Xabarshy #2(2) 2013 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының 2 2013

ХАБАРШЫ Ғылыми-әдістемелік журналы

Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады БАС РЕДАКТОР -

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ

Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы ғылымдарының докторы, профессор.

физика-математика

Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы–«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Менеджер – Балапанова Жаңыл Темірқызы

Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы–педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы

Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы–педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор.

Көркемдеуші және беттеуші – Талбаева Асель Аманқосқызы

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: a.ipk-kbb@mail.ru

Жаманбаева Динара Таңбайқызы– экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы –академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі.

Басуға 2013 жылы 25 қазанда қол қойылды. Таралымы – 1000 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,9 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

ХАБАРШЫ МАЗМҰНЫ - СОДЕРЖАНИЕ  Ғалым мінбері 

Н.С.Сарсенова. Ұлттық тілдің аясындағы оқыту мен тәрбиелеу мәселелері................................................... Ғ.Б.Базарғалиев. Жастарды елжандылыққа тәрбиелеу жолдары.......................................................................

3 5

Г.Б.Сары. Мұғалімдер қауымы заман талабына, оқушы талғамына сай ма?..................................................... З.А.Нұрған.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту................................................................................ К.С.Калиева. Білім - ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың басты құралы... .......................................... А.М.Қақпанбаева. Ұлтжандылыққа тәрбиелеудің педагогикалық жолдары..................................................... Г.С.Муканова. Мұғалімдердің біліктілігін мектеп жағдайында жетілдіру-оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттырудың тиімді тәсілі...............................................................................................................

9 10 12 13

Ш.А.Габдуллиева. Кәсіби біліктілікті арттыру – басты міндет...................................................................... Г.Ә.Әлім. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті стандарты негізінде кәсіптік құзыреттілікті қалыптастыру.................................................................................................................................... Г.С.Қаленова. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби біліктілігін арттыру...................................... А.Х.Каленова. Білім берудегі инновация - заман талабы.....................................................................................

 Басшы – ұжым ұйытқысы 

 Кәсіби біліктіліктегі инновация 

 Заманауи технологиялар – сабақ үдерісінде 

Б.А.Діңғалиева. Педагогикалық технология–практикада іске асырылатын педагогикалық жүйенің жобасы......................................................................................................................................................................... И.Т.Юсупова. Оқытудың инновациялық технологияларын пайдалану ерекшеліктері.................................... М.Т.Усиева.Сыни тұрғыдан ойлау....................................................................................................................... Ж.Мұхамбеталиева.Тарих,қоғамдық білім негіздері сабақтарында модульдік технологияларды пайдалану................................................................................................................................................................... Б.К.Турганова.Использование стратегии критического мышления для выявления и развития аналитических способностей учащихся................................................................................................................. А.Қ.Қайырова.Оқу үрдісінде интерактивті оқыту әдістерін қолдану................................................................ Г.К.Калидуллина. "Healthy Lifestyle". Module 1.Unit 1B.Non-standard Lesson. Project Work.......................... Н.А.Даулетова.Бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастырудағы білім технологияларының рөлі...............................................................................................................................................................................

 Озық тәжірибе – ортақ қазына 

20 23 24

26 27 30 34 36 40 41 46

Қ.Т.Актаева. Дәстүрлі шешендік өнерінің шағын орталық тобында алатын орны.......................................... К.Т.Нұртаева. Жалпы білім беретін орта мектептердің оқу үдерісін ұйымдастыру......................................... О.В.Курилина. Профессия учителя вечна.............................................................................................................. Ұ.Х.Сисенғалиева.Тарих пәнін оқыту арқылы оқушыларды отаншылдыққа тәрбиелеу................................. Б.Б.Гапуова. Критерий оценки устного ответа по литературе............................................................................................. Ж.Ш.Мұғауова Жаңа жобаның үйретері мол................................................................................................................... С.С.Қошқарбаева. Әр сабағым – өмірімнің өзегі.................................................................................................. Н.К.Каусова......................................................................................................................................................................................

49 51 52 54 55 59 64 65

А.Қаменова. Балаларды оқыта білейік!.................................................................................................................. Б.С.Нурмуханова.Латын әліпбиіне көшу - заман талабы.................................................................................. С.С.Нұрмұханова. Анамның тілі - ардақтым менің.............................................................................................. М.С.Ажигулова. Формирование языковой личности в условиях полилингвального образования.................

68 69 70 72

А.Ж.Серікбаева.Ұстаздық-ұлық емес, ұлы қызмет................................................................................................ Г.С.Мукашева.Шәкірт - ұстаз еңбегінің жемісі..................................................................................................... Г.Б.Охина.Шығармашыл мұғалім-мектеп мерейі.................................................................................................. К.Т.Байбатырова.Учитель-новатор........................................................................................................................ Г.Көшербаева.Нұрлы жұлдыз-тәрбиеде................................................................................................................. Ж.Ізтілеуова.Мәңгілік нұрдың иесі........................................................................................................................

74 75 76 78 79 81

С.Елеубаева. Көргендінің қылығы көңіл марқайтады.......................................................................................

 Өзекжарды

 Мұғалім-мұғалім туралы

 Эссе

2

ХАБАРШЫ

 Ғалым мінбері  ҰЛТТЫҚ ТІЛДІҢ АЯСЫНДАҒЫ ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Сарсенова Нұрзила Сәрсенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының профессоры, педагогика ғылымдарының кандидаты

Қазақтың маңдайына біткен дара данышпаны Абай өзінің «Сегіз аяқ» өлеңінде: Өткірдің жүзі, Кестенің бізі, Өрнегін сендей сала алмас,-деп,тіл қадірін кетіріп,оның қасиетін түсінбей жүргендердің тілден ғибрат ала алмайтынын,тіл,өз алдына өнер екенін,бұл өнердің тал бесіктен тағылым алудан басталатынын ұғындырады. Елдігін,есендігін ойлаған адам баласы өткеннің тәжірибесінен тағылым алып, бүгінгісін шыңдайды, сөйтіп болашағына негіз қалайды, осы үш таған арасындағы байланыс үздіксіз жүріп отырған жерде ғана өмір мағыналы да мәнді болмақ. Еліміз егемендік алғаннан бері бұл мәселе назардан тыс қалған емес. Қазақ қашанда ата мен баланың арасындағы сабақтастықты көксеген, көргенді істің көсегесін көтеруді жөн санаған. Бұл берекелі істі ол отбасынан, өз отауынан бастаған. Атадан алған тағылымын перзентіне дарытуға тырысқан. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген қанатты сөздің айтылуында осындай текті тәрбиенің ізі бар. Тілсіз тірлік жоқ. Барлық мәселе тілмен байланысты. «Өнер алды–қызыл тілді» Абайдан аса өнеге еткен дана жоқ. Ол «тіл өнерін дертпен теңестіріп», ащылы-тұщылы көргендерін, өмірден түйгендерін арқау етіп, шер көкіректің сырын шерткен. Абай өлеңдерінде мұң да бар, шер де бар, шаттық та бар, шарасыздық та бар. Қазақ сөзінің шексіз мүмкіндігі мен қуатына қайран қалмасқа болмайды. Оны оқи отырып, қайғы мен қасіреттің, әділет пен адамгершіліктің, мейірім мен шапағаттың не екенін тереңнен сезінесіз, түсінесіз, бағалайсыз. Рухани жан-дүниеңіз байып, тазара түседі. Тіл кереметі мен сөз құдіретін осылайша сезініп, түсінуден барып, адамның бойында отаншылдық түйсік маздайтын болады. Адамға келетін «он пайданың тоғызы тілден екен» деп айтылуының себебі тегін емес. Бұндай рухани ләззат тілдің қуаты мен атамекенге деген асқан махаббат пен шексіз салтанаттан туады. Бүгінгі біздің алдымыздағы міндет те осы, рухани ләззат алу, ұлттық құндылықтарымызды жіті ұғына білу болмақ. Осы тараптағы басты-басты деген бүгінгі таңда орын алып отырған көкейтесті мәселелерді ортаға салсақ: -қазақ тілі мен әдебиеті пәндері болашақ ел иелерін тәрбиелейтін, жалпы білім беретін мектептің оқыту жүйесінде өзіндік орны бар жетекші пән болып отыр. Өйткені ана тілі жас ұрпақтың дүниені тануының көзі болып саналады. Ал, дүниежүзілік бәсекеге қоғамымыз ұрпағының енжар, самарқау болғанын қаламайды. Қарыштап алға басқан өмір ағымына ілесіп, өз мүддесі мен халық мүддесін қатар алып жүретін ойлы, ұғымтал, көреген, ынтымақшыл, жауапты, іскер азамат қалыптастыру – осы бір сөйлеу мәнеріне төселдіретін қазақ тілі пәнінің маңдайына жазылған бақыт. Сондықтан бұл пән тек Тіл білімі туралы, ғылым туралы білім беріп, соған сай іскерлік дағдыларды меңгертумен шектелмейді.Ол тілдік біліктіліктерді қалыптастырады, ана тілінің қарым-қатынастық, танымдық және экспрессивтік қызметтері, өзара тығыз бірлікте беріледі. Себебі, бүгінгі мектептің мақсаты – қоғамда өмір сүруге бейім, өз көзқарасын, өз пікірін қорғауға қабілетті дара тұлғаны тәрбиелеу; -ұлттық рухта тәрбиеленіп, ұлттық рухтан нәр алып, оның дәмін сезініп, сусындап өскен әр азамат өзгеден үйренген нәрсесін өз бойына таратып, жүрегіне жаратып, айналасын өзге озық, жұрттың 3

ХАБАРШЫ қатарына тартуға тырысады. Сондықтан жас ұрпақты, қазіргі өскелең жаңа буынды ана тілінде тәрбиелеп, ана тілінде сөйлеп, өмір сүруге жетелеудің мәні зор. Оған бүгінгі қоғам, ата-аналар, ұстаздар қауымы, басшылық одан қалды үкіметіміз мүдделі болуға тиіс. Жалпы бала тәрбиесінің негізі бес жасқа дейін қаланады. Осы саладағы мамандардың айтуынша, бес жасқа дейін жүргізілген барлық тәрбие, білім – бүкіл тәрбие ісінің 90% құрайтынын айтады. Сондықтан бес жасқа дейін бала, мектеп алдына дейін тек өз ана тілінде оқып, тәрбиеленгені жөн. Балаға ана тілі ананың сүтімен дариды деген қағидаға сүйенер болсақ,«Сүтпен сіңген сүйекпен кетеді» деген қанатты тіркес ана бауырындағы бастапқы тәрбиенің қаншалықты күшті екендігін көрсетсе керек; -Тіл–тәрбие құралы. Аталарымыздың «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген ұлағатты сөзі бар. Әркім өз отбасында әлдиленген бесігінің әспетті болуына ықпал жасаса, бесік жыры мен «айналайынын» туған тілінде айтып, құлағына сіңірсе, ата-салтты ұғындырып, ел қадірі мен жер қадірін жеткізе білсек, кейінгі ұрпаққа біздің еншіміз–осы болмақ. Отанын сүйіп, қорғай білетін, қазақтың тілін болашақ ғасырларға жеткізер жастарды біз бүгінгі таңда қалай тәрбиелеп жатырмыз?... Бүгінде тілі орысша шығып, ана тілін «орыс-қазақ» сөздігі арқылы есейе келе үйреніп жатқан азаматтардың тағдырына сондай ахуалды, жайды тудырып отырған қоғам да, ортамызда әлі де көптеп ұшырасатын шұбар тілді аналар да бірдей кінәлі деуге болады. Бір өкініштісі, мұндай әрекеттер бірінен-бірі туындап, әлі де жылдарға созыла берер түрі бар. Қайтадан Абайға оралып, «Қайран тіл, қайран сөз, наданға қадірсіз», деген сөзін көңілге тоқысақ, шындық пен зор тағылым бар. Қазақ тілінде тілді оқып үйрену, ой– сөз жүйесін жетілдіруде көркем әдебиеттің орын–үлесі ерекше болып табылады. Алайда қазіргі қоғамда, әсіресе, оқушылар арасында көркем әдебиетті оқу, рухани нәр алу талап деңгейінде емес. Біріншіден, әсемдік пен әдемілікке қызықпауы (кітапхана мен театрға бас сұқпайды). Екіншіден, жүйелі оқуға, үнемі ізденіске дағдыланбауы. Үшіншіден, белгілі бір мамандыққа байланысты кітап жинау байқала бермейді. Бұл аталған кемшіліктер тіл мәдениетін жетілдіруде, сөздік қорын молайтуда, еркін сөйлеуге кедергі келтірері анық. Мұны мектептегі шығарма немесе мазмұндама жазу кезінде, немесе реферат жұмысы кезінде байқауға болады. Аталған кемшіліктерді жою – қарапайым әңгіме құрату, еркін пікір–талас, мәтінге ой түйме жаздыртудың пайдасы зор.Оқулықтағы жаттығулар арқылы оқушыларға тілдің грамматикалық заңдылықтарын үйрете отырып,сөйлеуге дағдыландыру жаттығулар арқылы оқушыларға шығармашылық жұмысын орындату барысында сөздік қорын байытып, тілін дамытуда үлкен роль атқарады. Демек, бағытын айқындаса, қажет деп таныса, тілді оқып үйренуге, сол бағытта еңбек етуге болады. Айталық, А.Байтұрсынұлы шығармашылығынан шеберлік пен шешендік табылады. М.Әуезов шығармашылығының ой-сөз жүйесі терең. С.Мұқанов халық тіліне жетік, дерек көздері көп. Мұндай мысалдар көп. Олай болса, үлгі-өнеге бар. Тіл тұғырын биікке көтеріп, кең көлемде дамыту үшін бірнеше бағыттағы жұмыстар жүргізу қажет. Тіл тұғыры – халықтық сипат алғанда ғана биік белеске көтеріледі. Жалпы мемлекеттік тілдің білім беру жүйесіндегі өрісін кеңейту мақсатында біздің алдымызда тұрған өзекті мәселелер: маман даярлау, оқулықтар, оқу-әдістемелік кешендер, оқу бағдарламаларын шығаруды жеделдету әрі оны сапалы іске асыру болып табылады. Бұл бағытта көптеген жұмыстар жасалуда. Мәселен: -Мемлекет тарапынан болып жатқан үлкен қамқорлықтың аясында қазақ мектептерінің желісі кеңейіп келеді; -Қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімдерінің шығармашылық әлеуетінің өсуі, жұмыстарындағы зор жетістіктері айтуға тұрарлық; -Облыстық мектептер арасында өткен десант сабақтардың тәжірибе алмасуға оң ықпалының болуы, мұғалімдердің пәндік олимпиадасы арқылы танылған біліктілік деңгейлері, жаңа технологияларды өз дәрежесінде меңгеруі.Сондай-ақ, шәкірттерін Махамбет оқулары, Абай-Шәкәрім оқулары, Мұқағали оқулары,Ясауитану оқулары секілді байқауларға қосуы осындай ұлтжандылық пен үлкен жауапкершіліктің куәсі деп түсінген жөн. Айталық, ұлтжандылық қасиеттерімізге қайрат пен шабыт беретін облыстық, Республикалық Махамбет оқуларына жылда баба жырларын түп-түгел, мүдірмей жаттаған оқушылар мәре сызығына бауыры қызған аттай жырмен жосылтып келеді.Бір таңғаларлығы–Махамбет Өтемісұлының 4

ХАБАРШЫ жырларын түгел білуімен қатар, жырдың қай жолынан тоқтамасын бір-бірін іліп әкетіп, жыр айтысқа түсулері. Мектеп оқушыларының мұндай жетістігі – олардың ұлттық мұраға деген ықыласын оятып, жырды сүйіп, орындауға баулудағы ұстаздарының еңбегі. Жалпы,тіл мәселесінің өте күрделі де нәзік екендігі, оның зорлықпен емес, тек қана шынайы ынталылықпен ғана ыңғайланатын шаруа екендігі белгілі.Ал оны мемлекеттік тіл ретінде қастерлеп, үйрену–елдің барша азаматтарының парызы екендігі жөніндегі қоғами түсінік бізде өте жоғары тарапта болуы қажет. Мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған ұлттық тіліміздің бастан кешіріп отырған бүгінгі ахуалы да бізге мәлім. «Батпандап кіріп, мысқалдап кететін» бойымызды дендеп алған көне аурудың зардабынан әлі арыла алмай отырғанымызда, егемендік алып енді ғана еңсесін көтере бастаған елімізге қоғамдық өмірдің өзі тағы бір тарихи талапты көлденең тартып отыр. Ол өз тіліне, орыс тіліне қосымша енді шет тілдерін меңгеру, ол тілдерден артық болмаса,оларды кем білмеу. Бұл саяси өктемдік жолымен емес, енді бейбіт жолмен, экономикалық, нарықтық қарымқатынастың қатал талабына сай ұлт болмысын, әсіресе өркениетке ұмтылар, бойында қуаты, жүрегінде оты бар жас ұрпақтың жан дүниесін түгел билеп ала бастаған жаңа құбылыс. «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деген ұлағатты сөз де тегін айтылмаса керек-ті. Жаңа ғасырда жасайтын жас ұрпақтың тілге қатысты атқаруға тиісті үш міндеті бар: ол– ана тілін жетік меңгеру, бұл–оның елдігін, ұлттық қасиетін сақтап қалуының кепілі, орыс тілін білу, бұл оның ұлы көршімен қалыптасқан жақсы дәстүрлерімізді жалғастыра беруіміздің бір шарты, шет (әсіресе ағылшын) тілін үйрену, бұл–оның әлемдік өркениеттен өз жолын таба білуінің бір жолы. Бірақ қандай жағдай болмасын болашақ ұрпақ қазақ баласы үшін ең басты міндет– ана тілі алдындағы перзенттік парызды орындау. Әрине үш тілді бірдей меңгеру, әсіресе бұған дейін екі тілдің өзін толық меңгере алмай келген қауым мүшелері үшін, қиын болатыны белгілі. Алайда, қоғам үрдісі–заман талабы сондай... Сондықтан бұл жүрдім-бардым қарайтын, ат үсті шешілетін мәселе емес. Бұл–тіл дамыту концепциясына еніп, заңды түрде қарастыруды талап ететін құбылыс. Тіл мұраты–халықтық мәселе, көптің қамқорлығы мен құрметі негізінде кең өріс алады. Оның тұғырын биікке көтеріп,кең көлемде дамыту үшін бірнеше бағытта жұмыстану керек. Біріншіден, отбасы, мектеп,балабақша жұмған жұдырықтай бірлікте еңбек етуі керек. Бұл – отбасы мен отанға адалдық немесе тұрақтылықтан, перзенттік қарыз бен парыздан көрініс табуы тиіс. Екіншіден, білім жүйесі, тәлім-тәрбие ісі, қарым-қатынас аясы – ұлттық тіл арқылы жүзеге асуы шарт. Отбасындағы тәрбие ұстаз ұлағатымен ұштасып, бірін-бірі байытып, асқақ арманға, ұлы мұраттарға қанат қағуы қажет. Үшіншіден, қазақша ойлап, оқып-жазу–әрбір ұлт өкілінің төл міндетіне айналуы керек. Төртшіден, Тіл тұғыры мен тамыры ауылда, қала – өркениет өрісі. Ауыл мен қалаға талап–талғам, көзқарас бірдей болуы шарт. Ұлтының болашағы,ұрпағының келешегі,еліміздің ертеңі туған тілінен, жаратылған тілінің тұтастығында екенін ескертусіз-ақ ұғатын кез жетті. Әр адам өз тілінің өсіп-өркендеуіне барынша өз үлесін қосуы керек. Ол жазылмаған заң, ата-бабаң аңсаған, болашақ ұрпақтар дәмететін тәуелсіздіктің алдындағы борышың! Қорытындылай келе, қоғамның байлығы–адам,халық болса,халықтың, елдің байлығы–оның тілі. Олай болса,өз қызметіміз бен тәжірибемізде қазақ тілінің мәртебесін көтеруге, кең қанат жаюына көңіл бөліп, жұмыстана береміз. Мұны ұстаздар қауымы өздеріне зор бақыт деп есептейді.

ЖАСТАРДЫ ЕЛЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ Базарғалиев Ғабит Бағытжанұлы

Педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент

Жас ұрпақ тәрбиесі Қазақстанның егемендік алып,тәуелсіздік жағдайына ие болғанда өз мемлекеттігін қалыптастыруға байланысты бала тәрбиесін қайта қарау маңызды міндеттердің бірі болып отыр.«Қазақстан-біздің ортақ үйіміз, біздің өзіміз де, біздің бабаларымыз да осы жерді мекен 5

ХАБАРШЫ етеді. Егер біз өзіміздің елімізді, өзіміздің өмірімізді сынауды білер болсақ, осы жасампаздықпен жаңғыртып, бой көрсеткен әрбір талшыбықты мәпелеп өсіріп отырмасақ, онда біз өзімізді нағыз патриот деп санай алмас едік»,-деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзі мемлекетіміздің келешегінің тұтқасын ұстайтын жас ұрпақты осы бастан Отанына, атамекеніне шын берілгендік рухында тәрбиелеуден артық борыш жоқ екендігін атап көрсетті. Қазақстандық патриотизмнің қайнар көзі халықтың береке-бірлігінде, ынтымақ- ықыласында, елдігімен-ерлігінде екендігінде ешкімнің дауы бола қоймас.Қазақстандық патриотизм қоғамды топтастырудың жетекші факторы болып қала береді. Мемлекетіміздің беріктігі мен күш-қуаты, өміршеңдігі де, оның ұлан байтағының біртұтастығы да Отанды сүюге, патриотизмге байланысты. Халықтық тәрбие адамгершіліктің негізін қалайды, оны негізгі қасиет етіп қалыптастырады. Егер бала тәрбиесі бесіктен басталады десек, тәрбие ұшқындары баланың бойына емшек сүтімен дарыса керек. Сондықтан да жастар тәрбиесіне аса жауапкершілікпен қараған дұрыс. Тәуелсіз елдің ұрпағын тәрбиелеуде ұлттық салт-санамызға назар салып,«салтын білген ұлтын сүйеді» демекші, халықтық педагогика негізінде тәрбиелеу үлкен жауапкершілік жүктейтінін түсіне білген жөн. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Өйткені мораль адамның еңбекке деген көзқарасы арқылы қоғамның экономикалық, мәдени дамуына ықпалын тигізеді. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам ғана біреуге қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі моральдық жағынан кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-жақты жетілген адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады. Мораль дегеніміз-адамдардың мінез-құлқының тарихи қалыптасқан ережелерінің жиынтығы. Бұл ережелер жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік, абыройлылық пен абыройсыздық, арнамыс,ұждан деген ұғымдардың тұрғысынан қаралып,адамдардың мінезі мен іс-әрекеттерін бағалаудың өлшеуші болып табылады.Бұлар адамдардың бір-біріне, қоғамға, мемлекетке, үй-іші адамдарына деген қарым-қатынастарын ретке келтіріп отырады. Мораль қоғамнан тысқары тұра алмайды.Қоғам моральді туғызады,сақтайды,дамуына ықпал жасайды.Қоғамның дамуына және экономикалық құрылыстың өзгеруімен бірге мораль да өзгеріп отырады.Керісінше, мораль адамның еңбекке деген көзқарасы арқылы қоғамның экономикалық дамуына әсер етеді.Моральдің қалыптасуына қоғамдық сана, саясат, құқық, көркемөнер, дін ықпал етеді. Барлық заман мен барлық халықтарға бірдей жарамды ереже болмаса да, жалпыға бірдей кейбір моральдік ережелер бар. Мұндай ережелерді қоғам тәртібінің ең қарапайым ережелері деп атаймыз. Мысалы, барлық заманда табиғат апаты кезінде зардап шеккендерге көмек көрсетіп отыру моральдік борыш деп есептелінген. Өз балаларының алдында әкелік және аналық борышын орындамаған атааналарды, ата-анасы алдындағы өз борышын ұмытатын балаларды мораль атаулының бәрі де айыптайды, қоғамдық орындарда ең қарапайым тәртіпті сақтау, жасы кішілердің үлкендерді сыйлау ережелері барлық уақытта да болған.Адамдардың қарым-қатынас мәдениеті осы ережелер арқылы баянды етіледі. Адамгершілік қасиеттің негізі имандылық пен ізеттілікте. Ал ол отбасы тәрбиесінен басталады: ер балаларға ауыл қарияларына сәлем беруді, жол беру, ибалық жасап, инабаттылық көрсетуді уағыздаған.Жақсы мен жаманды, екі жүзділікті, әділеттілік пен әділетсіздікті, мейірімділік пен мейірімсіздікті ажырата білуді, жасы үлкенге «Сіз» деп қатынас жасауды,иіліп сәлем беруді үйреткен. Сонымен,жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу дегеніміз-оларды жоғарыда айтылған мінез-құлықтың дағдылы ережелеріне үйрету.Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз-адамның моральдік қасиеттері мінез-құлқы мен тәртібін, адамгершілік сенімі мен санасы белгілі бір мақсатқа бағыттап қалыптастыру. Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына, ең алдымен, отанға, елге деген сүйіспеншілік,борыш сезімін тәрбиелеу, жолдастық, достық жанашырлыққа баулу жатады. Отан алдындағы борыш дегеніміз-халық алдындағы борыш деген сөз. Отанға сүйіспеншілік дегеніміз-халыққа берілгендік сезімі қоғам үшін, ел үшін ынтамен қызмет ету. Ол ұжымда өмір сүруге, еңбек етуге бағынуға, жақсы қасиеттерді дамытып, нашар әдеттерден арылуға үйретеді. Адамгершілік тәрбиесі имандылық тұрғысынан, адамның барлық әрекетіне, әдетіне және барлық мінез-құлқына дұрыс бағыт беріп, жөн сілтеп отыратын, отанын халқын сүюге үйрететін тәрбие. Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына үлкенді сыйлау, тыңдау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу, қамқорлық жасау сияқты ілтипатпен қатар адалдыққа, шыншылдыққа 6

ХАБАРШЫ қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,шешімділікке табандылыққа белсенділікке,батылдыққа, ұстамдылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады. Адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі жолы-оқу процесі мен жастардың күнделікті өмірін іс-әрекеті тиімді тәрбие шараларын ұйымдастыру. Студенттердің адамгершілік туралы түсінігі мол болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін жайлар кездеседі. Олар жақсы жаман әдеттерді білгенімен оны өз өміріне сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені ережені есте сақтау оңай, да оны іске асыру қиын. Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім беру мен қатар дұрыс тәртібін іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Ең негізгі-тәрбие процесінің ролін көтеру. Ол үшін тәрбие теориясын әлеуметтік экономика, этика, физиология, биология, экология, психология ғылымдарымен бірлікте терең талдау, дамыту, ғылыми ұсыныстарды белсенді түрде қоғамдық тәрбие орындарының жүйесіне ендіру, педагогикалық үгіт насихат таратуды күшейту т.б. Ол үшін халық педагогикасын негізге алып, радио, телевидение, баспасөз, кино,театр, әдебиет, көркем-өнер сияқты тәрбие құралдарын кеңінен пайдалану қажет.[1] Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету,ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтауға баулу,шыққан ата-тегін білуді таныту-ата-ана парызы. Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ,туған жеріне, отанына деген сүйіспеншілік перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе әрі қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады. Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс-әрекет ұйымдастыру отбасы, бала-бақша мен мектептегі, жоғарғы оқу орнындағы оқутәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде бұрынғы тәжірибе мен бүгінгі практиканы және болашақ жоспарларды байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезім қалыптастыруға қол жетеді.Ұлттық патриотизм-жеке тұлғаның өз халқына деген сүйіспеншілігі. Әрине, ол адамның ерекшелігі, тегі, қоныстанған мекені, тарихи дәстүрі сияқты категорияларға байланысты әр-түрлі деңгейде көрініс береді.Соған қарамастан осы рухани ерекшеліктерді білу, оны қалыптастырупатриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты. Қазақстан ғаламдық гуманистік ойлау жүйесіне енді. Сондықтан, ондағы тәрбие әрекеті адами гуманистік мақсат-мүддеге қайшы болмауы қажет.Бұл ретте,Қазақстанның көп ұлтты құрамы ескерілген аталған ерекшеліктерге байланысты,қазіргі тәрбие жұмысын тәртіпте қалыптастыруға мүмкіндік бар: 1. Болашақ мамандардың балаларды халықтық педагогика негізінде патриоттыққа тәрбиелеуі, оның нәтижесін бүгінгі өмір талабына сай пайдалану; 2.Жас ұрпақтың Қазақстан республикасының мемлекеттік рәміздерін білуін қамтамасыз ету, оларды құрметтеу сезімін қалыптастыру; 3.Қазақ халқының озық гуманистік құндылықтарын басшылыққа ала отырып жалпы Қазақстандық патриотизмге отан сүйгіштікке тәрбиелеу; 4.Болашақ мамандарды өз пікірлерін ашық айтуға,сөз бостандығына басқалардың пікірін құрметтеуге тәрбиелеу . Ұсынылып отырған тәрбие түрлерін пайдалану барысында жоғарғы оқу орнында сан-салалы оқутәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндіктер бар.Олар:кураторлық сағаттар,жарыстар, кездесулер, дөңгелек үстел, пікір-сайыс ойындар, т.б. Көздеген мақсатқа жету үшін жоғары оқу орнында патриоттық тәрбие беру бағытындағы оқутәрбие процесінің мынандай міндеттері көзделгені жөн: 1.Қазақ халқының халықтық педагогикасы арқылы студенттердің жас ұрпақты отан сүйгіштікке тәрбиелеуге ынталы маман болып қалыптасуына мүмкіндік беру; 2.Қазақстан республикасының мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге үйрету; 3.Қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін үйретуге, мәдени мұрасын қастерлеуге, оны сақтауға ынталандыру; 4.Батыр бабалар дәстүрлерін үлгі ете отырып жас ұрпақты патриоттық, ерлік, қаһармандық рухында тәрбиелейтін маман қалыптастыру; Сөйтіп жүйелі жүргізілген оқу-тәрбие процесі жүйесінде студенттердің бойында төмендегідей патриоттық сезім қалыптасады. - Қазақ халқының ауыз әдебиеті мен тарихын білу; 7

ХАБАРШЫ -Балаларға берілетін патриоттық тәрбиеге халық –ауыз әдебиетінің тигізетін ықпалын түсіну; - Салт-дәстүр, әдет-ғұрпын теңдеп тану. Мектеп жасына дейінгі балаға Отан, туған жер деген ұғымдар тарихи қалыптасқан әлеуметтік, экономикалық, саяси және мәдени орта екенін түсіндірудің мәні зор. Ол халықтың тұрмысымен, еңбегімен, өнерімен, тілімен, ұлттық дәстүрімен байланысты екенін сәбилер білуі керек. Соларды таныту арқылы бала бойына қарапайым адамгершілік қағидаларын орнықтыру-тәрбиенің басты мақсаты. Адам өзінің тұрмыстық іс-әрекеттерінде немесе күрделі жағдайда ерлік істерге баруы үшін алдымен рухани жағынан дайын болуы керек. Патриотизмге, отаншылдыққа тәрбиелеудің міндеттері төмендегідей негізгі мәселелерді көздейді: педагогикалық тәжірибедегі мүмкіндіктерді барынша толық қамтып, студенттің жеке тұлғасына ықпал етудің біртұтас жүйесін жасау; әр түрлі пәндерді оқытуда және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек жасауға лайық сипатқа ие болу; бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен тәжірибесіне қатысты жаңа идеаларды үнемі айқындап, жұмыс процесінде қолдану, т.б. Еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы- жас ұрпақты отан сүйгіштікке патриоттыққа баулутәрбиенің ең басты міндеттерінің бірі. Аталған мақсаттағы күш-жігер бірінші кезекте бүлдіршіндердің санасына отаншылдық сезім қалыптастыруға бағытталуы тиіс. Отан деген ұғым балаға жарық дүние есігін ашқан үйі, ата-анасы, ағайын-туыстары, құрбы-құрдастары, туған жері, кең-байтақ гүл жазира даласы, тау-тасы, өзен-көлі, сылдырап аққан мөлдір бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдыретті алтын бесігі ретінде танылуы керек. Азаматтық-Отанға, халыққа деген жоғары адамгершілік парыз. Отаныңмен ,халқыңмен мүдделес екеніңе мақтаныш сезімің, достығың жолдастығың, бірлігің көкірегіңді кернеп тұрса-патриотсың. Патриотизм-еліңе іс-әрекетіңмен, бар болмысыңмен қызмет етуге дайындығың. Отан-Ана. Оны қорғау үшін бүкіл патриот халықпен бірлесу,ынтымақтасу, достасу–отансүйгіштіктің көрінісі.Отан,ана,тіл,достық,ынтымақ сөздерінің өзара үндестігі-азаматтық парыз бен патриотизм сезімінің логикалық бірлігінің көрінісі. Әдебиеттер: 1.Меңжанова А. «Адамгершілік тәрбиесі» «Бастауыш мектеп» № 10, 2010ж 54-58б. 2.«Бастауыш мектеп» №7, 2010ж 3.Ұлықман Асылов «Даналардан шыққан сөз», Алматы «Мектеп», 1987ж,22 б

8

ХАБАРШЫ

 Басшы – ұжым ұйытқысы 

МҰҒАЛІМДЕР ҚАУЫМЫ ЗАМАН ТАЛАБЫНА, ОҚУШЫ ТАЛҒАМЫНА САЙ МА? Сары Гүлшара Бақтыбайқызы

Атырау облысы Қызылқоға ауданы Миялы селосы Б.Аманшин атындағы орта мектеп директоры

Ықылым заманнан–ақ адам баласы білу, білім дегеннің керек екенін, ол білімді үйретушінің ерекше құрметті жан екенін жақсы білген. Қоғам дамуы білім мен еңбектің ғана нәтижесі, ал оны үйреткен адам ең үлкен құрметке лайық деп есептеген. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы: «Еліміздің ертеңі– бүгінгі жастардың қолында, ал жас ұрпақ тағдыры–ұстаздың қолында,- деп ұстаздың ұрпақ тағдыры, ел ертеңінің алдындағы ерекше рөлін ашып көрсетеді. «Мұғалім қандай болса, мектеп те сондай болмақшы. Яғни мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керек–білімді, педагогикадан, методикадан хабары бар оқыта білетін мұғалім. Екінші оқыту ісіне керек құралдардың қолайлы Һәм сайлы болуы.Үшінші– мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып щығуы үшін оның үлгісі, я мезгілді өлшеуіші болуы керек. Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс–ол я артық я кем шықпақшы»,- деп А.Байтұрсынов мектеп, жалпы білім саласы мұғалім арқыла ғана дамитынын кесіп айтады. Яғни білімді дамытатын мұғалім, қоғамды дамытатын да мұғалім.Еліміз өркендесін десек, қазақ ел болсын десек әуелі мұғалімді дамыту, оның беделін көтеруіміз керек. Қазір оқушының да, ата-ананың да талғамы, түсінігі, өмірге көзқарасы дамыған заман. Қазір бала да, ата-ана да мұғалім таңдайды. Шама келгенше баласын тәжірибелі, білімді мұғалімге оқытқысы келеді.Ал мұғалімдер қауымы–біз осы талапқа, талғамға саймыз ба?! Мені осы мәселе қатты толғандырады. Нәтижелі жұмыс істеу үшін мұғалім өз ісін сүйе білуі керек. Алдындағы әр шәкіртін өз баласындай жақсы көре білсе, оның болашағына алаңдап, жетістігіне қуана білсе, әр сабағын шабытпен өткізері сөзсіз. Ұстаз терең білім иесі болмай өз білгенін оқушыға жеткізе алмайды,ешкімді еліте алмайды. Педагогика термині гректің екі сөзінен:«пайс»-балалар»,«эгейн»- баланы басқару,тәрбиелеу, жетектеу, бағу ұғымдарынан шыққан. Білімі жоқ мұғалім баланы білім әлеміне бастап бара алмайды, ешқайда жетектеп жеткізе де алмайды. Өкінішке орай біліксіз мұғалімдер соңғы жылдары кездесіп қалып жүр. Дипломы бар болғаннан кейін ауылдық жерлерде амал жоқ жұмысқа орналастыруға тиісті боламыз. Ал мұғалімдер қауымы арасына еніп кеткен мұндай біліксіз маман тек қана мұғалім беделінің түсуіне ықпал етеді. Мұғалім біліктілігі жоғары оқу орынында саралануы керек. Білімді талапкерлеріріктеліп, пеадгогтік мамандыққа бейімі барлар ғана оқытылуы тиіс. Мұғалім білімін жетілдіру соңғы жылдары өте жоғары деңгейде. Мемлекетіміз мұғалім беделінің өсуіне, біліктілігінің артыруына көп қаражат бөліп отыр. Қазіргі педагогиканың әдістемесінде үлкен бетбұрыс жасалуды. Ұстаз болу үшін тек біліммен ғана шектелу аздық ететіні сөзсіз. Әлі оң солын танып үлгермеген жасөспірімді білім әлеміне жетелеп, қызықтыру үшін балаға деген мейірім, өз ісіне деген шексіз сүйіспеншілік, құштарлық болғаны дұрыс. Тек қана терең білімі барлар ғылым жолын таңдауы керек те, білімімен қатар балаға деген сүйіспеншілігі барлар ғана ұстаздық жолды таңдауы тиіс. Оқушы жүрегіне жол таба білу,білімге қызықтыру,өз бетімен оқи білуге, білімін шығармашылыққа ұштай білуге баулу-бұл педагогика мен психологиядағы, методикадағы үлкен жауапкерішілік жүктейтін ғылым. Оны меңгеру ұстаздан төзімділікті, шыдамдалықты, ұстамдықты, табандылықты қажет етеді. Қазіргі оқушыны құр сөзбен ұйыта алмайсың. Ақпараттық технологиялардың дамыған заманында көптеген ақпаратты бала ақпараттық желілер арқылы біліп отырады. Яғни сіздің айтқан тақырыбыңыз ол үшін жаңалық емес. Бірақ ғылыми жүйелеу, ақпаратты іріктеу, керегін алу, тұжырым жасау үшін балаға сіздің бағыт беруіңіз, ғылыми тұрғыда дәлелдеуіңіз керек. Осы тұрғыдан келгенде мұғалім 9

ХАБАРШЫ ақпараттық технологияны жоғары деңгейде меңгеруі, ақпараттар легімен күнібұрын хабардар болуы тиіс. Қазіргі мұғалімдерден on-line сабақты өткізу, интерактивті тақтаның мүмкіндіктерін пайдалана отырып оқыту, интернет желілері арқылы тақырыпқа сай керекті материалдарды іріктеп пайдалана білу, әріптестерімен on-line режимінде, интернет желілерінде іскерлік байланыстар орната білуі талап етіледі. Осы бағытта мұғалімдерге арнайы білім жетілдіру курстары ұйымдастырылуда. Орта мектептер базасы ақпараттық технологиялармен, аудио-видео құрылғылармен толық қамтылуда. Мектеп оқушыларына бірінші кезекте адамгершілік тәрбие беріледі. «Тәрбиесіз берілген білім– адамзаттың қас жауы» - деп Әл–Фараби тәрбиені білімнен жоғары қойса, көп салалы тәрбиенің ұшар басына адамгершілік тәрбиесін қоямыз. Сол адамгершілік ең әуелі ұстаз бойынан есіп тұруы керек қой. Мұғалімнің жүріс–тұрысы, киім киісі, сөйлеу мәнері, өзін ұстау әдебі, шаш қою үлгісі үлгі аларлықтай болса, мектепте де, үйде де, көшеде де,көпшілік орында да қарапайым, сабырлы, шыншыл, барлық жерде педагогикалық этика мен педагогикалық тактіні шебер ұстанатын мұғалім үлкен құрметке ие болары сөзсіз. Жоғарыда аталған сапаға ие болған мұғалім үлкен беделге ие болады. Қазір мұғалімдердің беделі түсіп кетті деген сөз жиі айтылады. Біреулер оны мұғалімге берілетін еңбекақының төмендігімен де байланыстырады. Мұғалім беделін көтеру бағытында мемлекет тарапынан көп мүмкіндіктер, әлеуметтік қолдаулар көрсетілуде. Еңбекақы өсті, емдеу ақысы төленетін болды, «Дипломмен ауылға» бағдарламасымен келген жас мамандар үймен қамтылуда, т. б. Тұлға дамуының 3 типі бар екені белгілі. Өзін–өзі үнемі дамытып отыратын, үздіксіз ізденіс үстінде жүретін жүретін мұғалімдер–прогрессивті дамушы тұлға, санатын жоғарылатып, белгілі бір марапатқа ие болғаннна кейін сол табысын малданып әрі қарай ізденуге мойыны жар бермей бір орында тұрып қалатын–регрессивті дамушы тұлға, күнделікті сабағын тиянақты өткізіп, өзін жетілдіруге мән бермейтін–бір жазықты (горизантальды) дамушы тұлға деп бөлеміз. Жалпы білім саласын өрге сүйреп келе жатқан жаңашыл, шығармашыл ұстаздар. Шығармашыл ұстаздар саны соңғы жылдары қаулап өсіп келеді. Біздің ауданымыздан Республикалық додаларда оқушылары олжалы оралып,өздері де шығармашылығымен танылып жүрген Әбуова Жанар, Шығанбаева Мадина, Есқали Гүлжан, Сланова Гүлнар, Сыдықова Света, Қарабалина Ақбөпе, Саркенжиев Мақсотты шәкірттер де, ата– аналар да мақтан тұтады. Шығармашыл мұғалімдердің қатарын көбейту, оларға қамқорлық, қолдау жасап отыру, олардың жұмысын насихаттап отыру мектеп басшылары мен әдіскерлердің міндеті. Мектепке келген әр жас маманның ұстаз болып қалыптасып, мамандықты игеруі, тәжірибе жинақтауы, шығармашылық тақырып алып ізденіс жолына түсуіне ұжымның, әдістемелік кеңес жетекшісінің, арнайы тағайындалған тәлімгер ұстаздың рөлі зор. Сонымен бірге озат тәжірибелі ұстаздардардың әрқайсысына ізбасар тәрбиелеуді міндеттеген дұрыс. Себебі бүгінгі күнге дейінгі дәстүрлі педагогика мен әдістеменің жас ұстаздар алып қалар өзіндік артықшылықтар көп-ақ. Өткеннің артықшылықтарын ала отырып жаңаны жасаймыз. Қорыта келгенде, заман талабына сай мұғалімнің қалыптасуына өзі ғана емес мектеп басшылары да мүдделі болуы керек. Осы бағытта,шығармашыл мұғалімдердің қатарын көбейту, ұжымдағы жаңашылдықты серпінді дамыту бағытында жоспарлы, нәтижелі жұмыстарды жаңаша ұйымдастыру тиімді болады.

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ Нұрған Зәмзәгүл Ахатқызы

Атырау облысы Жылыой ауданы №3 жалпы орта білім беретін мектептің жоғары санатты бастауыш сыныптар мұғалімі

Әрбір ұлттың жас ұрпағы ана тілін терең оқып, жете білуге өз елін, туған жерін сүюге тәрбиеленуге тиіс. Егер бала кішкентай күнінен өз халқының ұлттық психологиясында тәрбиеленбесе, ана тілінің қасиетін ана сүтімен бойына сіңірмесе, өз халқының тарихын, өнерін, мәдениетін біліп өспесе өз халқының толыққанды өкілі бола алмайтыны анық. Бастауыш сынып жасындағы балаларға ана тілін оқытудағы негізгі мәселе-сөздік қорларын дамыта отырып, сөйлеу тілін арттыру.Осындай мәселені шешу бағыттында қазақ тілінде тереңдетіп оқытуды мақсат еткен гимназиялық сыныптар көптеп ашылуда.Гимназиялық сыныптардың қазақ тіліне 10

ХАБАРШЫ арналған оқу сағаттары аптасына бір сағаттан қосымша өткізіледі. Бұл оқу сағатында оқушыларға тіл дамыту жұмыстарын жүйелі жүргізу, оқушының өз бетімен ізденіс жұмысын жасауға бағыт беру, байланыстырып сөйлеу дағдыларын дамыту, ауыз әдебиеті үлгілерін пайдаланып әдеби көркем тілмен сөйлеу машығын қалыптастыру көзделеді. Сонымен бірге оқушылардың жазу сауаттылығын арттыру, таза және көркем жазуға дағдыландыру, шығармашылық жұмыс арқылы танымдық деңгейін дамыту міндеті қойылады. Мен бірнеше жылдан бері гимназиялық сыныпқа білім беріп келемін. Гимназиялық сынып оқушылары өзге сыныптарға қарағанда білімді меңгеру деңгейі жағынан ыждағатты және ұғымтал болып келеді. Гимназиялық сынып бағдарламасын құрастыру кезінде негізгі үш бағытты көздедім. Олар: фонетикалық және грамматикалық анықтамаларды меңгеруге арналған жұмыстар, байланыстырып жазуды жетілдіруге арналған өзіндік жұмыстар, әртүрлі деңгейдегі шығармашылық жұмыстарды орындау. Бұл бағыттарды жеке қарастыратын болсақ, төмендегідей мазмұнды қамтиды. 1. Фонетикалық және грамматикалық анықтамаларды меңгеруге арналған жұмыстар: - анықтамалар мен ережелерді өз бетінше зейін қойып, ойланып оқу; - оқығандарын мазмұн жағынан бөлу; - мазмұндық бөлшектердің негізгі түйінін есте сақтай отырып, жазбаша жоспар жасау; - өздігінен мысалдар келтіріп дәлелдеу; -жоспар бойынша ереже мазмұнын өз сөзімен кеңейтіп, түсіндіріп айтып беру. 2. Байланыстырып жазуды жетілдіруге арналған өзіндік жұмыстар: - өз бетімен орындалатын жазу жұмысы; - өз ойын жинақтап тақырыптың негізгі мазмұнын таба білу; 3. Әртүрлі деңгейдегі шығармашылық жұмыстарды өз бетімен орындау: - өлең, шығарма жазу, мәтін құрастыру жұмбақ, жаңылтпаш,буындық лото құрастыру; - сиқырлы сөздер жазу, сөз баспалдағын жасау. Бағдарлама бойынша орындайтын жұмыстар кезінде берілетін тапсырмаларға мынадай талаптар қойдым:  Тапсырма мақсатының анық болуы;  Орындалу реті мен жүйесін сақтау;  Тапсырма көлемін, ауыр-жеңілдігін айқындау;  Орындалу дәрежесін тексеріп бағалау;  Жұмысты кезең сайын түрлендіріп отыру. Бағдарлама құруда тілдік қарым-қатынас, ауыз әдебиеті үлгілері, тыйым сөздердің мағынасын ашу, шешендік сөздерді оқып түсіну, қазақ тіліндегі тыныс белгілері, оның түрлері, қойылу себебін анықтайтын тапсырмалар жүйесін сынып сайын түрлендіре отырып қарастырдым. Бағдарлама мақсаты қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды көздейді. Оқушылар өз бетімен жасаған жұмысы арқылы білімді қабылдай отырып, өз бетімен білім алуға ұмтылады. Бағдарламаға қосымша құрал ретінде дидактикалық құрал дайындадым. Бұл құралда диктант жұмысына арналған мәтіндер, тыйым сөздер,нақыл сөздер,мақал-мәтелдер,жұмбақтар, жаңылтпаштар қамтылды. Мұғалім өз таңдауы бойынша жұмыстарды пайдалана алады. Мектеп жасындағы балалардың тілін дамыту мақсатында жасалатын жұмыс түрлері өте көп. Оқушыларға эссе жаздыру, өлең құрастыру, белгілі бір тақырып аясында шығарма жазу. Оқушыларға өз ойынан ертегі құрастырту, әңгіме жаздырудың да маңызы ерекше. Қазіргі заман талабына сай сабақтарымды саяхат-сабақ, панорамалық, аукцион сабақ түрінде түрлендіріп өткізіп жүрмін. Сабақтарды түрлендіріп өткізу оқушылардың қызығушылығын тудыра отырып, шығармашылықпен жұмыс жасауына септігін тигізеді. Үшінші сыныпта «Буынның түрлері» тақырыбы бойынша өткен сабақты “Наурыз” мерекесімен байланыстырып қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесін насихаттадым.Бұл сабақта ана тілімен, музыкамен, дүниетанумен байланыс жасалып, оқушылардың жазу сауаттылығын арттыратын жұмыстың бірнеше түрі жасалды. Оқушылардың өз бетімен мерекеге байланысты мәтін құрастыруы, өлең шығаруы, әңгіме жазуы жүргізілді. Қазақ тілінде әр сабақ сайын сатылай кешенді талдау әдісімен жұмыстар жасаймын.Тақырыпқа сәйкес талдауға берілетін сөздерді түрлендіріп отырамын. Сынып жоғарылаған сайын талдаудың жүйесіне жаңа саты қосылып отырады. Үшінші сыныпта сөз табы туралы білетіндіктен сөз табына талдап, сөздің мағынасын ажырату жұмысы да жасалады. Бұл сабақтарда оқушының бойына коммуникативтік білім, біліктілік, дағдыларды қалыптастыруды 11

ХАБАРШЫ мақсат етемін. Менің ойымша, оқушы бойына функционалдық сауаттылықты қалыптастыру үшін мынандай біліктілік пен икемділікті меңгерту қажет: -кез келген ортада өзіне қойылған және бөгде біреуге қойылған сұрақтарға сауатты жауап беруге даяр тұруы; -қарым-қатынаста сөз байлығын кеңінен қолдана алу, оның ішінде көркемдегіш, бейнелеуіш сөздерді қолдана алу; -айтылған ойды ары қарай жалғастырып айта білуге төселу; -кез-келген тұлғааралық қарым-қатынасты сынай білу және бағалау. Оқушылар шығарма, ертегі, өлең жазуға дағдылары қалыптасып келеді. Сынып оқушылары таңдауы арқылы алынған жұмыстарды жинастырып, сынып кітапшасына тіркеп отырамыз. Оқушылар өз ойын еркін айта алады, сөздерді дұрыс қолданып, сөйлемдегі сөздердің байланысу жолдарын игергендігі байқалады. Оқушыларым өз ойларын қағаз бетіне өлең түрінде жазып жүр. Өлеңнің ұйқасын өздері тауып, құрастырған жұмыстарын таңдап, жоғары бағалады. Игілік Айнұрдың өлеңі: Сабақты беске оқимын, Көңілге білім тоқимын. Ата-ана, ұстаз ұстанған, Үмітін әркез ақтаймын. Салауатұлы Ернұрдың өлеңі: Мен әдепті баламын, Оқып, білім аламын. Ақыл мен бойым бірге өсіп, Тоғызға енді толамын. Гимназиялық сыныптарда берілетін жан-жақты білім баланың жеке басының дамуына және оның сөйлеу тілінің дамуына, жазу сауаттылығының дамуына ерекше ықпал етеді. Тіл байыған сайын баланың ой-өрісі шарықтап, қиялы, ақыл-ойы дамиды.

БІЛІМ – ҰЛТТЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ БАСТЫ ҚҰРАЛЫ Калиева Куләш Сериковна

Атырау қаласы Д.Байбосынов атындағы №13 ұлттық гимназияның тарих, қоғамдық пәндер, құқық негіздері пәндерінің мұғалімі

Білім беру мен экономикалық өсуді байланыстыратын зерттеулер білім беруді дамытуға жұмсалған инвестицияның маңызды жақтарын растайды. Әлеуметтік капиталдың– азаматтардың көп үлесінің қатысуымен құралған, әлеуметтік бірлігі мен интеграциясы жоғары, құқық бұзушылық деңгейі төмен қоғамның қалыптасуына білім елеулі ықпал етеді. Жастайынан білім алу әлеуметтік, эмоционалдық және басқа да өмірге қажетті дағдыларды қалыптастыруда маңызды рөлге ие. Білім беру қызметінің барлық спектрларын одан әрі дамытудың сенімді дәлелдері осында. Қазақстанның білім беруді түбегейлі жаңғыртуы: білім беруге салынатын инвестицияны айтарлықтай және тұрақты ұлғайтуы, оның сапасын жақсартуы қажет. Сондықтан жаңа ұлттық пайымдау ұсынылады: 2020 жылға қарай Қазақстан–білімді мемлекет, ақылмен құрылған экономика және біліктілігі жоғары жұмыс күші. Білім берудің дамуы еліміздің болашақ экономикалық, саяси және әлеуметтік-мәдени өркендеуі сүйенетін тұғырнамасы болуы тиіс. Еліміздегі білім беру жүйесін жаңғыртудың басты мақсаты-еліміздегі білімнің сапасын және бәсекеге қабілетін арттыру болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылып, шешімін табу жолдары іздестірілуде: оқу процесіне заманауи әдістемелер мен технологияларды енгізу; «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымының тәжірибесін қазақстандық білім беру жүйесіне тарату; педагогикалық кадрлардың кәсіби дайындық деңгейін арттыру; 12

ХАБАРШЫ педагогикалық базалық білім беру стандарттарын, мектеп мұғалімдері мен ЖОО мұғалімдерінің біліктілігін арттыру талаптарын жаңарту; мектепке дейінгі тәрбиенің жаңа сапасына көшу. Қазіргі кезде әлемде мектепке дейінгі тәрбие мектепке дейінгі білім беруге ауысуда. Балаларды ерте жастан оқытуға көшу жүзеге асуда; кадрлар даярлауды экономика қажеттілігіне сәйкес келтіру; білім саласына әлемнің үздік жетістіктерін енгізу; Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесін дамыту; Елбасының тапсырмасы бойынша Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың ұлттық жоспары әзірленіп, бекітілді. Қазіргі заман талабы – көптілді оқыту. Осы жұмысқа біз белсене кірісіп кеттік. Қазақ тілі–ұлтымыздың рухы,рухани байлығы.Тіліміздің дамуы, қоғамдағы орнын нығайту және қалпына келтіру жолында білім саласының жауапкершілігі ерекше. Қазақ тілі барлық мектептерде оқытылады. 2013 жылы 1 қыркүйектен бастап 1-сыныптан ағылшын тілін оқыту енгізілгелі отыр. 2012 жылы жоғары оқу орындарында тиісті пән педагогтері мен мамандарын даярлау басталды. Қазақстанның әлемдік үдерістерге кірігуі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осы ретте педагогикалық қызметкерлердің кәсіби мәнді сапалары мен шығармашылық әлеуетін дамыту үшін осы кезге дейін мамандардың пәндік кәсіби аймақтары аясында қызмет етіп келген біліктілікті арттыру жұмысындағы тәжірибеге түбегейлі өзгерістер енгізу қажеттілігі күн санап артып отырғанын есепке алу қажет. Сол себепті мұғалімдер мен басқа да педагогикалық мамандардың біліктілігін арттыру ісімен айналысып отырған жүйенің де өз жұмысының мазмұнын, құрылымын өзгертіп, жаңашыл педагогикасын жасау қажет. Сондықтан да қазіргі таңда елімізде білім көтеру тәжірибесінің жеке тұлғалық бағытқа бейімделгені және педагогтың кәсіби білімін жетілдірудің үздіксіздігін жобалау мәселесінің көкейкестілігін атап өткен жөн. Заман талабына сай педагогтардың біліктілігін арттырудың қазіргі жүйесін өзгерту үшін көптеген ізденістер, шаралар жүргізілуде. Жаңа жүйе бойынша әлемдік тәжірибе мен қазіргі заман мектептерінің талаптарын ескере отырып,деңгейлік курстардың тақырыптары 7 модуль бойынша анықталады. Олар:білім берудегі жаңа педагогикалық технологиялар, сыни ойлау жүйесі, оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау өлшемдері, орта білімдегі менеджмент және 12 жылдық оқытуға көшу жағдайындағы құзыреттілік негізде оқыту, электронды оқытуды пайдалану, дарынды балалармен жұмыс істеудің қазіргі заманғы технологиялары. Қазіргі заманда елдің бәсекеге қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың талабына сәйкес дамуы тиіс. 2011-2020 жылдарға арналған білім беру бағдарламасы үздік халықаралық стандарттар бойынша сапалы білім беру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Біз ұстаздар қауымы ел Президенті жүктеген ауқымды міндеттерді шешуіміз және қоғам алдындағы борышымыз–еліміздің ертеңін көркейтетін жастарымызды тәрбиелеу мен оқытуда қажыр-қайратымызды аямауымыз керек.

ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ Қақпанбаева Айбарша Мелисовна

Атырау облысы Жылыой аудандық білім, дене шынықтыру және спорт бөлімінің бас маманы

Ұрпағымыздың азаматтық тұлғасы мен отаншылдық асқақ сезімдері тек қана білім мен тәрбие барысында қалыптасады. Отан, ел-жұрт, мәдениет,салт-дәстүр, моральдық-этикалық нормалар туралы білім мен біліктің қайнар көзі баланың өскен ортасы,тәрбиеленетін ортасы екендігі анық. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы:Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында «Жастар-біздің келешегіміз»,- деп тағы да жастардың болашағына ерекше мән беріп айтып өтті. Еліміздің ертеңі жастарымыздың қолында. Ендеше жастарды балабақшадан бастап отанын сүюге, ұлтжандылыққа тәрбиелеу педагогтарға 13

ХАБАРШЫ жүктелген үлкен міндеттердің бірінің ішіндегі бірегейі. Балабақшаларда тәрбиеленетін бала үшін ұстазынан артық ешкім жоқ. Сондықтан балабақша тәрбиешілері отаншылдық рухтағы іс-шараларды ұйымдастыруда тек науқаншылдық мақсатта ғана емес шынайы сезіммен ұйымдастырып отырса қандай тамаша болған болар еді. Рас, отаншылдық сияқты асыл қасиетті ұрпақ бойына қалыптастыру тек қана білім жүйесінің мойнындағы міндет емес. Отаншылдық кез келген ұлттық-мемлекеттік жаралымның өмір салтына, өмір сүру нормасына айналуға тиіс. Яғни, жас ұрпақты отаншыл етіп тәрбиелеу мемлекеттік маңызды да жауапты істердің бірі болып табылады. Білім мен тәрбие тетіктерін ұрымтал іске қосу арқылы ұрпақ бойына отаншыл болатындай асыл қасиеттерді дарыту, түптеп келгенде, Отан әлеуетін нығайтудың ең сенімді кепілі. Патриотизмнің негізгі мағынасы әр азаматтың ұлтын, Отанын сүюден туындайды. “Патриотизм”гректің сөзі. Оның қазақшасы-жерлес, отандас дегенді білдіреді, яғни Отанын, ұлтын сүю, оны жаудан қорғау. Қазақтар ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған. Қазақтың ұлтжандылығы, отансүйгіштігі ежелден қалыптасқан. Оған қазақтың мақал-мәтелдері дәлел. Мәселен, туған жер-отан туралы мақалдармәтелдер: “Туған жерге туың тік”.“Ит тойған жеріне, «Ер туған жеріне».“Туған жердей жер болмас, «Туған елдей ел болмас». Мақал-мәтелдердің өзі қазақтың елін, жерін, отанын сүюінің негізі болып табылады.Қандай бір халық болмасын отанын, елін, жерін сүймейтіні жоқ. Соның ішінде қазақ халқы да жалпы шығыс, оның ішінде түркі тілді халықтардай отанын,жерін,суын,табиғатын сүюге жастарды тәрбиелеу көне заманнан өзімен бірге дамып келеді. Балабақшаларда осы мақсатта мақал-мәтелдер сайысы жиі өткізіліп, ата-әжелер қатыстырылса тәрбиеміз тек бір жақты болмас еді, сайыс өткізу арқылы баланың да, ата мен әженің де намысын жанитынымызды ұмытпай ескергеніміз дұрыс. Тұнған тәрбиеге толы этномәдениетіміздің кәусар бұлағынан сусындату мақсатында балаларға қазақша мультфильмдер көрсетіп, олардың кейіпкерлерінің жақсы және жаман жақтарын айтып түсіндіріп отыруымыз керек. Балаларымызды патриотизмге тәрбиелеуде ерте жастан үш тілде білім алуға баулудың да тигізетін өзіндік үлесі бар. Балаға ағылшын, орыс, қазақ тілдерін бірге меңгерте отырып, осы елдердің тарихын айтып, соның ішінде өз ұлтымыздың ерекшелігін баса айтып отырсақ отаншылдыққа тәрбиелеуге тағы бір үлес қосамыз. Біз ағылшын, қазақ халқының патриоттыққа байланысты мақал-мәтелдерін де салыстырмалы түрде қарастырамыз. Екі халықтың патриоттыққа байланысты мақал-мәтелдерін білу арқылы мәдениетаралық қарым-қатынаспен қатар, тәрбиеленушінің бойында отанға деген сүйіспеншілік сезімі қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Президентінің лауазымына ресми кірісу рәсімінде сөйлеген сөзінде айтқан мына ойлары біздің әрқайсымыздың жан-жүрегімізді отаншыл болуға үндеген өсиеттей баурады: “Біз Отанымыздың қасиетті байтақ даласын қантөгісті шайқастарда қорғаған батыр бабаларымыздың рухына лайық болуымыз керек.Олар тәуелсіздікті аңсады, біртұтас, қуатты мемлекет құруды армандады. Осы ұлы мұратты жүзеге асырудың асқақ абыройы біздің ұрпақтың пешенесіне жазылды. Біздің тарихи міндетіміз елімізді әлемнің дамыған мемлекеттерінің қатарына қосу, сөйтіп келер ұрпаққа өркенді де өршіл Қазақстанды табыстау”. Жас ұрпаққа білім мен тәрбие беретін оқу орындарына қойылатын талап–тәуелсіз еліміздің азаматын тәрбиелеу, жастардың ұлттық сана-сезімін ояту, ұлттық мәдениетке деген сүйіспеншілік көзқарастарын қалыптастыру. Ал ұлттық тәрбие берудің ең басты жолы – ұлттық қадір қасиетті дәріптеп, ана тілімізді сақтап, мәдениетімізді дамыту. Еліміздің өзінің экономикалық және саяси дербестігін алғанына 20 жылдан асты. Тәуелсіздік еліміздің алдына жаңа мақсаттар мен талаптар қойып отыр.Солардың бірі–азаматтардың бойына патриотизмді қалыптастыру.Қазақ этнопедагогикасы арқылы патриоттық тәрбие беруге ерекше мән берген дұрыс. Әйгілі Әйтеке би «Өмірім халықтікі, өлімім ғана өзімдікі» деп, халыққа қызмет етудің, патриотизмнің айнасы бола білді. Тәуке хан заманынан бері қазақ қоғамында патриотизм байлықтан да жоғары бағаланады. Қазақстан Республикасының Ата заңында қазақстандық патриотизмді қалыптастыру және оны азаматтардың ойсанасына сіңіруді мемлекеттік дәрежедегі мәселе ретінде жариялаған. Тәрбиенің іргетасы қаланатын тұсы–отбасы мен тұрмыс.Сондықтан өмірде жастар арасында кездесіп жататын ана тілін ұқпау, салт-дәстүрді білмеу, үлкенді сыйламау сияқты келеңсіздіктердің пайда болуы, отбасындағы тәрбиенің жеткіліксіздігі ата-ананың бала тәрбиесіне аса мән бермеуінен болып отыр. Осыған орай Бауыржан Момышұлының мынадай сөзін келтіре отырып «тәрбиенің қайнар көзі–ата-ана. Олардың тыныс-тіршілігі, өмірге көзқарасы, рухани өрісі, өзара қарым-қатынасы, қысқаша айтқанда, бүкіл болмысы балаға тәрбие» деген сөзінде, ар-ұят, намыс, имандылық секілді адамның азаматтық қасиеттерін насихаттауға болады. Адамның бойында ұят сезімі қалыптасқан күнде 14

ХАБАРШЫ ғана Отан алдындағы парызды орындау үшін саналы түрде қауіп-қатерге бас тіге алады. Б.Момышұлы «Әрбір азамат өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтына деген терең сүйіспеншілік пен мақтаныш сезімі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп, оларды сүйе білуге міндетті» деген. Бұны отбасында өсіп келе жатқан жас буындарды патриотизмге тәрбиелеуде ерен үлес қосатын аса маңызды әлеуметтік орта деп ой түюге болады. Сол себептіде жастарды патриотизмге тәрбиелеуді ғылыми-педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыруды қарастыру өз алдына бүгінгі күні кезек күттірмейтін мәселесі екендігін атап көрсетуге болады.Ендеше жастарды оқытумен қатар тәрбиелеу үрдісінде қазақ этнопедагогикасын басшылыққа алу қажеттігі сезіледі.

МҰҒАЛІМДЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН МЕКТЕП ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕТІЛДІРУ-ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ТӘСІЛІ Муканова Гүлмира Сағынғалиқызы

Атырау қаласы №28 негізгі мектеп директоры

Елбасы Н. Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту–Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша бес жылдық ұлттық жоспарды қабылдау жөнінде нақты міндет қойды. Аталған міндет Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі процесінде де маңызды болып табылады. Еліміз үшін маңызды болып табылатын аталған стратегиялық міндетті шешу жағдайында тұлғаның ең басты функциялық сапалары белсенділік, шығармашыл тұрғыда ойлауға және шешім қабылдай алуға, кәсіби жолын таңдай алуға қабілеттілік, өмір бойы білім алуға дайын тұруы болып табылады. Бұл функционалдық дағдылар мектеп қабырғасында қалыптасады. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары мектеп оқушыларының функциялық сауаттылығын дамыту процесін мазмұндық, оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін қамтиды. Ұлттық жоспар Қазақстан Республикасындағы білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту іс-қимылдарының мақсаттылығын, біртұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуге арналған. Ұлттық жоспардың мақсаты мен міндеттері. Ұлттық жоспардың мақсаты-Қазақстан Республикасындағы мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін жағдай жасау. Ұлттық жоспардың міндеттері. 1.Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамытудың отандық және халықаралық практикасын зерделеу. 2.Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша шаралар жүйесін іске асырудың тетіктерін анықтау. 3.Білім мазмұнын жаңғыртуды қамтамасыз ету: стандарттар, оқу жоспарлары мен бағдарламалар. 4.Білім беру процесін оқу-әдістемелік қамтамасыз етуді әзірлеу. 5.Мектеп оқушыларының білім сапасын бағалау және мониторинг жүргізу жүйесін дамыту. 6.Мектептің және қосымша білім беру жүйесі ұйымдарының материалдық-техникалық базасын нығайту. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі білім беру мазмұнын жаңарту, оқу бағдарламаларын, оқулықтарды жасау, мұғалімдердің біліктілігін арттыру және оларды қайта даярлау бағдарламаларын қайта қарау, оқушылардың алған білімін оқу және практикалық жағдайларда қолдану қабілеттеріне мониторинг жүргізу бойынша бірқатар пәрменді шаралар қабылдауы,сондай-ақ мектеп оқушыларын оқытуды бара-бара материалдық-техникалық, психологиялық-педагогикалық және техникалық жағдайлармен қамтамасыз етуі қажет. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгергенін, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу, жазу, санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру,яғни функционалдық сауаттылыққа жету деген 15

ХАБАРШЫ сипатта ұғынылады. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытатын-функционалды сауатты мұғалім. Білім беру сапасының жаңа деңгейге көтерілуі осы жүйедегі біліктілігі жоғары мамандарға байланысты. Ал, білім беруді дамыту мәселелері және ондағы оң өзгерістер біліктілікті жетілдіру жүйесіндегі педагогикалық әрекеттерге тығыз байланысты. Білім жетілдіру жүйесінде біліктілікті көтеру жаңа кәсіби дағдылар мен біліктерді игеру механизмдері емес, педагогтың кәсіби қызметі педагогикалық қабілеттілігінің дамуы болып табылады.Сондықтан педагог мамандардың біліктілігін жетілдіруді ұйымдастырудың тағы бір оңтайлы формасы-мектепішілік біліктілікті жетілдіру. Оны жалпы, педагог мамандардың біліктілігін үздіксіз жетілдіру жүйесінің құрамдас бөлігі деп қарауға болады. Мектепішілік біліктілікті жетілдіру жұмыстарының бағдарламасы келесі кезеңдер бойынша жасалуы тиіс. Ол кезеңдердің әрқайсысының нәтижесі мектеп әкімшілігінің басқару жұмысының тиімділігін арттыруға септігін тигізуі тиіс: -Диагностикалық кезең-мектептегі білім беру процесінің жағдайы мен қандай деңгейде екенін анықтау,жинақталған позитивті және негативті тәжірибелерге талдау жасалуы керек. -Теориялық кезең-педагогикалық ұжымның оқыту мен тәрбиелеу жұмысына ыңғайлы инновациялық әдістемелерді осы білім мекемесінің өзгешелігіне қарай талдап, зерттеу. Ұжым мүшелерінің таңдалған инновациялық процестің педагогикалық,әдістемелік және психологиялық дидактикалық негіздерін пайымдап,жекелеген мәселелер бойынша өздерінің соған сәйкес дайындық әлеуеттерін бағалауға жағдай жасалуы керек. -Практикалық (танымдық) кезең-таңдалған жаңа инновациялық процестің,соған сәйкес тәжірибелердің өзектілігін ашық сабақтар, семинарлар,мастер-кластар арқылы ұжым мүшелерінің әрқайсысының өзінің педагогикалық әрекетіне сәйкестендірілуі қажет. -Бақылау-бағалау кезеңі-мұғалімдердің жеке таңдаған әдістемелік тақырыптары мен педагогикалық ұжымның инновациялық технологияны іске асырудағы жұмысының нәтижесін қорытындылау қажет. Осыған сәйкес мектепішілік біліктілікті көтеру жұмысын ұйымдастырудың екі түрін айтуға болады. 1.Мәдени ынтымақтастық (ынтымақтастық мәдениеті). 2.Жасанды әріптестік, яғни мектеп әкімшілігінің ұйымдастыруымен бақылауының нәтижесінде дайындалған бағдарламаны орындау. Мәдени ынтымақтастық-екі жақты түсіністікке негізделген тәлімгерлік тұрғыда іске асады. Өзара сенім мен қолдауға сүйеніп мұғалімдер ортақ мақсатты анықтап, оған жетудің мүмкіндіктерін бірігіп қарастырады. Әдістемелік жұмыстың бұлай қайта бағдарлануы- мұғалімнің кәсіби-тұлғалық сипаттамасының, түйінді концепциялар мен педагогикалық шығармашылығының қалыптасуы үшін қажетті процесс. Сондықтан білім мекемелерінде біліктіліктің кең көлемді және әр түрлі негізде мұғалімдердің өздігінен сапалы түрде жетілуі, өзінің кәсіби біліктілікті деңгейін көтеруі үшін мүмкін болатын мәдени даму ортасын қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Мектепішілік біліктілікті жетілдіру жұмысының негізгі принциптері төмендегіше болуы керек: -мұғалімнің жеке тұлғалық қасиетіне бағытталуы; -педагог маманның кәсіби мотивациясы; -әкімшілік пен педагогтың арасындағы ізгілікті қарым-қатынас; -мұғалім еңбегінің нәтижесі мен кезекті білікті перманенті(үздіксіз көтеруін) түрде қадағалап (мониторинг) бағалау. Сондықтан білім беру мекемесі деңгейінде өткізілетін біліктілікті көтеру жұмысын сол мекеме үшін бірыңғай ғылыми-әдістемелік тақырыпта өткізу керек деп есептеймін, өйткені ортақ проблема– мектепті дамытып, білім беру жұмысын жақсартудың басты көзі болады. Мұнымен қатар, ортақ тақырыптарға біріккен кіші шығармашылық топтар арқылы жүргізуге болады. Сонымен бірге педагог маманның білімін көтеруді–белгілі бір технологияларды өз қызметіне көшіріп қолдана алу арқылы жаңа әдістемелер туралы білім, білік және дағдыларды көбейту емес, жаңа өзгермелі қоғамның жаңа талабына қарай педагогтың жаңа талаптарға сәйкес қызмет көрсете алу қабілетін дамыту деп білу керек. Ол–педагог мамандарды, жеке басын өздігінен дамыта алатын, өзіндік идеяларын іске асыра алатын,өзінің шығармашылық әрекетін ұйымдастыра алатын кәсіби қызметтің субъектісі ретінде дайындау. Мектептегі әдістемелік бірлестік жұмыстары арқылы, өзара ынтымақтастық, тәлімгершілік негізінде мектепішілік қысқа бағдарлама бойынша біліктілікті көтеру жұмыстарын жүргізу тиімді. 16

ХАБАРШЫ Өйткені, басқаның тәжірибесін қайталағаннан гөрі бір жұмыстыбірге бастап, бірігіп талдау, өзара сын, пікір, білгенін өзгеге үйрету арқылы өзін-өзі дамыту нәтижесінде кәсіби тілді және қарым– қатынас мәдениетін қалыптастырады. Біліктілікті көтеру жұмыстарын мектеп ішінде ұйымдастырудың тағы бір маңызды тұсы-ол педагог мамандардың инновациялық өзгерісті қажетсінуін қанағатттандыру және нақты білім мекемелерінің алдында тұрған кейбір ерекше мәселелерді шешу болып табылады. Жоғарыда аталған жобаға сәйкес мектеп ішінде мұғалімдердің біліктілігін жетілдірудің 4 жылдық перспективалық жұмыс жоспары құрылды. 2009-2010 оқу жылында мектеп мұғалімдері Атырау облыстық кадрлар біліктілігін арттыратын және қайта даярлайтын институт қызметкерлерін мектепке шақыртып,«Модульдік оқыту технологиясы»курсы ұйымдастырды. Модульдік оқыту технологиясы. Оқытудың тұтас технологиясын жобалау, алға қойған мақсатқа жетуді көздейтін педагогикалық үрдіс түзу, мұғалімге нәтижені талдап,түсіндіріп бере алатындай жүйені таңдау және құру. Оқушылармен жүргізілетін қиындықтың алдын алу және түзету жұмысының жүйесін жасау. Бұл технологияның тағы бір ерекшелігі дарынды балалармен тұрақты және жүйелі жұмыс істеу мүмкіндігі болып табылады.Оқу модулі қайта жаңғыртушы оқу циклі ретінде құрылымды бөліктен: кіріспеден,сөйлесу бөлімінен және қорытынды бөлімнен тұрады. Әр оқу модулінде сағат саны әр түрлі болады. Бұл оқу бағдарламасы бойынша сол тақырыпқа, тақырыптар тобына немесе тарауға бөлінген сағат санына байланысты. Кіріспе және қорытынды бөлімдерге 1-2 сағат беріледі. Барлық қалған уақыт сөйлесу бөлімінің меншігінде болады.Кіріспе бөлімінде мұғалім оқушыларды оқу бөлімінің жалпы құрылымымен, оның мақсат-міндеттерімен таныстырады. Сонан соң мұғалім осы оқу модулінің барлық уақытында есептелген оқу материалын қысқаша сызба, кесте және т.б. белгілік үлгілерге сүйене отырып түсіндіреді. Оқушылардың оқу материалдарын жаңғырту деңгейін, қарапайым білік пен дағдыларды және білімін іс жүзінде бірнеше рет қайта қолдануы сөйлесу бөлімі сабақтарында жүзеге асырылады.Сөйлесу бөлімінде танымдық процесс сыныпты 2-6 адамнан шағын топтарға бөлу арқылы оқушылардың өзара әрекет етуіне құрылған. 3,4 сабақтардан бастап оқушыларға стандарт талаптарына сай сараланған тапсырмалар беріледі. Сөйлесу бөлімі сабақтарының ұйымдастырылу формасы бойынша әр оқушы өзінің қалай және немен шұғылдануы тиіс, сабақ барысында сабақтың ережелерімен немесе оның жүру барысымен алдын ала таныстырады. Әр педагогикалық технология жоспар құрылып, тәжірибеде яғни оқушыларға функционалдық сауаттылығын арттыруда нәтиже беріп отырды. 2010-2011 оқу жылында «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» жобасы бойынша Қазақстан оқу Ассоциациясы жаттықтырушылары өткізуімен 84сағат 1 жыл ішінде оқытылып, мұғалімдер сол технологияларды өз сабақтарында қолдана бастады. «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» (СТО) бағдарламасы қазіргі таңда білімді, білгенін өмірге пайдалана алатын шәкірт тәрбиелеуде алатын орны ерекше. Сын тұрғысынан ойлау стратегиясы бойынша жүргізілетін жұмыста оқушылардың: 1.Өзбетінше тұжырым жасау,қорытындыға келу; 2.Ұқсас құбылыстар арқылы арасынан тиімдісін таңдай білу; 3.Проблеманы шеше білу; 4.Пікір-таласты жүргізе білуге қабілеті қалыптасады. Сын тұрғысынан ойлаудың маңыздылығының нәтижесі: 1. Әдіс түрлері; 2. Белсенді практикалық іс-әрекетте болуы; 3. Басқалармен қарым-қатынас жасай білу, қорғай білу; 4. Қажет болса өз көзқарасын өзгерту; 5. Топтық тұжырымға келе білу; 6. Топ алдына шығып,өз тұжырымын айта білу. Білім беруді ақпараттандыру жағдайында компьютер оқыту мен дидактикалық құралға айналып отыр. Сондықтан қазіргі білім беру саласында мультимедиялық электрондық оқу құралдарын мектеп пәндерін оқытуға пайдалану өзекті мәселелердің бірі. Олай болса, бұл мәселелерді жан-жақты шешу үшін мұғалімдердің біліктілігін көтерудің орны ерекше. Білім беруді ақпараттандыру процесі мұғалімнің дайындық деңгейі мен мамандық сапасына үлкен талап қояды. Ол мұғалімнің өзін-өзі дамуына, өзіндік білім алуына және шығармашылық түрде өздігінен қызметтерін іске асыруға мүмкіндік береді.

17

ХАБАРШЫ 2011-2012 оқу жылында Теңізшевройл мекемесінің қолдауымен «Ақпараттық Технология Дәуірінің Ұстаздары 2012» жобасы бойынша ақпараттық-коммуникациялық технология тренингіне мектеп мұғалімдерінің барлығы қатысып, ақпараттық сауаттанды. Мектеп ішінде ортақ тақырыптарға біріккен кіші шығармашылық топтар жұмыс жүргізеді. Мектепте «Модуль»,«СТО»,«Ғаламтор» деп аталатын топтар жұмыс жасап,оқушылардың функциналдық сауаттылығын дамытуда және мұғалімдердің білім беру сапасын көтеруде нәтиже беруде. Бұл топтардың әрқайсысының мектепішілік біліктілікті көтеру жұмысын ұйымдастырып, дамытуды атқаратын өзіндік қызмет міндеті бар. Мектептің өз міндетін тұрақтылықпен атқарылуына қолайлы жағдай туғыза отырып басқару функциясына: -Мектептің ішкі қызмет жүйесі бағдарлаған маңызды құндылықтарды, принциптер мен ұмтылыстарды анықтап, келісу жұмысын ұйымдастыру; - Мектептегі педагог кадрлармен жүргізілетін жұмысты жоспарлау,ұйымдастыру және бақылау. Мектептегі педагог кадрлармен карьералық өсуін жоспарлау; - Педагог кадрларды аттестациялау жұмысын жоспарлау және өткізу; - Мектептегі озық педагогикалық тәжірибені жинақтау және тарату. Ал, мектептегі инновациялық процестер мен мектептің инновациялық бағытта дамуын басқарудың біліктілікті көтеру жұмысымен байланысы төмендегіше сипатталады: - Озық педагогикалық тәжірибені жүйелі талдау және бағалау; -Мектепте «қабілеттілік кризисі» жағдаятын туындатып соған сәйкес мінез-құлықтық мотивацияны ынталандыру; - Мектептегі білім сапасын жақсартудың нормативтерін жасауды ұйымдастыру; - Инновациялық қызметті ұйымдастыру тәжірибесін зерттеу және жинақтау жұмысын ұйымдастыру; -Мектептің инновациялық дамуына үлес қосқан педагогтарды ынталандыру (марапаттау). Демек біліктілікті жетілдіру жұмысын мектепішілік деңгейде ұйымдастыру қазіргі мектепті басқарудың маңызды ресурстарының бірі болып табылады. Жан-жақты жаңа инновациялық технологиялармен қаруланып,өз білімін үздіксіз жетілдіретін мұғалімнің оқушылары-функционалды сауатты,мектепте алған білімдері мен біліктерін өмірде пайдаға асыратынына сенім мол.

18

ХАБАРШЫ

 Кәсіби біліктіліктегі инновация 

КӘСІБИ БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ–БАСТЫ МІНДЕТ Габдуллиева Шолпан Анарбекқызы

Атырау облысы Махамбет ауданы Таңдай орта мектебінің бастауыш сыныптар мұғалімі

Еліміздің болашағы мұғалімнің білімі мен біліктілігіне, рухани әлеуетіне, құқықтық және саяси мәдениетіне байланысты. Білім беру жүйесін одан әрі жетілдіру, мемлекеттік білім беру стандартын жүзеге асыру, жаңа буын оқулықтарын оқыту үрдісіне енгізу тәрізді келелі мәселелер ұстаздарға шеберлік пен іскерлікті, кәсіби дайындығының сапасын өсіру және дамыту міндеттерін қойып отыр. Мұғалімнің кәсіби деңгейін оның оқушыларға тиісті дәрежеде білім беру, біліктілік пен дағдыларды қалыптастыру тұрғысынан бағалау қажет. Бүгінгі білім беру саласындағы көкейтесті мәселенің бірі, біліктілікті арттыру яғни біліктілікті арттыру жүйесінің жаңа дидактикасын жасау. Білік–игерілген білімдер мен өмірлік тәжірибе негізінде орындалуы тез, дәл, саналы теориялық және тәжірибелік әрекеттерге даярлығы. Мұғалімнің жеке басының үлгісі–кәсібилікпен біте қайнасқан қасиет. Сонымен мұғалімнің кәсібилігі іс жүзінде жас ұрпақты өмірге әлеуметтік қажеттілік деңгейінде дайындап шығаруды қамтамасыз ететін оның психологиялық, педагогикалық және ғылыми-пәндік білімдерімен оларға сәйкес мәдени-адамгершілік бейнесі және имиджінің жиынтығының жоғары сатысы болып табылады.Педагогикалық әрекеттің шыңына апаратын келесі баспалдақ–кәсібилік. Қоғамның жаңаруы мен қарыштап дамуы оның азаматтарының барлық саладағы кәсібилігіне байланысты. Педагогика ғылымында педагогтың маман ретіндегі іс-әрекетінің нәтижелік деңгейінен туындайтын кәсіби даярлық тұжырымдары ғылыми тұрғыда әр түрлі бағытпен зерттеліп негізделген. Кәсіби білім алудағы біліктілік пен шеберлік, ең алдымен, адамзаттық қоғамдағы ерікті жеке тұлғаның қалыптасуы мен нарықтық экономика жағдайындағы жеке тұлғаның қалыптасуы уақыт талаптарына, туындап жататын мәселелерге деген ерекше жауапкершілік болып табылады. Қазіргі таңдағы мұғалім оқушы үшін «дайын» білім көзі ғана болмай, кіші мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетінің ұйымдастырушысы және үйлестірушісі бола білу қажет.Ол үшін мұғалім өз бетімен білімін жетілдіре алатын, шығармашылық,сыни ойлауы қалыптасқан, қалыптан тыс кәсіби міндеттерін шешуде жаңаша жол табуға дағдыланған маман болуы қажет. Мұғалімнің кәсіби білім мен біліктілігі жоғары деңгейде болып, оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамыту проблемаларын шешуге шығармашылық қабілеттері болуға тиісті.Бүгінгі ұстаз,ескінің көзіндей,жаңаның өзіндей болып дүниежүзілік мәдениеті танитын, төл мәдениетін қастерлейтін, сыйлайтын, оны өзгеге сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, интеллектуалдық деңгейі жоғары, білімді, білікті болуы керек. Мұғалімнің оқу–тәрбие ісі жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер ету үшін; біріншіден, саяси сауатты, жан-жақты білімді болуы, екіншіден,өз бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін, шеберлікпен жеткізе білетіндей әдіскерлік икемділігі, үшіншіден,оқушының психологиялық ой-өрісін бақылай алатын сезімтал психолог, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі қажет. Еліміздің тәуелсіз саясатының тізгінін өз қолына алып, оқытудың озық идеяларын меңгерген ізденімпаз, шығармашыл, кәсіби деңгейдегі ұстаз болуы қажет. Ол үшін: -Ұстаздың еңбек жолында алғашқы қадамы шәкірттің оқуға деген ынтасына мән беруден басталады; -Оқушыға қойылатын талап, оның дамуындағы ақиқат шындық пен іштей бірлік тауып үйлесімді болса ғана, жүргізілген тәлім-тәрбие нәтижелі болады; -Мұғалім үзбей өз бетімен білімін жетілдіріп, кәсіби шеберлігін шыңдауға тиіс; -Мұғалім алдында отырған шәкіртінің басқаға ұқсамайтын қасиеттерін аша білу; -Мұғалімнің ой-өрісі кең, жан-жақты білімді, өз мамандығының шебері болуы керек. Мұғалімнің кәсіби білігін шыңдаудың үздіксіздігі оның шығармашылық қабілетінің дамуының кепілі және өзіндік жеке педагогтің тәжірибесінің дамуының алғы шарты. Мұғалімнің кәсіби шеберлігінің негізі, өмірге көзқарасы, оның идеялық нанымы, пәнді жетік білуі, ойын оқушыларға 19

ХАБАРШЫ жеткізу үшін жан-жақты терең дайындықпен баруы оқушыларға әдеп, әдет, дағды сияқты жақсы қасиеттерді сіңіруі, моралдық нормаларды білуі қажет. Мұғалім қазіргі заманға лайық өзінің білім беру ісінде рухани шығармашылық ізденіспен жұмыс істеп, жаңа технология мен техниканы меңгерген, білігі мен білімі жоғары ұлағатты тұлға болуы тиіс. Атақты педагог В.А.Сухомлинский «Мұғалімдік мамандық–бұл адам тану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырлығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер–ол даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады» деп, ұстаздық өнерге ерекше баға берген. Бастауыш мектеп–баланы оқуға үйрету мен тәрбиелеу, оның тұлға ретінде өзін-өзі ашуға, жалпы дамуының қалыптасуына жағдай жасайтын негізгі саты. Мектептегі кез-келген жаңарулар бастауыш мектептен бастау алады. Сондықтан бастауыш мұғаліміне қойылатын талап пен жауапкершілік те салмақты. Бастауыш сынып мұғалімі бастауыш сыныпта жүргізілетін пәндерде балаларға берілетін барлық білімді жетік білуі, материалды түсінікті жеткізуі, оқушылардың білімін дұрыс бағалай білуі, олардың бойында тәжірибелік білімдерді қалыптастыруы керек. Өз білімін жетілдіре отырып, оқушыларды арнайы ұғымдар мен терминдерді пайдаланып сөйлеуге үйрету, оқушыларды ғылымға жақындатады, әрі олардың алған білімдері негізді болады. Өзінің іс-әрекетін сыни тұрғыдан бағалап, кәсіби құзіреттілікті жетілдіру, оқушылармен дұрыс қарым-қатынас орнықтыра білу, сөйлеу мәдениетін жаттықтыру, ата-аналармен тіл табыса алу сияқты қасиеттер мұғалімнің жұмысын жеңілдетеді. Оқушылардың оқуға деген қызығушылықтарын ояту, оларды өздігінен білімдерін жетілдіруге дағдыландыру. Сабақты жүргізуде қазіргі іс-тәжірибе мен өткеннің озық тәжірибелерін шебер пайдалана білу мұғалімнің құзіреттілігін танытады. Мұғалімнің құзіреттілігі оның сабақты нәтижелі жүргізуіне де тікелей байланысты. Мұғалім қызметінде де өз кәсіби құзіреттілігін жетілдіре отырып жетістікке жетудің алғы шарттары: сырт кескін-келбеті, мінезқұлқы, пайымдау мүмкіндіктері оқу процесінде қарым-қатынас мәдениетін сақтай білуі, оқушылардың жетістіктерін мақұлдай, қолдай білуі, кез-келген жағдаятты оңтайлы бағытта шешуге арналған әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалану, балалардың қызығушылығына қарай әрекет ете білу дағдысы. Ұлы ғұлама Әл-Фараби:«Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім–адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі»-деген. Олай болса, білім беру, білім бере отырып тәрбие беруді әрбір ұстаз жадында ұстауы шарт.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫҒА МІНДЕТТІ СТАНДАРТЫ НЕГІЗІНДЕ КӘСІПТІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Әлім Гүлмира Әлімқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының академиялық бөлімінің бас маманы

ҚР білім беру жүйесі қазіргі кезеңдегі баланың жеке тұлғасын қалыптастыру барысында оның әрі қарай өмір сүруі және жұмыс істеуінің әлеуметтік шарттарын есепке алу міндетін қояды. Осы мақсатты жүзеге асырудың нақты қадамы мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті жаңа мемлекеттік стандартын енгізу болып табылады.Тәрбиелеу мен оқыту мазмұнына нормалар мен талаптар жүйесін белгілей отыра, бұл стандарт мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдарына тәрбиеленушілер мен педагогтар оқу жүктемесінің, балабақша, мектепке дейінгі дайындық тобы және отбасында бір жастан алты жасқа дейінгі балалардың дамуы және олардың негізгі құзыреттіліктерді меңгеру деңгейіне қойылатын талаптардың барынша көп ауқымын анықтайды. Бәсекеге қабілетті мектепке дейінгі тәрбие маманы өз тәжірибесі туралы жүйелі түрде ойлана білуі қажет. Бiлiмдi дамытудың ең бiр басты және тиiмдi жолдарының бiрi-ол тәрбиешінің бiлiмнiң өмiрмен байланысын, практика мен теорияны, бақылау мен тәжiрибе байланысын пайдалана бiлу қасиетi үлкен роль атқарады. Оқу-тәрбие мiндетiн орындау барысында өмiрмен байланыстыра бiлу педагогиканың ең басты принципi болып есептелiнедi. Бұл принциптi iске асырудың тиiмдiлiгi мектепке дейінгі тәрбие маманының дайындығынан, олардың балаларға тәрбие мен оқу процесін (сабақты ) түсiнiктi, 20

ХАБАРШЫ сауатты жеткiзу шеберлiгiн арттыра бiлу қабiлетiмен тығыз байланысты. Қазiргi мектепке дейінгі маман қоғамның белсендi мүшесi ғана емес, сол қоғамда өмiр сүрiп, оны өзгертуге қатысатын жастарды тәрбиелейтiн ұстаз. Болашақ қоғам мүшесiнiң өзгермелi және өскелең заман талабына сай ой-өрiсi дамыған, шығармашыл, өз ортасымен қарым- қатынас этикасы қалыптасқан адам болуы тиiс. Мұндай талапты орындауға мектепке дейінгі тәрбие маманы ретінде мынадай бағыттардың қорытындысын шығарып отыруға мүмкiндiк бередi: - ғылыми әдебиеттер,мақалалармен жұмыс жасауға үйрету; - ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуы; - шығармашылық жұмыстарымен айналысуы; Мұның өзі маманның кәсiби шеберлiгi мен педагогикалық iскерлiгiн дамытуды, өздiгiнен бiлiмiн арттыруды, өз-өзiн тәрбиелеуі, тәрбие әрекетiне шығармашылық көзқарасын қалыптастыруды көздейдi. Мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбиелеу мен білім беру жүйесін шығармашылық тұрғыдан жаңартуға көңіл бөлінуде. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік стандарты мен оқуәдістемелік кешендердің дайындалуы осының айғағы. Осыған байланысты стандартта педагогикалық кадрлардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру үшін «Кіші және мектепке дейінгі жастағы балалармен жұмыс істейтін педагогтарға арналған жалпы талаптар» ерекше тарауы көрсетілген. Соған байланысты МЕМБС талаптары бойынша педагогтардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру жұмысы төмендегіше жоспарлауға болады: №

Педагогтардың кәсіптік біліктілігі компонентерін қалыптастыру іс шарасы Уәждемелік компонент: «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының негізігі ережелері» «Дөңгелек үстел»: «Мектеп жасына дейінгі балалардың шешуші компоненттерін қалыптастыру жолдары»

Өткізу мерзімі

Жауапты адамдар

Әдіскер Директор

Мазмұндық компонент: Семинар: «Тәрбиешінің баламен қарым -қатынас жасаудағы психологиялық- педагогикалық негіздері» Консультациялар: Технологиялық карталар құру. Балалардың әлеуметтік тұлғалық дамуына педагогикалық қолдау көрсету «Қазақша сөйлейміз». Компьютерлік сауаттылыққа оқыту. Педагогтармен жеке сабақтар өткізу

Әдіскер, тәрбиеші

Жаңа МЕМБС талаптарының жүзеге асырылуы үрдісін бақылау және басқару Шебер класс. БМ пәндік дамушы орта қалыптастыру: «Табиғат аясына саяхат» «Ойын балалар іс- әрекетінің түрі» «Педагогикалық жинағыш» «Жылдың үздік тәрбиешісі» байқауы Нәтижелік компонент: МемБС талаптары тұрғысында педагогтардың қалыптасқан біліктілік деңгейін болжамдау Педагогикалық кеңестер: «Қазіргі заманғы педагог -шығармашыл педагог» «Жобалау зерттеу әдісі мектепке дейінгі балалардың негізгі компоненттерін қалыптастыру деңгейін анықтау» «Оқу жылы бойында балалардың шешуші біліктілігін қалыптастыру деңгейін анықтау» «Педагогикалық ұжым қызметіне талдау». «Жылдың үздік тәрбиешісі» байқауына қорытынды жасау

Директор Әдіскер Педагогтар

психолог,

Әдіскер, психолог Қазақ тілінің мұғалімі Информатика пәні мұғалімі Әдіскер

Тәрбиешілер Әкімшілік Әдіскер, психолог

Әкімшілік Педагогтар Педагогтар, психолог

Мектепке дейінгі тәрбие маманының стандарт негізіндегі тәрбие мен оқыту әрекетіндегі табысты қамтамасыз ететін кәсіби құзырлылығы: 1.Талдай білу қабілеті; 2. Өз бетінше білім алуы және өзін-өзі жетілдіру қабілеті; 3.Мүдделілік тұрақтылығы және парасаттылығы 4.Өз өсуіне үнемі сүйену; 5. Жеке мақсаттың дәлдігі мен оны жете түсіну; 21

ХАБАРШЫ 6.Қажетті деңгейде мемлекеттік және басқа да тілдерді білу құзырлылығы; 7.Әдістемелік және құқықтық құзырлылығы; 8.Мамандығы бойынша білімі; Сонымен қатар функционалдық құзырлылығы: 1. Жұмыстағы табандылық,төзімділік; 2. Қызметтегі икемділік; 3.Бастамшылдығы; 4.Жинақылығы; 5. Функционалды міндеттері бойынша білім; 6.Дұрыс шешім қабылдау білігі; 7. Жоспарлауға деген қабілеттілігі; 8.Тәртібі. Педагог бала тұлғасын дамыту, оның бойында тұлғаға тән өмірлік маңызды қасиеттер мен сапаларды қалыптастыру мақсатында: Денсаулық білім беру саласы бойынша: -салауатты өмір салтының маңызын түсінеді және оны балаларға үйретеді; -баланың дене дамуындағы проблемаларды анықтап, оның әрі қарай даму перспективасын жобалай біледі; -бала денесін дамыту мен сауықтыру бойынша өзінің іс әрекетін отбасымен ынтымақтастық негізде құрады; Қатынас білім беру саласы бойынша: -сауатты,эмоционалды мәнерлеп сөйлеу тілін игереді; -баланы қатынастың негізгі, тиімді тәсілдеріне үйретуге қабілетті; -баланың сөйлек тілін, коммуникативтік білім мен іскерлікті қалай игеретінін біледі; -тілдік минимум шегінде мемлекеттік, ана тілі және басқа тілдерде қатынас жасай алады, дұрыс сөйлеу үлгісін көрсетеді; Таным білім беру саласы бойынша: -әр баланың танымдық саласының даму перспективасын көрсетеді; -балаларға тиімді білім берудің тәсілдерін игереді; -ата анаға баланың интеллектуалдық дамуын бақылаудың нәтижелері, өзінің болжамы туралы хабарлайды; Шығармашылық білім беру саласы бойынша: -эстетикалық талғамы бар, оны балаларға үйретуге қабілетті; -педагогикалық процесті Қазақстан Республикасы халықтарының этномәдени дәстүрлері негізінде құрады; -әр баланың шығармашылық әуелетін оның жеке дамуы үшін пайдаланады; Әлеуметтік орта білім беру саласы: -баланы қоршаған ортаны оң қабылдауын қалыптастырады; -бала пікірін құрметтейді, жол, эмпатия көрсетеді; -әр баланы құрдастарымен қатынас жасата біледі; -қазақтың және басқа да халықтардың салт дәстүрлерін, әдет ғұрыптарын біледі және насихаттайды.

22

ХАБАРШЫ МҰҒАЛІМНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӘСІБИ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ Қаленова Гүлжазира Сапарғалиқызы

Атырау облысы Махамбет ауданы Таңдай орта мектебінің бастауыш сыныптар мұғалімі Тәуелсіз ел тірегі–білімді ұрпақ десек, жаңа дәуірдің күн тәртібінде тұрған мәселе–білім беру, ғылымды дамыту. Білім ордасы– мектептің жаны мұғалім екендігі баршаға мәлім. А.Байтұрсыновтың «Мектеп керектері» еңбегінде былай делінген:«Мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі– білімді педагогика, методикадан хабардар,жақсы оқыта білетін мұғалім».Ұстаз–киелі мамандық. Адам тәрбиелеу, оған ғылыми негіздерінен мәлімет беру, баланы өмір сүруге үйрете отырып тәрбиелеу.Атақты педагог-ғалым В.А.Сухомлинский «Мұғалімдік мамандық–бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, мол рухани жан дүниесіне үңіле білу.Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер–ол даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады»,-деп ұстаздық өнерге ерекше баға берген. Педагогикалық жұмыста мақсатты іс мұғалімнің тәрбиелік қызметі арқылы жүзеге асады. Педагог-ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мұғалімнің мәдениеті мен шеберлігін, интеллектуалдығын төмендегі бөліктермен анықтауға болады: 1.Мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті; 2.Мұғалімнің басқару шеберлігі; 3.Мұғалімнің мәдениеті, әдебі,сөйлеу шеберлігі, шешендік қасиеті, демалу, дауыс дикциясы, интонациясы. Қазіргі біздің заманымыздың, 21 ғасыр мұғаліміне қойылатын талаптар: - біріншіден, мұғалім жеке көзқарасы бар және соны қорғай білетін жігерлі тұлға және маман мұғалім болуы қажет; - екіншіден, мұғалімнің педагогикалық ойлау қабілеті ғылыми түрде қалыптасуы тиіс; - үшіншіден, мұғалім–білім негіздерін өз бетінше оқып үйренуге, оқушыны баулуға міндетті; - төртіншіден, мұғалім–педагогикалық процесте баламен ынтымақтаса қызмет ететін тұлға болуы керек; - бесіншіден, педагог әр уақытта өз білімін толықтырып, шығармашылығын арттырып отыруы керек. Мұғалім,яғни ұжым–мектептің жүрегі. Мұғалімдерді «адам жанының хирургі» деп бекер айтпаса керек. Сондықтан мұғалімнің не ұжымның жеке, сонымен қатар ұжым мүшелерінің кәсіптік мәдениетіне, әлеуметтік жағдайына көңіл аударып отырса, атқарған жұмысы нәтижелі болады. Бастауыш мектеп, орта мектеп жоғарғы білім беруде оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдістәсілдері, технологиялары анықталып жеке тұлғаны қалыптастырудың жаңарған, ақпаратты ағымы қуатты, жоғарғы технологиялық қоғамға сай модельдер жасалуда. Ол модель қандай екенін анықтамас бұрын, жеке тұлғаны қалыптастыру керек. Жеке тұлғаны қалыптастыру–оны ғылым мен мәдениетке үйрету білім, қарым–қатынас ережелелерін, әлеуметтік тәжірибені меңгерту. Ана тілін ерекше құрметтеп, жетік білетін, басқа тілде де жетік сөйлей алатын, дүниетанымы, ақыл–ой парасаттылығы қалыптасқан, еңбекқор, мақсат қоя алатын және сол мақсатқа жету жолдарын таңдай білетін, жауапкершілігі мол, мінез-құлқы, айналадағы адамдарға қарым- қатынас мәдениеті жоғары, Отанын сүйетін, саналы еңбек етіп, өз ойын дамыта алатын, күрделі жағдайларда нақты шешім қабылдай алатын салауатты тұлға. Бастауыш мектепте берген білім, үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы басқышы екенін ескере отырып оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерту, табиғат қоғам туралы танымын қалыптастыру, оны жеке бас қасиеттерін, жан-жақтыдамыту, адамгершілік принциптерге тәрбиелеу–бүгінгі күннің басты талабы екенін естен шығармау орынды.Қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан өзгерістерді демократияландыру, ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын белсенді, шығармашылық жұмыс жасай алуын талап етеді. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы шешуші факторлардың бірі– тәрбие.Тәрбие-өсіп келе жатқан өмірге даярлаудың барлық жағын қамтитын, жеке тұлғаны ғасырлар бойы жиналған адамзат тарихындағы тәжірибені игертіп,біліммен жарақтандыруға бағытталған қоғамның талап-тілегіне тәуелді күрделі үдіріс. Күрделі үдіріс–жеке тұлға тәрбиесін 23

ХАБАРШЫ қоғам талабына сай етіп ұйымдастыру бастауыш мектеп мұғалімдеріне де жаңаша талап қояды. Жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен ықпал ететін тұлға мұғалім–тәрбие көзі. Жеке тұлғаны қалыптастыру үшін мұғалімнің де кәсіби қасиеттері, икемділіктері жаңа қырынан сипат алуы керек.Бастауыш мектеп мұғалімдерінің кәсіби құзіреттілігіне мұғалімнің оқу-тәрбие үдірісін ұйымдастыруда өз мамандығына байланысты барлық теория мен практиканы меңгеру, жеке тұлғаны қалыптастыруда, бастауыш сынып оқушыларымен жұмыс істеуге бағытталған қабілеттерінің бірлігі.Мұғалімнің білім-білік дағдылары, өз мамандығына қатысты білімдер жүйесі, жұмыс істеу шеберлігі, мәдениеті, психологиялық қасиеттері, қарым-қатынас стилі, педагогикалық такт, әдеп жатады.Бастауыш сынып мұғалімдері өз жұмысына талдау жасап, қызметіндегі артықшылықтары мен кемшіліктерін мойындай алады. Өзіне-өзі сын көзбен қарай отырып, кемшіліктері болса түзеп, артықшылықтарымен өз әріптестерімен бөлісе алады, олай ету әр маман үшін, әсіресе бастауыш сынып мұғалімі үшін өте тиімді, өйткені бастауыш сынып мұғалімдерінің жұмысының нәтижесі–қалыптасқан жеке тұлға. В.А.Сухомлинский: «Барлығы да балалық шақтан басталады, жасөспірімдердің моральдық бетбейнесі адамның балалық шақта тәрбиеленуіне байланысты»-деп есептейді. Баланың дұрыс тәрбиеленуі үшін оның тәрбиесін жүзеге асыратын мұғалім, педагогқа қойылатын талаптар кәсіби құзіреттілік шарттарына сай болуы керек.Бастауыш мектеп мұғалімі қазіргі қоғам талаптарын ескеріп, өзінің алдына педагогикалық міндеттерді қоя және шеше білетін, оқыту мен тәрбиенің озық технологияларын меңгерген, білім беру процесін басқара алатын, тәжірибеде педагогикалық ситуациялары оқушы тұлғасының дамуына бағыштап жобалай және жүзеге асыра алатын бәсекеге қабілетті,шығармашыл тұлға болуы қажет.Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділік деңгейі, шығармашылығы туралы Ы.Алтынсарин,Ж.Аймауытов,А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев қазіргі білімнің жаңа үлгілерін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді. Нәтижеге бағытталған жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби құзырлықтарын дамытуды талап етеді.Мұғалім білімнің өзіндік құндылығын түсінетін, жүрегі жаңалық деп соғатын, кәсіби дағдылары дамыған педагогикалық дарын иесі болуы тиіс. Мектептегі басты тұлға–мұғалім, ол қазіргі заман талабына сәйкес білімді жоғарғы дәрежеде дамыған, адамгершілігі мол,өз пәнін оқытуды жақсы меңгерген, бала жанын жақсы түсінетін мәдениетті тұлға болуы керек.Осылай болса ғана бәсекеге қабілетті мамандардың өз мамандығын арттыруға, шеберлігін жетілдіруге, қоғамдық өмірге етене араласуына мүмкіндік бере аламыз.Ұлы педагог К.Ушинскийдің сөзімен айтқанда:«Мұғалім-өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім. Оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады» деген қағидасын жадымызда ұстап,өз ісіне берілген,жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып шәкіртінің жанына нұр құятын ұстаз, бүгінгі күннің лайықты тұлғасы болу.

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯ–ЗАМАН ТАЛАБЫ Каленова Айгүл Хисамеденова

Атырау қаласы №20 жалпы білім беретін орта мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, тарих, қоғамдық білім негіздері, құқ пәндерінің мұғалімі

Бүгінгі таңда білім беру қызметін көрсетуде бәсеке күшейіп отыр, тұтынушылардың дайындық деңгейіне деген талаптары өсуде. Осындай кезеңде өз өмірін сақтап қалуы үшін мектеп үздіксіз өз қызметін жақсартуға және қайта құруға, оқу-тәрбие үрдісін жетілдіруге мәжбүр. Білім беру қоғамдық әрекет ретінде қоғамда өзгеріс ізін қалдырады.Білім беру жүйесінің даму деңгейі қоғамдық дамудың белгілі дәрежесінің нәтижесі немесе салдары деп айтуға болады.Дегенмен, кері байланыс та бар. Білім беру жүйесінің өзі қоғам мен оның дамуына ықпал етеді.Ол қоғамдық дамуды тездетуі немесе тежеуі мүмкін. Осы тұрғысынан қарайтын болсақ, білім берудегі бетбұрыс қоғамның болашақ дамуының тек қана салдары болып қоймай, қажетті шарттары да болып табылады. Әрине, педагогикалық инновацияның бір бөлігі ғана тек белгілі қоғамдық қатынастарда нақты ақиқат дүниеге айналады. Мысалы, ізгілендіру үрдісінің дамуының негізгі шарты қоғамдағы саяси 24

ХАБАРШЫ қайта құрулар және оның жұмыс і стеу экономикалық механизмінің өзгерісі болып табылады. Дегенмен, білім беру үрдісінің педагогикалық сұрыпталуының негізгі көпшілігі осы саланың қызметкерлері арқылы қалыптасады. Бұл өзгерістің ішкі, таза педагогикалық бөлігі іспетті сол әлеуметтік жағдайдың базасында, қоғам өзі құрып алған экономикалық, саяси құрылымда арттырылады. Педагогтардың идеясы, ойлап шығарулары мен ашулары сияқты кез-келген инновациялық қызметінің нәтижесі мектептер мен педагогика ғылымының прогрессивті дамуына ықпал етуі керек. Бұл қызметті күнделікті тіршілік әрекеті мен психологиялық және тағы да басқа стресс сияқты нәрселерден құтқарып, шығармашылық ой заңдылығы бойынша және ғылымның өзіне тән дамуының кең өріс алуына мүмкіндік беруі керек. Жалпы, білім беруде енгізілген жаңалық тек педагогикалық қана емес, ол қоғамдық та мәселе болып табылады, білім беру қызметі қоғам үшін ерекше ықылас білдіріп, балалар үшін бұл саладағы жаңалыққа қоғамның мүдделі екенін де айтуымыз керек. Білім берудегі жаңалық пен қоғамдағы жаңалық бір ғана мақсатты көздейді, олар даму мен прогрестің қабілетін арттыруы қажет. Оқушылармен жұмыс істеудің жаңа үлгілері мен тәсілдерін енгізу және қабылдау біздің мектептердің үздіксіз мұқтаждықтарынан туындайды. Сондықтан біз білім беруді демократияландыру мен ізгілендіруді үздіксіз жүріп, дамып отыратын қоғамдық үрдіс ретінде түсінеміз және ол инновацияға қысқа мерзімді, өткінші ғана құбылыс деп қарамайды. Білім беру жүйесінде инновацияны енгізу, қабылдау мен жетілдірудегі тоқтаусыз үрдіс ретінде, күнделікті білім беру қызметінің бөлігі ретінде қарауды талап етеді. Білім беру жүйесі құрылымының өзі қоғам үшін, өмір сүріп отырған деңгейінде сақтап қалу үшін оның тамыры табиғатта, біздің қоғамның негізінде жатқанын түсіну керек. Дәл сол себептен қоғам құрылымындағы әрбір маңызды өзгеріс өзімен бірге білім беру жүйесін де жаңалыққа тартады. Осындай жағдайда білім беру жүйесі қоғамдық қызметтің басқа салаларымен бірлесе отырып қана аяғынан тұрып кетеді. Бұл жерде жоспарлы және сыртқы әсермен емес, ішкі себептермен болған жаңалықтар арасындағы сырттан және білім берудің өзінің ішінен болған өзгерістердің нақты шекараларын анықтау өте қиын екенін атап өткен жөн. Өйткені, инновациялар бір мезгілде қайта құрудың әрі негізгі нәтижесі, әрі ең тиімді тәсілі болып табылады. Мұндай жағдай білім беру мен тәрбие жұмысын ұйымдастырудың, сондай-ақ, "мұғалім-оқушы" қарым-қатынасындағы әдістеме мен үлгісін және мазмұнын да жаңалыққа жетелейді. Сонымен қатар білім беру саласында болып жатқан өзгерістердің барлығын авторлар педагогикалық инновацияға жатқыза алмайды.Бұл категорияға олар білім берудің қоғамдық жағдайдағы өзгерісін, оның мәртебесінің жоғарылауы мен қаржыландырудың өсуі сияқты мысалдарды жатқызады.Бұл бәрінен бұрын қандай да бір әлеуметтік үрдістің нәтижесі, қоғамның саяси бағытындағы өзгеріс немесе қайта құру, яғни саяси қайта құрулар нәтижесі. Кең ауқымда инновациялық қозғалыс-қайта құру үшін қажетті құбылыс.Оның өмірде болуы қайта құруды жасаудың негізгі әлеуметтік шарты ретінде көрінеді.Бұндай қозғалыс қайта құруды жүзеге асырудың маңызды шарты ғана емес, оған дайындық құралы болып та табылады. Еліміз егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру ісіне аса мән берілуде.Бүгінгі ғаламдастыру дәуірінің талабына сай білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытумен қатар ғаламдық ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылуда. Ғылым мен техниканың дамуымен әлеуметтік өмір деңгейі де өзгеріп отырады. Осының бәрі табиғат байлығына адам миы мен күшінің жұмысынан туады. Әр адамның ойы мен білімі әр қоғамға қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондайлық керек. Мұның өзі дүние бір-бірімен байланыста дамитынын ондағы адам мен қоғамаралық қатынасты да қадағалай білген жөн. "Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру дамыту туралы тұжырымдамасының" басты мәнділігі-ол үздіксіз білім жүйесінің негізгі идеялары мен қағидаларын XXI ғасыр талаптарына сәйкестендірудің және оны әлемдік білім кеңістігінің даму заңдылықтарына ұштастырудың жолдарын көрсетуге арналып отыр.Тұжырымдаманың басты ерекшелігі мен артықшылығы білім берудің ұлттық жүйесін қайта құрудың принципті жаңа идеяларын ұсынуында болып отыр. Бүгінгі қоғамда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орнында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында "Қазақстан 2050" Стратегиялық бағдарламасын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр.Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерді сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады. 25

ХАБАРШЫ

 Заманауи технологиялар – сабақ үдерісінде  ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ – ПРАКТИКАДА ІСКЕ АСЫРЫЛАТЫН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ЖОБАСЫ Діңғалиева Бибігүл Аманкелдіқызы

Атырау қаласы Исатай Тайманов атындағы орта мектептің ІІ санатты тарих пәнінің мұғалімі

Педагогикалық жүйе дегеніміз– белгілі бір қабілеті бар дара тұлғаны қалыптастыруға бағытталған педагогикалық әсерді ұйымдастыруға қажет құралдар, әдістер мен тәсілдердің өзара байланысқан бірлігі. Оқыту технологиясы–оқытудың тиімді жолдарын зерттейді, ғылымда оқыту процесінде қолданылатын әдістер, тәсілдер мен қағидалар. Ол оқыту процесінде нақты жүйе қызметін атқарады. Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып табылады. Сондықтан танымдылық іс-әрекеті белгілі бір дәрежеде белсендірілуі қажет. Бұл әдістемелік жүйенің басқа бөліктерінің де (мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен құралдарының) өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны орындау үшін төмендегідей ұстанымдар жүзеге асуы тиіс. 1.Оқушылардың өзіндік іздену іс-әрекетінің әдістерін меңгеру талап етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқыту әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни жаңа жағдайдағы “оқыту әдістемесі” деп отырғанымыз: “оқушы - мұғалім” ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек, мұнда бірінші орында оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы белсенділігіне баса назар аударылады. 2.Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес және топтық түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат–оқушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың фронталды түрі, көбінесе, бағыт беру, талқылау және түзету енгізуде ғана пайдаланылады. 3.Жаңа технологияның мақсаты бойынша “оқытуды ізгілендіру” қажет. Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім алуына аса бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек-ақ. Жаңа педагогикалық технологиялар арқылы оқытуды ізгілендіру мен демократияландыруға оқушылардың өздігінен бағыт-бағдарын анықтап, дамуына, ең бастысы, өзінөзі тәрбиелей алатын тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасауға болатыны күмәнсіз. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдында тұрған басты мақсат-жаңа технологияның талаптарына сай жаңа оқулықтар буынын жазу болып отыр. Әрбір педагогикалық технология жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның өзіндік және шығармашылық қабілетін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзінөзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға қажетті объективті әдістемелік мүмкіндіктерін қамтиды. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту технологиясында оқу пәндері әдістемелері мен білім беру технологияларын жоспарлау жүйесі қолданылады. Еліміздің болашағы, көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қазіргі білім беру саласындағы проблема-әлеуметтік педагогикалық және ұйымдастыру тұрғысынан, білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді, жаңа әдістерін іздестіру, оларды жүзеге асыра алатын мұғалімдерді даярлау. Мұғалімдерді даярлау қай уақытта да ең өзекті мәселелер қатарына кіретіні белгілі. Олай болатыны, қоғамның әлеуметтік-экономикалық міндеттері заманына сай өзгерістерге ұшырап, өскелең ұрпақты соған лайықтап өмірге бейімдеудің жаңа талаптары туындап отырады. Білім беру жүйесінде инновация білім беру мақсатында жаңалықтар енгізу, жаңа мазмұнды жаңа тәсілдер мен тәжірибелер және білім беру формаларын қайта жасауды және дамытуды, оның мақсаты, мазмұны мен әдістерінің жаңа талаптарға сай болуын жобалайды. 26

ХАБАРШЫ Олардың дамуын екі факторға бөліп қарастырамыз: -Объективті факторлар–инновациялық әрекеттің қарқынды дамуына жағдай жасау және оның нәтижелерін қабылдауды қамтамасыз ету; -Субъективті факторлар–инновациялық үрдіс субъектісімен тығыз байланысты. Үрдіс субъектілеріне ғалым–педагогтар, мұғалімдер мен білім беру саласында инновацияға бағытталған әрекеттің басқа да қызметкерлері жатады. Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасының басты мақсаты–оқушылардың талдау, синтездеу, әрі логикалық ойлау қабілеттерін дамыту,өзіндік пікір,көзқарасын қалыптастыру болып табылады. Бұл міндетті жүзеге асырудың түрі–сабақ. Сондықтан да, сабақ өткізудің тиімді жолдары мен әдістерін қарастыру және оқу процесіне қолдануға лайықталған жаңа инновациялық педагогикалық әдістерді пайдалану мұғалімнің енгізгі міндеті болып табылады.Сабақта оқушылардың білімге ынтасы мен қызығушылығын арттыру үшін сабақтың құрылымы мен әдістерін түрлендіріп,көрнекі және техникалық құралдарды, түрлі ойындарды тиімді қолдану керек. Оқыту әдістері–оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүниетанымдылығы мен қабілеттілігі артады. Оқыту әдісін таңдау үлкен шеберлікті қажет етеді.Оқыту әдісін мұғалімнің таңдап алуы белгілі шарттарға байланысты болып келеді: 1. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне, оқушылардың жас және таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану. 2. Қолда барын нақтылы көрнекі және техника құралдарын, кабинет жабдықтарын ескеру. 3. Мектептің географиялық орналасуын ескеру. 4. Мұғалімнің іс-тәжірибесі. Ал әдіс–тәсілдерді таңдауда төмендегі факторларға көңіл бөлінеді: - Оқытудың негізгі мақсаты; - Сабақтың құрылымы мен түрі; - Мұғалім мен оқушы арасындағы қарым–қатынас; - Материалдың көлемі. Уақыт. Материалдық, техникалық, ұйымдастырушылық аспектілері; Оқушылардың дайындығы; Оқушылардың белсендігі, қызығушылығы; Еңбекке қабілеті; Жасы; Оқушылар контингенті; Мұғалім құзіреттілігі дәрежесі.

ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ПАЙДАЛАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Юсупова Индира Төлегенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының инновациялық дамыту бөлімінің жетекші маманы

Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр.Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарымқатынас пайда болуда. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр.Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да әрбір оқушының қабілетіне 27

ХАБАРШЫ қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет.Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған міндеттердің бірі– оқытудың әдіс тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру. Қазіргі таңда оқытушылар инновациялық және интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып, сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. “Инновация” ұғымын қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған әртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, Э.Раджерс инновацияны былайша түсіндіреді:“Инновация- нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея”.Майлс“Инновация–арнайы жаңа өзгеріс.Біз одан жүйелі міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешімдерін күтеміз», – дейді. Инновациялық құбылыстар білім беру саласында өткен ғасырдың сексенінші жылдарында кеңінен тарала бастады. Әдетте инновация бірнеше өзекті мәселелердің түйіскен жерінде пайда болады да, берік түрде жаңа мақсатты шешуге бағытталады, педагогикалық құбылысты үздіксіз жаңғыртуға жетелейді. ” Масырова Р.Линчевская Т– “Жаңару” дегенімізді былай деп түсіндіреді: «Жаңару–белгілі бір адам үшін әділ түрде жаңа ма, әлде ескі ме оған байланысты емес, ашылған уақытынан бірінші қолданған уақытымен анықталатын жаңа идея». Қазақстанда ең алғаш «Инновация» ұғымына қазақ тілінде анықтама берген ғалым Немеребай Нұрахметов. Ол “Инновация,инновациялық үрдіс деп отырғанымыз–білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау,меңгеру,қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызметі” деген анықтаманы ұсынады. Н.Нұрахметов “Инновация” білімнің мазмұнында, әдістемеде, технологияда, оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесін басқаруда көрініс табады деп қарастырып, өзінің жіктемесінде инновацияны,қайта жаңарту кеңістігін бірнеше түрге бөледі: жеке түрі (жеке–дара, бір-бірімен байланыспаған); модульдік түрі (жеке–дара кешені, бір-бірімен байланысқан); жүйелі түрі (мектепті толық қамтитын). Әдіскер С.Көшімбетова өзінің зерттеуінде оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдістәсілдерін қолданудың мынадай ерекшеліктерін атап көрсеткен: -дербес оқыту технологиясы оқу-тәрбие үрдісінде ғылымның негіздерін игерту үшін ізгілік, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыра отырып,жеке тұлғаның әлеуметтік-психологиялық жауапкершілін арттырады. -қоғам мен табиғат заңдылықтарын кіріктіру негізінде меңгеруі; -оқытушы білмейтін шығармашылық ізденіс негізінде өмірге келген жаңа қабілет; -саралап деңгейлел оқыту технологиясында оқытудың мазмұны мен әдістері шығармашылық ізденіс іс-әрекет жасау негізінде адамның инновациялық қабілеттерінің қалыптасуына бағытталады. -ақпараттық бағдарламалап оқыту–оқытудың мазмұнын пәнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастыру; -иллюстрациялы түсіндірмелі оқытуда «адам-қоғам-табиғат» үйлесімдік бағыттағы дүниетанымында жүйелі саналы мәдениет қалыптасады; -ізгілендіру технологиясында педагогика ғылымының алдыңғы қатарлы ғылыми жаңалықтарды тәжірибеде «бала –субъект», «бала-объект» тұрғысынан енгізіле бастайды да, ал ғылыми білімдер «оның тұрмысының әлеуметтік жағдайы мен іс-әрекетінің әлеуметтік нәтижесінің бірлігінде қарастырады; Ал жалпы инновацияны модификациялық, комбинаторлық, радикалдық деп үш түрге бөлуге болады. Модификациялық инновация–бұл бұрын қолда барды дамытумен,түрін өзгертумен айналысу. Бұған В.Ф.Шаталовтың математикаға жазған тірек конспектісі және оны көптеген мұғалімдердің пайдалануы мысал бола алады. Комбинаторлық модификация–бұрын пайдаланылмаған, белгілі әдістеме элементтерін жаңаша құрастыру. Бұған пәндерді оқытудың қазіргі кездегі әдістемесі дәлел. Радикалдық инновация–білімге мемлекеттік стандарттарды енгізу жатады. Мемлекеттік стандарт білім беруде, негізінен, мөлшерлерді, параметрлерді, деңгейлік және сапалы оқытудың көрсеткіштерін қалыптастырады. Іс-әрекеттік өлшемдері болашақ маманның өзінің кәсіби іс-әрекетінің мақсаты мен міндеттерін анықтай алуы және педагогикалық қарым-қатынастық үрдісті тиімді жүзеге асыра алуымен өлшенеді. 28

ХАБАРШЫ Оған болашақ маманның өз пәнін жете меңгеруі, біртұтас оқу-тәрбие үрдісінің психологиялық, педагогикалық негіздерін білуі, педагогикалық үрдісті жоспарлап, жүзеге асыра алуымен өлшенеді. Әрбір педагогтің инновациялық іс-әрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: инновация туралы білімі; инновацияны жан-жақты меңгеру; инновациялық іс-әрекет диагностикасын меңгеру; инновацияны тәжірибеге ендіру жұмыстары; инновацияны практикада дұрыс қолдану. Әрбір білім беру ордаларында бүгінгі таңда белең алып отырған кемшіліктері баршылық, атап айтатын болсақ: білім сапасының төмендігі; білім саласына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен оқудың нәтижесінің болмауы; құжаттар көптеп шығарылғанымен мардымсыздығы; білім алушылардың өздігінен білім алу дағдысыныңболмауы; білім алушылар мен оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбектерінің болмауы. Бұл тығырықтан шығудың бірден-бір жолы оқу-тәрбие процесінде инновациялық әдіс-тәсілдерін енгізу, әрбір білім алушылардың білімге деген қызығушылықтарын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге,шығармашылық еңбек етуге жол ашу. Инновациялық процестің негізі–жаңалықтарды қалыптастырып жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Білім сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технологияларды оқып,үйреніп, сараптай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: - білім алушылардың білім, білік сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технология түрлері сан алуан, оларды таңдау және одан шығатын нәтиже оқытушының кәсіби біліктілігіне тікелей байланысты; -жаңа инновациялық технологияларды енгізу жүйелі әрі мақсатты түрде жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; -жаңа инновациялық оқыту технологияларын енгізу барысында әрбір оқу орнының материалдықтехникалық базасының бүгінгі талапқа сай еместігі, әрі жетіспеуі, кадрлық әлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды. Қазіргі жас ұрпақтың саналы да сапалы білім алуының бірден-бір шарты-оқу орындарындағы білім беру процесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу екендігі сөзсіз түсінікті. Сондықтан ғылыми-техникалық прогрестен қалыспай, жаңа педагогикалық инновацияларды дер кезінде қабылдап, өңдеп, нәтижелі пайдалана білу–әрбір ұстаздың негізгі міндеті болып табылады. Біздің ойымызша, оқу орындарында инновациялық басқару жүйесін енгізіп, оны жүзеге асыру міндет. Қорыта келгенде, жаңа инновациялық педагогикалық технологияның негізгі, басты міндеттері мынадай: - әрбір білім алушының білім алу, даму, басқа да іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; - білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дәрежеде тәрбиелеу; - өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; - аналитикалық ойлау қабілетін дамыту.

29

ХАБАРШЫ

СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ Усиева Мерует Тлепкалиевна

Атырау обласы Индер ауданы Боран Нысанбаев атындағы орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімі

Сыни тұрғыдан ойлау–бақылаудың,тәжірибенің,ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға,бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Сыни тұрғыдан ойлауды, әдетте, білім берудің кейінгі кезеңдерімен-орта мектептің жоғары сыныптары мен жоғары оқу орындарында оқушылармен байланыстырады. Алайда сыни тұрғыдан ойлаудың негіздерін кішкентай балалармен жұмыс барысында,қажетті дағдыларды дамыту мақсатында білім берудің ерте кезеңінен дамытуға болады. Бұған дәлел – мектеп практикасы кезінде 7-сыныпқа өткізген «О, Генридің «Соңғы жапырақ» атты сабағымды ұсынуға болады. Сабағымның мақсаты: О Генри өмірімен, шығармашылығымен таныстыра отырып, әңгіменің тақырыбы мен идеясын ашу; Міндеті:оқушылардың әлем әдебиеті шығармаларына қызығушылығын арттыра отырып, оқушыға жаңа мәлімет беру арқылы өздерін-өздері оқытуға ықпал жасау, ұжымдық тапсырмаларды орындата отырып, танымдық-шығармашылық қабілеттерін дамыту. Сабақта туындаған негізгі идеялар оқушының біліміне, білетініне сүйене отырып, жаңа тақырып арқылы баланың ой-өрісін,танымдық қабілетін арттыруға, проблемалық, ситуациялық сұрақтарға берген жауаптарын, яғни олардың сыни ойлау дәрежесінің қаншалықты жетілгенін байқау. Сабақта әдеттегіше топқа бөліп отырғыздым:

Сабақ барысында автор туралы түсінікті видеоролик арқылы оқушылар өздігінен меңгерді. Топтар берілген жоспар бойынша әңгіме мазмұнын ашты.Әңгіме мазмұнын толық меңгерген соң, әр топ өз тапсырмаларын орындады.Бірінші топ әңгіменің тақырыбын,жанрын, негізгі идеясын «Сатылай кешенді» талдау әдісін қолдана отырып қорғады. Екінші топ шығарманы композициялық құрылысына қарай талдады.Үшінші топ әңгімедегі әдеби-теориялық ұғымдарды тапты.Төртінші топ әңгіменің тәрбиелік мәнін тапты.Енді балалардың сыни ойлау қабілеттерін байқау үшін мынадай сұрақтар қойдым. -Әңгіме неліктен «Соңғы жапырақ» деп аталған? -Соңғы жапырақ неліктен құлап түспей қалды? -Джонсонның айығуына кім себепкер болды? -Берман қарттың бір түннің ішінде қаза болуының себебі неде деп ойлайсыңдар? -Қарттың арманы не еді? Ол арманына жете алды ма? -Берман қарт қандай адам еді деп ойлайсыңдар? -Сенім не үшін қажет адамға? -Егер сенің досың қиын жағдайға тап бола қалған жағдайда не істер едің? -Адам баласының бойында басына қолайсыз жағдай туа қалған күнде қандай қасиеттер болуы керек деп ойлайсыңдар? Міне,осындай сұрақтарға жауап алу барысында мен оқушылардың ойлау дәрежелерінің қаншалықты жетілгенін байқап, бақылау үстінде болдым. Алғашқы үш сұраққа оқушылар түгелдей дерлік шапшаң жауап берді. Келесі екінші сұрақ кішкене ойлануды қажет етті. «Сенім не үшін қажет адамға?» деген сұрақты зерттелуші оқушым Алтынбекке жеке түрде қойдым. 30

ХАБАРШЫ Алтынбек жауап бере алмады да, өзге оқушылар көмекке келген соң ғана өз ойын жинақтап айтты. Бірақ оның жауабына мен қанағаттанбадым. Ендігі әрекетімді қалай бастауым керек? Алтынбекке, сол сияқты өз ойын жеткізіп айта алмаған Данаға, Рүстемге, Аманатқа, Нариманға жеңілден ауырға қарай күрделендіре отырып, әр түрлі сұрақтар дайындауым керек. Соңғы екі сұраққа Динара, Маншук, Шыңғысхан, Азамат, Құралай, ГауҺар, Жасин, Даниярлар өте жақсы жауап берді. Ал, Оралхан сабаққа қатысы жақсы болғанмен, сұрақтарға өз дәрежесінде жауап бере алмай қалып отырды. Одан әрі оқушыларды ойланта түсу үшін Н.Айтовтың «Соңғы жапырақ» атты өлеңін оқытып, осында айтылған ойды анықтаттым. Сұрақ: 1.Екі шығармадағы соңғы жапырақтың ұқсастығы бар ма? 2.Теректегі жапырақ пен адам өмірін жапыраққа теңей отырып, салыстыруға бола ма? Міне, осы жерде үндемейтін оқушыларым да шулап, өз ойларын дәлелдеп жатты. Менің оқушыдан күтіп отырғаным да осы. Яғни,олардың жауаптары: -Адам мен жапырақты теңеуге болмайды, себебі жапырақ қайта көктеп шығады, ал адам қайта тірілмейді. Көпшілік оқушының жауабы осындай болды, ал мені таң қалдырған көп үндемейтін Асылайдың жауабы болды. Оның айтуынша, екеуі ұқсайды, себебі жапырақ көктемейді, орнына басқасы шығады, ал адам да өмірден өтсе, орнына жаңа тіршілік иесі келеді. Мен оның да бұл жауабын тыңдап, риза болдым. Сабақ соңында оқушылар бірін-бірі бағалады, соңынан топ басшысы бағалады. Бірақ олардың бағалауы менің ойымнан шықпады.Себебін бағалау жүйесін мен дұрыс түсіндіре алмағандығымнан деп түсіндім.Сондықтан келесі сабаққа дейін қайта қарап,бір жүйеге түсіріп алуым керек. Сонымен, сыни ойлау оқушыны ойлантады, іздендіреді, өз ойларының дұрыс немесе бұрыс екендігін дәлел келтіре отырып анықтайды. Ал менің ұққаным, сыни ойлауды тек жоғары сынып оқушыларына ғана емес, жас ерекшелігіне сәйкес жеңілден күрделіге қарай сұрақ дайындай отырып, төменгі сынып оқушыларына да қолдануға болады екен. Сұраққа жауап бере алмаған оқушыларға сол қиындық келтірген сұрақ төңірегінде бағыттау сұрақтарын бере отырып жетелесе, ол оқушы келесіде өз ойын анық, сенімді түрде жеткізері сөзсіз. Оқушы ғана емес, мұғалімнің де сыни ойлау қабілеті жоғары деңгейде болу керек, мұғалім мұғалім болғасын жерде ол оқушының да, әріптестерінің де кез келген сұрақтарына сұрақтарына тосылып қалмай, нақты, дәлелді жауап бере білулері керек. Мұғалімнің атыжөні Усиева Мерует Тілепқалиқызы

Сілтеме Жалпы мақсаты

Оқыту нәтижелері

Негізгі идеялар

Тапсырмалар

Пәні:

Сабақтың тақырыбы

Сыныбы:

Күні:

Қабдеш Жұмаділовтің «Қаздар 8-сынып 09.03.2013ж қайтып барады» әңгімесінің тәрбиелік мәні Оқу бағдарламасы, «Қазақ әдебиеті» 8-сынып оқулығы (С. Мақпырұлы, Г. Құрманбай, А. Қыраубайқызы), сабақ жоспары. Оқушыларға жаңа білімді өздігінен игерту арқылы шығарманың мазмұны, тақырыбы мен идеясын ашу; Тамаша жазушы Қ. Жұмаділовтің шығармашылығы туралы оқушылардың таным,білім көгжиегін кеңейту. Әңгіме мазмұнын толық меңгерте отырып, кейіпкерлер бейнесін ашу, жазушының суреттеу тіліне талдау жасау. Шығармашылық жұмысқа баулу, өз бетімен зерттеу, ізденуге жетелеу. Оқушыларға жеке және топтық жұмыс жасауға, ойын анық, еркін айта білуге үйрету, өз бетінше салыстыра білу, зерттеу, қорытынды, тұжырым жасаудағы машығын дамыту; Туған жеріне, атамекеніне деген сүйіспеншілігін ояту, патриоттық сезімдерін қалыптастыру Оқушының шығармашылық потенциалын дамытуға қолайлы жағдай туғыза отырып, өзінің қызметіне анализ жасай алуы; Орындаған тапсырмаларына қарап, салыстыра отырып ойлану; Шығармашылық жұмысқа баулу; Жаңа сабақ бойынша оқушы қызығушылығы, ізденісі. Жаңа теориялық ақпаратты беру арқылы оқушыға жаңа білімнің басталғанын сезіндіру. Оқушыға жаңа ойлау дағдысын, мәнерін, амалдарын қалыптастыруға ықпал жасау. Оқушының өмірдегі біліміне, білетініне сүйену. Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту. Б.Блум таксономиясы бойынша тапсырма сипаттары Қазақ әдебиеті

31

ХАБАРШЫ 1. Қ. Жұмаділов кім? 2. Өмірі жайлы не білеміз? 3. Қандай шығармалары бар? Оны бұл сапарға нендей мақсат жетеледі? 1.Әңгіме неге «Қаздар қайтып барады» деп аталған? Түсіну 2.Сендердің ойларыңша қаздар қайда қайтуы мүмкін? 3.Байтас қарт қайда сапар шегіп келеді? 4.Оны бұл сапарға нендей мақсат жетеледі?. 5.Оның бөтен елге баруының себебі неде, не үшін барған деп ойлайсыңдар? Қолдану 1.Жазушының өмірі мен әңгімесінің арасында қандай байланыс бар? 2. Қабдеш аға тарихи Отанына қай жылы оралған еді? Әңгімеге сатылай кешенді талдау жаса Талдау Салыст Жазушы, Байтас қарт, қаздың арасында қандай ұқсастық бар? Жазушы әңгімесі мен С. Жүнісовтың «Аманай мен Заманай» әңгімесінің ыру арасында қандай ұқсастық бар? Жазушы осы әңгімесі арқылы не айтқысы келді? Әңгіменің маңыздылығы Білімді бағалау неде? Туған жер топырағын аттаған қарттың сезімі, сағынышы, қуанышы қалай суреттелген? 1. Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер 2. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету 3. Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау 4. АКТ 5. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу. 6. Білім берудегі басқару және көшбасшылық. Интерактивті тақта, плакат, маркер, ақ парақ, стикер, тірек сызбалар, интернет материалдары, бағалау парағы. Сабақ бойынша мұғалім жазбалары: Оқушылардың ісМұғалімнің іс-әрекеті әрекеті Мұғаліммен Ұйымдастыру Сыныппен сәлемдесу, топқа түстер арқылы бөлу, оқушылардың топта сәлемдесу. жұмыс жасай алуына жағдай туғызу. Оқушылар топтасып, өз үстелдерінің басына жиналады. Үй тапсырмасы Кіріспе: Қазақстан Жазушылар одағы сыйлығының (1983), Қазақстанның Мемлекттік сыйлығының (1990), Тәуелсіз «Тарлан» сыйлықтарының Әр топ оқушылары лауреаты, Үржар ауданының «Құрметті азаматы», «Қазақстанның халық флипчарт қорғайды, жазушысы»(1998), өресі биік өнер иесі, абзал аға, жазушы Қабдеш қосымша Жұмаділовтің қаламынан туған бірнеше шығармалары болса, соның тапсырмаларды да ішінде «Қаздар қайтып барады» әңгімесінің мазмұнымен танысып келдік. орындап отырады. Олай болса, әр топ өздеріне берілген тапсырманы қорғайды: Топтық тапсырмалар (Қоржындағы тақия түстеріне қарай) «Ақ тақия» тапсырмасы: «Хронологиялық кесте» (флипчарт қорғау). «Топтастыру» стратегиясы.«Қызыл тақия» тапсырмасы: Әңгіменің тақырыбы мен идеясын ашу«Жасыл тақия» тапсырмасы: Жазушының өмірі мен әңгімесінің арасындағы байланыс. Жаңа сабақ Бүгінгі сабағымызды «Аңыз адам» ауызша журналы түрінде өткізетін боламыз. Журналымыз: Барлық топ 1. «Білім көкжиегі» мүшелеріне ортақ 2. «Адами қасиеттер» тапсырма 3. «Жазушы шеберлігі» беріледі, әр оқушы 4. «Ақиқатын айталық!» жеке жауап береді. 5. «Хат жолдаңыз!» атты айдарлардан тұрады. Журналдың әр бетін парақтай отырып, әрбір айдардағы тапсырмаларды жұппен немесе жеке орындайтын боламыз. 1.«Білім көкжиегі» айдары. Құрметті оқушылар, журналымыздың бұл айдарында сіздер әңгімеге сатылай кешенді талдау жасайсыздар.Олай болса, іске сәт! 2.«Адами қасиеттер» айдары. Журналымыздың “Адами қасиеттер” айдарында шығармадан алынған үзінділер арқылы кейіпкерді тауып, ісәрекеттерін саралай отырып адами қасиеттерін айқындай аласыздар. Кім шапшаң екен? Байқап көрелік! Білу

Дереккөздер ( 7 модуль)

Дереккөздер және жабдықтар: Уақыты 2 минут

5 минут

1 минут

5 минут

3 минут

7 минут

Әңгімеден үзінді

Кейіпкер

32

ХАБАРШЫ

Әңгімеден үзінді

Тұрақты сөз тіркестері

Топ мүшелерінің аты-жөні

33

Қорытынды баға

1.«Ақиқатын айталық!» айдары. Журналымыздың бұл айдарында оқырмандармен әңгіме желісі бойынша сұхбат жүргізіледі. Олай болса, сұраққа неғұрлым көп жауап берелік! Алдымен бейнебаянға назар аударайық. ( Дүниежүзі қазақтарының І Құрылтайын көру) Байтас қартты қырық жылдан кейін шекара асыртып, жолда көрген қиыншылықтарына төзе отырып алып келген бір-ақ нәрсе, ол-туған жерге деген сүйіспеншілік, туған жердің топырағы. Қасиеті сіңген туған жерін жат елде жүріп сәт те ұмыта алмай туған жерге оралған қандастарымыз қаншама! Мұртаза Бұлытай, Майра Мұхамедқызы, Шұғыла Сапарғалиқызы сынды қандастарымыз туған еліне келіп еңбек етуде. (Бейнетаспадан қолдарында Қазақстанның туы бар шетелдік қазақтардың туған жерге келіп жатқаны көрсетіледі) Тағдыр талайымен кезінде тарыдай шашыраған қазақтарымыз дүние жүзінің 55 елінде өмір сүріп жатыр екен. Иранда 12 000 АҚШ-та 14 000 Ресейде 740 000 Украинада 15 000 ҚАЗАҚСТАН Моңғолияда 100 000 Түркияда 25 000 Қырғызстанда 45 000 Өзбекстанда 1 550 000 Қытайда 1 500 000 Тәжікстанда 10 000 1.Дүниежүзі қазақтарының І Құрылтайы қашан өткізілді? 2.Бұл құрылтайдың өтуіне себепші кім? 3.Қауымдастықтың негізгі мақсаты не? 4.Байтас қарттың арманы не? Өкініші не? 5.Байтас қарт арманына жетті деп ойлайсыңдар ма? Дәлелдеңдер 6.Неліктен қаздар жылы жақтан келіп ұя басады? 7. «Туған ел», «туған жер» дегенде ойларыңа не түседі? 8. Әңгімеде кездесетін жер-су, тау аттары? 9. Қарттың туған жердің топырағын жерге қайтаруының себебін қалай түсіндіресіңдер? 10. Өз Отаныңның көркеюі үшін қандай іс-әрекеттер жасап жүрсіңдер? 11. Өз еліңнің жарқын болашағына сенесің бе? 12. Кіндік қандарың тамған туған жерлерің туралы не айта аласыңдар? 5.«Хат жолдаңыз!» айдары. Құрметті оқырман, журналымыздың бұған дейінгі сандарында да сіздер туған жерге деген сүйіспеншілігіңізді редакцияға жолдаған хаттарыңыз арқылы білдіріп жүрген едіңіздер. Енді осы әңгімемен танысқаннан кейін сіздердің туған жер туралы толғаныстарыңызды сырлы сөзбен суреттеп хат жолдауларыңызды сұраймыз.Хаттарыңызды асыға күтуші сүйікті журналдарыңыз: “Аңыз адам”. Сергіту сәті Рефлексия кезеңі: «Аяқталмаған сөйлем»: Бүгінгі сабақтан мен өзіме не алдым?.. «Күту» ағашына ілу Бағалау критерийлері: (Әр топ басшысы өз құрамындағы топ мүшелеріне баға береді) «Ақиқатын айтайық»

2 минут

Теңеу

«Жазушы шеберлігі»

2 минут 1 минут

Пейзаж

«Адами қасиеттер»

4 минут

Портрет

«Білім көкжиегі»

4 минут

3.«Жазушы шеберлігі» айдары. Жазушының көркем тілі шығарма идеясын тереңірек ашуға, нақты тануға көмектеседі. Журналымыздың бұл айдарында жазушы шеберлігін анықтай аласыздар. Семантикалық картамен жұмыс:

Үй тапсырмасы

3 минут

қасиеттері

«Алдымен зират жаққа барып, аруақтарға құран бағыштайын»

Әңгіменің басты кейіпкері Әңгіме мазмұнына байланысты сұрақтарға жауап беру.

Үйден орындауға берілетін тапсырма Түсінбеген сұрақтарын, сабақтың қалай өткендігін және қалай өткізген ұнайтындығы туралы өз ойларын жазу.

ХАБАРШЫ

Формативті бағалау - берілген стикерге оқушылар бүгінгі сабақтың өту барысына өз көзқарасын білдіреді.

Кейінгі Оқушылардың орындаған шығармашылық тапсырмалары мен флипчартта орындап қорғаған топ тапсырмалар мен жұмыстары. портфолио деректері «Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық» атты тақырыпта ойтолғау жазу Кейінгі оқу Қорытынды.(6 минут) Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік, құрмет- азаматтықтың белгісі. Елін, жерін сүйетін адам туған топырағының кешегісін–бүгінімен , бүгінгісін ертеңімен жалғастыра алады. Халқымыздың осы бір қасиеті жанымызға ана сүтімен тарап, ана тілімен дарып, ақ нанымен бекуі тиіс. Өйткені Отан біз үшін оттан да ыстық. Бүгінгі сабағымызда Отанды, елімізді, туған жерімізді сүйе білуді үйрендік. «Туған жер», «ел», «Отан»–сөздері баға жетпес құндылығымыз, ең қымбатымыз. Әрқайсымыз ата-бабамыздың кіндік қаны тамған жер ежелгі қоныс, ата мекенімізді қадірлей, қастерлей, бағалай білуге тиіспіз. Себебі туған жер- қасиетті, құдіретті. Сіздер кең байтақ , Тәуелсіз қазақстанның жас ұландары, көгінде қалықтаған жас қырандарысыңдар. Бүгінгі бақытты өміріміз осындай бабалар арқасы екенін түсініп, үш биіміздей ұлыларды, елім деп еңіреген батырларымызды ұрпақ ешқашан ұмытпауы қажет. Қазір Қазақстан бүкіл әлем мемлекеттері ішінде өз орнын таба білді.Әлем жұртшылығы Қазақстан мемлекетін мойындады. Алғашында мал бағып жүрген көшпенді халықтың болашағы өркендейді деген ешкімнің ойына да кіріп шықпаған. Қазақстан қазір ұлттық әл-ауқат жөнінен әлем мемлекеттері рейтингісінде 110 елдің қатарында 50- ші орында тұр. Президент Н. Ә. Назарбаевтың кемеңгер басшылығы арқасында мемлекетті қалыптастыруда ғасырдың жүгін арқалаған уақыттар өтті. Қыруар істер 20 жылда жүзеге асырылды. Ең бастысы-аспанымыз ашық, халық бірлігі жарасқан елміз. Бейнекөрініс Тәуелсіздікке 20 жыл. « Көк тудың желбірегені» Ендеше, сабақ соңында, Отанымызға деген сүйіспеншілігімізді әнмен білдірсек дегім келеді.

ТАРИХ, ҚОҒАМДЫҚ БІЛІМ НЕГІЗДЕРІ САБАҚТАРЫНДА МОДУЛЬДІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ Мұхамбеталиева Жамиға

Атырау қаласы Әліби Жанкелдин атындағы орта мектептің жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста Сонда толық боласың елден ерек! Абай. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас кезінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды-адамгершілік құндылықтарды: имандылықты, әдептілікті, мейірбандықты, төзімділікті, шыншылдықты т.б. асыл қасиеттер мен құндылықтарды дамыту керек.Жеке тұлғаны жанжақты дамыту–қазіргі педагогиканың ең басты міндеті.Соның ішінде қоғамдық пәндерді оқыту үлкен еңбекті, күш–жігерді қажет етеді. 2005 жылдан бастап модульдік оқыту технологиясын сабақта кеңінен қолданатын. Себебі сабақтың бұл түрі тұлғаның танымдық қабілетін, ойлауға, есте сақтауға, ынтамен қабылдауға, өзіне сенімді болуға,қасындағы жолдасын тыңдауға және бағалауға, шығармашылығын дамытуға мүмкіндік береді. Оқытуды ойын түрінде ұйымдастыруға және оқытудың әр түрлі белсенді формаларын, яғни жағын тортарға бөлу, жеке және топтық жұмыс, диспуттар, пікірталастар қолдануға, білімді талдауға, оқушының өз деңгейіне қарай деңгейлік тапсырмаларды таңдауына, бірін-бірі толықтыруға, бағалауға еркіндік береді. Оқу модулінің сөйлесу бөлімінің ерекшелігі сонда, оқытудың белсенді және ойын формаларын кеңінен қолдануға, оқу материалына бірнеше мәрте қайта оралып, жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Сабақ процесінде «Ең білгір оқушы», «Сен-маған, мен- саған», «Көсемдікке ұмтылу», «Бой сергіту», «Сиқырлы сандықша» т.б. оқыта үйрету ойындарын көп қолданам. «Бой сергіту» ойынында топтарға 10 сұрақтан беріп, оны талдауға 5 минут беріледі. Топтың бір өкілі жауап береді, екінші топ жауаптың дұрыстығын үлгі бойынша қадағалайды. «Сен маған-мен 34

ХАБАРШЫ саған» ойынында әр топтың дайындаған сұрақтары бір-біріне қойылады. «Көсемдікке ұмтылу» ойынында барлық оқушы сұраққа жауап беруге қатыса алады. Кім көп жауап береді, сол ұтады. «Сиқырлы сандықша» оқыта үйрету ойыны–үлестірме материалдар дайындалады, ондағы сұрақтар әр түрлі, жауабына қарай оқушылар бағаланады және ең бастысы теориялық материал бойынша «білгірлерді» анықтау, тек сонда ғана сандықша «сиқырлы» бола алады. Оқушыларға бір сәт суретші болуды ұсынуға болады. Олар өтілген тақырыпқа қарай бірнеше кадр сурет салады, тақырыпты мұғалім алдын-ала дайындайды. Оқушылар5-6 адамнан топ болып отырады, олар – «суретшілер». Әр топ бірнеше кадр, сурет ұсына алады. Модульдік оқыту технологиясының оқушыларды және олардың білім деңгейін дамытуға үлкен көмегі бар: 1. Оқушының танымдық деңгейін дамытады. 2. Ойлауын, есте сақтау, зейінін дамытады. 3. Оқуға ынтасы артады. 4. Шешен сөйлеуге, еркін өз ойын айтуға дағдыланады. 5. Досын тыңдай білуге үйретеді. 6. Басқаның еңбегін бағалауға, жақсы қарым-қатынас жасауға, шығармашылығын дамытуға мүмкіндік береді. Мұғалімге сабақ жоспарын жасауда көп жеңілдік береді және оқушыларды көбірексөйлетуге, көп бағалауға, қайталауға өте ыңғайлы. Сабақ процесінде осы әдісті биылғы 11 сыныптар 5 сынып оқып жүргенде бастап едім, нәтижесі ҰБТ қорытындысында көрінді. Мектепті бітірген 23 оқушының «5»ке–9 оқушы, «4»-ке–12 оқушы, «3»-ке–2 оқушы бағаланып, орташа ұпай 19,3 сапа 92%. Соңғы 3 жылда қалалық олимпиада да үлкен жетістіктерге жеттім. Қазақстан тарихынан Мырзағуатов Ернұр 2009-2010 оқу жылында және 2010-2011 оқу жылдары қалалық және облыстық пән олимпиадасының жүлдегері ( І орын ). Ал Досқалиева Салтанат деген оқушым ғылыми жобада қалалық және облыстық ғылыми жобадан сәтті өтіп, Республикада сертификатқа ие болды. Қазір Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті тарих факультетінің І курс студенті. Модульдік оқыту технологиясының ерекшелігі: 1. 2. 3.

Кіріспе Сөйлесу бөлімі Қорытынды бөлім (бақылау)

І Кіріспе- Оқу модулінің жалпы құрылымы, оның мақсат-міндеттерімен таныстырады. Сабақ сызба, кесте т.б. белгілік үлгілерге сүйеніп түсіндіріледі. ІІ Сөйлесу бөлімі- Қарапайымнан күрделіге, қайта жаңғырту, шағын топта жұмыс істеу, тыңдау,жазу,көру және айту мүмкіндігі болады. Әр оқушыға оқу материалымен жұмыс істеуге, өз қабілетін, жадын, ынтасын, ойлауын, ауызша және жазбаша тілін дамытуға мүмкіндік береді. Алынған білімді талдау, жинақтау,бағалау мақсатында оқытудың белсенді формалары қолданылады. Деңгейлік тапсырма: І деңгей- Қосымша материалдар, деректер пайдаланады, дарынды балаларға арналған. ІІ деңгей-Стандарт талаптарына сай сараланған тапсырма. ІІІдеңгей-Білім деңгейі төмен оқушыларға арналған.Кейін жоғарырақ деңгей тапсырмаларына көшуге мүмкіндік береді. Бағалау: І деңгей

Журналға 5 5 4

«5» «4» «3»

ІІ деңгей

«5» «4» «3»

Журналға 5 4 3

ІІІ деңгей

«5» «4» «3»

Журналға 4 3 3

ІІІ Қорытынды- Тестілеу, сынақ, бақылау жұмысы диктант. Оқушылар білімін әділ бағалау және жоғарырақ баға алу мүмкіндігі болуы үшін бақылаудың 2–3 түрін дайындау. Бақылау формалары Тестілеу

Толықтыруды қажет ететін тестілер.

35

ХАБАРШЫ 2. 3. 4. 5. 6.

Еске салушы тест. Балама жауаптары бар тест. Таңдамалы тест. Сәйкестілік тесті. Құрама тест.

75%- дан жоғары болса–жоғары 50-75% -қанағаттанарлық 50% - дан төмен–білім деңгейі төмен

Дұрыс жауаптары:

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СТРАТЕГИИ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ ДЛЯ ВЫЯВЛЕНИЯ И РАЗВИТИЯ АНАЛИТИЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ Турганова Бибигуль Калимуллиевна

старший преподаватель Филиала АО «НЦПК «Өрлеу» института повышения квалификации педагогических работников по Атырауской области

Все наше достоинство – в способности мыслить. Только мысль возносит нас, а не пространство и время, в которых мы ничто. Постараемся же мыслить достойно – в этом основа нравственности. Блез Паскаль Изменения ценностей, имеющие место в сегодняшнем обществе во всем мире, является подготовка детей к высококвалифицированному, грамотному, конкурентоспособному обучению. Работники системы образования, от директоров, методистов и преподавателей школ до политиков, сталкиваются с проблемой наилучшей подготовки детей к успешной, процветающей и продуктивной жизни в будущем. Для того, чтобы эффективно работать в мире будущего, будут требоваться совершенно новый опыт и новые подходы. Основная задача учеников: как учиться эффективно и мыслить критически. Критическое мышление преподавателей включает в себя способность критически оценивать собственную практику работы, попытки применения и оценки новых подходов. Основоположниками критического обучения являются Джинни Стил,Чарльз Темпл,Курт Мередит,Джон Дьюи,Александер, и др. Школьное преобразование требует огромных человеческих ресурсов и времени. Изменения в устройстве и содержании экономики, которые происходят сегодня, являются показателями того, что в мире в целом идет глобализация технологических, информационных и коммуникационных технологии во все сферы человеческой деятельности. Новый подход к организации образовательного процесса в мировой практике начал реализовываться через национальную систему образования, поддерживающую государство,гражданина,общественные институты и бизнес, основанного на принципе развития современного общества:конкурентоспособность нации определяется уровнем ее образованности. Хорошо организованное образование позволяет подготовить молодое поколение к конструктивным изменениям в производственных технологиях, а значит новым культурным образцам. В целом мобильность и изменчивость современного мира, повышение значения интеллектуальной и воспитательной цивилизации, наступление времени «действия», предъявляют повышенные требования к системе образования, ответственной за формирование и развитие человеческого капитала, обеспечение социально-экономического и культурного прогресса общества. Эти изменения нашли отражения в Стратегии «Казахстан-2030», Законе РК «Об образовании», в Послании Президента народу Казахстана, в Государственной программе развития образования в РК на 2011-2020 гг. Разработка Программы направлена на повышение качества образования, на решение стратегических задач, стоящих перед казахстанской системой образования в новых экономических и социально-культурныхусловиях. А главное стратегическое направление развития системы школьного образования, это решение проблемы личностно-ориентированного образования, где в центре внимания педагога–личность ученика. Познавательная деятельность предполагает формирование у учащихся 36

ХАБАРШЫ умений самостоятельно добывать знания, анализировать, структурировать и эффективно использовать информациюдля самореализации и саморегулирования. Традиционно одним из важнейших факторов развития творческих способностей детей рассматривается самостоятельная исследовательская практика. Для обоснования этой точки зрения можно сформулировать несколько тезисов. 1.«Не существует сколько-нибудь достоверных тестов на одаренность, кроме тех, которые проявляются в результате активного участия хотя бы в самой маленькой поисковой исследовательской работе.» А. Дистерверг. 2.Развитие мышления и многих других познавательных процессов не возможно без осуществления исследовательской работы, в ходе которой человеку требуются его собственные действия с предметным миром. Обучению критическому мышлению включает рассуждения по принципиальным вопросам и размышление над критическим опытом, развитие аналитических способностей, использование суждений, аргументировать свои взгляды, критически оценивать полученную информацию, повышать мотивацию к обучению.Мышление-деятельный, скоординированный сложный процесс, заставляющий думать о чем-то реальном, существующем. Для обучения критическому мышлению необходимы следующие учебные условия и подходы к ученикам: • использование разнообразных форм и методов организации учебной деятельности, позволяющих раскрывать субъектный опыт учащихся; • создание атмосферы заинтересованности каждого ученика в работе класса; • стимулирование учащихся к высказываниям, использованию различных способов выполнения заданий без боязни ошибиться, сказать неправильный ответ и т.п.; • оценка деятельности ученика не только по конечному результату, но и по процессу его достижения; • использование в ходе урока дидактического материала, позволяющего ученику выбирать наиболее значимые для него вид и форму учебного содержания; • поощрение стремления ученика находить свой способ работы; анализировать способы работы других учеников в ходе урока, выбирать и осваивать наиболее рациональные; • создание педагогических ситуаций общения на уроке, позволяющих каждому ученику проявлять инициативу, самостоятельность, избирательность в способах работы; создание обстановки для естественного самовыражения ученика. Таким образом, учебные условия существенны для стимулирования критического мышления, т.е. мотивация. Мотивация–одно из условий успешного обучения. А оценка качества или успешного преподавания возможна с помощью двухспособов. Первое – оценка, не зависимая от результатов учебной деятельности, при которой действия учителя исследованы с целью определения соответствия требованиям практики, т.е. эффективность деятельности учителя, характер и частота взаимодействия с учениками. Оценка, в этом случае взаимосвязана с учениками, с которыми учитель работает, но не зависит от процесса обучения. Второй подход к оценке качества преподавания акцентирует внимание на преподавании, которое является и качественным, и успешным, и требует намного больше усилий, чем просто добросовестное исполнение профессиональных обязанностей. В связи с тем, что успешное преподавание зависит от процесса обучения, необходимо знать, произошло ли обучение фактически и на каком уровне компетентности и мастерства. Основная цель учителя- оптимальные (эффективный) условия достижения результата. В теории обучении для учителя, существуют четкие выводы о построении структуры урока, которая состоит из следующих фаз: 1. Активизирующая фаза или мотивирующая. Как мотивировать обучающихся? - выдвинуть реальную проблему, имеющую отношение к контексту жизни обучающегося, и выработать совместно цель обучения; - установить связь с предыдущим опытом обучающегося; - подготовить платформу к пониманию новой идеи. Главной задачей учителя является умение создать соответствующую интеллектуальную и эмоциональную обстановку на уроке, атмосферу психологической поддержки. Поэтому, желательно урок начинать с психологического настроя или с просмотра видеоролика: веселого, мотивирующего на 37

ХАБАРШЫ положительный лад. Чтобы достигнуть успеха в обучении и преподавании надо создать благоприятную атмосферу, в которой ученики чувствуют себя свободными в процессе обучения: думать свободно, без страха может высказывать своё мнение, то чувство комфортности,которая дает возможность на реализацию своих мыслей и идей.Учитель должен помнить о том, что у учеников всегда есть своя внутренняя мотивация к учению, учитель должен выступать в роли помощника, которому всегда можно обратиться с трудностями в решении проблем. Ученик должен развивать в себе умения сотрудничества–коллективного, коммуникативного, он должен быть частью своей группы, чувствовать эмоциональный настрой группы и принимать его, быть активным участником. 1.Конструирующая фаза–стадия построения знаний обучающегося, необходим большой материал, для исследования, обсуждения: изучения материала, выделение уже известного и усвоение нового, постановки вопросов и т.д. Конструирующая фаза,-стадия осмысления: введение новой информации. Осмысление содержания (получение новой информации). Чаще всего знакомство с новой информацией происходит в процессе ее изложения учителем, гораздо реже в процессе чтения или просмотра материалов на видео или через компьютерные обучающие программы.При этом практически исключается возможность ее осмысления. Главной задачей этой фазы критического мышления является отслеживание своего понимания при работе с изучаемым материалом.Постановки целей в процессе знакомства с новой информацией осуществляется при ее наложении на уже имеющиеся знаниях говорить.Информация, изложенная в видеороликах помогает глубже изучить данную тему.Если бы не было изложено информации, то учащиеся не смогли бы шире раскрыть тему урока,которое подразумевает, что любую тему они должны знать глубже, а не мимолетно. Таким образом: • осуществляется контакт с новой информацией; • сопоставление информации с уже имеющимся знаниями и опытом; • акцентируется внимание на поиске ответов на возникшие вопросы и затруднения; • стремление отследить сам процесс знакомства с новой информацией, обратить внимание на то, что именно привлекает их внимание, какие аспекты менее интересны и почему; • готовятся к анализу и обсуждению услышанного или прочитанного. • может быть непосредственными источником новой информации; • если ученики работают с текстом, учитель отслеживает степень активности работы, внимательности при чтении; • для организации работы с текстом, учителей предлагает различные приемы для вдумчивого чтения и размышления о прочитанном, например, можно дать текст, обучающиеся размышляют, анализируют, затем обсуждают в группе и после всего делают выводы, можно защитить в виде кластера. При выполнении заданий, обсуждений в целом той или иной проблемы, учитель должен продумать деятельность обучающихся так, чтобы у них была возможность пройти через все эти уровни. В соответствии с уровнями, вопросы представляются низкого и высокого порядка, т.е.два метода задавания вопросов:сложные и простые.Как объяснить различие между простыми и сложными вопросами или вопросы высокого и низкого уровня. Простые – закрытые, вопросы низкого уровня, на которые отвечают однозначно:да,нет.Например:небо голубое?Да.То есть эти вопросы на воспроизведение, - репродуктивные. Вопросы низкого порядка иногда называют «закрытыми» или «буквальными». Они направлены только на запоминание, как уже говорилось, и ответы на них расценивабтся как «правильно» или «неправильно». Например, • Что такое электрический ток? • Что является основными носителями электрического тока в металлах? • Опытами каких ученых было доказано, что металлы являются хорошими проводниками электрического тока и, в каком году было продемонстрировано? 3. Констатирующая фаза–стадия констатирования и оттачивания новых приобретенных знаний у обучающихся, при этом у обучающихся должна быть возможность: представить в собственном видении изученное, поставить вопросы и найти на них ответы, делать предположения и тестировать их на достоверность, применить эти знания для дальнейшей деятельности.

38

ХАБАРШЫ Констатирующая фаза,-стадия размышления или рефлексии: способствует глубокой аналитической работе всего материала и процесса его освоения.Рефлексия (осмысление, рождение нового задания). Это тщательное взвешивание, оценка и выбор. В процессе рефлексии та информация, которая была новой, становится, превращается в собственное знание. Она является основной целью деятельности учащихся на фазе рефлексии: Учащиеся: -осознают своё “я”, свой опыт собственных действий других учащихся и учителя; -получают рождение нового знания, становление опыта, развитие личности.Целостное осмысление, обобщение полученной информации; -формируют собственное отношение к изучаемому материалу. Учитель: -осознаёт собственные действия и действия учеников; -получает новый педагогический опыт, развитие мастерства; -видит эффективность педагогического процесса. Структурно представленные знания влияют на доступность и полезность теоретической базы и познавательной стратегии. Трехфазовая структура наряду с определенными стратегиями способствуют установлению связей предыдущих знаний с новыми, рефлексированию собственных возможностей, развитию самостоятельному мышлению и придает смысл всей деятельности и процессу обучения. У каждой фазы свое назначение: активизирующая фаза,- ядро этой технологии ориентирован на актуализацию знания, настраивает на положительную, продуктивную работу.Ее еще называют стадией вызова (пробуждение имеющихся знаний интереса к получению новой информации)- задачами которой являются: Постановка целей урока. Активизация познавательной деятельности учащихся Что мы усваиваем лучше всего? Обычно это информация по той теме, о которой мы уже что-то знаем. Если предоставить возможность учащемуся проанализировать то, что он уже знает об изучаемой теме, это создаст дополнительный стимул для формулировки им собственных целеймотивов. В процессе реализации фазы вызова: -учащиеся могут высказать свою точку мнение по изученной теме могут высказывания написать на листочках или на доске работать индивидуально вмалых группах. Таким образом, основным содержанием деятельности учителя является выполнение нескольких функции: - обучающий, - воспитывающий, - организующий, - исследовательский. Чтобы побудить активность ребенка, надо подключить и побудить его к учебному процессу, поэтому необходимо следующие навыки: 1. Познавательная потребность; 2. Интерес к способу действия; 3. Потребность к самовыражению и самореализации; 4. Потребность в самопознании и самовоспитании; 5. Потребность в социальном признании. Задействовать эти внутренние психологические источники учебной мотивации возможно используя проблемный подход к обучению, при котором усвоения обучения и развитие ребенка происходят не путем передачи ему некоторой информации, а в процессе его собственной активной деятельности.

39

ХАБАРШЫ ОҚУ ҮРДІСІНДЕ ИНТЕРАКТИВТІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУ Қайырова Айзада Қайдарбайқызы Атырау қаласы Т.Амандосов атындағы орта мектептің ІІ санатты информатика пәнінің мұғалімі

Бүгінгі күні инновациялық әдістермен ақпараттық технологияларды қолдану арқылы оқушының ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамытып қызығушылығын тудыру, белсенділігін арттыру ең негізгі мақсат болып айқындалады. Компьютердің көмегімен оқушы өз бетінше, сондай-ақ өзге оқушылармен топтасып бірге жұмыс істеуге мүмкіндік алады. Ақпараттық және педагогикалық технологиялар негізінде оқытушының рөлін түбегейлі өзгертуге мүмкіндік туды, оқытушы тек қана білімді алып жүруші ғана емес, сонымен қатар оқушының өзіндік шығармашылық жұмысының жетекшісі және бағыт берушісі болып анықталады. Осыған орай сабақ беру үрдісінде қазіргі күннің, яғни инновациялық әдістерді оқытудың интерактивті оқыту моделі болып табылады. Инновациялық әдістердің ең негізгісінің бірі«Интерактивті оқыту әдісі». Негізгі қағидасы-педагогикалық қарым-қатынас пен қарым-қатынас диалогы арқылы жеке тұлғаны қалыптастырып, дамыту. Педагогикада оқытудың бірнеше моделін атап көрсетуге болады: 1.пассивті-оқушы оқытудың «обьектісі» ролін атқарады (тыңдау және көру) 2.активті-оқушы оқытудың «субьектісі» болып шығады (өзіндік жұмыс, шығармашылық жұмыс, практикалық жұмыс) 3.интерактивті- inter(өзара), akt(әрекеттесу). Оқыту процесі барлық оқушылардың тұрақты белсенді өзара қарым-қатынасы арқылы жүзеге асырылады. Оқушы мен мұғалім оқытудың тең құқылы субьектісі болып табылады. Интерактивті оқыту моделін пайдалану-өмірлік ситуацияларды моделдеуді,ролдік ойындарды қолдануды, мәселені бірлесіп шешуді қарастырады. Оқу процесінің қандайда бір қатысушысын не идеяны /яғни, жақсы оқитындарға назар аудару сияқты/ ерекшелеуді шектейді. Интерактивтік оқыту технологиясы-бұл коллективтік, өзін-өзі толықтыратын, барлық қатысушылардың өзара әрекетіне негізделген, оқу процесіне оқушының қатыспай қалуы мүмкін болмайтын оқыту процесін ұйымдастыру. Интерактивті оқыту әдістеріне: 1) Жұптасып жұмыс істеу 2) Проблемалық шығарма әдістері 3) Шағын топтармен жұмыс 4) Миға шабуыл әдісі 5) Броундық қозғалыс 6) Ролдік ойындар 7) Сын тұрғысынан ойлау әдісі 8) Блиц-сұрақтар әдісі 9) Дискуссия 10) Дебаттар 11) Тірек-сызба арқылы оқыту 12) Ойын арқылы оқыту т.б жатады. Оқытудың интерактивтік моделінің негізгі критериилері: 1.Емін-еркін пікір таласқа түсу мүмкіндігі; 2.Белгілі бір материалды емін-еркін баяндау; 3.Топтық тапсырмалардың қолданылуы және сол арқылы ұжымдық іс-әрекеттерді дамыту; 4.Жазбаша жұмыстарды орындау; Сабақтағы интерактивтік әрекет өзара түсіністікке, өзара әрекетке, қатысушының әрқайсысына қажет есепті бірлесіп шешуге алып келетін- ұйымдастыру және сұқбаттасып қарым-қатынас жасауды дамытуды ұсынады. Интерактивтік оқыту-бұл, ең алдымен оқушы мен мұғалімнің қарымқатынасы тікелей жүзеге асатын сұқбаттасып оқыту болып табылады. Өз іс-тәжірибемде оқушылардың білім деңгейін арттыру, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда оқытудың топтық жүйесін қолданамын. Топтық әдістерінің тиімділігі: -Оқушылардың бір-біріне достық қарым-қатынастары арта түседі; 40

ХАБАРШЫ -Бір сабақтың үстінде берілген материалдарды толық қамтуға мүмкіндік туады; -Оқушылардың өз беттерімен ізденістері туындайды, қосымша оқулықтармен жұмыс жасауға дағдыланады. Оқытудың тағы бір ерекше түрі–сайыс сабақтар.Сайыс сабақтар бір қырынан алып қарағанда оқушыны сергіту болса, екінші қырынан оқушылар ойынға қатысу арқылы жүйелі қайталауға мүмкіндік тудырады.Мұндай сабақтардың мақсаты оқушылардың білім деңгейін көтерумен қатар сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру. Сайыс түрлері арқылы оқушылардың қызығушылығы артып, тапқырлық,ізденімпаздылық қасиеттері қалыптасады.Бүкіл оқыту барысында оның әртүрлі жақтарын қамтамасыз ететіндей бір мезетте бірнеше технология қолдану керектігіне мұғалім назар аударуы қажет. Нақты өмірде бұл жағдай әрқашан іске аса бермейді. Неге десеңіз, мұғалім бір технологияны немесе оның бір көрнекті элементін ғана практикада қолдануға бейім тұрады.Бұл жағдайда интерактивті оқыту технологиясының бүтіндік принципі бұзылады: бұл процес әртүрлі технологиямен жан-жақты қамтылуды талап етеді,бүтін болғанда ғана технология педагогикалық тұрғыда әсерлі болады. Интерактивті оқыту әдістерін қолдана отырып, келесі нәтижелерге қол жеткіземіз: • Шығармашылық қабілеті артады; • Өз қиялы, идеясы, өзіндік пікірі, өз көзқарасы қалыптасады; • Шығармашылық ізденіс пайда болады; • Өзіндік еңбек ету қабілеті ашылады; • Оқушылардың сөйлеу қабілеті артады; • Оқу әдісі мен құралдарын таңдауға мүмкіндік туады; • Қиындықтарды шешуде табандылық байқалады; • Оқушылардың белсенділігі мен қызығушылығын арттырады, сондықтан оқу үлгерімі көтеріледі. Тәуелсіз еліміздің ертеңгі болашағын тәрбиелеу бізге зор жауапкершілікті заман ағымына бейімділікті талап етіп отыр.Осы мақсатта өз білімімді үздіксіз көтеріп отыруды басты мақсатым деп есептеймін.

"HEALTHY LIFESTYLE". MODULE 1.UNIT 1B. NON-STANDARD LESSON. PROJECT WORK Калидуллина Гүлфарида Куангалиевна Атырау облысы Исатай ауданы Абай орта мектебінің ағылшын тілі пәнінің мұғалімі

Aims: to develop speaking skills through a wide range of speaking tasks which necessitate giving information, exchanging and justifying opinions and ideas, comparing and contrasting, agreeing and disagreeing, suggesting and speculating; teach to analyze and arrange specific data into meaningful patterns; to develop positive attitude to health. Tasks: topractise and activate all essential vocabulary on the topic “Healthy Way of Life”; to provide an opportunity to use linguistic skills in real situations of communication; to broaden students’ understanding of the various aspects of healthy way of life; to teach to work collaboratively in group, to develop partnership relations between teachers and pupils; to stimulate and enhance the students’ interest of health problems (Food, Bad habits, Stress) to probe further on their own and to reach their own conclusions based on examining the evidence; to teach students critical thinking skills when searching for information in the Internet, additional literature; to develop cross-cultural and cross-curricular competence . Type of the project: 41

ХАБАРШЫ cross-curricular; group; short-term; with coordination. Result of the project: presentation of creative and research work. Equipment: computer and multimedia projector; 3D presentation; self-made posters; illustrations; handouts. The course of the lesson I. (teacher’s appeal) Good morning, dear students! Today we are having our final lesson on the topic “Healthy Lifestyle”. For three hours you have been working on the projects. Today you are going to present the result of your joint work. We hope that you will show your speaking skills, cooperative skills, will show your understanding of the proverb ‘Health is above wealth’. As you remember, at our first lesson of this theme we held a survey among the 11th formers. The children chose the most vital aspects of healthy way of life and picked out the problems concerning their health. Having analyzed their opinion, we found out the following three major points: bad habits, food and stress. As far as we have three groups in our class, each group chose a problem for studying. Before discussing these problems let’s look around. We see some quotations and sayings on the topic. Let’s read them. (the pupils read and comment on the quotations) Possible Sayings and Proverbs: “To eat is a necessity, but to eat intelligently is an art” “Life is not merely living but living in health” “A sound mind in a sound body” “An apple a day keeps the doctor away” We hope your today’s presentations will prove they are true. II. Food 2.1. Can you imagine our life without food? I think no. What is food for us? (the pupils give their variants) Приложение 1 2.2. Do you know the secrets of health and beauty? The secrets are in our food. The proverb says: “We are what we eat” In this cosmic world which we live in, the thing we neglect all to off is nutrition. Food supplies three fundamental body needs: need for energy, need for new tissue growth and tissue repair, need to regulate metabolic function. In particular, the types of food that we eat can influence our moods. Eating food like bread, cereal, rice makes us feel calm. Chocolate can lift our spirits and make us feel happier. Other foods, such as coffee, eggs, sugar, can have a negative effect on us. When you feel stressed, try a little bread and a glass of milk and you will feel relaxed. Have you ever heard anything about junk food? I shall try to convince you that it is harmful for our health and stomach. In today’s fast-moving world, people have less and less time to spend eating, let alone cooking. It is probably for this reason that junk food is so popular. Recent researches have shown that people who prefer junk food gain excess weight. This is true because you tend to eat more, as junk food is less satisfying and lower in vital nutrients. I don’t think that you will never eat hamburgers or fried potatoes. I’m sure you will! But always remember about the consequences. 2.3. The problem of food is closely connected with dieting. We all want to be slim. We’ve got some information about dieting: whether it is a good thing or not. The term dieting most often refers to the revision of food intake in order to lose weight. Diets are also observed for a wide range of medical reasons. What do 100 calories a day correspond to? It’s easy to feed 100 calories to the body but difficult to burn them, as the drawings illustrate. Variants of burning calories are: 1) 2 km walk; 2) 5 min of skiing at competition speed; 3) 4 km of cycling; 4) 15 min of tennis (easy pace); 5) 30 min of gardening. You should count your calories if you want to have a good figure.

42

ХАБАРШЫ There are a number of problems connected with dieting. Low diets, for example, restrict the amount of bread, sugar, and grains while maintaining a normal amount of proteins and fats. Most people experience low blood pressure after only a few days on such diets. Diets high in fats are harmful for people with heart disease. High proteins diets can be kept for only a short period of time and are dangerous for anyone with diabetes and other medical problems. There is a serious problem of starvation, because it can lead to coma. It can be practiced only under strict medical supervision. 2.4. Now we’d like to acquaint you with such a disease as anorexia. Anorexia is a new illness and seems to be caused by the society we live in, which judges us on our appearance. The media encourage us to try to be slim and beautiful. Each year there are to be at least 2000 new cases of anorexia. Most anorexics are females in their teens and twenties who suffer from a distorted self image: either slim or attractive they may appear to others. Though hungry, anorexics attempt to gain control of their lives by denying eating. 2.5. We are sure you know such term as vegetarianism. We’ll tell you the history of it and reveal the advantages and disadvantages of it. Vegetarianism is an ancient custom. During the 19th century the movement began to produce results even among non-vegetarians. By the early 20th century it was non-vegetarian's diet - especially in English-speaking countries; such foods as peanut butter and corn flakes were invented by vegetarians in the United States. The vegetarian movement as a whole was carried forward by individuals, such as Leo Tolstoy and George Bernard Show, and by certain religious sects. Humanitarian vegetarians refuse meat because they believe that killing of animals is unnecessary or cruel. People who are keen on vegetarianism for health reasons believe that meat is harmful to the human body and that vegetable diet is more effective. Purist vegetarians reject all foods that are derived from animals, including dairy products such as eggs, milk, cheese and butter. 2.6. Competition 1: You’ve got a lot of information about food: junk food, healthy food, dieting. Now we’ll check how well you remember it. We’ll see which of the two groups can choose healthy food and junk food from the pictures on the table. (comments of the expert) Competition 2: Now I offer you a list of different ingredients. Imagine that you are waiting for a friend; you are to prepare meal as quickly as possible. I shall give you a minute… Now we shall see whose dish is the tastiest and healthiest. (comments of the expert) 2.7. I hope you will follow our advice and choose healthy food. I wish you good meal! And we present you with some general advice on healthy food. General Advice on Healthy Food 1. Eat less salt, sugar and saturated fat. 2. Eat more raw fruit and vegetables, wholemeal bread and other foods rich in fibre. 3. Check the 'Contents' labels on packets and tins to see what they actually contain. 4. If you want to lose weight, do it gradually. People who lose weight quickly usually put it back on quickly, too. 5. Eat regularly - your body needs a steady flow of energy. 6. Drink five or six glasses of water per day. 7. Get plenty of variety in your diet. 8. Enjoy your food! III. Bad Habits. 3.1. Another problem is bad habits. Can you name any bad habits (smoking, drinking, overeating, gambling, irritation, drug-taking). We confess the significance of all these problems but smoking. Many teenagers do not consider it to be a serious problem leading to terrible consequences. That’s why we have decided smoking to be discussed. 3.2. If you smoke and you still don't believe that there's a definite link between smoking and bronchial troubles, heart disease and lung cancer, then you are certainly deceiving yourself. No one will accuse you of hypocrisy. Let us just say that you are suffering from a bad case of wishful thinking. This needn't make you too uncomfortable because you are in good company. Whenever the subject of smoking and health is raised, the governments of most countries hear no evil, see no evil and smell no evil. Admittedly, a few governments have taken timid measures. In Britain, for instance, cigarette advertising has been banned on television. The 43

ХАБАРШЫ conscience of the nation is appeased, while the population continues to puff its way to smoky, cancerous death. You don't have to look very far to find out why the official reactions to medical findings have been so lukewarm. The answer is simply money. Tobacco is a wonderful commodity to tax. If the governments of the world were honestly concerned about the welfare of their peoples, you'd think they'd conduct aggressive anti-smoking campaigns. Far from it! The tobacco industry is allowed to spend staggering sums on advertising. Its advertising is as insidious as it is dishonest. We are never shown pictures of real smokers coughing up their lungs early in the morning. That would never do. The advertisements always depict virile, clean-shaven young men. They suggest it is manly to smoke, even positively healthy! Smoking is associated with the great open-air life, with beautiful girls, true love and togetherness. What utter nonsense! For a start, governments could begin by banning all cigarette and tobacco advertising and men should conduct anti-smoking advertising campaigns of their own. Smoking should be banned in all public places like theatres, cinemas and restaurants. Great efforts should be made to inform young people especially of the dire consequences of taking up the habit. A horrific warning - say, a picture of a death's head - should be included in every packet of cigarettes that is sold. As individuals we are certainly weak, but if governments acted honestly and courageously, they could protect us from ourselves. 3.3. There are many smokers who are aware of the health hazards of their habit and want to stop, or have already tried, without success. Here is some practical advice which may help you to kick the habit: You can rely on your own will-power. Simply smoke your last cigarette and do not allow yourself to pick up another. However, very few of us are strong-willed enough to do this successfully. Or you can gradually cut down on the amount you smoke each day until you stop entirely. Additionally, some companies manufacture products such as chewing gum and adhesive body patches which administer small doses of nicotine to help combat withdrawal symptoms. You can use these products if your will-power requires some assistance. Otherwise, you can benefit from other available treatments like hypnotherapy or acupuncture. Many people claim that after only a few sessions of alternative therapies such as these, they have been permanently cured of their addiction. The only drawback, however, is that their effectiveness seems to depend on your desire to give up swiping. The stronger your will-power is, the more successful the treatment will be. When you have stopped smoking, you should try not to begin again. You should avoid stressful situations, since stress often drives people to smoke again. Also, when boredom strikes it is often tempting to pick up a cigarette, if only for something to do. You can prevent the boredom which may lead to your taking up smoking again. To conclude, there are several ways to give up smoking, some of which are less conventional than others. Once you have given up, you may also have to take certain measures to ensure that you remain a non-smoker for good. 3.4. In conclusion we’d like to present you with one of such posters to remind you how dangerous smoking is not to the health of a smoker but to the environment as well. Приложение 2 IV. Stress. 4.1. We are school-leavers. It’s a crucial moment of our life. We realize our responsibility. That’s why we get nervous as we are under constant stress. We should know how to cope with these problems and how to overcome them. Here is our project “Anti-Stress Recipes”. 4.2. Do you know what the signs of stress are? Приложение 3 1) “7 o’clock! Why should I get up so early?!” - If you ask yourself this question at least once a week, you are irritated. 2) “9 o’clock! A test! Again!” - You worry almost every day, don’t you? 3) “1 o’clock! I can’t understand anything!” - You feel sick and tired and can’t concentrate on the lesson. 4) “4 o’clock! I want to sleep!” - You are gloomy – you have no time to rest, you have so much to do. 5) “8 o’clock! Leave me alone!” - You are tense and you don’t want to do anything. Don’t any of these thoughts strike you sometimes? (comments of the pupils).If ‘yes’ – you are on the way to stress. Stress is a worried or nervous feeling that stops you relaxing caused, for example, by pressure at school or personal problems. When you are under stress, you see life in grey and black colours. 4.3. Let’s test ourselves in what colour's we see life, what our outlook on life is. (test ‘What’s your outlook on life?’, comments on the results) 44

ХАБАРШЫ Приложение 4 4.4. The mind and the body are not separate. When you relax your body you can relax your mind. A technique of relaxation can help you when you are under stress or just tired. Relaxation Pause (is performed to music): Sit comfortably. Close your eyes. Listen to your breathing. Feel its rhythm and depth. Feel yourself breathe-in and breathe-out. Remember the most pleasant moment of your life. …Try to fix this feeling. … Thank you. Open your eyes. A quarter of an hour of relaxation like that every day will pay you well! You will gain extra energy and good will towards life generally. Now we are calm and quiet, relaxed and at ease. We are ready to accept new information; we hope it will be of great use for everybody. 4.5. People have had problems since the beginning of time. We’ve already read some proverbs that are probably thousands of years old. We are sure most of them are useful today. Our modern life is really stressful. We compete at school and in sport and even with our friends. We try to get as good marks as possible, to buy as cool telephone as possible, to look as smart as possible, to go on holiday as far as possible so that we can relax after getting so tense and tired! All this can’t but influence our nerves. What do you think the signs of stress are? (comments of the pupils: irritability, fussiness, gloominess, suspicion, indecision, excitability, restlessness, lack of concentration, unsociability, loss of appetite, over-eating, sleeplessness, drinking, smoking, worrying, tension.) Many people try to get rid of the signs of stress instead of the cause. They may take sleeping pills or try to control the various signs in other ways. But the only satisfactory way of stopping stress is to find the cause of it. 4.6. Presentation ‘Causes of Stress’. Приложение 5 1) - The loss of a close person or any other loss may cause stress. It may be the death or illness of a friend, the loss of your job or money. And you can probably do nothing to change these. - As the proverb says ‘One cannot put the clock back’. You should concentrate on what is happening in you life today. And go on living. Don’t try to re-live yesterday. It is gone. 2) – A conflict inside you may cause stress. Perhaps you feel you ought to do something but you don't want to. You may have mixed feelings about someone or something and not know what to do. - As the proverb says ‘No man is wise at all times’. You had better look into, understand yourself. It may be helpful to talk to someone about it. 3) – A fear of something may cause stress. Often we are afraid to do something, because we don’t know what will happen afterwards. Perhaps, you are stressed by fear you can’t identify. - As the proverb says ‘Don’t climb the hill before you get to it’. You shouldn’t be fearful because most of the things we fear never come to pass. Do something. It’s often better to make a decision rather than do nothing. 4) – Several different problems may cause stress. Perhaps you feel you have too much responsibility. - As the proverb says ‘Little by little and bit by bit’. Try to see your problems separately and deal with them one by one. 5) – Worry also may cause stress. Worry refers to negative self-talk, that often destructs the mind from focusing on the problem of hand. Worry can refer to a feeling of concern about someone else’s condition. - As the proverb says ‘Cheek brings success’. Re-define your worry as a problem. Then you can do something about it instead of just worrying. Do something before things become worse! 4.7. In conclusion we’d like to present you with some recommendations how to avoid stress and be happy. 10 Commandments for a Student Thou shalt not worry, for worry is the most unproductive of all human activities. Thou shalt not be fearful, for most of the things we fear never come to pass. Thou shalt not cross bridges before you get to them, for no one yet has succeeded in accomplishing this. Thou shalt face each problem as it comes: you can handle only one at a time anyway. Thou shalt not take problems to bed with you, for they make very poor bedfellows. Thou shalt not borrow other people's problems: they can take better care of them than you can. 45

ХАБАРШЫ Thou shalt not try to relive yesterday for good or ill - it is gone. Concentrate on what is happening in your life today. Thou shalt count thy blessings, never overlooking the small ones, for a lot of small blessings add up to a big one. Thou shalt be a good listener, for only when you listen do you hear ideas different from your own. It's very hard to learn something new when you're talking. Thou shalt not become bogged down by frustration, for 90 percent of it is rooted in self-pity and it will only interfere with positive action. VII. Reflexion. (teacher) Let’s segregate basic recommendations for preserving your health. Each group is to pick out the most useful recommendation on each problem of all we’ve discussed today. (teacher writes the ideas on the blackboard) VIII. Commenting on the work and giving marks

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ БІЛІМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ РӨЛІ Даулетова Нұргүл Алдабергенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы

Қазақстанның әлемдік үрдістерге кіруі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай руханилық пен адамгершілікке негізделген, демократия мен ізгілік ұстанымдарына сәйкес, білім беру мен тәрбиелеудің жаңа құндылықтарын ретке келтірудің жолдары іздестіріліп, қазіргі білім философиясына сәйкес әлемдік білім кеңістігіне енудің қазақстандық үлгісі жасалуда. Ұлттық үлгінің қалыптасуы білім парадигмасының өзгеруімен қатар жүреді. Қазақстан мектептері дамуының республиканың жас азаматтарының білім алу мүмкіндігін кеңейтуге бағытталуы, отандық білімннің халықаралық жүйеге кіріктірілу 12 жылдық білім беруге көшу қажеттіліктері туындап отыр. Қазақстан республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында басым бағыттардың бірі 12 жылдық білім беру моделіне көшу болса, ал оның негізгі міндеті «12 жылдық оқыту моделіне көшуді білім беру мазмұнын жаңғырту арқылы жүзеге асыру» ретінде көрсетілген. 12 жылдық білім–бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны жоғары сатыда бейінді оқытуды көздейтін бірден-бір тиімді жол. Жалпы орта білім беру жүйесін дамытудың әлемдік тәжірибесін зерделеу, білім берудің жаңа сапасына қол жеткізу тек 12 жылдық жалпы білім беретін мектеп болатынын көрсетеді. 12 жылдық оқытуға көшу Қазақстандық білім беру реформасының стратегиялық міндеттерін ойдағыдай шешуге мүмкіндік береді,шығармашылықпен дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды,«Жалпыға арналған білімнен», «Білім әркімге өмір бойы» үлгісіне сапалы түрде көшуді және әлемдік білім беру кеңістігіне жедел енуді қамтамасыз етеді. 12 жылдық мектептің басты ерекшелігі–ұлттық құндылықтарды баланың бойына сіңіру арқылы оның жан-жақты дамуына, өз пікірі мен ойын ашық жеткізе білуіне, шығармашылық әлеуетін толық іске асырылуына ықпал ету болып отыр. Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасында: «12 жылдық білі берудің басты мақсаты:Өзінің және қоғамның мүддесінде өзін-өзі белсенді етуге дайын, өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім,бәсекеге қабілетті және құзыретті, шығармашыл, білімді тұлғаны дамыту және қалыптастыру»,–деп нақты көрсетілген. Сонымен қатар аталған тұжырымдамада білім берудің күтілетін нәтижелері жоғарыдағы көрсетілген мақсатқа сәйкес мектеп түлегінің негізгі құзырлығы құндылықты–бағдарлы, мәдениет танымдық, оқу-танымдық, коммуникативтік,ақпараттық-технологиялық,әлеуметтік-еңбек және тұлғаның өзін-өзі дамыту құзыреттіліктері бойынша анықталғаны белгілі. 46

ХАБАРШЫ Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке кіруіне қатысты білім беру саласына қойылып отырған заман талабы – шығармашылықпен жұмыс істей алатын, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеп қалыптастыру. Білім берудегі негізгі мақсат тек білімді, кәсіби мамандандырылған адам дайындау ғана емес, рухани дүниесі бай және адамгершілігі зор, қоғамдық өмірдің барлық аясында ұлттық құндылықтарды бағалауға және дамытуға қабілетті тұлғаны қалыптастыру екенін білім мазмұнын таңдауда қатаң ескерілетін мәселе екенін баса айтқан жөн. Тұлға–адамның келешек өмірінің қалыптасу жобасының келбеті. Адам тәрбие негізінде жетіліп, қалыптасады. Адам болашағын шешетін де тәрбие екендігі ежелден белгілі, көңілде жатталған ұлы түсінік болғанымен, оны педагогикалық-психолгиялық тұрғыдан келгенде «қалай жүргізу керек, қалай ұйымдастыру керек» деген мәселе күн тәртібінен түспейтіні ақиқат. С.И.Ожегов сөздігінде «жеке тұлға–адам қандай да бір қасиет, қабілет тасушы» ретінде қарастырылады. М.Н.Дьяченко,Л.А.Кандыбовичтің «Психология» анықтамалық сөздігінде: «Жеке тұлға саналы сөйлеу, шығармашылық қабілеттері бар қоғамдағы табиғи тірі ағза– адам». Жеке тұлға атауы екі негізгі бағытта қолданылады: 1) кез келген саналы адам; 2) өзінің психикалық даму үрдісін және мінез-құлық, жүріс-тұрысын басқара алатын қабілетіне сай деңгейдегі психикасы бар адам. Индивид болып туады, ал тұлға болып қалыптасады. Тәрбиенің өзекті мәселесі–білім негізінде жеке адамның ғылыми көзқарасын қалыптастыру арқылы адамдардың өндірістегі, қоғамдық тұрмыстағы қарым-қатынасын қалыптастыру екені белгілі. Ал осы жеке тұлғаны қалыптастыру білім беру мен тәрбие үрдісінде жүзеге асатындықтан, білім мазмұнын таңдауда әр баланың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру мәселесі тереңірек, нақтырақ қарастырылуы қажет болады. Ал «құзырет»–оқушының жеке және қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатындғы табысты ісәрекеттеріне қажетті білім дайындығына әлеуметтік сұраныс. 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу жадайында тұлға құзырлығын қалыптастыруға тиісті құзыреттіліктерді жүзеге асыруда оқушының жеке даралық ерекшеліктеріне айрықшықша мән бере отырып, білімді баланың еркін игеруін жүзеге асыру мұғалімдерден тиімді әдіс-тәсілдерді жетілдіре отырып, тың әдістемелік негіздерді қалыптастыруды қажет етеді. Бәсекеге қабілетті, өзгерістерге бейім жеке тұлға тәрбиелеу ізденіске толы шығармашылық жұмыстардың нәтижесінде ғана мүмкін екендігі баршамызға белгілі. Сондықтан да оқушының әр түрлі өмірлік жағдайлардан мектептен алған білімін, білігі мен икемдағдыларын тиімді қолдана отырып, сәтімен шыға білуіне жағдай жасау сабақ үрдісінде де, сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар арқылы да тиімді ұйымдастыра білу 12 жылдық білім беру табалдырығын аттағалы отырған мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Мұғалім мақсаты бүгінгі заман талабы, білімді, білікті, өздігінен тығырықтан шығар жол таба білетін іскер адамды тәрбиелеуді қажет етіп отырғандықтан, мектеп қабырғасында жеткіншектердің жеке тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасау. «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің болашағы жоқ, Қазақстандағы жоғары оқу орындарының алдындағы міндет–әлемдік стандарт деңгейінде білім беріп, дипломдарының дүние жүзінде мойындалуына қол жеткізу» деген Елбасы Жолдауынан ұлттық бәсекелікке қабілетті ұрпақ білім деңгейімен анықталатынын, әлем кеңістігіне көтерілу үшін білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруге талап ететін, бұл үшін жоғары сатыда бейінді оқытуды көздейтін 12 жылдық білім беру қажеттілігінің маңызы зор екенін көріп отырмыз. Елбасының бұл Жолдауынан білім беру ісі прогрестің қозғаушы күші және ұлттың рухани әлеуметі уақыт талабына сай жауап беруі, жас мамандардың өзгермелі жағдайларға бейімделе білу қабілетін қалыптастыру секілді мәселелерді шешіп алмайынша, қоғам дамуының тұрақты болуының екіталай екендігі байқалары анық. «Ақыл парасат күшінің жәрдемімен адам әрекеттердің жамандарынан жақсыларын ажыратады. Осының көмегімен ол нені істеп, нені істемеу керектігін пайымдап, сонымен бірге пайдалы мен зиянының, жағымды мен жағымсыздың айырмасын танитын болады» деген ұлы ойшыл әл-Фарабидің бұл нақыл сөздерінен болашақтың жарқын болып,ғылым мен өнерді меңгерген жас ұрпақтың қалыптасуына әсері тиетін ұстаз тұлғасын кәсіби даярлығын жетілдіру,теориялық негіздерін қайта қарап жасау міндеттері туындайды. Бүгінгі таңда білім берудің мемлекеттік стандарттарына сәйкес республика мектептерінде білім беру мазмұнын түбегейлі жаңарту қажеттілігі туындап отыр. Оның басты себебі республикаөзінің 47

ХАБАРШЫ тәуелсіздігіне ие болған жағдайда экономикалық, экологиялық, этномәдени ерекшеліктерін ескере отырып, жастарды оқыту мен тәрбиелеу ісін қайта құрудың аса қажеттігі пайда болды. Қазақстан Республикасының өсіп өркендеуі үшін, алдыңғы қатарлы дамыған тұғырлы мемлекеттермен теңесе алатын, қоғамды ізгілендіретін, халқымыздың ізгі қасиеттерін жаңартатын, әлеуметтік экономикалық міндеттердің дамуына әсер ететін қоғамның қозғаушы күші бола білетін ұлтжанды азамат тәрбиелеу– ұстаздар қауымының алдында тұрған үлкен міндет. Тәрбие–қоғамдық өндірістік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған, жеке адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі. Жеке адам тек қоғамда, қоғамның тарихи ұлттық топтың және бүкіл адам баласына тән ерекшеліктеріне сәйкес дамиды. Тәуелсіздігімізді алып, еліміздің өткенін саралап, болашағымыздың ізгі болуы әрине тәрбиеге байланысты. Ұлттық тәрбие беретін, бәсекелестікке қабілетті білімді ұрпақ тәрбиелейтін ХХІ ғасыр ұстаз тұлғасы барынша жоғары болуы керек. Оқыту технологиялары дегеннің өзі, шындығында, осыған дейінгі білім беру жүйелерінің жаңа уақыт талабына бейімделіп, оқыту жүйелерінің жаңа арнада тоғысуы сияқты. Бір жағынан қарағанда оқыту технологиясы жаңа заманға бет бұрған оқыту жүйесі болса, екінші жағынан оқыту технологиясы дегеніміз–мұғалім мен оқушының, оқытушы мен студенттің арасындағы ықпалдастық,білім беру мен білім алу арасындағы ерекше дидактикалық қарым-қатынастың заңдылықтарын зерттейтін сала болып табылады. Оқыту технологиясында қазақ тілінен берілетін білім мазмұны да, оқытатын мұғалім қолданатын әдістер де, қосымша дидактикалық және техникалық құралдар да-барлығы бір-бірімен тығыз байланыста, үйлесіммен қолданылады. Осыған байланысты қазақ тілі мен әдебиет сабағында сатылай кешенді талдау жасау жұмыстары жүргізіледі. Ұлы Абайдың ұлағатты сөздерін алып, әр сабақта қосымша талдау жұмыстары жасатуға болады. Сатылай кешенді талдау–тек қана білімді белгілі бір көлемде беріп, қажетті шеберлік пен дағдыны қалыптастырумен ғана шектелмейтін, баланың жалпы тұлғалық дамуына, ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету сияқты басқа танымдық-психологиялық қасиеттерінің жақсы үйлесімді дамуына бағытталған оқытудың түрі. Оқушыларға тереңірек білім беруде сатылай кешенді талдау-таптырмайтын әдіс. Сатылай кешенді талдау оқушыны өзіндік ізденіске жетелеу арқылы оның бойында ізденімпаздығын, ойлау жылдамдығын, ауызекі сөйлеу дағдысын, ой жүйелілігін, ойды жеткізе білу дағдысын қалыптастырады. Теориялық білімді тереңірек меңгереді. Жалпы орта білім берудің негізгі міндеті–оқушының саналы түрде кәсіби және азаматтық өзін-өзі анықтауына мүмкіндік туғызатын негізгі құзыреттіліктерді игеруін, сондай-ақ жеке білім алу қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Оқушының бейімділіктері мен қабілеттерін есепке ала отырып, білім берудің бейінді оқытуы енгізілді. Бейіндіоқыту жаратылыстану-математика, қоғамдық-гуманитарлық, техникалық бағыттар бойынша жүзеге асырылды. Білім-білік дағдылардың қалыптасқан негізгі құзыреттіктерін, әлеуметтік дағдылардың негізінде тұлғаның алдына қойған мақсаттарына жету үшін ішкі және сыртқы ресурстарын тиімді пайдалануға дайындығынан көрінетін құзырет–білім берудің негізгі нәтижесі болып табылады. Жалпы білім беретін мектеп–мектеп жасындағы жеке тұлғаны әлеуметтендіру процесін реттеу мен әлеуметтік рөлдерін игеруге ықпал ететін барлық қажетті жағдайлардың барлығын орындап отыратын әлеуметтендіру институты. Әлеуметтендіру идеяларын іске асыру біртұтас педагогикалық үрдісте оқу және оқудан тыс уақытты толыққанды пайдалануды,сондай-ақ отбасымен, қосымша білім беру ұйымдарымен тығыз ынтымақтастықты талап етеді. Әр елдің даму болашағын айқындайтын да әлемдік өркениетке жетуге негізгі бағыттарын көрсететін де білім беру жүйесінің құрылымы. «Талаптың жолы тастан да ауыр» дегендей, қазіргі таңда ұстаздарға жүктеліп отырған жұмыс өте күрделі және үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сондықтан да ұстаздарға айтарым өз саламызда шығармашылықпен жұмыс жасай білейік демекпін.

48

ХАБАРШЫ

 Озық тәжірибе – ортақ қазына 

ДӘСТҮРЛІ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІНІҢ ШАҒЫН ОРТАЛЫҚ ТОБЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ Актаева Құралай Тұрланқызы

Атырау қаласы Исатай Тайманов атындағы орта мектептің шағын орталық тәрбиешісі

«Ойлансаңмың бір пәле тілден туған,

Шешендер топ ішінде белді буған» Шал ақын. Шағын орталық тобындағы оқу мен тәрбие дегеніміз– бірімен – бірі байланысқан, бірте-бірте сабақтастырып, толықтырып отыратын қос әрекет. Баланың өмірдегі іс-әрекетін нығайту мектепке дейінгі тәрбие жұмысының басты қажеттілігі. Өйткені тәрбие жұмысының баланың қалауына орай жеке басының жетілуіне, көңіл-күй толғаныстарына сүйеніп жүргізгенде ғана іс жүзеге аспақ. Неге десеңіз, қазіргі оқу-тәрбие жұмысын жан-жақты дамыту мақсатындағы басты міндеттердің бірі–бала тәрбиесін қазақ халқының ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа мұра болып келе жатқан тұрмыс – салтына, әдет-ғұрпына, ұлттық дәстүріне байланысты әдебиеті мен мәдениетіне, өнеріне үйрете отырып баулу. Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің күрделі де көркем бір саласы болып табылады.Қазақтың дәстүрлі шешендік сөздерін: шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау деп шартты түрде үшке бөлуге болады. Шынайы шешендік қиялдан тумайды, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, көп жылдық тәжірибе мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп халық мойындаған қағидаға, даусыз ақиқатқа айналады. Оның үстіне әр дәуірдің әр түрлі сөз шеберлерінің талғамынан, толғауынан өтіп шешендік сөз «тілге жеңіл, жүрекке жеңіл» тиетін сүйкімді үн мен ырғаққа ие болады. Шешендік сөздер үш түрлі болады:кеңесу, билік және салтанатты сөз.Ал құрылысы жағынан кіріспе, баяндау және қорытынды бөлімнен тұрады. «Өнер алды – қызыл тіл» деп қазақ бекер айтпаған. Қоғам тарихына көз салсақ, қай халықтың болмасын күрделі қоғамдық, мемлекеттік қайраткерлері, қолбасылары, ғалымдары ойға шебер, тілге шешен болғанын байқаймыз. Қоғам қашанда дарынды қабілетті адамдарға мұқтаж. Дарынды адамдар қатарын көбейту үшін олардың сөйлеу тілі мен танымын дамыту керек. Сондықтан біз, мұның негізі халқымыздың даналықпен айтқан шешендік сөздерінде жатыр деп қарастырдық. Қазіргі кездегі оқу-тәрбиенің міндеті осы тың жатқан дүниені, даналыққа құрылған қанатты сөздерді, мақал–мәтелдерді, шешендік өнерді жас ұрпақтың бойына қалыптастырып, сол арқылы рухани байлығын арттыру. Қазақ жұрты-жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Қазақ шешендік өнерінің піспегі–шешен билер де, көбісі–халық. Ел есінде жүрген шешендік нұсқалардың туындыгері–шешен–би. Халық заманы озған сайын әлгіндей сөз үлгілерін талқыға салып, қырлап, өңдеп, құлпыртып әкеліп, кейде тіпті сан–саққа жүгіртіп әркімдердің (шешен– билердің) атынан айтады. Осындай әдеби–халықтық, фольклорлық сұрыптаулардан кейінгі біздің заманымызға келіп жеткен шешендік сөздер шымырқанған қымыздай жұтылған, таңдай татарлық дүниелер болып келеді. Би–шешендік-шешендік өнердің негізгі доминанты (қозғаушы күші). Аталмыш өнер атауының өзі осы қалыптан шығып отыр. Ұлттық өнеріміздің тарихында Майқы би Мәнұлынан (Айса пайғамбардың тұстасы) бастап, Майқы би Төбейұлы (1105-1225 жылдар шамасы), Аяз би Жаманұлы (11-12 ғасыр), Мөңке би (12071250 жылдар), Едіге би (1354-1419 жылдар), Бәйдібек би (1356-1419 жылдар шамасы), Әз Жәнібек (1406-1473 жылдар), Жиренше шешен, Шоған би (1584-1642 жылдар), Әсет би (1676-1723 жылдар), Қадір-Тайжан, Тоқсан, Жанкісі, Ақтайлақ, Бөлтірік, Сары, Сырлыбек, Бала би, Ноғайбай, Саққұлақ, 49

ХАБАРШЫ Бапан, Шоң, Шорман, Байдалы, Қараменде, Зіл – қара, Алшынбай, Асаубай секілді, сондай-ақ, Төле би,Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке билердің жарқын бейнелерін әлі де қазақ даласындағы айтулы шешен-билер есімімен толықтыра, молықтыра айтуға болады. Шешендік сөздерді ауыз әдебиетінің жеке саласы ретінде қарастырған бұл тұстағы зерттеулер А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин есімдерімен тығыз байланысты. Бұдан кейінгі кезеңдегі шешендік өнер тарихының зерттелуі Ә.Маметова, Б.Адамбаев еңбектерімен толықты. Сондай-ақ фольклортанушы ғалым С.Садырбаев шешендік сөздерді ішкі үлгілерге жіктеуде өзіндік ой-өрнегін көрсете білді. Шешендік сөздердің әр жылдарындағы жиналып басылуына ат салысып, алғы сөздер жазып, өзіндік ой-өрнектер,ғылыми тұжырымдар қалдырып жүрген ғалымдар қатарында тікелей әдебиетші ғалым Балтабай Адамбаев еңбектерімен айқындалады. Б.Адамбаев, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Х.Досмухамедов ұсынған «билер сөзі»терминін «шешендік сөздер» терминімен алмастырып, тақырып аясын айқындап, жанрдың ішкі үлгілерін мазмұнына қарай үшке, құрылысына қарай екіге бөледі. «Шешендік сөздердің әлеуметтік және әдеби эстетикалық мәнін, жанрлы–көркемдік ерекшеліктерін ашып анықтау үшін сөз нұсқауларын талдаймыз және мазмұнына қарай шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау деп үш салаға топтап зерттейміз». Халық «Әйтеке бауыздап, Қазыбек іреп,Төле мүшелеп берер»-деп Әйтеке айтса «қандай қиқар даукесің де қалай құлақ аспасқа», Қазыбек айтқанда төресі осы тығыла кетпеске лажы жоқ еді деп кесіп айтқан.Сондай-ақ халық тағы да «Әйтеке жорып жеткізіп айтады» деп үш биге байланысты бағасын беріп қойған. Елімізде қалыптасқан шешендік сөздердің басқа да қайталанбас өзіндік ерекшеліктері де мол. Бұлар – «аттың жалы, түйенің қомында» көшпелі өркениеттің мақсат–мүддесіне сай ауызекі, суырып салмалық дәстүрінде туған мұралар. Шешендік сөз–адамзат тарихындағы рухани материалдар мәдениеттің дамуының негізгі құралдарының бірі шешендікке құрылған әңгімелерді, аңыздарды және өлеңдерді бастауыш сыныпта оқыту бала тілін ұштайды, сөздік қорын байытады,өмірге деген көзқарасын оятып, дүниетанымына жол ашады. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ халқының атақты шешендері Қаз дауысты Қазыбек, Төле, Әйтеке билерді ана тілі пәні арқылы таныстырып, олардан қалған құнды да мол мұраларды оқыту, ұлағатты сөздерін жатқа айтқызу–уақыт талабы. Қазақ шешендік сөздері–бастау алар қайнар бұлақтарын түркілік танымнан түптен тартып, өзіндік ұлттық ерекшеліктерді, қасиеттерді бойына жинақтап, көркемдік қуатымен, ғибраттық сарынымен дараланған, сондай-ақ, аса бай поэтикалық тілімен өзгеше қалыпта көрінген, халқымыздың рухани азығына айналған көркемдік құбылыс. Қазақ тарихы мен заң жүйесін де, фольклор мен көркем әдебиет, мәдениет және тіл білімі саласында-билер ерекше тұлға. Халқымыздың өткен дәуірлерінде елі, жері үшін, халық қамы үшін қара қылды қақ жарып әділ билік айтқан билер, шешендер аз болмаған. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген қағиданы олар мықтап ұстанады. Бишешендер тек қана қазақ халқына тән құбылыс. Сондықтан оған айырықша мән беруіміз керек. Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша шығып, ауызша таралған. Қазақ қашанда «Сөз тапқанға қолқа жоқ» деп орынды айтылған сөзге тоқтаған, бәтуаға келген. «Өнер алды қызыл тіл» дей отырып, өнегелі сөздерді жаттаған. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деп өзіне ажал төніп тұрғандада, қас жауына айтатынын қаймықпай, қорықпай айта білген. Халық түсінігінде шешеннің сөзі қынаптан суырылған қылыштай өткір, соқырға таяқ ұстатқандай анық, бойға қуат, көңілге медет болатындай терең мағыналы әрі көркем болуға тиіс. «Жүзден біреу шешен, мыңнан біреу көсем» дегенмен, шешендікте үлкен талғам болатыны аңғарылады. Халқымызды ертеде от ауызды, орақ тілді, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешпек не бір сұңғыла шешендер, аузы дуалы айтқыштар аз болмаған... . Оттылық та бар, Тектілік те бар тілімде, Шешендік те бар, Көсемдік те бар тілімде!- деп ақынның жырлауы тегін емес. Осындай халықтың тағылым негізінде отбасы мен мектепке дейінгі топта берілетін имандылық, ізеттілік, эстетикалық тәлім–тәрбие жүйесінің мақсаты: баланың өмір танымын, ақыл–ойын, 50

ХАБАРШЫ эстетикалық талғамын оятып, сөз сырына үңілуге, тақпақ, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш айту қабілетін дамыту, айналадағы табиғи ортаға оның әр түрлі құбылыстарына көзқарастарын орнықтыру, тілін, дербес қасиеттерін жетілдіру, жеке басын қалыптастыру.Ал тілді меңгеру, шешендік өнер адамға оңайлықпен келмейді. Отбасында, мектепке дейінгі топтарда тіл ширату, көркем сөз оқу, тақпақ айтуға жаттығулармен қатар шешендік өнерге баулудың өзіндік тағылым ғибраты мол. Себебі шешендік өнерге баулу арқылы баланы байланыстыра сөйлеу мен диалогты сөйлеуге үйретеміз. Бұл–бір, екіншісі, халықтың ұлттық бірлігін нығайтып, халықтығын сақтауға зор әсерін тигізген данышпан ақын, шешен, ойшыл көсемдеріміз Төле, Әйтеке, Қазбек т.б билер өмірімен, олардың шешендік өнер мектебінен өнеге, үлгі алады.

ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН ОРТА МЕКТЕПТЕРДІҢ ОҚУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ Нұртаева Күлайым Талапқызы

Атырау қаласы Исатай Тайманов атындағы орта мектептің жоғары санатты бастауыш сыныптар мұғалімі

Жалпы білім беретін орта мектептер қызығы мен қиындығы қатар жүретін қызу жұмыс ортасы. Осы ортада мектепке жаңадан келген педагогтар тәжірибелі ұстаздардан тәжірибе меңгеріп, болашаққа қанат сермейді. Ұстаздық 30 жылдық еңбегімде жас ұстаздарға өз тәжірибемді меңгертуде ең бастысы әдіснаманы үйретудің ерекше қажеттігін түсіндім. Өз әріптестеріме өзім еңбектерін оқыптанысқан педагогтардың жұмыстарынан түйгенімді таныстыруды жөн көрдім. Әдіснама деген ұғымғылыми-танымдык іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары, формалары мен амалдары туралы ілім. Оқытушы оқыту процесін жүзеге асыру барысында ғылыми ізденістің бағытына сай екі бағытты ұстануы қажет. Бірінші - іргелес ғылымдар саласының мүмкіншіліктері, негізгі керекті тұжырымдар талданып алынады.Оқыту процесі әдіснамасы философиялык диалектикаға негізделгендіктен төмендегі әдіснамалық тұғырларға сүйенеді: • Орта әcepiнескеру; • Гуманитарлық–мәдениеттанушылық • Жүйелілік; • Аксиологиялық; • Жобалау; • Праксиологиялық; • Жаһандық ; • Жеке тулғалық-әрекеттік; • Деонтологиялық; • Рефлексивтік; • Ресурстық; • Диалогиялық тұғыр; • Жеке тулғалық-бағдарлық; • Инновациялық тұғыр; • Нормативалық; • Компетенттік немесе құзіреттілік; • Стандарттық; • Квалитологиялық тұғыр. Білім беру кеңістігінде қазіргі таңда білім беру-әлеуметтік құрылымның маңызды элементтеріне айналды.Дүние жүзінде білімнің әлеуметтік ролі артты. Адамның болашағы оның қазіргі алған білімінің сапасына, көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты. Осыған сәйкес студентке белгілі бір көлемдегі білім, білік дағдыларды меңгертумен қатар дүниетанымын кеңейтіп, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту бүгінгі күннің басты талабы. Оның ішінде ғаламдық өзгерулерге бейім жеке адамның да, қоғамның да жаңа іс-әрекет түрлеріне ынталана алатындай, өзгермелі мәдениеттік ортада өзін-өзі анықтай алатындай және адамгершілікке, интелектуалдыққа, кәсіби біліктілікке тәрбиелейтіндей оқытудың үздіксіз жүйесін қалыптастыру қажеттілігі туындауда. Жаңа оқыту технологиясының оқу процесіне енуіне байланысты білім мазмұнына өзгерістер еніп отыр. Олар оқытудың педагогикалық технологиялары. Оқыту технологиясы–бір жағынан оқу ақпаратын өңдеуге, бейнелеуге және өлшеуге арналған әдістер мен құралдардың жиынтығы, екінші жағынан пән мұғалімінің оқыту процесіне қажетті техникалық немесе ақпараттық құралдарды пайдаланып әсер ету әдістері туралы ілім.

51

ХАБАРШЫ Оқыту технологиясының басты мақсаты–техникалық ресурстарды, адам ресурстарын және олардың өзара әрекеттесуін ескеріп, білім берудің үдерісін оңтайландыру. Қазіргі заманауи оқыту технологияснда ақпараттық оқыту технологиясы маңызды орын иеленеді. Ол білім, ғылым туралы, оның оқыту технологиясына қатысты ақпараттың кез-келген көлемін орналастырудың, сақтаудың, өңдеудің және кез-келген қашықтықтарға тасымалдаудың шексіз мүмкіндіктерін береді.Ақпараттық технологиялар аса қарқынды дамып келеді. Ақпараттық технологиясыз әлемде болып жатқан жаңалықтардан тез арада хабардар болу мүмкін емес. Ақпараттық технология білім саласында да кеңінен қолданыс табуда. Білім саласында ақпараттық технологияны қолдану барысында көптеген жаңа атаулар мен түсініктер пайда болуда. Олардың ең бастыларын атайтын болсақ: - оқытудың компьютерлік технологиясы; - оқытудың интерактивті режимі; - мультимедиялық технология; -оқытудың жаңа ақпараттық технологиясы; -қашықтан оқыту технологиясы; Инновациялық оқыту технологиясы білім берудің эмперикалық инновацияларын ескере отырып, оқыту үрдісін дұрыс, ұтымды басқаруды қарастырады. Оған өзара бір-бірімен байланысты екі үрдіс енеді: білім алушының іс-әрекетін ұйымдастыру және оқушы тұлғасын дамытудағы жоғары нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған іс-әрекетті бақылау. Жалпы білім беретін орта мектептердің оқу-тәрбие үдерісіне инновациялық бағыттағы жұмыстарды енгізуге қазақстандық ұстаздар өз үлестерін қосуда, осындай игі істердің бастамасы болып, ұстаздарымыздың басын қосып, өзара тәжірибе алмасуына септігін тигізетін басылымның дүниеге келуі біз үшін үлкен қуаныш.

ПРОФЕССИЯ УЧИТЕЛЯ ВЕЧНА Курилина Ольга Владимировна Учитель начальных классов средней школы №21 имени Жамбыла

Л.Н. Толстой сказал однажды, что хорошему учителю достаточно иметь только два качества – большие знания и большое сердце. Я думаю, что эти слова Льва Николаевича актуальны и в прошлом, и в настоящем, и в будущем. Каждый человек переступает порог школы. Кем бы он ни работал–дворником или бурильщиком, писателем или вахтером, техслужащим или президентом–он учился в школе. Школа дает человеку все то, без чего нельзя жить на свете. Учитель работает на будущее и в ответе за это будущее. И если учитель хочет видеть свою страну процветающей, то именно он может ее такой сделать, если из школы будут выходить грамотные, всесторонне развитые, мыслящие люди. Избравший профессию учителя, сам себя назначает на такую службу. К сожалению, в наш меняющийся век, избравшие эту благородную профессию, не спешат назначать себя на эту службу. Может быть потому, что сейчас ценится не душа, не доброта, не бескорыстность, а деньги, молодежь идет работать туда, где работать легче, а платят больше. Ведь учитель работает круглосуточно. О себе почти не думает.А современные молодые люди больше думают об удовлетворении своих потребностей. Каким же должен быть учитель будущего? Конечно, порядочным, умным, чтобы мог ответить на любой вопрос не только по своему предмету, чтобы с ним можно было поговорить на любую тему. Он должен быть интересен человеку любого возраста. От него должны исходить тепло и свет, он всегда приветлив, весел, внимателен. С ним хочется общаться, делиться секретами, советоваться. Он должен быть родным! Но таким учитель должен быть всегда — и в прошлом, и в настоящем, и в будущем. Потому что он учитель! Труд его должен оценен по достоинству, должен быть востребованным! 52

ХАБАРШЫ На наших глазах меняется страна, меняется и школа. Меняется и жизнь современного ученика. И учитель не должен отставать от этой бурлящей жизни. Меняются требования, предъявляемые государством и обществом к учителю. Так, например, всего 10–15 лет назад владение компьютерными технологиями не входило в число «компетенций» учителя, а сейчас это качество необходимо современному учителю. Для того чтобы учить других, нужно знать больше. Учитель должен знать не только свой предмет и владеть методикой его преподавания, но и иметь знания в близлежащих научных областях, различных сферах общественной жизни, ориентироваться в современной политике и экономике. «Учитель должен учиться всему постоянно, потому что, в лицах его учеников перед ним каждый год сменяются временные этапы, углубляются и даже меняются представления об окружающем мире. Не просто вложить в головы детей премудрости наук. Еще трудней научить их учиться – впитывать знания с охотой, любознательно добывать их из книг и из жизни. А ведь открывая ребенку мир, учитель учит его жить в этом мире». Какого учителя должен готовить педагогический ВУЗ? Какой учитель должен работать в современной школе? Какой учитель необходим современному ученику? У какого учителя дети с удовольствием будут учиться? Эти вопросы актуальны и для педагогов, и для родителей, и для учеников 21 века. Ученики часто говорит об учителях, сравнивают их, одних любят, с удовольствием идут к ним на урок, к другим равнодушны. Исходя из этого, можно сделать следующие выводы. Самое большое требование современные ученики предъявляют к таким профессиональным качествам учителя,как универсальная образованность, эрудиция, информированность, способность вести интересные уроки, давать интересные задания. Важна и внешняя, эстетическая сторона восприятия учителя. Учителем должен быть живой человек, обладающий душой. Именно в процессе общения с учителем как с личностью и идет процесс обучения и научения, и не менее важно ученикам, чтобы и их воспринимали как личности с их достоинствами и недостатками, ибо особенное влияние на развитие ребенка оказывают окружающие его люди, среди которых не последнее место занимает учитель. Школа–второй дом, учителя–вторые родители. Дети часто подражают учителям, особенно, в начальных классах, влюбляются в них в старших классах, уважают их всегда. Учитель всегда на виду. А значит должен быть всегда примером для подражания, в хорошем смысле слова. Учитель, как и 80 лет назад, должен быть широкообразованным, добрым, чутким, интеллигентным, хорошим психологом. Причем, в век информации, когда есть телевизор, сотовые телефоны, компьютеры, Интернет, и уже подавляющему большинству учеников не стоит труда этой информацией обладать, к уровню образованности учителя предъявляются еще более высокие требования. То есть, в идеальном сознании образ учителя – это образ какого-то универсального человека. Уже в наше время, тем более в будущем, главной задачей учителя становится не просто научить, а научить учиться, то есть показать наиболее удобный путь получения информации, ее анализа и грамотного ее использования. Идеальный образ учителя будущего у современного ученика формируется сегодня. Сегодняшние школьники–это будущие родители, которые будут формировать представление об учителе у следующего поколения. Должны произойти качественные изменения в образовании педагога. Акценты в образовании будущего учителя должны сместиться в сторону психолого-педагогических дисциплин, возможно, необходимо внедрение таких дисциплин, которые бы способствовали развитию в будущем учителе именно его творческой основы. В вузах надо обязательно преподавать на всех факультетах эстетику и этику, риторику, психологию, основы туризма, танцы, музыку, мировую художественную культуру. Ведь чтобы жизнь в школе и классе была интересной, классные руководители и учителя— предметники при подготовке внеклассных мероприятий должны помогать и песню спеть, и танец придумать, и спектакль поставить, и в поход сводить без происшествий. А многие в этом испытывают затруднения. Вообще-то, учителей должны обучать как в театральном училище актерскому мастерству. Ведь когда учитель входит в класс, он должен перевоплощаться, забывая о личных невзгодах, неурядицах, обидах (как артист перед выходом на сцену). Учитель-универсал должен владеть компьютером лучше учеников (сейчас наоборот). Некоторые ребята представляют вместо учителей в будущем компьютеры. Но я считаю, что если компьютеры будут рассказывать уроки, а ребята отвечать письменно компьютеру, то они совсем разучатся разговаривать, общаться по — человечески. Я вижу в будущем в школе больше учителей мужчин.

53

ХАБАРШЫ Мне кажется, что и в будущем учитель будет также заходить в класс, приветствовать с улыбкой учащихся, будет рассказывать, показывать, журить, хвалить. Но… оценки ставить не будет, потому что ребята будут желать учиться, учиться не ради оценок, а ради знаний. Учителей никто никогда не заменит! Профессия учителя вечная!

ТАРИХ ПӘНІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ОТАНШЫЛДЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ Сисенғалиева Ұлдай Хасанқызы

Атырау қаласы №32 жалпы білім беретін орта мектептің тарих пәнінің мұғалімі

Кез-келген мемлекеттің қуаттылығы- оның ұлттық рухының күштілігінде.Мемлекеттің байлығытабиғи қорының молдығында емес, оның рухани байлығы:отансүйгіштік, Отанға адалдық, қазақстандық патриотизмнің қалыптасуында. Н.Ә.Назарбаев Тарих пәнінің тәрбиелеушілік мүмкіндігі өте мол. Өйткені ол бүкіл адам баласының ғасырлар бойы жинаған тәрбиесін баяндайды. Ал мектептегі тарих курсына сол тәжірибенің алдымен ең маңыздылары, құндылары, ізгілері алынады. Тарих пәні небір тамаша тарихи фактілерді, оқиғаларды, құбылыстарды, жеке тарихи қайраткерлердің халық үшін жасаған қызметін баяндайды, осылардың бәрі олардың жүрегіне, сезіміне күшті әсер етеді, адамгершілігі жоғары, өз елін, Отанын сүйетін, саналы азамат болып қалыптасуына үлес қосады. Қазақстан Республикасы тәуелсіз даму жолына енді ғана түсіп, оның келешегі алда, біртіндеп дамыған, гүлденген өркениетті елдер қатарына қосылады. Мұны жүзеге асыратын Қазақстанның қазіргі жас азаматтары, мектеп оқушылары. Қазақстанға жан-жақты білімді, осы республикадағы барлық халықтың тілін,тарихын, әдет-ғұрпын сыйлайтын, осы ел үшін, оның халықтарының бақытты келешегі үшін бар білімі мен күш-жігерін аянбай жұмсайтын нағыз отаншыл азаматтар керек. Осы міндетті орындауға мектептегі тарих пәні өте зор үлес қосады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2007 жылғы Жолдауы «Жаңа әлемдегі-жаңа Қазақстан» деген атпен жарияланды. Онда Елбасы еліміздің алдағы 10 жылға дамуының стратегиясын айқындап, бірқатар маңызды міндеттерді нақтылады. Президент ішкі және сыртқы саясаттың ең маңызды 30 бағытын анықтап берді. Осы ауқымды міндеттер жаңа Қазақстан дамуының жаңа кезеңдегі стратегиясы болып табылады. Осындай маңызды міндеттердің бірі-Қазастанның болашағы. Оның өркениет жолымен үздіксіз алға жылжуының басты кепілі саналатын жастар бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру болып саналады. Өскелең ұрпақ бойына елжандылық, патриоттық сезімдерді сіңіруде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын жалпы білім беретін мектепте оқып-үйренудің орны ерекше.Осы жолдаумен оқушыларды таныстыра отырып, елінің жарқын болашағы үшін адал еңбек ету, сапалы, бәсекеге қабілетті білім алу-еліміздің әрбір азаматының басты мақсаты екенін түсіндіру қажет. Отанымыздың күш-қуатын нығайту, көркейту, ғылымды ілгерілету, экономиканы дамыту, әлеуметтік проблемаларды шешу, еліміздің қазіргі жетістіктерін одан әрі арттыру бүгінгі оқушы жастар үлесінде екенін атап айтқан жөн. Бүгінгі таңдағы Қазақстан жағдайында ұлттық патриоттық сезімін қалыптастырудың, адамгершілікке негізделген ұлтаралақ береке-бірлікті, ынтымақтастықты, бейбітшілікті нығайтудың маңызы зор. Осыған байланысты оқушыларды сабақ барысында отансүйгіштікке, ерлікке, адамдыққа, елін, жерін қорғауға, шыншылдыққа тәрбиелеу қажет. Өз мүддесін көздеп орындаған жұмыстарының сапалы болуын Отанға қосқан үлес ретінде қалыптастырудың да өзіндік мәні бар. Осыны әркімнің санасына сіңірген кезде ғана, біз нағыз патриоттар тәрбиелейміз. Ал, енді осы патриоттық сөзінің мағынасы қандай? Патриотизм (Отанға деген сүйіспеншілік)–ғасырлар бойы орныққан бөлектену арқылы пайда болған. «Патриотизм» сөзі (грек сөзі-Отан) -франция төңкерісі кезінде 1789-1793 жылдары пайда болған. Патриотизм- Отанға деген сүйіспеншілік, бар күш-жігері мен білімін Отан игілігі мен мүддесі үшін жұмсау. Туып-өскен жеріне, ана тіліне, өз халқының, елінің, әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік адамдарда ерте заманнан бастап-ақ қалыптаса бастаған.

54

ХАБАРШЫ Тарих сабағында оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптастырылады, адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиеленеді, Отаншылдыққа, халықтарды құрметтеуге, сыйлауға яғни халықтар достығына тәрбиеленеді, қарт ұрпақтың еңбек және жауапкершілік дәстүріне, бейбітшілікті сақтауға, туған жерін сүйе білуге тәрбиеленеді. Енді тарих сабағында патриоттық тәрбие беру үрдісіне тоқталайық: Мәселен, 9-сыныпта өткізген «1930 жылдардағы қоғамдық-саяси өмір» тақырыбында оқушылармен, шағын топтармен жұмыс істеу технологиясын жүзеге асыра отырып, топтық жұмысты ұйымдастырған тиімді. Ал, 5-сыныпта «Біздің өлке-Қазақстан Республикасы» тақырыбын өткенде мен Қазақстан картасын қолданып, еліміздің шекарасы мен теңізі, өзен-сулары мен қалалары туралы айта келіп, «Отан» ұғымына кеңірек тоқталдым: -Отан дегеніміз не? Қане, қалай түсіндіресің? -Отан дегеніміз-адамның туып өскен жері, туған-туыстарымен, жақындарымен бірге тұратын атамекені. Қазақ елінде тұратын адамдардың Отаны - Қазақстан Республикасы. Қазақстан жерінің астындағы байлықтың молдығын жеріміздің басқа елдермен салыстырғанда кеңдігін білгенде шәкірттерде мақтаныш сезімі оянады. Ал, отаншылдық сезімдерді тереңдетуге негізгі жүгінетін құралым-карта. Күнделікті сабақта оқушылар бір-біріне картадан сұрақтар қойып, тақтаға шыққан оқушы көрсетіп отырады. Картамен көбірек жұмыс істеу оқушылардың еліміз картасын жақсы білуге, тарихта сөз етілген кез келген жерді жаңылмай табуына, біліп отыруына көмектеседі. Осының нәтижесінде өз Отанын терең білуге құштарлығы, сүйіспеншілігі артады.Бұның өзі қазақстандық патриотизмге тән ізгіліктің бірі емес пе? Еліміздің мемлекеттік рәміздері Елтаңба, жалау, әнұран мәнін оқытқанда да суретпен белгіленген ғажайып тарих Отанға деген асқақ сезімді оятады. Оның үстіне Әнұранның әрбір жолын талдап оқытамын. Қазақстанды мекендейтін халықтар жөнінде өткенде оқушыларға қазақ-Отанымыздағы негізгі халық екендігін, елдің дамуы өздерінің иығында тұрғанын аңғартамын. Біздің халқымыздың атамекенді ардақтау сезімі өте терең, олар үшін туған жерді қасиет тұту қанға сіңген мінез, ежелгі дәстүр, асқақ ерліктің куәсі. «Отырар қорғанының шежіресі, жоңғарларға қарсы екі жүз жылдық соғыста жауға шешуші соққы берген Аңырақай шайқасы», өткен тарихымыздағы басқа шайқастар да қазіргі қазақтың осал емес, асқан ержүрек халық екендігі әңгілейді.

КРИТЕРИИ ОЦЕНКИ УСТНОГО ОТВЕТА ПО ЛИТЕРАТУРЕ Гапуова Бибигуль Бахтигалиевна

Учительница русского языка и литературы с/ш им. И. Тайманова

В условиях молодого государства, каким является наша республика, общество ждет от педагогов конкретных действий в формировании будущего потенциала страны. Современное общество выдвигает новые требования к знаниям, умениям и навыкам учителей. Современный учитель должен обладать рядом знаний и умений, необходимость которых продиктована самим временем, то есть должен соответствовать реалиям дня. Размышляя на эту тему, мне вспомнился тот момент, когда только что пришла на курсы повышения третьего базового уровня. Это было для меня настолько ново, что в моем сознании он запечатлелся как Бермудский треугольник: неясность, неизведанность, загадочность. И было очень много вопросов: 1. С чего начать? 2. Что преподавать? 3. Как структурировать уроки? 4. Как понять, как дети учатся? 5. Как оценивать результаты обучения? и многое другое. Для начала нужно было изменить самих себя. Изо дня в день, лицом к лицу мы изучали материалы о том, как происходит процесс обучения, что собой представляет качественное преподавание; принимали участие в активном обучении, моделируя способы работы в классе, предполагающую совместную групповую работу, обсуждения, презентации, творческие исследования; изучали новые подходы в обучении и преподавании в контексте семи модулей Программы. 55

ХАБАРШЫ Интеграцию семи модулей на практике я представила в виде семиконечной звезды. Звезда – образ многозначный. Это символ вечности, света, высоких стремлений и идеалов. А семиконечная звезда – это символ мудрости и опыта, успеха и удачи. Значит, в основе семи модулей лежит многолетний опыт многих педагогов и психологов. И поэтому внедрение этих модулей должен привести к успеху не только учителей, но и самих учеников. Важно то, чтобы каждый ребенок смог реализовать себя, как личность, не только в учебе, но и в дальнейшей своей взрослой жизни. В результате обучения на курсах у учителей появилась возможность строить свою деятельность более интересно и качественно. Это тот инструмент, данный в руки педагогов для самоизменения и саморазвития, создания условий для развития детей, при которых у них появляется детская цель, ведь именно они, в первую очередь, должны понимать и видеть результаты своего обучения. Очень ценно то, что курсы повышения квалификации стали площадкой по обмену педагогическим опытом между всеми преподавателями. Лекторы вдохновили нас – педагогов – практиков не передавать готовые знания детям, а содействовать получению детьми первичного опыта самостоятельно. Жизнь – это беспрерывное движение вперед. И нет предела совершенства педагогической деятельности. Название темы

Общие цели Задачи урока

Результат обучения

Ключевые идеи Источники и оборудование

Задания

Последующие задания

И.С.Тургенев Стихотворение в прозе «Воробей». Урок свободных 4-й урок мыслей. Выявление особенностей тургеневского восприятия в последние годы жизни. Понимание философского смысла стихотворения в прозе. Раскрыть богатство и поэтичность языка стихотворений в прозе. Совершенствовать навыки выразительного чтения, развивать критическое мышление учащихся. Проанализировать стихотворение в прозе «Воробей». Привить любовь и внимание к слову через анализ стихотворения в прозе И.С.Тургенева. Выявить одарённых и способных учеников. Воспитать чувство любви к людям, уважения и взаимопонимания. Научиться обрабатывать и анализировать полученную информацию. Уметь свободно, логично и последовательно излагать мысли, отстаивать свою гражданскую позицию. Сотрудничать и работать в команде. Сформировать навыки самооценки и взаимооценки. Дать возможность ученикам проявить таланты и способности. Любовь сильнее смерти. Учебник литературы 8 класс, Презентация, иллюстрации, портрет Ресурсы Интернета, писателя, тексты, видеоролики, Толковый словарь таблицы и критерии оценивании, проектор, флипчарты, Карта обратной связи «Сердце учителя». 1. Психологический настрой. 12. Исследовательская работа 2. Повторение пройденного материала. в группе. Разноуровневые Проверка домашнего задания. задания. Стадия вызова. 13.Работа в малых группах. 3. Пробуждение интереса. Обобщение «Шесть 4. Показ видеоролика «Заботливый шляпок мышления». воробей». Защита постеров. 5. Размышления после просмотра. 14.Просмотр видеоролика 6. Прогнозирование темы и целей «Воробей». урока. Стадия 15.«Поделись со всеми». осмысления. Размышления после 7. Объяснение новой темы. просмотра. 8. Словарная работа. 16.Домашнее задание. 9. «Чтение с остановками». Стадия рефлексии. 10. Физминутка. 17.Рефлексия. Оценивание 11. Работа в паре «Ты мне, я тебе»учеников. диалоговое взаимодействие. Прочитать стихотворения в прозе И.С.Тургенева.

56

ХАБАРШЫ

Задание 1:

Задание 2:

Задание 3: Задание 4:

Задание 5: Стадия вызова

Задание 6:

Задание 7: Задание 8:

Записи учителя по уроку. Урок начинаем с настроя. Психологический настрой -Сегодня у нас необычный урок- урок «свободных мыслей». Это значит, что мы сегодня будем свободно высказывать мнения, открыто выражать свои мысли, чувства и эмоции, то есть «окрылять» их. Чтобы урок прошёл плодотворно, нам нужно настроиться на успешную работу. А для начала давайте разделимся на группы. Деление на группы производится с помощью цветных карточек - плодов волшебного дерева из произведения И.С.Тургенева «Восточная легенда», изученного на предыдущем уроке. Определить правила группы и цели деления на группы. Золотые правила группы: 1. В группе должен быть ответственный, 2. Работать должен каждый на общий результат. 3. Один говорит, другие слушают. 4. Если не понял, переспроси. 5. Своё несогласие выскажи вежливо. Повторение пройденного материала. Опрос домашнего задания. В качестве домашнего задания было предложено: 1. Пересказ «Восточная легенда» И.С.Тургенева. 2. Эссе «На что мне жизнь дана?» 3. Проект «Мой мир». Работа в группе:«Думай. Объединяйся. Делись». 1 группа - «большое красное яблоко»; 2 группа – «продолговатое белое яблоко»; 3 группа – «маленькое жёлтое сморщенное яблоко». Защита позиций. Выводы: Большое красное яблоко – богатство, материальная ценность. Продолговатое белое яблоко – знание, духовная ценность. Маленькое жёлтое сморщенное яблоко – истина, жизненный опыт, жизнь с радостями и трудностями, основанная на самом главном чувстве- чувстве любви. Без богатства, знаний и любви невозможно жить. Эта тема как никогда актуальна и в наши дни. Пробуждение интереса. Показ видеоролика «Заботливый воробей». Размышления после просмотра. «Поделись со всеми». Учитель: О чём вы подумали? Какие чувства и мысли у вас появились? Как можно назвать этот эпизод? Эта картина вам что-то напоминает? На каком чувстве держатся эти отношения? Знакомство с эпиграфом урока: «Любовь – могучая сила, она побеждает смерть, она сильнее смерти». И.С.Тургенев. Прогнозирование темы и целей урока. Учитель вместе с учениками определяет тему и цели урока. Учитель: - Сегодня на уроке мы отправимся в удивительный мир замеча- тельного русского писателя, классика мировой литературы И.С.Тургенева, с творчеством которого познакомились на прошлом уроке. А сегодня мы с вами прочитаем ещё один рассказ из цикла «Стихотворения в прозе», который называется «Воробей». Объяснение новой темы. Запись числа и темы урока Иван Сергеевич Тургенев Стихотворение в прозе Воробей Словарная работа Учитель:

57

ХАБАРШЫ

Задание 9:

Задание 10:

Задание 11:

Задание 12:

Задание 13:

Задание 14:

Рефлексия. Задание 15: Домашнее задание Подведение итогов. Оцениваниие учеников

- Прежде чем мы начнём работу с текстом, давайте поработаем над новыми словами. «Чтение с остановками». Работа над текстом. Комментирование отрывков. Физминутка под музыку песни «Танец маленьких утят». Работа в паре «Ты - мне, я - тебе». Ученики самостоятельно готовят друг другу вопросы по содержанию рассказа, по возможности дополняя примерами из собственной жизни. ( диалог) Работа в группе. «Кто быстрее?» Выполнение разноуровневых заданий: 1 уровень: кластер «Воробей» 2 уровень: синквейн «Тургенев» 3 уровень: эссе «Бесстрашие». «Шесть шляпок мышления». Обобщение. Работа в малых группах. Подготовка и защита постеров. Белая шляпа – факты Красная шляпа – интуиция Чёрная шляпа – негатив Жёлтая шляпа – позитив Зелёная шляпа – креатив Синяя шляпа – обзор Просмотр видеоролика «Воробей». Размышления после просмотра. Учитель: - Любовь – сильней всего. Любовь сильнее смерти и страха смерти. Только ею движется жизнь. Этот последний абзац показывает счастье, счастье от сделанно-го открытия, от справедливости закона, которому подчиняется мир. Воспевание любви – любимая мысль автора этого расска-за И.С.Тургенева, которую он мастерски смог передать во мно-гих своих произведениях. Чему научил вас урок? - Быть добрыми; - Быть заботливыми; - Быть внимательными; - Быть успешными; - Любить родителей; - Ценить родителей; - Беречь родителей; - Заботиться о родителях; - Уважать старших; - Ценить жизнь. 1. Пересказ стихотворения в прозе «Воробей». 2. Приготовить иллюстрации к произведению. 3. Эссе «Любовь сильнее смерти». Учитель: Наш урок подходит к концу. В память о наших уроках хочу подарить вам эти бабочки. Говорят, увидеть дома бабочку - это большое счастье. Превращаясь из гусеницы в прекрасное су-щество, она даёт надежду, что всё будет хорошо. Я благодарна вам за ваши откровения, за вашу искренность, за ваши идеи. Вы своими знаниями и светлыми мыслями заставили засиять «Сердце учителя». Пусть оно будет гореть очень ярко и не погаснет никогда. ( учитель раздаёт бабочки с пожеланиями, находящиеся на макете «Сердце учителя»). КРИТЕРИИ ОЦЕНКИ УСТНОГО ОТВЕТА ПО ЛИТЕРАТУРЕ 1.Оценка "OТЛИЧНО" ставится за исчерпывающий, точный ответ, демонстрирующий хорошее знание текста произведения, умение использовать литературно-критические материалы для аргументации и самостоятельных выводов; свободное владение литературоведческой терминологией; анализ литературного произведения в единстве содержания и формы; умение излагать материал последовательно, делать необходимые обобщения и выводы, а также умение выразительно читать наизусть программные произведения.

58

ХАБАРШЫ 2 .Оценка "ХОРОШО" ставится за ответ, обнаруживающий хорошее знание и понимание литературного материала, умение анализировать текст произведения, приводя необходимые примеры; умение излагать материал последовательно и грамотно. В ответе может быть недостаточно полно развернута аргументация, возможны отдельные недостатки в формулировке выводов, иллюстративный материал может представлен не слишком подробно; допускаются отдельные погрешности в чтении наизусть и речевом оформлении высказываний. 3.Оценка "УДОВЛЕТВОРИТЕЛЬНО" ставится за ответ, в котором материал раскрыт в основном правильно, но схематич- но или недостаточно полно, с отклонениями от последователь-ности изложения. Анализ текста частично подменяется перес-казом, нет полноценных обобщений и выводов; допущены ошибки в речевом оформлении высказывания; есть затруднения в чтении наизусть. Бланки оценивания лежат на партах. Ученики отмечают разными цветами, опираясь на критерии оценивания.

ЖАҢА ЖОБАНЫҢ ҮЙРЕТЕРІ МОЛ Мұғауова Жібек Шамалиқызы

Атырау облысы Махамбет ауданы Қосарал орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімі

Курстың алғашқы «Бетпе-бет» кезеңінен кейінгі екінші айында, яғни «Қашықтықтан оқыту» немесе «Мектептегі тәжірибе» кезеңінде өзім ұстаздық ететін Атырау облысы, Махамбет ауданындағы Қосарал орта мектебіне тәжірибеден өтуге бардым. Алдымен мектеп басшысымен және оқу ісінің меңгерушісімен кездестім. Өзімнің тәжірибеден өту кезінде орындалатын тапсырмалар бойынша атқаратын және білім беру мен білім алу үдерісіне өзгеріс енгізу туралы жұмыс жоспарыммен таныстырдым. Ол қысқаша мына сипатта болатын: 1.Сынып оқушылары мен ата-аналарын өзгеріс енгізу туралы ақпараттандыру . 2. Сыныпта тұрақты түрде топпен жұмысты ұйымдастыру. 3.Үнемі өз пікірін ортаға салу мүмкіндігін еркін пайдалану мен сынақтан өткізуді ұсыну. 4. АКТ-ны толық мүмкіндігінше пайдалану арқылы қызығушылығын туғызу. 5. Оқыту үшін бағалаудың сан түрлі мүмкіндіктерін пайдалану арқылы оқуға ынталандыру. 6. Инклюзивті білім берудің алғашқы қадамын жасау:тәжірибе кезінде ерсінді мектепке қатыстыру. 7. Әріптестердің де осы өзгеруге деген өзгерген көзқарастарын қалыптастыру. 8. Сабақ үдерісінде өздері қалаған әуенмен дағдылы сергіту өткізу. 9.Сыныпта оқушылардың орналасуына өзгеріс енгізіп, олардың топпен жұмыс жасауына қолайлы орын мен кабинеттік система жағдайын жасау. Мектеп басшылары өз сенімдері мен қолдауларын білдіріп, өзім сабақ беретін пән бойынша тереңдетіліп оқытылатын 6-сыныпта және өзімнің қазақ тілі мультимедиялық-лингафондық кабинетте тәжірибеден өтуге рұқсат берді. Сонымен қатар «Оқыту мен оқуда білім беру үдерісіне өзгеріс енгізу» іс-тәжірибелік зерттеу жұмысын жүргізуге мектеп әкімшілігінің ресми түрде келісімін алдым. Өйткені бұл Бағдарлама мектеп шеңберінде өткізілген тәжірибелік зерттеу болып саналады. Зерттеу жүргізудің этикалық, педагогикалық талаптарын қатаң сақтауға және оны бала мен оның атааналарының келісімімен ғана жүргізуге уәде бердім. Енді әріптестеріммен , 6-сыныптың сынып жетекшісі де бар, кеңесіп осы «Білім алу мен білім берудегі жаңа тәсілдер» атты курс бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін, басымдылықтары мен құрылымын таныстыра келіп, өзімнің де алға қойған мақсатым жайлы ақпараттандырдым. 6-сынып оқушылары мен сынып жетекшісіне бір ай бойы курста болғанымды, бұл курстың өзгеше болғанын айта отырып, өткізілетін сабақтардың бұрынғы сабақтардан өзгеше болатынын,үш апта бойына олармен бірлесе отырып жұмыс жасайтынымызды, оларға үміт артатынымды түсіндірдім. Оқушылар сөзімді қызыға мән беріп, тыңдай отырып, үмітімді ақтайтындарын айтты. Кейін оқушылардың барлығын орындарынан тұрғызып, «Тұсаукесер» тренингін өткіздім. Бұрын мен өз сыныптарымда мұндай тренингтер сиректеу 59

ХАБАРШЫ өткізілетіндіктен, оқушыларға бұл өте қызықты көрінді. Алдағы уақытта да осындай тренингтер көптеп болатынын айтып, пайдасы туралы да түсіндірдім. Бұл тренингтің соңында, оқушылардың жүзінен қуаныш, шаттықты байқадым, бір-біріне күлімдеп қарайды. Оқушылардың менен жаңалық күтіп тұрғанын байқағандықтан, осы сәттерді бөлісу үшін ата-аналармен де бас қосып,кеңесу өткізіп іс-тәжірибенің зерттеушілік нысаны екенінен хабардар еттім, олар бірауыздан қуана келісті. Қолдарынан келген көмектерін де аямайтынын айтып,балаларының тәжірибе сыныбы болғанына ризалығын білдірді. Берілген кабинетті топпен жұмысқа және пайдаланатын барлық құралдардың қол жетімді болуына жағдай жасап,парталарды «өзімше» орналастырдым. Сыныпта төрт топ еркін жұмыс жасайтын форма қалыптастырдым: сынып жабдықталған кабинет болғандықтан әр топқа әзірге бір компьютерден қалдырып, басқаларын жия тұрдым, керекті құрал-жабдықтарды /маркер, түрлі түсті бояулар, сызғыш, қайшы, түрлі түсті қағаз бен флипчарттар т.б./ толығымен әкеліп бөлек жұмыс үстеліне қойдым. Сыныпқа кіргенде алдымда бірігіп жұмыс істеуге дайын, өзгеріске таңдана қараған менің шәкірттерім отырды. Оларды көріп, менің де жұмыс істеуге құлшынысым артты. Алдымен сабақ үдерісінде үнемі топпен жұмыс жасайтындықтарын естігенде бәрі қуанып,қол шапалақтады. Оларды «Шаттық шеңберіне» тұрғызып,таңғы тілек айтқызып, бірден төртке дейін сануды ұсындым. Міне, топқа біз осылай бөліндік. Бірден топ басшылары мен хатшысын сайлап алғаннан кейін әуелі әр топ өз ережелерін қорғады,содан соң 6- топ ережесі қабылданды, бұны бұлжытпай орындайтын заңға айналдырдық. Осы топ басшыларын сайлауда 1,3, және 4-топтар бұрыннан лидер оқушыларды сайлады, ал 2топқа санау ретімен бірыңғай балалар түскеннен кейін кімді таңдар екен деп ойлап үлгергенше,бұрын артта отыратын,өзі солақай әрі ата-анасының «кенжетайы»/ мәнерлеп оқуға жақсы еді/ Елдар өзі сұранып шыққанда «өзгеріс деген осы» деген ой келді маған. Бәрі қуана келісті, әсіресе ұлдар. Оқушылармен бірге «Әдебиет» пәнінен жоспарға сәйкес 6 сабақ өткіздім: оның төртеуі - танымдық, біреуі- жазба жұмысы және біреуі- ақын шығармалырына сатылай кешенді талдау, яғни білімді қолдану сабағы. Сабақтарымды дәстүрлі сабақтардағыдай емес, жаңа әдіс- тәсілдерді, Бағдарламаның жеті модулін және жаңа технологиялырды пайдалана отырып өткіздім. Оқушылардың бойынан өздеріне деген сенімділікті, ынтаны, сабаққа деген құлшынысты байқадым. Әр күнді асыға күткен оқушыларым «Бүгін қандай жаңалық болар екен? деген оймен мені тағатсыздана күтетінді шығарды. Ол ойларын балалардың жанарынан ұқтым. Байқаймын, бұрынғыдай сырттағы ойынға әуестік жоқ, пән кабинетінде бір жұмыстармен айналысып жатқаны, өйткені кабинет толықтай өз иеліктерінде. Мектептегі тәжірибеге көп уақыт өтпей-ақ өзімнің бойымда да, оқушыларымның бойында да көптеген өзгерістер болып жатқанын байқадым. Әріптестерімнің маған қызыға да, қызғана да қарағанына куә болдым, әрине қызығушылықтары басым. Жас мұғалімдер сергіту сәттері мен тренингілерде сыныптан табылды, сынып есігі әрқашан ашық болатын. Тәжірибесі мол әріптестерім де қызығушылық танытып, үнемі қасымнан табылып, оң өзгерістерге тілекші болып жүрді. Жұмыстың көптігінен бұрынғыдай шаршағандық байқалмады, демек, бұл Бағдарлама бұрыннан да жаңалыққа жаны құмар, ізденгіш мұғалім ретінде мені әрқашан қуаттандырып отырды. Ал шәкірттерімнің балбұл жанған көздеріне, атқарған істеріне, сабақ үдерісінде өздерін-өздері, бірін-бірі және барлық сабақ бойынша берілген сенім тілек пен жалпы бағалау критерийлері бойынша бағалаған, қошамет көрсеткен сәттеріне қарап, өзіме риза болдым. Менің күнделікті сабақта оқушы алдында жататын тілегім мынау еді, өйткені бағалаудың өзі сенім ғой: Сүйікті шәкіртім! Сен тәуелсіз еліміздің тірегісің, өйткені елдің болашағы-өзіңсің. Сондықтан да сен білімді, жан жақты дамыған, интеллектуалды Тұлға болуың керек. Өзіңді-өзің бағалай біл! Білімді өз бетіңмен алуға ұмтыл! Нені оқитыныңды, не үшін оқитыныңды жадыңнан шығарма! Өз бағаңды біле біл! Мен саған сенемін! Өзің айтқан Отаның бар,елің бар, Бірлігі мол,ынтымақты халқың бар Білім жолын-сара жолды нұсқайтын, Елбасың бар,ата-ана бар ,ұстаз бар. Сен сендердің талабыңа сенемін, Адал жаның,әділдігіңе сенемін, Ақ қағаздай дық түспеген жаныңа, Ақ періште көңіліңе сенемін! Талпынған жетер мұратқа-деген, 60

ХАБАРШЫ Халқыңның асыл сөзі бар. Тәуелсіз елдің тірегі де өзіңсің, Мен сенемін, білімді бол, жас ұлан! Әрқашан сенімен бірге ұстазың – Жібек апай. Ал барлық сабақ бойынша өздерінің нәтижесін бағалауы былай іске асады,осы критерийлер бойынша өзін-өзі бағалап, қай жерде жүргенін,қалай дамып келе жатқанына сын көзбен қарап отырады.Әрине,соңынан мұғалім өзінің сандық бағасын қояды.Бұл тек бағалау ғана емес, білім алуға ынталандыру мен бағыттау. Жалпы сабақ үдерісі бойынша білімді бағалау критерийлері /шектері/ ескерту: 10-12 ұпай- «өте жақсы» 8-10 ұпай- « жақсы» 5-8 ұпай – «қанағаттанарлық»

ІСКЕ

С Ә Т !!!

Рет саны

Тапсырма мазмұны

Есептелетін ұпайлар саны

Үйге тапсырманы орындау

2. 3.

Топпен жұмыс жасауға қатыс Топ басшысы тапсырмасын орындау

1 1

Жаңа тақырыпты талдауға қатыс

5. 6.

Сатылай кешенді талдау бойынша қатыс Шығармашылық жұмысты орындау

2 2

Өзіндік пікір қосу

Қорытынды түйін жасай білу

Қанша тәжірибелі, білігі мен білігі мол ұстаз болсам да білім жетілдіру мен жаңа жобалардан үйренерімнің көп екенін әдеттегідей мойындауға тура келді. Әдеби шығармаларды талдау барысында бұрын деректерге көп мән беретін болсам, енді ондағы жырланған мәселелерді күнделікті өмірмен байланыстыра, оқушылардың өздеріне сыни ойлауды дамытатын сұрақтар қою арқылы олардың өзіндік пікірлерін еркін айту арқылы сыныптастарының алдында сынақтан өткізуіне толық мүмкіндік беріп отырдым. Бұл олардың бұрынғыдай ресми бұйығылықтан шығып, білім алу еркіндігіне жол табуына себін тигізді. Сүйінбай ақынның «Жақсы адам мен жаман адамның қасиеттері» өлеңін таныту кезінде жалпы адамның жаман және қасиеттері туралы өздеріне талдатып, өмірмен байланыстыра отырып пікір айтуына, өздеріне де адамгерщілік тұрғыдан баға беруге бағыттадым. Өте ұнамды пікірлер болды, әсіресе сыныптағы бұрын «көшіргіш» атанған үндемес Алтынбектің «Бай адамда да жаман мінезді адамдар болады ғой, оны байлығына қарап жақсы деуге бола ма?» дегені мені де ойландырды, бәрі адамгершілік - асыл қасиет, ол ақшамен өлшенбейді деген ортақ пікірге келіп, бұрын сабақ үдерісінде қолданылмаған тақырыптық постер қорғау жұмысын орындады. Ал адамның осындай қасиеттері туралы басқа қай ақындардың шығармаларында бар екен деген ізденіс жұмысында кабинет кітапханасындағы жұмыс арқылы Елдар да озат қыздармен бірдей Ақтамберді жыраудың өлеңімен салыстырып талдап, әрі өлеңді жатқа орындағаны тамаша болды. Міне дарындылардың өз сыныптастарына деген ықпалы ынтымақтасқан және бірлескен жағдайда өз нәтижесін берді. Ал Абай Құнанбайұлының «Шорқпардай кекілі бар қамыс құлақ» өлеңін өткенде Абай ақынның қазақы мінезі, оның арманы болған сәйгүлік және оның сипаты туралы сыни ойлау кезінде мынадай пікірлерді ұсына білді: Абай – нағыз ұлтжанды қазақ, ол өзінің өлеңінде сипатталған жылқының сырттанын аңсайды. Жылқы тек көлік ресурсы ғана емес, әсем тұрмыстың көрінісі, ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрып бейнесі және «Жеті қазынаның бірі» екендігі туралы пікір айтты. Абай-иісі қазаққа тән болмысы бар, қазақы мінезді азамат екеніне баға берді. Тіпті ұлы дананың, дара адамның осындай қазақы мінезіне әрі таң қалды, әрі өздерінің алған мағлұматтарына риза болып ойланып қалды. Өздері де ақынның беймәлім қырлары туралы білгісі келіп, өздерінше зерттеу жұмыстарын жүргізуге талаптанды.

61

ХАБАРШЫ

Осы тақырып бойынша талантты оқушының /Манарбектің/ салған суреті бойынша: а/ бақылау бағытында: - суретке қарай отырып ақын айтқан жылқы сипаттамасын жазу; ә/ талдау бағытында: - «жылқы малының адам өміріндегі және ұлт өміріндегі рөлі» тақырыбын зерделеу; б/ бағалау мақсатында: - уақыт мезгіліне қарай көліктердің пайдаланылуы туралы салыстырмалы дәлелдемелер беру; в/ қорытындылауға : - өз қорытындысын ұсыну және жаңа дәлелдеме беру. Мейіржан деген оқушы интерактивті тақтаға жылқы малы дене бітімі мүшелерін дәл анықтау жұмысын ұсынды. Осындай жұмыстар арқылы оқушының сыни ойлауын бағаладым және өз жұмыстарымның нәтижесінен бұл бағыттағы жұмыстар оқушының сыни ойлауына өз бетімен баға беріп, сын көзбен қарауын қалыптастыратынына көзім жетті. Бұрын да оқушыларға тек кітапқа сүйеніп қана міндетті деңгейдегі сұрақтар берілетін, енді осы бағыттағы жұмысыма өзім де сыни ойлау арқылы қарайтын болдым. Жазба жұмысы кезінде бұрынғы жеке-жеке отырғандағыдай емес, топпен отырғандағы жұмыстың нәтижелі болатыны дәлелденді. Мен жазба жұмысының /мазмұндама/ мазмұнын жазбаша баяндауға қоса тақырыпқа байланысты өз пікірін білдір ой тастадым,яғни жазба жұмысының құрылымын толықтырдым. Ондағы мақсатым-әңгіме мәтініндегі оқиғаға оқушының өз көзқарасын қалыптастыру және сыни ойлауын дамыту. Бұл жұмыстың өзгешелігі-кейбір қалыс оқушылар өз тобындағы достары көмегін пайдалана алды /әрине, көшіріп емес!/ және мазмұн тақырыбын өздері білетін мақал-мәтелдер арқылы қорытып, бұрынғы біліміне,білетініне сүйену арқылы оң нәтижеге қол жеткізді. Бірін-бірі төмендегідей үлгіде бағалады: Әрине, мұндай бағалау бұрын қолданылмаған-ды, оқушылар өздері қалаған оқушының жұмысын тексеру кезінде үлкен жауапкершілікте болды, өйткені біреудің жұмысын тексеру оңай шаруа емес екенін олар енді сезінді,кезекпенен мазмұндама мәтінін сұрап алып,қайта-қайта оқып, едәуір жұмыстанды. Сөз жоқ,мұның артында адам факторы тұрғандықтан соңынан өзімнің де бағалауымды және бағалаған оқушының тексеруіне пікір білдіріп отырдым. Мына бір жазба жұмысына жазылған пікір осы ойымды дәлелдейді: Енді Абай Құнанбайұлының «Әсемпаз болма әрнеге» өлеңін тану кезінде оқушылардың есте сақтау қабілетін бағалау мақсатында сыныптан тыс оқуға берілген Абайдың «Отыз бірінші қарасөзі» мәнмәтіннің мазмұнына сүйене отырып, әрі есте сақтау қабілеттерін, әрі мәтіннің мазмұнын түсінуін бақылап,оқушылардың мәтіндегі тірек сөздер туралы сыни ойлауын «Тыңда-қара-жап-айт-жаз-тексер-дәлелде.» техникасын қолдану арқылы орындадым: 1.Мәтінді «Абайтану әліппесі» атты электрондық оқулықтан тыңда. 2.Енді мәтінді мәнерлеп оқы. 3.Кітапты жауып таста. 4.Мәтінді ауызша айтып шық. 5.Есте сақтау бойынша жазып шық. 6.Мәтіндегі негізгі ой мен тірек сөздерді қолдануыңды тексер. 7.Тірек сөздің мәтіндегі маңызы мен өз өміріңдегі орнын ойланып көр,баға бер 62

ХАБАРШЫ 8.Ойыңды достарыңмен және мұғаліммен бөлісіп, өз идеяңды ұсын. Осы тапсырма бойынша оқушылар жоғарыдағы сатылар бойынша тапсырмаларды орындап, өз қателеріне сыни көзбен қарап, сыни баға беру арқылы Абай ақын айтқан «Ес,есте сақтау» деген мәтіндегі тірек сөздердің оқыту мен оқуда қалай оқу керектігі туралы өзіне қалай пайдалануы және өз өміріне қолдануы жайында сыни ойлауын бағалады. Осы танымды жаңа сабаққа енгізу арқылы, «Ойланайық бәріміз» атты тренингіде «Домино» ойыны арқылы сабақтың эпиграфы жолдарын әр топқа тапқызып алып,ой қозғау сәті арқылы сабақ жалғасын тапты. Топтастыру стратегиясы бойынша жұмыс жасағанда олар қандай стратегиямен жұмыс жасайтыны өздері анықтады. Жаңа сабақ бойынша мағынаны тану кезеңін мұғалімнің көшбасшылығымен дарынды оқушылар өз міндеттеріне алды. Олар Гаухар мен Құралай мұғалімше мәнерлеп оқып, мәтін мазмұнын тану сұрақтарын қойып, жауап алуға тырысты. Нәтиже ойдағыдай болды.Әдетте біздер ,мұғалімдер өзіміз айтып, бәрін өзіміз қорытындылап,бағалап аяқтаймыз ғой,ал бұл өзгеру оқушылардың өзара талқылау және бірін-бірі оқытуда табысты болуының дәлелі болды .Өлеңге сатылай кешенді талдау жұмысын да Гаухар өзі тапсырма дайындап әкеліп өзі жүргізді.Топ басшыларын шақырып жеребе суырту арқылы әр топтың талдау сатыларын постерге орындап,өз кезектерінде толық таныстырылым жасауын қадағалады/әрине, оны Гаухар өзі жақсы біледі/. Сабақтың соңғы «Ой толғаныс» кезеңіндегі «Сергиміз» деген Абай әнін нотасымен айтуы, «Абай ақын сендердің болашақтарыңа алаңдаулы, олрухани тәлімгер, сондықтан қандай адам немесе кім болғыларың келеді» деген ой-толғау сәтінде әрқайсысы өз армандарын бірі-өлеңмен, бірі-өнерімен дәлелдеп, сабақ үдерісін толық демократияға айналдырғаны өздеріне де, маған да әсер қалдырды.

Демек, алған білімдерін тек баға үшін емес,өз өмірлерінің қажетіне жарата алады деген сөз! Келесі оқуға берілген «Адамзаттың Абайы-менің Абайым» тақырыбына толғана ой тербеген Гаухардың, Ерназардың, Құралайдың балаң сезімдер ақ парақ бетінде өз өрнегін қалдырып жатты. Соңғы сабақШәкәрім ақынның поэзиясына сатылай кешенді талдау жасау. Қазақстандық автор Н.А.Оразахынованың бұл технологиясы -білім беру мен білім алуда сыни ойлауды дамыту мен қалыптастыру және табысты болудағы ең тиімді стратегиялардың бірі, сол себепті жаңашыл және осы технологияның 3 деңгейлі сертификат иегері болғандықтан сабақ үдерісінде екі жылдан астам уақыт толықтай жүзеге асырудамын. Бұл сабақ та дарындылардың көшбасшылығымен өтті, әр топ ақын өлеңдерін семантикалық картамен жұмыс арқылы анықтап алғаннан кейін толық талдауды дербес компьютерде теріп, таныстырылым ұсынды және осы СКТТ жүйесінің бағалау критерийлері арқылы бағаланды. Осы бірлескен оқудағы бір табысты өзгеріс- жетістік екі аяғынан сал, мүлде жер басып жүре алмайтын осы сыныптың құрдасы Ерсіннің мектеп табалдырығын аттап, сыныпқа келуі болды. Алдын ала ата-анасымен, мектеп психологімен және мектеп әкімшілігімен пікірлесіп, рұқсат алғаннан кейін Ерсінді мектепке әкелу қиын болды: баланың мүгедектерге арналған арбасы жоқ, отбасы жағдайы өте төмен, бала күтімсіз қалған,әкесі өмірден өткен, ал анасы вахталық әдіспен жұмыс жасайды.Бірақ Ерсіннің арманы–өз сыныптастарымен бірге мектепте білім алу. Өзі елгезек, оқуға құщтар, сыныптастарымен бірге оқуды аңсайтын Ерсіннің «көктен іздегені жерден табылды.» Арнайы мүгедектік арбасы болмаса да, мектеп мұғалімдерінің көлікпен және сыныптастарының қолдауы арқасында тәжірибе күндері Ерсін өз сыныптастарымен бірге оқыды,топта жұмыс жасады,олармен бірге сергіді, ойнады, күлді, тапсырмаларды орындады.

63

ХАБАРШЫ

Ерсінге достық бауырмалдықпен қараған сыныптастары көмекке дайын, Ерсін қуанғанда олар да бірге қуана білді .Ерсіннің «Абай әліппесі» атты электронды оқулық кешенін көргенде таң қалғанда айтқан сөзі: «Сөйлейтін кітап та болады екен ғой!»

Барлық сабақ үрдісінде тренигілер мен сергіту сәттері оқушылардың өз қалауы бойынша жүгізілді, ата-аналар да сабаққа қатысып жүрді,әріптестер өзгерудің сырына қаныға бастады, тіпті кейбіреулері келесі курсқа жазылатынын білдірді. Өзімнің де, оқушылармынң да өзгеріне өз мұғалімкөшбасшылығымның арқасында жеткенімді мақтаныш етемін. Бұл Жобаның болашағы зор дегім келеді.

ӘР САБАҒЫМ – ӨМІРІМНІҢ ӨЗЕГІ Қошқарбаева Сәнім Сағымпазқызы

Атырау облысы Махамбет ауданы Дүйсенғали Төленов атындағы мектеп-гимназияның қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімі

Мен –Ұстазбын! Мен – Сүйіспеншілік, Адалдықпын, Сенім мен Шыдаммын... Мен – Балалықтың қорғанымын, Адамзаттың бесігімін... Ш.Амонашвили «Өмір-өзен» деген рас екен-ау. Кеше ғана тарыдай болып, тұлымшағым желбіреп сыңғырлаған қоңырау үнімен мектеп табалдырығын аттаған сияқты едім. Сол бір тәй-тәй басқан күндер... Өзімнен үлкен сөмкені арқалап қоңырау сыңғырымен жарыса мектепке енетінім күні кеше емес пе еді? Уақыт не деген зымыран... Көзді ашып-жұмғанша балғын шақ, алтын ұя мектеппен де қоштасып, жаңа өмірге қадам жасадық. Ал сол жаңа өмірге қадам жасағалы тұрғанда 10 жыл бойы тәлім мен тәрбие, білім алған мектеп маған не берді? Мектеп менің қанатымды қатайтты, мектеп маған алдандырмас, адастырмас арман сыйлады. Ол арманым - ұстаз болу. Басқа емес, күннің нұры мен ананың сүті туралы пән, яғни қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болу. Дәл осылай армандауыма мені шынымен де сөз өнері, әлде ана тіліміздің әлі де зерттеуді қажет ететін грамматикалық заңдылықтары қызықтырды, әлде қазақтың қара сөзінің майын тамыза сөйлеп, оқушысының құлағына құйып тастайтын осы пәннің ұстазы себепші болды ма екен? Білмеймін... 64

ХАБАРШЫ Мүмкін үшеуі де. Әйтеуір арманым алысқа жетелеп, ҚазМУ-дың филология факультетінің студенті де атандым. Сондағы шексіз қуанышымды әлі күнге сөзбен жеткізе алмаймын. Халқымыздың біртуар перзенті, қазақ сөз өнерінің айтулы саңлақтарының бірі Оралхан Бөкей өз күнделігіне: «Мектеп қабырғасында жүргенде армандаудың үлкен мәні барын өз басымнан кештім. Журналист болам дедім. Болдым. Ал кластасым –Жеңіс ұшқыш болам деді. Болды. Демек қиялдаудан асқан арғымақ жоқ»,- деп жазыпты. Иә, жазушы айтқандай, қиялдаудан асқан арғымақ жоқ екен. Мектеп қабырғасында жүріп-ақ қияға сермелген қиялым шындыққа айналып, араға жылдар салып, өз жүрек қалауыммен қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі атандым. 15 жыл. Бұл мүмкін біреуге аз, біреуге көптеу көрінер. Жүрек қалауымен сүйіп таңдаған мамандығымның «майданында» жүргеніме осынша уақыт өтіпті. Аз дейін десем, бір мүшел жастан асыпты, көп дейін десем... жоқ... Көп деп айтуға аузым да бармайды. Олай деуге қайда әлі бізге. Сексеннің сеңгірінде жүрген Құсиын ағамыз да ана тілі үшін аянып қалғысы келмейді. Олай болса мен ұстаздық атты ұлағатты жолдың бастапқы соқпағында жүр екенмін. Ұстаздықтың шын мәніндегі сара жолына бет бұруда тоқтап қалуға еш қақым жоқ. Өйткені «Мен – Ұстаз бен Шәкіртпін, Тәрбиеші мен Тәрбиеленушімін. Мен – Болашаққа жол салушымын, Жарқын өмірді жасаушымын» (Ш. Амонашвили). Ұстаз өмірі әрдайым шәкірттерінің ортасында, жеткіншек ұрпақ алдында екен. Бір кезде денсаулығыма байланысты шәкірттеріммен жүздеспей, аз уақытқа мамандығымнан қол үзген жағдай да болды. Мен сонда өзімді шөл далада қалғандай сезіндім. Анам, бауырларым, балам – бәрі-бәрі мен дегенде жандарын қоярға жер таппады. Ризамын. Сонда да менің көңілімді жібек мұң торлай берді. Мен таңертеңгі сағат 9 – де «бүгін не айтар екен, бүгін қандай шығармамен танысамыз екен» деген сұрақты жанарларынан жазбай танитын шәкірттерімді сағындым. Мен өзімді шәкірттерімнің жетесіне сөз сырын әлі де болса жеткізе алмай жүргендей сезіндім. Тәуелсіз елімнің ұландарына ұтқыр сөздің зерегін әлі де толық ұғындыра алмағандай сезіндім. Сауығып, ауруханадан шығарда «мүмкін жеңілдеу жұмыс жасарсың» деген дәрігер сөзін құлағыма да ілмей, осынау қасиетті білім ордасына қасиетті пәннен сабақ беруге құлшына кірістім. Себебі пәнге деген сүйіспеншілігім, шәкірттеріме деген ыстық ықыласым мені әрі қарай өмір сүруге жетеледі, өмірге деген құлшынысымды оятты. Бүгінде мен оқушыларыммен бірге Абайды оқып таңырқаймын, Ілияс болып өнерді жырлаймын, Ғабит болып сөз астарына үңілемін. Сабағымның мазмұн жағынан қашанда терең болғанын, бірінебірінің ұқсамауын қалаймын. Шәкірттерімді жаңа деректермен, тың пайымдаулармен байытып, білімдерінің молайып, жаңғырып отыруы үшін тынбай ізденемін. Сөйтемін де, өз жұмысымнан ләззат аламын. Қызметімнің күнделікті «жыр-әні» Әр сабағым ізденістен тұрады. Өмірімнің әр сағатын, минутын Соған сәйкес, соған лайық құрамын...

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ НАСТРОЙ И ХОРОШАЯ МОТИВАЦИЯ - ЭТО ЗАЛОГ УСПЕШНОГО УРОКА Каусова Нурия Кубашовна

Учительница русского языка и литературы Аккистауской с/ш

Каждый учитель мечтает о том, чтобы провести такой урок, на котором каждый ученик чувствовал бы себя комфортно, имел бы возможность высказывать своё мнение по изучаемой теме, проявлял бы собственные возможности, интересы, самостоятельность, ощущал бы доброжелательную атмосферу сотрудничества и переживал бы успех. Прежде чем начинать уроки, я создаю в классе атмосферу сотрудничества и взаимопонимания с помощью психологического настроя. Такая атмосфера помогает “понять и помочь” друг другу, учит преодолевать себя в ходе общения, обходя краеугольные острые углы конфликтных ситуаций, решить проблему межличностных отношений. Изгоем в классе может стать и неуспевающий ученик, и 65

ХАБАРШЫ одаренный ребенок. Проблему межличностных отношений решает метод новых подходов в обучении деление на группы. Ученики рассаживаясь по группам, придумывают вместе «золотые правила» группы, обсуждают цели деления, определяют критерии успешности. С каждым новым уроком я предлагаю ученикам различные вариации деления на группы: по счету 1, 2 ,3 - раскрывая значения каждого числа: 1-лидеры, 2-спокойные, 3-творческие личности; по разрезанным картинкам. Собрав их, дети критически подошли к этому вопросу и составили кластеры «Автомобиль», «Вундеркинд», «Дружная семья»; по месяцам рождения - зимне-весенние, осенние, летние; по цвету – красный, цвет энергии, жёлтый - позитива, зеленый –спокойствия. Такие новые подходы в обучении и преподавании помогают повышать мотивацию учащихся. Поэтому очень важно начинать урок с психологического настроя, который создаёт благоприятную обстановку в классе. Психологический настрой и хорошая мотивация - это залог успешного урока. В качестве психологического настроя я применила на уроках речевые куплеты ,которые сопровождались движениями . Уроки с применением различных приемов и методов повысили интерес не только способных, но и слабоуспевающих учеников к русскому языку, активизировали познавательную деятельность учащихся, выявили способных детей, создали благоприятный климат сотрудничества и атмосферу психологической поддержки. Ученики учились работать в группе, критически мыслить, использовать и перерабатывать полученную информацию, объективно оценивать себя и других. Изучив все эти новые подходы в обучении, я поняла, что они дают возможность учителю, осознать себя как личность, проверить себя в выборе жизни, критически оценивать свою деятельность. Они дают возможность изменить структуру старых методик и внести новшества не только в сфере образования, но и формирования нового подрастающего поколения. Я согласна с французским философом Анри Барбюсом, что «школа – это мастерская, где формируется мысль подрастающего поколения, и надо крепко держать ее в руках, если не хочешь выпустить из рук будущее». В наших руках – будущее нашей страны. Свою мысль хочу закончить словами французского писателя Анатоля Франса: «Чтобы переваривать знания, надо поглощать их с аппетитом». Поэтому на каждый урок от всего сердца я всем своим коллегам и ученикам желаю приятного аппетита! В качестве десерта я хочу предложить на суд свой урок. Наименование занятия

Закрепление знаний по теме «Местоимение» Лексическая тема: «Моя Родина Казахстан»

Урок 4

Ссылка Общие цели Результаты обучения

http://www .keleshek-2030.kz Обобщение знаний по теме «Местоимение» Умение применять полученные знания на практике

Основные идеи

Развитие речи, критического мышления, памяти; воспитание уважения к высказываниям товарища, развития умения работать в группе, привитие чувства гордости и патриотизма за Родину. 1.Организационный момент. Психологический настрой учеников: -Дети, какое настроение у вас сегодня? Если плохое, давайте улыбнемся друг другу и нам сразу станет теплее и радостнее на душе! 2. Деление на группы по цветам (жёлтый - цвет позити-ва, зеленый - спокойствия, красный- энергии) 3. Опрос домашнего задания Б, В уровней -Ребята, сегодня мы проверим свои знания по теме «Местоимение» в конкурсе «Умники и умницы». Тур «Выбери правильный ответ» (тонкие вопросы): -Местоимение называет или указывает? -Местоимение другой притяжательное или определительное? -Жіктеу - это личное или указательное местоимение? -Возвратное местоимение имеет род и число? -Местоимение некто и нечто изменяются по падежам? -(Кое) у (кого) пишется раздельно или через дефис? -В отрицательных местоимениях не пишется под ударением или без ударения? -Слова , связанные с местоимением кто употребляются в мужском роде или женском? Тур «Великолепная семерка» (толстые вопросы):

Задание 1

Задание 2

66

ХАБАРШЫ

Задание 3

Задание 4 Задание 5

Задание 6

Физкультминутка Задание 7

Задание 8 Последующее чтение

-Как изменяются местоимения? -Какие местоимения не склоняются? -У какого местоимения нет именительного падежа? -Как образуются отрицательные и неопределенные местоимения? -Какие местоимения пишутся через дефис? -Когда пишутся приставки ни, не в отрицательных местоимениях? -В каких случаях не и ни в отрицательных местоимениях пишутся раздельно? Тур «Бинго» (общая разминка) -Как превратить слово но в местоимение? -Когда руки бывают местоимением? -Какие два местоимения мешают водителям? -Какую часть речи заменяют личные местоимения? -К какому местоимению нужно добавить шипящий звук, чтобы получился грызун? -Назовите «неизвестные» местоимения. -Какие личные местоимения указывают на род? -Какие 2 местоимения нужно добавить к предлогу, чтобы получились большие плоды? Тур «Кто быстрее?» -Переставьте буквы так, чтобы получились местоимения. Назови их разряд. Кжадйы, нкиаойк, нскеольок, ясбе, вйос, ккаой, тквао,ктоорйы Тур «Найдите пару» Сілтеу Возвратные Сұрау

Личные

Өздік

Указательные

Белгісіздік

Вопросительные

Болымсыздық

Определительные

Жалпылау

Неопределенные

Жіктеу

Отрицательные

Тур «Найдите местоимения» о р с ю у к с б м е н я р т т ы б и л ш о б н я к т э л ж о в т о т ь т к т о н а к с а м ы й з о «Ёлочка» Тур «Ключевые слова» А - определите 5 положительных качеств, которыми должен обладать президент страны? Б - выявить наиболее повторяющиеся (мудрый, ответственный, справедливый, образованный, авторитетный, здоровый, сильный , целеустремленный, честный, компетентный, умный, талантливый, экономически грамотный, лидер, хороший оратор, должен любить свою Родину и народ) В - Самые важные 3 качества (мудрый , патриотичный, справедливый) Тур «Войти в образ» - Если я был Президентом… Подведение итогов. Итоги подвела ученица 11 класса Сагынова Акерке. Три уровня домашнего задания А) Упражнение 6 страница104 Б) Кроссворд «Ёлка» упражнение 7 страница104 В) Эссе «Каким должен быть Президент страны?»

67

ХАБАРШЫ

 Өзекжарды БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТА БІЛЕЙІК! Қаменова Ақмарал

Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы орта мектептің мұғалімі

Өскелең ұрпаққа сапалы білім беру – мұғалімнің ең бірінші міндеті. Әрбір мұғалім өзінің 45 минутын жоспарлы ұйымдастырып, оқушыға берілген тақырыптың дұрыс жеткізілуін қамтамасыз етуі керек. Сабақты жоспарлы ұйымдастыру деген – сабақ жоспарын алдамшы түрде жазып барып өткізген кез-келген сабақ емес. Күні ертең немесе алда өтілетін тақырыпты әркім қалай өткізетінін ойша жобалағаны дұрыс. Қағаздың бетін жоспармен толтырғаннан гөрі – тақырып не, онда не айтылу қажет, оқушыға не қалай ұғындырылу керек, қосымша қандай деректерді пайдаланған жөн, тақырыпты меңгерту барысында қандай әдістер қажет – соның барлығы ойдан өтуі керек. Мұғалім оқулықтың ішіндегі оқытылуға тиісті материалды өзі толық біліп, қосымша пайдаланатын ұғымдарды танып тұрған жағдайында ғана өзіне-өзі сенімді болады. Өзіне сенген мұғалім оқушылардың психологиялық жай-күйіне, қабылдау деңгейіне қарай әдістерді сабақтың үстінде өзгертіп алып кете алады. Сондықтан әр сабаққа теориялық білім негізінде негізгі жоба – жоспар жасалып, сабақтың өту барысында, әдіс-амалдарды өзгертуге болады. Жоба-жоспарға сәйкесті қажетті деректер мультимедияда бейнеленгені дұрыс. Мультимедиялық, интерактивтік сабақтар оқушының жан-жақты қызығушылығын арттыратындай, оларды нәтижеге жетелейтіндей түрде болу керек. Қазіргі уақытта балалардың ойлау қабілеті, ақпаратты меңгеруі өте қарқынды. Бірақ меңгеріп отырғандары әдеби ақпарат емес, балалар көркем әдебиет оқымайды. Қазіргі балалардың сөздік қорлары төмен. Қазақтың қарапайым сөздеріне де түсінбей қалатындар бар. Өздері ұғып тұрған ұғымды ұлтымыздің жалпақ тілімен көсіліп тұрып түсіндіре алмайды. Сабақ айтқанда да, кейбір балалар болмаса, көпшілігі жаттанды сөйлейді. Мұндай сақаулық, менің байқауымда, кейінгі кезеңде тіпті күрделеніп барады. Өз ортамызға сәйкесті айтып отырмын. Алайда, ол–жалпыға тән құбылыс. Оған, ізгілікті даму бағытында, бізге жаңалық боп келген интернеттің, компьютердің тікелей кері әсері болып отыр. Заманымыз озық технологиямен көркейгені–мол жетістік. Бұл–біздің ата-бабамыз өңі түгілі түсінде көрмеген, ал біз – дәл осындай ғажайып әлемнің бар екенін білмеген ғажап дүние. Бұл ғажайыпқа біздің балаларымыздың елігуі де, еруі де өте дұрыс және тиіс. Бірақ әр нәрсенің шегі болуы керек. Адам өмірінің өлшеулілігі тәрізді пайдаланылатын қажеттіліктің де өлшемі болуы керек. Балалар ол кереметпен қатар сөз құдіретінің кәусар байлығына тұшынғаны жөн. Сөз байлығы – халқымыздың ештеңеге тең келмес асыл мұрасы екенін бүгінгі ұл мен қызға жеткізе білуіміз қажет. Біз өз сабағымызда және сабақтан тыс сынып сағаттарының тұстарында оқушыларды әдебиетті сүюге, газет-журнал оқуға үгіттей білгеніміз жөн. Құр сөзбен емес. Нені қайдан оқу керек екенін тапсырып және артынан сұрғанымыз абзал, талап етуіміз керек. Жиналыстарда, былай уақыттарда ата-аналармен пікірлесіп, оларға балалар қандай газет-журналдарға жазылу қажеттігіне дейін айтып, бағыттап отырған оңтайлы. Егер үйге газет-журнал, кітап келіп тұрса, үйдегі адамдардың оны ашып қарамауы мүмкін емес сияқты. Ашып қараса, әйтеуір, оны оқиды. Одан ой қалыптасады. Пікір туындайды. Міне содан бара-бара еркін сөйлеуге әр бала өзін жетелейді.

68

ХАБАРШЫ

ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ-ЗАМАН ТАЛАБЫ Нурмуханова Бибигул Сарсеновна

«Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы

"Латын қарпіне көшу – қазақ тілін дамыту мен жаңғыртудағы ішкі қажеттілік" Н.Ә.Назарбаев Осыдан бес мың жыл бұрын адам баласы жазу үлгісін тауып, ойы мен пікірін хатқа түсіру жүйесін жасаған болатын. Сол кезден бастап әріп пен жазу адамзат баласының өмірінің ажырамас бөлігі болып қана қоймай, оның тыныс-тіршілігі мен өмір сүру механизміне айналды. Ертедегі жазуларды бабалардың қолтаңбасы десек, бүгінгі күні құнды мұра ретінде мұражайларда сақтаулы. Қазақ ұлты да сан ғасырлар бойы алуан жазуды қолданып келгені аян. Соңғы екі ғасырдың өзінде бірнеше жазу үлгісіне ауысыппыз. Шындығы керек, қазіргі таңда қолданыста жүрген жазу үлгілері аз емес. Десе де, әлем халықтарының көпшілігі латын әліпбиін қолданып отыр. Деректерге сүйенер болсақ, дүние жүзі елдерінің көбі осы әріпті қолдануда. Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезден бастап қазақ лингвистері мен зиялы қауымының арасында латын әліпбиіне көшудің пайдасы мен зияны туралы бірталай пікірталастар туындай бастады. Бүгінгі таңда елімізде латын әліпбиіне көшу әлі де екі жақты тартыс пен талас тудырып отырған мәселе болып табылады. Халықаралық деңгейде ойлайтын ойшылдарымыз бен ұлттың нағыз жанашырлары латынға көшуді дәріптесе, кейбір зиялылар қауымы тарихтың бұл үрдісіне әлі күнге дейін қарсы болып келеді. Мұндай пікірлердің орын алуы өте заңды. Соның арқасында көпшілік осы бір күрделі мәселеге орай өзінің көзқарасын қалыптастырады. Алайда анық болатын бір мәселе бар. Ол–қазақ тілі бүгін бе, ертең бе міндетті түрде латын әліпбиіне көшеді. Оны Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің Жолдауында анық айтты. Яғни бір сұрақтың басы айқындалды. Президенттің «Қазақстан-2050» стратегиясы. Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы Тәуелсіздік күні қарсаңында 14 желтоқсанда болған болатын. Оны бәріміз тыңдадық. Жолдауда Қазақ елінің болашақ даму стратегиясы айқындалды, соның ішінде қазақ тілінің латын әліпбиіне көшетіні туралы қорытынды пікір айтылды. «Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту бағытындағы кешенді жобаларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Қазақ алфавитін 2025 жылға қарай латын графикасына көшіруге дайындық жұмысын осы бастан қолға алу қажет. Бұл қазақ тілін жаңғыртып қана қоймай, оны осы заманғы ақпараттың тіліне айналдырады»ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Жолдауынан. Қазіргі уақытта латын қарпін қолдану, ең алдымен, заман талабы болып отыр. Сондықтан да заманауи технологияларға тәуелді екенімізді мойындап, кез-келген жаңа дүниелермен санасуымыз керек. Латын әліпбиі бізге таңсық емес, себебі ол біздің қоғамға еніп кеткен. Оны еліміздегі кез-келген сауатты адам белгілі дәрежеде біледі. Ал латынның бізге берері дегенде толып жатқан тиімді тұстарын көрсетуге болады. Мысалы, «Үштұғырлы тіл» саясатын жүзеге асыру бағытында ағылшын тіліне көптеп назар аударылып келеді. Бұл идеяның үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз–ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз.Оған қоса, ағылшынша білсең–әлемдегі ең үздік, ең беделді жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Осы орайда латын әліпбиіне көшуді шет тілдерін жоғары дәрежеде игерумен байланыстыруға болады. Не үшін латын әрпіне көшуіміз керек? Латын жазуы қазаққа бейтаныс емес. Саяси маңыздылығы жағынан айтқанда, кириллицамен сіңіп кірген отарлық санадан арылу үшін де оның саяси маңызы зор. Екіншіден, латын жазуы қолданысқа оңай, игеруге ыңғайлы. Оған қоса жаратылыс ғылымдары жағында да қолданыста дәлділігі мен ептілігін дүниежүзінің өмір тәжірибесі дәлелдеді жәнебұл әліпби ақпараттық-технологиялар саласын дамытуға септігін тигізері сөзсіз. Латын әліпбиін қолдану озық техника мен компьютер тілін меңгеруге жол ашады дегеннен бөлек, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтеді, шет елде жүрген қандастарымыздың осы жазу арқылы қазақ жерінде болып жатқан барлық жаңалықтан хабардар болады деген де ойлар айтылып жүр. 69

ХАБАРШЫ Мүмкін, бұл бастамалар әлемнің даму жолына есік ашар. «Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан» деп бекер айтылмаған. «Келісіп пішкен тон келте болмас» дейді дана халық. Сондықтан халықтың көкейінде жүрген ойпікірін ортаға салып, санасып, қандай жазу қолайлы, қандай жазу маңызды-оны көзі ашық, көкірегі ояу ғалым, лингвистеріміз бағамдай жатар. Дегенмен тегеуріні мықты, тәуелсіздігішуақты еліміздің болашағының баянды болуы үшін дұрыс шешім қабылдағанымыз жөн шығар.

АНАМНЫҢ ТІЛІ – АРДАҚТЫМ МЕНІҢ Нұрмұханова Саягүл Сарсенқызы

Атырау қаласы В.С.Пушкин атындағы №20 орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі

Анамыздың ақ сүтімен бойымызғадарыған тілімізді ұмыту бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту. Б.Момышұлы Тіл– қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тәлімі мен тәрбиесінің негізі, қатынас құралы.Тіл болмаса сөз болмайды. Сөз болмаса адамзаттың тірлігінде мән-маңызы болмайтыны белгілі. Демек, тілдің, сөздің орны ерекше. Міне, осы орайда ана тіліміз жайлы терең ойлану әрқайсымыз үшін парыз. Жыл өткен сайын ана тіліміздің мәртебесі өсіп, абыройы арта түсуде. Тіл – халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады. Адамзат тарихында көптеген өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілді жоғалтудан басталғанын ғылым дәлелдеп отыр. Бүгінгі қазақ қоғамындағы мәңгүрттіктің басы да өз тілін тәрк етуден туды. Ана сүті сіңбеген, бесік жырынан нәр алмаған ұлттық қасиет ана сүтімен кірмейді. Тілі мен дінінен айырылған ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын түсінбей, көлденең көк аттының қолжаулығына айналады. Ана тіліміздің тағдыры үшін күресте халқымыз қам-қарекетсіз болған емес. Жиырмасыншы жылдары тіл тәуелсіздігін ту етіп көтерген Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мағжан, Мұхтарлар, сексенінші жылдардың аяғында бостандықтың лебі білінісімен басталған бүкілхалықтық қозғалыс соның айғағы. ХХ ғасырдың ұлы жемісі–қазақ халқы үшін Егемендіктің көк туы желбіреуі. Ата-бабаларымыз көксеген, армандаған тәуелсіздікке қол жеткіздік. Ендігі мақсатымыз- ұлттық рухты, түскен еңсені көтеру. Ұлттық мінез, ұлттық намыс, ана тілі жоқ жерде–ұлт та жоқ. Халқымыздың аса бай рухани қазынасы–туған ана тіліміз. Ол–қазақ тілі. Қазақ тілі- өзінің даласындай кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Қазақ сөзі қашанда даланың қоңыр желіндей аңқылдап еркін есіп тұрады. Қазақ тілінің биязы мақамы–домбыраның күмбір қаққан сазындай. Асқан әуезділігі– шырқап салар әндей. Туған тіл біздің бірінші бақытымыз, бірінші ырысымыз, біз сондықтан “Ана тіліміз” дейміз. Қазақтар “Ананың тілі” деп ерекше құрметтейді. Басқа тілді білуәрине, мақтаныш. Әйтсе де өз ана тілін аяқ асты етуге болмайды. Тілім, ана тілім менің, адамзатымның тілі, сен менің анам болған кезіңде көкірегіңе жабысып, төсіңнен ақ сүтіңді емдім. Сен менің ағам, інім, әпкем, қарындасым, бауырларым болған кезіңде мен сені одан әрмен түсініп, ұғынғым келді. Адамзаттың Абай мен Мағжан сынды асқар алыптарын туғызған, әкелері мен аналары болған ұлтымыздың тірегі сенсің, туған тілім. Бірақ, менің терім “туған тілім” сен үшін ғана төгілсін, менің өмірім сен үшін ғана өрілсін! Олай болса, ана тілімізді алдымен өзіміз құрметтейік, ардақтайық! Сонда ғана туған тіліміздің туы биіктерде желбіреп тұратын болады... Ана тілі дегеніміз–сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың өткені, бүгінгісі, болашағы. Қазақ тілі өзінің даласындай бай. Қазақ сөзі қашанда даланың қоңыр желіндей аңқылдап, еркін есіп тұрады. Қазақ тілі қасиетті қазақ домбырасының үнімен үндесіп жатады. Ана тілі – бұл әкенің тілі, туған халықтың тілі. Ана сүтіндей бойымызға біртіндеп сіңеді. Халықтың тәуелсіздігінің ең басты белгісі– оның ана тілі, ұлттық мәдениеті. Өзінің ана тілі, ұлттық мәдениеті жоқ ел өз алдына мемлекет болып өмір сүре алмайды. Дүниедегі барлық халық тәуелсіздікке ұлттық қадыр-қасиетін, мәдениетін, ана тілін сақтап 70

ХАБАРШЫ қалу үшін ұмтылады. Сондықтан кез-келген мемлекет өзінің аумағында салт-дәстүрін, ана тілін айрықша қорғайды. Еліміз Қазақстан Республикасы егемен ел атанды. Ана тілімізге мемлекеттік мәртебе берілді.Тіл туралы заң қабылданды. Президентіміздің 2003 жылғы 15 қарашадағы жарлығымен қыркүйектің үшінші жексенбісі Қазақстан Республикасы халықтары тілдерінің күні ретінде атап өтілетін болды. Тіл адамдар арасындағы қатынас құралы, өйткені адамдар қоғамдық өмірде бір-бірімен тіл арқылы сөйлеседі, пікір алмасады, ойын жеткізеді. Тіл арқылы біз оқып, білім аламыз, қалаған мамандықты игереміз. Тіл арқылы даналар сөзін оқып білеміз, одан ғибрат аламыз. “Өнер алды–қызыл тіл” деген осыдан шыққан болар. Тіл халықпен бірге жасайды, дамиды, өркендейді. Ана тілінің қадір-қасиетін біле білген халқымыз оны ұлттың рухына, қазына байлығына балайды. Себебі не? Себебі, тіл–халықтың жаны, сәні, тұтастай кескін-келбеті, ұлттық болмысы. Адамды мұратқа жеткізетін–ана тілі мен ата дәстүрі. Біздің осындай халықтық қасиетті мұрамыз, ана тіліміз – қазақ тілі. Әр халықтың өзінің ана тілі бар. Тіл – жеке адам ойлап тапқан туынды емес, ол барша ұлтқа ортақ, соның төл перзенті. Сол халықтың мәдени әлеуметтік өмірінде өзіндік мәні бар киелі ұғым. Тіл құдіреті-ерекше. Оның бітпесті бітіретін, жетпесті жеткізетін, үзілгенді жалғайтын мүмкіндігі бар. Бір ауыз сөз опық жегізіп, өмір бойы өзегіңді өртесе, бір ауыз орынды айтылған сөз жадында жатталып, бақытқа жеткізеді. Тіл–ұлттың жан дүниесі.Расында қазақ халқының басында талай қиын нәубет, зұлматтың, қайғылы күндердің болғаны тарихтан белгілі. Сондай ауыр сәттерде, сын сағаттарда атамекен қонысын тастап босқан халықтың өзімен бірге алып жүрген байлығы – ана сүтімен санасын дарыған ана тілі ғана. Халқымыздың тілге беріп жүрген бағасы бұл ғана емес, ана тілге деген мейірім, махаббат сезімін білдіретін сөздер көп-ақ. Оған жүздеген мысалдар келтіруге болады. Осы сияқты ой тұжырымдардың баршасы ел аузына түспей, ғасырлар өтсе де ұрпақ жадында сақталған қанатты сөздер. «Тәрбие басы-тіл» деген осы күнге дейін мән-мағынасын жоғалтпаған қанатты сөз XI ғасырдың ұлы ойшылдарының бірі Ахмет Иүгінекидің есіміне қатысты. Үзілмей келе жатқан осындай даналық дәстүрінің жалғасын біз бүгінгі ұрпақтан да көреміз. Ана тіліміздің айтып жеткізуге болмайтын асыл қасиеттерін тап басып танып, қанатты сөздерге айналдырған зиялыларымыз да баршылық. Бүгінгі қазақ тілінің тағдыр мен болашағы Елбасын аз толғандырып жүрген жоқ. Сондықтан да болар Ел басының «Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде», «Ана тілі– бәріміздің анамыз, өйткені ол– ұлтымыздың анасы» деген сөзі бар. Ал кейінгі 2005 жылғы жолдауында айтылған «Біз барша қазақстандықтарды біріктіруші басты факторлардың бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек» деген уәжінде қазақ тілінің Қазақстан халықтарының басын біріктіруші ұйытқы болуын көздеп отыр. Қай қоғамда да тіл мәселесі болатыны белгілі. Біздің ұлтта да тіл өзекті мәселе болып отыр. Қазақстанда қазақ тілі–мемлекеттік тіл. Солай бола тұрса да бізде қазір көптеген қазақтар үй ішінде, сыртта, қоғамдық орындарда орысша сөйлеп, қазақ тілінің сөйлеу өрісін тарылтып, қолданылу аясын әлсіретеді, тіпті жоғарғы жақтағы басшылардың өздері орыс тілінде сөйлейді, қазақша сөйлегеннің өзінде шұбарлап сөйлейді. Басты кемшілігіміз – осы. Қазір көптеген жастар ана тілін дұрыс білмейді. Ауылдық жерде жақсы, қалалық жерлерде тіл құнарлылығы сұйыла түскен. «Ұлттың тілі–ұлттың ділі» демекші, қандай ұлт пен ұлыс болмасын ең басты байлығы–ана тілі. Тілін жоғалтқан халықтың жеке мемлекет болып басқа елдермен терезесі тең дәрежеде тұра алмайтындығы тарихтан белгілі. Сондықтан сан ғасырлар бойы арман болған тәуелсіздігімізге қол жеткізіп, егеменді ел болып жатқан сындарлы кезеңде мемлекетіміздің нышаны ана тілімізді бүкіл тіршілігіміздің түп қызығына айналдыру–әрбір ұлтжанды азаматтың басты міндеті. Ата-бабамыздан қалған асыл қазына тілімізді сақтаудың тиімді жолы–отбасында ана тілінде сөйлеп, айналадағы дүние туралы сол тілде айтып, сол тілде қуаныш ренішіңді бөлісіп, өзіңді, өзгені жұбату болып табылады. Бұл-ана тілінің қадір-қасиетін арттыра түсері даусыз. Ақын Оразақын Асқар «Тәуелсіздік тартулары» жинағына енген өлеңінде: Көрінесің көзге шыққан сүйелдей, Сұрақтар да шаншу болып тиер кей. Құтылмайсың барлық тілді білсең де, Өз тіліңнің көмегіне сүйенбей... 71

ХАБАРШЫ Ана тілінде ата-баба сыры бар, Аудармадан түпнұсқадай кім ұғар. Өсе келе құстың тілін білсең де, Ана тілсіз оның қандай құны бар, - деп өлең жолдарында өз тілің өзге тілді үйренуге басты тірек екенін баяндаған. «Тілден асқан байлық жоқ» тон-торқа, мал-мүлік, алтын-күміс байлығы түпкілікті емес. Күндердің күнінде сарқылады, тозады. Халықпен бірге мәңгі жасайтын тіл байлығы екенін ұмытпайық.

ФОРМИРОВАНИЕ ЯЗЫКОВОЙ ЛИЧНОСТИ В УСЛОВИЯХ ПОЛИЛИНГВАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Ажигулова Майя Салауатовна

Тренер, старший преподаватель кафедры психолого-педагогического сопровождения профессионального развития учителей филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК педагогических работников по Атырауской области

Вся деятельность любого учебного заведения направлена на результат. Новые социальноэкономические условия, вхождение нашей страны в мировое экономическое пространство требуют переосмысления сущности образования, его конечных результатов. Личные характеристики граждан страны – образованность, способность к самостоятельному творческому поиску, предприимчивость, профессионализм, нравственные идеалы и ценности становятся тем фундаментом, на котором строится рыночная экономика, политика, развиваеться культура. И поэтому в центре обучения стоит личность ученика. А это требует тщательной проработки технологии педагогического процесса, в том числе и содержания образования, которая в максимальной мере учитывала бы особенности и возможности каждого ученика. Одна из актуальнейших задач современного казахстанского образования – формирование полилингвальной личности. Актуальность рассматриваемой проблемы обусловлена триединой языковой политикой нашего государства, необходимостью поэтапной реализации культурного проекта «Триединство языков», совершенствования качества обучения казахскому языку как государственному, русскому языку как языку межнационального общения и английскому языку как языку успешной интеграции в глобальную экономику. И именно поэтому освоение того или иного языка должно строиться с учетом современных мировых тенденций и охватывать различные сферы использования языка, чтобы подготовить учащихся к жизни в условиях мультилингвизма и глоболизации, к диалогу в межкультурной коммуникации. Уже в школьном возрасте надо учиться жить и общаться в поликультурном обществе. Умение осознавать принадлежность к собственной национальной культуре и, понимая, уважать самобытность культуры своего собеседника, т.е. умение участвовать в межкультурном диалоге, необходимо для успеха во многих жизненных ситуациях. Незнание языков обречет будущее поколение на потерю конкурентоспособности на рынке труда как за пределами, так и внутри страны, на изоляцию, ограниченную дееспособность, невозможность полноправно участвовать в диалоге культур. По Конституции нашей страны, в отношении использования мировых языков нет никаких ограничении. Образовательная политика в области обучения предметам гуманитарного цикла основывается на признании важности всех языков и создании необходимых условии для развития полиязычия на территории нашего государства. При полилингвальном образовании языки одновременно являются и средством. и целью образовательного процесса. Такой подход позволяет воспринимать языки не просто как учебные предметы, а как одно из условий получения непосредственного знания. В обращении к студенческой молодежи 5 января в 1998г. Президент РК Н.А.Назарбаев призывал студенческую молодежь овладеть двумя-тремя европейскими языками или языками стран Азии. В этом же году он обращается с Посланием народу Казахстана «Казахстан-2030, где Президент указывает на желательный языковой репертуар новой генерации казахстанцев через 33 года: «Они будут одинаково хорошо владеть казахским, русским и английским языками». 72

ХАБАРШЫ О роли педагогических кадров в обеспечении многоязычия говорится также в Послании Президента народу Казахстана от 18 марта 2004г. «Следует обратить вниминие на вакансии для педагогов с полилингвистическим образованием». В Государственной программе развития образования на 2010-2020гг. данная задача конкретизирована: - «В области подготовки, переподоготовки и повышения квалификации педагогических кадров предполагается переподготовка учителей-предметников по сокращенным образовательным программам второй специальности, в том числе по государственному, иностранному и родным языкам». - «Образовательные программы будут ориентированы на подготовку полиязычного учителя, владеющего инновационными педагогическими технологиями, навыками поисковой, исследовательской и творческой деятельности, информационными и дистанционными технологиями». Следует отметить, что трехязычие как одна из базовых компетенции национального образования в РК было отражено в Концепции развития образования РК до 2015г. одобренной Правительством РК 24 февраля 2004г: «Для Казахстана национальными целями образования могут стать несколько базовых компетенции: трехязычие, евразийская поликультурность, коммуникативность, технократичность и т.д.» Принцип трехязычия соответствует основным положениям Закона РК «Об образовании» от 7 июня 1999 года. В статье 5 «Язык обучения и воспитания» Закона говорится: «Все учебные заведения, независимо от форм собственности должны обеспечить знание и развитие казахского языка как государственного, а также изучение русского языка и одного из иностранных языков в соответствии с государственным общеобязательным стандартом для каждого уровня образования». Знание английского языка было подчеркнуто также в 3 разделе «Конкурентоспособность Государства» Послания «К конкурентному Казахстану, конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации», где Президент отмечает роль английского языка для государственного строительства: «При приеме на госслужбу новых работников должно стать обьязательным требованием умение пользоваться компьютером, Интернетом и желательно владение английским языком, а в будущем это требование станет тоже обьязательным». Полилингвальность как фактор интеграции раскрывает широкие перспективы для поликультурной личности, дает возможность постичь ценностную наполняемость общей картины мира. Знания лингвокультурологии и современного языкознания позволяют человеку обратиться не только к его национальным истокам, но и осознать себя как личность в полиязыковом пространстве. Коммуникативные компетенции обеспечивают мобильность, востребованность временем и обществом. Поэтому поликультурность и полилингвистичность должны стать характеристикой мышления каждого казахстанца.

73

ХАБАРШЫ

 Мұғалім-мұғалім туралы ҰСТАЗДЫҚ – ҰЛЫҚ ЕМЕС, ҰЛЫ ҚЫЗМЕТ Серікбаева Ақтолқын Жолдасқызы Атырау облысы Индер ауданы «Көктем» қазақ орта мектебінің мұғалімі

Еңбегіңнің ел кәдесіне жарағанын сезіну – үлкен бақыт... Қазіргі уақытта орта мектептерде білім берумен қатар адалдық, адамдық, Отанын сүйе білу сияқты гуманды сезімдерге тәрбиелеу қажеттілігі өзекті мәселе болып отыр. Өркениетті елдер қатарына қосылуда білім саласына бетбұрыс жасалып, бірінші кезекте адамға, оның жан дүниесіне, жеке тұлға боп қалыптасуына ерекше көңіл бөлінуде. Бұл мақсаттың жүзеге асуы тек тұлғаның қалыптасуына ғана емес жалпы қоғамның дамуына үлкен әсерін тигізері анық. Қазақ зиялыларының бірі М.Жұмабаевтың: «Тәрбиедегі мақсат –баланы тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару» деуі балалар тәрбиесінде атаананың және ұстаздың алдында үлкен жауапкершіліктің тұрғанын дәлелдейді. Мұғалім алдымен бала жанының тамыршысы болуы тиіс. Бала жүрегінің пернелерін дәл тауып, оны ойланта білу оңайлықпен келмейді. Бұл ұстаздың өз мамандығына деген сенімділігі мен мақсаттылығынан туады. Оның сенімділігі мұғалімнің білімінен, айқын мақсатынан және бала жүрегіне жол таба білуінен көрінеді. Осы үшеуі мұғалім мейірімділігімен ұштасқанда ғана нағыз тамыршы бола алады. Оқытуға деген ынта, өзіңдегі барды асқан мейірімділікпен жеткізе білу – ұстаз шеберлігінің бір қыры. Бұл жайында данышпан Абай «Мейірімділік – бауырым деп адам баласын жақын тартқанда ғана іске асатын қасиет» деп дәлелдеп кеткен. Бала жанының қобызшысы болып, оның жүрегіне жол тапқан ұстаз ғана «бала диқаншысы» бола алады. Сусыз, тастақ жерге дихан болу қандай қиын болса, «адам диханы» болу үлкен ізденіс пен біліктілік арқылы ғана болмақ. Бұл – сабақ үрдісінде орындалатын іс. Сабақтың тартымды өтуі, ұтымды тәсілдерді дұрыс қолдана білу ізденісті талап етеді. Ертеңгі күнге өзіндік көзқараспен баруын қалыптастыратын сабақ белсенділігі тіл қызметі арқылы артпақ. Ойлы да көркем, мәнерлі сөйлеу мұғалім үшін таптырмас құрал. Ұлы ағартушының бірі «Балалар сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшеліктеріңізді сезіне алатындай болуы керек» деген пікірі осы ойымызды нақтылай түседі. Осындай қызығы да, қиындығы мол мамандықты мен де таңдадым. Ұстаз болу – бала кезімнен арманым еді. Отбасымызда педагогтар болмағанымен, өз туған жерінде тұңғыш мектеп ашқан М.Сирановтай білікті де білімді ұстазбен бірге Елтай мектебінде тарих пәнінен аз ғана уақыт бала оқытқан атам Шынтасов Серікбайдың қасиеті маған дарыған болса керек. Атамның Ұлы Отан соғысына аттануына байланысты ұстаздық қызметі сол жерден тәмамдалған. Атамның орындалмаған арманын қазір ұстаздық еңбегіммен ұштастырып жүрмін деп ойлаймын. Ескендір Зұлқарнайын: «Даңқ пен абыройға кенелуімде мен бір адамға қарыздармын, ол – ұстазым Аристотель»,- десе, Абылайхан Төле биді, Шәкәрім ұлы ақын Абайды ұстазым деп, шексіз құрметтеген екен. Ендеше, менің бала қиялыммен бірге жасасып келе жатқан әрі ұстаздық қасиетін жұғысты қылып кеткен атамның арманын орындаушы ұрпағы екенімді сезіну мен үшін үлкен бақыт. Әрине, бұрынғы қазақ даласындағы ағартушылық қызмет балаға жазу-сызу, оқуды үйретуге ғана саятын болса, бүгінгі таңдағы білім беру саласы мүлде басқаша. Бүгінгі ұстаз шәкіртіне ғылым негіздерінен мәлімет беріп қана қоймай, оны дүниежүзілік білім, ақпарат, экономика кеңістігіне шығуға, яғни қатаң бәсеке жағдайында өмір сүруге тәрбиелеуі керек. Ол нағыз ұстаздың ғана қолынан келеді. Нағыз ұстаз кез-келген сабақта оқушының шығармашылықпен жұмыс жасауына ықпал ете білуі қажет. Қандай ортада болмасын өзінің айтар ойы, өмірге деген көзқарасы қалыптасқан оқушыны дайындау арқылы ғана ісіміздің оңға басатынын естен шығармаған жөн. «Дәуір даналарын ілестіреді, ұстаз білімділікті үлестіреді» деген қанатты сөз ұстаздың кәсіби біліктілігін 74

ХАБАРШЫ үнемі жетілдіріп отыру қажет екендігін еске салғандай. Білімді де білікті, мейірімді ұстаз ғана білімді үлестіруші, көш басының тұлғасы бола алады. Мұғалім-үнемі оқып, ізденіп жүргенде ғана мұғалім. Мұғалім үшін кәсіби біліктілігін арттырудың бір жолы – жеке кітапханасының болуы. Халық педагогикасының алтын қазығы тағылымы мол қағдидаларын бүгінгі күннің өршіл жаңалықтарымен ұштастырып отырудың ұстаз үшін орны ерекше. Бүгінгі мұғалім шәкірттерді қаталдықпен емес, мейірім шуағымен, ағыл-тегіл біліммен ғана баурап ала алады. Білім шыңының иелері – көркемдік қабілеті дамыған, айтар ойы бар, шындықтың пердесінен батыл да сенімді қарайтын жеткіншектер. Білім беру жүйесі мамандардан кәсіби икемділік пен ұтқырлықты, сан қырлы шығармашылық қызмет пен өзін-өзі басқару, өзін-өзі ұйымдастыру жағдайындағы біліктілікті қажет етеді. Өйткені қазіргі жас буын – еліміздің келер күнгі келбеті. Бұл жөнінде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: «Ғасырлар мақсаты–саяси-экономикалық және рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан-жақты жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру»- деп, тұжырым жасады. Бақыттың үлкені – өзіңді-өзің тану. Ұстаз өзін-өзі қай уақытта таниды? Ол алдындағы шәкіртінің қияға қанат қағып, елінің азаматы болған сәтінен таниды. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» демекші, шәкірт бойындағы ұстамдылық пен тәрбиелілік көбіне ұстазға келіп тіреледі. Ендеше, бүгінгі білім мен білік бәсекелес заманда ұландарымыздың биіктен көрінуіне күнделікті ісіміздегі жаңашылдығымыз арқылы, жан-жақты берген тәрбиеміз арқылы қол жеткізейік!

ШӘКІРТ- ҰСТАЗ ЕҢБЕГІНІҢ ЖЕМІСІ Мукашева Гуляим Сатуқызы

Атырау қаласы Ыбырай Алтынсарин атындағы жалпы білім беретін орта мектептің саз пәнінің мұғалімі

Өнер-қай халықтың болмасын тарихымен бірге жасасып, біте қайнасып келе жатқан ұлы құбылыс. Ежелден өнер сүйген, табиғатынан әне әуес, күйге құмар халқымыздың рухани қазынасы өте бай. Сол мұралар үніне құлақ түрсек,ата-бабамыз басынан өткерген қилы-қилы заманда сан ғасырдан шежіре боп сыр шертеді. Ән-күйлерден халқымыздың арман-ойларын, мұрат-мүддесін ұғып, елдігі мен ерлігін, қадір-қасиетімен парасат-пайымын, бітім-болмысын танимыз. Қиындығы мен қызығы мол ұстаздық қызметте алладан кейінгі құдірет-анадесек, анадан кейінгі ұмытылмай үнемі жадыңда жаңғырып жүретін, жаныңа берген жылуы еш кетпейтін, санаңа алған жарығы бір сөнбейтін дегдар жан-ұстаз дер едім. Ана әлемнің жарығын сыйласа, ұстаз білімнің шырағын жақпай ма? Сондай кәсіби мамандар қатарында күні бүгінге дейін қажымай, талмай еңбек етіп келе жатырған тәжірибелі қобызшы ұстазРайса Рахымқызы Гумарова.Райса Рахымқызы 1948 жылы 22 сәуірде Гурьев облысының Новобогат ауданы-қазіргі Хамит Ерғалиев ауылында дүниеге келген. Шәкіртсіз ұстаз-тұл дегендей республикадағы, облысымыздағы қобыз өнерінің қалыптасуына үлес қосқан, Гурьев музыка училищесінің қобызшы ұстазы-Раушан Нұрпейісованың класында дәріс алды. Училищенің студенті болажүре ұстазы Раушан апайымен бірге Дина Нұрпейісова атындағы ұлт-аспаптар оркестрінің белсенді мүшесі болды. Ұстазынан алған тәлім-тәрбие, біліммен қаруланып, облыс өңіріндегі алғашқы қобызшылардың бірі болды. Музыка саласындағы болашақ жас мамандарға, балауса музыканттарға білім бере жүріп, өзіде өнерпаз ретінде өсіп, творчествалық шыңдалу мектебінен өткендей болады. Райса Рахымқызы музыка мектептерінің мұғалімдеріне әр уақытта методикалық көмек беріп отырады. Облыс, аудан көлеміндегі музыка пәні мұғалімдеріне, музыкалық мектептердің педагогикалық ұжымдарына өзінің тәжіребиелі ұстаз ретіндегі, үлкен музыка маманы ретіндегі көмегін беруден еш уақытта қалыс қалған емес. Балықшы ауданында 1980-ші жылдардың басында құрылған Ұлт-аспаптар оркестрінің құрамында жеке орындаушы және оркестірдің концертмейстрі болды. Музыка пәні саласының жоғарғы білімді, 75

ХАБАРШЫ жоғарғы санатты маман мұғалімі, «Қазақстан Республикасының білім беру ісінің үздігі» Халықаралық, Республикалық, Бүкілодақтық, халық шаруашылығы фестивальдерінің, конкурстардың лауреаты, «Еңбек ардагері» тағы басқа марапаттаулардың иегері Райса Рахымқызы адамгершілік асыл қасиеттерді бойына сіңіре білген, осындай ізгілікті ұстанымдарды кейінгі шәкірттеріне дарыта білген, ұжым арасында өнегелі,сыйлы, үлкен жүректі ұстаз. Музыка мектебінің ұстазы Райса Рахымқызы өзі дәріс беріп жатқан оқушылар арасынан қобызшылар ансамблін құрды. 1998 жылы қобызшы қыздар ансамблі «Жас Астана жас өспірімдер көзімен» халықаралық фестиваліне қатысып, үлкен жеңіске жетті. 2000 жылы Алматыда өткізілген «Жас музыканттардың» отыз төртінші Республикалық байқауында қобызшы қыздар ансамблі 1-ші дәрежелі жүлдені жеңіп алды. Сонымен қатар Райса Ғұмарова «Атырау фольклорлық этнографиялық ансамблінің» концертмейстрі болды. Райса Рахымқызы Гумарованың Республикалық конкурстармен фестивальдердегі жүлделі орындарды жеңіп алып лауреат атанған, жоғары білімді шәкірттері еліміздің әр облыстарында ұстаздық пен өнер ұжымдарында еңбек етіп жүргендерін мақтанышпен атауға болады. Сондай шәкірттері: Абулханова Назым-республикалық конкурстар лауреаты, Д.Нұрпейісова атындағы халықтық музыка академиясы колледжінде мұғалім.Утеулиева Илан, Мұкашева ГүлайымМ.Қойшыбаев атындағы балалар саз мектебінің ұстаздары. Қуанышбаева Гүлмира-Республикалық Құрманғазы, Дина атындағы конкурстардың лауреаты, облыстық Нарын фольклорлық оркестрінің концермейстері. Ермағанбетова Жанар-Республикалық Құрманғазы, Дина атындағы конкурстардың және Шабыт фестивалінің лауреаты, Құрманғазы атындағы оркестрдің концертмейстері. Ақтаубаева Әлия- облыстық конкурстардың лауреаты, Қарағанды облысындағы Тәттімбет атындағы оркестрінің артисі.Райса Рахымқызының қобыз класында оқитын балаларға арналған«Қобыз үйрету әдістері» кітабы бар. Ел алдында атқарған жұмыстары бағаланып, «Еңбек ардагері», «Ерен еңбегі үшін» медалдарымен, Білім министрлігінің, Республикалық, облыстық кәсіподақтар комитетінің, облыстық білім басқармасының бірнеше дүркін құрмет грамоталарымен, алғыс хаттарымен марапатталды. Бүгінде Райса Рахымқызы ұлағатты ұстаз ғана емес ,ұл-қыз тәрбиелеп өсіргенардақты ана. Жан жолдасы Мереке Мұташұлы Гумаров мәдениет саласында көп жыл еңбек сіңірген, республикаға, облысқа танымал азамат. Екеуінен өрбіген екі ұл, екі қыз-жоғары білімді маман ретінде өмірден өз орындарын тауып отыр. Бүгінгі күні Мереке ағаймен Райса апай –немерелерімен жиендерінің қызығына бөленіп отырған бақытты ата-әже. Міне, биыл ұлағатты ұстаз Райса Рахымқызы мерейлі 65 жасқа толды. Мағыналы, мәнді болсын өміріңіз, Кірбіңсіз жүрсін мәңгі көңіліңіз. Адамдық асыл мінез қасиетпен, Биіктің шың басынан көрініңіз. Бір кездері мен де, М.Қойшыбаев атындағы балалар саз мектебінде қобыз класынан дәріс алғанмын, қазір де өзім қаншама шәкірт тәрбиелесем де, ұлағатты ұстаз Райса Гумароваға шәкірт болғанымды мақтан тұтамын.

ШЫҒАРМАШЫЛ МҰҒАЛІМ-МЕКТЕП МЕРЕЙІ Охина Гүлсім Бураханқызы Шығыс Қазақстан облысы Катон-қарағай ауданы Шыңғыстай аулындағы С.Торайғыров атындағы орта мектептің түлегі. Алматыдағы Қыздар педагогикалық институтының филология факультетін 1975 жылы тамамдаған. Содан бері қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінен үзбей сабақ беріп келеді. Атырау қаласындағы И.Тайманұлы атындағы №27 қазақ орта мектебінде көптеген жылдар бойына қазақ тілін тереңдетіп оқытатын гимназия сыныптарында еңбек етті. Тереңдетілген сыныптарға арналған тұңғыш бағдарлама авторы. Сол бағытта қала, облыс көлемінде өткізілген алғашқы қалыптан тыс сабақтар да Гүлсім Бураханқызына сеніп тапсырылған еді. «Сабақта бес арыс 76

ХАБАРШЫ шығармаларын қолдану» тақырыбында ұйымдастырылған облыстық семинарда өткізген «Төл сөз бен төлеу сөзді оқытқанда бес арыс шығармаларын пайдалану» деген ашық сабағы «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналында басылды. Десант сабағы «Одағайдың сөйлемдегі қызметі» деп аталады. «Дара және күрделі сөздер», «Сыныптан тыс оқуды ұйымдастыру» («Бір атаның балалары») т.б. ашық сабақтары қалалық семинарларда жоғары бағаға ие болды. 2005 жылы Гүлсім Бураханқызының «Өлке» баспасынан «Тағылым және тәжірибе» жинағы жарық көрді. Жас ұрпақ тәрбиесіндегі сан салалы жұмыстың мол арнасынан тағылымды ой айтқан бұл жинақ ұстаздар үшін аса құнды еңбек боп танылды. Сапалы білімге қол жеткізу жолында көп ізденген ұстаздың шығармашылық еңбегі жас ұстаздарға өз кезегінде лайымда көмекке келе алар туынды еді. М.Әуезовтің мерейтойына арналған облыстық конференцияда «М.Әуезов– әлем таныған суреткер» баяндамасы және облыстық семинарда «Бірыңғай мүшелерді оқытқанда М.Әуезов шығармаларын пайдалану» ашық сабағы ерекше атап өтіліп, марапатқа ие болды. Облыстық педагогикалық оқуда «Одағайды оқыту тәжірибемнен» баяндамасы жүлделі орын алды. Мұғалімдер біліктілігін арттыру курстарында «Оқушыны олимпиадаға дайындау», «Тест тапсырмаларының маңызы», «Әдебиет қисыны бойынша тест жұмыстарын ұйымдастыру», «Ұжымдық оқытуды қазақ тілі сабақтарында қолдану тәжірибемнен» т.б. тақырыптар көлемінде баяндама жасап, тыңдаушылар көңілінен шығып жүрген әдіскер ұстаз. 1998 жылы «Жылдың үздік мұғалімі» атағына ие болды. Ал 1999 жылы «Жыл сынып жетекшісі» конкурсында оқыған «Менің пәлсапам» баяндамасы баспа беттерінде жарияланып, мектептерде таратылды. Сынып оқушылары 100 пайыз сапа көрсеткішін көрсетті. 15 оқушысы оқу озаты болды. Оқушысы Есқалиева Салтанат республикалық олимпиадаға қатысып, ерекше көзге түсті. Арыстанғалиева А., Өтегенова А. – қалалық, облыстық олимпиадада жүлделі І орынды иеленді. Шәкірттері А.Өтегенова, Д.Балмағанбетовтер журналистика мамандығын таңдап, сол салада еңбек етіп жүр. Ә.Ерғалиева, А.Ізтілеуова, А.Шоханова, сияқты шәкірттері – тіл мамандары. Аманшиева Әлия – ұстаз. Ғылым саласында үлкен табыстарға қол жеткізіп жүр. Мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пән бірлестігіне жетекшілік ете жүріп, Абай, Мұхтар, Сәкен т.б. әдебиет майталмандарының мерейтойына арнап айлықтар ұйымдастырды. Мектепте «Сауаттылық апталығы» ұйымдастырылатын. Қазақ тілінің берілу жайын, оқушының дәптерге көзқарасын бақылау мақсатында өткізілетін бұл апталықтың маңызы зор. Тілдер мерекесіне арналған онкүндікке баспасөз қызметкерлері қатысып, қорытындысы жарияланып тұрды. «Жаныңда жүр жақсы адам» айдарымен қала, облысқа танымал ұстаздармен, ақын-жазушылармен кездесу кештері ұйымдастырылды. «Жұлдызды сағат» айдарымен ауызша білім сайыстары өткізілді. Оған атааналар да қатыстырылды. «Әуезовтанушы жанұя» конкурсы өткізіліп тұрды. Гүлсім Бураханқызы қазір ағылшын тілін тереңдетіп оқытатын техникалық гимназияда еңбек етіп жүр. Бірлестік жетекшісі ретінде жас ұстаздарға үйретуден жалыққан емес. Жұмағалиева Ботагөз, Шоханаева Айгүл сынды жас мамандар ғылым саласында да, мектеп өміріндегі қоғамдық жұмыстар барысында да ерекше көзге түсіп жүрген ұстаздар. Қазақ тілінен ҰБТ қорытындысы жоғары: жыл сайын 100% сапа көрсеткішін ұстап келеді. Гимназияның 15 жылдық мерейтойына арналған «Гимназия жетістіктері» кітабын жазуға атсалысты. Өлең жазатын, прозамен айналысатын оқушыларының еңбектері жарияланды. Гүлсім Бураханқызы – облыстық теледидардың «Таң» бағдарламасында және «Егеменді Қазақстан», «Атырау», «Прикаспийская коммуна» газеттері ұйымдастырған «Дөңгелек үстелдерде» көтерілген тіл мәселесінде өз пікірін білдіріп, тұшымды ойы мен тағылымды ұсыныстарын айтып жүрген тіл жанашыры. Ұлағатты ұстаз Гүлсім Бураханқызы – Ы.Алтынсарин және «Ерен еңбегі үшін» медальдарының иегері, Халық мұғалімі Қ.Айтқалиев атындағы атаулы мектептің мүшесі.

77

ХАБАРШЫ

УЧИТЕЛЬ-НОВАТОР Байбатырова Калампыр Тастаевна Учитель русского языка и литературы лингвистической школы-гимназии № 34

Все мы за годы, прошедшие после обретения независимости нашей республики, свидетели резких количественных и качественных перемен в развитии русского языка как межнациональной, так и международной функционирующей категории. Русский язык в Казахстане демократизируется и обновляется, питаясь живым словом и освобождаясь от политических штампов. Продвижение русского языка вступило сейчас в новую фазу, особенности которой надо еще изучать. Таким человеком человеком, учителем, который занимается всю свою жизнь прдвижением и обучением русскому языку является Байбатырова Калампыр Тастаевна. После окончания института она сразу стала сельским учителем русского языка и обучала, и сама училась учительской мудрости. Больше тридцати лет Калампыр Тастаевна проработала в сельской школе, в самой глубинке Атырауской области – Кызылкогинском районе в Тасшигальской средней школе. Здесь она занималась учительской и общественной работой, вырастила четверых детей. Сейчас они выучились, успешно работают по полученным специальностям. Самый младший из них в прошлом году закончил школу и поступил в медицинский университет города Астаны. Успехи в ее учительской жизни были всегда, но добивалась она их своим трудом, умением работать, творить, умением вести своих учащихся к намеченной цели и добиваться. За годы ее работы в школе учащиеся добивались успехов по защите научных проектов, получали грамоты и занимали места на районных и городских олимпиадах по русскому языку. Сама она всегда и во всем старается быть примером. Принимала участие в конкурсе «Учитель года», в областных педагогических чтениях, опыт ее работы был распространен среди учителейпредметников. В какой бы школе она не работала всегда была членом творческой группы учителей школы, с 1982 года является бессменным руководителем методического объединения. В последнее время ее постоянно приглашают в члены жюри областных комиссии во время проведения предметной олимпиады, а также часто выступает с лекциями и показами уроков перед учителями на курсах повышения квалификации при областном ИПК. За долгие годы педагогической деятельности она награждена «Почетной грамотой» районного отдела образования и «Почетной грамотой» акима Кызылкогинского района. Сейчас Байбатырова Калампыр работает в городской лингвистической школе-гимназии № 34. Профессия учителя руского языка и литературы остается самым важным любимым делом ее жизни. В этой школе учащиеся также занимают призовые места на олимпиадах, успешно сдают ЕНТ. Как учитель она часто принимает участие в семинарах, по своему предмету, делится знаниями и опытом работы, проводит открытые уроки, участвует в конкурсах по применению инновационных технологии на уроках русского языка и литературы. Награждена «Благодарственным письмом» городского отдела образования за участие в конкурсе «Самый лучший учитель по использованию интерактивной доски на уроках русского языка и литературы», «Новые технологии на уроках», «Учитель-акмеолог».

78

ХАБАРШЫ НҰРЛЫ ЖҰЛДЫЗ – ТӘРБИЕДЕ Көшербаева Гүлмаржан

Атырау қаласы Атырау аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы

Биіктен барлаушы едім ұшқан құсты, Бала қиял көксеуші еді ұстаздықты. Сан жылдар жадында ұстап, үлгі тұтқан Мен үшін ұстаз – ұлы, ұстаз мықты. Әр адам жарық дүние есігін ашып, жұмыр жердің пендесі атанғаннан кейін өмірде өз жолын тапқысы келеді. Ұлы данышпан Абай атамыз айтып кеткендей: «Дүниеге керекті бір кірпіш боп қаланып» болашақтың құрылмақшы іргетасына титімдей болса да, өз үлесін қосуды, қоса отырып, өз ісін қолтаңбасын қалдыруды арман етеді. Сол сияқты менің де бала кезден құйттай көкірегімде орын теуіп, тыным таптырмаған сансыз көп армандарымның бірі–ұстаздық жолын ұстанып, шәкірт жүрегіне жол табу болатын. Ұстаз-өмірдің даңғыл жолында әр адамның сүрлеу соқпағын салып, құрастырушы, қалыптастырушы бірден-бір тұлға. Ақырын жүріп, анық бас, Еңбегің кетпес далаға, Ұстаздық еткен жалықпас Үйретуден балаға,-деп, қазақтың ғұламасы Абай сөзі ес білгелі санама құйылумен келеді. Жалаң аяқ су кешіп, асыр салып ойнап өскен ауыл баласының балалығын байсалдылыққа, алғырлығын азаматтыққа айырбастатқан да сол ұстаз болатын. Ендеше мен де ауыл ұстазының алдын көріп, ақыл мен айла, тек пен теңге, ар мен бар бәсекеге түскен осынау алмағайып заманда кісілік пен ізгіліктің, адамгершілік, мейірмандықтың тәлімін алған қарапайым қазақтың бір қызымын. Кішкене кезімнен аяулы ұстаздарымның ардақтап берген тәлімі санамнан мәңгілік орын тауып, мені де осы жолға алып келді. Бүгінгі ауыл... Кім-кімді де ойға салып, ойлантары анық. Бүгінгі ауыл мұғалімнің алдында өзекті бірнеше мәселе тұр. Оны шешу бізден үлкен еңбекті, қаржылықты талап етеді. Кез-келген ауылға ат басын тіресеңіз бұзылған үй, қираған ғимарат, тау-тау үйінді көріп көңілің құлазиды, жаппай жайлап, жамбастай жатып алған жұмыссыздық, жиналып арақ ішу, төбелесу, азғын ана, маскүнем әке, қорғансыз, жүдеу баланың аянышты халдерін көріп жаның жабырқайды. Осындай ортада өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесіне алаңдайсың. Осындай ортада өскен баланың жан дүниесінің шыныдай таза боларына күмәнданасың. Екінші үлкен бір мәселе – тіл мәселесі. Өз ойын не қазақша, не орысша толық жеткізе алмайтын он екі мүшесі сау алайда, «мүгедек» балаларды көргенде ішің удай ашиды. Олардың өздері түбіне шейін ұғынбаған мүгедек қалпы жаныңды жаниды, намысыңа қайрақ салып, санаңа от жағады. Оған қоса ұлттық құндылықтардан жұрдай болып кенделеніп, шетелдік даңғаза ән-биге әуестенген жастарды көріп, сан ғасырлық қан төгіспен келген тәуелсіздік туын болашаққа ұстап барар, елінің тұтқасы болып, жыртығына жамау, бүгініңе сән берер осылар болса, күніміз нешік деген қорқынышты ойлар келеді мына менің басыма. Бірақ қол қусырып қалмай, күңіреніп күрсіне бермейік, қашанда жақсы істің бастамасы болар ұстаздар қауымы бар емес пе? Тіршілігі тұралаған ауылда мектеп атты киелі ордаға, ұстаздар қауымына тек оқушыға ғана емес, бүкіл ауыл сенім артып отыр. Туған халқының бар мұңы жабырқау жанарында туған ұлы Мағжан кезінде: «Алтын күннен бағасар бір белгі боп, Нұрлы жұлдыз – бабам тілі сен қалдың!»- деп жырлаған қазақ тілінің қазіргі мүшкіл халін сезеді ме екен?! Жарық көрмей жатсаңда ұзақ кең тілім, Таза, терең, өткір, күшті кең тілім. Таралған түрік балаларын бауырыңа, Ақ қолыңмен тарта аларсың сен тілім! -деген ақын сөзі қазір ХХ ғасыр басындағыдан да өзекті, өткір, құнды. 79

ХАБАРШЫ Бүгінгі күнні ел тағдыры–тіл тағдыры деген сөздің мәнін бәріміз де терең пайымдадық, мемлекеттік Тәңір сыйлаған тәуелсіздігіміздің тірегі – Тіл екендігін жан жүрегімізбен сезіндік. Ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қол жеткізген қазақ еліне келешегінің тұтқасын ұстайтын қандай адам, қандай маман керек? Иә, ең алдымен қандай адам қажет? Рас, бізге білімді жас ұрпақ керек. Алайда, білімді, бірақ өзімшіл, менмен, парақор, алаяқ, жағымпаз адам керек пе? Өте білімді, алайда ешкімге жаны ашымас қатыгез жандардың шығып жатқанының себебі де осында жатқан жоқ па екен? Ол туралы сонау ерте кездің өзінде-ақ әл-Фараби атамыз: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне қауіп әкеледі» деген болатын. Олай болса, егеменді елдің іргетасына кірпіш болып қаланып, тіл мәртебесін биіктетер, халқының салты мен дәстүрін, әдебиеті мен мәдениетін асылындай қорғайтын, ұлттық рухқа, ұлттық болмысқа қаныққан жас ұрпақ тәрбиелеу – ең алдымен әдебиетші мұғалімдердің басты міндеті. Әдебиетші мұғалім сөз өнерінің әсемдік әлемінен, тарихы мен теориясынан білім беріп қана қоймай, жаңа адам, жеке тұлға тәрбиелеп шығаруға тікелей атсалысады. Себебі, әдебиет – өмір айнасы. Шәкірт өмірді көркем шығарма арқылы оқып үйренеді, үлгі-өнеге алады, еліктеу арқылы мінез-құлқын шыңдайды, жеке адам ретінде қалыптасады. «Әдебиет мектеп ішіндегі ақыл сезім тәрбиелеп, қалыптасып жетілуден басқа оқушыға қазақ деген елдің өткендігі мен бүгінгі пішінін танытуға керек» деп ұлы ұстаздар ой түйсе, ақын О.Сүлейменов: «Тәрбие құралы – сөз» деп салмақтаған екен. «Әдебиет – сөз өнері» (З.Қабдолов). Әдебиеттің өнер саласы ретіндегі эстетикалық мұраты да адам тәрбиелеу. Ол жақсылық пен жамандық, әділдік пен арамзалық, махаббат пен зұлымдық, сұлулық пен ажарсыздық, секілді қарама қайшы және бірінсіз екіншісі жоқ, бітіспес күрес үстіндегі осы ұғымдарға негізделгенде ғана сөз өнері ретіндегі міндетін толық атқара алады. Орыс жазушысы Ф.Достоевскийдің «Әлемді сұлулық қана сақтап қалады» деуінің себебі де осында. Шыныменде бұл ойдың астарына көз салып, суыртпақтап сыр тартсақ әлемді ұстап тұрған неге аузымыздан түспейтін, шам алып іздеп жүретін шындық немесе әділдік емес! Ұлы жазушының ұлағатынан асырып ой айтам деу бекершілік. Тек сұлулықты толық бағалап, әсемдікті мұрат тұтқан адам ғана қатыгездік пен қара жүректіліктен аулақ болады. «Адам баласы – бауырың» деп өткен Абай толық адам тәрбиелеуді аңсаған жоқ па? «Тәрбиеге көнбейтін адам болмайды деген кісінің тілін кесер едім» дегенді бекер айтқан жоқ болар. Ең бастысы қалай, қайтіп тәрбиелеуде. Абай поэзиясы мен қара сөзіндегі этика-эстетикалық, педагогикалық көзқарасының алтын діңгегі – «адамды адам ету». Қазірде «оқушылар көркем әдебиет оқымайды» деген проблемалық сөз бар. Оқымайды емес. Бірақ саусақпен санарлық қана. Ал қалғаны ше? Жас ұрпақтың қас дұшпаны–толассыз, шексіз техника. Одан көрсетіліп жатқан қызылдыжасылды дүниелер баланың жан-дүниесін жаулап алып барады. Оған компьютер ойындарын қосыңыз. Эфирден түспейтін даңғаза музыка тағы бар. Жаһандану идеясының астарында үстемдік алып бара жатқан осы зұлматқа қарсы қояр не бар?! Қандай іс шаралар қажет? К.Маркс: «Сананы тұрмыс билейді» деп өте дұрыс айтқан ба дерсіз. Бүкіл адамзаттық гуманизм идеяларына негізделген биік мақсат-мұраттардың орнын қайткен күнде де бай болу, қала берсе, мещандық, тоғышарлық ой-сана билеп бара жатыр. Бір араб ғұламасы «бала мінез жағынан тұқымына да, әке-шешесіне де тартпайды, бала заманына тартады» деген екен. Нарықтық заман капиталистік қоғам құрып жатқанда жас ұрпақ санасын тек тұрмыс билеп кетпеуі үшін оған қарама-қарсы қоятын бір амал бар. Ол – білімді маман ғана емес, жақсы адам да тәрбиелеу. Осы айтылғандардың барлығына апаратын алғашқы баспалдақ мектептегі әдебиет сабағында жатыр. Бұл әдебиетке қатысты екі түрлі іргелі мәселеге келіп тірелді. Біріншісі – мектептегі әдебиет оқулықтарының жазылуы мен құрылымдық сапасы болса, екіншісі – пәнді оқытудың болмысы. Мектеп партасындағы бүгінгі шәкірт – қоғамның ертеңгі белсенді мүшесі. Тәуелсіз мемлекетіміздің баянды болашағы оқушыға тікелей байланысты десек, қазақ ауылында, қазақ сыныбында оқитын оқушының көркем әдебиетке, ұлттық құндылықтарға құштарланбайтыны, өз ойын шебер тілмен таза жеткізе алмайтыны, рухани дүниесінің жұтаңдығы, белсенділікке ұмтылмайтыны ауыл мектебінің ұстазы ретінде мені қынжылтады. Сол қынжылыстан кейінгі туған ізденістер мен еңбек тәжірибесін ұштастыра отырып, тығырықтан шығудың амалын тапқандаймын. Оқушы өз ойын еркін жеткізіп, өзгенің пікірімен санасатын,өзіндік түйіп айтар салмақты сөзі бар жеке тұлға болып 80

ХАБАРШЫ қалыптасу үшін ең алдымен оқушының танымдық белсенділігін, шығармашылық әрекетін, сөйлеу тілін байытып, дамыту керек. Ол үшін әр қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі жан-жақты, шығармашылыққа биім, ізденгіш, тілге шешен, «сегіз қырлы, бір сырлы» болуы шарт. Осы орайда өзім де осы пәннен дәріс бере жүріп, «өзі шығарма жаза алмайтын мұғалім, жағада тұрып жүзуді үйреткен су жаттықтырушысына тең» деген пікірді басты қағида ретінде ұстанамын. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін ұлы ағартушы Ы.Алтынсаринның сөзімен түйіндесем деймін: «Мен үшін жақсы мұғалім бәрінен қымбат. Өйткені мұғалім – мектептің жүрегі». Мен үшін шәкірт – жас ұлан, көзімнің ағы, қарасың, Үйретсем деймін ұрпаққа, саналы сөздің сарасын. Төл тілім еміп, арда өскен, елінің ойлар парасын, Жеткізсем деймін биікке, қазақтың қара баласын!

МӘҢГІЛІК НҰРДЫҢ ИЕСІ Ізтілеуова Жанат

Атырау облысы Мақат ауданы Л.Шахатов атындағы орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімі

Адамдық ғұмырдың мәні мен мағынасы екі-ақ нәрсеге тірелері шындық. Оның бірі – «бар мен жоқтың арасын өмір деп атапты» деп Шәкәрім айтпақшы, саналы ғұмырға сапалы өмір сүру. Екіншісі – сол сапалы ғұмырда көрген-түйген, алған-білген, әйтеуір, өмір үйреткен қадір-қасиетті өзгеге бере білу. Алғашқысы жалпы адамзат баласына тән десек, екіншісі кез-келген пенденің басына бере-бермес айрықша қасиет. Оның қадірлі де қастерлі аты – Ұстаз. Жан-Жак Руссо: «Ұстаз болу–өз уақытыңды аямау, өзгенің бақытын аялау» деп, ұстаз деген ғажайып сөздің пікір анықтамасын жүрекке жылы етіп дөп жеткізген. Шәкірт жүрегіне шапағат нұрын төгіп, ілім-білім баспалдақтарына еркін де нық басып көтеріліп кетуіне бірден-бір тірек бола алатын ұстаз тұлғасы мәңгілік. Әрине еңбектің үлкен-кішісі жоқ. Тер төгіп адалдықпен еңбек еткеннен кейін, ел кәдесіне жарар болса, қайсысы да ықылас пен ілтипатқа лайық. Адамдық өмірдің бар құбылысында сан-салалы мамандық иелерінің еңбегі бір төбе десек, ұстаздық етуге бағышталған ғұмырдың жөні мен жолы тым қиын да құрметті, әрі аса шеберлікпен шыңдалатын бел-белесі мол мамандық екені даусыз. Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі білім бастауының тұнба-тұнығы – ұстаз құдіретінің жемісі. Сондықтан да, әу баста сусындаған білім нәрі өмір бойы есте қалады. Дегенмен, оның мәңгілікке ұштастырылуы ең алдымен, ұстаз болмысы, сауаттылығы, адами қадір-қасиетіне байланысты екені даусыз. Ал, одан арғысы өзіңе қатысты. Өзім туралы ой толғасам: Киелі мекен Махамбеттің топырағы – менің туған жерім. Жетпісінші жылдардың аяғында, арман қуып, құлын-тайдай бірге өскен достарыммен бір үкілі үміттің алауын жүректе жандырып, мектеп бітіруші түлек атанғаным әлі есімде. Қазына кеуде қариялардан өсиет болып қалған қанатты сөз «Білекті бірді, білімді мыңды жығады» деген бар емес пе?! Білім қуып Орал қаласындағы педагогикалық институттың филология факультетіне түсу – менің бақытыма бұйырған екен. Содан бері ширек ғасыр өтсе де, өзіме дәріс берген, қазірде бақилық болған марқұм ұстаздарым Қанымзия Құрманғазиева, профессор Матжан Тілеужановты әлі жадымда сақтаймын. Менің ойымша, ұстаз – адамдардың өмірге көзқарасын, сенімін қалыптастыратын, айналасына білім мен тәрбие ұрығын, нұрын шашатын ойшыл тұлға. Ұрық демекші, араб ақыны Абуль Фарадж Исфаханидің айтуынша: «Түсінгендіктің шын белгісі – иә деген жауап емес, шәкірттің жүзіндегі қуаныш болып табылады». Менің осы 25 жыл өмірімде 25 шәкіртімнің жолымды қууы, соның бір белгісі шығар. Атап өтсем, Айнұр Мұғауова, Люба Сәндібаева Атырау мұнай-газ институтында қазақ тілі мен әдебиетінен дәріс берсе, Саламат Сабыр тележурналшы, Гүлшара Мұқанғалиева Д.Нұрпейісова атындағы өнер академиясында, тағысын тағылар мектеп мұғалімдері. «Жақсы мұғалім, жақсы шәкірт жасаса ғана, шын ұстаз бола алады» дейді өткен заманның ғалымдары. Осындай шәкірттерімнің барлығы менің ұстаздық ғұмырымның үзілмей, нәзік қылының тербелгені шығар, сірә да! 81

ХАБАРШЫ Өршіл ақын В.Маяковский: «Ұстаз ізденгіш болуы, ойлай білуі, қандай істі болсын бар ынтамен атқара білу керек»-дейді. Бүгінде мәнді шындықты жете аңғаруы, үйретудің мазмұны да, сипаты да, амал-тәсілдері де күрделене түсуде. Ұстаздық білім мен өнердің жеке қиын саласын үйретуге бағыт ұстауға, шәкірттің зейінін шоғырландырып, ойын, қабілетін, икемділік дағдыларын жұмылдыра білуіне талап етеді. Олай болмағанда, шәкірт оңға баспайды. Бүгінгі Тәуелсіздіктің көк байрағын көкке желбіретіп, ізгіліктің игі мұраттарын айдай әлемге паш еткен туған Отаным Қазақстанның өркендеуіне қажетті тың күшті, соны серпінді, алғыр ойды шәкірттеріме нәр етіп құя білсем, менде одан асқан Арман, Бақыт жоқ деймін ойланбай-ақ!

82

ХАБАРШЫ

 Эссе

КӨРГЕНДІНІҢ ҚЫЛЫҒЫ КӨҢІЛ МАРҚАЙТАДЫ Елеубаева Сәуле

Атырау облысының ардагер-ұстазы

Көргенділік жасынан жақсы тәрбие көріп, халқының әдеп, инабаттылық дәстүрін бойына сіңірген дегенді білдіреді. Ол барлық әдеп түрлерінің жиынтық атауы. Сонымен қатар олардың іс жүзіндегі көрінісі болып табылады. Көргенділік адамның материалдық және рухани тұрмыс салаларындағы түп-тұқияннан бері мирас болып келе жатқан ұнамды мінез-құлықтар, әдеп-инабат нормалары дәстүріне негізделеді. Егер әрбір жаңа ұрпақ дүниеге келісімен, барлық материалдық әлеуметтік тәжірибелерін, демек, әдеп-инабат пен мінез-құлық сипаттарын қайтадан қалыптастырып отырса, онда қоғамда ешқандай даму болмас еді. Және оның өзі мүмкін емес. Ал шын мәнісінде адамзат тарихы әрбір аға ұрпақтың, өз еркін-қалауына қарамастан, өзінің еңбек құралдары мен іс-тәжірибелерін, әдептілік-инабаттылық игіліктерін, қысқасы, барлық материалдық және рухани жиған-терген, жасағандарын артынан ерген ұрпаққа, жеткіншек өркендеріне беріп отырған. Оның қарапайым да кемеңгерлік формуласы халықтың: «Ата көрген –оқ жонады, ана көрген-тон пішеді»,- деген мақалында тамаша бейнелеген. Сөйтсе де, өлең бір басқа, өмір бір басқа. Әрбір келер ұрпақ өзіне дейінгі аға буынның қателігін түп-түгел ескеріп, мүлдем қателік жасамай, өзі де өкінбей, өзгені де опындырмай өссе, қане... Әттең, олай болған ба, сірә. Өзге тұрмақ, құдайдың құтты күні құлағына құйып отырған ата-ананың айтқанына көнбей, айдауына жүрмей, тіпті әсіресе, сонғы бес-он жылда ержеткен жоқ па? Кей жастарымыздың жүгенсіздікті-жігіттіктің, мейірімсіздікті мәрттіктің, озбырлықты батырлықтың баламасындай көріп көпшіліктің арасында айылын жыймай арсыздық көрсетіп, аузына ақ ит кіріп көк ит шығып жатқанын көргенде, төбе шашың тік тұрады. Сонда бұл қайырсыз өскен ұрпақтың ертең үйленіп, үй болып, бала тәрбиелейтінін ойлағаныңда, мынау індеттен халқымыздың жуық арада арыла қоймайтынын, яғни көргенсіз ұрпақтан халқымыздың әлі талай қасірет шегетінін сезгенде, өзіңнен-өзің шошынып, бір сұмдық түс көріп оянғандай айналаңа үрке де үрейлене көз саласың. Ата-ана тәрбиесін ойламаған немесе қабылдамаған, оны өз бойына дарытып, өзінің өмір тәжірибесінде іске асырмаған, соның нәтижесінде әлеуметтік өмірде қабылдаған мораль талаптарын бұзып ала беретін адамдарды көргенсіз деп атайды. «Атасын көріп, қызыңды бер, анасын көріп, қызын ал»-деген мақалдың меңзеп тұрғаны: «Атасы жақсы болса, ұлы көргенді, анасы жақсы болса, қызы көргенді» деген ой. Біздің халқымыздың адамға, оның ішінде жастарға берген бағасында «көргенсіз» ден ең ауыр айып, ең жаман баға болып табылады. Ол адамдық жақсы сипаттардан, әдеп-ізеттен жұрдай, мал тақылеттес дегенді білдіреді. Бұл сөзде әлгі жетесіз, әдепсіз жанның өзіне, жеке басына ғана емес, Оның ата-анасына, яғни әдеп-инабат үлгісін көрсетуге тиісті деген адамдарға да қатысты кіналаған мағына бар. Әдетте «Ата-бабаңа, ата-анаңа, еліңе сөз келтірме» деген тілекте «көргенсіз болма», «көргенсіздің баласы» дегенді айтқызба деген талап жатады. Көргенділік күнделікті өмірде, адамдармен қарым-қатынаста әдеп шеңберінен шықпауды, адамдардың көңіліне келетін сөз айтпауды немесе қолайсыз іс-әрекет жасап, тұрпайы мінез көрсетпеуді, абайсыз жол берілген немесе білместіктен жіберген басқаның кемшілігін байқамауды, бойындағы тосын мініне назар аудармауды білдіреді. Егер сен адамның қателігін. әсіресе, көп ортасында көрсетуге не бағалауға жол берсең, сен мұны оған көмектесуді ойлап, жақсы ниетпен істеген күннің өзінде, әлгі адамға қолайсыз әсер етеді, жанын жаралайтындай ауыр тиюі де мүмкін, Көргенділік –тәрбиеліктің көрсеткіші. Сол себепті көргенді кісі басқалармен қарымқатынасында адамды сыйлап, құрметпен қарайды, кіші пейіл, сыпайы, кешірімді болады. Ұсақ-түйекке бола керілдесіп, керісіп жатқанды бойына мін санайды. Көргенді адам басқаның еңбегін, өзіне көрсеткен қызметін сыйлайды, рахметін алғысын, айтуды шын көңілден өзіне міндет, парыз деп біледі. Ал өз еңбегін, азды-көпті көрсеткен қызметін міндет әтпейді, басқадан иығын асыруға, ерекшеленіп көзге түсуге талпынбайды, өтіріктен, жаладан, 83

ХАБАРШЫ өсектен аулақ жүреді. Оған тұрпайылық, ажарлық, мақтаншақтық, жылпостық, қулық-сұмдық, аярлық, т.б ұнамсыз мінездер жат. Көргенді кісі өтінбеген жерде, өзгенің ісіне араласпайды, ақыл айтуға әуес болмайды, аз сөлеп, көп тыңдайды, өзгенің аузын қақпайлап, сөзін сөзін бөле бермейді, асқа-ауға қомағайлық танытпайды, басқаның сыртынан жамандап, күлкі қылмайды, той-томалақ, жиын-топта, дастарқан басында үлкен-кіші, ер-әйел, қыз-қырқын, келін-кепшік, бала-шаға отырғанын ескеріп, тұрпайы әзіл айтпайды, ұят сөздерді қолданбайды. Үй-ішіне, көрші-қолаңға, айналасына мазалы болады. Үйжайының айналасы, қора-қопсы, киім-кешек, жұмыс орнын таза, жинақы ұстайды. Көргенді кісінің өзіне де, қоғамға да, ел-жұртқа да тигізетін зор пайдасы-балаларын әдептілікке, адамгершілікке тәрбиелейді. Көргенді кісі ұрпағын да көрегенділікке үйретеді. «Ұяда не көрсе, ұшқанда, соны алады»-деп, тәрбие мәселесін бетімен жібермейді. Көргенді адамның барлық ісқимылы көргенді ұрпақ тәрбиелеуге арналған үлгілі болуы, ол үшін ұдайы және өте мол күш-қайрат жұмсауы тиіс дегенді де білдіреді.

84