланың өзін- өзі қалыптасуына өз идеясын жүзеге асыруға бағытталған жаңа әдістәсілдерді іздейді. Проблеманы жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Оқу әрекеті баланың жалпы қабілетін дамытса, шығармашылық әрекет нақты жағдайды шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады. Баланың білімін тереңдетуде шығармашылығын, еңбекке қызығушылығы мен ойөрісін кеңейтіп, талғам деңгейін жоғарылату барысында жаңа оқыту технологияларының алатын орны ерекше. Жаңа технологиялар баланы тек үйренуші ғана емес өзіндік ой-пікірі бар жан-жақты дамыған дара тұлға дәрежесіне дейін тәрбиелеуді мұрат тұтады. Бұл жерде адамзат баласының Абай айтқаңдай, үш түрлі мінезбен туатыны, яғни соның бірі көрсем, білсем деген талпыныс құмарлығы туралы пікірімен үндеседі. Бұл жөнінде шығыстың ғұламасы Аристотель "Ойлау таңданудан басталады, табиғаттың ашылған құпиясы алдында шынайы таңырқау ойдың күшті тасқынын тудыратын қуатты түрткі" - деген. Қазіргі заманғы мұғалім үшін оның мамандығы өзін-өзі іске асыру мүмкіндігі, қанағаттану мен жұртшылықтың тану көзі. Қазіргі заманғы мүғалім - жадырап күле алатын және төңірегіндегінің бәріне қызыға қарайтын адам. Өйткені әзірше бала мұғалімге қызыға қарайды, сондықтан да мектеп өз тұғырынан түскен жоқ, әлі де өз орнында, әлі де жасай береді. Педагогиканы демократияландыру мұғалімге шығармашылық үшін барынша көп мүмкіндіктер береді. Алайда, өкінішке карай, көптеген педагогтар шығармашылықты дидактикалық әрекет (жаңа сабақтарды, тәрбиелеу мен оқытудың жаңа әдістерін әзірлеу) деп қана ойлайды. XXI ғасырдың мұғалімі – педагогикалық қызметтің әр алуан салаларындағы жасампаз: өз жұмысының қорытындыларын шығаруға, өз тәжірибесін жинақтауға міндетті түрде ұмтылатын тәжірибелі технолог, ұйымдастырушы.

Бұрын мұғалім оқушының алған ақпаратының көлемін білумен шектелетін де, көбіне оны шәкірттің жеке өз көзқарасы қызықтырмайтын. Міне, оқушылардың толыққанды ойлауға және сөйлеуге оқып-үйрене алмауының сыры осында еді. Мұғалім мен шәкірт арасындағы қатынастар негізінен авторитарлық болды. Бұл оқытудың ақпараттың типі ОАТ болды. Оқушы мұндай жүйеде - объект. Білім берудің ескі жүйесінің жақтаушылары ол білімдар адамды оқытып шығарды-мыс деп діттеді. Іс жүзінде ОАТ интеллек-туалдық тұтынушыны тудырды: мүғалім білім береді, оқушы - білім алады. Нәтижесінде, белгілі психолог А.Н. Леонтьевтің айтуынша, «ақылды байыту кезінде жан жұтады». Білім беру мазмұнындағы өзгеріс мұғалім мен оқушының іс-әрекетінен бастау алады. Әуелі мұғалімнің негізгі функциясы өзгереді: ол ақпарат таратушыдан менеджерге айналады. Білім берудің жаңа жүйесінде мұғалім үшін басты міндет - оқыту процесін басқару. Оқушының мән-мазмұны да өзгереді: ол ақпарат қабылдаушыдан әріптеске, мұғаліммен қызметтеске - оқытудың субъектобъектісіне айналады, яғни белсенді тұлға болып қалыптасады. Енді оқушы да іс-әрекет сипатындағы кері байланысты орнатуға тиіс: ол жұмыс жасайды, ал мұғалім оның атқарған ісінің дұрыс-бұрыстығын анықтайды. Сөйтіп, оқытудың жаңа типі - іс-әрекетті. Алайда, ескі деп оқытудың ақпаратты типінен толық бас тартуға болмайды –келісім қажет: екі жүйеден де тәуір, оң нәрселерді алған жөн. Бүгінгі мектепте оқытудың жаңа моделінің алдына қойылып отырған басты міндеттер: • оқушыны «дайын білімді алушы» енжар қалпынан оны танымдық процестің белсенді субьект күйіне көшіру; • жалпы орта білім берудің құрылымы мен мазмұнын оқушылардың жас ерекшеліктеріне әрі белгілі бір білім деңгейіне және мүмкіндіктеріне сәйкес келтіру; • оқу-тәрбие процесінің көмегімен оқушыларды жаппай әлеументтендіруді қамтамасыз ету; • мектеп бітірген түлектердің жеткен деңгейін, олардың дара қасиеттерін құзырлықтар түрінде болжау т.т. Қазіргі заманғы жағдайларда жұмыс істеу үшін оқытушы не білуге тиіс? Санамалап айтсақ, келесі бес құрал педагогтың бес қаруы десе де болғандай: 1. Менеджмент ғылымы (басқару ғылымы); 2. Психология (білім беру- оқыту және тәрбиелеу процесін психологияландыру жүріп жатыр); Егер біз оқушының субъектісін, жеке тұлғасын нысаналасақ, біз оны жақсы білуге тиіспіз; 3. Экономика (экономиканың қажеттіліктерін білу; мектепте қандай адам даярлау керек екенін білу);

4. Информатика (дербес компьютерді пайдалану); 5. Ақпараттық-коммуникациялық технологияны сабақта кеңінен қолдану (Internet желісін пайдалана және іздей білу, электронды оқулықтарды қолдану, флипчарттарды игеру) Ақпараттық-коммуникациялық технологияны қолданудың бұл түрін әлемдік стандартта қарымқатынас жасаудың жоғары деңгейіне, ынтымақтастыққа жетелейтін, жоғары кәсібилікпен сипатталатын ХХІ ғасырдың маманын дайындаудың жүйесі деп атауға болады. Мемлекетіміздің әлеуметтік маңызды себептердің шапшаң күшейуі ашық және компьютерлік оқытуға, қазіргі кездегі қарым-қатынас құралдарын пайдаланудың арқасында іскерлікке, танымдықынтымақтастықтың өзін-өзі жүзеге асырылуына, дамуына және өз орнын табуына, өзара қарымқатынастың күшейуіне тән.

Бүгінгі таңда жер бетіндегі кез келген мемлекет қазіргі заманға сай озық үлгідегі ақпараттық технологияларды өндіріске енгізуге ден қойған. Оның үстіне біздің еліміз барлық мемлекеттік органдарда басы артық қағазбастылықтан арылып, жұмысты жеңілдету үшін электронды жүйеге көшпек. Осы мақсатта «білім беру ұйымдарын электрондық оқыту жүйесіне енгізу» жобасы тәжірибеге енуде. Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесінде адам факторы және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемасын күрделендіріп отыр. Осыған байланысты қазіргі заманғы мұғалімге жұмысындағы нәтижесінің сапасын арттырудың негізгі бағыты - барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп, жан-жақты қалыптастыруда талмай іздену мен жаңалықтан қалмау.

ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ АРҚЫЛЫ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ Даулбаев Махамбет Орынғалиұлы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы,

Мақсаты: Ұлттық құндылықтарды оқу-тәрбие жұмысына енгізу арқылы оқушыларды биік адамгершілікке, қайырымдылыққа, жауапкершілікке тәрбиелеп, білім беру. Міндеті: Ұстаздардың берген білімі мен тәрбиесін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Цель: Обучение учащихся путем внедрения Национальных ценностей в учебно-воспитательный процесс в деле воспитания ответственности, добродушия, высоких человеческих качеств. Обязянность: Воспитание высокосознательного поколения продолжающего образовательные и воспитательные задачи учителей. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы – барлық саланы, атап айтқанда білім, ғылым, тіл, мәдениет, ақпарат, технологиялар, бизнес, экономика, экология, болашақтың энергиясын іздеп жасау жөнінде озық әлемдік тәжірибені зерделу т.с.с. қамтып, үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Міне, осы жолдаудан президентіміздің ұлттық құндылықтарға үлкен мән бергендігін көреміз. Адам баласы бойында білім мен қатар адамгершілік құндылықтар болуы керек. Жас

ұрпақты рухани-адамгершілік жағынан толық адам етіп қалыптастыру үшін ұлттық құндылықтардың тәрбиелік мәні зор. Тәуелсіздік алған күннен бері қарай тіліміз, діліміз, ұлттық дәстүрлеріміз, салт-санамыз, мәдениетіміз бен рухани әлеміміз жақсарып келеді. Халқымыз өзінің жас ұрпағының қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін, ізгі ниетті, әділ де ержүрек, ар-ожданы мол болып өскенін армандайды. Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесі, танымдық мұрасы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз-ертегілері, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелік мәні бар баға жетпес асыл қазына. Міне, осы асыл қазына, ұлттық құндылықтарымыздың озық нәтижесін мұғалімдер өздерінің сабақтары мен тәрбие шараларында қолдануға жұмыстанып келеді. Ұлттық-мәдени құндылықтарды оқу-тәрбие жұмысына енгізудегі басты мақсат – оқушыларды биік адамгершілікке, қайырымдылыққа, жауапкершілікке, өзінің ұлтын, халқын, Отанын қастерлеп, оған қалтқысыз қызмет етуге тәрбиелеу. Олардың білімге ынтасы мен қызығушылығын көтеру. Алған білімін табиғат, тұрмыс, өмір заңдылықтарымен байланыстырып, тәжірибеде қолдана білуге, ойлау қабілеттері мен тіл

шеберліктерін дамытуға, тапқырлыққа, суырып салма шешендікке, әдемілік пен әсемдікке, алғырлық пен ептілікке, ерлікке, тұрмыс қажеттерін өздері өндіретіндей кәсіптің түрін таңдай білуге, еңбекқорлық пен шынайы шеберлікке үйрету. Қазақстан Республикасындағы Білім туралы Заңының 8 бабында «Білім беру жүйесінің міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» деп көрсетілген. Жалпы, құндылық тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған мұраттар (идеялар) жиынтығы. Ұлттық құндылықтарды сезім арқылы қабылдауды, сана арқылы түсіну, соның нәтижесінде тұлға құндылықтарды игереді де, ісәрекет етеді. Білім беру мен тәрбиелеуде ұлттық құндылық – сезім мен ақыл-ойға тең дәрежеде сүйенуі керек. Ұлттық мәдени құндылықтар тәрбиесінде басшылыққа алатын негізгі бағыттар: 1. Тәрбиеге жалпыадамзаттық мәдениет тұрғысынан көзқарас қалыптастыру. 2. Тәрбие үдерісінің мазмұнын анықтауда адамдық өмірге лайықты құндылықтар жүйесін белгілеу. 3. Баланың бүкіл өмірін тәрбиелік үрдіске айналдыру. 4. Балалардың тұлғааралық қатынасын дамыту, ол үшін өзге адамдарды түсіну, қабылдауы, әр адамның құндылығын және даралық ерекшелігін жасына қарамастан саналы түсіне білуі, өзіндік баға беруі. Құзыреттілік– жеке тұлғаның әрекет тәсілдерінің жан-жақты игеруінен көрінетін тәрбиелі білім нәтижесі. Ұлттық-мәдени құндылықтар – ата-бабамыздың тәрбиеге қатысты асыл қоры, осы тұрғыдан ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Сонымен қатар, қазақ поэзиясының бөлінбес бір бөлшегі. Оған қанатты сөздер, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, айтыс, ертегі, аңыздар, жұмбақтар мен жаңылтпаштар жатады. Осындай асыл қазына – халық тәлімінсіз күнделікті өмірде жүзеге асуы мүмкін емес.

Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім. Осыған орай, бүгінгі таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуі жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенің озық, өнегелі дәстүрлерімен тереңірек таныстыру, соның негізінде жеке тұлғаны қалыптастырып, оның шығармашылық, рухани мүмкіндіктерін дамыту көзделеді. Өйткені, еліміздің болашағы, оның материалдық және рухани дамуы жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің деңгейіне байланысты. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат – міндеттердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген ақыл парасаты мол, мәдени, ғылыми өрісі озық азамат етіп тәрбиелеу – біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Мұндағы негізгі мақсат–жас ұрпақты ұлттық негізде тәрбиелеу және халқымыздың мол мұрасын олардың бойына сіңіре білу. Осы орайда ХХ ғасыр басындағы ұлттық интеллигенцияның өкілдерінің бірі, алаш қайраткері Мағжан Жұмабаев: «Тәрбиеден мақсұт адамды һәм сол адамның, ұлттың, асса, барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі – әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі бақытты». Қазақ халқының ой-мақсатын жаһанмен жарыстырған дәуірлік тұлғаның көксегені де осы еді: адам мен адамды, халық пен халықты, ел мен елді жақындастырған мүдде бірлігі болатын. Қазіргі таңда жас ұрпақ «Кие, Рух, Тұлға, Елтаңба, Әнұран, Көкбайрақ, Әнұран, Көкбайрақ, Ата жұрт, Саяси тұрақтылық, Қазақстан–2050, Әлем және Қазақстан, Елтұтқа, Тарих таңдауы» секілді ұлтының мүддесімен үлкен жетістіктерге жігерлейтін, тағдырлы ғасырларда тасада қалған қазақты жаңа ғасырда заман биігіне талпындырар уақыт келді. Сөз соңында айтарымыз ұрпақ бойына ұлттық құндылықтар арқылы рухани-адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіріп, білімді де, тәрбиелі, жан-жақты дамыған құзыретті тұлға тәрбиелеу баршамыздың міндетіміз.

ҚҰЗЫРЕТТІ МАМАН ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ КӘСІБИ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ИННОВЦИЯЛЫҚ ЖОЛДАРЫ Сугурова Әсел Нұғыманқызы Атырау энергетика және құрылыс колледжінің ағылшын тілі пәні оқытушысы

«Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен, оның мұғалімділігі де жойылады” К.Д.Ушинский. Қазіргі заманғы ғылыми–техникалық үрдістің қарқыны, білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Ең бастысы - өз жұмыс орнына және бүкіл техникалық тізбекте технологияның үздіксіз өзгерістеріне бейімделе алатын құзыретті маман тұлғасын қалыптастыру міндеті. Әлемдегі озық, бәсекелестікке қабілетті 30 елдің қатарына еніп, өркениетті елдермен иық тіресе тұру міндеті, сайып келгенде, еліміздің ертеңгі азаматтарының қолында. Сондықтан ұстаздарды серпілістер мен жаңарулардың қарсаңындағы басты тұлға дей аламыз. Ендеше жүктеліп отырған аса жауапты міндет, білім саласындағы реформалар, педагогикалық әдіс–тәсілдердің тың, мәнді, әрі сапалы болуын талап етіп отырған осы бір айтулы кезеңде, мұғалімдер жылдар бойы жинақтаған іс – тәжірибесін жаңа технологияларға ұштастыруы қажеттігі туындайды. Қазіргі педагогика ғылымында негізгі базалық ілімдердің бірі «құзыреттілік» болып отыр. Құзыреттілік дегеніміз- тұлғаның бойында білім, дағды, іскерлік, ерік күш-жігердің болуы. Құзыреттілік жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда аман қалуды қамтамасыз етеді және өндірісті бәсекеге қабілетті маманмен қамтамасыздандырады. Көптеген елдерде құзыреттілікке жаңаша мән беруін білімді жоғары дәрежеге көтергені мәлім. Құзыреттілік еңбек нарығында тұрақты өсіп отырған талаптармен, шапшаң технологиялық өзгертулермен, соның ішінде академиялық және еңбектегі мобильдік өсуімен негізделген. Қазақстанның әлеуметті-экономикалық даму мақсатын жүзеге асыруда кәсіптік білім беретін мекемелердегі бәсекелестік қабілеті бар болашақ мамандарды әртүрлі өндірістік салаларға даярлау деңгейі білім беру жағдайларымен анықталады. Қазіргі таңда жан-жақты маман даярлау олардың әлеуметтік, кәсіптік,өз бетімен жұмыс жасай алу

қабілеттерін дамытумен белгіленеді. Себебі өндірістік әлеуметтік сала экономикасын дамыту осы болашақ мамандардан төмендегідей шарттардың орындалуын талап етеді:  жүйелі ойлау;  экологиялық, құқықтық, ақпараттық мәдениет;  кәсіпкерлік мәдениет;  өзін-өзі тану және басқаларға ұсыну;  өз қызметін білімді талдау;  кейбір өндірістік жағдайларда өз бетімен дұрыс шешім қабылдай алу;  жаңа білімді меңгеру;  әр іске жауапкершілікпен қарау. Мамандар негізгі, жалпы кәсіптік және арнаулы құзыреттілігі болып бөлінеді: Негізгі құзыреттілік. Негізгі құзыреттілік сала ерекшелігіне қарамастан барлық мамандар бойынан табылу керек деп қарастырылған, себебі құзыреттілік маман біліктілігінің негізін құрайды, оның ішінде: ақпараттық; коммуникативтік (қатысымдық); әлеуметті – құқықтық құзыреттілік көрсетілген. Ақпараттық құзырет – мамандардың компьютерлік білімділігі, жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу (мультимедия, электронды пошта, Интернет) мүмкіндігі. Коммуникативтік құзырет – бірлесіп жұмыс істеуді бағалау, адамдар арасындағы сенімділік, бірін-бірі түсіну, тыңдау, сыйлау, этикет сақтау, дәстүрді білу, дау жан-жалды шеше алу, бұзылған қатынастарды түзету, өз қателігін түсіне білу, топпен жұмыс жасай алу, орындаушылардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру, басқару шешімдерін таба алу және қолдана білу қабілеттері. Әлеуметті-құқықтық құзірет - өз елінің азаматы ретінде өзнің және қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапкершілік арту жатады.

Кәсіптік ағылшын тілі пәнінің ерекшеліктерінің бірі Бұл олардың болашақта білімін одан әрі дамытуына, жұмысқа орналасуына, жұмыс істеу барысында одан әрі өрлеуіне мүмкіндік береді және бүгінгі өскелең өмірде өз орнын табуға, өзінің басқаға, достарына, бір сөзбен айтқанда, қоғамға пайдалы болуға, тек өзі үшін ғана өмір сүрмеуге жетелейді. Егер маман ағылшын тілін білу деңгейін көтеріп, мансаптық өсуге қол жеткізгісі келсе ол ағылшын тілін кәсіби бағдарда меңгеруі тиіс. Осы тұста «Кәсіби тіл дегеніміз не?» деген сауалға жауап беріп көрейік. Тіл – бұл қалыптасқан фонетикалық, лексикалық, граматикалық бірліктер жүйесі, оның мағыналық, мазмұндық, дыбыстық қатынасы және пайдалану ережелерінің жүйесі. Ал, кәсіби тіл – лексикалық сипаттамасы жағынан айқын ерекшеленетін, белгілі бір кәсіптің шеңберінде жиі пайдаланатын сөздер, терминдер, сөз тіркестері, клишелер жүйесі және пайдалану ережелерінің жинағы. Тілдің қызметін қарастырғанда тілдің конструктивті-өз ойыңды қалыптастыру; комуникативті – сөйлеу, баяндау; эмотивті – белгілі бір затқа, құбылысқа, жағдайға сөйлеушінің өз қатысын білдіру және біреуге әсер ету функциялары деп бөлеміз. Кәсіби тілдің қызметін осы тұрғыдан қарастыруды ұсынып отырмын. Қандай да болмасын, оқу, жазу, сөйлеу, тыңдау дағдыларын дұрыс іске асырғанда ғана мақсатқа жетуге болады. Бұл ретте ағылшын тілінің үлесі зор екені рас. Мысалы, мәтінді оқыған кезде ашық жауап, дұрыс-бұрыс жауап, таңдау сұрақтары, тақырыптарды бір-бірімен байланыстыру, мәтіннен жіберілген қателерді табу, бос тасталған орындармен кестелерді толтыру, мәтіндегі сөздермен тіркестерінің мағынасына тоқталу, мазмұны туралы пікірін білдіру, байланыс тіркестерін табу сияқты тапсырмаларды орындау арқылы кез-келген дәрежедегі мәтіндерді қызығушылықпен меңгеріп, еске сақтауға жағдай жасалады. Ағылшын тілі сабағында В.Г. Ковалеканың «Ойын арқылы оқыту технологиясы» бойынша жүргізілген сабақтарды өз тәжірибемен енгізіп жүрмін. В.Г. Ковалеканың «Ойын арқылы оқыту технологиясын» күнделікті сабағымда пайдалана отырып, оқушылардың өз жеке ойын, өзге оқушының ойымен санасуына, пікір айтуына үйретем. Оқушыны ынталандыру үшін қандай әдіс тәсілдерді, технологияларды қолданған жөн? Ағылшын тілді оқытуда жаңа технологияларды, техникалық құралдарды сабақта жан - жақты қолдану, мұғалімнің көптеген қиындаған қызметтерін жеңілдетіп, осы іскерліктің ұстанымды жаңа тәсілдерінің пайда болуына мүмкіндік туғызады. Осындай жаңа жолдардың біріне

Осы жоғарыда аталған үш құзіреттілік барлық азаматтар үшін, олардың мамандығына, білім деңгейіне, тұратын жеріне қарамастан негізгі қажетті қасиеттер болып саналады. Жалпы кәсіптік құзыреттілік Бұл құзіреттілік әр сала маманының кәсіби мазмұнына сай қарастырылған. Қазіргі заман дәнекерлеушілері, электр жүйесінің монтаждаушылары, құрлысшылары, әрлеушілері, ЭЕМ оператор қызметкерлері қандай кәсіптік қызметтерге даяр болуы керек? Осы жағынан қарастыратын болсақ, бұл мамандықтар бойынша болашақ мамандар мәселені уақытында анықтай алу, оның себептерін, жағымды және жағымсыз жақтарын белгілеу, кәсіпорын тұтынушыларымен, клиенттерімен тіл табыса алу қасиеттерімен бағаланады. Осыған орай, кәсіптік білім берудің мақсаты – ой-өрісі жаңашыл,шығармашылық деңгейде қызмет атқара алатын,жан-жақты,қазіргі заман талабына сай бәсекелестікке қабілетті түсе алатын, құзыретті мамандар теориялық білімін тәжірибемен байланыстыра алатын мамандар даярлау деп санаймын. Бұған дейін де бізге белгілі болғанындай, адамдардың бір-бірімен қатынас тірегі – тіл екендігі ежелден аян. Әлем түрлі ғажайыптарға толы. Олай дейтініміз – сол ғажайыптарға жету, оларды ашу, күнделікті өмірде түрлі игіліктерге пайдалану кілті - тілде, анығырақ айтсақ, тілді білуде. Бұл ретте тілді үйрену мәселесі туындайды. Белгілі бір мамандық иесі сол өзі таңдаған мамандығын тереңірек игеру үшін, болашақта жан-жақты, басқамен терезесі тең, жаңа заман талабына сай, қандай да болсын бәсекеге қарсы тұра алатын білімді де өткір, жасампаз да жан-жақты маман иесі болудың тағы бір шарты өз саласында шетел тілінде кәсіби сөйлей алу мүмкіндігі болып табылады. Колледжде немесе кәсіптік оқу орындарында кәсіптік шетел тілі қатардағы пән ретінде жүргізіледі. Кәсіптік шетел тілі пәнінің мақсаты – оқушылардың жалпы білімін кеңейту ғана емес, сонымен қатар, оқып жүрген қазіргі ағылшын тілінде мамандығына байланысты түрлі ғылыми терминдер, электр мен жабдықтаушыларға электр саласы бойынша, газэлектрмен дәнекерлеушілерге және құрылысшыларға кәсіби сөздерді, сол әр саланың өзіне тән ғылыми терминдерді, түрлі атауларды жас мамандарға білудің маңызы аса зор. Яғни, басқа тілді адамдармен кәсіби ағылшын тілінде сөйлеу алу жағдайын жету сол сала иесінің алдына қойған мақсатының бірі болуға тиіс. Кәсіптік ағылшын тілін үйретудегі практика жүзіндегі мақсат – оқушының алған білімдерін алдағы оқуында және жұмысында сауатты қолдана алатын кең көлемді, жоғары білікті маман дайындау.

ақпараттық оқыту жүйесіндегі компьютерлік бағдарламалардың түрлері арқылы тіл үйретуді жатқызуға болады. Оқушылардың ағылшын тілі пәніне деген қызығушылығын арттыруда көп ізденіп, жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруді, әр - түрлі әдіс-тәсілдерді білуді қажет деп санаймын және мен өз сабақтарымда қолданамын. Және мен өз сабағымда “Macmillan», “English File” электронды оқулықтарын, ғаламтордан кәсіптік ағылшын тіліне байланысты ‘Lingua Leo’ видео сайтын, видео сабақтарды, түрлі дисктерді, жиі қолданамын. Тағы бір айтатын болсам кәсіби ағылшын тілі сабағына «Электрмен қамтамасыз ету» және «Пісіру ісі» мамандықтары бойынша кішкене термин сөздер кітапшасын жасақтап қойдым. Оқушылар керек сөздерін сол кітаптан тауып алуға көмектеседі. Мен оны өзім шығарғаным жоқ, қоымша ғаламтордан іздену арқылы жасақтадым. Пән мұғалімдері арасында да үнемі үзілмес байланыс болуы керек деймін. Мысалы: қазақ тілі, орыс тілі және ағылшын тілі мұғалімдері бір тақырыпты бір уақытта бастап, пәндер арасында тым құрығанда атауларын бала үш тілде біліп, байланыстыра отырып тіркес, сөйлем, қысқа әңгіме құра білсе бір оқу жылы ішінде біршама жетістікке жетер еді. Әрине, барлығын байланыстыру, жүйелеу оңай жұмыс емес, бірақ белгілі бір жетістікке жету үшін, «тілдердің үш тұғырлылығының» болуы үшін, нәтижесін көруге болатын сияқты. Үш тілді болу қазіргі заман талабы. Өркениет көшінен қалмай, соған сәйкес қадам жасауға, толыққанды білім алуға қол жеткізуге үлесімізді қосуымыз керек. Мысалы: “Kazakhstan is my Motherland” – тақырыбына тоқталатын болсам: Мақсатым: Қазақстан Республикасы туралы толық мағұлмат беру, ағылшын тілінде сөйлеуге, жазуға үйрету. Оқушының қосымша деректерді тауып, пайдалану, ой-өрісін, ойлау, сөйлеу қабілетін, өз бетімен жұмыстану дағдысын дамыту. Оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру, оқушыларды өз елін тарихи құндылықтарын құрметтеуге үйрету, елін, жерін сүйетін отансүйгіш, дарынды ұрпақ тәрбиелеу. Сабақтың түрі: жаңа ұғымды меңгерту. Сабақтың әдісі: сызбамен жұмыс, сұрақ-жауап, баяндау. Сабақтың көрнекілігі: Қазақстан картасы, суреттер, интерактивті тақта, компьютер. Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру ІІ.Үй тапсырмасын сұрау. Өткен тақырып бойынша суретті баяндау, сөйлеу, сұрақтарға жауап беру. ІІІ.Жаңа сабақ. Қазақстан туралы видео көрсетілді. Тірек конспекті, сөздік жұмыс IV.Жаңа сабақты бекіту.

1. Тестімен жұмыс, интерактивті тақтамен жұмыс жасау арқылы түрлі жаттығу жүмыстары жүргізілді. 2. Сәйкестендіру жаттығу жұмыстары. 3. Жауабын тексеру арқылы бос орындарды сөздермен толтыру. 4. «Полиглот» Ойыны ойнатылды. Оқушыларға мамандық бойынша 3 тілде сөздер карточкалар арқылы берілді. V. Үй тапсырмасын беру. 1. Өткен тақырып бойынша сұрақтарға жауап беруге дайындалу. Қазақстан туралы реферат жазу. 2. Оқушының білімін бағалау. Келесі сабақтарымда көптеген жаңа инновациялық технологияларды пайдаланамын. Мысалы: «Going shopping» тақырыбында өткен ашық сабағымда жаңа технологияның түрлі әдіс тәсілдерін қолдандым. Атап айтсам: топтастыру, жаңа сөздерді таныстыру арқылы 3 тілде мағынасын айту, мәтінмен жұмыс, тақырыбыма сай тиындар туралы түсінік бердім, диалогпен жұмыс, суретпен сөзді келістіріп жазу, оқушыларға диск тыңдату арқылы тапсырманы орындау және ойын ойнатылды, бұл ойында екі топқа бөліп оқушылар компьютерге оытрып мамандықтары бойынша түйіндеме жазып үйренді. Сабағымда түрлі жағдаяттар беру арқылы өз бетінше жұмыс жасау қабілетін, дұрыс шешім қабылдау мүмкіндігін қалыптастыру арқылы бәсекеге қабілетті маман даярлау ретінде дамуына көмектесу. Осы сабақтарымнан күтілетін нәтижем – біріншіден оқушылардың пәнге жекелей жұмыс жасау қабілеттілігі, қызығушылығы артты, оқушыларды сөйлеуге, жазуға, өз бетімен жұмыс жасауға үйренді. Кәсіптік құзіреттілікті жетілдіруде мамандық бойынша жүргізілетін тәрбие жұмысы да ерекше роль атқарады.Сабақтан тыс өткізілетін ісшараларда оқушылар өз мүмкіндіктерін барынша пайдаланып, болашақ маман ролін жоғары деңгейде орындауға тырысады. Атап айтқанда, Дәнекерлеуші мамандығы апталығында оқушылардың өз мамандықтарына деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында ұйымдастырылған «Мамандығым мақтанышым» атты тәрбиелік шара өткіздім. Бұл сайыста топ оқушылары берілген тапсырмалардың тез шешімін табу, мамандықтарына байланысты сөйлемдер құрау, жұмысқа орналасу, ағылшын тілінде түйіндеме жазу сияқты тапсырмаларды орындап, мұның бәрінің соншалықты маңызды екендігін түсінді. Осы апталықтың қорытындысы бойынша оқушыларым түрлі номинациялар бойынша жеңімпаз атанды. Тіл мерекесіне байланысты тілдер апталығында үш тұғырлы тілді насихаттау

мақсатында «Тіл тірегіміз, соғып тұрған жүрегіміз» атты ашық тәрбие сағатын өткіздім. Тәрбие сағаттың маөсаты: оқушыларға тіл туралы толық мағұлмат беру, тілдің құдыреттілігі жөнінде айту, тәл мәдениетін жеткізу және де үш тұғырлы тілді түсіндіру болатын. Бұл ашық тәрбие сағатымда колледжде оқитын түрлі ұлт өкілдері өлең тақпақтарын, әндерін билерін ортаға салып айтты. Мерке өте жақсы дәрежеде өтті. Соңғы жылдары болашақ мамандардың құзыреттілігі туралы пікірлер кәсіби маман даярлау мәселелері жайлы көптеген пікірлер айтылып жүр.Соларға сүйене отырып, мұның өзі болашақ мамандарды қаршаған дүниені, табиғатты, қоғамдық өмірдің құбылыстарын тану, әлеуметтікэкономикалық даму мәселелерін пайымдау,талдау,маңыздысын ажырата білуге, адамдармен қарым-қатынастағы жоғары мәдениеттілікке үйренуге мүмкіндік береді. Қорыта келгенде ағылшын тілі сабағында компьютер және т.б. жаңа ақпараттық құралдарды пайдалану заман талабы. Жаңа замандағы - Жаңа Қазақстанымыздың дамып келе жатқан қадамында оқу процессіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізілуі де, келешекте компьютер заманы болатынына көз жеткізеді. Ағылшын тілі–халықаралық қатынас тілі, ағылшын тілін білу-әлемдегі болып жатқан өзгерістер мен жаңалықтарды қабылдау және дұрыс пайдалану мүмкіндіктерін береді. Ағылшын тілін білу - өмір жолыңыздағы жетістіктердің кепілі, қарым-қатынастың жаңа, бір саты жоғары кеңістігі, шетел халықтары мәдениетінің ұлттық ерекшеліктерімен танысу, білімің мен ой-санаңды байыта алатын жоғары білікті мамандар ортасына кіру мүмкіндігі. Дүние жүзінің 60-тан астам мемлекетінде ағылшын тілінде сөйлеп, өмір сүріп,

жұмыс істей аласыз. 377 миллион адамның ана тілімен танысып, милиардтқа жуық адаммен қарымқатынас жасай алатын құралыңыз – ағылшын тілі. Қазіргі қоғамда жұмыс берушілердің жұмысқа қабылдауда негізгі талаптардың бірі ағылшын тілін білу екені бәрімізге мәлім. Түйіндеме жасаған кезде міндетті түрде тілдерді білу деңгейін көрсетіп, «ағылшын тілі – жақсы, сөздікпен» деп көрсетіп қоямыз. Ағылшын тілін білгендер жұмыс берушінің көзінде сауатты, білікті маман болып көрінеді. Бұл ағылшын тілінің қазіргі қоғамымыздағы орнын көрсетеді. Басқаша айтсақ, қазіргі заманда ағылшын тілін білу – өмірлік қажеттіліктердің бірі. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында айтқандай: «Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады». Ол шындығында да солай. Білім саласындағы табыстар мамандардың біліміне, біліктілігіне байланысты екендігін білеміз. Сондықтан біз тек Қазақстанның ішінде ғана емес, әлем деңгейінде бәсекеге қабілетті жастарды дайындай білуіміз керек. Қазіргі заман сабағы жаңа ақпараттық технологияны меңгерген мұғалімсіз болмайды. Ұлы ағартушы Ы. Алтынсарин: «Маған жақсы мұғалім бәрінен де қымбат, өйткені жақсы мұғалім - мектептің жүрегі» деген екен. Олай болса «мектептің жүрегі» болумен қатар, жаңа егеменді еліміздің болашақ мамандардыі заманауи білім нәрімен сусындатып, кәсіби дағдысын қалыптастыратын білімді, білікті, құзыретті ұстаз болайық!

 Нәтиже көзі-ізденіс  СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ФИЗИКА САБАҒЫНДА ҚОЛДАНУ Дюсекенова Шолпан Кальмухановна Индер ауданы Жамбыл атындағы орта мектебінің ІІ санатты физика пәні мұғалімі

Тәуелсіз еліміздің болашағы-бүгінгі жас ұрпақ. Сондықтан, мектеп оқушыларының сапалы білім мен саналы тәрбие алуы ең басты мәселе. Бүгінгі ғылым мен техниканың дамыған ғасырында жас ұрпақты ізденімпаздыққа, білімділікке және шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландыру үшін заман талабына сай сапалы білім беру мұғалімнің ең басты міндеті. Қандай пәнді оқыса да оқушы білімі сапалы, нәтижелі болуы керек. Ендеше оқушы білімін бүгінгі күн талабына сай дамыту, тереңдету ғылыми түрде құзіреттілік деп түсіндіріледі. Физика пәні күрделі пән екеніне ешкімнің де дауы жоқ. Оны жаттап алу мүмкін емес, түсіну қажет! Егер ол пән оқушыны қызықтырмаса, не істеу қажет? Міне осындай әр түрлі ойлардан кейін бала жүрегіне жол тауып, білімге жетелеу үшін мұғалім оқушыларды қызықтыратындай әр түрлі әдіс- тәсілдерді қолдануы тиіс.Соның бірі- сыни тұрғыдан ойлау. Сыни ойлау деген –әр жеке тұлғаның кез –келген жағдайдағы мәселені ойлап, зерттеп қорытып, өз ойын еркін ортаға жеткізе алуы.Сыни тұрғыдан ойлау, өзіндік, жеке ойлау болып табылады. Бұл модуль оқушылардың да, мұғалімдердің де сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды саналы оймен қабылдауын көздейді. Сыни тұрғыдан ойлау бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға,ойлау және ісәрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды білдіреді. Оқытудың осындай жаңа педагогикалық технологияларын сабаққа ендіру бүгінгі таңда әрбір ұстаздың басты мақсаты болуы керек. Себебі, елімізге заман талабына сай қалыптан

тыс ойлай алатын, шұғыл шешімдер қабылдай білетін, белсенді, шығармашыл азаматтар қажет. Сабақта тек білімділік мақсаттарды шешіп қоймай, балалардың жеке қасиеттерін, қабілеттерін дамытудың жолдарын қарастыруда дәстүрлі оқыту мен дамыта оқытудың айырмашылығын салыстыру кестесі арқылы көрсетуге болады. Мұғалім бұл жүйемен жұмыс жасағанда, үнемі оқушы санасында болып жатқан өзгерістерді бақылап, оның дамуын жан-жақты зерттей отырып, өз сабақтарын соған сай өзгертіп отыруы тиіс. Балаларды диалог пен дәйектер, талқылауға тарту белсенді жүргізілген жағдайда олардың оқуы тиімдірек және зиятты жетістіктері жоғары болатынын дәлелдейтін зерттеулер де көбейе түсуде. Осылайша балаларды ХХI ғасырда және кейінгі ғасырларда да өмір сүру үшін қажетті дағдылар мен қасиеттермен қаруландыру мұғалімдер үшін ынталандырушы күш болып табылады. Балалар күннен күнге қолжетімділік артып келе жатқан анағұрлым кең коммуникациялық үдерістерге тиімді және ойдағыдай қатысуға мүмкіндік беретін сыни тұрғыдан ойлау мен зерттеу дағдыларын дамытуы керек. Осылайша сыни тұрғыдан ойлауды дамытудағы әдіс-тәсілдерді қолдану сабақта көп нәтиже береді. Оқушының жеке басын дамыту үшін мынандай қағидаларды үнемі есте ұстап отырдым; 1.Баланың бойындағы құмарлығын, қызығушылығын жойып алмай оны үнемі алға жылжуға деген талап тілектерін, сұраныс пен мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру. 2.Білімді өз бетімен іздену арқылы ойлауға жағдай жасау. 3.Өзін-өзі қалыптастыратын тұлға тәрбиелеу. Сабақ барысында белгілі бір модульді іске асыру үшін оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдерді пайдалана отырып оқушыға қалай оқу керектігін үйрету қажет деп ойлаймын. «Оқуды үйретудің» қозғаушы күші

«метатану» болып табылады. Адамдар ойлауға қабілетті және ойлау туралы ойлануға да қабілетті. Бұл үдерісте мұғалім оқушыға: -білім міндеті қоятын талаптарды түсінуге; -жеке ойлау үдерістерін және олардың жұмыс қағидаттарын зерттеуге; -міндеттерді орындау стратегияларын әзірлеуге және ойластыруға; - нақты міндет үшін сәйкес келетін стратегияларды таңдауға көмектеседі. Мен бұл модульді неге таңдадым? Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болып табылады, өйткені диалогтік оқытудың өзі екі немесе бірнеше адамның бір-бірімен сұрақ беріп жауап алу арқылы іске асады, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда сабақ берудің тиімді қүралына айналады, баладан бірінші жауап алу үшін сұрақты қарапайымнан күрделіге қарай сұрақ дайындауымыз керек, диалог барысында оқушылар топпен, жұппен келісілген нәтижеге жету үшін күш жігерлерін жұмсайды, пікір алмасады, яғни диалог арқылы іске асады. Бұл модульдің негізгі мақсаты: Оқыту моделі оқушы диалог құру нәтижесінде білім алады деп жорамалдайды, оқушының білім деңгейін дамытуға әлеуметтік қолдау көрсетуде мұғалімнің орны ерекше. Сөйлеу, талдау және дәлелдеу барысында оқушылардың өз ойларын білдіруі, түрлі идеяларды дәлелдеуі оқыту барысында сөйлеу мен ойлау өзара тығыз байланысты деп жазған орыс психологы Лев Выготский . Сөйлеу үдерісі бізге дүниені тану үшін қолданатын ойларымызды айту және тұжырымдамаларды дамыту арқылы білім алуымызға көмектеседі. Қарым-қатынас және түсіну тәжірибе барысында жақсарады. Демек, түсінуді дамыту үшін сөйлеу қабілеті өте маңызды. Әрине, құр сөйлесудің өзі жеткіліксіз, әңгіме дамытуды қажет ететін пәнге шоғырланған болуы керек. Шоғырланбаған жазу шоғырланбаған нәтижелерге әкеліп соғады, талқылаулар мен пікірталастар ақиқаты сондай. Бұл жинақта көрсетілген тапсырмалар оның нысаналы, құрылымдалған (немесе әдейі құрылымдалмаған) және оқушылар мен параметрлерге сәйкес келетін болуы үшін, әңгімеге қолдау және көмек көрсетуге бағытталған. Соның бірі «сын тұрғысынан ойлау» технологиясының әр түрлі стратегияларын қолдану нәтижесінде: - сабақтың мазмұны, сапасы артады; -жауапкершілік, шығармашылық қабілеті қалыптасады; - оқушы өзін-өзі бағалап, білім деңгейін арттыра алады; - пәнге деген қызығушылығы артады. Сын тұрғысынан ойлау (СТО) –сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл бағдарламаны бірнеше

стратегиямен жұмыс жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдіс мынандай мақсат қоя алады: -оқушыларды ойландыруға; -өз ойларын ашық айтуға; -пікір таластыруға /дебат/; -дұрыс сөйлей білуге; -өз бетімен ізденіп жұмыс істеуге; -оқушылар шығармашылығын дамытуға; СТО бағдарламасы 3 кезеңнен тұрады: I. Қызығушылықты ояту II. Мағынаны ажырату III. Ой толғанысы Қызығушылықты ояту кезеңі –мұнда өткен тақырыптан не біледі, не айта алады, өткенді еске түсіру, ой қозғап, әсер ету кезеңі болады. Себебі жаңа материалды меңгеруде оқушыға қызығушылықты ояту бөлімі жаңа ақпаратты меңгеру үшін бұрынғы білімдерін еске түсіруге, ойларын бір арнаға салуға, проблемалық сұрақтар арқылы бүгінгі меңгеретін тақырыбымыздың басты мәселесіне назар аударуға көп мүмкіндік береді. Мағынаны ажырату кезеңінде–нақты тақырыпты мұғалім сұрақ-жауап арқылы түсіндіре отырып, өз беттерімен ойларын ортаға салып, жаңа сабақ, жаңа идеяны жүзеге асыруға талпынады. Яғни, оқушыға ескі мен жаңаны ұштастыру арқылы ойын кеңейтеді. Ой толғаныс кезеңінде оқушы не білгенін қорытып, саралап, бекіту арқылы білімін жинақтайды. Ойланып есеп шығарып, талқылап, пікір таластырып, дәлелдеуде оқушыны ойландырып, сөйлеуге, сөйлеу арқылы есепті түсіндіру нәтижелі болады деп атап көрсеткен Выготский. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бірбірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену сатысы – ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады. Әр түрлі шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты құрылымға жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала қолданылады. Барнс оқушы мұғалімді селқос тыңдағанда ғана емес, вербальды құралдарды қолдану нәтижесінде, сөйлесу, талдау және дәлелдеу барысында жүзеге асатынын көрсетті. Топтық жұмыс кезінде оқушылар білімді бірлесіп алуда, пікір алмасу барысында олардың тең құқылы серіктестер болып табылатынына көзім жетті. Пікір алмасу оқушылардың диалог құруы

арқылы іске асса тәжірибенің нақты көзін бірлескен зерттеу барысында анықтай алады. Осы тапсырманы оқушыларға бергендегі түсінгенім: оқыту барысындағы диалогтың атқаратын негізгі роліне назар аударуды мақсат еттім, оқушылардың бірлескен сұхбатының үлкен пайдасы бар, осы тапсырмада оқушының өз идеясын дәлелдеуге көмектесті. «Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдерді» игере отырып «Диалогтік оқытудағы» яғни, оқушыларды сыни тұрғыдан ойландыра отырып, талантты-дарынды балалардың оқу үдерісіндегі жетістіктерін үлгі ету, алған білімді түсініп қана қоймай, өз өміріне пайдалана алуды қалыптастыру болады. Бірінші рет өткізіліп отырғандықтан, оқушыларға бір-бірімізбен серіктес бола отырып қарым-қатынасқа түсіп, сабақтың мақсатына жету үшін бірге жұмыс атқару керек екенімізді ескерттім және оқушының білім деңгейін дамытуға әлеуметтік қолдау көрсетуде мұғалімнің ролі ерекше деген ойды басшылыққа алдым. Сонымен қатар сабақ барысында әр тапсырма бойынша бағалау критерийлеріне сүйенетінімізді де түсіндім. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”, “Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. Сегізінші сыныпқа өткізген «Жарықтың сынуы», «Жарықтың сыну заңдары», «Жарықтың толық шоғылуы» тақырыбындағы сабағымда оқушыларға «Сандыққа не сала алмаймыз?» деген жұмбақ бердім, оқушылар ойлана бастады,

сабақта көп үндемейтін оқушылардың бірі Әлім қолын көтеріп «Сандыққа жарықты салуға болмайды», - деп айқайлап жіберді де, өзінің берген жауабына риза болды. Балалар үндемейтін Әлімнің жауабына қолдарын шапалақтады. Ендеше, жарықтың неше түрі бар? деп қайта сұрақ қойдым. Оқушылар бірден «Табиғи жарық», «Жасанды жарық» деп жауап берді. Олай болса, бірінші топты «Табиғи жарық», екінші топты «Жасанды жарық» деп бөлдім. I топ: Табиғи жарық дегеніміз не? Оның қандай қасиеттері бар? II топ: Жасанды жарық дегеніміз не? Оның қандай қасиеттері бар? Осы сұрақтардан постер құрастыру және қорғау тапсырмасын бердім. Постер құру кезінде топтағы оқушылар түрлі идеялар айтты, тақырып бойынша өз идеяларын дәлелдеді, диалогтік оқу оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын жеткізуге мүмкіндік беретініне көзім жетті, шәкірттерімнің қандай деңгейде екендігін білдім. Физика - жаратылыстану ғылымы. Табиғатта болып жатқан сан мыңдаған құбылыстарын, қазіргі күн санап өзгеріп жатқан ақпараттық технологияның заманы бәрі осы физиканың заңдылықтарының арқасында дамып жатыр. Оқушы үшін бұның бәрін білу қызықты әрі қажетті болғанмен, осы заңдылықтарды меңгеру қиындық туғызады. Сын тұрғысынан ойлаудың ең жақсы тұстары балалардың жан – жақты іздену қабілеттері дамиды және нашар оқитын оқушыларда да қозғалыс, ұмтылыс, жұмыстану қабілеттері пайда болады. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы осы қиындықтын шығудың бірден-бір әдісі деп ойлаймын. Сын тұрғысынан ойлау модулін реті келсе әр сабақта қолданған ұтымды.

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ БІЛІМ ИННОВАЦИЯЛЫҚ САБАҚТА Қабдолова Бақтыгүл Есенгелдіқызы

Атырау қаласы №11Ы.Алтынсарин атындағы орта мектебінің математика пәні мұғалімі

Өмір ағымының талабына сай білім беруде, мектеп өміріне үлкен жаңарулар енуде. Елбасының стратегиялық жоспарында оқу іс-әрекетінің

айшықты орны бар жеке тұлғаның өзіндік білім алуы, өзін-өзі тәрбиелеуі, өзін-өзі дамытуы бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі екендігі тайға таңба

басқандай айқындалған міндетін орындау ұстаздарға жүктеледі. Осы міндетті орындау барысында біздер «өмір бойы білім алу» қағидасын ұстана отырып, заман талаптарына сай жеке тұлғаға білім мен тәрбие беруде шығармашылық еңбектің жаңа жағдайларына бейімделіп, білім беру мен білім алудағы инновациялық технологияларды меңгеріп, бәсекеге қабілетті болуды мақсат еттік. Ұрпаққа білім мен тәрбие беріп отырған мұғалімдердің инновациялық іс-әрекеттің ғылымипедагогикалық негіздерін меңгеруі-маңызды мәселелердің бірі деп есептеймін. Педагогикалық – инновациялық технологияны қолдану мектепті сапалы түрде түрлендіруге, жаңашыл жобаларға ірге болуға, әрбір мұғалімге өзіндік әдістемелік жүйесін құруға септігін тигізеді. Осы мақсатта мен математика сабағында инновациялық технологияларды қолданып сабақ беріп жүрмін. Сабақта жаңа педагогикалық технологияларды қолдану оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, қабілеттіліктерін ашуға, сабақтың толық мақсатқа жетуіне пайдасы зор. Қазіргі таңда пәндерді оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамытуға бағдарланған жаңа технологияларды, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдану қажет Математикаға оқыту – бұл жеке әрбір оқушыға бағытталған өнер. Ол бір күй сияқты, қоңырау соғылғанда басталып, қоңыраумен аяқталатын. Ал, осы аралықта сыныпта отырған жас талаптарға өзінің санасында да көңілінде де сақталып қалатын із қалдырамыз. Ол шытырмандар мен жыралар арқылы ақиқатқа, түсінуге, білімге деген із. Оқу, үйрену үрдісінде оқушылардың пәнге қызығушылықтарын арттыру, оқу материалын игерудің тиімділігін жоғарылату мақсатында мені жаңа материалды баяндауда барлық жаңа және тиімді формалар, әдістер және жолдар әрқашан қызықтырады. Қазіргі таңда пәндерді оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамытуға бағдарланған жаңа технологияларды, ақпараттық және коммуникациялық технологияларды қолдану қажет деп санаймын. «Сабақ беру үйреншікті жәй ғана шеберлік емес, ол жаңадан жаңаны табатын өнер» деп Жүсіпбек Аймауытов айтқандай бар өнерімізді, білімімізді, шеберлігімізді, құзіреттілігімізді жеке тұлғаның сапалы білім мен тәрбие алуына бағыттап, әр сабағымызды жаңа инновациялық әдіс-тәсілдермен өткізу – кемел білімнің кепілдігі деп білемін. Осы мақсатта 6-сыныпта өтілген «Осьтік симметрия» тақырыбындағы сабақ жаңа ақпараттық технологиялармен жабдықталып, сабақ әдістерінің жаңа формалары мен түрлері пайдаланылған инновациялық сабақ деп есептеймін. Ең алдымен сабаққа дайындалу барысында мен тек оқулық бетіндегі материалмен шектелмей, тақырып төңірегінде педагогикалық зерттеу жүргіздім. Яғни,

ондағы мақсат, тақырыпты терең аша отырып, оқушыларға тарихи мағлұмат беру, симметрия деген сөздің өзі қалай, қашан, қайда шыққан, кімдер симметрия туралы алғаш айтқан, зерттеген, жазба қалдырған және т.с.с. сұрақтарға жауап іздеу. Келесі үрдіс ол сабақтың қалай өтілетіндігін болжау. Бұл орайда мен сабақты қалай өткіземін, қандай формада, жаңа тақырыпты қалай түсіндіремін деген сұрақтарға іштей дайындалдым. Одан кейін сабақтың мақсат, міндеттері қойылды. Келесі қадам сабақ жұмысының мазмұнын зерделей келе, сабақ жоспарын қағаз бетіне түсірдім. Жоспарды жазу барысында сабақтың өту формасы айқындалды, сабақ кезінде қолданылатын әдіс-тәсілдер анықталды. Сабақ өткізілді, талданды, бағаланды. Одан кейінгі қадам, сабақ барысында кеткен кемшіліктерді жою, жеткен жетістіктерді тағы да жандандыру болды. Бұл сабақты өткізуде оқушылардың симметриялық фигураларды білуі, әр түрлі геометриялық фигуралардың және қоршаған ортадағы заттардың симметрия осьтерін таба білу үшін мәлімметтер қорын ұйымдастыру. Бүгінгі тақырыптың әлеуметтік, практикалық және жеке маңыздылығын ұғындыру үшін - білімділік мақсат; математикалық ойлау және сөйлей білу қабілеттерін, жеке тұлғаның мотивациялық белсенділігін дамыту, табиғаттағы және архитектурадағы симметрияны мысалға ала отырып, оқушылардың танымдық және шығармашылық белсенділігін дамыту, зерттеу қабілеттерін дамыту үшін - дамытушылық мақсат; ұқыптылыққа, өзіне және өзгеге жауапкершілікке, сабаққа бейімділігін, табандылыққа және сынып ішінде дұрыс қарымқатынаста болу үшін - тәрбиелік мақсат қойылды. Сонымен қатар сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын, яғни математикалық оқу мен жазудағы сауаттылық, компьютерлік сауаттылық, денсаулық мәселесіндегі сауаттылықты қалыптастыру мақсат болды. Сабақтың көрнекілігі ретінде интерактивті тақта, суреттер, магниттер, түрлі түсті бор, геометриялық моделдер, түрлі түсті қағаз және қарындаштар алынды. Сабақ тірек сызбалары мен слайдтар арқылы оқушылардың өздерін қатыстыра отырып баяндалған, жобалау педагогикалық технологиясы мен үш өлшемді педагогикалық технология элементтері қолданылған, жеке жұмыстар жасалған , танымдық , жаңа ұғымды меңгеру сабағы болды. Өткен тақырыпты қорыту сұрақтарымен басталған сабақтың жаңа тақырыбын баяндау кезеңіне келгенде оқушылардың өздеріне проблемалық сұрақ қойылды. Яғни кез-келген адам баласы таң қалатын құбылыстар, әдемілік, көзіңді тартып ала алмайтын кескіндер бар екендігі және неге оның солай екендігі сұралды. Оны түсіну үшін сыныптағы ерекше көзге түсіп отырған қай оқушы екендігі сұралады. Оқушылар бір ауыздан Зарина деп жауап берді. Себебі ол оқушы мұғалімнің алдын ала

дайындауымен ұзын шашына екі жаққа көлемі қызыл түсті үлкен бант, көрінетін сырға тағып келеді. Оқушыларға тағы сұрақ – сыныпта барлығы аппақ бантпен отыр, неге Зарина бүгін ерекше? Ал енді Заринаның қақ айырылған шашының ортасымен мына лентаны жүргізейік, енді не байқадыңдар? Оқушылар көзге көрінген айырмашылықты айтып береді. Олай болса бұл оқушының бүгінгі аты – Симметрия. Тақтаға жаңа сабақтың тақырыбы жазылып, осьтік симметрияның сырлы әлеміне саяхатымызды бастадық. Бұл кезде әр оқушының көзінде бұл симметрия деген не болды, неге оның айналадағы әдемілікке қатысы бар екендігін білгісі келген сұрақ болды. Сонымен интерактивті тақта көмегімен Power Point бағдарламасында әдемі безендірілген симметрия ұғымын ашатын слайдтар, симметрия анықтамасын мұғалім сөзімен бірге жүріп баяндаған сабақ флипчарты жаңа тақырыптың сырын ашты. Бұл слайдтарда симметрия сөзінің шығу тарихы, ежелгі ғалымдардың жазбасындағы симметрия ұғымы, симметриялы фигуралар, анықтамалар, түрлі тақырыптық суреттермен безендіріліп көрсетілді. Сонымен қатар алдына ала дайындалған сабақ флипчарты арқылы әр түрлі симметриялы фигуралардың түзуге қатысты осьтері жүргізіліп, көрсетілді. Бұл интерактивті тақтаның тамаша мүмкіндіктерінің бірі. Біздің мектебіміз электрондық оқыту жүйесінде жұмыс жасайды. Мектептің әр сыныбында интернет желісі қондырылған. Жаңа ұғымды меңгеру мақсатында электрондық порталдағы материалда оқушыларға көрсетілді. Ақпараттық құрылғылардың бар мүмкіндігімен түсіндірілген жаңа тақырыпты оқушылар асқан қызығушылықпен тыңдап, белсенділікпен араласып отырды. Жаңа ұғымды меңгеру мақсатымен дайындалған бірнеше практикалық жұмыстарға да оқушылар аса қызығушылықпен қатысты. Бір оқушыға интерактивті тақтада түзуге қатысты симметриялы нүктелерді тауып, тақта қаламының көмегімен салу, екіншісіне ақ қағаз берілді, сол ақ қағазды екіге бүктеп, кез келген фигураны немесе суретті салып, бүктелген жағына тимей қию керек, сонда шыққан суреттің түзуге қатысты симметриялы болғанын түсіндіру. Ал отырған оқушылар геометриялық фигураларды дәптер бетіне салып, сол фигуралардың симметрия осьтерін жүргізді және әр фигураның неше симметрия осі бар екенін талдап, айтып берді. Оқушылардың жас ерекшелігін ескере отырып сергіту сәті жасалды. Ол үші интерактивті тақтада симметриялы және симметриялы емес фигуралар музыка әуенімен жүріп жатты сол кезде симметриялы болса қол соғып, симметриялы емес болса аяқпен тоқылдатып, аяқ-қол демалысын ұйымдастырдық. Сәл демалып алып, оқулықтағы деңгейлік есептерді шығардық. Үш өлшемді педагогикалық технология негізінде оқулықтағы

деңгейлік есептерді жаңа тақырыпты игеру мақсатына қарай сараптап, тақырыптық жұмыс парағын жасап үш деңгейлік тапсырмалар жазылған парақшаны оқушыларға үлестірдім. Тақтаға үлгерімі төмен оқушылар шығарылды, мұндағы мақсат тақырыпты тез меңгеріп қабылдай алмайтын оқушыларды жеңіл есептер беріп тақтада тағы түсіндіре отырып шығарту, бүгінгі сабақтың негізгі ұғымын меңгерту, интерактивті тақтаға бір оқушы және электронды порталдағы есепті шығаруға бір оқушы шықты. Енді сабақты қорыту үшін тағы тақтаға назар аударамыз. Әріптерді корзинаға салып ойнаймыз. Әріптерде көлденеңнен, және тігінен симметриялы болып келеді. Бірінші корзинаға көлденеңнен, екінші корзинаға тігінен симметриялы осьтер жүргізілетін әріптерді бөліп, ажыратып салу. Сабақ барысында оқушылардың түсіну деңгейі, есеп шығару қабілеттері әр түрлі болатындықтан артылған уақытқа тағы есеп дайындап қою менің әдіснамама енгізілген. Уақыт қалып жатырса электрондық порталдағы шағын тест жүргізіледі. Ол тест көп емес 10-12 сұрақтан тұрады, әрі барлық оқушылар түгел қатысады. Тест жұмыстарын әр түрлі тәсілмен беруге болады. Экран көмегімен электрондық порталдағы тест немесе интерактивті тақта мүмкіндігін пайдалану (активойт) арқылы, я болмаса VIPтест бағдарламасына дайындау арқылы және т.б. Сабақ соңында оқушылар бағаланды. Бұл жерде деңгейлік тапсырмаларды орындаған оқушылар деңгейіне қарай, жаңа тақырыпты түсіндіру барысында белсенділік танытқан оқушылар, бекіту есептерін шығарған оқушылар бағаланды. Үйге тапсырма ретінде тірі табиғаттағы, архитектурадағы, тұрмыстағы симметрия туралы ақпарат дайындап, симметриялы денелерді тауып , қағаз бетіне түсіріп, симметрия осьтерін жүргізу(үш топқа), яғни меңгерген білімдерін өмірмен байланыстыра білу мақсатында тапсырылады, (бұл жұмыстар жобалау технологиясы негізінде қорғалып, оқушылардың математика пәніне арналған жұмыс портфолиосына салынады) және оқулықтан есеп берілді(жұмыс дәптеріне орындалады). Сабақтың ең соңында не білдім, не үйрендім, нені білгім келеді деген сұраққа жауап жазылып, симметриялы фигураның екі жағына ілінді. Бұл жерде оқушылар бүгінгі сабақта симметрия ұғымыман танысқандығын, геометриялық фигуралардың, әріптердің симметрия осьтерін жүргізуге болатындығын үйренгендерін жазса, біреулері үй салғанда симметрия заңдылығын қалай қолдануға болатындығын білгісі келетінін және т.б. жазған. Менің бұл сабағымдағы жетістігім, ақпараттық технология негізінде түсіндірілген жаңа тақырыпты оқушылар түгелдей меңгерді, сабаққа белсенділікпен қатысты, әр оқушыға таратылған деңгейлік есептер жазылған жұмыс парақшалары арқылы, бекіту есептерін шығаруға да түгелдей

оқушылар қатыстырылды. Оқушылар жеке жұмыстар жасады, геометриялық фигураларды сауатты салып, симметрия осін дәл жүргізуге машықтанды. Жаңа ұғымды меңгерту сабағы қойылған мақсатына жетті деп ойлаймын. Осындай өткізілген сабақтар арқылы мен, оқушылардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына, математикалық жан-жақты сауаттылығына, әр

тұлғаның шығармашылық ашылуына, алған білімдерін өмір кезеңінде пайдалана алуларына, ақпараттық құрылғылармен жұмыс жасау мәдениетін дамыту мақсатында, жаңа білім талаптарына сай, инновациялық бағытта, «өмір бойы білім алу»қағидасын басшылыққа ала отырып ұстаздық қызметті жалғастыра беремін..

ӘДЕБИЕТ – СӨЗ ӨНЕРІ Тулеуова Бибигул Орынгалиевна

Атырау облысы Исатай ауданы Новобогат орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

”Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек ... “ деп Шәкәрім айтқандай, бүгінгі заман мен қоғамның арнасы да, арыны да басқаша. Жаңа күннің талабы кешегіден де пәрменді, міндеті салмақты. Ұдайы даму жолындағы елдер ғана көш басында тұра алады. Сол ұлы көштің жуан ортасында жүру үшін жеріміздің байлығы да, ”ас та, төк“ молшылық та аздық етеді. Бізге білім, рухани тектілік, әрі ояу, әрі сақ сана керек. Ал санасы сақ адам бар нәрсені бажайлап, бағамдап отырады емес пе? Бүгінде оқыту мен оқудың өзекті мәселесіне айналған сыни тұрғыдан ойлау дегеніміздің өзі де осы. Оны қалыптастырудың жолы мен тәсілін, құралын өзгеден алудың қажеті жоқ: бәрі өзімізде бар. Ол –ұлттық тәрбие, ұлттың тарихы мен мәдениеті, рухани қазынасы- әдебиеті. Ана тіліміздегі әдебиет деген сөздің түп төркіні араб тілінен шыққаны — ”сөз“, ”асыл сөз“ деген мағына беретіндігі баршаға аян. Бұл әдебиет ұғымына нақты байлаулы мағына бола алмайтындығы да өзінен-өзі белгілі. Сонда әдебиет дегеніміздің не болғаны? Әдебиет-сөз өнері. Қазақы пайымда ”дертпен тең“ саналатын тіл өнерінің бағасын ата-бабамыз аса жоғары бағалаған. «Сөз-әдебиеттің құрылыс материалы» (Федин) десек, халқымыз сөздің қуат күшінің ”Айтылған сөз- атылған оқ“ ”Жақсы сөз – жарым ырыс“ екенін әуел бастан–ақ білген.”Басқа пәлетілден“ деп сақтандырған, жер жаһанды дірілдеткен патша мен билеушіні тоқтатқан (Абай ”Ескендір“, Қ.Бекхожин ”Ақсақ Темір мен ақын“) сөздің құдіретін тани да, таныта да білген. Қазақтың табиғи танымы, рухтық, біліктілік потенциалы өте зор. Ол енді ғана көрініс бере бастады. Міне, сол пайымды дұрыс арнаға түсіру, елдің игілігі мен адамзаттың амандығы үшін қызмет ететіндей сара жолға салу –ұстаз міндеті. Біз өткенге топырақ шашпай, бүгінді терең ұғынып өмір сүруіміз керек. Осы жерде көмекке сөз өнері, яғни әдебиет келеді. Ол үшін оқушыны берілетін білім мен ақпаратты ой елегінен өткізіп, тұжырым

жасай білетін деңгейге , яғни сыни тұрғыдан ойлауға жетелеуіміз керек. Бұл мақсатта ақпараттық технологияларды тиімді қолдану пән бойынша нәтижелі білім берумен қатар, оқушылардың дүниетанымы мен іскерлік дағдыларын да арттыратындығына өз тәжірибемде көз жеткіздім. Оқыту мен оқу үрдісінде мұғалімнің ақпаратты алу, оны мақсатқа сай өңдеу қабілеттеріне тәнті болу арқылы оқушыда да ақпараттық мәдениет қалыптасады. Оқушылар өздері күнделікті қолданып отырған компьютерлік бағдарламаларды нәтижеге бағыттап қолдану жолдарын меңгереді. Ғаламтордан алынған материалдарды оқу, зерделеу, мақсатты өңдеудің тәсілдерін үйрене отырып, тұлғалық қасиеттері де қалыптаса бастайды. Қазақ халқында ” бір кем дүние“ деген астарлы ұғым бар. Орыстың ”несовершенство мира, человека“ дегені де сол. Ислам пәлсапасының арманы- “камил-и-инсан“ – кемел адам. Буддизмде пенденің арманды биігі – ”бодхисаттва“-тәңір тектес адам. Ницшенің қиялысупермен (сверхчеловек). Бұлардың бәрі де кемеңгер ой мен сергек саналы адамды көксеуден туған идеалдар. Ұлы Абайдың «толық адам» деп аңсағаны да сол. Міне, адамзаттың озық ойы мен қиялындағы адамды тәрбиелеп шығаратын мектеп, әдіс, құрал- көркем әдебиет. Бұл тұста бізге, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне, жүктелер міндетті бағамдай беріңіз... Әдебиетті ғылым, пән ретінде оқыту аздық етеді, оны өнер ретінде танытуымыз, оған табынта білуіміз керек. Осы орайда, өзімнің балалық шағым еске оралады. Қазақ радиосынан Н. Лушникова мен Ә.Қалыбекованың, Тәушен ананың, М.Көкенов пен Ш.Айдаровтың айтыстарын үзбей тыңдап, үлгергенімше қағазға түсіріп, кейін іштей күбірлеп жаттап жүруші едім. Сол кездегі ”Лениншіл жасқа “ шыққан ақындардың өлеңдерін қалт жібермейтінмін. Лирикалық қаһарманды ақынның

өзі деп ұғып, сонымен бірге қуанып, бірге мұңаятынмын. Сөз сиқыры мен ақындық қабілетке тамсанушы едім. Сол бір сәбилік сүйіспеншілік, іңкәрлік еді ұстаздық кәсіпке де алып келген. Бүгінде сол бір сұлу әлемге салған сүрлеуім көмескіленгендей болып, кейде іштей өз –өзімнен қуыстанатын кездерім бар. Көркем дүниелерді оқымағаным, оқыта алмағаным, оқуға үйрете алмағаным үшін өзімді шәкірттерімнің алдында кінәлі сезінемін. Сөз өнеріне баулыған шәкірттерім айтыс ақыны, облыстық, аймақтық, республикалық айтыстардың жеңімпаздары ағайынды Серікбол мен Амангелді Панабердиевтерді, республикалық І Мақатаев оқуларының дипломанты, жас ақын, бүгінде Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласында тұрып жатқан Т. Ғұбашевті , балауса жырлары бірнеше жинаққа енген Еуразия университетінің студенті А. Хамидолланы мақтан тұтамын. Бір кездері мен

құштар болған сырлы әлемнің есігінің солар үшін айқара ашылуына азды – көпті септігім тигені үшін де өзімді бақытты сезінемін. Тәуелсіз Қазақ Елінің түкпір-түкпірінде сөз өнерінде айтар ойы бар, парасат- пайымы бар осындай жүздеген, мыңдаған тұлғалар өсіп келеді деп сенемін. Жаңа, жаһандану дәуірінің жас ұрпағы–батыл, жігерлі, білімді, сындарлы ойлай білуі керек. Олай болмағанда, өзгермелі заманның қарқыны мен қатал талабына шыдас бермей, көштен қалуы ықтимал. Ал келер ұрпақтың бәсекелестікте есе жіберуі- ұлт, мемлекет үшін қауіпті құбылыс. Сондықтан да құбылған әлемнің аламан бәйгесіне ат қосып, бақ сынап отырған қазақ халқы тек өзіне ғана, білім–білігіне ғана сенуі керек. Сонда алынбаған асу, бағындырмаған биік қалмайды.

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТКЕ ҚАЖЕТ ҚАБІЛЕТТЕРДІ ДАМЫТУДАҒЫ ЖОБАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ Қайсағалиева Бақытгүл Теміртасқызы Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы орта мектебінің информатика пәні мұғалімі

1.Оқушыға алынған білімдерін кеңейтуге мүмкіндік беретін, яғни ақпаратты тез нақты 2.Іздестіруге үйрету, оны құрамдастыру,өңдеу алгоритмінің тиімді жолын табу 3.Ә.Оқушының шығармашылық потенциалын дамыту 4.Оқушының өзін - өзі бағалау дағдысын қалыптастыратын жағдайлар жасау 5.Оқушылардың танымдық ойлауы мен дағдысын қалыптастыру; 6.Өзінің білімін өздігінен құрамдастыруға баулу; 7.Әр аймақтағы әртүрлі ғылымнан алған білімді кіріктіру; 8.Сыни ойлауға үйрету. 9.Оқушыны өмірдің өзгерісіне, ағымына икемделе білетін, болашағына дұрыс таңдау жасап, ұтымды шешім қабылдай алуға дайындау Бұл міндеттерді мен білім беру үрдісінің барлық кезеңдерінде жүзеге асырып отырамын. Бағдарламаларды қолдану принциптері және олардың тиімділігін бағалау критерийлері, методикалық, бағдарламалық және техникалық қамтамасыз ету, оқыту мазмұны, мақсаты, міндеті анықталған білім беру бағдарламалары шеңберінде өзімнің жұмысымды құрамын. Бұл бағдарламаларды әсерлі педагогикалық технологиялар қолдану арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Мен үшін бұл технологиялар :

ХХІ ғасырдың бастауымен ізденіс-зерттеушілік білік, дағдылары міндетті түрде тек ғылыми жұмыстармен айналысатын адамдар үшін ғана емес, сонымен бірге әр адамға қажетті нәрселер. Заман талабына сай, информатиканы оқыту барысында оқушылардың жаңа мәліметтерді өз бетінше алу дағдыларын қалыптастыратын, жинақтаған мәліметтерін жүйелеп және сәйкес тұжырымдар жасап, шешім қабылдай алатындай деңгейге жеткізетін әдістерді қолдану қажеттілігі орын алып отыр. Осындай әдістердің бірі–жобалар әдісі. Жобалар әдісін қолдану дегеніміз– оқыту үрдісіне оқу жобаларын енгізу. Білім берудің жаңашаландыру стратегиясында бұл үрдістің маңызды мақсаттары анықталды: оқушының өзін-өзі ұйымдастырушылық қабілет және өзбеттілігін дамыту құқықтық мәдениеттіліктің жоғары деңгейін қалыптастыру шығармашылық іс-әрекетке қажет қабілеттерді дамыту толеранттылық, басқаның пікірін сыйлау, диалог жүргізе білу, мазмұнды шешімге келу Бұл мақсаттарға сүйене отырып, алдыма төмендегідей міндеттер айқындадым:

жобалық оқыту, деңгейлік оқыту және ұжымдық оқыту әдістері оларды үйлестіру арқылы төмендегідей құзырлықтарды қалыптастыруға болады. - Ақпараттық–ақпаратпен сауатты іс- әрекет жасау қабілеті - Коммуникативті–басқамен тіл табысу, қарым-қатынас жасау қабілеті - Әлеуметтік–басқа адамдардың позицияларымен санасып бірлесе іс әрекеттену - Пәндік–тәжірибеде алынған білімді қолдану қабілеті Жобаның тақырыбы мектептегі оқылатын ғылымдардан алған білімнің көмегімен шешілетіндей, өміршең, тәжірибелік мәні бар сұрақ болады. Сондай–ақ жобалар мынадай белгілері бойынша жіктеледі:  Оқушы іс-әрекеті бойынша:тәжірибеге– бағыталған, зерттеушілік, шығармашылық, ақпараттық, ізденушілік, рольдік- ойын,жобалар  Жүйелілігі бойынша: минижоба, моножоба,пәнаралық  Мерзімі бойынша: қысқа, апталық,ұзақ  Оқушы саны бойынша: жеке, топтық  Контакттар сипаты бойынша : ішкі, аймақтық,халықаралық  Жобаның координациясы бойынша: ашық, жабық Оқу жобасы оқушылардың өз бетінше, топтаса,әрі шығармашылықпен жасаған ісқимылдары негізінде қол жеткізіп, көрнекі түрде көрсететін нәтижелер алуына бағытталған, қатаң түрде тұжырымдалған тапсырма. Оқыту барысында жобалар әдісін пайдаланып жұмыс жасайтын мұғалімдер тақырыптарды жүйелеп классификацияларға бөліп қарастырады. Осындай классификациялардың бірі: • Конструктивті жоба • Экскурсионды жоба • Әңгіме жоба • Практикум жоба Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын ұйымдастыру бағытында практикум жобасын көптеп қолданамын. Практикум – жоба – оқу жоспарына байланысты іс-жүзінде тақырып беріліп, мақсаты көрсетіліп, жұмысты орындауға шарттар туғызылып, берілген тақырыпқа сай жасалған практикалық жұмыстарды қамтитын белгілі бір жоба алуын қажет ететін тапсырма. Яғни,кез келген оқу жобасын құру барысында жасалынған практикалық жұмысты - практикум жобалары деп қарастыруға болады. Бағыты: Ақпарат және ақпараттық процесс Жоба: Компьютер әлемінің жаңалықтары

Жоба түрі: ақпараттық,жалпы Күтілетін нәтиже: Компьютер әлеміндегі жаңалықтардан хабарламалар, ағымдағы баспалардың мақаларынан, суреттерден жинақталған дәптер немесе альбом дайындау Мақсаты: Ақпараттық процесстерді басқару (ақпарат алмасу, сақтау,өңдеу) дағдыларын бекіту. Тапсырманы өзбетінше орындау дағдысын және өз дүниетанымдығын кеңейту қажеттілігін дамыту. Оқу – педагогикалық міндеттері: баспасөз материалдарын қолданып, альбомды өрнектеп құрастыру.Жинақталған материалды өңдеу, өз пікірін қосу.Өз жұмысын таныстыру, қорғау Пәндік – мазмұнды аймақ: информатика Ұзақтығы: тоқсан, оқу жылы Альбомның жасалу барысын қадағалауды,бағалауды өзім ұйымдастырамын. Оқушылар жаңа материал бойынша хабарламалар жасайды. Тоқсан немесе жыл соңында ең жақсы жобалар сыныпқа ұсынылып, сабақтарда пайдалану мақсатында информатика кабинетінде орын алады. Жобаны жасақтау барысында оқушылар сыртқы көзден алған ақпаратты өңдеу үрдісіне тартылады. Оларда өзін - өзінің білімін толықтыру, жетілдіру, шығармашылық бастама ерекшеліктерін дамытуға қажеттілік туындайды. Бағыты: Компьютер Жоба: ДК-ді таңда (7-9 сынып) Жоба түрі: рольдік ойын, мини жоба Күтілетін нәтиже: Бастапқы жағдайларға сәйкес өз біліміне сүйене компьютер моделін таңдауда дұрыс шешім қабылдау. Мақсаты: «ДК құрылғысы» тақырыбы бойынша оқушы білімінің сапасын тексеру. Информатика сабағында зерттелген тақырыптың тәжірибелік қолданылуын көрсету, «сатушы – сатып алушы» жағдаяты барысында өзін - өзі бағыттау мәдениетіне үйрету. Оқу – педагогикалық міндеттері: Компьютер фирмаларының газет, прайспарақтағы жарнамалық хабарламаларды қолданып өзіне ең тиімді ДК-дің конфигурациясын анықтау.Таңдауын дәлелдеу. Пәндік – мазмұнды аймақ: информатика Ұзақтығы: бір сабақ Жүру барысы: Бұл «ДК құрылғысы» тақырыбын қорытындылау сабағы болып 2 топқа табылады. Оқушылар алдын – ала бөлінеді. 1 топ оқушылары компьютерлік фирманың өкілдері. Олар сабаққа дайындалған жарнамалық хабарламалар, прайс – парақтарын, топ жарнама бүктемелерін әкеледі.2-ші оқушылары «сатып алушылар» тобын құрады. Бұл топтағы оқушылар қолдаырндағы бар ақшаға белгілі бір мақсат үшін компьютер сатып алғылары келеді. «Сатушылар» өз орындарына

орналасады, «сатып алушылар» анықталған шектеулерді ескере отырып, тиімді таңдау жасауға ұмтылады. Таңдау жасалғаннан кейін, компьютер сатылғандығы жөнінде екі жақты келісім шарт жасалады. Барлық сатып алушылар келісім шарт жасасып болғаннан кейін, ойналған оқиғаның нәтижесіне талдау жүргізіледі.Сатып алушылар өздерінің таңдауларына тоқталады. Олардың әрқайсысы қандай мақсатта, қандай ақша жұмсағандығы, қандай жинақ таңдағандығы туралы хабарлайды. Таңдалынған компьютерге сипаттама келісім шартта көрсетілген және әр жинаққа нақты негіз болу керек. Оқушыға қойылатын бағада осыған байланысты болмақ. Келесі «сатушылар» тобының оқушылары сөз алады.Сұранысқа қарай жинақталған компьютерлерді, яғни сатып алушылардың таңдауларын таныстырады. Жоба жұмысын қорытындылай келе, мен әрқашан оқушылардың назарын «сатып алу - сату» модельді жағдаятында мәдени тәртіпке аудартамын. Бағыты: Модельдеу Жоба: Құбылыс моделі (7-9 сынып) Жоба түрі: ақпараттық, мини жоба Күтілетін нәтиже: Кез келген құбылыстың графикалық моделін құру, оны ұсына білуі Мақсаты: Моделді құрастыруда жүйелі анализді сауатты жүргізе білу Оқу – педагогикалық міндеттері: Құбылысты байқау арқылы маңызды кезеңдерді бөліп алу. Жүйелі анализді қолдана отырып, модельді обьектіні сипаттайтын маңызды белгілерді анықтау Пәндік – мазмұнды аймақ: информатика Ұзақтығы: бір сабақ Жүру барысы: 1.Оқушылар үйде кез келген құбылысқа бақылау жүргізеді 2.Оның өту құбылысын бөліп көрсетеді. 3.Құбылысты сипаттайтын маңызды белгілерін анықтайды 4.Танылған құбылысқа керекті бастапқы берілгенді анықтайды. 5.Құбылыс кезеңдерінің графикалық моделін жасайды 6.Оқушылар дайындаған графикалық модельді мұғалім сабақта жинайды 7.Модель сыныпқа таныстырылады. Оқушылар қандай құбылыс салынғанын анықтаулары қажет. 8.Оқушылар жауаптары тыңдалады, егер әр түрлі пікір, жауап болып жатса, көмекке сол жобаны дайындаған оқушы көмекке келеді. 9.Таңдалынған белгінің кезеңдерге бөлінуінің дұрыстығына талдау жасайды 10.Әр жобаға қорытынды жасалып, баға қойылады Бағыт: «Ақпараттық технология»

Информатика кабинетінің техникалық мүмкіндіктерінің базалық курсының шеңберінде оқушылар қолданбалы бағдарламаларды меңгеріп шығады: мәтіндік, графикалық редактор,электрондық кесте және мәліметтер қоры т.б. Жоғарыда айтылғандай информатиканың базалық курсының шеңберінде бұл жоба бақылау және білімді қайталау сабақтарында қолданылады. Мұндай сабақтарда оқушылар алған білімдерін қайда және қалай қоолдануға болатынын сезінеді, түсінеді. Жобалық жұмыста оқушы өзінің жұмысының қандай деңгейде орындағанын көреді. Бұл кезде оқушыға баға емес, жоба мақсатына жетіп, оны аша білуі маңызды болып табылады. Бұл бағыт бойынша жобалық практикалық жұмыстан мысал келтірейін. Жоба: «Сөзжұмбақ - өз біліміңді тексер» Аталған жобада сөзжұмбақ білімді тексеріп қана қоймай, оқушының қызығушылығын арттырады. Жоба түрі: тәжірибеге бағытталған. Күтілетін нәтиже: Word мәтіндік процессорында тақырыптық сөзжұмбақ құру және безендіру Мақсаты: Оқушылар қаріп және кестемен жұмыс істеу дағдысын қолдана отырып, сөзжұмбақ құру технологиясын өзбетімен меңгеруге арналған. Пәндік – мазмұнды аймақ: информатика, кез келген оқыту пәндері Ұзақтығы: екі сабақ Жүру барысы: Сөзжұмбаққа сұрақтар тақырыбын анықтау Мәліметті іріктеу, сұрақтарды жауаптарымен құру, оған анализ жасау Сөзжұмбақтың сұлбасын қағазға түсіру ДК-де сөзжұмбақты құру.Оны безендіруде сурет, символ, автифигура қолдануға болады. Сөзжұмбақ сұрақтары мен жауаптарын енгізу Мұғалімге жұмыс нәтижесін ұсыну. Жұмысты орындау барысында менің атқаратын қызметім: оқушылардың өзбетімен танымдық, практикалық-шығармашылық қызметін ұйымдастыруға мүмкіндік жасау.Жақсы жұмыстарды пән мұғалімдеріне сабақтарында қолдануға беремін. Мұндай кезде бірнеше пәннен қатарынан баға алуға болады. Жоба: «Бұл қызық» Жоба түрі: ақпараттық Күтілетін нәтиже: Шағын қабырға газетін құру, безендіру. «Ең үздік қабырға газеті» мектептің қабырға газетінде орналасады Мақсаты: Мәтінді безендіруге қажет дағды, іс- әрекеттерінің деңгейінің құрылымын анықтау.

Пәндік – мазмұнды аймақ: информатика, кез келген оқыту пәндері Ұзақтығы: екі сабақ, үй тапсырмасына дайындалу уақыты Жүру барысы: 1.Жұптар өз міндеттерін айқындайды 2.Шағын газет тақырыбын ойластырады 3.Терілетін мәтінді, оған иллюстарция қарастырады Бұл жұмыстарды оқушылар үй тапсырмасы ретінде орындап келеді. 4.Жинақталған мәліметтен қағазға сұлбасын құрады 5.Жасалынған макетін талдап, ортақ шешім қабылдайды 6.Мұғалім мен оқушылар алдында жобаларын (газеттерін) қорғайды Мұндай жоба оқушыларды өмірдегі өзекті мәселелерді шешуге ынталандырады. Өзбеттерімен ақпарат, көрнекілік жинауайды. Жұптық жұмыс бір – біріне төзімділікті, жолдастарының пікірін тыңдауды қажет етеді. Білімді өздігінен меңгеруге, сол білімді жаңа танымдық және тәжірибелік мәселелерді шешуге жұмсауға үйренеді. Коммуникативті білік – дағдыны меңгереді. Жоғарғы сыныпта жобалық оқыту әдісті қолдану Жобалық әрекеттің ұйымдастыру кезеңі сол қалпында болады. Базалық курспен салыстырғанда мұғалім мен оқушы үшін жобалық әдістің қолданылуының қосымша мүмкіндіктері пайда болады. Мысалға: -Оқушылардың көбінің ДК жұмыс істеу дағдысы бар. -Өзінің білімін болашақта информатикамен байланыстырғысы келетін оқушылар тобы құрылады. -Жас ерекшеліктеріне қарай өздерінің күштерін ізденушілік, өзбеттік жұмыстануға көбірек жұмсайды. Олар өздерінің еркіндігін, көпқырлылығын дәлелдегісі келіп тұрады. -Жоғарғы сынып оқушылары мұғалімді дос ретінде қарауға икем болады. Жоғарғы сыныптарды оқытуда берілген іс әркет төмендегідей мақсаттарға жетуге бағытталған: -ғылыми көзқарас негізін қалыптастыру -ақпаратпен жұмыс істеу дағдыларын оқыту Жоба: «Әлеуеттік» Белгілі бір тақырыптарға оқушылар анкета, тест өткізіп, оған зерттеу жүргізіп, алынған материалды Excel бағдарламасында өңдейді. Жоба түрі: зерттеушілік Күтілетін нәтиже: Әр түрлі әлеуеттік құбылыстарға сандық мінездеме алу, оны диаграммада айқындап көрсете білуі керек

Мақсаты: Анкета жүргізу арқылы жинақталған ақпараттық дағдыны өңдеу, Excel бағдарламасының көмегімен өңделінген ақпаратты диаграмма түрінде құрастыра алуға үйрету Пәндік – мазмұнды аймақ: информатика, кез келген оқыту пәндері Ұзақтығы: екі сабақ, үй тапсырмасына дайындалу уақыты Жүру барысы: Бұл жобаны жүргізуде оқушылар мектептің психологімен, әлеуеттік мұғаліммен тығыз байланыс жүргізеді. Зерттеу жүргізілетін тақырып әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы: «Сенің бос уақытың», «Күн режимі», «Жастар және наркотик» т.б. Жобалық кезеңдерінде әрқайсысы өз бағыттарына жауап беріп, қалыптасқан дағды бойынша жолдастарына көмектесіп, бір – біріне үйретіп отырады. Өз практикамда оқушылардың өзіндік, танымдық іс - әрекетін қалыптастыруда сыныптарына қарай жаңа технологиялардың оқу элементтері мен жобалық оқыту әдісін қатар қолданып өткізген сабақтарымды ұсынамын. Сабақ тақырыбы: Практикалық жұмыс Сабақ мақсаты: а) Paint графикалық редакторының мүмкіндіктерін толық қолдандыра отырып, өз бетімен, жұппен, топпен орындалатын түрлі тапсырмалар беру арқылы білімдерін, түсініктерін бақылау, бағалау. б) Жеке өмірлік тәжірибесіне сүйене отырып, оның білім, дағды, құндылық жүйесін қалыптастыру, шығармашылық қабілетін, жеке тұлғалық қасиетін қалыптастыру, ақыл- ойын, ойлау өрісін дамыту в) Еріктілік, өз күшіне сенуге, жауапкершілікті сезінуге,өзінше түйін жасауға, адалдық, жолдастық қасиетке, өзін-өзі бағалауға тәрбиелеу. Сабақ көрнекілігі: Флипчарт,презентация, ДК, түсті магнит, бағалау бетшесі,тапсырмалар бетшесі Сабақ түрі: қайталау, жүйелеу Сабақ әдісі: жобалық әдіс , СТО элементтері Пәнаралық байланыс: тарих,математика,сурет, ағылшын Сабақ барысы: І. Ұйымдастыру Оқушыларды түгендеу. Бүгінгі сабақта бір-біріңді бағалайсыздар. Сондақтан әр тапсырманы орындау әрекетінің ұпайларын дұрыс қоюларың сұралады. Сабақтың жоспары: ІІ. Қызығушылықты ояту «Басқатырғыш» ІІІ.Практикалық жұмыс ОЭ-1 Жабық және ашық сұрақтар ОЭ-2 Сиқырлы тізбек ОЭ-3 Кім суретші ?

ІҮ. Зерттеу жұмысы Суреттің шығу тарихы Ү. Paint шежіресі ( топтық жұмыс) ҮІ. Үйге тапсырма беру Эссе жазу « Мен сурет өнерін қалай бағалаймын » ҮІІ. Оқушы білімін бағалау. Мадақтау сэндвичі І.Ұйымдастыру бөлімі Оқушыларды түгендеу, оқу құралдырын ретке келтіріп, журнал толтырту Жылы және суық түстер бойынша топқа бөлу ІІ. Қызығушылықты ояту «Басқатырғыш» Басқатырғыш.Алфавиттің әр әрпі ұяшықтарға орналасқан. Ұяқыштардың мекен – жәйі екі санмен берілген. Бірінші сан – баған нөмері, екінші сан – жол нөмері Каждой букве алфавита поставлена в соответствие пара чисел: первое число – номер столбца, а второе – номер строки следующей кодовой таблицы:

көшіру, палитра,циркуль, созу, ашу, жасыл, карандаш,болдырмау, пернетақта, жазу, қисық, қиып алу, құру. Сергіту сәті «Кемпірқосақ» Түстердің тұсына келесі топтың оқушыларының атын жаз. Орнымыздан тұрамыз. Түске сәйкес келген қимылды сыныптастарыңа жаса.

Күлгін – қолын қысыңыз Қою көк- арқасынан қағыңыз Ашық көк – қол бұлғаңыз Жасыл – басынан сипаңыз Сары- күлімсіреңіз Сарғыш қоңыр – көзіңізді қысыңыз Ал қызыл – құлағын ұстаңыз

ОЭ-3 Кім суретші? Мақсат: сурет салудың түрін таңдап, сурет салу. Оқушылардың маус және пернетақтамен жұмыс істеу дағдысын байқау Бейнелеу өнерінде сурет салудың бірнеше түрі бар. Соның ішінде суретші болу үшін мына түрлерін дұрыс игеру керек. 1.Затқа қарап сурет салу 2.Елестету арқылы «Табиғат тамашасы» 3.Есте сақтап сурет салу (Не көрдің соны еске түсіріп салу керек) ІҮ. Зерттеу жұмысы Суреттің шығу тарихына зерттеу жүргізу Қорытындылау: Көне дәуірден біздің заманымызға дейінгі жер бетінде болған небір өркениет пен мәдениеттің іздері осы сурет арқылы таңбаланып, бізге жеткен. Сурет салу өнері – адам баласының жан дүниесін тыныштандырып, сұлуландырып қана қоймай, өнерге,өмірге деген құштарлықты арттырады. Ү. Бекіту ОЭ-4 Paint шежіресі ( топтық жұмыс) Мақсат: «Сурет салу» ағашын құрастыру ҮІ. Үйге тапсырма беру Эссе жазып келу « Мен сурет өнерін қалай бағалаймын» Рефлексия «Бағдаршам» Қызыл – түсінген жоқпын Сары - әліде жаттығу керек Жасыл – барлығы түсінікті ҮІІ. Оқушы білімін бағалау Мадақтау сэндвичі 1 бөлік – ұнады 2 бөлік – сындарлы сын (не нәрсені жақсарту керек) 3 бөлік – келешекке арнау (маған ұнады, бірақ келесі жолы )

Кестені пайдаланып, жасырын сөзді тап: (1,2), (5,4), (1,3), (1,1), (4,2),(12,3),(1,1),(1,3),(2,1),(8,1),(8,3) (4,4), (1,4), (3,1), (8,1), (3,2) Жауабы: Практикалық жұмыс ІІІ. Практикалық жұмыс ОЭ-1 Ашық және жабық сұрақтар Мақсат: Жабық сұрақтарға жеңіл жауап беру – 1 б Ашық сұрақтарға дәлел келтіріп, жауап беру – 2 б Жабық сұрақтар: Сурет салуға арналған бағдарлама Масштаб қызметі қандай? .bmp форматында сақталады ма? Рaint- та мәтіндік жазу енгізуге бола ма? Шеңбер салу үшін циркуль құралын таңдаймыз ба? Қалып күй қатары бар ма? Ашық сұрақтар: Егер бағдарламаны шақыру керек болса ше? Қалай ойлайсың, бір уақытта неше түспен жұмыс жасауға болады ? Егер соңғы әрекет қажет болмаса не істейміз? Сохранить және сохранить как әмірлерінің айырмашылығы неде? Негізгі түстің фон түсіне түспейтін себебін түсіндіріңіз Суретті ерекшелеп, CTRL пернесін бассақ не болады? ОЭ-2 Сиқырлы тізбек (жұппен жұмыс) Мақсат: Тізбектің сиқыры неде? Қандай логикаға сүйеніп топтастырдың? Файл, бүріккіш, тазалау, сақтау, ластик, принтер, монитор, қылқалам, құю,тінтуір, бағдарлама, жүйелі блок, тіктөртбұрыш,

 Ұрпақ тәрбиесі ұлт болашағы  ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ – ҰРПАҚ ТӘРБИЕСІНДЕ Қарамурзин Айтбай Қонысұлы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының басқарма басшысы

Еліміздің білім беру жүйесінде патриотизм ұғымы бұрыннан қолданылып келе жатқаны мәлім. Сол себепті жалпы патриотизм ұғымы бұрыннан таныс, сіңісті сөз болса да оның шығу төркінін санамызда тағы бір жаңғырта кетсек дейміз. Патриотизм – грек тілінен аударғанда "отан", "атамекен" ұғымын беріп, мазмұн-мәні жағынан: жеке және топтық мүдделердің жалпы ел мүддесіне бағындырылатын, оған адал қызмет етіп, қорғау, өз Отанына, Атамекеніне терең сүйіспеншілік сезім деген ойды білдіреді екен. Бұл жалпылама ұғымды көптеген ұлт пен ұлыс өзіне лайықтап меншіктеді. Мысал ретінде айта кетсек, кеңестік патриотизм сөзі болғаны есімізде шығар. Соңғы жылдары «Қазақстандық патриотизм» дейтін нақтыланған жаңа ұғым дүниеге келді. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан-2050 қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты халыққа Жолдауында осы ұғымға жауапты рөл беріліп бүгінгі таңдағы үлкен міндеттердің бірі ретінде тың жаңа қазақстандық патриотизм делінуі – оның сөздік қорымызға әбден еніп, бекігендігін көрсетті. «Жаңа қазақстандық патриотизм» рухы оқутәрбие үрдісінде, сабақтан тыс шараларда Отан, ел, туған жер, атамекен, өскен өлке, өз халқымыз, оның салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, кешегісі мен бүгінгісі, өткені мен кеткені, тарихы туралы жан-жақты түсініктер алуға және оны терең меңгеруге жол ашады. Сондай-ақ, отансүйгіштік сезімді арттыру, ұлттық салт-дәстүрді жаңғырту, дамыту, мемлекеттік рәміздерді құрметтеу, ана тілін ардақтау сияқты сезімдерді оқушылар бойында қалыптастыруды жүзеге асырады. Бажайлай қарасақ бұл ұғымның педагогикалық жүгі ерекше салмақты. Осындай жауапты міндетті орындауға қалай ат салысамыз? Осыған қатысты жұмыстарды қалайша тиімді әрі пәрменді жүргізуге болады? Қарапайым тілмен баян етсек, патриоттық сезім – өз үйіңе, бала-шағаңа, ата-анаңа, ағайын-туысыңа, жегжатжұрағатыңа, жора-жолдастарыңа деген құрметтен бастау алады. Одан кейін, патриоттықтың тәрбиенің ауқымы ұлғая береді: өзіңнің өсіп-өнген ортаңа, білім берген шаңырағыңа, еңбек ұжымыңа, туған ауылыңа, елді-мекеніңе, аймағыңа, сол жердің та-

биғатына, содан соң өзіңнің Отаның – сүйікті Қазақстаныңа, ондағы киелі халқыңа деген құрмет. Көріп отырғанымыздай отансүйгіштік те отбасынан басталады. Аталмыш қасиеттерді күнделікті өмірде баршамызға, әсіресе жас ұрпаққа бала күнінен сіңіре алсақ мақсатымызға жеткен болар ек. Тереңірек зерделеп қарасақ, ХХІ ғасыр қолға, аяққа емес, миға салмақ түсіретін ғасыр болмақ. Мемлекетімізге тиесілі ұлы байлықтар: Отан, туған жер, халқымыздың діні мен ділін көздің қарашағындай сақтауды баламыздың баласына үйретіп кетсек оңды болар еді.Өйткені, осы қасиетті құндылықтарcыз мынау аласапыран өмір базарында біздің нарқымыз бәсең тартпай ма? Антрополог ғылымдардың айтуынша, удан өлген адамның сүйегінде жүздеген жылдар бойы әлгі у сіңіп жата беретін көрінеді.Міне, сол сияқты отарлаушы империялар санамызға армансыз сіңіріп кеткен алауыздық, намыссыздық, көмбістік тәрізді жаны сірі қылықтар мен құлықтар біздің тұлабойымыздан әлі арылып болған жоқ. Ендеше, осынау ұланғайыр далаға иелік ету үшін, қулығы мен сұмдығына құрық бойламайтын ХХІ ғасыр көшіне ілесу үшін, әсіресе, дәл бүгінгі күні Алаш қайраткерлері рухына деген сұмдық ділгірлік туындап отыр. Тәңірден басқаға «тәйт» дегізбеген қайран Кенесары, Исатай, Сырым, Махамбеттердің қайсарлыққа суарылған шарболаттай рухы бізге дәл бүгін қажет болып отырғаны сондықтан. Жыл өткен сайын ғаламдастыру дейтін жымысқы саясат әлемді еңсеріп келеді. Осы саясаттың шылауына іліккен жастарымызға Отан, Туған жер деген жәдігерліктердің құны көк тиын болып қалмас па екен? Ұланғайыр жеріміз бен ұлт боп ұйысқан елімізді көсем сөз құдыретімен, төгілген қанымен қорғап, бізге мұраға қалдырған ата-бабаларымызды, батырлар мен ақындарды, жыраулар мен билерді, хандар мен басқа да дара тұлғаларды мақтан тұтуымыз, үлгі етуіміз қажет-ақ. Ұлы батырлардың соңғы сарқыты Бауыржан Момышұлы өз қолжазбасында: «Қорқынышты, көмбістікті, үрейді жеңуге болады.Немен? Әр адам

өзінің ұятын, адамгершілігін, ар-ұжданын, парызын опасыздықтан, масқара болудан сақтай отырып, мәжбүр ету жолымен ғана жеңуге болады»,- деген еді. Батыр Бауыржанның дәл осы сөздері бүгінгі қазақ жастарының иманшартына, сертіне айналса қандай ғанибет! Алаштың көсемі Ахмет Байтұрсынұлы: «Атадан балаға мирас болып екі-ақ нәрсе қалады, біріншіден- бай тіл, екінші-байтақ жер», - деп, осы екі құндылықты айрықша атап көрсеткен екен. Ендеше, ұлтжандылықтың, Отанды сүю өлшемдерінің бірегейі де осы егіз ұғым-Тіл мен Жер. «Көп шуылдақ не табар, билемесе бір кемел» дейді Абай. Осы орайда, рухы қалжыраған бұқараның намысын қайта жанып, болашаққа бастайтын кімдер? Олар- елдің игі жақсылары, ұлт зиялылары! Ақиқатын айту керек, түрлі қысталаң, тар кезеңнен халқымызды жүдетпей, Қазақстан атты ортақ кемемізді қиратпай Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев елді сара бағытқа бастады. Орыс казактарының Қазақстанда өздерінің мерейтойларын атап өту әрекетіне күйінген Елбасы кезінде мәскеулік газет тілшісіне берген сұхбатында: «1382 жылы Мәскеуді басып алып, күйретіп жіберген бабамыз Алтын Орта ханы Тоқтамыстың осы тарихи датасын Мәскеуде атап өтсек қалай болар еді?», - деп тойтарыс бергені есімізде. Мұның бәрін біз неге айтып отырмыз? «Мен қауіп еткенін айтамын», - деп Мұрат Мөңкеұлы жырлағандай, айналамызда қатер де аз емес.Оның ең бастысы-бүгінгі ұрпақты самарқулықтан, бойкүйездіктен арылтып, Бауыржан айтқандай, мәжбүрлеп болса да ұлтжандылықты санасына сіңіру. Тіпті әріге бармағанның өзінде кешегі өткен Бауыржан Момышұлы, Мәлік Ғабдуллин, Қасым Қайсенов, Талған Бигелдинов,Хиуаз Доспанова, Рейхстагқа ту тіккен Рақымжан Қошқарбаев, Шығыстан шыққан қос батыр қыз Әлия мен Мәншүк бізге мәңгі аласармас идеялар емес пе? Күн кеше ғана Қайрат Рысқұлбеков мен Ләззат Асанова сан ғасырлар бойы қалыптасқан жүйеге қарсы тұрып, тасталмай, жас ғұмырын құрбан етті.Отанды сүюдің осыдан артық қандай үлгісі керек? Сөз арасында айта кетейік, 2002 жылы «Болашақ» бағдарламасымен шет елге оқуға жіберілгендердің бір тобы АҚШ-та ПремьерМинистр Қасымжомарт Тоқаевпен кездесіп: «Егер Қазақстанда қазақ тілі үстемдік алатын болса, біз Ресейден немесе басқа мемлекеттерден саяси баспана сұраймыз»-депті.

Міне, осы жастардың бойында бойында ұлтжандылық, отаншылдық қасиеттердің жұрнағы да жоқ екені көрініп тұрған жоқ па? Бүгінгі таңда жіберген қателіктерімізден, өткеннен тағылым алып, қазақ елінің ұлттық идеясын қалыптастыратын кезең келді. Әбден пісіп-жетілген мәселеге Елбасы биылғы жолдауында нүкте қойды десе де болады. Жоғарыда айтылғандай Жолдаудағы маңызды бағыт – жаңа қазақстандық патриотизм. Жалпы, барлық құнды еңбектер, жаңалық атаулы, ерлік пен батырлық тек отансүйгіштіктің арқасында ғана дүниеге келеді. Олай болса, қоғамның қай саласына болмасын, ең алдымен патриотизм керек. Орайы келгенде, Қазақстан атты елдің атағын аспандатып, абыройын асырған қуанышты сәттерді бір-екі мысалмен сөз барысында келтіре кеткіміз келеді. Спорт патриотизмнің де жаршысы. Еліміз үшін өте сәтті болған 2012 жылғы Лондон олимпиадасында қазақстандықтар, спортшылар қаншама рет көк байрағымызды салтанатпен желбіретіп, Әнұранымызды асқақтата ойнатты. Төрткүл әлем Қазақ дейтін халық, мемлекет барын білген үстіне біле түсті. Сондай-ақ, елімізде бокстан өткен әлемдік чемпионаттағы қазақ ұландарының жетістіктері де таңдай қаққызды. Елбасының өзі келіп қатысуы, ризашылығын білдіруі – қазақ спортының жетістіктеріне деген ыстық ықылас болды. Қазақ музыкасын әлемге таныстыруда талмай еңбектеніп келе жатқан, қазақ әндерінің ұлттық нақышын сақтай отырып, қырық жылдан аса уақыт бойы сахна төріндегі "Дос-Мұқасан" – әлі де жұртшылық көңілінен шығып отырған нағыз халықтық өнер ұжымы. Оның жетістігінің де сыры осы қазақилығында, өнерге деген ұлттық патриоттық көзқарастарында жатқандай. Патриотизм туралы әңгімелей отырып, ұлтымыздың дара тұлғасы, Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлы атын тағы қайталап айтқымыз келеді. Батырдың айтқандары, өмір жолы, кітаптары, жеке өміріндегі ұстанған қағидаттары жаңа қазақстандық патриотизмге толық өнеге бола алады. ...Кезінде, бала шақта, бастауыш сынып оқулығындағы жарыса жаттаған мына жыр жолдары болашақ жылдарға тапсырылған аманат сияқты: "Отан - сенің ата-анаң, Отан - досың, бауырың. Отан - өлкең, астанаң, Отан - туған ауылың."... Отаншылдық сезім кішіге де, үлкенге де ортақ. Сонымен патриот болу – өзіңнің тарихыңды, ана тіліңді, салт-дәстүрді білу, ұлттық құндылықтарды насихаттап, мақтан ету және оған өз үлесіңді қосу. Ел Президенті таяудағы кезекті стартегиялық жолдауында: «Біз үшін ортақ тағдыр-бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік

Ел- жалпықазақтандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабалардың арманы. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек!» - деп, ертеңгі сара бағытымызды батыл айқындап берді. Мәңгілік ел мақсатын алдына қойып, нық сеніммен келешекке батыл қадам жасап отырған Қазақ Елінің ертеңі бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты. Талбесіктен басталар тәрбие Мәңгілік Ел босағасына да жеткізбек.

Ендігі жерде еліміздегі әрбір жан азаматтық парызын өтеу, Отанын беріле сүю, ұлт, мемлекет мүддесін аяқасты етпеу сияқты қасиетті қағидаларға күш салуы-өмір талабы болмақ.

БАЛА ОЙЫНМЕН, ДАНА ОЙМЕН ӨСЕДІ Кульниязова Айжан Сисенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атыру облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тәрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс әрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тәрбиелеуге, көп дүнеині өз қолымен жасай алуды және жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің нәтижесін бағалауға тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Балаларда ортақ пайдалы жұмысты істеуге тырысу, бірге ойнау, бір нәрсемен шұғылдану, ортақ мақсат қою және оны жүзеге асыру ісіне өздері қатысуға талпыныс пайда болады. Мұның бәрі де баланың жеке басының қоғамдық бағытын анықтайды, оның өмірге белсенді ұстанымын бірте-бірте қалыптастырады. Қазіргі әлемдік білім беру кеңістігінде жастардың бойында әлемдік біртұтас бейнесін қалыптастыруға, көп түрлі мәдениеттерді құрметтеуге тәрбиелеуге, руханилыққа, адамгершілікке, қызығушылығын оятуға, өскелең ұрпақтың әлеуметтік белсенділігін дамытуға баса назар аударылып отыр. Отбасының да, қоғамның да мүддесі біреу олболашақ ұрпақ тәрбиесі.Тәрбиенің негізі әр адамның ішкі құндылығын, рухани-адамгершілігін тұлғалық қасиетін бағалауға үйрету. М.Әуезов «Алдыңғы жақсы артқы жасқа тәлім айтпаса, ел

болғаның қайсы» деген сөзінің өзі алдыңғы даналық жастағы қарияларымыздың артқы жастарды өрелі сөздерімен,ғибратты ғұмырымен, өсиеттерімен тәрбиелеуі болып табылмай ма? Тәрбиенің негізі бірнеше түрге бөлінеді,солардың ішінде-спорт денсаулықты сақтауға ынтымақтастыққа, бірлікке, рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға, ұлтжандылыққа, достыққа тәрбиелейді. Денсаулық кепілі – салауаттылық! Осыны қоғам, ата-ана болып жастарға ұғындырып, жүректеріне рухани-адамгершілік құндылықтардың ұрығын егуіміз қажет. Көп жылдық тәжірибе көрсеткендей тәні де сау, жаны да сау адамның қалыптасу үдерісі кешенді болады. Ұрпақтың салауаттылығы үшін бірінше ден ата-ана, қоғам, мұғалім жауапты. Ол үшін әр бір адам денсаулыққа негізделген білім мен қарулануы керек. «Спорт - өміріңнің серігі»-дей отырып спорттық ойындар адам денсаулығының кепілі. Спорттық ойындар жастардың рухын көтереді. Соның ішінде қазақтың ұлттың ойындары: «Көк пар», «Қыз қуу», «Арқан тартыс», «Жүзден жүйрік», «Алтын асық», «Тоғыз құмалақ», «Қан талапай», «Қазақша күрес», «Толағай» мәдени құндылықтарды сақтайды. Осы спорттық ойындарды жүзеге асыру үшін, тәрбиелік іс-шараларда спорттық үйірмелер жұмыс жүргізеді. 1.Үйірмені ұйымдастыруға дене шынықтыру пәні мұғалімдерін, спорттық сайыстың жүлдегерлерін, спортқа жаны жақын адамдарды шақыруға болады. 2.Үйірменің жоспары құрлып, жұмыстар жүргізіледі. 3.Сабақтан тыс уақыттағы күн тәртібі белгіленеді. Күн тәртібінде жастардың күнделікті жаттығуға қатысулары ұғындырылады.

4.Жастардың спортқа деген қызығушылығын арттыру үшін аудандық, облыстық, Республикалық сайыстар ұйымдастырылады. Әрбір мектеп, аудан, облыс жолдастық кездесу сайыстарын өткізеді. Өз облысынан басқа спорт жеңімпаздары шетелдерге де жасөспірімдер арасындағы жолдастық кездесулерге барады. 5.Спорттың рухани-құндылығын түсінуде, жастарды мүмкінділігі шектеулі адамдардың спорттық сайыстардағы жетістіктерін көріп, бағалауда олармен тіл табысып, бауырласуға ортақ мүддеге жұмылып үнемі бірге жұмыс істеуге, тәжірибе алмасу бағытында жұмыс жүргізіледі. 6.Ата-ананың қамқорлығынсыз қалған итернат тәрбиеленушілермен жолдастық кезесулерге шақырлып сайыстар өткізіледі. Бұл балалар өмірден ата-ананың аялы алақанының жылуын көрмеген, жүрек сүйіспеншілігін сезінбегедіктен оларға қайырымдылық сыйлықтары ұсынылады. 7.Балалардың жетістіктерін көру үшін ата-аналарды, мектеп әкімшілігін, қала, облыс, аймақ әкімдерін болашақ жас өрендердің өнерін көріп, қолдау көрсетуге еңбектеріне сүйіспеншілікпен қарауға шақырылады. 8.Ата-аналардың, әкімшіліктердің көзқарастарының оң бағытта өзгеруі қараусыз қалған, тәрбиесіз балаларды ойлануға өздерінің дұрыс бағытын тандауға көмектеседі. 9.Жастардың бағыт-бағдарын жарнамалап отыру үшін қабырға газеттеріне мақалалар, фотостенділер, мадақтамалар жарияланады. 10.Спорттық сайыстардың әр жерде өткені балаларды достыққа қарым-қатынас жасай білуге, жер тануға, әлемдік тілде бір-бірімен байланыста болуға, рухани жағынан өзін дамытуға жол салады. Сол үйірмелерден жетістікке жеткен балалар Республикалық, әлемдік спортшылар резервіне ұсынылады. Бұл сайыстар арқылы елінің туын көкке көтеріп, намысын қорғайды. Елін әлемге танытып. Сол арқылы өзін-өзі танып әлемге аты шығады, көптің құрметіне бөленеді. Бұл спорттық сайыс отбасының ынтымағын сақтауға, қайсарлыққа, намысшылдыққа, ыждағаттылыққа, ата-ана мен балалардың арасындағы сыйластықтың нығыюына, рухани-

адамгершілігінің баюына, өмірге деген көзқарасының өзгеруіне себебші болады. Мүмкіндігі шектеулі адамдардың қажырлығын көре отырып, өз жеті мүшесінің түгілдігіне тәубе етіп оларға жан-ашырлық сезіммен, сүйіспеншілікпен қарауға тәрбиеленеді. Ата-аналардың қамқорлығынсыз қалған балалармен кездесу барысында ата-аналармен «бес күндік жалған өмірде» тек қана түсіністікпен сыйластықпен өмір сүру керектігін түсінеді. Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Балаларды адамгершіліке тәрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз. Адамгершілік- адамның рухани арқауы. шарты Толағай ойыны (Ата-анамен бірлескен ойын) Мақсаты: ата-аналармен балалардың арасындағы рухани-жан дүниесін жақындастыруға, ізгілікке, мейірімділікке, бірлікке, достыққа, ұжымшылдыққа, қарым-қатынасқа үйретеді. Ойынның шарты: 1. Сайыскерлердің сапқа тұруы. 2. Эстафеталық сайыс 3. Қаппен жүгіру 4. Допты аяқтың ортасына қойып секіру. 5. Допты жерге соғып жылан жолмен жүру 6. Кедергілерден өтіп жүгіріпн келу 7. Топ басшылардың сайысы 8. Қорытынды. -Бұл ойынның негізгі құндылығы неде? -Осы ойын арқылы бірі үшін бірі көмектесудің маңызын түсіндіңдер ме? Қалай ойлайсыңдар бұл ойын несімен қымбат?

ДІН ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ Гульфайруз Әнжанова

Атырау облысы Қызылқоға аудандық әдістемелік орталықтың тәрбие жұмысы жөніндегі әдіскері

Ислам әлемі мен дініміздегі аса көрнекті қайраткер, әрі ғұлама хазіреті Әли өзінің маржан сөздерінде: «Даналықтан асқан байлық жоқ,

тәрбиеден асқан мұра жоқ, кеңестен асқан қорған жоқ», - деген екен. Қазіргі таңда да тәрбиенің маңызы орасан зор. Тәрбие бесіктегі баладан, еңкейген қартқа дейін

қажет. Өйткені, тәрбие болғанда ғана, адамдық қасиетің пайда болып, өмірден адаспай өз орыныңды табасын. Қазақтың батыр тұлғаларының бірі Бауыржан Момышұлы: «Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бағынған құл болмайды» деп тәрбиенің маңызын ашып көрсеткен. Біздің аталарымыз да тәрбиенің негізгі мақсатын дәл түсініп, өз өмірлерінде дұрыс қолдана білген. Бұған себеп атадан қалған ұлағатты сөздердің түп төркіні осыны көрсетеді. Мысалға тәрбиедегі әдептілікті мынадай сөзбен өрнектеген: «Әдепті бала арлы бала, әдепсіз бала сорлы бала». Қазақ қашанда ар-ождан мәселесін ең бірінші орынға қойып отырған және тәрбиені ар-намыспен байланыстыра отырып, негізгі мақсатқа жетудің жолын тапқан. Осының нәтижесінде өміріне адамдықты ту етіп ұстайтын қанша арыстай ағаларымыз бен апаларымыз болашақ буын өкілдеріне өшпестей із қалдырған. Дүние жүзінде бүкіл діндер адамзатқа тәрбиеге байланысты түрлі ойлар мен әдіс-тәсіл қалдырған. Шығыстың ұлы ғұламасы Ибн Сина тәрбиеге «Қандай да бір нәрсені, әдетке айналдырғанша қысқа әрі ұзақ уақыт қайталау» деп анықтама берген. Пайғамбар: «Мен көркем мінезді толықтыру үшін жіберілдім » деп айтуына қарағанда көркем мінезге жетудің жолы тәрбие десек болады. Атақты тәпсірші, Бейзауи болса, тәрбиені, «Бір нәрсені бірте-бірте дамыта отырып, кемелдікке жеткізу» деп түсіндірген. « Ислам діні- ең соңғы, ақыл, білім, мінез-құлық, бейбітшілік және ереже діні, сенім бойынша өмір сүру діні » дейді. Осы ойды белгілі тарихшы, профессор С.Б. Дорженов: «Бұл дін жалған куәгер болуға , екі жүзді болуға, алдау-арбауға мүлдем қарсы. Сонымен қоса өтірік айтпауға, ұрлық жасамауға, темекі тартпауға, ата-ананы кадірлеугс, арақ ішпеуге, денені таза ұстауға шақырады деп жазады. Өмірде адам баласы тұтынатын, өзінің өмір бойы азығы болатын, асыл екі қазынасы бар. Оның біріншісі –материалдық байлық болса, екіншісі – рухани байлық(жан азығы) . Жан азығы адам баласының жан қуатын арттырады. Жан азығының негізі - Иман (сенім) Иман -Ислам дінінің түткасы. Дін - өте күрделі құбылыс. Ол әлем, адам, құдай, алла туралы ғана айтылған көзқарас емес, сонымен бірге өдет-ғұрыптар, рәсімдер, дәстүрлер, қоғамдық өмірдін күрамдас бөлігіне кіретін сот, мораль, құқық кодексі деуге де болады. Ислам дінінің уағыздары тек бір ұлтқа ғана емес, бүкіл адамзат баласына арналған. Қазіргі таңда осыны жас ұрпақтың санасына дұрыс беру үшін, әртүрлі теріс ағымдардан сақтандыру мақсатында мектептерде «Дінтану негіздері» пәні оқытылып жатса, тәрбие саласында оқушыларға «Толеранттылық» ұғымын түсіндіру үшін сыныптан тыс жұмыстары жүргізілуде. Осындай мақсатпен

жоғары сынып оқушыларының, мұғалімдердің, атааналардың, қоғамдық ұйым өкілдерінің қатысында «Дін және ұлттық тәрбие» деп аталатын дөңгелек үстел ұйымдастырдым. Ол мынадай бөлімдерден тұрады: 1-бөлімі Диагностикалық бөлім,слайдтар көрсету арқылы мұнда оқушылардың ой-өрісін, түсініктерін зерделеу мақсатында «Дін», «Терроризм», «Террорист», «Экстремизм»,олардың қоғамға тигізер әсері қандай деген сауалдар қойылып, сұралады. 2.-Коррекциялық бөлімінде осы сұрақтарға тарихшылар толық түсінік бере отырып, «Қатерлі жиһадизм» деп аталатын фильм көрсетіліп, теолог мамандардың , имамның, ата-аналардың, қатысушылардың пікірлері тыңдалады.. 3-бөлімінде осындай жағдайлардың салдарынан еліміз бойынша қанша адамдар мен отбасылардың өмірден өткендері мен азап тартқандықтары туралы мәліметтер келтіріледі. 4-бөлімде осындай жағдайлардың алдын-алу үшін оқушылар нені білуі тиіс екендіктерін және жадында сақтау үшін төтенше жағдайлар жөніндегі маман түсінік береді. 5-ші бөлімде діни экстремизмнің алдын-алу бағытында еліміз бойынша қабылданған мемлекеттік Бағдарламалар мен ҚР Заңдары туралы түсінік беріледі. Аталған жағдайлардың орын алуының түпкі негізі жастардың, жалпы адамдардың діни сауаттылықтарының төмендігінен. Сондықтанда бұл жағдайлардың алдын-алу үшін және оқушылардың бойына діни санасы мен діни білімін қалыптастыру үшін оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай танымдық шараларды жиі ұйымдастырып, оқушылармен, ата-аналармен тығыз байланыста түсінік жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілуі қажет. Әрбір азамат қоғам тыныштығы үшін діни экстремизмге табанды түрде қарсы тұруы тиіс. Қазақ халқы ертеден - ақ бірліктің, ынтымақтың маңызын жете түсінген. Бабаларымыздан өсиет болып бізге жеткен «Бақ қайда барасың ынтымағы мен бірлігі жарасқан елге барамын деген қанатты сөз бүгінгі күн ішінде өз көкейкестілігін жойған жоқ. Кемеңгер бабаларымыз «алтау ала болса ауыздағы кетер, төртеу түгел болса төбедегі келер»деп елді бірлікке шақырып отырған. Елбасымыздың «Әлеуметтік экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты жолдауында біз сөз еткен ұғымдардың ерекше аталып өтуі тегін емес, Сондықтан бәрімізге қастерлі тәуелсіздігіміздің нығаюы үшін, елімізде ұлтаралық және дінаралық татулықтың сақталуы үшін бір кісідей атсалысалысуға тиіспіз. Бірлігіміз бекем, тәуелсіздігіміз баянды болсын .

АБАЙ ҚАРАСӨЗДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ Шайхиева Майра Әкімбекқызы

Атырау облысы Құрманғазы ауданы Еңбекші орта мектебінің жоғары санатты қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі

Абай шығармалары өмірдің барлық құбылысын толық қамтыған, ұлы ақын жастар мәселесінде назардан тыс қалдырмаған. Қартайдық,қайғы ойладық,ұлғайды арман, Шошимын кейінгі жас балалардан Терін сатпай,телміріп,көзін сатып, Теп-тегіс,жұрттың бәрі болды аларман... деген жолдарын оқығанда белгілі сыншы Сағат Әшімбаевтың мына пікірі еске түседі. «Теріңді сатпай,телміріп көзіңді сату»-айналып келгенде тер төгетін еңбектен қашу,еңбек етпей мал табуға еміну ғой.Абай ұғымында теріңді сату-тер төгіп еңбек сату,олай болса,еңбекке мұндай көзқарас жоқ жағдайда ауырдың үстімен,жеңілдің астыменжеліп жүріп есеппен мал табуға есепсіз құштарлық артпай қоймайды.Осы құшақ жетпес құштарлық жеңген,яғни еңбекке сүйіспеншілік жоқ жерде еңбексіз келген дүниеге қанағатсыздық сезімтоғышарлық сезім адам бойын жеңбей қоймайтындығын ұлы ақын тамаша тауып айтқан» («Парасатқа құштарлық». А., 1985,235-б.). Қарасөздері тақырып жағынан алғанда ақынның өлеңдерімен астасып жатады.Алайда әңгіме-сұхбат жанрының өзіндік ерекшелігін толық пайдаланып,Абай адал еңбек ету,егін салу, саудамен айналысу, өнер үйрену, білім-ғылымды игеру,қоғамдағы әр түрлі топтардың қылып жүрген харакеті,мінез-құлқы,адамгершілік,имандылық секілді бірталай мәселелерді қара сөздерінде кеңінен толғайды,үлкен көрегендікпен көптеген құнды пікірлер түйеді. «Жетінші», «Он тоғызыншы», «Отыз бірінші» сөздерінде Абай өзінің ілім-білім,оны игеру жөніндегі ой-пікірлерін ортаға салады. Өзінің «Жетінші сөзінде» жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады.Біреуі-ішсем,жесем, ұйықтасам деп тұрады.Бұлар-тәннің құмары...Біреуі-білсем екен демелік.Не көрсе соған талпынып,құлағы естіген,көзі көргеннің бәрін сұрап,тыныштық көрмейді.Мұның бәрі-жан құмары,білсем екен,көрсем екен,үйренсем екен деген. Адамның қайткенде білімді болатындығының жолын көрсетуге ақын «Он тоғызыншы сөзін» арнаған. Ілім-білімге ұмтылуға бөгет жасайтын надандық,мақтаншақтық мінездерді шешуге

«Алтыншы», «Сегізінші», «Он бірінші сөздері» арналады. Абайдың кейбір қарасөздері қазақтың мақалмәтелдерін талдауға,олардың мәнін ашуға арналады. «Бесінші», «Жиырма тоғызыншы» сөздерінде ақын қазақтың мақал-мәтелдерінің ішіндегі оң-теріс дегендерінің, жақсылыққа емес,жамандыққа тәрбиелейтіндердің астарлы сырын сынға алады. («Қазақ тілі мен әдебиеті журналы», №4 2006 жыл). Абай өлеңдері мен қара сөздерінің қамтылатын әлеуметтік аясы өте кең. Көбі халықты кертартпа қасиеттерден арылып, ғылым, білім үйренуге жігерлендіретін, әрі жанға жайлы, жүрекке жылы тиетін махаббат өлеңдері болып келеді. Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылдыақылсыз болуы генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр, алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: «Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім»,-деді. Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді. Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана. Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын басым. Ол табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен байланыста, үнемі өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған ортаның – табиғаттың ішкі сырын білімғылым арқылы білуге болады деп қарастырады. Ұлы ағартушы өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын, яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп, рухани қажеттілікті ойламайтын, біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға

тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды. Ондағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты: Пайда ойлама, ар ойла Талап қыл артық білуге. Артық білім кітапта Ерінбей оқып көруге,-деп жастарды білімғылымды меңгеруге шақырды. Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған Абай: Ойында жоқ олардың Салтыков пен Толстой Я тілмаш, я адвокат. Болсам деген бәрінде ой,- деп сөкті. Жастарға халық қамын ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-өнеге етіп, «білімдіден шыққан сөз талаптыға кез болса екен», -дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімже деп ұққан Абай: Түбінде баянды еңбек егін салған, Жасынан оқу оқып, білім алған. Би болған, болыс болған мақсат емес, Өнердің бұдан өзге бәрі жалған. Ел болу үшін қала салып, отырықшылықта болу керек, мектеп салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың мүмкін емес екендігін, терең түсінген ол: «Барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет… өнер де, ғылымда орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің кілті оны білгенге дүние арзанға түседі»1,-деп озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті. «Ақыл – ардың сақтаушысы» деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы – Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр талап, Бұларды керек қылмас ешкім қалап… Терей ой, терең ғылым іздемейді Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - деп кейбір жастардың іс-әрекетін қатты сынға алады. Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге байланысты ойларын бірнеше өлеңдерінде («Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» т.б.) айқын білдіреді. Ол халықтың артта қалушылығын, надандығын мінеп, әдебиет пен ағарту халыққа қызмет етуі, жалқаулыққа, ымырашылдыққа қарсы күрес жүргізуі қажет екендігін көрсетеді, прогресшіл орыс мәдениетіне жақындай түсуді уағыздайды. Мұндай күрделі міндеттерді шешудің жолдарын іздестіре келе, Абай өзінің «Қырқыншы сөзінде» жалпыға бірдей білім беру талабын ұсынып, қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді. Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын,

жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап, халықты, әсіресе, жастарды, адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл аударды. Ал жастар бойына дарытуға тиісті жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде туған елге деген сүйіспеншілік пен ерлік, табандылық пен адалдық, парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға қайырымдылықпен қарау, еңбек сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап айтты. 1886 жылғы бір өлеңінде ақын: Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман, Шошимын кейінгі жас балалардан. Терін сатпай, телміріп көзін сатып, Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,деп өз кезіндегі жастардың осындай жағымсыз мінездері н қатаң сынға алды. Абай уақытын еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілдерді, адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді. Ондайлар туралы: Осындай сыйдаң жігіт елде мол-ақ, Бәрі де шаруаға келеді олақ. Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп, Бар өнері – қу борбай – сымпыс шолақдеп,күйзеле жазады ұлы ақын. Гуманист – ақын Абайдың ХІХ ғ.орта шенінде халқымыздың бойындағы жағымсыз қасиеттерді қатты сынға ала отырып, айтқан ойларының, көтерген өзекті мәселелерінің бүгін де маңызды, күн тәртібінен түспей отырғандығын атап өткіміз келеді. Абайдың айтқан ойлары бүгінгі Мақатаев сияқты ақындарымыздың ойларымен үндесіп жатыр. Табиғатты айтсын мейлі, махабатты айтсын, адамның ары мен арманын айтсын, жан түршіген міні мен арамза мінез-қылығын айтсын, қазақтың ақиық ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, адам бойында әлі де арылып болмаған сұмдық пен сараңдылықтан жериміз, жамандықтан түршіге түңілеміз. Сондықтан да ол: Мамсапқорлардың қасынан Шықпайтындарға ашынам ! Жалданып өскен жасынан Жағымпаздарға ашынам ! Өзіңе ғана бас ұрам, Сенесің бе, Отан осыған !? Алаяқтарға ашынам ! Ашынам-дағы тасынам Құнымды несін жасырам, - деп адам бойындағы жағымсыз мінез құлықты ашына сынға алды. Мұқағали айтқандай, осы жағымсыз қылықтар да бүгін де арамызда бой көрсетіп қалады. Сол кезде Абайдың көтерген мәселелері бүгін де маңызды, өзектілігін ерекше айта кеткен жөн. Абай тарихқа ең алдымен кемеңгер ойшыл ақын, ағартушы ретінде енді. Абай өлеңдері мен қара

сөздерінің тәрбиелік-тәлімдік мәні зор, идеялық деңгейі жоғары болып келеді. «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқты-барды, ертегіні термек үшін», - деп ақынның өзі айтқандай оның өлеңдерінің әлеуметтік, этикалық мәні мейлінше терең. Ең алдымен ол өз халқына өлеңдері, қара сөздері арқылы ұдайы ой салды, оның көкірегін оятып, оны надандықтан, жаман қылықтардан сақтандырды, мәдениетті болуға, прогреске шақырды. Абай өзінің өлеңдерінің бәрінде: «Қалың елім қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың, Жақсы мен жаманды айырмадың Бірі қан, бірі май боп енді еккі ұртың» – деген сөздері дәлел бола алады. Бұл өлеңде Абай ашынып, халықтың жанына тие айтады. Сондай-ақ, Абай бос даурығуға, бекер сал шашуға, өтірік, өсек айтуға, жалқаулыққа қарсы шықты. «Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз», дей келіп, Абай «Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, Бес дұшпаның білсеңіз, Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой, Бес асыл іс, көнсеңіз», - деген өсиет айтты. Абай өнер-білім алуға шақырды, өмірде өз орныңды тап, пайдалы әрекет жаса, дейді. «Сен де – бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан!» деген сөздер соның айғағы. Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір үйден бір үйге, бір ауылдан бір ауылға селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп, одан аулақ болуды арман етті. «Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық, Аздырар адам баласын», - деп жағымсыз қасиеттерден жастарды жирендіреді. Ол А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтовты ұстаз тұтты, олардың өлеңдерін, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Мәселен, «Татьянаның хатын», «Онегиннің хатын» аударып қана қойған жоқ, оған ән де шығарды. 1840 жылы М.Ю.Лермонтов Гетенің «Жолаушының түнгі әні» деген өлеңін «Горные вершины спят во тьме ночной» деген атпен аударған болатын. Гетенің бұл өлеңі көптеген ақындарға, композиторларға әсер етті. Ол Абайдың да жүрегіне ұялады. «Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер маужырап» деп аударды. Сонымен қатар, Абай шығыс мәдениетінен де нәр алды. Фирдоуси, Науан, Низами, Хафиз, Сағди шығармаларына еліктеді. Абай өмір сүрген дәуірде ауқатты адамдар құдай жолында мешіт-медреселер салдырып, ауылда молда ұстап бала оқытатын еді. Қарапайым халық Ислам дінінің ережелерін тыңғылықты оқымағандықтан бұрынғы діндердің сарқыншақтары араласқан әдет-ғұрыптарды да ұстанатын. Бірақ бұл әдет-ғұрыптар күн өткен сайын әлсіреп жоғалуда еді. Бұған дәлел ретінде

Абайдың «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы.» деген тарихи мақаласынан үзінді келтірейік: «Сол заманда араптан бұл Орта Азияға дін Исламды үйретушілер көп әскермен келіп, халықты жаңа дінге қаратып жүргендерінде Қутайба Ибн Муслим атты кісі Қашғарға шейін келіп халықты Исламға көндіргенде, бұлар да «мұсылман болдық», - депті. Сөйтсе де, бұрыннан бақсы-бал-герлерге инанып, отқа, шыраққа табынатын әдеттерімен Исламды тез түсініп кете алмапты. Ол кезде шала-құла хат таныған кісісі болса, оны «абыз» дейді екен. Ол «абыз» демек әуелде шаман дініндегілердің өз моладсына қоятын аты екен. Дүниеде не нәрсенің себебіне көзі жетпесе сол нәрсені құдай қылып тұр деп дін тұтынатұғын әдеттерінің сарқынын бізде кей жерде көргеніміз бар: келін түскенде үлкен үйдің отына май құйып, «От ана, Май ана жарылқа!» - деп шырақ жаққан секілді, жазғытұрым әуелі бұлт күркірегенде қатындар шөмішімен үйдің сыртынан ұрып, «Сүт көп, көмір аз», - деген секілді. Бұған ұқсаған ырымдар көп еді, құдайға шүкір, бұл күнде жоғалып бара жатқанға ұқсайды»15. Енді Абай қай діннің мүшесі еді? Ол белгілі дінді ұстанған ба? Ол шын мәнінде кейбір жазушылар жазып жүргендей материалист, рационалист немесе дуалист болған ба? Бұл сұраққа толық жауапты әрбір ізенуші Абайдың өлеңдері мен қарасөздерінен таба алады. Абайдың шығармалары оның Аллаһ Тағаланың құлы, пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.) үмметі, Ислам шариғатымен өмір сүрген мұсылман, иман негіздеріне сенген мүмин екенін көрсетіп тұр. Негізінде Абай діні мәселесінде ешқандай талас жоқ. Оның мұсылман болғаны айдан анық. Бұл мәселеде проблемаларды шығарушылар Абайдың мұсылманшылығын жоққа шығаруды көздеген, мұны өздеріне мақсат етіп алған адамдар. Бұлар Абай өлеңдері мен қарасөздеріндегі омоним сөздерге қолданған мағынасын емес, басқа мағыналарын бере отырып, сөздерінң мәнін өзгертуде. Осылайша бұрмалап өздері қалаған мағынаны шығаруда. Бұл істі жасап жатқандар «дінтану» ғылымымен еш қатысы жоқ басқа сала мамандары. Осылай бола тұра, осы бұрыс көзқарастарына қисынсыз дәлелдер келтіруде. Кітапты молда теріс оқыр, Дағарадай болып сәлдесі. Мал құмар көңілі бек соқыр, Бүркіттен кем бе жем жесі. Бұл зерттеушілер Абайдың осы өлең шумағын ала отырып, Абай дінді сынаған дейді. Көріп отырғанымыздай ақын бұл жерде дінді емес, дінді дұрыс ұстанбаған дін өкілдерін және пайда көзіне айналдырған дүмше молдаларды сынаған. Абай қарасөздерін әртүрлі тақырыпта жазған. Абайдың қара-сөздеріндегі пікірлері Исламға қарсы келмейді, қайта үндесіп, сабақтасып тұрады. Абай

қарасөздерінде қозғап отырған мәселесінде мақсатына жету үшін Пайғамбарымыз (с.а.с.)-дың хадистерінен дәлелдер келтіреді. Абайдың осы қырық бес қарасөзінің он бірі толық дін тақырыбына арналған. Олардың ішінде кейбір қарасөздері бір ғана діни мәселелерден сөз қозғайды. Мысалы, он үшінші қарасөзінде иман мен ғибадат, жиырма жетінші қарасөзінде құлшылық, хикмет, ақыл жайында, жиырма сегізінші қарасөзінде тағдыр, иман, ақыл, ғибадат, отыз төртінші қарасөзінде ақырет, иман, дүниелік өмір, қырық үшінші қарасөзінде жан мен тән, ақыл, талап, қуат, қырық бесінші қарасөзінде Аллаһ Тағаланың барлығына дәлел, әділет, махаббат туралы баяндайды. Абай қарасөздерінің ішіндегі ең көлемдісі отыз сегінші қарасөзі болып табылады. Бұл қарасөзінде көптеген діни тақырыптарына тоқталады.Киім кию әдебі жайында жазылған он сегізінші қарасөзі толығымен Мұхаммед (с.а.с.)-ның сүннетімен үйдлеседі. Осы қарасөз былай деп басталады: «Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп, һәм ол киімін былғап, былжыратып кимей, таза кимек дұрыс іс. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек, не киімі артық болмаса да, көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ кербездің ісі…». «Аллаһтың елшісі (с.а.с.) қарапайым, кірсіз киінетін еді. Пайғамбарымыз (с.а.с.) киімнің денеге пайдалысын және жеңіл келетінін таңдайтын. Киімдерді мақтаныш, көкіректікке себепші болмау керектігін айтатын. Пайғамбарымыз (с.а.с.) тазалыққа үлкен мән берген.Бір күні үсті-басы кір адамды көргенде, оған «Үсті-басыңды жумайсың ба?» деген.21 Мақтаншақтық туралы айтылған жиырма екініші қарасөзінде былай дейді: «…біреу жаққа мақтанарлық мақтан іздейді, ол – надан, ләкин надан болса да – адам. Екінші өз елінің ішінде мақтанды іздейді. Оның надандығы толық, адамдығы әбден толық емес. Үшіншісі өз үйіне келіп айпаса, яғни ауылына ғана келіп айпаса, өзге кісі қостамайтын Ақын бұл қарасөздерінде иман, ықылас, ғибадат, тағдыр, Аллаһ Тағаланың сипаттары, ғашықмағшұқ, Аллаһ Тағаланың хикметпен жарату және т.б. мәселелер жайында баяндайды. Біз бұлардың барлығына жеке-жеке тоқтала алмаймыз. Өйткені бұлардың әрқайсысына өз алдына жеке үлкен тақырыптар. Олдардың барлығын бұл еңбекте қамту мүмкін емес. Осыған байланысты осы тақырыптардың ішіне Ислам дінінде ең басты мәселе болып саналатын иман тақырыбына талдау жасауды ұйғардық. Абай «қарасөздеріне» ғалымдар зерттеу жүргізген.Атап айтатын болсақ, Абай орталығының меңгерушісі, Абайтанушы ғалым,филология ғылымдарының кандидаты Шойынбет Жабалбай Алшынбекұлы.Оның Абай қарасөздерін зерттеп

жүргеніне 30 жылдан асты.Филология ғылымдарының докторы, «Абайтанушы», Бауыржантанушы, Яссауитанушы ғалым, профессор Мекемтас Мырзахметұлы, әдебиет зерттеушісі. Филология ғылымының докторы, профессор Сүйінішәлиев Ханғали Жұмашұлы. Әдебиеттанушы ғалым, философия ғылымдарының докторы, профессор,. “Абайдың қара сөздері” тақырыбында диссертатция қорғаған. Өмірхан Әбдиманұлы, Жүсіпбек Қорғасбек және т.б. Өмірхан ӘБДИМАНҰЛЫ былай деген: Мағжан Абайды хәкім дейді, Сұлтанмахмұт Пайғамбар дейді. Сонда әрқайсысы өзінің тұсынан келеді. Бүгінгі абайтанудағы жетпей жүрген нәрсе осы. Үзіліп қалды. Абайдың қара сөздері ел арасында айтылып, кез келген кітапта жазылып жүрген жоқ. Неге? Өйткені, біз поэзиясын зерттедік де, тәуелсіздіктен кейін, Абайдың «Қара сөздері» екінші сипаттағы дүние болып қалды. Біріншіден, оның ішінде дін мәселесі өте көп, екіншіден, социалистік қоғамға қатысты нәрселер баршылық, адамның тәрбиесіне келе бермейтін жерлері де көп. Сондықтан біз оны таныта алмадық. Енді игеріп жатырмыз десек болады. Бірақ мына заман мен ана заманның ортасында бір ғасыр тұр. Бір ғасырдағы өткелекті бұзып-жарып, бүкілхалықтық жасап жіберу өте қиын. Біз енді-енді Абайдың сөзін түсіне бастадық. Мәселен, Абай былай айтқан: «Әуелі аят-хадис сөздің басы. Қосарлы бәйітмысал келді арасы. Шындығымен шырайлы болмаса сөз, Неге айтсын Пайғамбар мен оны Алласы». Міне біз осыған жете алған жоқпыз. Екінші нәрсе, біз Абайды шетке таныта алмай жатырмыз. Біз оны қанша мақтағанымызбен, жеткізу қиын. Біріншіден, Абай нашар аударылды. Өткенде бізде бір конференция болды. Сонда бір кісі қазақшасын, орысшасын, ағылшыншасын салыстырып отырып қарады. Ағылшын тілінде тіптен басқа. Айтып отырған сөзінің бәрі айдалада қалған. Сүйектің етін, майын алып тастаған да, қу сүйекті ұсынған тәрізді... Ал сіз айтқан насихаттау жағына келетін болсақ, Абайдың қара сөздерін көңілі ашық әрбір жастың қолында жүретіндей етіп насихаттауымыз керек. Оны алдымен түсіндіру керек. Абайдың қара сөздерін түсіндіру өте қиын. Кез келген адам түсіне бермейді. Сондықтан шетке танытудың басқа түрін ойлап табу керек. Қорыта келе, Абай Ислам дінін ұстаған және орындаған деп айта аламыз. Бұған осы еңбектің ішінде көптеген дәлелдер келтір-дік. Осы бітірушілік жұмысты жазарда алжда алдымызға бірнеше мақсаттар қойған едік. Олардың ең бастылары Абай ұстанған дін Ислам діні екендігін және қарасөздері мен Ислам діні арасында үлкен бір сабақтастық бар екендігін дәлелдеу. Осылармен бірге Абай мен Ислам байланысының толық

зерттелмеу себептерін анықтау, ақын әкесі Құнанбай қажының шынайы тұлғасын таныту, яғни оның бойына адамгершілік толық қалыптастырған діндар адам болғандығын нақты деректермен дәлелдеу деген сияқты қосымша мақсаттарымыз да болды. Аталмыш мақсаттарға белгілі бір дәре-жеде жеттік деп ойлаймыз. Бұл мақсатымызға жету де қиынға соқпады. Өйткені бұлардың барлығы жеке бір адамның өз қалауына байланысты қалыптасқан көзқарастары емес, шындыққа сай дәлелдері көптеп кездесетін ақиқат мәселелер еді. Бітірушілік жұмыстың алғашқы бөлімінде Абайдың Исламға қатысының қазіргі таңға дейін толық зерттелмеу себептерін жан-жақты талдай отырып, тоқталып өттік. Осы себептердің бастылары БКП(б), ОК-нің 1949 жылғы арнайы саяси идеологиялық мақсат көздей отырып қабылдаған космополитизм туралы қаулысы және ақыннның дін және дін мәселелері жайындағы пікірлеріне дұрыс талдау жасай алатын дінтанушы мамандар мен ақын шығармаларында қолданылған Шығыс тілдерін жете меңгерген білікті мамандардың болмауы еді. Негізгі бөлімде Абайдың Шығысқа, яғни Шығыс әдебиетіне қатысына шолу жасап шықтық. Бұл мәселе абайтану проблемаларының ішіндегі күрделі мәселелердің бірі. Осы негізгі бөлімде қаралған Құнанбай қажының шынайы тұлғасының анықталуы да қазіргі таңдағы қайта қаралып, зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатқан мәселе. Бітірушілік жұмысымызда Абай саласын ең көп зерттеген, ол жайында үлкен бір роман жазған М.Әуезовтың Абайдың дінге қатысы жайындағы пікірлері қазіргі таңда жеке бір ғылым саласы. Ол қалыптасқан абайтану саласында еңбек етіп жүрген ағамыз Мекемтас Мырзахыметұлының кітаптарын және абайтану саласымен жеке айналыспаса да, ақын жайлы кітаптар жазған Бейбіт Сапаралы, Дүкенбай Досжанов сияқты белгілі жазушылардың еңбектерін, Рахманқұл Бердібай мен Уәлихан Қалижанұлының Абайдың дінге қатысы туралы пікірлерін пайдалан-дық. Абай қарасөзінің Ислам дінімен сабақтастығын қарастырғанда Құран Кәрім аяттарынан және Мұхаммед (с.а.с.)- тің хадистерінен дәлелдер келтірдік. Және бұларға қосымша діннің әртүрлі салсына байланысты жазылған кітаптарды әдебиет ретінде қолдандық. Осы бітірушілік жұмысты Абай

және Ислам мәселесін зерттеушілер үшін пайдалануға болатынын, іске жарарлық еңбек деп есептейміз. Біз «Абай шығармашылығындағы Исламдық дүниетаным» деген тақырыптың тек шет жағасын ғана көтердік. Бұл арнаулы зерттеулерді керек ететін үлкен мәселе. Бұл мәселе болашақта құныттап қолға алынады деп ойлаймыз. Ұлы ақынға Исламның, Шығыс әдебиетінің әсері болды деу мәселенің бергі жағы. Сол әсердің қандай шығармада қаншалықты көрінетінінедейін ыждағатты ізденістер жүргізілуі шарт. Ол үшін Ислам дінінің әртүрлі саласынан хабары бар, араб, парсы, түрік халықтарының тіліне жетік мамандар керектігі өзінен-өзі түсінікті. Абай және Ислам арасындағы күрделі байланыстарды зерттеуге дайындықсыз бару жеміс бермек емес. Абайдың исламға қатысын зерттеуде ең бірінші атқарылуы керек іс, Абай шығармаларының араб әріптерімен жазылған түпнұсқаларын ала отырып, қазіргі крилица альфавитімен жазылған үлгілерін тексеріп шығу деп ойлаймыз. Өйткені бұл үлгілерді жазушылар Шығыс тілдерінің немесе төте жазуды білгендерімен дінтанушы маман болмағандықтарынан діни терминдерді дұрыс жазбаулары және олардың дұрыс мағыналарын бере алмаулары мүмкін. Мұндай жағдайда зерттеушілер діни мәселелерге байланысты жазылған өлеңдер мен қарасөздердегі ақын ойларын толық түсіне алмай қиналуы мүмкін. Бұл еңбек көлемі шағын болғандықтан аталмыш мәселелерге, яғни Абайдың дінге қатысына және ақын қарасөздерінің дін тақырыптарымен сабақтастығына толық тоқтала алмадық. Негізінде бұл мәселелердің әрқайсысы жеке зерттеу жұмыстарын қажет ететін қомақты мәселелер. Абай шығармаларындағы діни көзқарастарын болашақта ақида (сенім мәселелері), дін философиясы және дін психологиясы сияқты дінтанудың әртүрлі салаларында қолдану Пайдаланылған әдебиеттер 1.Ахметов З., Абайдың ақындық әлемі.- Алматы, 1993ж. 2.Әуезов М., Абай Құнанбаев.- Алматы: Ғылым, 1967 ж 3.Әуезов М., Шығармалар.- Алматы, 5 том. 1961ж. 4.Құнанбаев А., Қаңыл елім қазағым. – Алматы: Жалын, 1995