Xabarshy #2(11) 2015 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады БАС РЕДАКТОР Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеушілер– Баймуханов Алмас Сансызбайұлы, Сембаев Гибатолла Серікұлы Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы - физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы – педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы – педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі. Жаманбаева Динара Таңбайқызы – экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы – академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі. Басуға 2015 жылы 28 сәуірінде қол қойылды. Таралымы – 120 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,4 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ  Ғалым мінбері 

Галимжанова М.А. Организация и направления методической работы в дошкольных образовательных учреждениях........................................................................................................................................................................ Сарсенова Н.С. Білім беру ұйымы іс-әрекетінің нәтижелерінің анализі, өзгерістерді жоспарлау..........................

 Педагогика ғылымы: зерттеулер, ізденістер 

3 4

Қарабаева Н.Б. Болашақ мамандардың даярлығын жетілдіру жолдары.................................................................... Тулесинова С.Б., Арыстанов Б.С., Төлеуов Д.Д. Жаңа формация мұғалімі шығармашыл оқушы қалыптастырады.................................................................................................................................................................

Едишева Р.Т. География сабағында тірек-сызбаларды пайдалану........................................................................... Альмуханова Г.К. Қазақ әдебиеті сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдаланудың тиімділігі Наурызалиева В.С. Оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамыту.................................................. Голикова Н.К. Из опыта работы «Книга на уроке»...................................................................................................... Дощанова Қ.Б. Биология сабағында оқытудың интерактивті әдістерін тиімді пайдалану жолдары....................... Құспанова Ш.Ж. Блум таксономиясы-жеке тұлға шығармашылығын дамытушы әдіс............................................

12 16 20 22 23 27

 Озық іс-тәжірибеден 

 Ұлттық тәрбие ұлт болашағы 

Жүсіп Қ.Ө., Исмурзина Г.Б. І.Жақанов шығармалары ұлттық мәдениетке қосылған құнды дүниелер.................. Джуманова К.Д., Маликова А.М. Оқушыларғы ұлттық құндылықтар арқылы тәрбие беру жолдары................. Майхиева Н.Н. Ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларды қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудегі өлкетану материалдарының ролі......................................................................................................................................

 Инклюзивтік білім беру 

Шилденова Т.К. Мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыта тәрбиелеу жұмысын жүргізетін дефектологлогопед мамандардың кәсіби құзыреттілігі.................................................................................................................. Даулбаев М.О. Мүмкіндігі шектелген балалардың музыкалық есту қабілетін дамыту бағыттары........................ Хасанова С.С. Преодоление речевого нарушения путем развития воспитания двигательной сферы в сочетании со словом и музыкой.......................................................................................................................................

 Мектепке дейінгі білім беру 

28 31 32

35 38 40

Султанова Г.С. «Әуенді кесте» технологиясымен сауат ашуды оқытудың жаңа моделі......................................... Шуренова Ж.Т. Особенности поисково-исследовательской деятельности дошкольника..................................... Запрометова С.В. Значение гимнастики пробуждения в системе физического воспитания дошкольников.......... Садырова Ш.Ф. Педагогтардың құзіреттілігін қалыптастыру бағытында жаңа білім мазмұнына сәйкес ғылыми жұмыстар..............................................................................................................................................................

44 45 47

Құрақова Р.Н. Тіл–тұғырлы темір қазық........................................................................................................................ Кушербаева С.А. Банк-экономиканың тиімді қызмет етуінің негізі........................................................................... Қауысова Н.М. Сөйлемнің тұлғалық құрылысы........................................................................................................... Серикбаева Г.Р. Межпредметные связи на уроках русской литературы................................................................... Журканова А.К. Использование новых педагогических технологий на уроке английского языка в системе ТиПО.................................................................................................................................................................................... Дембергенова Ш.Б. Мектепалды даярлық тобының оқу үрдісінде жаңа технологияларды қолдану заман талабы.................................................................................................................................................................................. Клауова Г.Қ. Қыздары–ай, қазағымның дара туған..Қаһарман қыздар–Әлия,Мәншүк (Фариза Оңғарсынова шығармашылығы)...............................................................................................................................................................

51 55 58 61

Жубайкулова Д.Ж. Жастарға отансүйгіштік тәрбие беру жолдары........................................................................... Маева Г.Ж. Рухани құндылықтардың қайнар көзі........................................................................................................

69 70

Кульниязова А.С. Ұстаз тәлімі баршаға ортақ............................................................................................................. Жаманбаева Д.Т., Қауысова Н.М. Педагог этикасының негізгі компоненттері......................................................

72 75

 Әдістемелік қоржынға 

 Ұлттық құндылықтарғы баулу   Ұстаз ұстаз туралы 

62 64 66

 Ғалым мінбері 

ОРГАНИЗАЦИЯ И НАПРАВЛЕНИЯ МЕТОДИЧЕСКОЙ РАБОТЫ В ДОШКОЛЬНЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ Галимжанова М.А. Директор филиала АО «НЦПК «Өрлеу» по Атырауской области, кандидат педагогических наук, академик МАИН

Развитие современного общества предъявляет новые требования к дошкольным образовательным учреждениям, к организации в них воспитательного и образовательного процесса, выбору и обоснованию содержания основных учебных программ, результатам и результативности их деятельности, подбору и обучению педагогических кадров. А так же организации и направления методической работы в дошкольных образовательных учреждениях. Методист дошкольного учреждения имеет дело не с механизмами, а с живыми людьми, которые сами управляют процессом становления и развития личности.Вот почему управление дошкольным учреждением должно рассматриваться, как целенаправленное активное взаимодействие методиста и всех участников педагогического процесса по его упорядочению и переводу в новое качественное состояние. Умелый методист четко определяет задачи педагогического коллектива, ясно намечает пути в их решении. Эффективность работы всего коллектива дошкольного учреждения зависит от правильного выбора и использования методистом разнообразных форм методической работы в дошкольном учреждении. Все направления методической работы способствуют выработке единой линии действий педагогического коллектива. Основными направлениями работы методиста являются организация методической работы коллектива,повышение квалификации воспитателей, изучение, обобщение и распространение передового педагогического опыта, повышение уровня работы воспитателей. В соответствии с этими направлениями определяются основные формы работы методиста. Гуманизация современного образования связана, прежде всего, с изменением отношения к воспитанию, в центре которого находится ребенок. Вопрос выбора программы был и остается весьма актуальным.В связи с этим перед методистом детского сада,учебного комплекса возникает достаточно ответственная задача-выбрать такую программу работы с детьми,которая не только может быть успешно реализована педагогическим коллективом, но и будет способствовать эффективному развитию и воспитанию детей.Поэтому педагогические работники

дошкольных образовательных учреждений должны быть ориентированы в основных тенденциях программно- методического потока. Дошкольные образовательные учреждений моделируют программы, проекты, участвуют в экспериментальной апробации и внедрении новых программно-методических материалов, а родителям предоставляется возможность выбрать для своего ребенка тот или иной тип и вид образовательного учреждения.Процесс создания общеразвивающих и специализированных образовательных программ, инновационных педагогических технологий продолжается. Внедрение разнообразных подходов в организацию педагогического процесса весьма перспективного для системы дошкольного образования в целом.В связи с этим становится вопрос о роли и значении методической работы для эффективности воспитательного процесса. Повышение мастерства педагогов, пополнение их теоретических и практических знаний осуществляется в дошкольном учреждении через разнообразные формы методической работы.Все направления методической работы способствуют выработке единой линии действий педагогического коллектива. Работа заведующего облегчается, если в штате детского учреждения имеется воспитатель-методист. Заведующий возглавляет и направляет воспитательнообразовательную работу в детском учреждении, методист является его первым помощником. Основными направлениями работы методиста являются организация методической работы коллектива,повышение квалификации воспитателей, изучение, обобщение и распространение передового педагогического опыта, повышение уровня работы воспитателей. В соответствии с этими направлениями определяются основные формы работы методиста. Чтобы методическая работа была эффективной методисту необходимо знать, как обстоят дела в дошкольном учреждении: какие условия созданы для воспитания детей, каков уровень педагогической работы в детском саду,каковы взаимоотношения в коллективе и т.д. Настоящим центром организации методической работы в дошкольном учреждении является методический кабинет. Предназначенный для этого кабинет должен быть оборудован необходимыми

материалами и пособиями по всем разделам воспитательно-образовательной работы с детьми. Методист кабинета в соответствии с возложенными на него задачами: -ведет персональный учет педагогических кадров, повышающих свою квалификацию на курсах и семинарах в институте повышения квалификации педагогов; -координирует и направляет методическую работу с педагогическими кадрами; организует семинары, практикумы, лекции, консультации по наиболее сложным и актуальным вопросам обучения и воспитания.Использует в практике работы с педагогическими кадрами разнообразные активные формы:собеседования, диспуты, конференции, деловые игры, разбор педагогических ситуаций; проводит групповые, индивидуальные консультации; оказывает помощь в самообразовании педагогических навыков. В методическом кабинете необходимо иметь материалы о передовом педагогическом опыте, дневниковые записи методиста, доклады для воспитателей детского учреждения, календарные планы воспитательно-образовательной работы с детьми,материалы, наглядно иллюстрирующие передовой опыт:фотографии, зарисовки, магнитофонные и электронная запись,детские работы,пособия, изготовленные воспитателем. Очень важно, чтобы все имеющиеся в методическом кабинете материалы были правильно подобраны и размещены. Их размещение можно проводить в различном порядке: -по видам деятельности детей: организация жизни и воспитания детей, обучение на занятиях, праздники и развлечения, игра, труд; -по задачам воспитания: физическое, умственное, нравственное, эстетическое, трудовое. Если размещение идет по видам деятельности, то внутри каждого раздела должен быть выделен материал для каждой возрастной группы, если по задачам воспитания, то материалы выделяются и по видам деятельности, и по возрастным группам.При систематизации материалов следует учитывать принцип построения «Программы воспитания и обучения в детском саду». Например, материалы по игровой деятельности располагаются по видам игр;по трудовому воспитанию; по видам и формам организации труда и т.д.Во всех разделах должны быть методические

рекомендации, материалы из опыта работы, инструктивные и методические документы, наглядные и иллюстративные материалы. Инструктивные и нормативные документы по дошкольному воспитанию находятся в отдельной папке. Материалы по организационным и другим вопросам (по руководству детским садом, оборудованию и оснащению учреждения, работе с кадрами и т. д.) также представляются в определенном месте. Следует заботиться, чтобы в кабинете было достаточно материалов по воспитанию детей раннего возраста,для педагогов групп специального назначения,музыкальных руководителей и предметников. Один из ключевых вопросов совершенствования системы общественного дошкольного воспитанияулучшение руководства учебно-воспитательной и административно-хозяйственной деятельностью детских учреждений. Поэтому в методическом кабинете необходимо оборудовать специальный раздел «Руководство дошкольными учреждениями», в котором были бы сосредоточены законодательные и инструктивные документы, методические рекомендации, материалы из опыта работы. Также методистом организовываются различные формы методической помощи воспитателям. Например: консультации, тематические беседы с воспитателями. Некоторые проблемы воспитания детей требуют более длительной беседы, обсуждения, и, если они волнуют нескольких воспитателей, то целесообразно организовать такую коллективную форму методической помощи, которой является семинар. Значительных усилий требует от методиста изучение, обобщение и внедрение передового опыта, который представляет собой совокупность знаний, умений, навыков,приобретаемых воспитателем в процессе практической учебно-воспитательной работы. Трибуной педагогического опыта является педагогический совет, который призван быть выразителем коллективной педагогической мысли, органом коллегиального руководства воспитательной работой. Таким образом, опыт показывает, что от правильного выбора и использования методистом разнообразных форм, направления и организации методической работы зависит эффективность работы всего коллектива дошкольного учреждения.

БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМЫ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІНІҢ АНАЛИЗІ, ӨЗГЕРІСТЕРДІ ЖОСПАРЛАУ Сарсенова Н.С.

«Өрлеу»БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының меңгерушісі, п.ғ.к., профессор

Білім беру мекемесінің ішкі және сыртқы ортасына талдау Мектептің даму стратегиясы бағыттарын анықтау, жоспарлаудағы өзгерістерді мектептің ішкі және сыртқы ортадағы ерекшеліктерін есепке ала отырып құру керек. Стратегиялық басқаруда сыртқы және ішкі анализ маңызды роль атқарады. Сыртқы орта-бұл білім беру ұйымдары іс-әрекетін жүзеге асыратын өріс, мектептен тыс мекемелердің «әсер ететін факторлар» жиынтығы. Әрбір мектептің дамуы болашағын анықтауға бағытталады, өз кезегінде сыртқы ортаның 3 факторымен байланысты: -Қоғаммен, анығырақ айтқанда арнайы білім нәтижесін алуға қызығушылықпен қарайтын мектептің әлеуметтік қоршаған ортасымен; -Білім өрісі саясатында білім беру үдерісіне қатысушылар қызығушылығымен тікелей және жанама келісу; -Үкіметтің экономикалық саясаты білім жүйесінің ресурстық қолдануына тәуелді. Мектеп әкімшілігі өз мектебіне сыртқы ортаның әсер етуі және өзгеруіне ықпал жасау мүмкіндігі төмен.Бірақ алдын-ала дайындалу үшін бұл өзгерістерді сараптап, прогноз жасау мүмкіндіктері бар. Білім беру ұйымының даму бағытын анықтау мақсатында, алдымен, сыртқы ортамен кеше және бүгінгі мектеп жолын сараптап, бағалау қажет және сыртқы ортаның өзгеруі мектеп үшін қандайда бір мүмкіндіктерге шек қойылуы мүмкін. Бұл жағдайда PEST-талдауын қолдауға болады. Білім беру ұйымының ішкі анализі Ішкі орта-білім беру ұйымы мақсатын жүзеге асыруда білім үдерісіне қатысушылардың функционалдық байланысы және компоненттер жиынтығы. Басшы дәрежесі қандай деңгейде болса да, ол мектепті толық модель ретінде көруі қажет және оның ішкі құрылымын түсініп, әр компонет функциясының ерекшелігін білуі керек. Мысалы, М.М.Поташкник, В.С.Лазеревтің ұсынған мектептің ішкі ортасы кестесін қолдануға болады. Стратегиялық жоспарлау аясында ішкі ортаны сараптаудың белгілі әдісі SWOT-талдау. Қандайда бір өзгерістің мәні жаңа нәтиже алумен түйінделеді, қолда бар нәтижеден айырмашылығы болатын, яғни ішкі және сыртқы ортаны сараптауда алынған алғашқы нәтижені жоспарлы өзгеріс жасаудағы нәтижемен салыстыру қажет. Бұл мектепті 1.

дамытуда стратегиялық жоспар жасау барысында басты бағыттарды анықтауға мүмкіндік береді. Күтілетін нәтижемен шынайы жағдайда салыстырып, екеуінің арасындағы айырмашылықты белгілеу қажет. Бұл айырмашылық проблема болып табылады. Проблема-бұл субьектінің тәжірибе мен меңгерілген білім арқылы, жиналған қарамақайшылықтарды шеше алмауы. Шынайы нәтиже мен қалаған нәтиже арасындағы айырмашылықты анықтауға көзделген әдіс, проблемалық немесе проблемаға бағытталған әдіс деп аталады. Проблемаға бағытталған талдау Мектептің проблемалық өрісі жұмысының нәтижесінде, мектептің дамуына кедергі болатын себептерді айқындау үшін жүргізіледі. Талдау барысында келесі негізгі сұрақтарға жауап іздейді: -Бізді келесі талаптар мен өзгертілуі қажет мектептегі қандай шынайы білім нәтижелері қанағаттандырмайды? -Мектепте болып жатқан білім үдерісінің қандай кемістігі нәтижесінде осы проблемалар пайда болды? -Мектепте болып жатқан білім үдерісіндегі кемістіктер қандай жағдайдың және ресурстың жетіспеушілігінен болғандығын түсіндіреді? -Ресурстық қамтамасыз ету, білім үдерісі, қорытынды проблемалардың қайсысы мектепті басқарудағы кемістікке әкеліп отыр? Келесі талаптар бойынша проблемалар тұжырымдалуы қажет: 1.Тұжырымдаудың нақтылығы және құрылымы. 2.Проблеманы тұжырымдауда шапшаңдық. 3.Болжамды. 4.Проблеманың туындау себебін түсіндіру және түсіну. Проблемалық талдау жасау барысында келесі мәселелерге көңіл аудару қажет: 5.Проблемалық талдау жасау барысында кең әлеуметтік мәнмәтінді (контекст) ескеру қажет. 6.Мектеп қызметінде соңғы нәтижені көрсететін педагогикалық нәтижеге бағытталуы қажет. 7.Талдауды «алдағы уақыттағы талаптарға сай» бастау. 8.«Ауыруды емдеудің орнына алдын-ала, оның белгілерімен күресу қажет». 9.Әлеуметтік салдары мен жүйенің нәтижесі арасындағы байланысты ескеру қажет. Сонымен, мектептің стратегиялық жоспарын әзірлеудегі негізгі аналитикалық кезеңі білім беру ұйымының проблемалық өрісін анықтаудан тұрады.

Директор және педагогикалық ұжымның ішкі және сыртқы орта ресурстарының ерекшелігін анықтауда, мектептің өзгерісін бағалау үшін әртүрлі аналитикалық құралдар қолданалылады. Бұл кезеңде көрсетілген негізгі проблемалар стратегиялық жоспар мақсатын қайта жасауда негіз болуы мүмкін. 2 Стратегиялық жоспарлау Стратегиялық жоспар мақсатын анықтау Мақсатты анықтау–жоспар жасаудың маңызды кезеңі, ұйымның барлық әрекетінің жетістігі осыған байланысты болады. Мақсат-әркеттің ізгі,ойластырылған нәтижесі және арнайы құралдар көмегімен оған қол жеткізудің жолы. Мақсат әртүрлі адамдар әрекеті, нәтижесінде бірыңғай жүйеге интеграциялық жолымен енеді. Мектептің ішкі және сыртқы орта талдау нәтижесінде, миссия мазмұны мен сипатына байланысты өзінің мақсатын қалыптастырады. Мақсатты тұжырымдау кезінде ішкі және сыртқы ортаны талдау барысындағы проблемаларды ескеру қажет. Бұл үшін түрлі әдістер қолданылуы мүмкін. Қарапайым және тиімді әдіс түрі «Прогрессивті қайта құрулар айнасы». Негізінен мақсат ағымдағы жағдайға байланысты емес, жаңа әрекет жасауға, мектепті толығымен дамытуға бағытталыуы қажет. Мақсатты анықтау үшін, білу қажет: -жалпы мақсат қоюдың маңыздылығын түсіну қажет; -мақсатты көргіміз келген болашақтан айыра білу керек; -иерархиялық жүйе мақсатымен жұмыс жасауды үйрену, «мақсат ағашын» құруды үйрену; -ұжым үшін мақсатты тұжырымдауда олардың түсінуі маңызды. Мақсатты жақсы тұжырымдалған деп айтуға болады, егер қызметтегі қалаған нәтиже төмендегідей жолмен суреттелсе: -жұмысқа қатысушылардың барлығына нәтиженің деңгейі және сипаты анық көрінсе; -мүмкіншілігіне қарай нақты мерзімі көрсетілген; -ресурстарды қолдануда жұмсалатын уақыт, күш шегі немесе мүмкіндігі анықталған. Стратегиялық жоспарлау үдерісінде директор және барлық ұжым мүшелері үшін болашақтағы қалаған мектеп көрінісін салыстыру және «бүгін және қазір» жағдайындағы нақты күтілетін нәтиже бейнесі маңызды. Бірінші және басты аймақ немесе мектеп топтамасы нәтижесі болып, әрине әлеуметтегі және жеке маңызды білім нәтижесі, яғни, түйінді құзыреттілік ретінде мектеп бітіруші түлектерге қойылатын талаптар ретінде суреттеледі. Екінші мектептегі стратегиялық мақсаттылық аймағы білім үдерісі қатысушыларының өмірлік сапасын арттыруға бағытталған:балалар,олардың мектептегі көңіл-күйі; мектеп қызметкерлері– олардың кәсіби және тұлғалық өсуі. Үшінші мектептің топтық стратегиялық мақсаты, мектеп ұжымының сапалы сипаты, командалық, бірлесіп жұмыс атқарудағы ұйымшылдық деңгейі.

Төртінші мақсат тобы–мектепті жүйелі сипаттау аймағындағы мақсат. Мектепте негізгі, ортақ стратегия болуы керек, сонымен қатар мектептің құрылымдық бөлімдері стратегияда қаралуы қажет. Стратегияның қажеттілігі: -мектептің дамуы және тұрақты қызметі үшін; -сыныптан тыс жұмыс және оны оқыту үшін; -мектептің бастауыш, орта, жоғарғы сатысы үшін; -программалық-әдістемелік қамтамасыз ету үшін; -білім үдерісін диагностикалық қамтамасыз ету үшін; -мектеп жұмыскерлерімен және кадрлық қамтамасыз ету үшін; -қаржылық,материалдық-техникалық қамтамасыз ету үшін; -мектептің жергілікті қоғаммен және сыртқы ортамен қарым-қатынасы үшін; -жергілікті әкімшілік ұйымдармен және білім беру басқармасымен байланыс жасау үшін; -мектепті басқару жүйесі үшін. Мектептің басты мақсатын іске асыруда осы барлық жеке және функционалдық стратегия қызмет етеді және мектеп ішінде өздерінің даму траекториясын нақты көру үшін барлық топтарға, құрылымдық бөлімдерге бір уақытта көмектеседі. Мектептегі іске асырылған бағыт күтілетін нәтижені тұжырымдауға мүмкіндік береді және оларды мектептің жалпы стратегиялық бағытталуымен сәйкес келуін қарастырады. Стратегияны тарату жоспары Стратегиялық мақсат өзбетінше қолжетімді болмайды, сондықтан оны мақсат асты жүйесі ретінде қарастыру қажет, яғни, аралық, жақын арадағы және қысқа мерзімдік мақсат. Мақсаттың екі деңгейін бөліп қарастыру. Стратегиялық мақсат әрқашан сипаты кең және ұзақ уақыттық интервал жетістігіне мүмкіндігі бар. Қысқа мерзімдік мақсат өз кезегінде стратегиялық мақсатқа жету үшін құралдармен шығады. Ұзақ мерзімді мақсатты нақтылау үшін қысқа мерзімдік мақсатқа жіктеледі. Келесі қадам, ұйымның стратегиялық мақсатын анықтағаннан кейін оның барлық жетістікке жету межесі анықталады. Стратегиялық мақсатты мақсатшаларға бөлу қажет, сонымен қатар мақсат арасындағы байланысты анықтап, міндеттер мен шараларды қою қажет. Бұдан «мақсат ағашы» шығады. «Мақсат ағашын» салғанда арнайы ережелерді сақтау қажет: -басты мақсат кездейсоқ алынбайды:ол мектеп әкімшілігімен тұжырымдалады, содан кейін жеке мақсатшыларға жіктеледі; -жоғарғы деңгейдегі ешбір мақсат өздігінен жетістікке қол жеткізбейді, тек жеке мақсатшылар жетістігінің делдалы бола алады; -басты мақсатты болу «мақсат ағашының» элементарлық деңгейіне қол жеткізгенде тоқталады; -егер стратегиялық мақсат аса қиын болса, онда ол мақсат деңгейлеріне бөлінеді, нақтырақ болу үшін ең

төменгі деңгейлі мақсатшыларға бөліп қарастыру қажет; -мақсат жүйесінің төменгі деңгейі, мақсаттың нақтылығын және сандық мақсаттылық нормативтерді анықтайды, көрсеткіштерді нақтылайды. Мақсаттың іс-әрекет бағытынан айырмашылығы – ол мақсат болашақ нәтижемен анықталады. Мақсатқа қол жеткізудегі ілгерілеушілікті бағалайтын өлшемдер әзірлемесі бірге қарастырылуы қажет. Мақсаттың дұрыс тұжырымдалғанын анықтау үшін SMART ережесін қолдануға болады. SMART ережесіне сай мақсат: -нақты (Specific); -өлшенетін (Measurable); -келісілген (Agreeable,Fccordant)(ұйым миссиясымен, оны жүзеге асыратын адамдармен); 2-кесте Ішкі жағдай Мақсат

3-кесте

Мақсат

Нормативтікқұқықтық

Кадр мәселесі

Материалдық– техникалық

Аудан/қала әкімшілігі

Жұмыспен қамту орталығы

Сыртқы жағдай

-жетістікке қол жетімді (Realistic); -уақытпен теңестірілген (Timebound). Осындай жағдайларда мақсатты жүзеге асыруға болады: -нормативтік-құқықтық база; -педагогикалық кадрдың квалификациялық деңгейге сәйкестігі; -материалдық – техникалық база; -ұйымдастыру кезеңдері; -ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету; -қызметкерлердің белсенділігі; -қаржы. Мақсатты іске асыруда сенімділікті арттыру үшін әрекеттер,2,3«Ішкі жағдай»,«Сыртқы жағдай» көмекші кестесін қолдануға болады. Мұндай кестені әрбір мақсат пен міндеттерге жасауға болады.

Ұйымдастыру Білім беру ұйымдары

Ғылымиәдістемелік Жұмыс берушілер

Белсенділік

Қаржы

Кәсіптік білім беру ұйымдары

Стратегиялық шаралар жоспары «Мақсат ағашын» тұжырымдағаннан кейін,білім беру ұйымының ішкі және сыртқы жағдайларын анықтап, кесте түрінде стратегиялық жоспар жасауға кіріседі. 3-кестеде жоспар жасаудың бір нұсқасы көрсетілген. 4-кесте Стратегиялық іс-әрекет жоспары Мақсат

Мақсатша

Орындалу уақыты

Кестеге негізгі мақсаттар мен мақсатшыларды енгізгеннен кейін олар уақытпен келісіледі, сондықтан 3-графаны кезеңдерге бөлуге болады. Егер қандайда бір әрекетті орындау бірнеше жылға бағдарланса, онда осы графаға болжанған уақытта ісәрекетті жүзеге асырудың пайыздық көрсеткішін жазады. Іс-әрекетті кезеңімен толтыру өзіндік маңызы бар. Мектептің экономикалық қызметімен қатар ресурстық және жауаптылар анықталады. Жоспарды бағалау Жоспар ұжым еңбегінің нәтижесі болып табылады, сондықтан оны білім беру ұйымы ішінде және сыртқы көз-қараспен бағалау қажет. Жақсы жоспарды бағалау өлшемдері -Жоспардың ұйымның және сыртқы орта қажеттілігімен сәйкестігі, -Техникалық, уақыт, қаржылық, басқарушылық және адами ресурстар жетістіктерінің шынайылылығы, -Болжанған нәтиженің нақтылығы, -Жоспардың кезең немесе аралық кезеңдегі барлық сапалық және сандық бағалау нәтижесі, -Әр кезеңнің орындалу нақтылығы, -Әр кезең нәтижесіне менеджердің жауаптылығы, -Ортаның өзгеру мүмкіндігін есепке алу, Ұйымның барлық мүшелері қойылған мақсатқа заң дәрежесіндей қарау қажет.Егер жағдай талап етсе, мақсатты өзгертуге болады.

Жауапты

Ресурстық база

3 Мектептің даму бағдарламасы Стратегиялық жоспар–мектептің даму бағдарламасының бөлігі ретінде. Мектептің даму бағдарламасы іс-әрекетті реттейді және стратегиялық жоспармен байланысты болады. 1.Стратегиялық сипаттау, даму бағдарламасының көзделген бағыты мектептің жұмыс атқару бағытының өте маңызды әрекеттерін шешуге және мектептің стратегиялық міндеттерін орындауға бағытталған. 2.Даму бағдарламасының нақты айқындалған инновациялық бағыттылығы; 3.Білім берудегі әлеуметтік тапсырыс білім тұтынушылары үшін жүзеге асырылуы қажет, болашаққа, өзекті мәселені ғана емес, перспективалық,күтілетін,болжанған шараларды жүзеге асыру; 4.Мектеп басқарудағы бағдарламалық-мақсаттылық, жүйелі идеологиялық тірек: 5.Даму бағдарламасы мектеп қоғамының жаңа сапалық жағдайын экономикалық және нәтижелік кезеңде қамтамасыз ететін, және басқаруды осы кезеңдермен қамтамасыз ететін потенциалы күшті және әсер етуші құрал. Даму бағдарламасының шешуші міндеттері Даму бағдарламасының үш маңызды міндеттерді шешудегі байланысты. 1.Әлеуметтік байланыс жүйесіндегі мектеп орнын анықтау және оның дамуына қол жеткізуді анықтау.

Бұл міндетті шешу үшін ұсынылады: -Білім беру ұйымы жағдайының анализі және мектепке бағытталған әлеуметтік тапсырыс өзгеріс тенденциясын болжау; -Мектепке бағытталған әлеуметтік тапсырыспен байланысты, мектептің дамуы үшін ресурстарды қабылдау мүмкіндігі; -Талдау, жетістігі бағалау және мектеп проблемасы. Осылардың барлығы мектеп туралы ақпараттық анықтамада көрсетіліп және даму бағдарламасының аналитикалық-болжанған негіздемесі. 1.Мектептің қалаған болашақ жағдайы суреттелген бейне, оның ұйымдастырылу құрылымы және функцияларының ерекшеліктері. Мектептің қалаған болашақ жағдайы тұжырымдамасында бұл міндеттерді шешу жолдары көрсетілген. 2.Стратегияны әзірлеу әрі суреттеу және мектептің ағымдағы жағдайдан қалаған жаңа жағдайға өтуі, мұндай ауысудың нақты жоспарын дайындау. Мұндай міндеттерді шешу жолдары бағдарламаның «Стратегиялық жоспар» бөлімінде көрсетіледі. Әр міндет өз алдына маңызды және бір-бірімен байланысы аса маңызды. Олардың шешімі арасында байланыс жоқ болса, немесе біреуі шешімін таппаса мектептің даму бағдарламасы тиімді және әсершіл бола алмайды. Білім беру ұйымының даму бағдарламасының құрылымы Білім беру ұйымының даму бағдарламасы келесі құрылымнан тұрады: 1.Білім беру ұйымы туралы ақпараттық анықтама. Ақпараттық анықтамада мектеп туралы қысқа маңызды мәліметтер жазылуы қажет. Мектеп туралы ақпараттық анықтама текст түрінде болады, ол аналитикалық сипатта болмайды. Бағдарламаның аналитикалық-болжанған дәйектемесі ақпараттық анықтамадан кейін жазылады. 2.Бағдарламаның аналитикалық және болжанған дәйектеме блогы Әлеуметтік тапсырысты болжау бағдарламалық әдісті қолдауды талап етеді. Әлеуметтік тапсырыс жасайтын потенциалды субьектілерден, сонымен қатар оқушылардан, олардың ата-аналарынан сауалнама алу.

3.Мектептің күтілетін нәтижесінің тұжырымдамасы жүйе ретінде. Мектептің болашақ күйінің тұжырымдамасы бұл нақты болмасада, мектептің даму нәтижелерінің күтілетін бейнесі. Мектептің күтілетін нәтижесінің тұжырымдамасы мен мектептің даму бағдарламасын шатастырмау қажет. Мектептің күтілетін нәтижесінің тұжырымдамасы келесі блоктардан тұрады: 4.Мектептің өмірлік іс-әрекет стратегиялық негізі және мектептің ішкі ортасы туралы негізгі сипаттама 5.Жаңа мектептің білім беру жүйесі тұжырымдамасы 6.Жаңа мектепті қамтамасыз ету жүйесі тұжырымдамасы 7.Мектептен қоғамның, ұжымның күтетін нәтижесінің тұжырымдамасы 8.Жаңа мектепті басқару жүйесі тұжырымдамасы Мектептің нормативтік құжаттары, ол мектептің жағдайының қалаған болашақ тұжырымдамасы болып табылады:онда жазылады, ие болуы қажет, жаңа мектепті сипаттау қажет, жаңа жүйелі бастаулар нәтижесінде ол қандай болуы қажет. 1.Мектептің жаңа жағдайға ауысуы стратегиясы және тәсілі. Мектептің стратегиялық және жедел жоспары тұжырымдамалық жағдайды шанайы даму бағдарламасына айналдырады. Бұл бөлімді мынадай блогтарға бөледі: -Мектептің стратегиялық дамуы; -Даму қадамының нақты мақсаты; -Стратегиялық жоспарды жүзеге асыруда нақты жедел әркет жоспары. Стратегиялық жоспарды немесе даму бағдарламасын әзірлегеннен кейін оларды жүзеге асыру туралы басқарушылық шешім шығарылады. Пікір Мектептің ресурстық жағдайына байланысты стратегиялық жоспардың перспективті мектеп мақсатына қолжеткізуге жағдай жасау мүмкіндігі шектелген. Стратегиялық жоспарлау кезеңінде қалаған білім жүйесін құрудың жалпы жоспар сызбасы анықталған. Стратегиялық жоспар маңызды құжаттар, яғни мектептің даму бағдарламасы қатарына енеді.

 Педагогика ғылымы:зерттеулер, ізденістер  БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ДАЯРЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ Қарабаева Н.Б. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің қызметкері Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыктар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін кажетті жағдайлар жасау; ... оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім беруді акпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялың желілерге шығу» делінген.Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдарының, әр мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Сондықтан да әр мұғалім өз ісәрекетінде қажетті өзгерістерді, әр түрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды, жаңа әдіс-тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек. Еліміздің экономикалық, саяси- мәдени дамуына үлес қосатын, әлеуметтік өркениетке көтерілетін, парасатты, денсаулығы мықты азаматын тәрбиелеуұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы мерейлі міндеті. Бүгінгі таңда П.Эрдниевтің дидактикалық бірліктерді шоғырландыру технологиясы, Л.Занков,Д.Әльконин мен В.Давыдовтың дамыта оқыту технологиясы,Ш.Амонашвилидің ізгі лікт і тұ лғалық те хно ло г ияс ы, В .Шатало втың о қ у материалдарының белгі және сызба үлгілері негізінде қарқынды оқыту технологиясы, М.Чошановтың мәселелік модулді оқыту технологиясы, П.Третьяковтың,К.Вазинаның модулді оқыту технологиясы,В.Монаховтың,В.Беспальконың және басқа да көптеген ғалымдардың технологиялары кеңінен танымал. Ал Қазақстандық Ш.Қаланова, Ж.Қараев, Ш.Таубаева, Қ.Қабдықайыров, С.Лактионова, М.Жанпейісов, Ә.Жүнісбек, Қ.Нағымжанова, т.б. ғалымдардың зерттеулерінде оқытудың жаңа технологиялары жанжақты қарастырылады. Инновациялық үрдістің негізі-жаңалықтарды қалыптастыру,қолдану,жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады.Яғни, бір мұғалім В.Кларин. Яғни педогикалық технология тәжірибеде жүзеге асатын педогогикалық жүйенің жобасы. Ал педогогикалық жүйе-дара тұлғаны қалыптастыруға бағытталған, белгілі бір мақсатқа жету жолындағы арнайы педагогикалық ықпалды ұйымдастыруға қажетті өзара байланысқан әдістердің, құралдардың жиынтығы. Былайша айтқанда, педагогикалық технологияоқу-тәрбие процесін шығармашылықпен терең ойластырылған көптеген факторлардың үйлесімділігі, оқыту мен тәрбиенің тиімділігін қамтамасыз ететін

жанды құрамдас бөлігі. Бұл оқытудың педагогикалық технологиясы-саралап, даралап оқыту технологиясы, ол үшін студент институтқа алғаш келген күннен бастап икем,дағды,жеке ерекшелігін зерттеп,іріктеу қажет.Бір жоғарғы оқу орнының базасында студент қабілетіне қарай бірнеше бағдарламамен жұмыс жүреді. Оқытудың ком пьютерлік технологиясы н оқу процесіне енгізу арқылы есептеу техникасының негізгі ұғымдарын, оның атқаратын қызметінің мүмкіндіктерін, негізгі операциялар мен командаларды білуге үйретіп, қазіргі заманғы бағдарламалармен жұмыс істей білетіндей етіп жасалған бағдарламалармен жұмыс жүреді. Қоғам талабына, мүддесіне сай жеке адам, маман даярлау, дамыту және қалыптастыру. Кәсіби тұрғыдан-білікті, білімді, іскер, кәсіби сапалы, саналы маман даярлаудың заңдылықтары мен кағидаларын, әдістәсілдерімен құралдарын анықтау, ойластыру, алдыңғы,озық педагогикалық іс-тәжірибелердің нәтижелерін іске ендіру. Кәсіптік жоғары білім берудің негізгі мақсатыжеке тұлғаның, болашақ маманның кәсіптік іскерлігін жетілдіру,жас мамандарды кәсіптік тұлға ретінде қарай отырып, болашақ қызметіне бейімділігін арттыру, мамандығына деген жауапкершілігін ояту, кәсіптік міндеттерді шешуге бағытталған мүмкіндіктерінің қалыптасу деңгейін анықтау, жоғары оқу орнында алған білімдерін болашақ қызмет міндеттерімен ұштастыра білу дағдыларын қалыптастыру. Студент - болашақ маман. Оқу процесінде олардың мамандығына байланысты психологиялықпедагогикалық білімдермен қаруландыру қажет, болашақ маман ретінде тандаған кәсібінің ерекшеліктерімен,кәсіби тұрғыдан дамудың факторларымен,мамандыққа деген сүйіспеншілікті қалыптастыратын,мамандыққа тән әдеп,тактика, шеберлік, әдіс-тәсілдерді жете таныстыратын оқу пәні -жоғары мектеп педагогикасы. Болашақ маман- бүгінгі өмірдің келелі мәселелерін қазіргі заман талабына сай, нарықтық экономика талап ететін әлеуметтік және кәсіптік міндеттерді шешуге даяр, өз қызметін біліктілікпен атқара алатын маман болып шығуы қажет. Әдебиеттер: 1.Ж.Қоянбаев «Педагогика». Алматы, 2005ж. 2.Д.Сабыров «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары». Алматы: «Мектеп», 1998– 110 б. 3.Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Пед. ғыл. канд. ... дисс.–Алматы, 2010. 132 бет.

ЖАҢА ФОРМАЦИЯ МҰҒАЛІМІ ШЫҒАРМАШЫЛ ОҚУШЫ ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ Тулесинова С.Б. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Ақпараттық технологиялар бөлімінің басшысы ,жаратылыстану ғылымдарының магистрі

Арыстанов Б.С., Төлеуов Д.Д.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының Ақпараттық технологиялар бөлімінің мамандары

Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазіргі XXI ғасыр мұғалімі жай мұғалім емес,жаңа форматты мұғалім болуы тиіс. Жаңа формация мұғалімі бұл рухани дамыған, әрі әлеуметтік тұрғыдан есейген, педагогикалық құралдардың барлық түрлерін шебер меңгерген білікті маман, өзін-өзі әрдайым жетілдіруге ұмтылатын шығармашыл тұлға.Ол жоғары білімді шығармашыл тұлғаны қалыптастырып, дамыту үшін жауапты» деп атап көрсетті. Қазіргі таңда дәстүрлі оқыту әдістемесінің заман талабына сай толық білім беруге, меңгертуге кепілдік бермейтіндігін мектеп тәжірибесі көрсетіп отыр. Сондықтан жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту үрдісінде іске асу үшін оны технологияландыру қажеттілігі туады. Білім беру үрдісін ақпараттандыру–жаңа ақпараттық– коммуникативтік технологияларды пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын жүзеге асыра отырып, оқу—тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғарылатуды көздейді. ҚР ғылыми—техникалық прогрестің негізгі белгісі–қоғамды ақпараттандыру болатын жаңа кезеңіне енді. ХХІ ғасыр–бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет дәуірі, айналадағы дүниеге, адамның денсаулығына, кәсіби мәдениеттілігіне мұқият қарайтын дәуір. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы орта білім беру жүйесінің дамуымен тығыз байланысты. Қай халықтың, қай ұлттың болсын толығып өсуіне, рухани әрі мәдени дамуына басты ықпал жасайтын тірегі де, түп қазығыда–мектеп. Ақпараттық бірлікті қалыптастыру: мектептің материалдық–техникалық базасына;ақпараттық қоғам саясатының мақсаты мен міндеттеріне; оқушылардың ақпараттық мәдениетін қалыптастыру жүйесіне; оқушылардың жас ерекшеліктері мен меңгеру қабілеттеріне, педагог мамандардың информатикадан білім деңгейлерінің сапасы мен шеберліктеріне, оқутәрбие бағытының ақпараттық қоғам бағытымен өзара байланысына тәуелді [1]. XXI ғасыр–ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа компьютерлік сауаттылық қажет. Бүгінгі таңда мектеп пәндерін компьютер, интерактивті құралдардың көмегімен оқыту нәтижелерін зерттеудегі ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Бұған себеп оқыту процесінде туындайтын компьютерлендірудің педагогикалық-

психологиялық жаңа проблемалары әлі толық шешілмегені. XXI ғасырда ақпараттанған қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында мынадай міндеттерді шешу көзделіп отыр:компьютерлік техниканы, интернет, компьютерлік желі, электрондық және телекоммуникациялық құралдарды, интерактивті құралдарды, электрондық оқулықтарды оқу үдерісіне тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көтеру. Білім беру ұйымдарын ақпараттандыруға осылай мемлекет тарапынан үлкен экономикалық қолдау көрсетіліп,оны оқыту, үйрету мәселесі бүкіл халықтық деңгейге көтерілсе ғана біздің еліміз өндірістің жоғары психологиясын меңгерген дүиежүзілік бәсекеге төтеп беретін, өндіріс өнімдерін өндіре алатын алдыңғы қатарлы мемлекетке айналады. Ол дәрежеге жетуге қажетті білім алуына біздің жас ұрпақтың қабілетінің жететініне сенім мол. Қазіргі қазақстандық білім беру жүйесіне жаңа кредиттік оқыту жүйесі және басқада елдердің оқу орындарымен студенттер мен оқытушылардың 2 аптадан бастап 2 семестрге дейін орын алмасып (мобильность) оқуы немесе жұмыс жасауы сияқты жаңа іс-тәжірибе алмасу түрлері кіріп жатыр.Бұл әсіресе біздер, яғни студенттер үшін өте қуанышты жағдай, себебі сол белгілі бір шет елге барып, ол елдің жоғары оқу орнын көріп, ондағы оқу ісінің орындалуын, қалай дәріс оқылады, қалай зертханалық жұмыстар жасалатынын, немесе сабақтың басқада түрлерінің орындалу түрлерін студент өз көзімен көріп келгені ол студент үшін үлкен бір есте қаларлық, ойға ой қосатын жағдай. Алған іс тәжірибесін елге келгенде басқада студенттермен талқыға сала отыра білім сапасын көтеруге қандай тиімділігі барын бөлісіп, қойылған мақсатқа жетулеріне күмән жоқ екені белгілі. Мысал келтіре кетейін, дамыған Германия еліне қарайтын болсақ, оларда технологиялар жақсы дамыған.Студенттерге, оқушыларға көптеген мүмкіндіктер бар. Интернет жүйесі, барлығы дерлік компьютерленген. Ол жерде жас баладан, қарттарға дейін компьютерлік техниканы жақсы меңгерген. Олай болатын себебі, мектеп жасында информатика және де басқа сабақтар толық ақпараттық технологиямен қамтамасыз етуілуінде. Яғни, жаңа ақпараттық технологияны оқу үдерісіне тиімді қолдану-сапалы білім берудің негізгі факторы болып отыр.Екіншіден,білім сапасының жоғарылығы-сол жаңа технологияларды өз елінде шығаруында.

Қазіргі қоғамды ақпараттандыру жағдайында оқушының жеке тұлғалығын қарастырып, ақпараттық қоғамда өмір сүруіне, сонымен қатар, оның ақпарат ағымында дұрыс бағдар жасап, тиімді шешім табуына қажет жаңа ақпараттық технологияларды таңдап алу және оларды қолдану қабілеттілігін қалыптастыруда информатика пәнінің маңызы зор. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік демократиялық өзгерістерге сәйкес компьютерлік техника мен ақпараттық технологиялардың қарқынды даму салдарынан информатика курсын оқытуға қойылатын талаптар күн сайын ұлғаюда[2]. Информатиканы оқытуда өзекті мәселелердің бірі– сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады. Олай дейтін себебіміз оқушылардың шығармашылық қызметінің дамуы көбінесе сыныптан тыс жұмыстар барысында жүзеге асады. ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры болғандықтан мектепте, арнаулы оқу орындарында оқытылатын информатика пәнінің орны ерекше және оны сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру барысында жүзеге асады. Оқушылардың информатика пәніне қызығушылығын арттыру, ойөрісін және танымдық қабілеттін дамыту, шығармашылыққа баулу, өз ойын еркін жеткізе білу және өткенді шапшаң еске түсіру дағдыларын қалыптастыру мақсатында сыныптан тыс өткізілетін түрлі шаралардың маңызы зор. Бүгінгі ақпараттық қоғамда өмір сүруге лайық жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үшін мектепте оқытылатын пәндер бойынша оқушының шығармашылық қабілетін дамытатын әртүрлі сабақтан тыс жұмыстар ұйымдастыру қажет екені белгілі[3]. Әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру үшін, еліміз барлық жағынан алға қарай ұмтылу керектігі және алар белесіміз алда екені, бар екені рас. Ол елу елдің қатарына енгізетін де енетін де жастар, өскелең ұрпақ екені тагы мәлім. Ал сол ұрпақты тәрбиелеуде, оқытуда қандай әдіс қолданып, қандай тәлім берген жөн? Әрине, әлемдік деңгейде білім алуы керек. Ал бұл дегеніміз басқа озық елдердегі білім мен ілімді біздің де ұрпағымыз игеруі тиіс, игеріп қана қоймай алдыңғы қатарда болуына жол салуға міндеттіміз.Сондықтан да сабақ сапасы жақсартылуын жылдан жылға өсіріп келеміз. Ақпарат алудың қазіргі кезде көптеген көздері мен құралдары бар. Бұл ақпараттарды білімге айналдырудың көптеген педагогикалық технологиялары да жетерлік. Жылда түрлі әдістер енгізіліп келеді, бұрын бейнепроэктор болса, одан кейін интерактивті тақта, ал енді смарт технология деп жатырмыз. Смарт технология-жаңа заманның құралы.Ол шығармашылыққа көп мүмкіндік береді. Смарт құрылғылар не үшін қажет? *Смарт телефон, планшет сияқты соңғы технологияны қолданып жүрген оқушыларға бұл тақта түсінікті, әрі сабаққа деген қызығушылығын арттырады; *Бұл сенсорлы экран тез жұмыс жасаумен қатар, бір уақытта бірнеше оқушының жұмыс жасауына көмектеседі;

*Технология жаңартылған сайын ол кешендендіріліп, сабаққа керекті материалдар да толықтырыла түседі; *Сабақтың центрден есте сақтау қабілетіне үлкен экраннан көрсетілуіне, сол уақытта оқушылар өздері тапсырманы жасап, немесе сол бағытта басқа бір тапсырманы жасай алуларына болады; *Сабаққа қажетті құралдарды ресурстар сайтынан алуларына немесе интернетпен жұмыс жасауға болады; *3D объектілерді түсіндіруге көп көмегі тиеді; *Оқушылардың сабаққа қызықты, әрі белсенді қатысуына ықпал етеді; *Оқушылардың бір уақытта бірнеше оқушы жұмыс жасай алуына байланысты, топпен жұмыс жасауды да ыңғайлы; *Егер сабаққа керек материалдар әзір болса, сабақ темпінің де жақсы өтуіне септігі тиеді; *Смарт экранда объектілер мен жазбаларды қозғауға, суреттер мен диаграммаларға комментариилер қосуға мүмкіндік береді; Смарт құрылғылардың оқушыларға қажеттігі : *Сабақты қызықты етіп, оқушылардың қызығушылығын арттырады; *Оқушылардың жеке және әлеуметтік қабілеттерін арттыра отырып, топпен жұмыс жасауға көмектеседі; *Сақтау және баспаға басу мүмкіндіктері арқасында жазудан құтқарады; *Материалды түсінікті, көрнекі әрі эффектілі етіп беру арқасында оқушылардың қиын материалдарды да түсінуін жеңілдетеді; *Оқушылардың өздеріне деген сенімі артып, шығармашылық жұмыс жасаулары артады; *Оқушылардың сабақтан тыс та көп қызықты жұмыстар жасауына да көмектеседі; Жоғарыда айтылғандарды ескере келе, сабағымыздың берілуі мен сапасын жақсарту үшін оқу үрдісіне жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану ауадай қажет екендігі түсінікті. Смарт құрылғыларды игеру және оқу үрдісіне қосып, оларды жаңартып отыру қажет. Бұл құрылғыларды тек информатика пәні оқытушылары емес, барлық оқытушылары пайдаланғанын бақылау, қажет болса үйрету, оқыту керек. [5]. Әдебиеттер: 1.Бидайбеков Е.Ы.,Мұхамбетжанова С.Т «Тұрақты даму үшін білім беру: Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды сапалы білім берудің шарты ретінде оқу үдерісіне енгізудің әдіснамалық негіздері» Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, 27-28 шілде, 2010ж., Алматы қ. 2.Халықова К.З Информатиканы оқыту әдістемесі. Алматы, 2000. Нургалиева Г.К.Цифровые интерактивные мультимедийные образовательные ресурсы.-Алматы, 2007.-23 с. 3.Кудинова В.И. Внеклассная работа по информатике. М., 2001 N 1. Информатика и образование. 4.Жапарова Г.Ә.Информатика негіздері:Оқу құралы.– Алматы: Экономика, 2006.-296 б. 5.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік Бағдарламасы.

 Озық іс-тәжірибеден  ГЕОГРАФИЯ САБАҒЫНДА ТІРЕК- СЫЗБАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ Едишева Р.Т. Атырау облысы Қызылқоға ауданы Ш.Т.Еркінов атындағы орта мектептің география пәні мұғалімі

Аннотация Зерттеу жұмысында көрсетілетін өзекті мәселе: Сабақ-мектептегі жұмыстың негізгі формасы. Сондықтан сабақ неғұрлым жаңа заман талабына сай өзгеріп тұрса, соғұрлым оқушыға ықпалы ерекше болады. Қазіргі таңда білім беру жүйелерінің алдында тұрған негізгі міндет адамның бүкіл өмір бойы тұрақты түрде жаңа білімдерді ала алуларына және соған сәйкес оларды қолдана алу іскерліктерін игерулеріне, яғни шығармашылық тұлға ретінде қалыптасуына негіз қалау болып табылады. Жаңа технологияны жетік меңгеру мұғалімнің кәсіптік,адамгершілік,рухани, азаматтық, т.б көптеген адами қабілетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу–тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Мұғалімдер өз сабақтарында В.Ф.Шаталов әдісі деген атпен енген тірек–сызба белгілерін сабақта қолдану мектеп мұғалімдерінің көпшілігімен үлкен қолдау тауып, оқыту үрдісінде кеңінен қолданылуда. Бұл орайдағы мектептің мақсаты баланың табиғи күштерімен мүмкіншіліктерінің өзіндік ашылуына қолайлы жағдай жасап, толыққанды қоғам құруға өзінің бар мүмкіндігін жұмсайтын шығармашылық қабілетті жеке тұлға қалыптастыру. Ол үшін: -білімнің әрбір адам тағдырындағы мәнділігін күшейту үшін оның дара тұлғаға бағытталуы; -қоғамдағы рухани құлдыраудан арылу үшін білімді ізгілендіру; -әр баланың білім алудағы өз қабілеті мен ынтасына сай туындаған сұранысын қанағаттандыру үшін білім беруді саралауды күшейту; -оқу үрдісін ұйымдастыруда оқушыны өнімді әрекетке баулу арқылы өз мүмкіндігін сезінуге, ашуға, өз бетімен білімін толықтыруға үйрету; -баланың қызығушылығы мен ынтасыны сай білім сұранысын қанағаттандыру үрдісін өзіне лайық кәсіби бағдар алуымен ұштастыру; -көп нұсқалы білім алуға мүмкіндік жасау. Зерттеу орны: география пәнін оқыту барысында тірек–сызбаларды қолдану Ш.Т.Еркінов атындағы орта мектебінде жүргізілді. Тірек–сызба мақсаты: 1.Білім, білік, дағдыны қалыптастыру; 2.Жеке ерекшеліктерін ескере отырып, барлық балаларды оқыту; 3. Жеделдете оқыту.[2.15 б.] Тірек–сызба жұмысының дидактикалық мақсаты: жаңа материалды ұғындыру, білімдерін жүйелеу, негізгі ұғымдарды қайталау.

Міндеттері: -үздіксіз қайталау, кезеңдік бақылау, ірі блоктар бойынша оқыту, тірек сигналдарын пайдалану, әрекет негізіне бағыттау; -жекелей әрекет жасау; -ізгіліктілік; -күш түсірмей оқыту; -түзету, жетістікке жетелеу болашағын ашу, өсуге ұмтылдыру; -жетістіктің жариялылығы; -тәрбие мен оқытуды байланыстыру; Зерттеу әдістері: Оқытуда тірек–сызба белгілерін үнемі пайдаланып отырудың артықшылығы–оны сабақтың барлық кезеңінде және әр түрлі типті сабақтарды өту барсында пайдалануға болатындығында. Сонымен қатар оқушы дәптерінде білім қайталау, қорытындылау сабақтарында пайдалануларына ыңғайлы жинақталады.[1.44 б.] Тірек–сызба жұмыстары мынадай белгілермен сипатталады: Тірек-сызба белгілерін сабақтарының негізгі құрам бөлігі ретінде қолданамын.Мұнда негізінен мына мәселелерге назар аударған жөн. 1.Тірек сызба белгілерін қолдануда орта деңгейдегі сыныптардан бастау. 2. Мүмкіндігінше барлық сабақтарда пайдалану. 3.Сызба белгілерді оқушылармен бірге талдау жүргізе отырып даярлау. 4.Оқушыларға белгілі тақырыпқа сай сызба белгі даярлауға негізделген өзіндік жұмыс және үй жұмыстарын беру. 5.Оқушылардың топпен, не екі–екіден жұмыс істеуіне мүмкіндік беру. Болжамы:оқу танымдық қызметі барысында оқушылар қажетті көлемдегі білімді игеріп қана қоймастан танымдық қабілеті мен шығармашылық ойлауда дамытылады.Білімді игеруге,оқуға,оқи білуге тәрбиелеу білім беру үрдісінің негізіне айналса баланың жан–жақты дамып, жетілуінің негізі болады.[3.23 бет] Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: диалектикалық білім және тұлғаны дамытудағы қызығушылықтың рөлі туралы таным теориясы саласындағы бүгінгі тұжырымдамалар, тұлғаны зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі құрылымдық, тұлғалық ісәрекеттік қатынастар, оқытуды гуманизациялау идеясы саналады. Ғылыми ізденіс жұмысының кезеңдері: 1.Теориялық білімді класта беру:тақтада баяндау, сызбалар арқылы түсіндіру,өз конспектісі бойынша жұмыс жүргізу:

2.Үйдегі өзіндік жұмыс: тірек конспектісі, оқулық, ата–аналардың көмегі. 3.1-ші қайталау:барлық оқушылар конспектідегіні жатқа меңгеруді,жаппай бақылау, бір мезгілде тыныш және таспа бойынша сұраққа жауап алу. Жазба жұмысынан соң ауызша дауыстап сұрау. 4.2-ші қайталау: жинақтау және жүйелеу;өзара бақылау сабағы: алдын-ала сынақ сұрақтарының тізімін әзірлеу, дайынық жүргізу, бақылау жұмысының барлық түрін пайдалану, өзара сұрау және өзара көмек,ойын элементтерін пайдалану. Білім берудегі жаңа білім беруге байланысты педагогика ғылымы мен мектеп практикасында негізгі орынды жеке тұлғаға бағытталған бағыт, маңызға ие болуда, оның негізгі идеясы оқушының өзін-өзі дамытуға, жеке тұлға болып қалыптасуына бағытталады. Қазіргі кездегі жаңа педагогикалық технологияны пайдалануды көптеген педагогтер мен психологтер оқу процесінде баланың өз бетінше ақыл–ойының дамытуы,білімді саналы түрде қабылдауына мүмкіндік беретін жол деп қарастырылады. Оқыту технологияларының пайда болуының себебі,оның артықшылығы, дәстүрлі оқыту әдісінен айырмашылығы оқушы алға қойған мақсатқа белсенді араласуы, бірін-бірі тексеру, талдау арқылы білім алуға деген ішкі қажеттілік сезім пайда болады. В.И.Шатоловтың тірек–сызба нұсқа және өзара байланысты үш деңгей әдісі–тірек белгілері арқылы оқушылар алған білімдерін жүйелі түрде кері айтып бере алады және сызба арқылы есту,көру,есте сақтау қабілеті дамиды.Тірек сызбалар арқылы оқыту кезінде оқушының үлкен ми сыңарларының қызметін жетілдіреді.В.Ф.Шаталовтың тірек сызба нұсқасының үш деңгей әдісі бар. 1)Сыныпта тақтаға салынған сызба–нұсқа арқылы сабақты түсіндіру. 2)Әдемі салынған сурет немесе плакатты көрсету арқылы түсіндіру. 3)Үйде оқушыға оқулық, дәптер және ата–ананың көмегімен сызба-нұсқа сыздыру. Жаңашыл педагог В. Шаталов технологиясының басты ұстанымы-үздіксіз қайталау, ірі блоктар бойынша оқыту,тірек белгілерін пайдалану,жеке тұлғаны жетістікке жетелеу, күш түсірмей оқыту, тәрбиемен байланыстыру. Жаңа материалмен жұмыс мынандай кезеңдермен жүргізіледі:бірінші кезеңсабақ өтуге қажетті іріктеліп алынған параграфтарды мұғалімнің жан-жақты әрі бейнелі эмоционалдық тұрғыда түсіндіруі,екінші кезең-тірек плакаттары (тірек сигналдары бейнеленген парақтың ұлғайтылған көшірмесі ) бойынша оқу материалдарын қысқаша түсіндіру;әр қилы негізгі ұғымдар символының көмегімен кодталған материалдарды дыбыстандыру, құпия кілтін ашу және олардың арасындағы өзара логикалық байланысты анықтау.Үшінші кезең–тірек сигналдарын оқып үйрену;олар әр оқушыға үлестіріліп беріледі, шәкірттер сигналдарды өздерінің альбомдарына желімдейді. Төртінші кезең-үй

жағдайында оқулықпен және тірек сигналдары парағымен жұмыс істеу.Бесінші кезең– келесі сабақта тірек сигналдарын жазба түрде көрсету. Алтыншы кезең тірек сигналдары бойынша жауап беру(бәсең дауыспен, магнитафон арқылы, өзара бақылау парағы бойынша жазбаша және ауызша жауап беру). Жетінші кезең–бұрын өтілген материалды ұдайы қайталау және тереңдете оқыту (тек кластастар арасында ғана емес,ересек және жас балалардың арасында да өзара көмек тобын–«педагогикалық десант» ұйымдастыру). Теориалық материалдарды игеру жеті кезеңде жүргізіледі.[6.150 б.] География пәнінде оқушы белсенділігін арттыруда тірек-сызбаның берері көп. Тірексызбалар бойынша өзін-өзі таниды. Оқушылардың қабілеті,ақылы,біліктілігі,сөздік қоры жетіледі. Сондықтан оқушылар өз бетімен жұмыс істеп, білімін тереңдету үшін оларды іздендіру керек. Тірек-сызбаларды жаңа материалды түсіндіруге, үй тапсырмасын тексеруге, бекітуге, қорытынды, қайталау сабақтарында қолдануға болады.Тірек-сызба арқылы әр оқушының, әр сыныптың жекелеген тақырыптары бойынша білімдерінің деңгейін анықтап даму динамикасын бақылауға болады. Өзімнің іс-тәжірибемде сабақ беруде төмендегідей міндеттерге сүйенемін. -Оқушыларды өз бетінше жұмыс істеуге үйрету. -Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту. -Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру. Сабақ өткізуде көбіне үй тапсырмаларын тексеруде және жаңа материалды түсіндіруде қолданамын. Сабақты түсіндіруде В.Ф.Шаталовтың тірек-сызба нұсқасын пайдалану тиімді болса, жаңа материалды бекіту барысында Венн диаграммасын пайдалана отырып, өткен сабақ пен жаңа сабақтың арасындағы байланысты көрсетуге болады. Қай сынып болмасын, алғашқы және қорытындылау сабақтарына мынадай сызбанұсқаны пайдалану арқылы әр оқушының білімінің жүйелілігін қамтамасыз етуге тырысамын. 5 сынып жаратылыстану пәні бойынша сабақты түсіндіру кезінде тірек-сызбаларды пайдаланамын. Тақырыбы:«Жұлдызды аспан. Күн–бізге ең жақын жұлдыз» Мақсаты:1Аспан денелері, жұлдыздар,Күн туралы мағлұмат беру,табиғатты, қоршаған ортаны қорғай білу;тірек–сызбаларды қолдана білу. Сабақтың түрі: аралас Сабақтың әдісі: әңгімелеу, сұрақ-жауап Көрнекілігі:тірек–сызбалар, суреттер Сабақтың жүрісі: I Ұйымдастыру II Үй тапсырмасын тексеру Сұрақтар қою арқылы. III Жаңа сабақ Жұлдызды аспан. Күн – бізге ең жақын жұлдыз Тірек-сызбалар арқылы түсіндіріледі.

Қызып тұрған алыстағы

н Ұлықбек

обсервотория 1428 – 1429 ж.ж.

«Жаңа астрономиялық кесте» «Күн – бізге ең жақын жұлдыз»

1600000 0о

8мин 19 секунд 150 000 000км

3 00 000 км

5 млрд + 6000 о С

Жер ІV Сабақты бекіту 1. Аспан әлемінде өзіңе таныс шоқжұлдыздарды ата.

2. Жер бетіндегі тіршілік үшін күннің қандай маңызы бар?

V Үйге тапсырма Тірек – сызбаларды пайдаланып, тақырыпты оқып келу Тақырыбы: «Ай – Жердің серігі» Мақсаты: Ай-жердің табиғи серігі екендігін түсіндіру,халықтық ұғымдармен байланыстыру; тірек-сызбаны пайдалана күнделікті өмірмен байланыстыру. Сабақтың түрі:аралас Сабақтың әдісі:әңгімелеу,сұрақ–жауап Сабақтың көрнекілігі:тірек-сызбалар, карточкалар Сабақтың жүрісі: I Ұйымдастыру II Үй тапсырмасын тексеру Тірек – сызбаны түсіндір Антарктида 1)

О.полюс

Р.Амундсен (14.12.1911 ж) Норвегия Р.Скотт

(18.01.1912 ж)

С.полюс

Арктика

Р.Пири 1909 ж

АҚШ

ІІІ. Жаңа сабақ Т – 170 о С К + 130 о С 3 384000 км

28 тәулік

ауа тіршілік сәуле

Жер

ІV.Бекіту кезінде В. Шаталов технологиясының басты ұстанымының үшінші кезең–тірек сигналдарын оқып үйрену кезеңі бойынша тірек сигналдар әр оқушыға үлестіріліп беріледі, шәкірттер сигналдарды төртінші кезеңі бойынша оқулықпен және тірек сигналдары парағымен жұмыс істейді. Бесінші кезеңі бойынша тірек сигналдарын жазба түрде көрсетеді, алтыншы кезеңі бойынша тірек сигналдармен жауап берді. V.Қорытындыда мына сұрақтарға жауап береді 1.Ай табиғатының Жер табиғатынан қандай айырмашылықтары бар? 2.Айды неліктен Жердің табиғи серігі деп атайды? 3.Айда тіршіліктің болмауы неліктен? 4.Айдағы қою қошқыл дақтарды не деп ойлайсыңдар? VІ.Үйге тапсырма Дәптерлеріңе таңертең және кешке қарай көрген Айдың суретін салыңдар. Екі суретті салыстырып, айырмашылығын табыңдар. Тірек-сызбаларды сабақтарымда қолдану арқылы оқушыда оқу материалының есте сақталуына, тірексызбалы сабақтардың тартымдылығы жеңілдігі екендігіне көз жеткізіп келемін. Әр сабақтың маңызды талабы–оқушылардың зейінін аудару мен мақсатын қоя білуге шақырып, жеңіл есте сақтау, жүйелілік пен танымдылығын ашады.Оны кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар, конспектілер, модульдер, блоктар, тізбелер, суреттер т.б. арқылы іске асыру–уақытты ұтымды пайдалана отырып,әр оқушының қалыптасқан біліктілігінің айнасындай ой жетегіне итермелеп, өзіндік ойын дамыта, басқалардың да ойын ескере, ортақтаса, ұжымдаса жұмыстануға, әр тұлғаның үлесінен туындаған жинақты ұғымдардың пайда болуына әкеледі. В.И. Шаталовтың тірек–сызба нұсқа және өзара байланысты үш деңгей әдісі–тірек белгілері арқылы оқушылар алған білімдерін жүйелі түрде кері айтып бере алады және сызба арқылы есту,көру,есте сақтау

қабілеті дамиды.Тірек сызбалар арқылы оқыту кезінде оқушының үлкен ми сыңарларының қызметін жетілдіреді.Тірек- сызба арқылы балаға шамадан тыс жүктеме емес,керісінше,оқушылардың біліміне, мүмкіндігіне,сұранысы мен қабілетіне сәйкес дайындалған жұмыстар беру арқылы дамыту. Тірек-сызба арқылы мынадай топтарға жіктеуге болады. 1.Тірек-сызбалар арқылы берілген тапсырмалар ең төменгі шегі, мемлекеттік стандарт талабына сәйкес, бағдарлама мөлшерінен аспайтын, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес болады. 2.Тірек-сызбалар түрленіп, күрделене түседі. 3.Танымдық іздену,логикалық ойлау дәрежесі жоғары болуымен,білімді жаңа жағдайға пайдаланумен сипатталады. Қорыта келгенде, қазіргі кездегі барлық білім беру технологияларының алдына қоятын мақсаты–білім алушының жеке басының дара және дербес ерекшеліктерін ескеріп, олардың өз бетінше ізденуін арттырып,шығармашылығын қалыптастыру болып табылады. Педагогикалық технологиялардың оқыту үрдісіндегі жүйесі-мақсат,мазмұн әдіс–тәсіл, амал жол екендігін ұмытпаған жөн. Тірек–сызба белгілерін пайдаланып оқытудың тиімділігі мынада: а)Оқушыға оқу материалы жинақы, қысқаша беріледі; ә)Оқу материалының ішінен ең негізгісін таңдай біледі; в) Оқулықпен және басқа да қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу дағдысын меңгереді; г)Сызба белгі мағынасы мен мазмұнын түсіну үшін ойлау, есте сақтау сияқты қабілеттерінің дамуына мүмкіндік туады. Оқытуда тірек–сызба белгілерін үнемі пайдаланып отырудың артықшылығы–оны сабақтың барлық кезеңінде және әр түрлі типті сабақтарды өту

барсында пайдалануға болатындығында.Сонымен қатар оқушы даптерінде білім қайталау, қорытындылау сабақтарында пайдалануларына ыңғайлы жинақталады. «Оқу материалын мұғалімнің айқын және терең түсіндіріп беруі, күн сайын сабақ сұрап отыру, мұғалім мен жолдастарының қайырымды көмегі, машыққа айналатын жүйелі жұмыс–міне осының бәрі тиянақты білімнің кепілі»деген В.Ф.Шаталов [7.8б.] Білім-әрбір оқушының бағындыратын шыңы. Шың биігіне жету жолында қандай қиыншылықтар кездессе, оқу, білімді меңгеруде де сондай қиыншылықтар кездеседі. Оны жеңілдетуұстаздардың міндеті. Жинақы, әдеттен тыс тірек сигналдары оқушыларды қызықтырып, оларды белсенді түйсігі аясындағы күллі проблемаларға деген назарын күшейтеді.Осыған орай баланың бойында аса маңызды қасиет қалыптасады: күнделікті,сан мәрте көз алдынан өтіп жатқан құбылыстар мен заттардың өзінен әдеттен тыс жәйтті

аңғарады, ал өзі-таланттың айрықша қасиеті. Талант дегеніміз-ізденістегі мақсаткерлік,табандылық, әр түрлі фактілерді,бақылаулар мен ойларды қорыта білу [6.165б.] Менде осы мақсатта педагогикалық технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін пайдалануға тырысамын. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Биология география және химия №2 2002 ж 2.Биология география және химия №6 2002 ж 3.Биология география және химия №2 1998 ж 4.В.Валиева, А.Сариев «Білім беру технологияларының нәтижеге бағдарланған білім берудегі ерекшеліктері» Әдістемелік нұсқау А 2006 5.И.Н.Баженова «Педагогикалық ізденіс» Алматы «Рауан»1990 6.М.С. Жакупов.«Танымдық іс-әрекет психологиясы.» Алматы.Рауан,1992 7.В.Ф.Шаталов «Үштіктен қалай құтылдық» Алматы «Мектеп»1989

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ САБАҒЫНДА СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Альмуханова Г.К. Атырау облысы Мақат мұнай және газ технологиялық колледжінің қазақ тілі және әдебиеті пәнінің оқытушысы

Аннотация Мен бұл мақаламды Эдисонның керемет айтқан сөзімен бастадым. Бұл мақалада мен өз тәжірибемде, яғни қазақ әдебиеті сабағында Сын Тұрғысынан Ойлау технологиясының әдіс-тәсілдерін пайдаланудың тиімділігі туралы жаздым. Ең әуелі, аталған технология туралы мағлұмат беріп, кейін осы технологияны пайдалануда, алдыма қойған мақсатым туралы жаздым.Сондай-ақ, бұл технологияның әдіс-тәсілдерін қалай? Не мақсатпен? пайдаланғанымды ашып,жиі қолданатын әдістәсілдеріме тоқталып, әр сабақта қалай қолданатынымды мысалмен дәлелдеп баяндадым. Әр әдістің өз сабағыма қалай әсер еткендігін жеткізіп, олардың тиімділігі туралы қалам қозғадым. Сонымен қатар өз сабағымда қолданатын сергіту сәттеріне де тоқталып өттім. Мақаламның қорытынды бөлімінде дәстүрлі оқыту мен Сын Тұрғысынан Ойлау технологиясының әдіс-тәсілдерін пайдалана отырып оқытудың айырмашылықтарына тоқталдым.Оқушылардың білім сапасының көтерілгендігі туралы диаграммамды енгіздім. Бұл технологияны қолданудағы оқушылардың ойларын анықтап, сол ойларын қағаз бетіне түсірдім. Салыстыра отырып, оқушылар жеткен жетістікті, өзім жеткен, жалпы топ жеткен жетістік туралы дәлелдемелерімді баяндадым. Бұл технологияның мұғалімге, оқушыға, жалпы білім сапасының жоғарылауына тигізетін оң әсерлерін жаза отырып, осындай технологияларға байланысты өз пікірімді қалдырдым. Қорытындылай

келе жеткен жетістіктеріме нақты тоқталып өтіп, мақаламды Джон Дьюуидің керемет сөздерімен аяқтадым. «Өркениеттіліктің басты міндеті–адамды ойлай білуге үйрету» Эдисон СТО технологиясы–оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Бұл-оқушыны мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы– әлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай,жинақтай отырып,ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Сонау 1997 жылдан бастап Қазақстан басқа да елдердің қатарында «Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту» жобасына ең алғаш рет қатысты.Одан бері бұл жобаға қатысушылар, зерттеушілер саны мыңдап өсуде. Бұл технологияның әдіс-тәсілдерін мен қазақ әдебиеті сабағында қолдана бастадым. Мұндағы басты мақсатым–пәнге деген қызығушылықты

арттыру, оқушылардың бойындағы өз ойларын ашық айту дағдысын қалыптастыру еді. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының әдістерін пайдалана отырып мынадай жетістіктерге қол жеткізуді көздедім:  оқушылардың сабаққа деген, білім алуға деген құлшынысын, қызығушылығын арттыру;  оқушыларды топпен жұмыс жасай алу дағдыларын дамыту.  оқушыларға сабақты түсіндіру жұмыстарында тиімді де, оңай жол табу;  оқушылардың өздігінен ойлау, шығармашылық жұмыстарды өздігінен орындау, өз пікірін айта алу мен оны дәлелдей алу, басқа біреудің

пікірін тыңдай алу, топпен жұмыс жасай алу және т.б. қажетті болған қасиеттерін дамыта түсу;  оқушылар өздерінің еңбектерінің нәтижесінде қол жеткізген тәжірибені есінде берік сақтап қалуына ықпал жасау. Бұл технологияны жалпы сыныпқа да, сонымен қатар сыныпты кішігірім топтарға бөліп те сабақ өткізуге болады. СТО технологиясы қазіргі таңда 100-ден астам стратегиялардан (әдіс-тәсілдерден) тұрады. СТО технологиясы арқылы өткізілген сабақтар 3 фазаға бөлінеді.Әр фаза өздерінің қызметтеріне байланысты аталады: Қызығушылықты ояту, Мағынаны тану және Ой толғаныс.

Бұл 3 фаза нәтижелі жүзеге асу үшін СТО технологиясының әдіс-тәсілдері қолданылады. Сол әдіс-тәсілдерді қазақ әдебиеті сабағында қолдана отырып, оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттыру жұмыстарының қазіргі таңдағы нәтижесімен бөліскім келіп отыр. «Ой қозғау» әдісі–оқушыларға жаңа тақырыпқа байланысты сұрақ қоя отырып, жаңа сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру. «БҮҮ» әдісі («Білемін», «Үйренгім келеді», «Үйренгенім»). Бұл әдіс сабақтың өне бойында

жүретін әдіс. Қызығушылықты ояту бөлімінде оқушыларға ең әуелі тақырыпқа байланысты не білетіндерін сұрап, оны тақтаға жазғызып, сонымен қатар бұл тақырыпқа байланысты осы сабақтан не күтетінін, не үйренгісі, яғни білгісі келетінін анықтап аламыз, сабақ соңында Ой толғаныс бөлімінде бұл әдіске кері оралып, «Үйренгенім» бағанасын толтыртамыз. Мұнда оқушылар осы сабақ барысында білгендерін жазады. Мысалы: Тақырып: Абай Құнанбаевтың өмірі.

Қызығушылықты ояту (Оқушыларға сұрақ қоя отырып, әдістерді пайдалана отырып, қызығушылығын ояту)

Білемін -Ақын; -«Қыс», «Күз» өлеңдері;

Мағынаны тану (Жаңа сабақты хабарлау кезі)

Үйренгім келеді -Шығармашылығымен танысу; -Поэмаларын түсіну;

Ой толғаныс (Бекіту, қорытындылау, бағалау, үйге тапсырма беру кезеңдері қамтылады)

Үйренгенім -Өмірі туралы қызықты деректер;

Бұл әдісті пайдалану арқылы сабақтың бастапқы «Ұқсастық пен даралық» әдісі. Бұл әдістің бөлімінде біздер, ең әуелі оқушыларды сөйлетіп, өз ерекшелігі 4 жағдайды (ақындарды,ақындар ойларын еркін айтуларына ықпал жасаймыз. жырлаған тақырыпты) салыстыра аламыз. Яғни схема Сонымен қатар сабақ соңында үшінші бағананы сызылады,ортасында төрт түрлі жағдайдың толтыру кезінде оқушылар өтілген тақырыпты өздері ұқсастықтары ал айналасында олардың даралықтары қорытындылап шығады. жазылады. Д.Бабатайұлы Ш. Қанайұлы

ХІХ ғасырдың І жартысындағы «Зар заман» ақындары.

М. Өтемісұлы

С.Аронұлы Бұл әдісті қорытынды сабақта қолданып, оқушыларға осы схеманы толтырта отырып, осы ақындар туралы, олардың өмірлері, шығармашылықтары туралы не білетіндіктерін анықтап, олардың өз ойларын еркін, нақты жеткізуіне қол жеткізе аламыз. «Бес жол өлең» әдісі-Бұл стратегияны CINQUAIN (синквейн) деп те атайды, мұндағы француздың сөзі «CINQUAIN»-«бес» деген мағынаны береді. Мысалы:

Абай Әділ, турашыл Жырлайды, шығарады, жазады Қазақ халқының ұлы мақтанышы Ақын Бұл әдіс оқушылардың түсінігін бағалауға, ақпаратты түйіндеп айтуға,синтездеуге (біріктіруге), терең ой, сезімді аз сөзбен қамтуға қажет. Мұндағы басты ереже–сөздер қайталанбауы керек.

Қазақтың тұңғыш ұстазы Ыбырай Алтынсарин

Жазушы

Ақын

Ағартушы «Топтастыру» әдісі-еркін ойлап, ойды жинақтауға, талқылауға,тақырыпты ашуға бағыттайтын оқыту стратегиясы.Тереңірек ойлауға мүмкіндік беріп, белсенділікті қалыптастырады және тақырыпқа қатысты оқушы түсінігін білуге көмектеседі. Сондықтан топтастыру стратегиясы–ойлауды қалыптастыратын стратегия деп те аталады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегияларының біріINSERT.Ол бойынша оқушыға оқу,тақырыппен танысу барысында V–"білемін”,―- "мен үшін «Семантикалық карта» әдісі. Тақырып: ХІХ ғасыр ғасыр әдебиетінің ақындары

Тақырып атаулары Ақындар Абай Ыбырай Жамбыл

Туған жылдары

1845

1846

1841

«Кел, балалар, оқылық»

Өлеңдері

«Өстепкеде»

Туған жері «Интернатта оқып жүр»

Қостанай обл

+ + +

Шығыс Қаз. обл.

Жамбыл обл.

+ +

Мұнда ең әуелі кестені құрамыз, содан соң оқушы тақтаға шығып «+» таңбасын қояды.Бұл әдісті тарауды қорытындылаған кезде пайдалануымызға болады.Сонымен қатар бұл әдісті тәрбие жұмыстарында да қолдана аламыз. Мұндағы жетістігіміз–оқушылар өзіне-өзі баға беріп,өзін тани алады. «Бір айналым сөйлесу» әдісі. Белгілі 1 тақырыпқа байланысты әр адам ауызша өзінің ойын, немесе 1-2 сөйлемін ортаға салады. Қазақ әдебиеті сабағында бұл әдісті мен оқушыларға өлең жаттап келуге тапсырма берген кезде немесе көркем шығармаларды өткен кезде пайдаланамын. Мысалы, Абай Құнанбаевтың «Қыс» өлеңі берілсін.Оның алғашқы төрт жолын бір оқушыдан,келесі 2 шумақ (8 жолын) келесі оқушыдан, әрі қарай өлең соңына дейін оқушыларды кез келген жерден тоқтатып, басқа бір оқушыға жалғастыруына рұқсат етемін. Бұл әдістің жетістігі-оқушы ең әуелі сабақ айтып жатырған оқушыны тыңдайды, сонымен қатар үй тапсырмасын сұрай отырып, мұғалім барлық оқушыларды қамтып, оларды бағалай алады.Ең бастысы мұнда уақыт үнемді пайдаланылады.

түсініксіз”, + - "мен үшін жаңа ақпарат”, ? – "мені таң қалдырады” белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. «Әдеби диктант» әдісін пайдалану арқылы белгілі бір ақын, оның өмірі немесе шығармалары туралы оқушы бар білетінін айтып, өз ойын еркін жеткізіп, диктантты аяқтай алады. Жамбыл - ........ өмірімен де, шығармашылығымен де екі ғасырды молынан тұтастырып жатқан ұлы жырау. Оның «Кедей күйі», «Өстепкеде», «Әділдік керек халыққа», т.б. өлеңдері бар. Жамбыл Жабаев 99 жыл өмір сүрген ақын, т.с.с.

Сабақ барысында оқушылар қиын тапсырмаларды орындап болған соң шаршағандары білінсе, немесе күрделі әдістер арқылы жаңа тақырыпты меңгерсе, сергіту сәттерін ұйымдастыруымызға болады. Сабақтың бұл бөлімінде оқушыларға сабақтан тыс қызық жағдайлар айтуға немесе қызықты тренинг, тапсырмалар орындатуға болады. Сергіту сәттері өте көп. Мәселен, «Ауыл ішіндегі соңғы жаңалықтар», «Мен фотоаппарат», «Мені қалай қабылдайды?» т.б. Менің тәжірибемде қазіргі таңда салыстыра қараған кезде дәстүрлі оқыту мен СТО технологиясының әдістерін пайдалана отырып оқытудың арасында үлкен айырмашылық бар екеніне анық көзім жетеді. Мәселен, дәстүрлі оқытуда сабаққа деген қызығушылық оқушылардың 30%-40%-да ғана болса, ал аталған технологияны пайдалана отырып оқытуда 60-70%-ға дейін, кейбір топтарда 85%-ға дейін оқушылардың қызығушылығы артып, өз білімдерін белсенді түрде арттыруға жұмыстар жасады. Қазақ әдебиеті пәніне қызықпаймын деген оқушылардың дейін өздері де пәнге деген қызығушылықтарының арта түскендіктерін айтты.

100 50

155

165

162

201220132013 о.ж 2014 о.ж

Сонымен қатар, СТО технологиясының әдістерін пайдалана отырып өткізген сабақтарым туралы топ оқушыларынан мынадай сұрақ төңірегінде жауаптар алдым:-Бұлай (СТО технологияларының әдістәсілдерін пайдалана отырып) оқытудың артықшылығы бар ма?Неде?Сол кездегі оқушылардан алған жауаптар қуантарлықтай болды.Бір топ оқушысы:-Бұлай өтілген сабақтың ең басты ерекшелігі–топпен жұмыс жасау кезінде біздер бірбірімізбен жақын араласа,ашық әңгіме айта бастадық. Белгілі бір нәрселерді талқылауды, бірігіп қорытындылауды үйрендік,-деп жауап берді.Сол топта нашар оқитын оқушылардың қатарында болған оқушы:-Бұлай өтілген сабақтың мен үшін ерекшелігі– мен сабақты тез түсініп, қызығушылық қасиетім өсе түсті деп өз ойын ашық білдірді. Келесі бір оқушы:Мұнда пайдаланатын әдістер өте қызық, сондықтан да мен бұл сабаққа жаңа бір нәрсе үйрену мақсатында асыға келемін,- деп жауабын берді. Бұл технологияны пайдалану кезінде алғашқыда кейбір қиыншылықтар кездесті. Әсіресе оқушыларды топқа бөлген кезде «мен ана топта болмаймын», «мен бұл оқушылармен отырғым келмейді» деген сияқты өздерінің қарсылықтарын білдірген оқушылар да болды. Бұл кедергімен мен былай күрестім: ең әуелі өз қалауларымен отырғыздым, кейін жайлап айтып түсіндіріп, жақсы оқитын оқушылар мен нашар оқитын оқушыларды араластырып отырғыздым. Олардың да айтқандары орындалып, менің де ойым жүзеге асып, кейін мұндай қарама-қайшылықтарға кездеспейтін болдық.Сонымен қатар алғашында сыныпта шу дыбысы көптеп шықты. Әсіресе топқа бөлгенде көшіп-қонып жүрген оқушылардың шулары және өздерінің мықты қызығушылықтарын танытып, «мен жауап беремін» деп таласқа түскен сәттері де болды. Мұндай тығырықтан шығу үшін, бұл әдістің артықшылығын пайдаландым.Яғни бір әдісті пайдаланған кезде бір оқушыдан сұрасам, келесі әдісте басқа оқушыдан сұрап, солай барлық топ оқушыларына жауап беруге мүмкіндік беріп, бұл жағдайдан да даусыз шыға білдік. Қазіргі таңда мұндай қиыншылық тудыратын жағдайлар жоққа тән деп те айта аламын. Бұл технологияны пайдалануда мұғалім үшін тағы бір жағдай туындайды. Әр сабаққа дайындалу үшін мұғалімнің көп уақыты, еңбегі кетеді, ізденіс талап етіледі. Яғни әр сабаққа аса бір көңілмен дайындалу керек.Алайда, бұл қиыншылықты мынадай жағдайлар жеңуге көмектеседі.Олар:оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы, олардың ризашылықтары және әр мұғалімнің өз мамандығын сүйе білуі.

Бұл технологияны өз сабағымда пайдалану барысында мен өзімнің көздеген мақсатыма жете отырып, мынадай нәтижелерге қол жеткіздім:  Мұғалім мен оқушы арасында тең құқылы қарым-қатынас пайда болды.  Жеке, жұпта, топта оқу мен жазу әрекеттері белсенді түрде іске аса бастады.  Оқушы–басты дамушы тұлға, ал мұғалімбасты тұлғаға бағыт беруші болып қалыптасты.  Ұжымдық үрдіс жүзеге асты.  Әр оқушы өзіне жауапкершілікпен қарайтын болды.  Жаңа ақпаратпен өздерін-өздері қамтамасыз ете алатын дәрежеге жетті.  Оқыту үрдісінде барлық оқушылар толық сабаққа белсенді қатысады.  Пікір алмасу жүзеге асады.  Қорытынды жасай алады.  Оқушылар жалықпайды,керісінше әр сабаққа қызығушылық пен құлшыныс пайда болады.  Оқушылардың бойында белсенділік, қызығушылық, таным деңгейі жоғарылайды.  Оқушыларды жаңалық ашуға, зерттеуге, ізденуге үйренеді. Бұл технологияның тағы бір айта кететін ерекшелігі-мұғалім өзінің шеберлігіне байланысты барлық пәндерге де осы технологияның әдістәсілдерін қолдануына болады. Сонымен қатар атааналар жиналысы, тәрбие сағаты, конференция, педагогикалық кеңестерде де осы технологияның стратегияларын қолданып ұтымды өткізуге болады. Менің ойымша, оқытудың осындай қажетті педагогикалық технологияларын сабаққа ендіру бүгінгі таңда әрбір ұстаздың басты мақсаты болуы керек. Қазіргі таңда мен үшін бұл технология-ең тиімді, ең озық технологиялардың бірі болып саналады. Бұл технологияның әдіс-тәсілдерін пайдалана отырып, әрі қарай осы бағытта жұмысымды жалғастыратыныма кәміл сенімдімін. «Қоғам неғұрлым танылған сайын, тек өзінің болашағына жақсы ықпал ететін дәстүрлерді ғана сақтап, оларды ұрпақтан-ұрпаққа берудегі жауапкершілігін соғұрлым танитын болады. Мектеп– осы мақсатқа жетудегі бірден-бір басты құрал, ал мұғалім соған жауапты жан». Джон Дьюи Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Әрекетті RWCT философиясы мен әдістері. С.Мирсеитова редакциялаған. Қарағанды: Қазақстан Оқу Ассоциациясы. Төртінші толықтырылған және өзгертілген басылым – 2011 ж.

2.Словарь RWCT. С.Мирсеитова. Алматы, 2009 (третье издание). 3.«Жеке тұлғаның шығармашылық дарындылығын дамыту жолдары» Е.Т. Акитбаев., 2006 ж.

4.«Инновациялы-креативті технологиялар». Қ.М.Нағымжанова. Өскемен Медиа Альянс.-2005 ж. 5.К.Күнантаева, А.Алшымбаева. Бәсекеге қабілетті қоғамның негізі–сапалы білім//Бастауыш мектеп.2007 ж. №1.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ Наурызалиева В.С. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің қызметкері

Бүгінгі таңда қоғамның даму қарқыны білім берудің міндеттерін қайта қарауды талап етеді. Тұлғаны қалыптастыру, оның шығармашылдық даралығын дамыту, баланың бар мүмкіншілігін ашып, оны жүзеге асыру білім беру жүйесінің басты бағыттары. Оны біз ҚР 2011-2020 жылдарға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасынан көре аламыз:«Қазіргі жалпы білім беретін мектептегі оқытудың мазмұны фактология күйінде қалып отыр, пәндік тәсілге негізделген мемлекеттік стандарттар моральдық тұрғыдан ескірген.Оқушының даралығына бағдарланған білікті көзқарас жоқ. Мектепте оқу оқушының өмірлік жолын,мүдделері мен перспективаларын таңдауына нақты дәлелдемелер бермейді.... Орта білім берудің мақсаты–жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзінөзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру» делінген [1]. Олай болса, Қазақстандық білім беру жүйесін дамытудың басты міндеттерінің бірі білім берудің мазмұнын жетілдіру болып табылады. Білім берудің мазмұны оқушыларға тек белгілі бір білім, іскерлік, дағдылар жиынтығын меңгертіп қана қоймай, оқушы тұлғасын дамытуға, өмірлік проблемаларды өз бетімен және тиімді шешуге, тұлғаның өзін-өзі анықтауына, әлеуметтенуіне және өзін-өзі жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап білім, тәжірибе және қабілеттердің жиынтығын меңгертуге бағытталған. Білімге бағытталған оқытудан құзыретті, тұлғалық-бағдарлы білім беруге көшу білім берудің мазмұнында экономикалық, саяси, құқықтық, дене, коммуникативтік мәдениет компоненттерінің, сонымен бірге, еңбек, жанұялық қарым-қатынастар, салауатты өмір салтын ұстану, өмір қауіпсіздігін сақтау мәдениетінің көрініс табуын белгілейді. Осы міндеттерге сәйкес мектептердің басты мақсаты–оқушының өз тұлғалық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жағдайды тудыру, баланың даралығын ашу,оның айқындалуына, дамуына, тұрақтануына көмек беру.Мектепте әрбір бала қайталанбайтын,ешкімге ұқсамайтын даралық ретінде қалыптасуы тиіс.Оқыту үрдісі барысында әрбір баланың даралығын ашу мектепте тұлғалықбағдарлы білім беруді ұйымдастыруды қажет етеді.

Бұл білім берудің мазмұнына, оқыту технологиясына өзгеріс енгізу қажеттілігінің бір көрінісі. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін педагогикаға көптеген оқытудың түрлері енгізілуде. Солардың бірі–тұлғалық-бағдарлы тұрғыдан оқыту технологиясы. «Тұлғалық-бағдарлы білім беру» ұғымы қазіргі уақытта кеңінен қолданылады. Тұлғалық-бағдарлы білім беру мақсаттан гөрі негізінен құндылықтарға бағытталған. Осы оқыту түрін жан-жақты зерттеп,оның теориялықәдіснамалық негізін жасау-біздің міндетіміз болып табылады. Ізгіліктік педагогикасы, тұлғаға деген қызығушылық, оқушының сұранысына бағытталу, жалпыадамзаттық ізгіліктік, рухани құндылықтарға бетбұрыс жасау–қазіргі қоғам мен білім беру жүйесінің даму бағыттары болып табылады. Бүгінгі мектептің мақсаты-өзінің үздіксіз білім алуына және өз бетімен дамуына бағытталған азаматты тәрбиелеу. Дәстүрлі білімділікке бағытталған оқыту жаңа қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, өмірде өз орнын анықтай алатын, білімі арқылы мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын, дербес, белсенді, үнемі даму үстінде болатын шығармашыл тұлғаны тәрбиелеу үшін инновациялық педагогикалық парадигма, оқыту және тәрбиелеу жүйесіне жаңа тұжырымдамалық тұрғылар қажет болып отыр. «Тұлғалық-бағдарлы білім беру», «тұлғалықбағдарлы тұрғы» ұғымдарының түсіндірмесінде әр алуан пікірлер кездеседі.Бұл пікірлердің көптігі былайша түсіндіріледі:кез-келген оқытудың түрі тұлғаны дамытуға бағытталған, яғни олардың әрқайсысын тұлғалық-бағдарлы оқыту деп тануға болады. Бүгінгі таңда оқытудың түрлі модельдері мен технологиялары жасалуда. Олардың әрқайсысы «тұлға», «тұлғаның дамуы», «тұлғалық-бағдарлы білім беру» ұғымдарын өз бетінше түсіндіреді. Тұлғалық-бағдарлы білім берудің орталығы тұлға болып табылады. Осы білім беру парадигмасын жасау үшін тұлға ұғымына анықтама беріп, оның құрылымын белгілеу қажет. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді ұйымдастыру үшін «тұлға» ұғымының мәнін ашудың маңызы мынада:тұлға,оның құрылымы, қасиеттері, даму механизмі жайындағы түсініктер оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытуда тұлғалық-бағдарлы ортаны ұйымдастыруда аса қажет. Сондықтан «тұлға» ұғымын жан-жақты талдау қажеттілігі туындайды.

Тұлға–психология және педагогика ғылымдарының іргелі ұғымдарының бірі. «Тұлға» ұғымының психология ғылымындағы көпмәнділігін көрсету мақсатында осы саладағы көрнекті теорияларға шолу жасасақ,Отандық және шетелдік психология және педагогика ғылымдарында түрлі тұлға теориялары қалыптасқан. Олардың әрқайсысы тұлға ұғымын және оның құрылымын түрліше түсіндіреді. Іс-әрекеттік тұлға теориясы (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, К.А.Абульханова-Славская) тұлғаның орталығы, оның даму көзі– іс-әрекет, бұл субъектінің қоғаммен өзара әрекеттесуінің күрделі динамикалық жүйесі,оның барысында тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Іс-әрекеттік тұрғы аясында тұлғаның 4 компонентті моделі белгіленген. Тұлғаның басты құрамдас бөліктері:бағытталуы,қабілеттер,мінезқұлық және өзін-өзі бақылау. Шетел психологиясында мына тұлға теориялары кең таралған: -психологиялық-динамикалық (З.Фрейд); -аналитикалық (К.Юнг); -ізгіліктік (К.Роджерс, А.Маслоу); -когнитивті (Дж.Келли); -іс-әрекеттік (А.Бандура, Дж.Роттер); -диспозициялық (Э.Кречмер, Г.Айзенк, Г.Олпорт) Мысалы, Карл Роджерс тұлғаны: ұйымдасқан, ұзақ мерзімді,субъективті қабылдайтын мән.Гордон Олпорт тұлғаға мынадай анықтама береді: тұлға– бұл адамның дүниемен өзара әрекеттесуінің сипатын беретін ішкі «бір нәрсе». Ал Эрик Эриксон түсінігінде индивид өмір бойы психологиялықәлеуметтік дағдарыстар қатарынан өтеді, және оның тұлғасы дағдарыстың нәтижелік қызметі түрінде көрінеді. Джордж Келли тұлғаны әрбір индивидке тән өмірлік тәжірибені ұғынудың ерекше тәсілі деп түсіндірген. Батыстың ізгіліктік психологиясына ресейлік және қазақстандық психология үндес болып табылады. Біздің түсінуімізше, тұлға–саналы түрде өзінің бойында, табиғатта, әлеуметтік салада жаңа нәрсені жасаушы адам. «Тұлға» ұғымы философия, психология, педагогика ғылымдарында зерттелуде. Ұғымды түсіндіруде шетел психологиясында бірнеше тұрғылар бар: әлеуметтік-генетикалық, биологиялықгенетикалық және психогенетикалық. Әлеуметтікгенетикалық тұрғы тұлғаның ерекшеліктерін қоғамның құрылымы, әлеуметтенудің тәсілдері, қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы түсіндіреді. Әлеуметтану теориясына сәйкес, адам биологиялық түр ретінде дүниеге келіп, өмірдің әлеуметтік жағдайларының әсерінен тұлға ретінде қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы бұнда білім мен дағдыны меңгеру, үйренудің нәтижесі (Э. Торндайк, Б. Скиннер және т.б.). Олар тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын адамның сол ортаға бейімделуіне мәжбүр болатын ортаның өзінде жинақталған қасиеттері көмегімен түсіндіреді. Биогенетикалық тұрғыда тұлғаның даму негізіне ағза жетілуінің

биологиялық үрдістері салынған (С.Холл,Э. Кречмер, З.Фрейд және т.б.). Психогенетикалық тұрғы билологиялық та, ортаның мәнін де жоққа шығармайды, бірақ жетекші орынға шынайы психикалық үрдістердің дамуын шығарады. Демек,«...Тұлға–таным,толғаныс және дүниеге деген көзқарас негізінде дүниені өзгертуші субъект ретіндегі нақты адам» [2]. Сонымен қатар, «Тұлға өзінің қоршаған ортаға, қоғамдық ортаға, басқа адамдарға деген қарымқатынасымен анықталады. Бұл қарым-қатынастар адамдар іс-әрекетінде жүзеге асады... Адам қаншалықты өзінің қоршаған ортаға қарымқатынасын саналы түрде анықтаса, ол соншалықты тұлға болып табылады» [3]. Осыған сәйкес, «Тұлға–бұл адам болмысының идеалды ерекше формасы. Ол адамға субъективтілік сапасын береді, яғни өзінің себебі болуға, өзінің болмысын дүниеде жасауға мүмкіндік береді» [4]. Осылайша, бұл анықтамаларды талдай отырып, тұлғаны сипаттайтын үш мәнді қасиеттерді анықтадық. Олар: бағытталу, іс-әрекет және қоғамдық қарым-қатынастардың жиынтығы. Аталған үш компоненттермен бірге тұлғаның маңызды қасиеті де анықталған:бір тұлғаны басқалардан ерекшелейтін жеке құрылымдар жиынтығы. Психологияда бұл қасиеттерді «жекелік, даралық» ұғымымен сипаттайды. Жоғарыда айтылған пікірлерді қорытындылай келе, біз «тұлғалық-бағдарлы білім беру» ұғымына мынадай анықтама береміз: тұлғалық-бағдарлы білім беру–бұл оқушы мен мұғалім тұлғасы субъект ретінде танылатын, оқушы мен мұғалім тұлғасын, оның қайталанбастығы мен даралығын дамытуға, оқыту үрдісінде оқушының субъектілі тәжірибесін есепке алуға бағытталған, мұғалім мен оқушының ынтымақтастық қарым-қатынастарына және таңдау еркіндігіне негізделген білім беру үрдісі. Тұлғалық-бағдарлы білім берудегі теориялық тұрғыларды талдау мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік берді: -Тұлғалық-бағдарлы білім беру–қазіргі білім беру теориясы мен тәжірибесіндегі бағыт; ол білім беру үрдісінде субъект-субъектілі қарым-қатынастарды жүзеге асыруға бағытталған, яғни педагогтың қоғамдық тәжірибені беруі мен оқушылардың оны меңгеруі барысында екі жақты жеке ерекшеліктерді, мүмкіндіктерді және қажеттіліктерді есепке алу арқылы екі жаққа тең дәрежеде даму және өзін-өзі дамыту мүмкіндігін беретін оқыту. Оқушылардың коммуникативтік құзыреттілктерін дамыту мақсатында тұлғалық-бағдарлы технологияны қолдану әдістемесін барлық пәндер бойынша жетілдіру қажет; -тұлғалық-бағдарлы білім беру технологияларын басқа оқыту технологияларымен интеграциялай қолдануды дамыту керек; -мұғалімдердің біліктілігін арттыру және қайта даярлау институттарында мұғалімдердің кәсіби

білімін, икемділігін дамытудың әдістемелік және практикалық жағын күшейту қажет. Демек, тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамыту сияқты ауқымды проблеманы шешудің мүмкін бір ғана бағытын ұсындық. Әдебиеттер: 1.ҚР 2011-2020 жылдарға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, Білім-Образование, №1, 2010. 2.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1995. – 296 стр.

3.Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М.: Наука, 2012. – 125 стр. 4.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Педагогика және психология, Алматы: “Мектеп”, 2002, -251б.

ИЗ ОПЫТА РАБОТЫ «КНИГА НА УРОКЕ» Голикова Н.К. Учитель географии г. Атырау, школа-лицей №20

Одной из главных задач учителя географии–дать школьникам прочные знания в соответствии со всеми требованиями программы по предмету.Наряду с выполнением этого требования я реализую и другие воспитательно-образовательные возможности предмета, опираясь на особенности собственного опыта.Для многих малочитающих школьников это значит еще, и помочь полюбить читать. На уроках географии при изучении отдельных тем, можно применять отрывки из литературных произведений с самым непосредственным географическим содержанием:«Робинзон Крузо» Д.Дефо и «Два капитана» В.Каверина, «Земля Санникова» В.А. Обручева, книги Жюля Верна и Майна Рида. При изучении начального курса географии по теме «Мировой океан и его части» зачитываю учащимся отрывок из книги «Солнце под водой» Жак Пикар. Большую услугу может оказать учителю использование художественной литературы при изучении отдельных тем в курсе географии материков и океанов. При знакомстве с Австралией читаю отрывок из романа Жюля Верна «Дети капитана Гранта». «…Этот край–самый любопытный на всем земном шаре!Его возникновение, растения, животные, климат–все это удивляло и удивляет ученых мира. Этот материк, друзья мои, образовываясь, поднимался из морских волн не своей центральной частью, а краями, как какое-то гигантское кольцо; материк, в середине которого есть наполовину испарившееся внутренне море; где реки с каждым днем высыхают; где деревья теряют не листья, а кору; где листья обращены к солнцу не поверхностью, а ребром и не дают тени. ….Самая причудливая, самая нелогичная страна из всех когда-либо существовавших»!!! После прочтения отрывка раскрываю перед ребятами картину современного ландшафта и повожу беседу, выслушивая мнения учащихся. На своих уроках я постоянно совершаю вместе с детьми воображаемое путешествие по всему свету,

знакомлю с природой конкретных территорий. Понять,почувствовать, наглядно представить себе изучаемое учащимися лучше всего помогают книги, со страниц которых звучат рассказы очевидцев, участников, свидетелей событий. При изучении темы «Природные зоны Южной Америки» зачитываю отрывок из книги А.Фидлера «Зов Амазонки».Автор рассказывает о своем путешествии в тропическом лесу. «Ты, дерзкий человек, …. бери ружье, нож мачете, взерайся в чащу и входи. Осторожно, вот дерево, из которого сочатся капли белой смолы. Если одна такая капля попадет тебе в глаза-потеряешь зрение навсегда. Пальма пашиуба пирамидой расставила на поверхности земли свои причудливые корни, вооруженные страшными шипами. Укол такого шипа наносит болезненные раны, не заживающие неделями. Тебе преградило путь сваленное дерево. Ты ступил на него и провалился по пояс в труху. Оттуда выбегают длинные сколопендры, опасные и ядовитые твари. На них наваливаются великаны муравьи-инсули, длиной свыше двух сантиметров, и тут же разыгрывается битва.Удирай скорее, иначе насекомые могут наброситься и на тебя: от яда сколопендры заболеешь на несколько недель, а от укуса инсули пять дней может мучить лихорадка». При изучении Евразии предлагаю учащимся отрывок из книги русского живописца и писателя Н.К. Рериха о невыразимом величии Гималаев: «Два мира выражено в Гималаях. Один – мир земли, полный очарований. Глубокие овраги, затейливые холмы столпились до черты облаков. …Орлы спорят в полете с многоцветными бумажными змеями, пускаемыми из селений. Гряда облаков покрывает нахмуренную мглу. В этом грандиозном размахе – особое зовущее впечатление и величие Гималаев: «Обитель снегов». Очень часто книги помогают найти крохотную деталь урока, которая и сделает его неповторимым. При изучении темы « Горные породы, слагающие земную кору» страстный призыв А.Е. Ферсмана «Я

очень хочу увлечь Вас в этот мир (камня), хочу, чтобы Вы начали интересоваться горами и каменоломнями, рудниками и копями, чтобы Вы начали собирать коллекции минералов и чтобы хотели отправиться к вершинам гор. Там всюду мы найдем, чем заняться, и в мертвых скалах, песках и камнях мы научимся читать великие законы природы, по которым построена вселенная». Услышав этот призыв, возможно, отзовется в чьем-то сердце учеников, будет услышан какими-то сокровенными уголками души, подарит увлечение, возможно, и будущую профессию. Формы использования на уроке дополнительной литературы могут быть разными. Наиболее доступно применение вопросов, опирающиеся на литературные источники, делают вопрос более привлекательным, например, при изучении темы «Географические координаты». 0 1.Таинственный остров, расположенный под 35 ю.ш. 0 и 150 з.д. стал последним пристанищем капитана Немо. Обозначьте его на карте. 2.Герои романа Ж. Верна «Пять недель на воздушном шаре» совершили следующее путешествие: они 0 0 поднялись в воздух с острова Занзибар – 6 ю.ш. 39 0 0 в.д. и достигли 170 с.ш. и 140 в.д., где их шар опустился в реку. Обозначьте на карте маршрут полета и укажите его направление. При изучении темы «Великие географические исследования и открытия» учащиеся узнают, как развивались географические знания в результате путешествий Х. Колумба и Ф. Магеллана. Знакомство с историей экспедиции Х. Колумба можно построить

на анализе дневниковых записей его первого путешествия: «Вторник, 18 сентября. На севере показалась большая туча, верный признак близости земли. Среда, 19 сентября. … на корабль залетел глупыш. Птицы эти не удаляются обычно более чем на 20 лиг от земли. Порой шел дождь, но ветра не было–верный признак земли. Пятница, 21 сентября. …Видели кита–верный признак близости земли, потому что киты плавают недалеко от берега. Понедельник, 8 октября.…Появилась свежая трава и много полевых птиц. Вторник,9 октября. Плыли к юго-западу. Всю ночь слышали, как пели птицы». Учащимся предлагаю проанализировать признаки земли, которые отмечены в дневнике экспедиции, какие из них подлинные, какие мнимые. И во время обсуждения объясняю, что мореплаватели в любом природном явлении были склонны видеть признаки новой земли, но настоящие из них они увидели, лишь начиная с 8 октября. С огромным вниманием слушают учащиеся чтение страниц дневника Амудсена «О путешествиях к Южному полюсу». В конце учебного года предлагаю учащимся 7-8 классов написать сочинение «Мой любимый путешественник» или «В экспедиции, какого путешественника, я хотел бы принять участие». Привлечение дополнительной литературы позволяет по иному построить уроки, помогает учащимся расширить свой кругозор, вызывает интерес к предмету, делает уроки эмоциональными, заставляет мыслить, рассуждать, а иногда помогает и в выборе профессии.

БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ИНТЕРАКТИВТІ ӘДІСТЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ Дощанова Қ.Б. Атырау политехникалық колледжінің химия, биология пәнінің оқытушысы

Ұстаз-таудан арқырай аққан тау өзені, айналасына қуат беріп, жолында кездескен таудай қиындықты тастай домалатып, білімнің сар даласында толас тауып, дамылдайды. Ұстаз тәрбие майданында балалардың жат қылықтарымен арыстанша арпалысқан батыр. Ұстаз-Жер деген әлемнің бетін көркейткен шәкірттеріне шуақ төккен КүнАна.Ұстаз–ақылдың тозбайтұғын асылы.Қасиетті мамандық иелерінің ішіндегі жауһары.Өзге мамандық атаулылары өздерінің түр-сипатын мың құбылтып жатса да, еш өзгеріссіз сол бәз баяғы қалпында жас ұрпаққа адамгершілік қасиеттердің дәнін еккен диқаншы. Сөзден жыр кестесін төккен Ғафу Қайырбеков ұстаз деген сөздің анықтамасын дәл берген. Ұстаз болу - сезімнің ақындығы, Ұстаз болу – жүректің батырлығы.

Ұстаз болу- мінездің күн шуағы, Азбайтұғын адамның асылдығы. Заман талабына сай ғылым мен техниканың жетістіктерін білім беру саласында жүзеге асыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.Жаңа заманғы білім беру жүйесі жаңа міндеттерді жүктейді. Сондықтан қазіргі білім берудің жаңа ақпараттық технологияларын игермейінше, сауатты, жан-жақты, білімді маман болу мүмкін емес.Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің оқу-тәрбие үрдісін жүйелі ұйымдастыруына көмектеседі.Сонымен қатар мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбеттерінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзінөзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Бүгінгі таңда білім ұйымдарындағы пәндерді дербес компьютер

көмегімен оқыту нәтижелігін зерттеудегі ғылыми мәселелерді шешу ең басты орын алады. Мектептегі пәндерді оқыту процесінде компьютерді қолданып сабақ өткізу мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін, олардың ісәрекетінің мазмұнын, құрылымын, өзгерте отырып, олардың мотивациялык эмоциональдық ортасына, сезімінің өсуіне әсер етеді. Соңғы жылдары көптеген елдерде орын алып отырған ғаламдық өзгерістер—мемлекеттердің жаңа дәуірге,қоғамдық өмірлік негізін ақпараттық ресурстармен АКТ құрайтын ақпараттық кезеңге қадам басты. Қазіргі таңда ғылыми техниканың даму қарқыны оқу-ағарту саласының оқу үрдісіне жаңа технологиялық әдістер мен жаңа технологияларды қолдануды кең көлемде қажет етеді. Білім берудің негізгі мақсаты—білім мазмұнын жаңартумен қатар, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып,белсенділігін арттыру мақсатында интерактивті тақтаны пайдаланып сабақ өткізудің көптеген мүмкіншіліктері бар: -біріншіден, интерактивті тақта арқылы электронды оқулықтарды қолдануға және оны көшіріп алып, белсенді жұмыс істеуге болады; -екіншіден, қосымша материалдарды да көшіріп енгізіп, онымен белсенді жұмыс істеуге болады; -үшіншіден,тақта ретінде жазуға,сызуға,өшіруге, дайын сызбаны жасап қоюға, жартылай жауап кезінде қолдануға т.с.с. көптеген іс-әрекеттерді жасауда уақытты үнемді пайдалануға болады. ҚР “Білім туралы” заңына сәйкес “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,талантын,қабілетін дамыту” сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғарғы дайындығы бар білікті мамандар қажет. Бүгінгі таңда, балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде қанағаттандыратындай білім беру, көптеген өркениетті елдерде саралап оқыту принципінің негізінде одан әрі дамытылуда. Бүгінгі жас ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу әрбір ұстаздың басты міндеті. Білім негізі бастауышта қаланатын болғандықтан, оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту, оның шығармашылық мүмкіндігінің дамуы басты рөл атқарып отыр. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат:өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық, өзіндік танымдық іс-әрекетіне қабілетті, еркін және жанжақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Осы орайда өз тәжірибемнің негізінде оң нәтижеге қол жеткізу үшін алдыма мынадай мақсат қойдым: -заман талабына сай білімді, білікті, дүниетанымы кең, шығармашылық қабілеті дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Осы мақсат негізінде алдыма қойған міндеттерім: -жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу; -шығармашылық, логикалық ойлау қабілеттерін жетілдіру;

-өз алдына мақсат қою арқылы оны жүзеге асыра білу; -өз әрекетінің нәтижелерін бағалай білу. Мұғалімнің шығармашылық жұмысы ең бірінші сабаққа даярлықтан басталады, яғни, өтілетін сабақтың жоспарын құру, оны өткізу әдстемесі,оқушылардың қабілеттерін, жас ерекшеліктерін ескере отырып, иллюстрация, техникалық құралдарды, дидактикалық материалдарды пайдалану. Мұғалімнің осы шығармашылық әрекеті арқылы оқушының шығармашылық қабілеті қалыптасады. Ал, шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы жүзеге асады. Оқушыны шығармашылық ойлауға, жылдамдыққа, икемділікке, тапқырлыққа үйрету ол мұғалімнің әр сабағында қалыптасып отыратыны анық. Қазіргі оқыту жүйесіндегі жаңаша мазмұны жас ұрпақтың әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгеруінің басты нысаны.Тұлғаға бағытталған білім оның жан-жақты дамуына ықпал етеді. Психологияда дүние есігін ашқан әрбір сәби қабілетті болып туылады, оның әрі қарай дамып,жетілуі тәрбиешіге байланысты делінген. Демек, оқытушы мен оқушының арасындағы ынтымақтастықтың негізінде біз оң нәтижеге қол жеткізе аларымыз сөзсіз. Олай болса, оқытушы педагогикалық ізденіспен озық технологиялардың әдіс-тәсілдерін аса жоғары талғаммен қолдана білуі тиіс. Қазіргі заманғы оқыту технологияларына келесі талаптар қойылады: -оқыту мақсатының нақты қойылуымен, оның ғылыми негізделуі, оқу іс-әрекетінің нәтижесінің жоғары сапалы болуы; -оқу материалын толық қабылдау мүмкіндігінің болуы; -оқу процесінде қарым-қатынастың еркін болуы; -оны үнемі жетілдіріп, толықтырылып отыру мүмкіндігінің болуы. Осы заманғы кез келген оқыту технологиясы оқу процесін ұйымдастыру кезеңінде технологияның бар мүмкіндіктерін үнемі шығармашылықпен пайдалану қажеттілігіне көңіл аударуда.Оқыту технологиясын оқыту процесін ұйымдастыру,басқару және бақылау деп түсіну керек. Қазіргі таңдағы педагогика жаңалықтарын екшеп, пән ерекшелігіне қарай қолдана білсек, ұтарымыз көп. Өйткені, жеке тұлғаға бағытталған білімнің бүгінде нәтижесіз болмайтындығы тәжірибе жүзінде дәлелденгені анық. Нәтижеге бағытталған білім бүгінгі заман талабы, қажеттіліктің қайнар көзі болса, нәтижеге жету жолында іздену әрбір мұғалімнің азаматтық борышы. Биология—XXI ғасыр ғылымы. Сондықтан да ол жаңа ақпараттық технологияларымен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі білім беру жүйесінде негізгі мақсат оқушыға жеке тұлға ретінде қарап оның дамуына көп көңіл бөлуде. Бұл пәнді оқыту мұғалімге зор міндеттерді талап етеді, өйткені ол бүкіл сыныптың қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс. Міне, осы жағдайда жаңа технологиялардың көмегі

зор. Оқыту үрдісін компьютерлендіру мақсатында интерактивті тақтамен жұмыс жасау тиімді. Қазіргі уақытта Қазақстанның оқу орындары барлығы дерлік интерактивті тақтамен қамтамасыз етілген. Интерактивті әдіс–диалогтік әдіс, нәтижесінде сабаққа қатысушылар бір-бірімен байланыса отырып, мәселелерді шешеді. Интерактивті тақта мектеп сыныптарында әр пән бойынша, соның ішінде биологиядан зертханалық сабақтарды өткізген кезде оның құрылғылары (датчиктері) қолданылады. Қарапайым тақта және компьютер проекторына қарағанда, интерактивтік тақта сабақ мазмұнын кеңінен ашуына мүмкіншілігі өте зор. Интерактивтік тақтаны пайдалану кезінде үлкен жетістікке қол жеткізу үшін, тек қана сауатты сабақ жоспарлап,керекті материалдарды дайындау керек.Сабақта мұғалім интерактивтік тақтаны бір емес бірнеше рет пайдалана алады, қарапайым тақтаға қарағанда интерактивті тақта пайдалануға ыңғайлы, әрі уақыт үнемдейді. Сабақ дайындығына дұрыс уақытты қалай бөлу керек? Әр сабақта пайдаланатын көрнекі құралдарды қалай дайындайды? Біз аталған сұрақтарға жауап беруге тырысамыз. Интерактивті тақта оқытудың басқа тәсілдеріне қарағанда көптеген жетістіктері бар. Бұл жетістіктер туралы өз сабағында интерактивтік тақтаны пайдаланатын мұғалімдер ғана айта алады. Мұғалім әріптестерімен бірге отырып сабаққа дайындалу арқылы жақсы әсерге қол жеткізуге болады,бұл тек қана міндеттерді бөліп беру мен уақытты үнемдеу ғана емес,сонымен қатар берілген материалдардың сапасын да арттырады. Мұғалімдердің пайымдауынша интерактивтік бағдарлама олардың жартылай жұмысын атқарады. Мысалы:белгілі бір материалды интерактивтік тақтада орындау арқылы файлдағы белгілермен өзгерістерді сақтап қалуға болады, бұны сабақта болмай қалған оқушыларға қайта түсіндіруге немесе келесі жолы тағы да қолдануға болады.Мұғалім оқытудың жаңа ақпараттық технологияларын меңгеріп, оны пайдалану арқылы өзінің материалдық базасын толықтырып, әрі уақытты үнемдейді. Мультимедиялық технологиялар көбіне компьютерлік сыныптарда қолданылады. Қазіргі уакытта сабақ материалына байланысты көптеген электрондық оқулықтар мен компакт-дискілер бар. Бүгінгі таңда ақпараттық технологияның өмірімізге терең енуіне байланысты жеке пән сабақтарында компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін толық пайдаланып,оқушыларға терең де тиянақты білім беруге жағдай жасалды. Компьютерлік графикалық материал презентациялық слайд көмегімен көрсетіледі. Microsoft Power Point бағдарламасының көмегімен оқу процесінде презентациялар мен слайдтар жасап көрсету, оқушыларға қызықты және мағыналы болады, танымдық ойлауы мен есте сақтауын қалыптастырады.Оқушылар биология сабағында арнайы компьютерлік бағдарламалар мен электрондық оқулықтарды пайдалану арқылы кез-

келген тақырыпты өздері меңгереді. Бұл оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруға, олардың ой-танымын кеңейтуге, өз бетінше шығармашылықпен, ізденімпаздықпен жұмыс жасауына көп көмегін тигізеді. Биология пәні бойынша компьютерлік тестілеуді қолдану оқушылардың интеллектуалдық танымын арттырады. Оқушылар бір тестілеуден жақсы нәтижеге жеткенше бірнеше қайтара өтеді. Бұл тестілердің барлығы биология бойынша мемлекеттік білім стандарты талаптарына сәйкес келеді.Ол оқушылардың интеллектін, логикалық ойлауын және шығармашылық қабілеттерін дамытуға,тірі табиғатты, ағзаларды толығымен түсінуге ықпал жасайды.Биология пәнінің кейбір тараулары ойлануды, талдай білуді, салыстыруды қажет етеді. Оған биология кабинетінің жағдайы келе бермейді. Айталық, адам қаңқасы, микроскоп, ұлғайтқыш әйнек,суреттер т.б. тәжірибе жасайтын құралдардың болмауы. Биология сабағында компьютерді пайдалану оқу үрдісінде мұғалім мен оқушының оқудың жеке дара шығармашылықпен жұмыс жасауына мүмкіндік береді. Мен жаңа сабақты түсіндіру барысында оқушылардың өздігінен танып-білу дағдыларын қалыптастыра отырып, жаңа тақырып бойынша анықтама, ережелерді өздері құрастырып тұжырымдай білуіне жетелеймін. Ол үшін оқытудың интерактивті формаларын сабақта қолданамын. Олар: -Жеке шығармашылық тапсырмалар, жобалар; -Блок-схема, графиктер, диаграмма, т.б.; -Тірек-схема,көрнекіліктер және анықтама құралдары; -Сөзжұмбақ, ребустар; -Тестілеу. Биология сабағын меңгертуде компьютерлік анимациялардың маңызы зор.Оқушыларға жануарлардың мен өсімдіктердің суреттерін, сызба нұсқаларды көрсетіп қолдануына қолайлы. Биология бойынша «Адам нәсілдері. Нәсілшілдіктің және әлеуметтік дарвинизмді сынау», тақырыбындағы өткізген сабағымда:сөз жұмбақты табуға, нәсілдердің түрлерін,олардың көздерінің,шаштарының және терісінің түстерінің қандай екенін бір-біріне айырмашылықтарына толық көздерін жеткізіп көрсетілді.. Биологтардың өмірі мен кызметі жайында компакт-дискілерде кең қамтылған. Рефераттар жазуда оқушылар биологиядан тіршіліктегі барлық организмдер жөнінде энциклопедиялық мәліметтер ала алады.Сонымен қатар оқушылар сабақта видеоматериалдар пайдаланады.Олар оқушыларға заттар және олардың халық шаруашылығында қолдануы туралы мәліметтер алуға көмектеседі. Рефераттар жазу барысында оқушылар өз беттерімен Интернет кеңістігінің материалдарын, электрондық оқулықтарды іздеу арқылы компьютерлік сауаттанады.

Сонымен қатар, жаратылыстану-математика пәндік апталығында өткізілген «Қоршаған орта және біз» атты тақырыптағы дебат ойынының компьютерлік нұсқасын пайдаланып дайындадым. Слайдтарды қолдану нәтижесінде оқушыларға жаңа материалдарды меңгерту жеңіл, әрі уақытты үнемдеуге мүмкіндік берді. Оқушылар бұл ойын арқылы өз білімдерін шыңдады. Сонымен биология сабағын компьютер көмегімен оқыту төмендегі мәселелерді қамтиды: Оқушыларға оқылатын табиғат құбылыстарын толық және дәл ақпаратты бере отырып, оқу сапасын арттыру. 1) Оқытудың көркемділігін арттырады, яғни оқушыларға қиын да күрделі материалдарды көрнекі түрде түсіндіруге қол жеткізеді. 2) Оқытудың тиімділігін жоғарылатады және оқу материалын түсіндіру мүмкіндігін арттырады; 3) Оқушылардың ғылыми дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыра отырып, олардың білімге құштарлығын, табиғи сұранысын қанағаттандырады. 4) Мұғалімді техникалық жұмыстан босата отырып, үнемдеген уақытта олардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасайды. 5)Мұғалім мен оқушының жұмысын жеңілдетеді. Интерактивті тақтаны қолданудың артықшылығы: 1)Интерактивті тақтада өтілген сабақтар оқушыларды жаңашылдығымен қызықтырады. Топта мұндай сабақ үстінде оқушылар өз ойын «өз сөзімен» айтатын шынайы қарым-қатынас туады, олар тапсырманы ынтамен орындайды, оқып жатқан материалға қызығушылықпен қарайды, оқушыда компьютер алдындағы қорқыныш жоғалады.Оқушылар биология пәні бойынша оқулықпен, анықтамалық және басқа әдебиетпен жұмыс істеуді үйренеді. Оқушыларда жоғары нәтиже көрсетуге, қосымша қиын тапсырма алып орындауға қызығушылықтары пайда болады. Интерактивті технологияның ерекшеліктері: 1) Бормен тақтаға жазған кескінді экрандағы түрлі – түсті, айқын, ұқыпты кескінмен салыстыруға болмайды.Тақта мен бордың көмегімен әр түрлі қосымшалары бар жұмысты түсіндіру қиын, әрі мүмкін емес. Слайдтарда кемшіліктер мен қателер жіберілсе,тез арада түзетуге болады. Сабақтың өнімділігі артады.Басқа пәндермен пәнаралық байланыс орнайды. 2) Сабақта көрнекілікті қолдану деңгейі артады. 3)Оқу материалын беру логикасына көп көңіл аударады, бұл оқушылардың білім деңгейіне оң әсерін тигізеді. Компьютерге деген қарым-қатынас өзгереді. Биология пәнінен сабақ өту барысында интерактивті оқыту технологиясын, яғни белсенді «Естігенді мен ұмытпаймын», «Істеген ісіме жауап беремін» әдістерін қолдану оқушыларды ісәрекеттеріне дұрыс баға беруге тәрбиелейді. Менің міндетім-сабақта берілген материалдарды оқушылар толық түсіну үшін, қолайлы жағдай туғызамын.

Жақсы білім алу үшін қажетті ұстанымдар: -Оқушы білім алуға дайын; -Білім беруге түрлі әдістер мен тәсілдер қолданамын; - Қайталау –білімді бекіту үшін қажетті элемент; -Қаншалықты оқу барысы шынайы болса, соғұрлым білім беру тиімдірек. Тесттілеуге даярлау кезіндегі мұғалім үшін де, оқушы үшінде таптырмас құрал.Бүгінгі таңда мектеп пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелерін зерттеудегі ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Әрбір елдің технологиялық даму дәрежесіне оның экономикалық қуаты мен халқының тұрмыс деңгейі ғана емес, сол елдің әлемдік қоғамдастықта алатын орны, басқа елдермен экономикалық және саяси ықпалдасу мүмкіндіктері,сондай-ақ ұлттық қауіпсіздік мәселелерін шешуіне байланысты.Елбасының Қазақстан халқына жолдауында «Болашақ мамандарға сапалы білім беруге, әлемдік білім кеңестігінен» мемлекетімізге лайықты орын алуға білім саласындағы қызметкерлерге тиісті жағдай жасауға айрықша мән берілді. Өйткені елімізді көркейтетін де, өркендететін де білікті, білімді жастар екені түсінікті. Сапалы білім, саналы тәрбие беру үшін мұғалімнің үздіксіз ізденуі, шыңдалуы, шығармашылықпен айналысуы, білімін жетілдіруі қажет. Соның нәтижесінде ғалымдар жаңа технологияларды көптеп шығаруда. Себебі,жаңа оқыту технологияларын енгізу заман талабына сай білім беру бағыты өзгерді, өздігінен білім алаалатын логикалық пайымдай, талдай қорытындылай алатын коммуникативті тұлғаны қалыптастыру қажет. Электрондық байланыс жүйелері арқылы ақпарат алмасудың тиімділігі өркениетті елдердің істәжірибелерінде айқын сезіледі. Республикамызда білім беру жүйесі мен білімді тексеру мақсатында ақпараттық технологияларды енгізу басты мәселеге айналды. Қазақстандағы барлық оқу орындарында компьютермен жоспарлы түрде жабдықталуы оның айқын дәлелі. Заман ағымына сай күнделікті сабақка видео,аудио қондырғылары мен теледидарды, компьютерді, интерактивті тақтаны қолдану айтарлықтай нәтижелер береді. Мұндай қондырғылар оқушылардың қызығушылығын арттырып, зейін қойып тыңдауға және алған мәліметті нақтылауға мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылған ойпікірлерімді тұжырымдай келе,компьютерді қолдану негізінде мектеп пәндерін оқыту сапасын арттырып, білім беруді ақпараттандыру жүйелі түрде іске асады.Оқу орындарын ақпараттандыруға осылай мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп, оны оқыту, үйрету мәселесі бүкіл халықтық деңгейге көтерілсе ғана біздің еліміз дүниежүзілік бәсекеге төтеп беретін, алдыңғы қатарлы мемлекетке айналады. Ол

дәрежеге жетуге қажетті білім алуына біздің жас ұрпақтың қабілетінің жететініне сенімім мол.

Пайдаланған әдебиеттер: 1. Биология анықтамалығы 2012ж. 2. Қазақстан мектебі 2012/3 3. Биология қазақстан мектебінде № 3— 2012

БЛУМ ТАКСОНОМИЯСЫ-ЖЕКЕ ТҰЛҒА ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУШЫ ӘДІС Құспанова Ш.Ж. Атырау облысы Исатай ауданы Жалпы білім беретін Новобогат орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

ХХI ғасырда, білім мен техниканың ғарыштап дамыған заманында, мұғалім өзгеруі керек. Өйткені әлемді өзгерту тек білімнің,сол білімді алуды үйретуші тұлға мұғалімнің ғана қолынан келетін іс. Қазіргі заман мұғалімнен тек өз пәнінің терең білгірі болуы емес, тарихи танымдық, педагогикалықпсихологиялық сауаттылық, саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылықты талап етуде. Өзім бастауыш сынып мұғалімі ретінде сабақ үдерісінде балалардың алған білімдерін тиімді қолдануларына,өз ойын ашық айтуына,алған білімдерін жинақтап,бағалау біліктеріне көңілім толмайтынды.Олардың дәлелдер келтіргенде өзінің жеке басының тәжірибесіне сүйенбеуі,көбіне түсініктерінің оқулық көлемінде ғана болып, алған білімдерін тиімді қолдана алмауы қатты қынжылтатын. Мұғалімдердің білімін жетілдірудің деңгейлік курсынан өткенше осындай өзекті мәселелердің шешуін таппай кәсіби тоқырағанымыз шындық. Деңгейлік курс бағдарламасы ұсынған жеті модульге негіздеп оқыту әдістемесі оқыту мен оқудағы көптеген проблемалардың шешуін ұсынды. 1956 жылы американдық ғалым Бенджамин Блумның төрағалық етуімен білім беру комитеті әзірлеген сын тұрғысынан ойлауды қарастыруға болатын ойлау дағдыларының кеңінен қолданылатын иерархиялық моделі Блум таксономиясын тәжірибеме енгіздім. Мен өз оқушымды пікірін ашық айта алатын, білімді жеке тұлға ретінде көру үшін әр сабақты осы жүйеде жоспарлаудан бастауды жөн көрдім.Сабақты Блум токсономиясымен құрылымдаудағы мақсатым оқушылардың сын тұрғысынан ойлау арқылы алған білімін талдап, пікірін өмірмен байланыстыра, ашық айтуға бағыттау болды. Блум таксономиясы танымдық үрдісті ең қарапайым деңгейден бастап бірте-бірте күрделенетін 6 деңгейге жіктейтіндігін ескере отырып, қарапайым деңгейге есте сақтау, түсіне білу, еске түсіру; ал одан кейінгі түсіну деңгейінде сол ақпаратты басқаша, өз

сөзімен жеткізе алумен жалғасады. Жаңа ақпаратты бөліктерге бөліп зерттеуден кейін оны өз тәжірибесінде тасымалдай алу сияқты алдыңғыға қарағанда күрделі әрекетке ұласады. Оқушының білімін дамытудағы ойлаудың жоғары деңгейінде жүретін қарама–қарсылық туғызу, шешім қабылдау, баға беру жұмыстарының әдістемесін меңгеру арқылы мұғалім ретінде өз-өзіме деген сенімім орнады.Сөз етіліп отырған деңгейлерге сәйкес танымдық үрдістің мақсаттары бірте-бірте күрделену заңдылығын түсіну мені үнемі ізденісте болуға жетеледі. Әр қадам сайын сол деңгейде орындалған әрекетке баға беруді жүзеге асыру арқылы оқушының білім деңгейі артып, шығармашылығы шыңдалады. Шығармашылық жұмыстарды орындағанда оқушылар өзінің болжау, топшылау, түрлі құбылыстардың арасындағы байланыстарды салыстыра білу қабілетіне сүйене отырып, ой қорытындысын жасап,жаңа шешім табады, өзіндік жаңалық ашады. Бұл жаңалықты бала шығармашылығын дамытуда пайда болған өзгеде жоқ қайталанбайтын өнім деп қарауға болады. Блум таксономиясымен жұмыс нәтижесінде оқушы білімін шығармашылық деңгейге жетелеу жүзеге асады. Осы әдістемені меңгеру мені де шығармашыл ойлауға, өзгелердің пікірі мен іс–әрекетіне сыни тұрғыда баға беріп, тиімді шешімдер қабылдай білуге үйретті. Кездескен кедергілер мен қиындықтарды түсініп, қорыта отырып, жаңа қадамдар жасауға да жасқанбайтын болдым. Блум таксономиясының оқу мен оқытуда ғана емес, тәрбие саласында, мұғалімдердің бірлескен оқуларында пайдалану үшін де тиімді екендігі дәлелденуде. Біздер, мектебіміздегі мұғалімдердің ”Даму“ кәсіби қоғамдастық мүшелері,кәсіби білім мен әдістемені толықтыруға мүмкіндік берген деңгейлік курста алған білімімізді мектеп тәжірибесіне енгізіп,әріптестерімізге үлгі көрсету арқылы оқушыны жан-жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеуге күш салудамыз.

 Ұлттық тәрбие ұлт болашағы  І. ЖАҚАНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТКЕ ҚОСЫЛҒАН ҚҰНДЫ ДҮНИЕЛЕР Жүсіп Қ. Ө. филология ғылымдарының докторы, профессор Х.Досмұхамедов атындағы мемлекеттік университеті

Исмурзина Г. Б.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы

Аңдатпа Бұл мақалада І.Жақанов әңгімелерінен «Махаббат вальсі» атты шығармасы туралы талданады. Қаламгердің әңгімені жазу таланты, ән, музыка тағдырына байланысты көтерген өзекті мәселелері әңгіме болады.Шынайы талантқа тағзым жасай отырып,шығарма өз оқырманын рухани биікке көтереді. Негізгі сөздер:Ілия Жақанов,әңгіме,новелла, музыка өнері, кейіпкер, жазушы, композитор Ілия Жақановтың новеллалары «Жазушы» баспасынан 1983 жылы жарық көрген «Махаббат вальсі» атты повестер мен новеллалар жинағында жарияланыпты. Бұл жинақтағы «Қош бол, вальс», «Қайта оралған ән» атты екі повесінен басқа, «Махаббат вальсі»,«Жас қазақ», «Екі жирен», «Өзгеге көңілім тоярсың»,«Қазақ вальсі»,«Мәдидің әні», «Смет»,«Кертолғау»,«Қобыз»,«Шулайды шудың қамысы», «Опера осылай туған», «Көзімнің қарасы», «Ақылбайдың әні» атты 13 новелласы енген. Өздерінің аттарынан көрініп отырғандай, бәрі музыка өнерімен байланысты. Барлығында да халық әндеріне немесе осы заманда туған әндерге байланысты. Әдебиет және өнер адамдарының бұл өнер саласына деген құштарлығы, ерекше құрметі, шын беріле атқарған жұмыстары баяндалады. Әннің тағдыры, оның адам өміріндегі алатын орны, әр дүниеге келген туындының әншілердің орындауындағы ғажап шеберлігі және әр әншінің ән орындаудағы ерекшелігі, өзіндік қолтаңбасы көрсетіледі. Сонымен әр музыкалық туындыны дүниеге келтірудегі қиындықтары сөз болады. Өнерімен бірге әр новеллада кейіпкерлердің бейнелері анықталады. «Әдебиеттегі терминдер сөздігінде» новелла туралы былай деген: «Новелла (итал.novella)–көлемі жағынан әңгімеге теңдес прозалық шығарма, кейде, өлеңмен жазылады. Новелланың әңгімеден айырмасы–онда әдеттегіден тыс,өзгеше жағдай, ғажайып оқиға баяндалады. Оқиға желісі таң қаларлықтай қызықты етіп өріледі және тосын, күтпеген жерден аяқталады. Батыс әдебиетінде Дж.Бокаччо,П.Мериме,Г.Мопассан, орыс әдебиетінде Гоголь, А.Чехов новеллалары–осы жанрдағы үздік туындылар.Қазақ әдебиетінде новелла жазу дәстүрі С.Ерубаевтан басталады.» (Әдебиеттану терминдер сөздігі, Алматы: Ана тілі, 1998, 242-243бб.) Ал ғалым З.Қабдолов новелла туралы былай дейді: «Біз новелланы эпостың шағын түріндегі даму

сырларын қатерге алғандықтан ғана атап отырмыз. Әйтпесе, новелла біздің дәуірімізде көркем әңгімемен ұласып, екеуінің ара жіктері жойылып бара жатыр. Әдебиет білімпаздарының бірқатары тіпті бұл екеуінің бір–бірінен айыра қарауға қарсы, екеуін бір нәрсе деп түсіндіреді...Айтса-айтпаса да әңгіме новелладан кейінірек туған ұғым болғанмен екеуінің табиғаты бір екені даусыз» (Қабдолов З. Сөз өнері, Алматы:Санат, 2002, 304б.). Осы айтылғанға қарап біз бұл новеллаларды әңгімелер деп те қарастыра береміз. Сол новелла–әңгімелердің бірі «Махаббат вальсі». Бұл шығарма халықтың сүйікті әніне арналған. Той–томалақтарда айтып, сахнадан көңіл шалқытып тыңдайтын ән туралы әркім жанын жылытар күймен шертеді.Сондай әннің бірі– «Махаббат вальсі». Бұл–композитор Бекен Жамақаевтың әні. Таң атқанда гүл бағын суарамын, Күнде ертемен өзеннен су аламын. Алтын сәуле көремін сол бір шақта, Сенің нұрың болар деп қуанамын. Жаным деп маған үн қатқан, Жүрекпен сүйіп ұнатқан. Бақытым менің, Таппаспын теңін – Махаббат гүл атқан. Қандай тамаша! Ақын Нұтфолла Шәкеновтің сөзі мен әннің сазы үндестік тапқандай.Осындай халықтың сүйікті әніне айналған «Махаббат вальсі» хақында жазған Ілия Жақановтың осы ән аттас «Махаббат вальсі» хикаясын әр оқырман сүйсіне оқитындығы сөзсіз. Жазушы бұл көркем жазбасын «новелла» деп атапты. Новелла ән туралы ғана емес, композитор тағдыры жайлы мәселе қозғаған.Мұнда басты кейіпкер композитор Бекен Жамақаев. Өнерпаз жігіт шығарған әнінің тағдырын,сол әнді халық арасына кең таратуды ойлап,сонау Семейден Алматыға келіп,атақты адамдармен кездескен сәттері өте тартымды бейнеленген.Алғаш рет өзі туралы радиодан радиоочерк оқыған қазақтың марғасқа дикторы Әнуарбек Байжанбаевқа жолығып, өзінің жүректен шыққан рахметін айтуға келеді. Осы жерден өзі тұңғыш рет көрген Бекен мен Әнуарбек те өте жақындасып кетеді. Бұл–таланттардың бір- біріне ынтықтаса табысып сырласа пікірлескендері көптеген әсерлі диалогтармен көрсетілген. Осы кездесулерден

Әнуарбектің де қандай адам екендігі, оның жарқын бейнесі ашылады. Бекенмен бірге еріп келген Мәдениет деген жігіт Бекен туралы мынадай толғамды пікір айтады: «Бекенде әдемі әндер көп. Бұл өзі сондай ұялшақ жан, ұяң. Бірақ мына баянды лыпылдатып тартқанда, менің,нанасыз ба,тілім байланып,үнім шықпай қалады.Адам жанының ажары,көркі ғой ән.Оның парқына жете бермейміз кейде.» Мәдениет осылайша Бекен туралы бірер ғана детальмен оның таланттылығынан хабар беріп тастаса, Әнуарбекпен әңгіме үстінде Бекеннің өзінің сөзінен оның композиторлық фантазиясының бай екенін байқап қаласыз. Бұл әңгімеде үш тұлға айқын көрінеді. Әңгіменің басынан аяғына дейін оқырман жүрегін баурап, өзінің адамгершілік,қарапайымдылық бейнесімен көрініс тапқан адам–Әнуарбек. Бұл–қазақтың сөз өнерінде ерекше орны бар тарихи тұлға.Қазақ радиосының дикторы.Халықтың сүйіспеншілігіне бөленген өнер иесі. Бекенмен тұңғыш рет танысып, оның талантты композитор екенін, асқан өнер адамының өсіп келе жатқандығын байқаған ол Бекенді халыққа таныстыра түсу жолында қызмет етеді. Көптен өзінің демалып кететін орны «Просвещене» демалыс үйінің директорымен таныстығын пайдаланып,кеш ұйымдастырады.«Елімізде осындай композитор бар»деп халыққа жариялайды. Оның «Махаббат вальсі» әнін Латиф Хамидиге де апарып нотасын берсе, ал Латиф оны Роза Бағланованың орындауында таспаға жаздырып, елге таратады. Әнуарбектің адамгершілік қамқорлығы Бекен сырқаттанып жүргенін білгеннен кейін тіпті арта түседі. «Бекенжан,келіп қапсың.Демалатын уақытың болса ұялмай айт,бұл өзі бір тыныш,жайлы жер. Осында жиырма жылдан бері демалам.Жазда ешқайда бармаймын да.Алатаудың мынау көк тіреген,саф ауа,көк майса,салқын самал.Ең болмаса екі апта тынықшы. Демалыс үйінің басшыларымен келісейік. Денсаулығыңды түзеуге де қолайлы. Жат та демал. Әніңді шығар. Көңілің көтеріледі. Қасымда боласың.» Міне, достыққа дегенде дарқан көңілмен кірісетін Әнуарбек осындай сөз айтады. Оның сөздерінен әсем жылылық есіп тұр. Әңгімедегі екінші кейіпкер–Мұхтар Әуезов.Жас кезінен Абайдың әндерімен бөленіп өскен Мұхтар музыканы ерекше бағалайтындығы көрінеді. Халық әндерін де,композиторлардың әндерін де үлкен сүйіспеншілікпен рахаттана тыңдай білетін Мұхтар жаңадан шыққан сәтті әндерге де, талантты жас композиторларға да мән беріп жүретіндігі осы әңгімеде ерекше көрінген. Ол Бекен Жамақаевтың Алматыда жатқан жерін біліп,әдейі өз аяғымен барып, кездесуді сұрап хат тастап кетуі дегенді қалай бағаласақ екен? Бұл– таланттардың алдында табынып жүретіндігі ұлы Мұхтардың айрықша мінезі болғаны ғой. Бұл болған факт. І.Жақанов әңгімені Әнуарбекке де,Мұхтарға

байланысты детальдарды келтіре отырып жазуды жазушының ерекше таланттылығын білдіретіні хақ. Осы айтқандарымызды дәлелдеу үшін әңгімедегі Мұхтардың аузынан Бекенді бағалауына байланысты шыққан сөздеріне назар аудартып, үзінді келтіруді жөн көрдік.Бекеннің түр–тұрпатына, жүдеулігіне ерекше назар аудара отырып айтылған диалогтан бастайық. -«Денсаулығың қалай, Бекен?» - деді Мұхтар. -Жақсымын...Жақсымын,аға,-деді ол жұлып алғандай. -Әнді көп шығардың ба? -Жоқ, аз әлі ... Осы диалогтан кейін Бекеннің өзіне қарата айтқан сөзінің терең мәнділігі композиторға берілген бағадай. «Сенің әндеріңді тыңдап жүрмін. Әндерің жақсы, Бекен.Өзге–өзгені неғылайын,сені бір ғана «Махаббат вальсі» үшін сыйлауға болады.» «Осындай тамаша бір вальспен-ақ елге сүйікті болуға әбден болады екен, Валя!» Ал енді әйелі Валентина Николаевнаның мына бір сөзі Мұхтардың ойын толықтырғандай: «Өте әсем вальс! Мұхтар Омарханович бұл вальсті жазудан шаршағанда тыңдайды да, сонан соң Ленинградта оқыған кезін айтып, жастық шағын еске алып, рахаттанып отырады. Біз мұны осы жақында ғана радиодан концерт беріліп жатқанда жазып алдық. Өте әсем вальс!» Әңгімедегі Бекеннің өзінің сырқаттылығын айтқан әңгімесі Мұхтарды ерекше тебірентіп жібергендігі сондай-коспозиторға деген аяушылығы жазушының жан жүрегін қозғағандай болғандығы байқалды. Мұхтардың Бекенге емделуге көмекке келуге дайын екенін айтып, жанашырлық білдіруі–оның қамқорлық қолын созуға ұмтылған адамгершілігі екендігі белгілі. «Бекен шырағым, емдетейін мен сені» Мұхтардың сөзі Бекенге күш–қайрат бергендей болды. Жазушымен кездесіп, тіл қағысқан азғана эпизодтың өзінен жазушының бүкіл тұлғалық болмысы,ішкі дүниесінен хабар береді. Осындай детальды қолдануы Ілияның шеберлігі дер едік. Әңгіменің басты кейіпкері–Бекен Жамақаев. Жазушы композитордың болмысын өте терең білетіндігін Бекеннің сөзі,іс–әрекеттерін суреттеу арқылы соншама нанымды да сенімді етіп суреттеген. Ол өзінің бойынан оның талантын бағалаған адамға ерекше құлай берілетіндігін Әнуарбекті іздеп келіп танысуынан байқатады. Радиодан Байжанбаев оқып, өзі туралы берген хабарға сүйсінген Бекен әр сөзді оқу мәнерінен, әр сөзді жүрегімен шығарғандай етіп халыққа ұсынған Әнуарбектің шеберлігіне әрі тәнті болады, әрі өзі туралы берген хабарға ризалық білдіреді. Бұл–талантты таланттың алыстан байқап, көкірек үндестігін табуы деп білеміз. Жазушы Бекен жайлы мынадай мінездеме береді: «Бекеннің жібектей сызылған инабаттылығы, ғажайып бір жылылығымен баурап бара жатқан ұяң үні Әнуарбекті тырп еткізбеді. Кісі көңілін

қалдырмайтын қарапайым, кішіпейіл, аңқылдақ жан көп ойланбады. Әнін тыңдағысы келді». Міне, екі өнерпаздың бір–бірімен үндестігін осыдан-ақ біле беруге болады. Жазушы Бекеннің композиторлық фантазиясын да көзден таса етпеген. Егер осындай толқыған қиял болмаса, ән де тууы екіталай екендігіне оқырманды сендіргендей.Бекеннің Әнуарбекке айтқан әңгімесінен асқан өнерпаздық дарынын мынадай монологтарынан байқаймыз. «Ақ Ертісті көрген шығарсыз. Көрдіңіз ғой. Оның сұлулығын өзімнен артық кім біледі деп ойлаймын кейде. Толқып жатады ол.Толқыны–ай шіркіннің! Сол көк толқынмен қауышып, араласып, шалқып кететін кезім көп.Кейде толқын үстінде қанат біткендей жеп- жеңіл тербеліп жүрем. Сонда маған Күн де,Ай да,бәрі де ...бәрі жақын. Бәріне созсам қолым жететін сияқты.Бәрі менің алақанымда тұрғандай. Бұл пенде бақыт деген бас қатырып, сол үшін тауқымет көтереді.Сол бақыттың маған толассыз ағылған Ертістің суындай шексіз дүние боп көрінетіндігі бар.» Екінші бір монологі де нағыз шығармашылық адамның табиғатын аша түскендей. «Ертістің қадір–қасиетіне не тең келсін, шіркін! Ертістің алтын шашақты таңдарын айтыңыз, таңдарын! Көгілдір тоғайы боз мұнарға бөгіп, жылғажылғадан күмістей жылтылдап, шолпыдай сылдырап мың сан бұлақтары ағады; бұлбұлдары сайрайды; тіршілік таң нұрына балқып, исініп тұрады. Сонда мен өзімді сол жаннат дүниесінің еркесіндей сезінем. Мені еркімнен тыс бір нәрсе еліктіріп, желпінтіп әкетеді.Мен сонда Генриттасының сұлулығына шаттанған Иоган Штраус бола қалам. Оның «Көгілдір Дунайы» маған Көгілдір Ертістей көрініп,көк толқынмен жарысып,шарқ ұра шалқып,тасып кетемін.Штраус көгілдір Дунай бойында Генриттасымен биледі; мен де бір аяулы жан бар еді. Аяулы жан! Менде де Ақ Ертіс бар еді. Ақ Ертіс!» Қаламгердің бай да өнерлі тілі шығармашылық адамның шалқыма көңілін дәл баяндаған. Иә, солай. Себебі Илья Жақановтың өзі де ғажайып композитор. Композитордың жан дүниесін ақтара суреттеуі осындай болса керек. Керемет сазгерлік шабытты жазушылық тілмен қалай бейнелегені де тәнті етеді. Композитордың бұл толғаныстарын беруде жазушы Бекен сияқты жас талант иесінің образын сомдау үшін қолданғандығы сөзсіз. Бекеннің образын аша түсетіндей эпизод ұлы Мұхтармен кездесуінде көрінеді. Ол ұлының алдында бас ие құрметтейтіндей мінезімен де көрінеді. Бұл кездесуде сөйлеген сөздерінде ұлы адамның алдында жағымпазданудың еш белгісі жоқ. Қайта оған деген құрметтен және ұлы адамның өзін құрметтеуінен қысылса да, қанағаттанғандығын байқаймыз. Мұхтардың «Вальсті қалай шығардың?» деген сұрағына үлкен толғаныспен жауап беруі–нағыз шынайы таланттың табиғатын көрсететіндей. «Абай мен Тоғжанның махаббатындай махаббат бар еді менде де. Бірақ маған да оның қызығын

көруге жазбады. Бұған ешкім де кінәлі емес, өзім кінәлімін. Ол мені сүюмен өтеді, мен де солай, гүлдей үлбіреген шағына қиянат жасағым келмеді. Мен өз бақытымнан өзім қаштым. Мен сияқты тесік өкпемен қор болмауын көздедім. Кейде махаббатты ақыл жеңеді екен. Мұхтар аға, енді сол алтын күндерімнің белгісі боп «Махаббат вальсі» ғана қалды». Бекеннің осы бір толғанысы оның адамдық бейнесін аша түскен. Өзімшілдіктен аулақ болып, өзгенің тағдырын ойлаған парасаттылығына қызығасыз. Алайда оның ұлылармен кездесулері оның қанатына жігер беріп, оптимистік, өмірге құштарлық сезімі жарқырайды. Бекен әңгіменің соңында мынадай ойын іштей қайталағанынан оның өмір сүруге құмарлығы көрінеді:«Менің өмірім ұзақ екен!». Ынтық көңілі,алып–ұшқан сезім оның сырқатын ұмыттырып жібергендей. Өмірде, мәдениет тарихында құрметпен аталатын, өзінің артына «Ертіс вальсі», «Махаббат вальсі», «Сен ғана» сияқты классикалық әндер қалдырған Бекен Жамақаев туралы Ілия Жақановтың әңгімесінің терең идеялық мәні жаныңды жадыратады. Автор жас композитордың талантын үлгі етеді. Жаңа ғана бой көтеріп келе жатқан шығармашылық адамдарына деген қамқорлықтың пайдасы зор екенін, адамдардың жылы сөзінің өзі олардың болашағына жол ашып, шабыт құмарын кемелдендіретінін айтады. Ілия Жақановтың әңгімелерінің бірқатары осы «Махаббат вальсінен» бастап жазушы Мұхтар Әуезовтің өнерге араласуын бейнелейтінін көреміз. Келесі «Өзгеге көңілім тоярсың», «Опера осылай туған», «Көзімнің қарасы», «Ақылбайдың әні» деген әңгімелер Мұхтардың өнерге деген көзқарасы, ән дүниесін бағалай білетіндігі,жалпы музыканы жанындай сүйетіндігі бейнеленген. Бұл әңгімелердің жазылуында Ілияның Мұхтар туралы көп білетіндігін, өзі музыкант, онымен қоймай, республикалық радионың музыка редакциясын басқарғандықтан, ән, музыка тағдырына байланысты жайлар оның көзінен таса болмаған. Тіпті бірге араласып жүргендігінің белгісі деп білеміз. Иә,Ілия Жақанов- қазақ өнері мен әдебиеті туралы сөз қозғалған сәтте осынау қос саланың дамуына өлшеусіз үлес қосып келе жатқан жан. Қаламгер бойындағы зор қайталанбас таланты, әсем сазды әндері,құнды зерттеу еңбектері,прозалық шығармалары еліміздің ұлттық мәдениетінің дамуына қосылған құнды дүниелер. Ол өнерде де, өмірде де бақытты адам. Талғамы жоғары өнер иесі қай шығармасында да, адам жанының пернесі мен шегін дөп басым, ғажап сезімге бөлейді, тебірентеді. Ілия Жақанов шығармаларының мағынасы терең, әр шығармасы бір-бірімен жымдаса байланысқан, ұлттық саз өнерінің тарихы мен теориясына жанжақты талдау жасап, қамтыған дүниелер. Қай жанрда жазса да ұлттық колоритпен, ұлттық нақышпен жазды.Қазақ өз болмысын, жаратылысын, тарихын әнде қалдырған. Қаламгер шығармаларында қазақ әнінің үлкен өрлеуі,қалыптасуы,классикалық

деңгейге шығу жолын суреттей білген. Ән арқылы, орындаушы арқылы өнер иелерінің портретін сомдайды.Әуезді әндер толғанысымен прозалық шығармалар өмірге келді. Ілия шығармаларының бай тілі, ғалымның зерттеу әдістері мен құнды ғылыми деректері болашақ мамандар үшін, кейінгі ұрпақ үшін таптырмайтын құндылықтар.

Пайдаланған әдебиеттері: 1.Қабдолов З.Сөз өнері, Алматы «Санат» баспасы, 2002 ж. 2.Жақанов И. «Махаббат вальсі» Алматы 1983 ж. 3.Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005ж. 4.Әдебиеттану терминдер сөздігі, Алматы: Ана тілі, 1998, 242-243бб.

ОҚУШЫЛАРҒА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ Джуманова К.Д. Маликова А. М. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің қызметкері

Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі–бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі. Олардың Отан–сүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүние танымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез–құлық нормаларын қалыптастыру–үлкен қажеттілік. Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тәрбиелеудің бірден–бір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастарын ғана емес, біркелкі ауыл мен ақ көңіл, жайдары,ойлары таза,рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары,тәрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Олай болса, ұрпағымызды тәртіпсіздік сияқты жаман қасиеттерден сақтандыру үшін жастардың бос уақытын дұрыс пайдалана біліп, сабақтан тыс іс-шаралар арқылы ұлттың құндылық қасиеттерді бойына дарытуымыз қажет.Өйткені, жастардың бойындағы зерігушіліктің әдепсіздікке соқтыратындығын, теріс жолға бастайтындығын жиі байқаймыз.Мысалы,адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиетіміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтар мен қатар мейірімсіз, қатыгез жастар көбеюде.«Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше,жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, қарым-қатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мәселе екені анық. [1] «Тәрбие деген не?»деген сұраққа М. Жұмабаевтың анықтамасымен жауап берсек, ол-«қандай болса да бір жан иесіне тиісті азық беріп,сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету» деген сөз «...адам баласының әсіресе жанын тәрбие қылу керек деп ұғу керек.Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі,һәм құлық тәрбиесі. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе,оның тәрбиесі толық болғаны». Білім және тәрбие мәселесі бүгінгі күнде Қазақстанның XXI ғасыр стратегиясының негізгі компоненті болып отыр.Бұл стратегияда жеке адамның қалыптасуы,дамуы,кәсіби деңгейінің жақсаруы,сондай-ақ ұлттық және жалпы адамзаттық рухани және мәдени құндылықтар негізінде ғылым

мен практика жетістіктеріне жету мақсаттары қойылған. Жас ұрпаққа үлттық тәрбие берудің негізгі бағыттары мен идеялары ҚР «Тіл туралы» заңында, ҚР «Білім туралы» заңында, сол сияқты ҚР Білім және ғылым министрлігінің «тәлім тәрбие тұжырымдамасы», «этномәдениет тәрбиесі» тағы басқа құжаттар мазмұнында айырықша атап көрсетілген. Бұл бағыттың шешімі негізінде қазіргі қазіргі педагогтің жан-жақты кәсіби тәжірибелігі мен сапалы тәжірибелігіне байланысты. ҚР I және II съездері педагогикалық кадрлар жұмыстарының ғылыми ұйымдастырылуын басты міндеттің бірі өтіп қойды. ҚР өркениетті елдің қатарына қосылу үшін жастарымызға,жан-жақты сапалы білім,саналы тәрбие беру керек. Сондықтан да ата-бабамыздан мирас болып қалған ұлттық тәрбиені ұрпақ бойына сіңіру керек. Біздің қазіргі жастар өркениетті елден үлгі аламыз деп өзінің төлтума ұлттық өнерін менсінбей, оның асыл қазынасын түсінбей босқа әуре болуда.Соның салдарынан имандылық,ізгілік, қайырымдылық деген ұғымдар үмыт болып, адамгершілік қасиетінен айырылып, азғындап барады. Адамзат қоғамының өзі жеке адамдардан тұрады. Олай болса, қоғамның дамуы оның әрбір мүшелерінің дамып жетілу сапасына байланысты.[2] Қазақ халқы–рухани зор байлықтың мұрагері. «Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда, сүрлеу соқпақ іздеп адасумен парапар»-деді Л.Н. Толстой. Өткеннен нәр алмай, рухани азық алмай болашаққа қадам басу және ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.Тәуелсіз ел болғандықтан, адамгершілік, ұлттық рухани мәдениетіміздің бүгінгі заман талабыана сай жаңа бағдарлам асын жасап, соны күнделікті өмір салтымызға ендіруіміз қажет. Сонда ғана біз өзінің дербес рухымен мәдениеті жоғары,адамгершілікке бейім, санасы дамып жетілген өркениетті ел болып, адамзаттың ұлы көшіне ілесіп, басқа халықтармен терезесі тең халық ретінде өмір сүре аламыз.Сондықтан да жастарымыздың санасына ұлттық ұлағаттық қасиеттерді сіңіре білудің мәні зор. Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы ұлттық құндылықтарының маңызды белгісі болып табылады.

Осы арқылы ұлттың ұлттық тәрбиесінің ерекшеліктерін білеміз. Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық-ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырып, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан, дархандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық. Қазақ адамгершіліктің басы әділдікті ту етіп, дауға–дәру,жауға–қару,араздыққа–араша, татулыққа– тамыр, тазалыққа–нәр, пәктікке пәрмен, дәстүрге дәрмен, өнерге–тұлпар,көкте сұңқар етіп тәрбиелеген. Салт-дәстүрлер- ұлттық тұрмыстың, мәдениеттің адам еңбегімен жасалған аса мәнді құрамдас бөлігі, сол ұлтқа жататын адамдар арасындағы мәдениеттің деңгейін, рухани байлығын көрсететін, басқа ұлттар мен халықтардан айырмашылықтарын білдіретін басты бағдары және мықты тәрбие құралы. Олардың басты бағыттары: -Шындық пен әділдіктен айнымау, берген антына берік болу, аманатқа борышты болмау, көрегенді атану- қазақ тағылымының басты шарты. -Ар-ождан тазалығын сақтау, ақыл-ойлы, парасатты болу,барлық іс-әрекетінен, сөйлеген сөзінен, қарымқатынасынан,көзқарасынан ғибрат исі шығып тұруы керек. -Рухына кір салмау, үлкендерді тыңдау, құрметтеу, өз қатарынан кем болмау, асып-таспау, достық пен татулықты сақтау, ел берекесін сақтап, инабатты қайырымды болуға тәрбиелеу. Баланың ақыл–ойының дамып жетілуіне, оның толық қалыптасуына қахақ халқының ұлттық өнеріндегі санамақтар, мақал–мәтелдер, жұмбақтар, айтыс өлеңдер зор ықпалын тигізді. Енді ғана өмірге талпынып келе жатқан бүлдіршіндерге санамақ ойынын үйреткен. Бұл баланың ақыл-

ойының дамуымен қатар санап үйренуіне бір жағынан көмектеседі. Мақал-мәтелдер адамгершілікке үйрете отырып, санап үйренуге де мүмкіндік тудырады. Қазақ тәрбиесінде жұмбақтардың алатын орны ерекше. Жұмбақ жасыру арқылы баланы алғырлыққа, тапқырлыққа, логикалық ойлауға үйретеді. Ұлттық ойындардың ішінде тоғызқұмалақ ойынын атап кетуге болады. Бұл ойында жастарды есепке шапшаң болуға, ойлау қабілетінің дамуына, білімін молайтуға бірден–бір рухани азық. Қазіргі Тәуелсіз мемлекетіміздің туын желбіретіп, келер ұрпағымызға еліміздің еңсесін түсірмей, оны ары қарай өрлете түсу үшін қоғамға саналы, білімді, ұлттық намысы бойында тасып тұрған «қазағым, елім»азаматтарды тәрбиелеу қажет.Тәрбие мәселесін ұстаздар қауымының мйынына арта салумен іс бітпейді. Оған атсалысу-аға буынның, ұстаздар мен тәрбиешілердің, отбасындағы ата-аналар міндетті. Сондықтан мектептерде, арнайы орта және жоғарғы оқу орындарында ата–бабамыздан келе жатқан тарихи мұраларды қастерлеп, салт дәстүр мен ұлттық өнерді үйрету қажет. Оларға қасиетті халық тәрбиесінің ерекшелігі мен пайдасын жете түсініп,ұлттық тәлімнің сыры мен қырын көркемөнер түрлерін үйрету арқылы дәріптеу қажет. Әдебиеттер: 1. Жұмабаев М. педагогика-Алматы-1992. 160 бет. 2. Жарықбаев Қ.Б. ,Қалиев С.Қ. Қазақтың халық педагогикасының тарихынан-Алматы,1992. 3. Білім журналы. «Ұлттық құндылық-тәрбиенің негізі» №2. 2013ж 47 бет. 4. Білім журналы. «Адам болам десеңіз». 3.2010, 65б 5. Білім журналы. «Көркемөнер-жасөспірімдерге ұлттық тәрбие берудің негізгі құралы». 4.2010,31б

ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМГЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ ӨЛКЕТАНУ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ РОЛІ Майхиева Н. Н. Атырау облысы Құрманғазы ауданы Бауыржан Бегалиев атындағы орта мектептің мұғалімі

Жеке тұлғаның қалыптасуы Ғ.Мүсірепов айтқандай:«Бүкіл адамзаттың келешегі–жас жеткіншектердің қандай идеал негізінде тәрбиеленіп, қалай өсуіне, кемелденуіне байланысты болмақ.» Сондықтан қазақ мектебінде оқушы жеке тұлға есебінде сапалы білім,саналы тәрбиені Абай көрсеткен тәрбие мен адамгершілік құндылықтардан алуы керек.Адамгершілік құндылықтарға негізделген тәрбие мектеп қабырғасынан басталады. Олай болса басты мақсат-жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу. Ұлттық құндылықтарымызды әлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тәрбиелеу үшін: -оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; -жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет,

сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; -ана тілі мен дінін, оның тарихын, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, рухани мәдени мұраларды қастерлеу; -жас ұрпақ бойында жаңашырлық, сенімділік, намысшылдық тәрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз. Міне, сонда ғана Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында айтқанындай «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін»және «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады»деп атап өткен сенімін ақтай аламыз. Қазіргі мектептің оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда адам бойындағы асыл қасиеттердің көзін ашып, оны қоғамның

белсенді мүшесі етіп дайындау білім мен тәрбие және дамыту қатар жүргізілгенде ғана ұлттық құндылықтарымызды тасымалдаушы ретінде жеке тұлғаны қалыптастырудағы білім беру өз дәрежесінде жүзеге асады деп ойлаймыз. Білім беру барысында ұлттық құндылықтарды, рухани мәдениетті, патриотизмді ұлттық салт-сананы игеруге әр пән өз төңірегінде өзінше сабақ бере алады. Мысалы, өзіміз білім беріп жүрген Бегалиев атындағы орта мектебінде «Ұлттық құндылықтарды тасымалдаушы жеке тұлға» деген семинар-кеңестер бастауыш пәні мұғалімдер арасында жиі өткізіліп келеді.Мектеп оқушыларына тарих пәнін оқыту барысында тарих және әдебиеттік оқу пәндерінің мұғалімдерімен байланыс жасай отырып,сыныптан тыс тәрбие жұмыстары, аймақтану және өлкетану материалдары арқылы жеке тұлғаның патриоттық құндылықтарын қалыптастыруды жан-жақты қарастырудамыз. Қазіргі таңда ғалымдар жеке тұлғаны қалыптастыру мәселесіне аса мән беріп келеді. Патриотизм – Отанға деген сүйіспеншілік ұғымын беретін болса, ал оны іске асыру патриоттық тәрбие беру арқылы жүзеге асырылады. Құндылықтар әлемі–адамның рухани адамгершілік әрекетінің саласы.Құндылықтар– өмірге,еңбекке,шығармашылыққа,адамгершілік насихаттарға, адам өмірінің мәніне деген бағалаушы қатынас. Құндылықтар– материалдық және рухани қажеттіліктерді өтеу үрдісіндегі қалыпты нәрселер. С.Иманбаеваның тұжырымдауынша «Патриоттық құндылық–елі мен туған жерін, Отанын сүю. Мемелекеттің тәуелсіздігі мен бейбітшілігін, әлемдік тыныштықты сақтау үшін күресу, өзінің ана тілін, дінін,салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы ізгілік қарымқатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейірімділікті, ұлтаралық мәдениетті дамыту».Біздің мектепте ұлттық құндылықтарды игерту барысында түрлі тәрбие шаралар,сыныптан тыс жұмыстар өткізіліп келеді.Соның бірі оқушылардың кіші ғылыми кеңесі жұмыс жасайды.Оған мектебіміздегі жоғары санатты мұғалім Өтегенова Сания басшылық жасайды.Бұл кіші ғылыми кеңесте оқушылар зерттеген патриотизм,ұлттық құндылықтар тақырыбындағы жұмыстары аудан,облыс,республика көлемінде қорғалып,жоғары жетістіктерге жетті. Аудан,облыс, республикалық ғылыми жобалар байқауынан төмендегі оқушылар өз жұмыстарын қорғады.Мысалы:Болатова Әсемгүл «Бауыржан Момышұлының Әскери өнердегі өзіндік қолтаңбасы және оның қазіргі қоғамдағы өміршеңдігі туралы», Жасинова Тұрсынай «Қазақ халқының этномәдениеті жастарға тәрбие беру негізі» Ғизатоллаев Нұрбергеннің «Қазақстан қандастарға арман болған Атажұрт, өлке дамуындағы қандастар үлесі», Талапеденова Айдананың «Хиуаз Доспанованың ерлігі жастарға үлгі», Набидуллаев Артемнің «Адам өміріндегі ұрпақтар тегінің рухани құндылық ерекшелігі»атты жұмыстарында Ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларды қазақстандық патриотизмге

тәрбиелеудегі өлкетану материалдарының ролі жанжақты талданып, жақсы көрсетілген.Біз осындай жеке тұлғаны әр түрлі шаралар арқылы ұлттық құндылықтарды саналарына сіңіруде аянбай еңбек етіп келеміз. Тұлға– біртұтас жүйе. Біртұтас жүйе ретінде адам өзін-өзі дамытып отырады. Тұлға–сана иесі. Баланы оқыта отырып,өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жеке қасиеттерді ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұштау, тұлғалыққа бағыттау. Сонда әр баланы «жеке тұлға» деп қарауымыз керек. Патриоттық тәрбие мәселесі адамзат тарихының өн бойындағы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат болғандықтан, оқушылардың бойындағы Отанға деген сүйіспеншілігі мен патриоттық санасын дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, даңқты қолбасшы, Қазақстанның Халық Қаһарманы, жазушы Бауыржан Момышұлының кейінгі ұрпаққа үлгі етіп қалдырған өсиеттері мен ерлікке толы шығармаларының орны ерекше. Патриотизм дегеніміз–Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман–саулығының қоғамдық–мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстығын сезіну, ал мемлекетті нығайту дегеніміз–жеке адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда,патриотизм мемлекет деген ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты білдіреді. Ерлік дегеніміз–табиғат сыйы емес, ең алдымен, өзінің ар-намысын және адамзаттың қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып,адамның ең ұлы сезімін– азаматтық парызын орындау үшін, осындай адамгершілік теңдікті өзіңмен сайысқа түсе отырып тұтас ұжым өмірінің игілігіне ғана емес, оның қауіп қатерін де бөлісіп,жауды барынша жою,жанға– жанмен, қанға-қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарды қауіпсіздік етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігу. Тұлғаны жан-жақты тәрбиелеу өз халқының ұлттық дүниетанымына сай,мазмұны ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы ақын, жазушыларымыздың туындыларынан бастау алатындары мәлім. Әдебиеттік оқу пәні оқушыларға ұлттық құндылықты сіңіруге мүмкіндік береді. Ұлттық тәрбие қазіргі елімізде орын алап отырған көптеген мәселелерді, ана тілін, ата тарихын,ұлттық салт-дәстүрді,өлкетану туралы дәріптеуді көздейді. Рухани мәдениет, эстетикалық құндылықтарды жас ұрпақ бойына сіңіру ең алдымен мектеп табалдырығынан басталары сөзсіз. Біз ұрпақ тәрбиесіне ұлттық құндылықтарды дамытуда қазақ ақын-жазушылардың мұраларынан, айтқан даналық сөздерінен тәлімдік-тәрбиесі мол сабақтарымызды,тәрбие шараларымызды жаңа технология негізінде сіңіріп келеміз. Біз бастауыш сынып мұғалімдері «Әдебиеттік оқу» сабағын жүргізуде Ыбырайдың «Өнер-білім бар жұрттар» өлеңін оқытуда оқу-білімді дәріптеуді,

«Астана-бас қала»,«Елім-рәміздері»т.б. оқытуда патриоттық рух,Ата-бабам тарихы тарауында батырлар дәстүрін дәріптеуді жаңа әдіс-тәсілдермен ұштастырып оқытып келеміз.Сондай-ақ радио телеарналардағы ұлттық болмысымызға сай бағдарламалар ұлттық құндылықтың басты істің негізі деп білеміз. Мәселен,«Мың бір мақал», «Айтыс», «Алтыбақан» т.б. Қазақстандық патриотизм–көп ұлтты Қазақстан халқының өзін-өзі тануының күрделі жолы.Өзін-өзі тану-өзіндік өсу мен өзіндік даму процесі арқылы жалпы адамзаттық құндылықтарды меңгеруге, бағалауға алып келеді.Ең бастысы–жас ұрпақтың бойында Отанға, туған еліне деген сүйіспеншілік сезімін қалыптастыру. Қазақстандық патриотизмнің негізгі компоненттері: -Отанға деген сүйіспеншілік; -Отан тағдырына деген жауапкершілік сезімін арттыру; -Отан мүддесіне қызмет етуге дайын болу; -Отанды қорғау; -Отанның қол жеткен жетістіктерін ішкі және халықаралық аренада мақтанышпен көрсете білу; -Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйрену; -Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің құқықтарына құрметпен қарау; -Ана тілін білу; -Қазақстанда тұратын ұлт өкілдерінің ұлттық салт– дәстүріне және әдет–ғұрпына құрметпен қарай білу; -Қазақстан халықтарының келісімі мен ұлтаралық бірлігін сақтау. Қазақстандық патриотизмнің негізін қалыптастыру – мектептен басталады. Ұлтымыздың патриотизмге бай тарихын, өлкетану материалдарын, ата-бабаларымыздың өнегелі өмірін жас ұрпаққа жеткізу патриотизмге баулудың бірден – бір көзі. Бұл ретте аттары аңызға айналған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Жанқожа батыр, Ақтан батыр, Наурызбай, Қарасай батыр сынды ерлеріміздің ерлігін баяндау осының куәсі. Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлиндер өз ұлтының нағыз патриоттары екендігін мойындатқан нағыз ұлы тұлғалар. Отаншылдық сезім–адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас қалыптасатын психологиялық,саяси-әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне,өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев патриотизмді "Әр этностың ұлттық сезімін сыйлап,

бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау"- деп белгілеген. Қазақ халқы «Отан» деген ұғымды бала бойына ерте бастан сіңіруге тырысқан.Сондықтан да соншама кең далада өмір сүрсе де, ата-бабаларымыз үшін атамекен ұғымы-әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым.Отан–патриоттық сезімнің қайнар көзі. Жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеуде мемлекеттік рәміздеріміздің орны ерекше. Патриоттық тәрбие-Отан, туған жер, атамекен, туған ел деген адам санасында мәңгі өшпейтін ұғым. Отансүйгіштік пен ұлтжандылық-егіз ұғым. «Патриотизм» ұғымының қазақшасы–отансүйгіштік, гректің патриотес–отандас деген сөзінен алынған. Ұлтжандылық-жаңа қоғамдық қарым-қатынастың нәтижесінде туған тарихи саты. Қазіргі таңда елімізде бұл екі ұғым жаңа мағынада айтылып келеді.Патриотизмді Қазақстандық патриотизм немесе Отансүйгіштік деп атайды.Оның мақсаты-Қазақстанды Отаным деп білетін әрбір азамат тек осы Қазақстанды сүйіп, соның азаматы болу, Қазақстанды қорғау, Қазақстанның дамуына өз үлесін қосу.Қазіргі мектептің оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда адам бойындағы білім мен тәрбие және қатар жүргізілгенде ғана ұлттық құндылықтарды сіңіру өз дәрежесінде жүзеге асады. Халқымыздың мәдени мұрасын таныту арқылы әлемдік мәдениетке жетеміз. Ұлт болашағы мен ұлт өкілінің тағдыры бір-бірінен тығыз байланысты, бірбіріне–тәуелді. Ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойы ұрпағына азық болған ақыл-кеңес, өсиеттері, асыл мұрасы ұлттық рух, ұлттық мақтаныш, ұлттық намыс, ана тілі мен мәдениетін қалыптастыру сезімін ояту-баршамыздың парызымыз. «Тәрбие–тал бесіктен басталады» дейді дана халқымыз. Демек, баланың қоғамға өзіндік пайдасын тигізер,жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруына ұлттық тәрбиені қалыптастыруымыз қажет.Ұлттық тәрбие беру-ұрпақ санасына ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан өз ұлтымыздың жауһарларын сіңіру болып табылады. Елбасы Н.Ә. Назарбаев жас ұрпақты игіліктер мен адамзаттың құндылықтар аясында қазақ халқының рухани-мәдени сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу-басты мақсатымыз екендігін атап көрсетті. Балаларымыз-болашағымыз.Ал болашағымыз бақытты болғанға не жетсін! Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы »Заңы 2.«Қазақстан мектебі» журналы,№10,2001ж. 3.«Қазақстан мектебі» журналы,№1,2006ж. 4.«Тәрбие құралы»журналы,№5,2001ж. 5.«Қазақстан мектебі»журналы №11.12,2007ж. 6.Иманбаева С.Т.Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориясы мен практикасы. Алматы. ҚазМемҚызПИ

 Инклюзивтік білім беру  МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕЛУЛІ БАЛАЛАРМЕН ТҮЗЕТЕ-ДАМЫТА ТӘРБИЕЛЕУ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗЕТІН ДЕФЕКТОЛОГ-ЛОГОПЕД МАМАНДАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІ Шилденова Т.К. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Білім мен ақпарат үстемдік кұрған қоғамда білім беру жүйесі инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да,бүгінгі маманның кұзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын, кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін пайдалану ғана емес, оны қажеттікке қарай толықтырып отыруды талап етеді. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің өткен жылғы Жолдауында алдағы он жылдың міндеттерін саралап көрсетіп, соның ішінде осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлауға, жаңа технологияларды. идеялар мен көзқарастарды пайдалануға қатысты ойларын айтқан. Қазіргі таңда қалыптасып қалған білім, білік, дағдыға негізделген білім берудің нәтижелері мен жаңа әлеуметтік экономикалық қоғам қажеттіктері деңгейі арасындағы қайшылықтар айқын байқалуда. Заман талабы педагог-дефектолог мамандардың құзыреттілік салаларын қоғамның жаңа құрылымына сәйкес белгілеп отыр. Білім-қоғамды әлеуметгік, мәдени үрдіспен қамтамасыз ететін жоғары құндылық. Осы жоғары құндылық сапасын көтерудің басты шарты-педагогдефектологтардың кәсіби құзыреттілігін дамыту болып табылады. Олай болса, білімге негізделген қоғам құрылысының негізгі басымдықтарын есепке ала отырып, педагог-дефектолог мамандардан аса жоғары кәсіби құзыреттілік талап етіледі. Құзыреттіліктің заман талабына сай кез келген саланың маманы болуға мүмкіндік беретін басты екі түрі белгіленіп отыр. Олар- «пәндік» және «пәннен жоғары метапәндік» құзыреттіліктер. Атап айтқанда, «пәндік» құзыреттілікке белгілі бір пәнді меңгеруге (ұстаздар үшін) немесе белгілі бір саланы меңгеруге қажетті білім мен білік жатқызылса, «пәннен жоғары метапәндік» құзыреттілік ретінде адамның өз білімін пайдалану және одан әрі дамытуға бағытталған ақпараттық, коммуникативтік, бірлесе жұмыс жасай алу қабілеттері, өз әрекеттерін баскару дағдылары сияқты қасиеттері жатқызылады. Педагогикалық-психологиялық әдебиетгердегі ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда,кәсіби шеберлікгің қалыптасуы мен даму үрдісінде екі ұғым: құзыреттілік (компетенттілік) және құзырет (компетенция) ұғымдары пайдаланып келеді. Оның біріншісіне «Қазақ Совет Энциклопедиясының» орысша-қазақша сөздігінде «хабардар,жетік,терең білетін» деп, ал екіншісіне

«хабардарлық, міндет, қызмет бабы» деп анықгама берілген. Кұзыреттілік түсінігі көп аспектілі жан-жақты ұғымды білдіреді. Өмірдің өзгермелі жағдайында құзыретті тұлға білім берудің практикасы мен теориясының дәстүрлі мақсаты ретінде алға шығады. Құзыретті болу мен құзыретсіз болудың себептері бірдей, ол адамның жеке тұлға ретінде ахуалы. Немесе құзыреттіліктің бар-жоғын анықтау үшін қарым-қатынас, педагог-дефектологтың еңбек нәтижелері мен адами қарым-қатынаста, оның қорытындыларына қарап пайымдау қажет. Мұның мағынасы педагог-дефектолог мамандар өз әрекеті мен орындаған жұмысы кәсіби іс-әрекеттің белгіленген талаптарына жауап беретін және орындай алатын болса, кәсіби құзыретті болып саналады. Бұгінгі таңда біздің қоғамымызда жаңа типтегі арнайы білім өте қажетті. Себебі ол-европалық үлгіде қалыптасқан әлеуметтік саланы қайта өзгертудің маңызды құралдарының бірі. Бұл екі маңызды жағдаймен байланысты келісілген: біріншіден, евроодақпен жақындасуға бағытталған әлеуметтік одернизациямен, екіншіден, мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін көрсетілетін қызметтердің саласын кеңейту. Қазіргі кезде «Инклюзивті білім» деп аталатын мүгедек балалар жөніндегі білім беруде мемлекеттік стратегиялық саясаты оларды жалпы білім беру саласына қосуды көздеп отыр. Қазіргі таңда психолого-педагогикалық және медико-элеуметгік мәселелердің аса маңызды шеңберіне ерекше қажеттілігі бар балаларға көмек көрсетуді енгізу. Сондықтан да дефектологтар, психологтар, педагогтар мен дәрігерлер балалардың дамуына ерте жастан бастап көңіл бөлуге тиісті. Дәл осы кезең балалардың ойлау қабілетін, денесінің өсуіне, тілдік және сезімдік дамуына өте қажет. Бұл кезеңдегі шешілмеген мәселелер баланың одан кейінгі дамуына кері әсерін тигізеді. Жалпы арнайы қызмет көрсетуді қажет ететін түзету оқу мекемелеріндегі жұмыс істейтін мұғалімдер мына құзыреттіліктерді меңгеруге тиісті: -кәсіби сана-сезім,білімдарлық және ой өріс,этика мен дефектология жиынтығымен көрінетін дүниеге көзқарастар құзыреттілігі; -олигофренопедагогика,арнайы психология,логопедия,тифлопедагогика, технология және кәсіпкерлік салаларында әрі арнайы, әрі психологиялық-педагогикалық білімдерді меңгеруден тұратын теориялық құзыреттілік;

-кәсіби іскерлік пен дағдыны игерумен сипатталатын тәжірибелік құзыреттілік; -кәсіби міндеттерді, педагогикалық жағдайларды ерекше шешім қабылдауымен көрінетін шығармашылық құзыреттілік. Бүгінгі таңда ұлтгық арнайы білімді дамытуға негізделген стратегиясын ғылыми тұрғыда қөру мына жағдайларды ескертуді қажет етеді: дағдарыстың эволюциялық сипаты, оның етуінің ұлттық социомәдени, экономикалық және саяси жағдайларының ерекшелігі, тәуелсіздік алудың қарсаңындағы арнайы білімнің мемлекеттік ұлттық жүйесінің жетістіктері мен өзіне тән ерекшеліктері. Қазіргі жағдайда арнайы білім жүйесінің эволюциялық дамуы үшін жүйені әртүрлі деңгейде жоспарлы және жүйелі түрде өзгерту қажет. Инклюзивті білім беру жағдайында және жеке адамның құзыреттілігінің негізін қалыптастыру үшін денсаулығын ескеруде арнайы тәсілдер мен әдістер пайдалану қажет. Барлық тәсілдер мен әдістерді үш топқа белуге болады. Бірінші топқа сыныпта қолдануға болатын тәсілдер мен әдістерді қосамыз. Оған мынандай шараларды жатқызуға болады: сабақ кестесін бақылау; сынып оқушысының орташа оқу мүмкіндігімен сәйкес сабақтың қиындығын бақылау; сабақта қызметгің әр алуан түрлері (бірсарындылықты шешу); шаршағанды болдырмау және ойлау қызметін арттыру үшін сабаққа дене шынықтыру минуттарын енгізу; әзіл-оспақ психотерапевтік тәсілдер арқылы жүйке-психикалық шиеленістің алдын алу; сыныпта психоэмоциялық жағдай жасау; Екінші топта қолданылатын тәсілдер мен әдістер.Бұған ақпарат оқу тапсырмалары мен бақылау әдістерін беру тәсілдерін жіктеуді жатқызуға болады. Ол жетекші модальдықпен, мидың функциялык асимметриясымен, ойлаудың түрімен, жүйке процестерінің күшімен және қозғалысымен, денсаулығының деңгейімен сәйкес болады. Үшінші жеке түрде қолданылатын тәсілдер мен әдістер. Оған баланың оқу мүмкіндігіне байланысты тапсырмалардың қиындығын жіктеу; оқу тәртібінің жеке стратегиясын жасау. Қазіргі кезде инклюзивті білім беру оның жетілуіне қиындық туғызатын әртүрлі факторлар кездеседі. Олар: кемтар балалардың ата-аналарының жалпы типтегі білім aлy мекемелерінде білім алуға дайын еместігі; қоғамдық көліктердің білім беру ортасының, байланыс құралдарының мүгедектерге бейімделмегендігі; мамандардың жетіспеушілігі жэне олардың кәсіби құзыреттілігінің төмендігі. Осы жағдайларды ескере отырып, мүгедек балалардың құқығын қалпына келтіру үшін басты үш саланың өзара тығыз қатынасын жөнге келтіру керек, яғни әлеуметтік қорғау, білім және жұмыспен қамтамасыз ету салалары. Қорыта келе айтқанда, түзету-білімділік және құқығын қалпына келтіру шараларының түпкі мақсаты-мүгедек балалардың әлеуметтік ортаға

бейімделу, қоғамдық тиімді жұмыстармен айналысу және қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінуі. Ол үшін тек баламен ғана емес, оның жанұясымен де қажетті жұмыстарды жүргізу қажет. Баланың сөйлеуінің бұзылуына биологиялық, психологиялық факторлар, сондай-ақ қоршаған ортаның келеңсіз жағдайлары себепші болады. Сондықтан сөйлеуі бұзылған және тіл мүкістігі бар балалар тұйықталып, бойында толымсыздық кешені пайда болмас үшін, ата-ана тарапынан қолдау, мейірімділік, жылылық аса қажет. Қазіргі кезде экологиялық және психологиялық фактордың әсерінен сөйлеу қабілетінде ауытқуы бар және мумкіндігі шектеулі балалар жылдан-жылға саны көбейіп келеді. Мұндай балаларға арналаған арнайы мектептер мен оқьпу бағдарламалары жоқтың қасы. Бұл мәселе психиатр, логопед, невролог, психолог және т.б.мамандардьң және қоғамның араласуымен шешілетін өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек. Соңғы жылдары көптеген мемлекеттерде ерте жастағы балалардың толыққанды дамуын, жан-жақты жетілуін қамтамасыз ету медицина, білім беру және әлеуметтік қорғау салаларының басты назардағы мәселесі болып отыр. Себебі дәл осы ерте жастагы кезеңде баланың физиологиялық, психологиялық тұрғыдан және тұлға ретінде қалыптасуының алғы шартгары қаланады. Мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте жастағы көмек көрсетудің маңызын келесі факторлармен түсіндіруге болады: баланың дамуы белсенді динамикалық үдеріс, яғни дамуында кездесетін ауытқулар мен тежелістер арнайы жағдай жасау арқылы баланың орын толтыру мүмкіндігін жүзеге асырады; баланың орталық жүйке жүйесі өте бейімделгіш болғандықган, олар жаңа ақпарат пен дағдыларды бойларына жылдам сіңіреді;өмірінің алғашқы жылдары бала ағзасының психикалық және моторлық қызметтері қарқынды дамиды. Осы факторлардың барлығы ерте жастағы кезеңнің дамыту мен түзетудегі маңызы зор екендігін дәлелдейді. Арнайы әдебиеттер мәліметтерін қарастырып талдайтын болсақ, сөйлеу тілінің дамуы тежелген ерте жастағы балалардың саны артып келе жатқандығын көреміз. Әсіресе тұрақты тұрде мектепке дейінгі мекемелерде тәрбиеленетін балдырғандар арасына да сөйлеу тілінің дағдылары жеткілікті деңгейде қалыптаспағандығы анық байқалады. Осы балалардың сөйлеу тілін бағытгы түрде түзету, олардың жалпы дамуының да бірде бір шарты болып табылады және екіншілік кемістіктердің пайда болуының алдын алады. Сөйлеу тілі тежелген ерте жастағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға едәуір үлес қосатын бағдарлама дайындау бүгінгі таңда көкейкесті мәселелердің бірі деп санаймыз. Соңғы кездері білім көлемінің ұлғаюы балалардың сөйлеу тілінің дамуына жоғары талап қояды. Балаларға алда күтіп тұрған күрделі мәселелерді

шешуге көмектесу үшін сөйлеу тілінің дер кезінде және толыққанды қалыптасуының алдын-ала қамын жасау керек. Өйткені сөйлеу тілі арқылы ойлау дамиды, жеке басының қасиеттері калыптасуга ықпал етеді. Ерте жастағы кезенде ана тілін меңгерудің тілдік және ақыл-ой аспектілерінің өзара байланысын қарастырды, тіл мен сөйлеу тілі құбылыстарын түсіне білуді қалыптастыру қажеттілігін накты турде негіздеді.Бұл тұжырым сөйлеу тілін дамытуға қатысты барлық зерттеулердің тірегі болды.Ол байланыстырып сөйлеу тілі баланың ана тілін меңгерудегі барлық жетістіктерін өзіне жинайды деп белгіледі (дыбыстық жағын, сөздік қорын, грамматикалық құрылымын). «Кемтар балаларды элеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау көрсету» ҚР Заңы 4 тармағын іске асыру мақсатында мүмкіндіктері шектеулі балалар үшін кешенді көмек көрсету жағдайларын қамтамасыз ету жолында жаңа үлгідегі арнайы (түзету) ұйымдары ашылған. Арнайы білім беру ұйымдарының жаңа түрлері:оңалту орталықтары (республикалық және облыс деңгейіндегі қалаларда), мектеп жанындағы логопедтік пунктер, психологиялық-педагогикалық түзету кабинетгері (аудан орталықтарында). Жаңа үлгідегі арнайы (түзету) ұйымдар қызметтері «Бала құқықтары туралы» БҰҰ Конвенциясына, ҚР «Білім туралы», «ҚР баланың құқықтары туралы», «Кемтар балаларды әлеуметгік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» Зандарына және басқа да нормативтік құқықтық құжаттарға сәйкес және осы ережелер негізінде жүзеге асырылады. Оңалту орталығының қызметін ұйымдастыру тәртібі. Оңалту орталығы арнайы білім беру ұйымдары түрлерінің бірі болып табылып және облыстың әкімдерінің шешімдерімен құрылады. Оңалту орталыгының негізгі міндетгері: 1)сөйлеу тілінде, көру, есту, тірек-қозғалыс аппаратында бұзылуы, оқып-үйрену, қарым-қатынас жасау мен жүріс-тұрысында қиындықтары бар балалар мен жасөспірімдерге психологиялық түзеу мен оңалту түрінде кешенді психологиялықмедициналық-педагогикалық көмек көрсету; 2) дамуында, оқытуда, қарым-қатынас жасауда, жүріс-тұрысында проблемалары бар балалардың әр түрлі топтарына қатысты жаңа педагогикалық технологияларды әзірлеу, сынақтан өткізу және енгізу; 3)мамандардың пәнаралық тобымен (командалық бағалау) балаға қатысты мәселелерді кешенді оқыпүйрену және баланың медициналық, психологиялық, түзету-педагогикалық көмекке деген мүмкіндігі мен қажеттілігін анықтау; 4)баланың дамуының әлеуметтік жағдайын ескере отырып,жеке дамыту бағдарламасын әзірлеу және жасап шығару; 5) жеке, топтық сабақ түрінде түзете-дамыта оқытуды жүргізу;

6)отбасы жағдайында даму мүмкіндіктері шектеулі балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша атааналарға (заңды өкілдерге) ақыл-кеңес беру және оқыту; 7) жалпы білім беру және арнайы (түзеу) білім беру мекемелерінің педагогтеріне мүмкіндіктері шектеулі балалардың психофизикалық күйінің ерекшеліктері мен даму мүмкіндіктері жайынан әдістемелік басшылық жасау және көмек беру. Оқыту мазмұны түзеу мекемелерінің білім беру стандарттарымен, оқу жоспарымен және оңалту орталығында түзеу көмегін алатын әрбір баланың мүмкіндігі мен қажеттілігі ескеріліп әзірленетін жеке дамыту бағдарламасымен анықталады. Сөйлеу функциясы адамның психикалық функциясының бірі болып табылады. Сөйлеу тілі дамуы үрдісінде танымдық әрекеттің жоғарғы формалары, ұғымдық ойлау әрекетіне қабілеттілік қалыптасады. Сөз мағынасы өздігінен жалпылау болып табылады және осымен байланысты тек сөйлеу бірлігін ғана емес, сонымен катар ойлау бірлігін көрсетеді. Олар ұксас емес және бір-бірінен тәуелсіз түрде пайда болады. Бірақ баланың психикалық даму барысында күрделі сапалы жаңа бірлесу пайда болады, ол тілдік ойлау және сойлеу-ойлау әрекеті. Сөйлеуі дамыған балада саналы, жоспарлы және реттелген мінез-құлық әрекеті болады. Тілдік қарымқатынас дамудың әр түрлі формаларының қалыптасуына жағымды әсер етіп, жалпы психикалық дамуды қамтамасыз етеді. Сөйлеу тілінің қандай да бір дәрежеде (тілдік бұзылыс сипатына қарай) бұзылуы баланың барлық психикалық дамуына, іс-әрекетіне, тәртібіне әсерін тигізеді. Сөйлеу тілінің курделі бұзылуы баланың қоршаған орта шындығын тануы іске асатын әлеуметгік (негізінен тілдік) қатынастардың шектелуімен және сөйлеу мен ойлаудың тығыз өзара байланысымен шартталған таным әрекетінің жоғарғы деңгейлерінің қалыптасуына, ақыл-ой дамуына әсер етеді. Сөйлеу бұзылысы, тілдік қарым-қатынастың шектелуі баланың тұлғасының қалыптасуына кері ықпалын тигізеді, психикалық қабаттауларды, ерікжігер сферасының спецификалық ерекшеліктерін туғызуы мүмкін, мінездің кері сипаттарының (ұялшақтық, ұяндық, негативизим, т.с.с) дамуына әсер етуі мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларында кездесетін сөйлеу бұзылыстары оқытудың бастапқы кезендерде ана тілі грамматикасын және гуманитарлы пәндер бағдарламаларын меңгеруге бөгет болады. Сөйлеу тілі бұзылыстары себебінен баланың бастауыш мектеп бағдарламасын меңгере алмауы, ал күрделі жағдайларда оның жалпы мектепте оқуға мүмкіндігінің болмауы туралы сұрақтың туындау жағдайлары да кездеседі. Түзету жұмысының дұрыс ұйымдастырылуы мен өткізілуі кезінде логопедмұғалім бұндай балаларға оларда бар сөйлеу тілінің бұзылуларын жеңуге және өзге балалармен тең

дәрежеде мектептік білімдерді меңгеруге. Соның нәтижесінде толыққанды, жан-жақты дамуға көмектеседі. Даму мүмкіндігі шектеулі балалардың сөйлеу қабілетінің кеш басталуына байланысты, олардың сөйлеуін ауызша, сөз жүзінде емес тілдерімен үйрету керек. Мысалы:қимыл арқылы сөйлеу немесе белгілі бір дыбыс, үн арқылы үйрету дағдыны қалыптастырып қана қоймай, сөйлеуге де әсерін тигізеді. Баланың сөйлеу қабілетінің өрескел тежелуі даму мүмкіндігінің ауыр деңгейіндегі балаларға тән болуы себепті, оны өзіне-өзі қызмет көрсету дағдысын қалыптастыруды ескеру шарт. Ата-ана балаға айтқанын түсіндіру үшін үйдегі заттардың атын атау

мен іс-қимылдарды көрсетуді тұрақты түрде жүргізе отырып, балаға сөзбен және көрнекі түрде жеткізу керек. Бұл әдіс айтылған сөздің нақты затпен байланысын түсінуге мүмкіндік береді. Әдебиеттер: 1. ЕлбасыныңХалыққа жолдауынан, 2007. 2.Қаратаев М.Қ.«Қазақ Совет Энщклопедиясының» сөздігі - Алматы, 1974. 3.Шабанова Б.А.,Кударинова А.С.Мекемелерде логопедтілік жұмысты ұйымдастыру. Оқу-әдістемелік құралы. -Павлодар, 2010. -112 б. 4.Мукашева Н.М.,Оракбаева М.К. Баланың сөйлеуінің бұзылуына ықпал ететін биологиялықпсихологияльқ факторлар Вестник КАСУ№1, 2006. 5.ҚР «Білім туралы» Заңы, - Алматы, 2007.

МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕЛГЕН БАЛАЛАРДЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ЕСТУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ Даулбаев М.О. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Халқымыз сәбидің іңгәлап дүниеге келуінен бастап адамзат тіршілігіндегі бүкіл оқиғаларды музыка әуенімен, әнмен жеткізген.Қазақ халқының барлық тұрмыс-тіршілігі,салт-дәстүрі (бесікке салу,тұсау кесу, сүндет той т.б.) бәрі ән айтумен өтеді. Баланың ақыл-ойын, қиялын ойынсыз, ертегісіз, музыкасыз алға жетелеп тәрбиелеу мүмкін емес. Балалардың музыка тыңдау, қабылдау, есте сақтау, әнді жеке, қосылып айту, ән сөзін жатқа айтқызып, музыка мен дене қимылын үйлестіре білуге үйретіп, музыкаға деген қызығушылығын арттыру музыкаға жетік болу қабілеттері баланың өсу, даму процесінде қалыптасады. Ал, балаларға әнді үйретуде есту қабілеті нашар бала болса не істейміз? Ондай балаларға әнді үйретпес бұрын өлең мазмұнына қарай түрлі суреттер, иллюстрациялар, музыкалық жазылған дискілерді телевизордан көрсеткен дұрыс.Содан соң балаға өлең сөзін жаттатып, ән музыкасының ырғақтық суретіне мән беріп, баланы ырғақты сезіндіруге талпындырып, әрі қарай әнді үйретуге жұмыстанып, балалардың музыкаға деген қызығушылығын арттыруға қызметтену керек.Домбыра үйрету үшін не істеуге болады деген сұрақтың да біздің алдымыздан көлденең тұратыны белгілі. Ол үшін біз талантты, біртуар азамат Жұмагелді Нәжімеденовтың «Домбыра үйрену оңай ма?» кітабына сүйініп жұмыс жүргізуге болатынын көрсетеміз.Бұл кітаптың алдыңғы басылымдарын өнерсүйер қауым, қазақ елі айқара құшақ жая қарсы алғандығын айтамыз. Міне осы кітапты жазған өзіміздің жерлесіміз Құрманғазы ауданы, Қошалақ ауылының түлегі, бүгінде өнертану ғылымының кандидаты, ғалым, домбырашы, дирижер, философия

ғылымының докторы, 155 ғылыми мақалалар мен 20 кітаптың авторы Жұмагелді Нәжімеденов көп жылғы іздену мен ерен еңбегінің нәтижесінде шәкірттер мен жастарды домбыра аспабына үйретудің «сандық тәсілін» ұсынды.Нотаны жете білуді, музыкалық арнайы сауаттылықты қажет етпейтін бұл тәсіл көпшіліктің көңілінен шығып, шын жүрегімен тілек білдірушілер үшін бұл кітап дер кезінде жарық көрді деуге болады. Өзіміз түгілі, өзге ұлттар да қызығушылық таныта бастады. Автордың жайда көңілі мен жатырқамайтын мінезінің арқасында ұлтына, нәсіліне қарамай көпке домбыра үйретудің жолын көрсетіп, бір сөзбен қазақтың домбырасының туын биікке ұстап, ұлттық өнерімізді жер бетіндегі барлық халыққа паш етіді мақсат етті. Сандық тәсілмен үйретудің амал-жолдары тек қазақ тілінде ғана емес, орыс, ағылшын, төте жазу араб тілінде жарық көрді. Бұл, сөз жоқ қазақ домбырасын үйренем деушілердің қатарын молайта түседі. Өйткені, оларға тіл жағынан, түсіндіру тілі жағынан еш кедергі келтірмейді деген сөз. Мұның өзі автордың қалың қазаққа ғана емес, басқа жұртшылыққа да біздің өнеріміздің шоқтығын биік жағынан көрсету деген ниетін айшықтап отыр.Бұл кітапта домбыра аспабында сандық тәсілмен әнді орындап, сүйемелдеу жазуы ұсынылады. Ж.Нәжімеденов жиырма жыл уақыт ішіндегі тәжірибесінде, сандық тәсіл бойынша домбыра үйретудің «адам айтса сенгісіз» нәтижелерге қол жеткізген. Мәселен, өмірінде қолына домбыра ұстап көрмеген шетелдік азаматтар бірер сағат ішінде күй үйреніп, жатық ойнайтын дәрежеге жеткендеріне өзгеден гөрі, өздері таң қалған. Автор кітап мұқабасына домбыра ұстап отырған африкалықты

суретімен шығарғанда, оны көрген қазақтың баласының көңілінде «мынау домбыра ойнап мәз болып отырғанда, мен неғып ойнай алмаймын» деген ойды туындатып, ұлттық намысқа әсер етудің амалын қарастырған. Бір жағынан африкалықтың домбырада ойнағаны, бұл домбыраның халықаралық деңгейге көтерілгені деп білуіміз керек. Сондай-ақ, фортепиано, скрипка сияқты бүкіл әлем ойнап жатқан еуропалық аспаптарда, біздің қазақтар басқа ұлттардан артық ойнамаса кем ойнап жатқан жоқ. Ал домбыраны өзімізден басқа кім керек қылып жатыр? Қазақтың домбыра аспабын қысқа мерзімде, тез әрі сауатты тартып үйренудің көпшілікке қолайлы қарапайым тәсілі–«сандық нота» жүйесі. Сондықтан арнаулы музыкалық білімі барлар және домбыраны тұңғыш қолына ұстаған «құйма құлақ» кісілер сандық жүйені тез ұғынып, бірден күй тартып кете алады. Көбіне маған «Жұмеке, менің құлағымды аю басып кеткен, мен домбыра үйрене алам ба?» деген қазаққа «көңіл ниетің болса, құлағыңызды піл басып кетсе де, үйренесіз, тек жиырмаға дейін санай білсеңіз болғаны» деп әзілдеп жатамын. Домбыра ойнау арқылы адамның ішкі сезімін үн арқылы оятып, оның есту қабілетін арттыруға болады. Егер баланы ата-ана музыка мектебіне домбыра класына алып барса, әуелі ереже бойынша оның ритмін, есту және еске сақтау қабілетін тексереді. Фортепианоның немесе баянның бір клавишін басады да, кәнекеи «а» деп айт деп жатады. Кейде сасқалақтап тұрған бала дыбысты дұрыс айта алмай қалуы мүмкін. Ұстаз мына баланың есту қабілеті нашар екен, енді маған келмей-ақ қойсын деуі мүмкін. Осындайдан көңілі қалған бала ендігәрі домбыраға жоламауы мүмкін. Мұндай қарымқатынаспен біздер музыкалық қабілеті болмағанымен, талабы бар адамдарды домбырадан алшақтатып жібереміз. Ал дұрыс көңіл ниеті бар адам ұлтына қарамай сандық тәсілмен, домбырада жарты сағатта бір күй меңгеріп алған американдық Дэвит Беккер, Брент Дэвис пен шотландық Кейт Поттер, т.с. сияқты азаматтардың тәжірибесін мысалға келтіруге болады. Сондықтан жалпы домбыраға көңіл-ниеті бар адамдарды олардың музыкалық қабілеті бар-жоғына қарамастан қабылдап, ойнау өнерін шама-шарқынша меңгеруіне мүмкіндік беруіміз керек. Енді Ж.Нәжімеденовтің әнді домбырамен тартып үйрету әдісін ұсынайық. Б.Ғизатовтың «Біз – өмірдің гүліміз» әнін домбырамен тартып үйрену. 1-жаттығу. Ән 1-ішектің ғана пернелерін басу, ал 2-ші (жоғарғы) ішектің пернелерін баспай, ашық («0») қалдыру арқылы алма-кезек қағыспен орындалады: 6-пернені шынашақпен (4-саусақ) басып тұрып, 2 рет (П,V), сұқ (1-ші) саусақпен 3пернені басып, 2 рет (П,V) қағамыз. Содан соң 4-

пернені ортаңғы (2-ші) саусақпен басып, 2 рет (П,V), 1-пернені сұқ саусақпен басып, 2 рет (П,V) қағамыз. 2-жаттығу.Ашық қос ішекті төмен (П) қағып, жоғары (V) қағыста 1-пернені сұқ саусақпен басамыз. Содан соң, сол сұқ саусақты 3-пернеге жылжытып, төмен қарай (П), ортаңғы саусақпен 4-пернені басып жоғары қарай (V) қағу керек. Келесі үш қағыс (төмен, жоғары, төмен) шынашақпен 6-пернені басып отырып орындалады. Бұдан кейін сәл тыныс алу керек. Тұтас күйінде орындап үйреніңіз. Мысал үшін тек домбырада ойнау үлгісі беріліп отыр. Мұндай мысалдарды би үйрету жұмыстарынан да көруімізге болады. Кезінде Атырау қаласында есту қабілеті төмен балалармен жұмыс жасаған биші Ештаева Светлана апамыз балаларға би қимылдарын музыканың ырғағымен жасауды саусақпен санап көрсету арқылы үйреткенін білеміз. Оқушылары өз өнерлерін көпшілікке паш етіп, түрлі дәрежелердегі сайыстардан жүлдемен орылған. Облыстық есту органдары зақымданған балалар мектепинтернатының музыка пәні мұғалімдері болып жасайтын Қуанышкереева Нұрсұлу мен Мұхамбетжанова Алмагүлде балаларға ән үйретіп жақсы жетістіктерге жетті. Бұл айтқандарымыздан бөлек бүгінгі күні елімізде есту қабілеті төмен адамдарға арналып ашылған театр үйі бар екенін білеміз. Онда құлағы естімейтін жандар музыка әуеніне биі қойылымдарын қойып, билейді. Ол қалай десек, бұл жерде сахнадағы еденге музыка дыбысы беріледі екен. Осы музыкалық дыбысты есту қабілеті нашар адамдар жалаң аяқ билеу арқылы едендегі музыкалық дыбысты тербеліс (вибриция) арқылы қабылдайды. Мүмкіндігі шектеулі жандардың музыкалық шығармаларға вальс билеу жарысына қатысқанын, ән шырқағанын талай көріп куәсі болып жүрміз. Бұл бір жағынан мүмкіндігі шекеулі адамдардың басқа адамдардан кем еместігін көрсетеді. Интернаттың музыка жетекшісі, тәрбиеші, атаанамен жақсы қарым-қатынаста болып, балалардың музыка мәдениетіне жақын болуына көмектесіп, оның тілін меңгеріп, музыкалық қабілеттерінің дамуына, жеке басының рухани қалыптасуына үнемі көмектесіп отыруы керек. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1.«ХІІ-ғасырдағы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту: ізденістер, түйінді мәселелер және болашағы» атты облыстық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Атырау 2005 ж. 73бет. 2.Жұмагелді Нәжімеденов «Домбыра ойнау оңай ма?» (Жетінші басылым) «Легко ли играть на домбре?» «Is it tasy to on DOMBYRA?» «Өнер» баспасы, Алматы-2011 жыл. 6-12, 18 беттер.

ПРЕОДОЛЕНИЕ РЕЧЕВОГО НАРУШЕНИЯ ПУТЕМ РАЗВИТИЯ ВОСПИТАНИЯ ДВИГАТЕЛЬНОЙ СФЕРЫ В СОЧЕТАНИИ СО СЛОВОМ И МУЗЫКОЙ Хасанова С.С. Областная специальная школа – интернат №3 для детей с тяжелыми нарушениями речи учитель - логопед

В современной системе воспитания ребенка занятиям уделяют большое внимание.Такие уроки часто включают в программы дошкольного, раннего и школьного обучения как самостоятельную дисциплину.Ведь ритмика помогает не только научиться чувствовать музыку и воспринимать темп, благодаря такому уроку шумные детки становятся спокойнее, а тихони и скромники постепенно открываются миру. Если рассматривать ритмику с научной точки зрения, то можно сказать, что раздел теоретического учения в музыке, отвечающие за ритм, его понимание, восприятие, реагирование, однако следует отметить, что занятия ритмикой не подразумевает заучивание определенных танцевальных связок и движений.Главная цель– научить детей правильно, адекватно воспринимать музыку, реагировать на нее, выражать свои эмоции и реакции посредством движении. Существует также понятие логопедическая ритмика. Цель его заключается в преодолении речевого нарушения путем развития и коррекции неречевых и речевых психических функций. Логопедическая ритмика обуславливает включение музыки и движения, осуществление образовательных задач, способствует формированию двигательных навыков и умений, пространственных представлений, способностью произвольно двигаться, ловкости силы, переключаемости координации движении. Коррекционная направленность занятий обусловлена с учетом структуры речевого нарушения комплексной и поэтапной логопедической работы. Логопед учитывает возрастные и личностные особенности учащихся, состояние его двигательной системы, характер и степень нарушения речевых и неречевых процессов, слухового и зрительного восприятия, внимания и памяти. В коррекционном обучении на логоритмических занятиях используются наглядно-словесные и практические методы. Наглядные методы обеспечивают яркость нравственного восприятия и двигательных ощущений. При обучении движению используются различные приемы: а)наглядно-зрительные–показ педагогом образца движения или его отдельных двигательных элементов; подражание образцом окружающей жизни;

б) тактильно-мышечные – включение в двигательную деятельность. Например: при ходьбе на пути ставятся воротца–дуги, чтобы их перешагнуть надо высоко поднять ногу; в) наглядно-слуховые–звуковые регуляции движения. Лучшей слуховой наглядностью является музыка или песня. Для регуляции движений могут служить народные прибаутки, стихотворения в форме четверостиший, звуки бубна. Игры для развития слухового внимания. «Дождик» (автор Е.Соковнина). Задачи: согласовывать движения с музыкой, меняя их в зависимости от смены характера музыки. Дети стоят, звучит мелодия «Прогулка» (муз. Т.Ломовой), дети свободно ходят по всему залу–гуляют. Звучит мелодия «Пляска» - дети пляшут, используя знакомые плясовые движения. Мелодия «Дождик». Такты 1–2: дети смотрят вверх и поднимают ладони–ловят капельки дождя. Такты 3 – 6: убегают на свои места. Игра повторяется несколько раз, педагог напоминает детям, что надо внимательно слушать музыку. «С чем будем играть?» (автор Е.Соковнина). Задачи: слушать и узнавать знакомую музыку и двигаться в характере этой музыки; закреплять умение ходить с флажками энергично, бодро; упражнять в плясовых движениях; выполнять топающий шаг свободно, уверенно. Наиболее часто на музыкально-ритмических занятиях используются подвижные игры. Например: Упражнения, воспитывающие темп и ритм речи на материале имен. Дети стоят кругом лицом к центру. Выразительно, в темпе марша, произносят имена. При произнесении мужского имени топают правой ногой: Оля, Поля, Зина, Аня, Оля, Поля, Зина, Аня; Оля, Поля, Зина, Аня, Оля, Поля, Олег. Дети стоят парами по кругу: один ребенок к кругу лицом, другой спиной. Интонировано произносят женские имена, хлопают в ладоши (хлопок на слог), а при произнесении мужских имен топают правой ногой. Коррекция речевых нарушений осуществляется как с учетом двигательных и акустических выраженностей детей с речевой патологией, так и при целенаправленном подборе речевого материала для логоритмических занятий. Например: при коррекции заикания учитывается этап работы над поведением и речью заикающегося, что отражается построением занятия в период шепотной, сопряженной, отраженной речи.

На логоритмических занятиях с заикающимися целесообразно проводить следующие упражнения и игры: - водные упражнения; - упражнения и игры для развития мимики лица и орального праксиса; - упражнения и игры для развития слухового внимания и памяти, зрительного внимания и памяти; - упражнения и игры для развития ориентировки в пространстве и чувства ритма; -упражнения и игры для развития подражательности; -творческие, сюжетно-ролевые, подвижные игры, творческие этюды для развития волевых качеств, активности, самостоятельности, инициативы; -упражнения, подвижные игры с правилами для развития общей моторики, моторики рук, кисти пальцев; -упражнения и игры с пением, хороводы, игры – драматизации с музыкальным сопровождением для развития просодии речи; -упражнения, игры, этюды для развития воображения, творческих способностей; -упражнения и игры для развития музыкальной памяти и музыкального творчества; -заключительные упражнения; -инсценировки, утренники, развлечения, праздничные выступления (для детей), вечера юмора, пантомимы, концерты и т.п. (для взрослых). Логопедические занятия проводятся с заикающимися детьми, начиная с 2-3 лет. Им предлагаются несложные роли в сюжетно-ролевых играх: роли мамы, зайчика, птички и т.д. В подвижные игры не включаются большие коллективные построения. С возрастом игры усложняются. Песни исполняются, как правило, хором. Логопед обращает внимание на возможность индивидуального исполнения. Индивидуальное исполнение требует большей собранности, ответственности и самостоятельности в поведении и речи. Не все заикающиеся справляются с этим заданием. Поэтому индивидуальное исполнение песни воспитывается постепенно: сначала ребенок поет в хоре, в подгруппе, затем логопед подбирает песню в форме своеобразного диалога: один поет вопрос и двое или трое пропевают ответ, и наконец диалог поют двое заикающихся, причем тот, у которого появляются судороги в индивидуальном пении, сначала поет на заданный вопрос и лишь, потом выступает инициатором диалога. При коррекции дизартрии определяется возраст человека, двигательные и речедвигательные возможности, степень нарушения его моторной сферы и членораздельной сферы. В процессе лечебной гимнастики при коррекции дизартрии рекомендуется использовать следующие специальные упражнения: поднимать брови вверх; наморщивать брови («хмуриться»); закрывать глаза в последовательности: посмотреть вниз, закрыть глаза, придерживая веко пальцем на стороне поражения, и держать глаза закрытыми в течение одной минуты;

открыть и закрыть глаза три раза подряд; улыбаться с закрытым ртом; щуриться; опустив голову вниз, сделать выдох и в момент выдоха «фыркать» и вибрировать губами; свистеть; расширять ноздри; поднимать верхнюю губу, обнажив верхние зубы; опускать нижнюю губу, обнажив нижние зубы; улыбаться с открытым ртом; произносить звуки о – и; гасить спичку; набрав в рот воду, полоскать закрытый рот, стараясь не выливать воду; надувать щеки, передавать воздух из одной половины рта в другую попеременно; опускать углы рта вниз при закрытом рте; произносить звуки п, в, ф, р; высунуть язык и сделать его узким; открыв рот, выдвигать язык вперед и назад; открыв рот, двигать языком вправо и влево; выпячивать вперед губы; следить за глазами за двигающимся по кругу пальцем; втягивать щеки при закрытом рте; опускать верхнюю губу на нижнюю; кончиком языка водить по деснам попеременно в обе стороны при закрытом рте. При устранении функциональной дислалии обращается включение на степень сформированности звукопроизношения, наличие фонематического восприятия. Игры на четкое проговаривание согласных звуков. «Поезд с арбузами». Дети, стоя в кругу, перебрасывают мяч друг другу, а затем педагогу. «Погрузка» арбузов на поезд. Затем дети под круговые движения рук говорят: «Чу – чу – чу!» Поезд движется под музыку. С прекращением музыки движение заканчивается. Дети произносят: «Ш–ш– ш!». Начинается выгрузка арбузов с теми же движениями, что и погрузке. Речевой материал подбирается логопедом в зависимости от того, какой звук надо ввести в речь. В процессе дифференциации используется разнообразный материал. На этапе дифференциации звуков полезны игры – драматизации с музыкальным сопровождением и без него. Текст игр насыщается различаемыми звуками. Исполнение различных персонажей обогащает просодию речи. В процессе логоритмической работы у детей с различными формами дислалии нормализуются общая моторика, речевое и произвольное поведение в деятельности (игровой, учебной, в общении). При коррекции ринолалии следует развивать мимику, общую моторику: тонус движений, координацию, переключаемость, подвижность небной занавески, речевую моторику, преодолевать назализацию. Для развития мимики используются уже известные ситуации: «Мы едим лимон» и т.д., подвижные игры с соответствующим текстом. Для активизации небной занавески следует

проводить упражнения с имитацией кашля, зевания, глотания, игры с пением и исполнение песен. Текст песен следит за дыханием, дикцией, за достаточно широким раскрытием рта у занимающихся. Средствами пения можно снимать назализацию в речи. Начинать следует с пения гласных звуков в значимых ситуациях. Например, дети под музыку идут в ритме движущегося поезда, останавливаются, дают гудок: «Ууу!» Занятие начинается с бодрой музыки марша. Дети шагают: голова поднята, развернуты плечи. Шаг сопровождается энергичными взмахами рук. Дети показывают различные виды ходьбы. По согласованию с логопедом во время ходьбы в такт шагам можно проговаривать стихи. Основная часть занятия включает комплекс движений, объединенных одной темой. Например: «Пузырь» (для дошкольников и школьников). Дети становятся в круг под музыку. Педагог говорит: «Надули пузырь». Дети надувают щеки, как бы пузырь, произносят при этом: «Фу-у», и, взявшись за руки, идут от центра к центру со звуком ш. Педагог: «Надули пузырь». Снова повторяют первое движение. По сигналу «Пузыри полетели!» дети надувают щеки и, удерживая их в таком положении, бегут по кругу, округлив перед собой руки. Затем останавливаются и под музыку перестраиваются в круг, берут друг друга за руки, показывают движениями большой пузырь, который лопается. Дети роняют руки вдоль туловища, затем все садятся на стулья и исполняют песню «Мыльные пузыри» (музыка Кюна). Занятие оканчивается ходьбой под спокойную музыку. Артикуляторные упражнения для развития речевой моторики с больными ринолалией проводятся так же, как с детьми, имеющими функциональные дислалии. Постепенно вводятся упражнения и игры с предметами (обручами, мячами, шарами, булавами, лентами) для развития общей моторики. Вначале предлагаются движения с воображаемыми предметами. Например, игра «Мячик прыгает и упал». Игра с воображаемым мячом, который подбрасывают вверх: «Прыг, прыг, прыг и хоп – «упал», руки свободно падают вдоль туловища. Ритм музыки меняется. Затем детям предлагаются игры с настоящими предметами, например, палочки – лошадки в игре «Чья лошадка быстрее?» «Кулак - ладонь». Под энергичную музыку дети сжимают левую кисть в кулак, пальцами к себе. Вытянутые пальцы правой руки упираются в кулак левой. Затем кисть правой руки сжимается, а пальцы левой руки вытягиваются и упираются в кулак правой. Движения должны быть быстрыми и точными. Ежедневное выполнение в определённое время различных по своему характеру логоритмических упражнений (утренняя дыхательно-голосовая зарядка с движением, упражнения на расслабление, пение гласных звуков с движением и т.д.) приучает детей к оздоровительному режиму. Под влиянием

регулярных логоритмических занятий в организме происходит перестройка различных систем, например, сердечно-сосудистой, дыхательной, речедвигательной, познавательной и др. Практика показывает, что регулярные занятия логоритмикой способствуют нормализации речи ребенка вне зависимости от вида речевого нарушения, формируют положительный эмоциональный настрой, учат общению со сверстниками. И вот один из уроков, которые мы проводим каждый день представляю вашему вниманию. Дети с огромным удовольствием принимают участие на уроках. Урок ритмики: «Сочиняем вместе с природой» Цель:-показать, как можно изобразить средствами хореографии образы осенней и зимней природы. Задача: - воспитывать в детях чувство красоты, эстетическое отношение к природе; - научить передавать образ музыки в движении; - развивать творческую активность, воображение, коммуникативные навыки детей в создании хореографических образов Осени и Зимы. I. Музыка «Марш Знайки» из к/ф «Незнайка и его друзья». Дети маршируют по кругу, затем перестраиваются в колонну по одному, парами, четверками. Приветственный поклон. II. Танцевально – ритмическая гимнастика: основная задача помочь разогреть мышцы, связки, суставы ребенка, подготовить его организм к работе, создать психологический и эмоциональный настрой, сосредоточить внимание (исполняется на каждом уроке). Музыка В.Шаинского «В траве сидел кузнечик» Педагог:- Ходьба–Упражнение начинай, все на месте зашагаем. Упражнения для рук–Руки к плечам, круговые вращения. Раз – вперед, два – назад, Физкультуре каждый раз, Наклоны – Гибкость всем нужна на свете, Наклоняться любят дети. Три наклона делай вниз, На четыре выпрямись! А теперь еще заданиеНачинаем приседание. Прыжки – В заключение в добрый час, Мы попрыгаем сейчас. Упражнение на дыхание. – Раз, два, все вдыхаем, Три, четыре выдыхаем. Руки вверх поднимем выше, Их опустим, глубже дышим! Один, два, три, четыреНет детей сильнее в мире! III. Беседа «О творчестве и творце» Педагог: Ребята, кого мы называем творцом? Ученики: Людей, которые создают, творят новые образы, произведения.

Педагог:Можем ли мы назвать художника, композитора, хореографа–творцом? Художник творит красками, композитор–музыкальными звуками. Чем творит хореограф? Ученики: Движениями, пластикой, образами. Педагог: Мы с вами можем быть творцами? На предыдущих занятиях мы фантазировали и сочиняли танцы. Сама осенняя природа подсказала образы, идеи для наших танцевальных зарисовок. Какие это танцы? Ученики:«Краски осени»,«Танец веселых грибов». IV.Дети исполняют танцы (повторение пройденного материала) Звучит музыкальная обработка Б.Троянского «Ах, вы сени,мои сени» Исполняется «Танец веселых грибов» Ученик: «За дубами, за лесами, Шла деревня за грибами» Исходное положение: дети сидят в полном приседе. Рис.1. На головах одеты «грибные шляпки»

Темп музыки убыстряется. Дети – «разноцветные листья» бегут по рисунку танца «Змейка». Рис.3. - «Осень» бросает из рук листья. Музыка замолкает. Вместе с листьями замирают в руках у детей и шифоновые платки.

Педагог: Сейчас мы с вами прослушаем музыку и подумаем, какую картину природы, какое время года хотел передать композитор? Звучит музыка Г.Фрейденфелдса «Вальс». Дети слушают музыку. Ученики:-Музыка прозвучала волшебная, сказочная, зимняя, снежная. Педагог:- Представьте, что вы снежинки и каждая какая-то особенная, волшебная. И эту особенность покажите движением, жестом, пластикой. Звучит музыка.Дети в танце показывают свои движения. Педагог:-А теперь представьте,что вы часть одной большой снежинки. И эта снежинка движется в танце. Педагог выстраивает детей в рисунок танца «Звездочка», использует различные перестроения.

- Постепенно дети – грибы вырастают, исполняя одинаковые движения сочиненного ими танца, расходятся на круг – «прячутся в траве». - Выходит грибник с корзинкой. Ищет грибы – (сочинение движений самим грибником). Вскоре он решает отдохнуть и засыпает.

- Дети «грибы» танцуют вокруг спящего грибника, каждый по своему. – Грибник после отдыха уходит с полной корзиной грибов. - Звучит «Aprimauista». Кассета «От слова к музыке» Т.Боровик. Ученик: Осенние листочки Желтые платочки. Кружатся, летают, Дружно опадают. Исполняется танец «Краски осени» Дети стоят в кругу, спиной в центр, держат перед собой шифрованные платки: желтый, красный, зеленый, коричневый, голубой, бордовый – краски осени. В центре круга – хозяйка Осень, у нее в руках осенние листья. - Дети обходят владения. «Осень» танцует, дети – «краски» как эхо повторяют ее движения. Дует ветер.

Педагог: - Ребята, поделитесь на две группы и самостоятельно сочините движения для своих снежинок. Звучит музыка, дети работают в группах, придумывают разнообразные движения. Итог: Просмотр детских сочинений, обсуждение. Домашнее задание: - вырезать из бумаги снежинки разной формы и величины (для последующего оформления класса) Список использованной литературы 1.Логопедическая ритмика в коррекционной работе по устранению дизартрии // Нарушения речи. Методы изучения и коррекции. - СПб.: Образование, 1993. 2.Волкова Г.А. Логопедическая ритмика. – М.: Просвещение, 1985. - 191 с. 3.Основные направления коррекции общего недоразвития речи средствами музыкальноритмических занятий. /Проведение логопедической работы с детьми дошкольного и школьного возраста с речевыми нарушениями. /Сб. методических рекомендаций. – Владимир, ВоИУУ, 1999. – С.2-8.

 Мектепке дейінгі білім беру  «ӘУЕНДІ КЕСТЕ» ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН САУАТ АШУДЫ ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА МОДЕЛІ Султанова Г.С.

«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Мектепке дейінгі білім беру бағдарламасының жаңартылу жағдайында, яғни педагогтердің біліктілігін арттыру үрдісінде отандық озық тәжірибелерді қолдану жеткіліксіз.Бүгінгі уақыт мектепке дейінгі білім беруде шетелдік ғалымдардың тәжірибелерін қолдануды талап етеді, сондықтан М.Монтессори, М.Ибука, Н.Зайцев, «Тәй-тәй», ТРИЗ және т.б. тәжірибелеріне сүйене отырып, оны меңгеру қажет. «Әуенді кесте» технологиясы мектепке дейінгі (56,7 жастағы) ұйымдардың ересек және мектепалды дайындық топтарына сауат ашу және жазу негіздеріне арналған оқу құралы.Бұл әдістемелік құрал ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2014 жыл 10 желтоқсан №515 бұйрықпен бекітіліп таратылуда. Әдістемелік құрал «Біз мектепке барамыз» бағдарламасы негізінде құрастырылған. Оқу құралы ҚР МЖМБС-қа сүйене отырып дайындалған. Бес жастан бастап, балаға сауат ашу оқу ісәрекетін меңгертудің міндеттері мынадай: -тілдің негізгі бірліктері (сөз, дыбыс,буын,сөйлем) туралы түсінік беру;

-мемлекеттік тіл дыбыстарын дұрыс артикуляциялау; -сөзбен қоршаған ортадағы заттарды атап, сөзде дыбыстар әр түрлі болатынын таныстыру; -дауысты,дауыссыз,қатаң және ұяң дыбыстарды естіп, айтып ажыратуға жаттықтыру; -әріптерді буындап оқу арқылы сөйлем құрастыруға болатынын таныстыру; -естіп, тыңдау және оқу арқылы сөзге дыбыстық талдау жасау әдісін меңгерту; -қол қимылын дамытып, жазуға дайындау. Сауат ашуға үйретудің барысында мектепке дейінгі ересек жастағы балаларға фонематикалық естуді қалыптастырып, сөйлегенде жеке сөздерді ажырата білуге басты назар аударған жөн.Себебі балаларды біздің тіліміз сөздерден тұратынын түсіндіруге даярлау керек.Осы мақсатта түрлі жаттығулар жүргізіледі:«Сөзді ата,мағынасын түсіндір»,«Ұқсас сөзді ата» (ұқсас сөз құрастыр), «Заттың топтамасын білдіретін сөзді ата» т.б. «Әуенді кесте» технологиясы «Оқып үйренеміз» деп аталатын екі дана кестеден, сөйлейтін қаламша, әдістемелік нұсқаулық және текшелерден тұрады.

«Оқып үйренеміз» кестелері электронды сөйлейтін «Аққонжық» деп аталатын қаламшамен оқылады. Электронды сөйлейтін қаламның үнін тыңдаған бала дыбыстарды, әріптерді, буындарды тыңдаумен -ақ жаттап алады. Кестелерден әріптердің баспа нұсқасын көріп естеріне сақтайды. Ал текшелер арқылы әріптер мен буындарды көріп, қолмен ұстау арқылы есте ұзақ сақтайды. Әрбір оқу іс әрекетінде кестені, қаламшаны және текшелерді пайдалану баланың білімді барлық сезім мүшелері арқылы қабылдауын камтамасыз етеді. «Аққонжық» қаламшасының ұщымен кестедегі әріп немесе буынға тигізсе үн бітіп кәдімгі жанды дыбыстар естіледі. Текшелер түсіне қарай үшке бөлінеді: -Сары түсті -алтын текшелер дауысты дыбыстар

Дыбыстар алдын-ала диктордың оқуымен қаламшаға жазылған. Бала әріптер мен дыбыстарды дұрыс айтуы үшін диктордың дикциясының таза, анық және мәнерлі оқуы қамтамасыз етілген. Қалам алып жүруге, ұстауға ыңғайлы. Кестені оқу мына тәртіппен жүзеге асады: -қаламды жеке орналасқан әріптерге тигізгенде тек жеке әріптерді айтады -тігінен оргналасқан дауыссыз дыбыстарға бірінші тигізгенде тек жеке дыбысты айтады, ал екінші рет тигізгенде сол қатардағы буындарды толығымен айтып шығады.

БА

БО

БЫ

БҰ

-Сұр түсті - темір текшелер ұяң дауыссыз дыбыстар

БУ

-Қоңыр түсті- ағаш текшелер қатаң дауыссыз дыбыстар

Кесте бойынша дауысты жуан дыбыстарды А,Ы,И,О,Ұ,У,Я,Ю; жіңішке дауысты дыбыстарды Ә,І,Е,И,Ө,Ү,У,Я,Ю және қатаң, ұяң дауыссыз дыбыстарды-Б,Ғ,Д,Ж,З,Қ,Л,М,Н,Ң,Р,С,Т,Ш таныстырып, олардың қолдану жүйесіне қарай оқып, қайталап айтуын ұйымдастыру және бірге ілесіп оқу механизмі мен буындап оқуға мүмкіндік жасау.

Балаларға буындап оқуды меңгерту және арнайы текшелерді қолданып сөз, сөйлем құрауды үйрету. «Педагог» мектепке дейінгі тәрбие, әдістемелік кеңес беру орталығы ұсынып отырған «Әуенді кесте» технологиясы ересек, мектепалды топ балаларына сауат ашу негіздерін меңгеруге ықпал ететіні сөзсіз.

ОСОБЕННОСТИ ПОИСКОВО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ДОШКОЛЬНИКА Шуренова Ж.Т. воспитатель д\с № 16 «Дюймовочка» город Атырау

Для развития личности дошкольника особое значение имеет ознакомление с окружающей действительностью, когда она предстоит перед ним во всём многообразии и ребёнок приобщается ко всему, чем живёт общество. Ребёнок пытается понять, как устроены предметы, узнать что-то новое о мире. С помощью поисково-исследовательской деятельности можно поддержать и развить в ребёнке интерес к исследованиям, приобретению опыта успешной собственной исследовательской деятельности, развитию восприятия, мышления, а главное–речи:умению размышлять, рассуждать и анализировать. Дети по природе своей исследователи. Исследовательская, поисковая активность– естественное состояние ребенка, он настроен на познание окружающего мира, он хочет его познавать: рвет бумагу и смотрит, что получится; наблюдает за рыбками в аквариуме, изучает поведение синицы за окном, проводит опыты с разными предметами; разбирает игрушки, изучая их устройство.Все это– объекты исследования. Исследовательское поведение для дошкольника–главный источник получения представлений о мире. Ребенок-дошкольник сам по себе уже является исследователем, проявляя живой интерес к исследовательской деятельности, в частности – к экспериментированию. К старшему дошкольному возрасту заметно возрастают возможности поисковой, исследовательской деятельности, направленной на «открытие» нового, которые развивают продуктивные формы мышления. При этом главным фактором выступает характер деятельности.

Экспериментирование предоставляет ребёнку возможность самому найти ответы на вопросы «как» и «почему?», позволяет почувствовать себя учёным, исследователем, первооткрывателем. Проблема заключается в том, что мы торопимся научить ребёнка тому, что считаем главным, часто не уделяя должного внимания его собственным исследовательским порывам, пытаясь направить его познавательную деятельность в русло, которое сами считаем наиболее важным. Усваивается все прочно и надолго, когда ребенок слышит, видит и делает сам. Большую радость, удивление и даже восторг они испытывают от своих маленьких и больших «открытий». При правильной организации работы, когда взрослый–не учитель и наставник, а равноправный партнер,у детей формируется устойчивая привычка задавать вопросы и пытаться самостоятельно искать на них ответы.Инициатива по проведению экспериментов переходит в руки детей, они сами задумывают опыт, сами его выполняют и сами делают необходимые выводы. Детское экспериментирование, в отличие от экспериментирования школьников, имеет свои особенности. Оно свободно от обязательности, нельзя жестко регламентировать продолжительность опыта. Необходимо учитывать то, что дошкольникам трудно работать без речевого сопровождения (т.к. именно в старшем дошкольном возрасте наглядно–образное мышление начинает заменяться словесно–логическим ), нужно учитывать также индивидуальные различия, имеющиеся между детьми, не следует чрезмерно увлекаться фиксированием результатов

экспериментов, необходимо учитывать право ребёнка на ошибку и применять адекватные способы вовлечения детей в работу, особенно тех, у которых ещё не сформировались навыки (работа руками детей, дробление одной процедуры на несколько мелких действий, поручаемых разным ребятам, совместная работа воспитателя и детей, помощь воспитателя детям, работа воспитателя по указанию детей (например, при демонстрационных экспериментах), сознательное допущение воспитателем неточностей в работе и т.д.). В любом возрасте роль педагога остаётся ведущей. Без него эксперименты превращаются в бесцельное манипулирование предметами, не завершённое выводами и не имеющее познавательной ценности. При ознакомлении дошкольника с окружающим миром на первый план выступает исследовательская деятельность, активность. Любознательность и желание познания ставятся во главу угла при реализации программ дошкольного воспитания. Исследовательская деятельность создает условия для психического развития, далее плавно переходя в саморазвитие, поэтому не следует мешать этому процессу, достаточно лишь направить его в нужное русло. На каждом возрастном этапе познавательная активность имеет свои формы поведенческих проявлений и требует особых условий для своего формирования. Дети дошкольного, особенно старшего дошкольного возраста, способны к таким мыслительным операциям, как анализ и синтез. Опираясь на эту способность, можно применить и соответствующий метод обучения. Понятно, что главное достоинство применения экспериментирования в детском саду заключается в том, что в процессе эксперимента: -Дети получают реальные представления о различных сторонах изучаемого объекта, о его взаимоотношениях с другими объектами и со средой обитания. -Идет обогащение памяти ребенка, активизируется его мыслительные процессы, так как постоянно возникает необходимость совершать операции анализа и синтеза, сравнения и классификации. -Развивается речь ребенка, так как дошкольнику необходимо давать отчет об увиденном, формулировать обнаруженные закономерности и выводы. -Происходит накопление фонда умственных приемов и операций, которые рассматриваются как умственные умения. -Детское экспериментирование важно и для формирования самостоятельности, целеполагания, способности преобразовывать какие-либо предметы и явления для достижения определенного результата. -В процессе экспериментальной деятельности развивается эмоциональная сфера ребенка, творческие способности, формируются трудовые навыки, укрепляется здоровье за счет повышения общего уровня двигательной активности.

Опытно-экспериментальная деятельность дошкольника должна быть распределена по тематическим направлениям: живая природа, неживая природа, человек. Обязательно оформляется материал для исследований, создается доступная для детского экспериментирования картотека экспериментов с объектами живой и неживой природы. При оборудовании уголка экспериментирования учитываются следующие требования: безопасность, мобильность, достаточность, доступность расположения для детей. Для организации самостоятельной детской деятельности разрабатываются карточки-схемы проведения экспериментов. Совместно с детьми вырабатываются условные обозначения, разрешающие и запрещающие знаки. Материал для проведения опытов меняются в соответствии с планом работы по данной теме. Технология исследовательской деятельности предоставляет возможность ребенку самому найти ответы на вопросы «как?» и «почему?», но для этого необходимо обеспечивать не только оборудование для исследования, но и создавать проблемную ситуацию, решение которой приводит к открытию каких-либо закономерностей, свойств, явлений. Педагог должен вести себя так, чтобы детям казалось, что они работают самостоятельно. В работе с детьми надо стараться не проводить чёткой границы между обыденной жизнью и обучением, потому что эксперименты-это не самоцель, а способ ознакомления с миром, в котором они будут жить.Для поддержки интереса к экспериментированию некоторые проблемные ситуации могут формулироваться от имени сказочных героев. Исследовательская деятельность ставит каждого ребенка в позицию активного участника, дает возможность реализовать индивидуальные творческие замыслы, формирует информационный инструментарий, учит работать в команде, выполняя разные социальные роли. Это приводит к сплочению детского коллектива, развитию коммуникативных навыков. Появляется общей увлеченности и творчества в группе. Каждый из ребят вносит посильный вклад в общее дело, выступает одновременно и организатором и экспертом деятельности. У детей формируется чувство гордости, повышается самооценка, наблюдается значительное продвижение в развитии познавательного интереса. В группе создаются дополнительные возможности для раскрытия индивидуальных способностей дошкольников, повышается статус детей, склонных к творчеству и фантазированию. Таким образом, можно сказать, что у дошкольников прослеживается положительная динамика развития познавательных процессов. Вся деятельность по реализации поисковой, исследовательской деятельности сближает детей и педагогов, а воспитательно-образовательный процесс становится плодотворным и интересным.

Список использованной литературы: 1.Емельянова,Е.Исследовательская деятельность детей Е. ЕмельяноваРебенок в детском саду,2009,№ 3. 2.Куликовская И. Э.,Совгир Н.Н. «Детское экспериментирование»/ Куликовская И. Э., Совгир Н. Н. – М.: пед. общество России, 2005. 3. Короткова Т. А. «Познавательно-исследовательская деятельность старшего дошкольного ребенка в

детском саду»/ Короткова Т. А. // «Дошкольное воспитание», 2003, №3. 4. Паршукова, И. Л. Маленькие исследователи.Виды и структура исследовательских занятий в детском саду Н.Л.ПаршуковаДошкольная педагогика, 2006, № 5.Савенков А.И. «Исследовательские методы обучения в дошкольном образовании»/Савенков А.И.// «Дошкольное воспитание», 2005, № 12.

ЗНАЧЕНИЕ ГИМНАСТИКИ ПРОБУЖДЕНИЯ В СИСТЕМЕ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ ДОШКОЛЬНИКОВ Запрометова С.В. преподаватель физкультуры д\с № 16 «Дюймовочка» город Атырау

Оздоровительная работа с дошкольниками в последние десятилетие приобрела особую актуальность, что связано со стабильной тенденцией ухудшения здоровья всего населения Казахстана, в том числе и детей.Причин тому много:это социальные, экологические, политические факторы. В связи с этим ныне принимаются меры для изменения ситуации: развивается сеть оздоровительных центров и спортивных клубов, разрабатываются и апробируются на практике новые оздоровительные методики, адаптируются к современным условиям хорошо известные, но забытые методы, формы и средства оздоровления. Одной из форм оздоровительной работы в детском саду является гимнастика пробуждения. В наше время гимнастика пробуждения после дневного сна прочно вошла в систему физического воспитания детей и занимает в ней важное место. Пробуждение является одним из важнейших моментов способствующих нормальному протеканию жизненно важных процессов для организма. Гимнастика пробуждения после дневного сна это комплекс мероприятий,облегчающих переход от сна к бодрствованию, и при правильном руководстве имеющих оздоровительный характер. После пробуждения в нервной системе ребенка сохраняется преобладание тормозных процессов, снижена умственная и физическая работоспособность,практически все виды чувствительности, существенно понижена скорость реакций. Заторможенное состояние центральной нервной системы может сохраняться в течение нескольких десятков минут или даже нескольких часов. Это в большой степени зависит от качества сна, а также от степени утомления организма в целом. Столь длительный переход от состояния сна к состоянию бодрствования не только не удобен, но и вреден для здоровья детского организма. Ведь во второй половине дня дети участвуют в непосредственно-образовательной деятельности, которая требует от них определённых волевых усилий для общения. Однако нервная система еще не готова это воспринять.

Поэтому чрезвычайно важны мероприятия, помогающие облегчить переход от состояния сна к состоянию бодрствования. Наиболее эффективно ускоряют этот процесс те воздействия, которые стимулируют процессы возбуждения в нервной системе. Они стимулируются разнообразными внешними сигналами, поступающими в нервную систему. Чем больше этих сигналов, тем больше повышается активность нервной системы. Процессы возбуждения в нервной системе стимулируют: • звуковые сигналы (например, музыка), •зрительные сигналы (например, яркий свет, особенно солнечный), •импульсация от различных органов тела (скелетных мышц, кожи и других, например, при выполнении физических упражнений, при массаже или при воздействии на кожу холодом). Таким образом, чтобы облегчить протекание процессов перехода от состояния покоя после пробуждения к состоянию активного бодрствования необходимо, прежде всего: • включить музыку, •раздвинуть шторы, для поступления солнечного света, •открыть форточку, обеспечив доступ в помещение холодного воздуха, •выполнить комплекс физических упражнений на основные мышечные группы, •вдохнуть чистый, свежий воздух, используя дыхательную гимнастику, •и в заключение использовать коррекционную, оздоровительную ходьбу по дорожке здоровья (ходьба по ребристой дорожке, по мешочкам с наполнением–косточки,каштаны,голыши; спортивные коврики с шипами и т. д.) . Длительность гимнастики пробуждения может быть 7-15 минут. Это определяется возрастом детей, состоянием здоровья и индивидуальными биологическими ритмами организма. Не рекомендуется применение в гимнастике после сна силовых упражнений и упражнений на выносливость. Наиболее простым способом оценки адекватности выбранной нагрузки

является самочувствие после гимнастики. Если в результате выполнения комплекса упражнений ребёнок ощущает себя хорошо, у него прекрасное настроение и самочувствие, значит, нагрузка была достаточной. В результате грамотного выполнения комплекса гимнастики пробуждения создается оптимальная возбудимость нервной системы, улучшается работа сердца, увеличивается кровообращение и дыхание, что обеспечивает повышенную доставку питательных веществ и кислорода к клеткам. После хорошей гимнастики исчезает чувство сонливости, вялости, слабости, повышается умственная и физическая работоспособность, активность, настроение и самочувствие ребёнка. В основу гимнастики пробуждения должны быть положены следующие принципы: •непрерывность и систематичность чередования нагрузок и отдыха; •постепенность наращивания развивающих, тренирующих воздействий; •тематическое построение занятий; •возрастная адекватность направлений физического развития; •сказочный сюжет происходящего события, в основу которого положены казахские и русские народные песенки и загадки. Педагог начинает проводить гимнастику с проснувшимися детьми, остальные присоединяются по мере пробуждения. Гимнастика в постели может включать такие элементы, как потягивание, поочередное и одновременное поднимание и опускание рук и ног, элементы самомассажа, пальчиковой гимнастики, гимнастики для глаз и т. п. Главное правило—исключить резкие движения, которые могут вызвать растяжение мышц, перевозбуждение, перепад кровяного давления и, как следствие, головокружение. Во время проведения гимнастики целесообразно использовать музыкальное сопровождение. Музыка положительно воздействует на эмоции детей, создает

у них хорошее настроение, вселяет бодрость, радость, помогает ритму движений, облегчает их выполнение. Дети учатся слушать музыку и согласовывать движения с ее характером, выполнять движения выразительно, плавно. Хорошо, если после пробуждения дети услышат свои любимые детские песенки или спокойную приятную музыку, тогда просыпаться они будут намного быстрее. Не нужно забывать об улыбке. Первое, что должен видеть ребенок после сна:улыбающееся лицо педагога, а также слышать плавную, размеренную речь,приятные интонации,уменьшительноласкательные суффиксы. Сама фонетика этих звуков несет положительную окраску, независимо от того, каким голосом произносит их взрослый. Дети тонко чувствуют эмоции окружающих. Воспитателю необходимо быть внимательным к себе, следить за своей мимикой, за эмоциональным состоянием. Волнение, беспокойство, раздражительность, неуверенность взрослого дети впитывают сразу, как губка. Все переживания тут же отразятся на настроении детей. С помощью гимнастики пробуждения мы одновременно решаем несколько задач: оздоравливаем дошкольников, развиваем у них двигательное воображение, формируем осмысленную моторику.А главное—все это доставляет детям огромное удовольствие. Литература 1.Аракелян О.Г., Карманова Л.В. Ежедневные физические упражнения в старшей группе детского сада. Армянская ССР, 1980 2. Ермак А.А. Организация физкультурного досуга. М.: "Просвещение". 1978 3. Лайзане С.П. Физическая культура для малышей. М.: "ФиС". 1978 6. Мушкова Е.Л. Гимнастика с детьми до 7 лет. Мед., 1974 7. Осокина Т.И. Физическая культура в детском саду. М.: "Просвещение". 1978

ПЕДАГОГТАРДЫҢ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БАҒЫТЫНДА ЖАҢА БІЛІМ МАЗМҰНЫНА СӘЙКЕС ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫСТАР Садырова Ш.Ф. Атырау қаласы №1 Мектепке дейінгі авторлық гимназия әдіскері

Білім беру жүйесіндегі инновациялық үдерістер«білім берудегі инновация» ұғымының қазіргі заманғы түсіндірілуі көбінесе тәрбие және білім берудің жаңа құралдарын, әдістері мен технологияларын әзірлеумен және енгізумен байланыстырады. Мектепке дейінгі ұйымдарда эксперименттікинновациялық жұмысты ұйымдастыру үшін, оған себептер болуы тиіс.Біздің пікірімізше, олардың негізгілеріне: -өзекті проблемаларды шешу жолдарын белсенді түрде іздестіру қажеттілігі;

-педагогикалық ұжымның халыққа ұсынылатын білім беру қызметінің сапасын арттыруға, оларды неғұрлым түрлендіруге деген ниеті; -педагогтардың, енгізілген жаңалықтар арқылы біздің ұжым жұмысын жақсартуына ұмтылуы; -жекелеген педагогтардың қол жеткізген нәтижелерімен шектеліп қалмауы, үнемі ізденісте болуы; -жас мамандардың ұмтылысы; -ата-аналардың жекелеген топтарының өз балаларының білімділік деңгейіне деген талаптарының артуы;

-мектепке дейінгі ұйымдардың педагогтары арасындағы бәсекелестікке дайын болуы. Осыған орай педагогтардың кәсіби біліктілігін дамыту маңызды орында және мектепке дейінгі ұйым педагогтарының кәсіби біліктілігін арттыру жолдарының бірі-ғылыми-эксперименттік жұмыстарды ұйымдастыру болып табылады. Ғылыми-эксперименттік жұмыс-тәжірибеде жаңа білім мен дағдыларды дереу қолдана алу мүмкіндігін және жұмыс нәтижесін уақытында бақылау және түзетуді көздейді. Біздің гимназияда педагогтардың кәсіби біліктілігін көтеру жұмысының өз жүйесі қалыптасқан,бұл педагогтардың жаңа технологияларды игеруге ықпал етеді және жұмыстың жеке шығармашылық стилін қалыптастырады.Мектепке дейінгі ұйымдағы жұмыстың жүргізілуі өзіне–өзінің баға беруіне, өзінөзі бақылауына,өз білімін және біліктілігін көтеруге ынталандырады, биік мәдениетті ынтымақтастыруға жағдай жасайды. Эксперименттік тәртіп жұмысы педагогтардың білімін көтеру жүйелілігін болжайды.Эксперименттің мақсаты мен міндеттерін өздігінен зерттей отырып, өз ойын қосып дамытады.Мектепке дейінгі ұйымдағы өзекті мәселені шешу үшін эксперименттік іс-әрекет даму мен интеллектуалдық, материалдық ресурстары құралдарының шешімі болып табылады. Жүргізілген эксперимент жұмысының жағымды нәтижесі: -педагогтың кәсіби шеберлілігінің және кәсіби педагогиканың құзіреттілігінің өсуі; -педагогтардың бірінші және жоғарғы біліктілік санатымен санының артуы; -қалалық деңгейдің кәсіби сайыстарына педагогтың қатысу белсенділігінің көтерілуі; -оқу жоспарының варитативтік бөліміне бағдарламаның енгізілуі. Кәсіби біліктілікті көтеру мақсатында эксперименттік жұмыстың жобамен жинақтау кезінде әрбір педагогтың мынадай зерттеу құзіреттілігі дамиды: -Зерттеу іс-әрекетіндегі өзекті мәселені шеше білуі; - Зерттелу мақсатының дұрыс және нақты қойылуы; -Тұжырымдау, жорамалдау шеберлігінің артуы; -Зерттелу нысаны және зерттелу затының анықталуы; -Зерттелу пәнінің өлшемдерін суреттеу, параметрлерінің айқындалуы ; -Зерттеудің лайықты әдістерін тиімді таңдауы; -Зерттеуді жетілдіру шеберлігі; -Зерттеудің алынған нәтижесінен қорытынды шығара білуі; -Зерттеу бағдарламасын дәлдеуі; -Зерттеудің аралық кезеңі және қорытынды нәтижелерін бағалау білуі. Біздің қызметіміздің негізгі бағытыпедагогикалық шығармашылықтың еркіндігін, білім беру кеңістігіндегі инновацияны қолдауды қамтамасыз ететін жағдайлар жасау.

Педагогикалық ұжымның әлеуеті инновациялық үдерістерді табысты түрде енгізудің қажетті жағдайлары болып табылады.Сондықтан біз бұл жұмысты педагогтардың кәсіптік және шығармашылық мүмкіндіктерін терең және жанжақты талдаудан бастадық. Педагог кадрлардың инновациялық әлеуетін диагностау жаңашылдыққа деген қажеттілікке қарамастан,педагогтардың тек 42 %-ның ғана шығармашылыққа деген ұмтылысы бар екенін көрсетті. Инновациялық міндеттер мен мүмкіндіктерді анықтағаннан кейін біз келесі кезеңге–жобалық идеяларды әзірлеуге көштік.Біздің әдістемелік қызмет педагог шығармашылығына көбірек қозғау салатын жұмыстардың инновациялық,тиімді және нәтижелі нысандарын тұрақты түрде іздестіріп отырады. Гимназияда көптеген педагогтар эксперименттік іс-әрекет бойынша әр түрлі бағытта жұмыстануда. Ең табыстысы-патриоттықадамгершілік тәрбиесі. Бұл жұмыс нысандары педагогтарды мүдделері бойынша бірітіруге, әріптестерімен топтан тыс жерлерде қарым-қатынас орнатуға, шығармашылық идеяларымен және атқарылған жұмыстарымен бөлісуге, жас маман мен жаңашыл-педагогтың әлеуетін көруге мүмкіндік береді Біздің ұжым соңғы жылдар бойына эксперименттік қызметпен айналысады және «Өрлеу» БАҰО АҚФ ПҚ БАИ-дың базалық алаңы болып табылады.«Өрлеу» институтының ғылыми кеңесімен және қалалық білім бөлімінің 2012 жылдың 31 мамырдағы №430 бұйрығына сәйкес біздің гимназияда балаларды адамгершілік –отансүйгіштік қасиетке туған өлкесін терең таныстыру арқылы тәрбиелеу мақсаты бойынша эксперимент алаңы ашылды. Эксперимент жұмысын бастар алдында Х.Досмухамедов атындағы Атырау педагогикалық университеті Келісім шартқа отырып, ғылыми жетекшісіміз профессор Шамғонов Амангелдіні тағайындадық. Эксперимент міндеттері:туған өлкесі туралы білім беру:тарихы,символикасы,көркем жерлері,өндіріс орындары,олардың пайдасы,және туған өлкесінің атағын шығарған адамдардың аттарымен таныстыру. Эксперимент өзектілігі:мектепке дейінгі ересек балаларды адамгершілікке тәрбиелеу материалдары алғашқы рет жүйеленіп педагогикалық процеске енгізілген. Эксперимент 2 кезеңнен тұрды: І кезең дайындық кезеңінде төмендегідей жұмыстар жүргізілді: бағдарлама жобасы дайындалды-методикалық материалдар, балалар көркем әдебиеттер жинақталды, ата-аналар арасында сауалнама жүргізілді,бағдарлама бойынша ата-аналар мен педагогтар арасында кеңес өткізілді, “Өлкетану ”шағын мұражай жинақталды. ІІ кезеңде оқу жоспарынының вариативтік бөліміне “Шаңырақ” бағдарламасы енгізілді. Туған өлкеге арналған көптеген материалдар жинақталды.

Бұл дегеніміз авторлық бағдарламалар аясындағы жүргізілген эксперименттік жұмыстар барысында 2012-2015 жылдар аралығында Х.Досмухамедов атындағы Атырау педагогикалық университетімен Келісім шартқа отырып:«Үш тілділік»,«Шаңырақ» бағдарламалары жасақталды. Авторлық бағдарламаларды зерттеу және жүзеге асыруда университет профессорларымен тығыз байланыста болып,ғылыми жетекшілеріміз ретінде ғылыми бағыт-бағдар алып отырдық.Мектепке дейінгі ұйымның айрықша ерекшелігі-инновациялық қызметті үздіксіз жүргізуде. Бұл адамдардың қатысуымен аталған тақырыпта біздер қала, облыс және республика көлемінде ондаған семинарлар, конференциялар, шеберлік кластарын өткіздік, онда осы бағыт бойынша тәжірибе алмасулар жүргізілді. Бұл адамдардың қатысуымен аталған тақырыпта облыстық, қалалық ғылыми-тәжірибелік семинарлар өткізілді. Тәжірибенің шоғырлануы, білім бағдарламасының бөлінбейтін бөлшегі -сабақтас құрамы. «Өрлеу» БАҰО АҚФ ПҚ БАИ–мен әлеуметтік серіктестік орнатылып,педагог

кадрлардың біліктілігін арттыру мен жетілдіру, әдістемелік нұсқаулықтар мен авторлық бағдарламаларды шығаруда,ашық іс-шараларды өткізу жолға қойылған.Аталған серіктестік арқасында «Үш тілділік»авторлық бағдарламасы мен «Балабақша мен отбасы әрекеттестігінің жаңа түрікеңес беру пункті жұмысын ұйымдастыру» әдістемелік нұсқаулықтары шығарылып, (ІSBN) авторлығын қорғады. «Өрлеу» мен университетпен орнатылған байланыс гимназияның шығармашыл педагогтарының авторлық бағдарламалары мектепке дейінгі ұйымдар арасында гимназияның абыройын арттырды. Қазіргі таңда авторлық бағдарлама ұлттық кітапхана қорына енді. Аталған тәжірибе қала, облыс және республика көлеміндегі газет, журналдар және ақпараттық телехабарлар арқылы таратылуда. Қала және облысымыздың педагогтарына таныстыру мақсатында қалалық білім бөлімінің ұсынысы бойынша авторлық бағдарламаны вариативтік сағат ретінде басқа мектепке дейінгі ұйымдарда қолдануға ұсыныс берілді.

Даналар сөзі-ақылдың көзі Әр нәрсенің басы мен басталуын табу үшін өзіңді табуың, жан дүниеңді соған ыңғаймалуың керек Жамбыл Ғылым – іштегі нұр, Өнер – сыртқа салынған түр.

Т.Ізтілеуов

Талаптың мініп тұлпарын, Тас қияға өрледің. Бір ғылым еді іңкәрің, Әр қиынға сермедің Абай Біле бер қанша білсең, тағы тіле: Жетерсің мақсатыңа біле – біле.

Белгісі болса, жолдан жаңылмас, Білімі болса, сөзден жаңылмас. М.Қашқари Барлық істің басшысы – білім мен ұғым. Ж.Баласағұны

Ж.Баласағұни

Әдістемелік қоржынға  ТІЛ–ТҰҒЫРЛЫ ТЕМІР ҚАЗЫҚ Құрақова Р. Н.

Атырау қаласы Ж. Молдағалиев атындағы дарынды балаларға арналған мектеп – интернатының тәрбиешісі

Тіл–ұлттың мыңдаған жылдар бойы жинақталған рухани, мәдени қорын, қазынасын ұрпаққа жеткізуші. Тіл қашанда болмасын мемлекетіміздің асыл қасиеті, табан тірейтін тұғырлы темір қазығы болып табылады. Тіл–сан ғасырлар шежіресі. Қазақ –сөзге тоқтаған халық,үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсеткен, ел бастаған көсемдері мен шешендері ақыл айтса, ақылына ұйыған халық. Шешендерден шыққан қара сөздің өзінде өлеңге бергісіз үйлескен ырғақ болады. Қазақ тілінің биязы үні домбыраның күмбір қаққан сазындай.Ана тілінде сөйлеу,оған деген көзқарас адамның мәдениеттілік,тәрбиелік,әдептілік өлшемі болып табылады.Оның мәні әр адамның ана тілін Отанындай, туған халқындай, өз ата-анасындай сүйіп ардақтауында. Ең алдымен өз халқының баға жетпес байлығы, қымбаттан қымбат кені,төлқұжаты ана тілін жетік білетін,оның сан алуан қырларына бойлай алатын тілдік тұлға болу міндетті. Өйткені тілін сүйген, оны қадірлей білген адам өзін де,өзгені де, мәдени құндылықтарын да бағалай алады, көзінің қарашығындай сақтап, оны дамытуға тырысады. «Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес. Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт– тіл»деп ақын Мағжан Жұмабаев айтқандай,тіл– ұлттың мәдени коды.Тіл–халықтың мәдениеті мен қуатының көрінісі. «Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде» деген Елбасының жолдауы да тілдің осындай құдіретінен шығып отыр. Тілдің руханиятымыздың өзегі болуы да, қолдану аясының тарылып көмескіленуі де жастардың тілге деген жанашырлығына, тілдік сезіміне, тілдік талғамына тікелей байланысты. Ондай қабілет, сезім балада отбасынан бастап балабақша, мектеп, жоғары оқу орнымен ұштасып жатқанда ғана қалыптасатыны белгілі.Бұл үрдісте педагог мамандарға үлкен жауапкершілік жүктеледі.Өйткені педагогтің негізгі қаруы–тіл,сөйлеу шеберлігі.Ана тіліміздің жанашыры Г.Бельгердің сөзімен айтқанда:«Сөз жарықтық адам іспеттес. Бұл мұңаяды, налиды, жылайды, жүрек жара күрсінеді, бұл жұбатады, шаттандыра да алады». Яғни бұл қазақ тілінің, қазақ сөзінің құдіреті, мүмкіншілігі. Демек,осы құдіретті,осы мүмкіншілікті сақтау,оны дамыту-жастарымыздың парызы.Адамның білімділігі, мәдениеттілігі оның сөйлеген сөзінен байқалып

тұратыны белгілі.Ұлы Абайдың «Кісіге қарап сөз алма,Сөзіне қарап кісіні ал» деуі де осыны дәлелдей түседі. Ахмет Байтұрсынұлы өнердің ішінде сөз өнерінің аса құдіретті екенін айтқан. «Адамға екі нәрсе тірек тегі, Бірі–тіл,бірі–ділің жүректегі» деп Жүсіп Баласағұн бабамыз айтқандай кез-келген елдің негізгі рәмізі де, ұраны да, тірегі де сол елдің ана тілі болмақ. Жарқыратып асыл жырын - алмасын, Елін, жерін сүйіп өткен ерлер көп. Қасиетті, қайран қазақ сан ғасыр Таланттарға кенде болып көрген жоқ,-дегендей қазақ халқы ел басына күн туған шақта,жүрекке өшпес жара түсірген Ақтабан шұбырынды заманда дүниеге Абылай бастаған Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, Жәнібек сынды теңдесі жоқ қаһарман ұлдарды дүниеге әкелсе,сүттей ұйыған бірлікті көздеген,елдің ынтымағын,тұтастығын көздеген, көңіл көзі көреген, небір от ауызды, орақ тілді Төле, Әйтеке,Қазыбек сияқты даңқты бабаларымызды туды.Шығыс әдебиетінің көгінде жарық жұлдыздай боп жарқырап тұратын ұлы Абайды туды,отжалынды Исатай мен Шерниязды, шоқ шайнап, от бүріккен Махамбетті туды. Осындай ақиық қырандай асыл ерлердің арқасында қазақ халқының айбынын, қасиетін, елдігін танығандай боласың.Ұлы бабалардың салған жолынан талмай, шындықты, әділдікті пір тұтқан,елін, жерін жан-тәнімен сүйетін біртуар ұлдарды қазақ елі халықтың бағы үшін біздің дәуірімізде де жаратты. Тілдің құдіретті күшіне табынып, ақ жүректерінен халқына деген зор махаббатын ақтарып өткен, небір ұлы дүниелерді аударған аяулы ағаларымыз дүниеге келді. Қасым Аманжолов,Төлеген Айбергенов, Жұмекен Нәжімеденов секілді жыр тарландары өздерінің теңдессіз жырларымен ел жүрегінде өшпес із қалдырды. Бірақ, елдің бағына жаралған біртуар ақындарға қамшының сабындай ғана қысқа өмір кең құлаш сермеуге мүмкіндік бермеді. Нағыз жалын боп лаулап, қайнаған шағында оларды сұм ажал арамыздан алып кетті. Неге өледі ақындар тым ертерек, Неге оларды қуады күн ентелеп? Айтып-айтпай қайтесің, қысқа өмірге

Кетті олар бала құсап бір еркелеп,-деп Дәуітәлі Стамбеков ағамыздың жырлауы да өкініш пен күйзелістен туған. Олар аз ғана ғұмыр кешкенмен, көптеген ұлы істерді тындырды. Қазақтың сондай аяулы перзенттерінің бірі–Мұқағали ағамыз еді. Мәңгілікке өзіммен ала кеткен, Менің нәзік жанымды кім түсінер!? Ақиық ақын Он да жетер, қимаса жиырмасын, Асықтырсын өмірім, қиындасын. Сексен жасап, сегіз сөз қалдырмаған Әлдекімнің тағдыры бұйырмасын! Мұқағали Мақатаев Мақсаты:Ақын М.Мақатаевтың өмірі, шығармашылығы, жазған өлеңдерінің тақырыптары, оның еңбегіне берілген баға туралы ақынның өз шығармалары, басқа ақын-жазушылардың, сыншылардың еңбектері арқылы таныстыру. Тәрбиелік шараның түрі: зерттеу шеберханасы Әдісі: поэзия сағаты Қолданылған көрнекіліктер:  Интерактивті тақта  Ақынның жазба портреті  Үзінділер мен естеліктері бейнеленген слайдтар  Кітаптар көрмесі  Домбыра, гитара  Үнтаспа «Аққу күйі» Пәндік байланыс: тарих, әдебиет, бейнелеу өнері, музыка Шараның жүрісі «Мұқағали» Жалғанда жырды жалғыз бағы көрген, Көзінің қарасы мен ағы көрген. Күн сәулесін бойына көп сіңіріп, Өз отына өртеніп жанып өлген. Тірісінде сый көрмей қайран ақын, Тек өлген соң атағын жайған ақын. Ежелден қазақтың бұл қасіреті Бармағын тістеп кейін ойланатын. Әр жырында жатады жарқын ғалам, Бір өлең жоқ қайығы қалтылдаған. Төрт тұяғы тайпалған жорға кілең, Астарына тысы сай алтындаған. Үй тұрар шумақтарын қойсаң қалап, Өлеңдері өрелі, жайсаң ғажап, Азамат, ірі ақын боп, ұлы ақын боп Қайта туған ұлыңды қарсы ал, қазақ! Жұмаш Сомжүрекұлы. Тәкаппар таулар жатқан жан-жағында, Барып қайт салқын жайлау, малды ауылға, Бір жер бар «Қарасаз» деп аталатын, Көресің жолың түсіп барғаныңда,-деп ақын ағаның өзі жырлағандай М.Мақатаев 1931 жылы ақпанның 9 жұлдызында Алматы облысы Нарынқол ауданы Энгельс атындағы колхоздың Қарасаз деген жерінде дүниеге келді.

Әкесі Сүлеймен осы өңірде тұңғыш колхоз құрылысын жолға қойып, шаңырақ көтерген шағын шаруашылықты басқарғандардың бірі болатын. Шалғынды Шалкөденің баурайы,мөлдір суының сыңғыры бала Мұқағалидың ойын әлдилеп, қиялына қанат бітірген алтын бесігі еді. Бірақ, балалықтың бұлтсыз күндерін қатал тағдырдың өзі қызғанғандай екен. Отан шетіне қанқұйлы жау тиіп, батысты өрт шалғанда әкесі өзі тіленіп, майданға аттанады. 3-ші класта оқитын 10 жасар Мұқағали майданға кеткен әкесін аңсап мынадай екі ауыз өлең жазған: Бұл жерде Сырымбеттей тау бар ме екен, Жайдақтың шөбі шүйгін қаулар ма екен. Мінеки, көп ай болды хабары жоқ, Әкем келіп көңілімді аулар ма екен. Сұм соғыс тақсіреті мен қасіреті Мақатаевтар шаңырағын да шайқалтып кетті. Әкесі Калининград маңайында болған сұрапыл шайқаста ерлікпен қаза тауып, шешесі Нағиман қаршадай Мұқағалиға тетелес үш ұлымен жесірлік тауқыметін тартып қалды. Балдай тәтті балалық шағы жаралы жылдарға дәл келген өз тұстастары сияқты болашақ ақын да ерте есейіп, арба айдап, соқа салып, шөп шапты. Ол жайлы ақын былайша жырлайды: Бәрі есімде–мекен жай, тұрағым да, тек есте жоқ, күлдім бе жыладым ба? Балалық шақ жармасып жүретұғын, өгіз жеккен соқаның құлағында. Қарсы жауға біз де шықтық түренмен, Аңыздардан тере жүріп масақты. Рас, рас көзімізден жас ақты. Бірақ со бір дауыл жылдар, от жылдар, бәрімізден бір-бір батыр жасапты. Мұқағалиды ақын еткен де, мәртебесін биіктеткен де, ақындық ғарышқа самғатқан да–осы қазақтың қара өлеңі. Ақын осы қара өлеңді бағалайды, бас иеді, тағзым жасайды.Иә,байырғы бабалар дархан даламыздың қас жауына қарсы аттанғанда жазылған қара өлең, соғыста қанмен жазылған қара өлең, ақ жүректі аналар дүниеге сәби әкелгенде ақ сүтімен жазылған қара өлең ақынды барынша баурап алғанды.Ол шыр етіп дүниеге келгенде бесік жырымен, ана әлдиімен көзін ашқан-ды. Сол бесіктен басталған жыр оны ақыры ақынға айналдырды. 10 класты интернатта бітірген ол еңбекке ерте араласты.Ауылсоветтің хатшысы, қызыл отаудың меңгерушісі, комсомол қызметкері,жетіжылдық мектептің мұғалімі болып өмір мектебінен өтеді. Журналистік жолын 60-шы жылдардың басында Нарынқол аудандық «Советтік шекара» газетінде бастаған ол кейіннен аз уақыт «Жұлдыз» журналында жалғастырды. 1962 жылы Мақатаевтар Алматыға көшіп келеді. Сол жылдардан соңғы демі біткенше поэзия жанрында өзіне біткен кесек мінезбен жаңарған тау мен даланың, олардың жаны жарқын асыл адамдары мен таңғажайып табиғатының үлкен жүректі, асқақ жыршысы болып өтті. Аз жылдар ішінде «Армысыңдар,достар!» (1966 ж), «Қарлығашым, келдің бе?»(1965 ж), «Мавр»

(1970 ж), «Аққулар ұйықтағанда» (1973 ж), «Шуағым менің»(1975 ж), «Дариға жүрек»(1978 ж) т.б. жинақтары жарық көрді. Енді ақынның шығармашылық өнеріне жол берелік: (оқушылар өлеңдер оқиды) «Шындық туралы» «Отан» «Аққала–ақ бала» «Соғыстың соңғы көктемі» «Дариға, домбырамды берші маған» «Есіңе мені алғайсың» «Қазақстан» «Азайып бара жатыр» 6 наурыз 1973 жыл «...Поэзия–ғылым.Зерттеу керек.Адам өмірінің, адам жанының зерттелмеген, қалам тартылмаған несі қалды? Соны табу, соны зерттеу керек. Адам сезімін жан-жақты зерттейтін құдірет болса, ол тек поэзия. Басқа ешқандай да ғылымның қолынан келмейтін шаруа бұл! ». Мұқағали өмірдің ащысын көп тартқан мұңды ақын.Маңайындағы қаптаған күншіл адамдардың соққысын көбірек жеп, өмірден түңілген сәттері де аз емес–ті. Қазақ қазақ болғалы күндестік, көре алмаушылық қалған ба? Бұл жөнінде кейін естелік жазған Аян Нысаналин ағаның мына сөздеріне назар аударалық: «Бұрын да,қазір де Мұқағалиды жақсы білемін, жақын дос-жар болып, етене араласып тұрдым деуге аузым бармайды.Тиіп-қашып мәслихат–кеңестерде, кездейсоқ отырыстар мен редакцияда ұшырасып қалғанда есен-саулық сұрасқаннан артық барған емеспіз.Өмірде ақындардың бәрі жалғыз деп өзі айтпақшы, оңашаланып кете беретінбіз. Оның басына бұлт үйірілгенде, дұшпаны түгіл талай досы теріс айналып кетті» Ал ақын аға өз күнделігінде былай жазады: 20 наурыз 1973 жыл «Құрбы-құрдас, замандастар мен туралы көп-көп қауесет таратады.Біріне-бірі айтады, «өзімсініп» өзіме де айтып қалады.Көбісін бояп, бірінен-бірі жаңартып айтады. Мен үшін, дүниенің ең қорлығы–адамның айыбын бетіне басу,оның нашарлығын дәлелдеу.Бұл–бір. Екінші–болмайды,жарамайды,жоқ деп айта алмайтыным.Қорлықты осыдан тартып жүрмін. Көңілшектік–менің осал жерім. Сірә, сүріне беретінім де осыдан болар.» «Сүрініп кетпе» 23 наурыз 1973 жыл «Ұмытшақтық пайда бола бастады, әсіресе... Бәрі де тұйыққа тіреліп тұрғандай. Жылжыған бір іс жоқ әзірге. Ешнәрсеге зауқым шаппайды. Қалам ұстағым да келмейді. Бір зіл-зала бойымды басып барады, немен тынары белгісіз. Балаларым ғой... Олар болмаса өкінішсіз-ақ өлуге болар еді» 21 қыркүйек 1974 жыл

«Ей безгелдектер!Сендер емессіңдер маған баға беретін! Нағыз бағалаушылар әлі алда. Жылдар өтеді, жаңа ұрпақтар келеді,біздің әрқайсымызды өз орнымызға солар қояды.Ежелден солай болып келген, солай болады,бола береді де.Мен өзім жайымда мынаны айтам:мен ХХІ ғасыр ұрпақтарының құрдасымын.Бәлкім,одан кейінгі ұрпақтардың туысымын да...» Ақын осы шақта қазақтың жігітінен жанашыр таба алмай,сол жылдары мұңдана тіл қатып Фаризаға мұңын шақты емес пе? «Фаризаға» әні 26 қаңтар 1975 жыл «Тәңір-ай, бізде ақын мен жазушы қаншама? Бәрі де атақты болғысы келеді.Бәрінің де халыққа танымал болғылары бар.Алайда сол әрекеттеріне халықтың қалай қарайтынына бұрылып бір өздері көз салмайдыау! Қайран әдебиетіміз қазір не болып кетті! Ол бәрін асыраушы:талантты да, талантсызды да, пенсионерлерді де, тағы-тағыларды. Екі-үш өлеңін алып жаза бастаған жас келеді, бірер жерге көрсетеді де, бұл істен ештеңе өнбейтініні, өтіп кетудің мүмкін еместігіне көзі жетеді.Сонан соң өз күшін проза жазып байқайды. Ол да алдында алынбас қамалдай тұрып алады. Ашынған, жаңа жаза бастаған сол сонан сынға жармасады. Поэзия мен прозадағы беделдердің біріне болмаса біріне жағымпазданудың оңай еместігін біліп,ал сын саласын ыңғайлы әрі тиімді санайды.Сонымен өз әрекетін бастап кеп жібереді. Кейде тіпті біреуді (әрине,онша қауіпті еместі), яғни қызметі жоқты қорқытып та тастайды,сөйтіп күндердің күнінде біздің әдебиетіміздің «білгіші» болып шыға келеді.Және әдебиетімізге пікір жаза бастайды. Мен кейде дүмбілездердің әдебиетке қандай жолмен келгенін,кімнің бақшасында өскенін,кімнің қанаты астында қатайғанын,оның қамқоры кім екенін, бүкіл кезген жолын зерттегім келеді, әттең, уақытым жоқ...» Ол–үлкен азаматтық болмыспен ойлайтын ақын. Адамдар арқылы өзін, өзі арқылы адамдарды зерттей жүріп, «Қиын не бар?» өлеңін жазған. «Қиын не бар?» Ол безбүйректік пен қызғаныш, жандайшаптарға жаны қас болып, шындықты, ақиқатты айтамын деп кейбіреулерді өзіне қарсы да қойып алған. Сондай кезде жазылған өлеңнің бірі, ақиқатқа апарар жолды іздеп сандалған кезде жазылған. «Ақиқаттың ауылы» Осындай сәтте жалғыздықтан жапа шегіп, тағдыр тәлкегінде жүріп жазған өлеңі мынадай: Не күйде жүргенімді сезесің бе? Мен сөніп баратырмын, сенесің бе? Қан майданнан оралған жауынгермін, Жарадан сау-тамтық жоқ денесінде... Осылайша іштей жеген жан күйзелісі ақынды жазылмас ауруға душар етті. Ол жөнінде өз күнделігінен үзінді келтірейін: 12 ақпан 1976 жыл

«Ескі ауру.Аурухана.Емделу.11 қаңтардан 5 ақпанға дейін. Ауруым менің оңай болмаса керек. Егер дәрігерлер диагнозды дұрыс қойған болса, онда мені бір сиқырлы күш қана сақтап қалады. Бұл жолы шынында да ауру екенімді мен өзім де ұғындым. Қатты жүдедім. Көңіл-күйім нашар.Шаршадым, бүкіл өне-бойым сырқат. Мен өлеңді үзіп жұлқып,орайы келгенде,кезі келген жерде жазуға әрекеттенбегем.Жоқ!Поэзия жан бұлқынысы, бұлқыныс пайда болғанда қаламнан қол үзбей отыруым керек.Кімнің қайтетінін қайдан білейін, мен өзім шабыттың бүкіл сөлін сығып алып, құл сүлдерін қалдырғанша орнымнан тұрмаймын. Аурудың аты ауру,бірақ жұмыс жақсы істеледі. Кейде ол творчество мені бүкіл сырқаттан сауықтырып жібереді. Өлең–ең әуелі шығармашылық, қажырлы еңбек. Азапты, жүйкеге салмақ салатын жұмыс. Оңашалануды және тыныштықты сүйеді. Егер мен ондай толғақ үстінде жарым жолда тоқтап қалсам, кейін ондай ой соңынан қудалау маған қиын. Алғашқы құрамылықтан ажырап қалам». 14 ақпан 1976 жыл «Егер бір кездерде менің өмірім,өлеңім әлдекімнің көңілін аударса, оларға былай дер едім... Менің қымбатты достарым! Егер Сіздер шынымен менің өмірбаянымды,шығармашылығымды зерттемек болсаңдар, онда мен не жазсам соның бәрін оқып шығуды ұмытпағайсыздар. Мені өз өлеңдерімнен бөліп қарамауларыңызды өтінемін. Жанымның мұңы мен қуанышы–бәрі сонда. Егер мені содан таппасаңдар, онда ақын болмағаным! Жазылар естеліктер мен туралы: Біреулер жан еді дер өр тұлғалы. Біреулер тұлпар еді деуі де мүмкін Бүтінделмей кеткен бір ер-тұрманы «Ей – өмірім» Аян Нысаналин ағаның естелігінде былай деп жазылыпты: «Адам зердесі қызық.Онымен соңғы жүздесу жүрегімде бейне бір тасқа қашалғандай жазылып қалыпты. Ауруханадан сырқат күйінде шығысымен, ол «Лениншіл жастың» редакциясына соқты. Көңілі күпті ақын көп аялдаған жоқ,асығыс шаруасын айтты. Сол алпамса денесімен бұрылып, бір түрлі кішігірім тау қозғалғандай болып шығып кетті.Екі беті сәл талаурап,көгістеніп кеткен,іштегі сырқат теуіп сыртқа шығыпты.Шаралы көздері ұшқындап тұрғандай... Дегенмен, жанымда әлдеқандай жасырын, айықпайтын мұң қалды. Көп ұзамай ақын дүние салды. Фариза ақынның сөзімен айтқанда «Қуаныш дегеннің өзі де өзінің кезінде келсе ғана қуаныш болады екен.Әбден көңіліңді қалдырып,жерге қаратып алғасын соңынан алтын берсе де рақатқа кенелмейді екенсің». Тірі кезінде ешқандай сыйлық,атақ алып көрмеген Мақатаев творчествосына жыр қадірін білетін оқырман халқымыз өз жүлдесін–жүрек жүлдесін беріп қойғалы қашан.

Ақынның анасы Нағиман Бапанқызының естелігі: «Ойлағанда өзегім өртенеді...Қырық бес жасында қыршын кеткен оның күллі қазақ баласы боларын, атақты ақын атанарын, құдайақы, туған шешесі мен де,өмірлік жары да, туған балалары да білгеніміз жоқ. Көпшілік ел де кезінде білмеген шығар... Енді қарап отырсам, тыңдап отырсам, Мұқағалиымды аспанға көтеріп,өзі өлген соң еліне танытқан таланты, өлеңінің қуаты шығар.Бұған да тәубә. Өзі тіршілігінде көрмеген құрмет пен қошеметті артында қалған біз– отбасы,жары мен балалары,бауырлары болып көріп жатырмыз. Қайсыбірін айтайын. Алатаудай абыройымды ойласам, өзегім от болып жанады». Мұзафар Әлімбаевтың естелігі:«Ол туралы ойлағанда екі ауыз өлең оралады: Мұраты мықты Мұқағали, Қуаты құтты Мұқағали. Мұқағали Мақатаевты мен 1952 жылдан бері білемін. Онымен қазақ радиосында таныстым. Алғашқы көргенімде түйген әсерім–радиодағы Әнуарбек Байжанбаевтан кейінгі сөзді жандыра, сезімді тұтата оқитын диктор осы екен...». Әбділда Тәжібаевтың естелігі:«Бізді айқайшуымен,жігіттік ыстық буымен алаңдата беретін Мұқағали дүниеден өтіп,бізге таза ақындығын– мөлдір поэзиясын ғана қалдырды». Тұманбай Молдағалиевтің естелігі: «Мұқағалидың кітаптарын ең қымбат қазынадай қастерлеп оқы! Мұқағали сені жақсылыққа, арманға, аяулы күндерге қарай жетелейді. Оның мейірімді жүрегінің шуағына бөленген кісі тіпті жаманшылықтан аулақ жүрері хақ. Халқы аманда ақынға өлім жоқ». Мұқағали Мақатаев–қазақ халқының Фарабиден Абайға, Абайдан Мағжанға, Мағжаннан бүгінге дейін жалғасып келе жатқан жыр кешеніндегі өзіндік орны бар біртуар талант иесі. Мұқағали Мақатаев халықты қалай сүйсе, халық та оны сүйеді. Ақын дүниеден таза жүрегімен, кіршіксіз көңілмен кетті.Оның ақындық тұлғасы,аты, асқақ рухы халық жүрегінде мәңгі қалды.Сондықтан бүгінгі поэзия сағатын ақынның өз өлеңімен аяқталық: «Қарасаз, қара шалғын өлеңде өстім, Қырға шығып ырысқа кенелмеспін. Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев, Өлтіре алмас, алайда өлеңді ешкім!» Ақын естелігі мен күнделігін тебірене оқи отырып,өмір шындығы,уақыт тынысы, жүрек ырғағы, сезім сырлары қабаттаса өрілгендігіне көз жеткізіп, ақындық рухына тағы бас иеміз. Тәуелсіз ел–бақытты ел. Иә, біз бақытты елміз. Бүгінгі жас жеткіншектеріміз бақытты. Мұнан өткен мақтаныш жоқ шығар.Тәуелсіз ел екендігімізді ең алдымен өзіміз ескеріп, өзіміз мақтан ете білуіміз керек. еліміздің ертеңі үшін еш аянбай еңбек етіп, оқу оқып,білім игеру қажет.Жас Тәуелсіз мемлекетіміздің іргетасының беки түсуі, ұлттар арасындағы ынтымақтастық пен достықты нығайту ең басты парызымыз деп түсінуіміз қажет.Тәуелсіздігіміз тұғырлы,еліміз еңселі болғай!

БАНК–ЭКОНОМИКАНЫҢ ТИІМДІ ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ НЕГІЗІ Кушербаева С.А. С.Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжінің арнайы пән оқытушысы

Қазақстан үшін экономикалық табыстар мен қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етудің оңтайлы теңгерімін табу-өмірлік маңызды нәрсе. Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауынан Банктік жүйе–нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бiрi және несие жүйесінің негізгі буыны болып табылады. Банктер мемлекет пен кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің,халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оларды іс жүзіндегі капиталға айналдырады. XVI-XVII ғасырларда Венецияда,Генуеде, Миланда саудагер клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылды. Жиробанктер өздерінің клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы металдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға, артықшылығы бар компанияға қарызға берді. Дегенмен,осы деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының үлкен тарихы бар екендігін айтуға болады. Банк итальян сөзінен bank-орындық мағынада «айырбас орны» дегенді білдіреді. Бұл айырбас орны тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылды. Банктер пайда болғанға дейін ақша сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әртүрлі елдің ақшаларын айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын қарызға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады.Сөйтіп айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналды. Сөйтіп алғашқы банктер жинақталған ақша қаражаттарын қозғалыссыз жатуға болмайтындығын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді. Банктердiң және тауарлы-ақшалай қарымқатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрдi және де олар бiр бiрiмен өзара тығыз байланысты болды. Банктер халық шаруашылығы қызметiнiң барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей байланысты болды.Олар арқылы ұдайы өндiрiс үрдiсiне қатысушылардың экономикалық мүдделерiн қанағаттандыру жүзеге асырылады.Осы кезде банктер

қаржылық делдал ретiнде шаруашылық органдардың капиталдарын,халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтiң үрдiсiнде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып,қарыз алушылардың уақытша пайдалануына бередi, ақшалай есеп айырысу жүргiзедi және экономика үшiн басқа да көптеген қызмет көрсетедi, соның арқасында өндiрiстiң тиiмдiлiгi мен қоғамдық өнiмнiң айналысына тiкелей ықпал етедi. Қаржылық делдалдар осылайша капиталдың салааралық, аймақаралық бөлу тетігімен қамтамасыз ете отырып,аса маңызды халық шаруашылығы қызметiн атқарады. Банктер нарықтық экономикада ең басты қаржылық делдалдар болып табылады. Өз қызметiнiң үрдiсiнде олар ақша нарығында тауарға айналатын жаңа талаптар мен мiндеттемелердi тудырады.Мәселен,банктер клиенттердiң салымдарын қабылдай отырып,жаңа міндеттемені-депозитті құрады, ал жаңа талаптың ссудасын қарыз алушыға береді.Осы жаңа мiндеттемелер мен талаптарды жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Қаржы ресурстарының несие берушіден қарыз алушыға қозғалысы, орналасуы, ағылуы және осылармен байланысты болатын қаржы институттарының қызметі қаржылық делдалдық деп аталады. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей,мемлекеттiң Орталық банкке кең өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi.Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын,тауар–ақша тепе-теңдiк саясатын жүргiзедi.Әр түрлi көздерден ақша капиталын жинау арқылы банктер жалпы ақша қаражаттарының “тобын” құрайды және оларды жұмыс iстеп тұратын капиталға айналдырып, әр түрлi шарттармен несиеге деген қажеттілікті қанағаттандыра алады. Шаруашылық органдар мен тұрғындардың қаржылық-несиелiк қызмет көрсетуiн ұйымдастыру және несиелiк жүйенiң қызмет етуi шаруашылық құрылымдардың дамуында маңызды мәнге ие. Нарықтық экономикада банктер монополистерге айналады және барлық қаржылық капитал арқылы нақты экономиканы басқарады. Олар тек делдалдық қызметтен шығып,ұдайы өндiрiстiң барлық фазасының аясына араласады. Банктер шаруашылық

өмiрдiң орталығы, барлық экономиканың негiзгi түйiнi болып табылады. Банктер басқарудың экономикалық әдiстерi, мәселен, несиелеу арқылы,экономикалық әр түрлi буындарының қарыз қаражаттарындағы қажеттiлiктерiн әр түрлi несиелер мен қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы экономиканың үздiксiз қызмет етуiндегi қажеттiлiгiн қанағаттандырады, қоғамдық өнiмнiң тоқтаусыз қозғалысын қамтамасыз етедi. Банктер есеп айырысу операцияларын жүргiзудiң тәртiбiн бұзғаны үшiн айыппұл,төлем төлеу күнiн созғаны үшiн өсiм,несиенi өз уақытында қайтармағаны үшiн жоғары пайыздарды алуымен өзiнiң мүддесiн ғана емес, сонымен қатар, бұл операциялардың басқа да қатысушыларының мүддесiн қорғайды. Банктер өз қызметтерiн орындау кезiнде функционалдық (экономикалық),салалық (министерстволар, компания, фирмалар) және аймақтық (жергiлiктi орган) басқару органдарымен өзара тығыз байланыста жұмыс iстейдi. Банктер экономикалық басқарудың органдары болғандықтан, өз клиенттерінің алдындағы олардың жауапкершілігі экономикалық сипатта болады. Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсендi қатысады,яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi,ақша айналымын реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда.Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк, меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда,меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономикада,қоғамда банктердiң ролi күшеюде.Олардың жұмысында әмiршiл—әкiмшiл әдiстердiң орнын экономикалық әдiстер алмастырды.Сөйтiп экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының мағынасы арта түстi. Бұл жағдайда экономикада инфляцияның төмендеуiнде және олардың нарықтық жолға көшуiнде,ең алдымен меншiктi жекешелендiрудегi ролi айрықша. Мұнда банктiк жүйенiң негiзгi мақсаты–несиелiк механизмдi жетiлдiру,ақша массасын реттеудегi әдiстерiн жетiлдiру,есеп айырысуды тездету және төлем тәртiбiн сақтау болып табылады.1993 жылдың 15 қарашасынан бастап Қазақстан Республикасы өз валютасын-теңгені енгізді. Мемлекеттiк меншiктегі кәсiпорындарды жекешелендiріп, қайта құруда банктiк жүйенiң ролi маңызды.Сондықтан да банктiк реформаның негiзгi міндеттерінің бiрi–кәсіпорындардың жекешеленуіне

және жеке экономика секторының құрылуына қолдау көрсету. Банктiк жүйенiң реформасы инвестициялық қорлардың ролiн жоғарылату және сауықтыру банктерiн құру жолымен жекешеленген кәсiпорындарды қайта құруға қолғабыс етедi. Сауықтыру банкiнiң ролi жекешелендiру бағдарламасының негiзгi мақсаты болып табылатын, тиiсiнше жекешеленген және көп шығынды кәсiпорындарға корпоративтi жетекшiлiктi күшейтуге қатысты арта түседi. Банктiк жүйенiң реформасы жеке кәсiпорындардың банктен несие алуын қамтамасыз етедi,жеке сектордың дамуына жәрдемiн тигiзедi.Осы мерзiмде ол шығынды мемлекеттiк кәсiпорындарды қайта құруды ынталандырады. Банк ісі– қарыз капиталын жинақтаумен және оны бөлумен шұғылданатын кәсіпкерліктің ерекше түрі. Қазіргі кезде банктердің экономикадағы маңызының ерекше екендігін олардың жүргізетін 200-ден аса қызметтері мен операцияларынан көруге болады. Жаңа инфрақұрылым біздің болашақ буынның байлығына айналады. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жолдауы Ел басы Н.Ә. Назарбаев Жолдауында Қазақстан жолының жаңа кезеңі-экономиканы нығайтудың, халықтың әл-ауқатын арттырудың жаңа міндеттерін атап көрсеткен болатын. ҚР осы заманғы әлеуметтікэкономикалық даму кезеңі нарықтық қатынаспен сипатталады. Бұл қатынаста жаңа ақша-несие түрлері пайда болып жатыр.Еліміздегі банктік жүйенің халықаралық банк жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшуі барысында ҚР өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен әлемдік банктің технологиясын ұштастыра білудің маңызы өте зор.Банк ісін ұйымдастыруда және дамытуда банк мамандарына аса қажетті теориялық білім беру,тәжірибелік тұрғыда есептеп үйрену. Банк–бұл ақшалай қаражатты тарату үшін және оларды өз атынан мерзіміне қайтару, төлеу шартымен орналастыру үшін құрылатын ұйым.Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп,экономиканы несиелеп, капиталдың қайта бөлінуінде делдал ретінде өндірістің жалпы тиімділігін арттырады. Әр елдің қолануына өз ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда, яғни осы заманғы жағдайда банк жүйесінің құрылымы күрделене түсті. Қаржы мекемелерінің жаңа түрлері, жаңа несие құралдары және клиентке қызмет көрсетудің жаңа әдістері пайда болып үлгерді. Пайда алуға,коммерциялық жетістікке бағдарланған, әртүрлі меншік формаларына негізделген серпінді әрі икемді несие жүйесіне өту қолға алынды.Тұрақты, әрі икемді банк жүйесін құру-Қазақстан экономикасын реформалауды маңызды міндеттерінің бірі.ҚР Президентінің 1995 жылдың 30 тамызындағы «ҚР банктері мен банк қызметі туралы» Жарғылығына сәйкес біздің елімізде екі деңгейлі банк жүйесі әрекет етеді: Несие–бұл ақша не тауар түрінде қайтарылатын және пайыздық төлемі төленетін несие. Шаруашылық

жүргізудің нарықтық жағдайында несиенің негізгі формасына банк несиесі, яғни, коммерциялық банк беретін несиенің әр түрі мен тұрпаты жатады. Банк несиесі саласында несиелік қатынастың субьектілеріне шаруашылық органдары,халық, мемлекет және банктердің өздері жатады.Несие мәмілесінде несиелік қатынастың субьектілері несие беруші және қарыз алушы ретінде алға шығады. Несие берушіге өзінің уақытша бос қаражатын белгілі-бір мерзімге қарыз алушының иелігіне беретін тұлға (жеке және заңды) жатады. Сабақтың тақырыбы: Несиелендіру жүйесі және оның негізгі элементтері Бүгінгі тақырып бойынша студенттер нені білуі керек: Несиелендіру жүйесі, оның негізгі элементтері -несие төлеу қабілеттіліктің мақсаттары мен міндеттері; -банкілік несиелерді қамтамасыз ету түрлерінің жіктелуі; -несие беру кезеңдерін -банкілік несие беру тәртібін -несие төлеу қабілеттілігі бағасының негізінде жататын факторлар нені істей білу керек: -несие шарттарын құрастыруды; -кепілзат мүлігінің бағасын жүргізуді; -несиені,несие есебін жіктеуді және елдің экономикалық жағдайына сәйкес банк саясатын анықтауды; -банкілік несиенің қамтамасыз етілуін бақылауды жүзеге асыруды -несие түрлері бойынша шарт құрастыруды; Сабақтың мақсаты: 1.Білімділік:Кәсіпкерлік білімдерін дамыта отырып алған экономикалық білімдерін іскерлік ортада өмір сүруде, қызмет етуде қолдануына жағдай жасау 2.Дамытушылық:Өткен тақырыптар бойынша студенттердің білім деңгейін бағалауға, өз ойын жанжақты жеткізе білуге,тез ойлануға,еске сақтауға тәрбиелеу, қосымша ізденуге баулу. 3.Тәрбиелік:Студенттердің білімін,ой-өрісін дамыту, білімдерін жетілдіруге, жауапкершілікке, белсенділікке тәрбиелеу. Өзін мәдениетті ұстап, өз ойын толықтай жеткізуге үйрету. Сабақтың барысы: Жоспар бойынша сайыс 4 кезеңнен тұрады 1.Сәлемдесуі,командалардың таныстыруы, төстаңбасы, ұраны 2. Банк бағдарламаларымен таныстыру 3. Банктің клиентке қызмет көрсету түрлері 4. Қор жинау ойыны Студенттер екі топқа бөлінеді. 1 команда Казкоммерцбанк 2 команда Каспий банкі 1 кезең Сәлемдесуі. Бұл сайыста әр команда өз банк қызметкерлерімен танысып, қызметтері туралы толықтай мағлұмат беріп., ұранымен, төс таңбасымен таныстырып кетуі қажет.

«Казкоммерцбанк» «Каспий банк» төс таңбасы

СҮЛЕЙМЕНҚЫЗЫ 2САНДУҒАШ кезең Несие

төс

таңбас

Баяндиева

түрлеріне сипаттама беру. Әр банк несие төлеу қабілеттіліктің мақсаттары мен міндеттерін, несие беру кезеңдерін, несие алуға қажетті құжаттар пакетін, несиелендіру әдістерін слайд арқылы толықтай таныстырады.

3 кезең Банк қызметін жарнамалау Біз «Қазкоммерцбанктің» депозиттік бағдарламасын пайдалануды ұсынамыз, өйткені бірнеше жылдар бойы ең беделді халықаралық қаржы басылымдары мен ұйымдары «Қазкоммерцбанкті» Қазақстандағы үздік банк ретінде мойындауда.Мықты басқарушылық команда және Қазақстанда ғана емес, одан тыс жерлердегі қазіргі банктік технологиялар және ақылға қонымды инвестициялармен ұштастырылған кең филиалдар торабы банк пен оның клиенттерінің өркендеуіне ықпал етеді.

Visa Electron, Cirrus Maestro Ең оңай қол жеткізілетіні-Visa Electron/Cirrus Maestro карточкалары.Карточканы пайдаланғаны үшін төлемнің төмен болуы және оны бүкіл әлем бойынша миллиондаған сауда нүктелерінде қолдану мүмкіндігі, бұл карточкаларды ыңғайлы етеді. Сонымен бірге банкомат арқылы банктік операцияларды жасау үшін де өте қолайлы. банк , нны а тұра – Қаза қстабол ң змет қы сы анк ерцб көшбасшысымша м м қо Қазко гі ін е үш д . жүйесін рлер ынады ұс етке зейн

Қол жетімді!

Жылдам! Тегін!

4 кезең «Қор жинау» ойыны.Екі команданың алдында ақшаға толы екі қоржын болады. Бұл ойында қойылатын сұрақтар, мақалдар ақшамен өлшенеді. Бірінші жауап берген команда екінші команданың қоржынындағы ақшаны өздеріне иеленеді.Бұл ойында студенттердің білімдері, шапшандығы, тез ойлау қаблеттері сыналады.

СӨЙЛЕМНІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ Қауысова Н.М.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының бас маманы

Дәстүрлі синтаксис бойынша зерттеулерден де түзілімдік синтаксистің жеке түзілімдері туралы пікірлерді кездестіруге болғанымен, лингвистикада әр түзілімнің зерттелуінің өзіндік ұзақ даму тарихы бар. Мысалы, формальды түзілім синтаксисі, тиісінше тұлғалық сөйлемтану қалыптасуы жағынан неғұрлым жас, оған структурализмнің шеткі бағыттары мен математикалық лингвистиканың дамуы әсер етті. Семантикалық түзілім синтаксисі, яғни мағыналық сөйлемтанудың дамуына тікелей серпін берген аналитикалық философия, лингвистикалық философия және семиотиканың дамуы болса, коммуникативтік түзілім ситаксисінің дамуына ықпал еткен сөйлеу актілері теориясы, функционалды бағыттағы лингвистиканың ізденістері. Түркі тілдерін зерттеушілерден тұлғалық (құрылымдық) аспект және құрылымдық схемалар туралы пікірлер мен талдауларды Е.Мергенбаев, А.Қайыров [90;92] зерттеулерінен көреміз.Бұл еңбектерде сөйлемдердің құрылымдық жағы мағыналық аспектісімен бірлікте қаралып, зерттеулер құрылымдық-мағыналық, құрылымдық-контекстік сипат алады. Тұлғалық түзілім синтаксисінің мағыналар мен контекстерден тыс, оқшау зерттелуге мүмкіндігі бар екендігі түзілімдердің бір-бірінен салыстырмалы түрде тәуелсіз екендігінен шығады,ал сөйлем мағынасын анықтау, яғни сөйлем құрылысын семантикалық аспектіден зерттеу пропозицияны қарастыруға байланысты. Ал мағынаны тұлғаларға сүйеніп сипаттау сол тәуелсіздігінен, өз мәнінен айыру болып табылады:ол қандай да бір тұлғаның қандай да бір мағыналарды білдіре алатынын санамалап көрсетумен ғана шектеледі. Белгілі бір қажеттіліктерде олардың автономиялылықтарын сақтау үшін ең басты мәселе алғашқы кезекте түзілімдердің ара қатынасын қарастыру болып табылады. Тұлғалық түзілімді басқа түзілімдерден оқшау қарастыру оның өз ерекшелігін сипаттау үшін қажет болады, әр түзілімнің өз ерекшелігі танылғаннан кейін ғана олардың әрекеттесуінен сөйлемнің үш түзілімнің бірлігі ретіндегі көрінісі алынады.Тілтану ғылымында қазіргі мағынасындағы тұлғалық түзілім синтаксисінің кең көлемде зерттелуі 70-жылдардан басталатындықтан, оны неғұрлым жас ғылым саласы деп есептеуге болады. Тұлғалық түзілім синтаксисін сипаттауда төмендегі тұжырымдар негіз ретінде алынады: 1.Синтаксистік түзілімдер бір-біріне толық түрде тәуелді болмағандықтан, олардың ара қатынасы түрлі комбинациялар құрайды. Автономиялы әрбір түзілім

синтаксистік бірліктердің бәрін қамтып, салыстырмалы түрде тұйық жүйе болып табылады да, әрқайсысының өз объектісі болып,біреуіне тиісті мәселені екіншісі қамтымайды; 2.Тұлғалық түзілімді ажыратып алудың табанында текст-система бөлінісі жатады. Бұл теориялық негіз бойынша тұлғалық түзілімді сипаттау көрініс фактілерді абстракцияда тізімдеу арқылы жүреді. Қандай да болмасын экспоненттік сапасы басқа байланыс тізбек жүйесінде анықталып отырады. Сөйтіп,тұлғалық түзілімдегі басты орынды формальды тіркесімділік, структуралық схемалар және парадигма жүйесі алады; 3.Тұлғалық түзілім синтаксисінің салалары мен зерттеу объектісін жүйелегенде, сөз бен сөйлем терең құрылымдық байланыста деп ұғынуынылудан осы единицаларға сай тілдік деңгейлердің изоморфтілігі шығады. Соған орай тұлғалық түзілім синтаксисінің мәселелерін қолайлылық мақсатымен төмендегідей жүйеден қарастырылады:сөз және сөз тұлғалары синтаксисінде олар синтаксиске керекті қырынан ғана зерттеледі.Бұл дәстүрлі синтаксисте сөз таптары синтаксисі делінетін саланың мәселелерін қамтиды, бұл саланы тұлғалық микросинтаксис деп түсінеміз. Тұлғалық сөзбайланыс сөздердің байланысу тәртібін, тұлғалық сөзтіркесім сөз тіркестерінің структуралық схемаларын тізімдеп сипаттайды; 4.Тілдік бірліктердің изоморфтілігінен шығарғанда,сөйлемтану ғылымы,ондағы тұлғалық сөйлемтану аспектісі бойынша келгендегі тұлғалық сөйлемжасам саласы сөйлемдердің жасалуын зерттейді:сөйлемжасамдық тип, модель, сөйлемжасам тәсілдері,сөйлем түбірі,туынды сөйлем ұғымдары қолданылады.Ал тұлғалық сөйлемтүрленім сөйлемнің түрлену,тұлғалану жүйесін зерттеп,негізгі түсінігі сөйлем парадигмалары болса,сөйлем құрылымына келгенде,сөйлемнің құрылысы структуралық схемалар арқылы сипатталады. Тұлғалық сөйлемжіктелім саласында сөйлемдер тұлғалық ерекшеліктері топтастырылады, тұлға бойынша классификацияланады. Тұлғалық макросинтаксис сөйлемнің текстке тұлғалық жағынан орналасуына байланысты мәселелерді зерттейді.Әдіснамасында сипаттау әртүрлі жолдармен, таңбалармен, символикалармен белгіленіп, түрлі көзқарастармен, түрлі тұрғылардан жүреді. Бұл салада қандай мақсат үшін қалай сипаттау да маңызды болғандықтан, үнемі толықтырылып, белгілі талаптар үшін оптимальдандырылып отыруды керек ететіні сөзсіз. Механикалық қарағанда тұлғалық түзілім “таза” тіл біліміндегі техникалық ережелерді көрсетеді. Белгілі бір түзілімнің жеке өзін жүйелеп,толық

қарастыру міндет болмағандықтан,осы тұжырымдар басшылыққа алынады. Микросинтаксис саласы синтаксис үшін құрылыс материалдары болып табылатын сөздер мен сөз тұлғаларын өзіне керекті тұрғыдан қарастырғанда, бірқатар маңызды мәселерге кезігетініне қысқаша тоқталып өтуге болады.Тұлғалық макросинтаксисте атауыш және көмекші сөздер бір-біріне қарсы қойылып,күрт ажыратылады. Синтаксистік конструкцияның компоненттері ретінде атауыш сөздер қолданылса,көмекші сөздердің қызметі байланыстырушы,не түрлендіруші болуынан көрінеді.Одан лексикалық және грамматикалық мағыналар күрт ажырайды.Әдетте,сөздің тұлғалық жағы дегенде грамматикалық мағыналар айтылады, ал сөздің жеке лексикалық мағынасына назар аударылу дәрежесі,қай түзілімде болмасын, ондай жоғары болмайды. Солайша синтаксис үшін маңызды болған грамматикалық көрсеткіштердің ішінде микросинтаксистік тұрғыдан көптеген грамматикалық категориялар:септік,көптік, тәуелділік синтаксиске керекті тұрғыдан ғана қарастырылса, енді біреулері:шақ,рай,модальділік өзінің табиғи қырынан танылады, яғни синтаксистік категориялар ретінде сөйлемнің тұлғаларын құрайды.Сонымен бірге,сөздердің функционалды формаларын (модификацияларын),функционал аффикстерді, әртүрлі трансформацияларды, конверсиялық құрылымдарды қарастырған да маңызды,содан жалпы функционал формалар дегеннің өзі, түптеп келгенде, синтаксистік тұлғалар болып шығады. Одан кейін, микросинтаксисте сөз таптары бөлінісі өз тұрғысынан шешіледі. Олар, сөз таптары, синтаксисте төртеу: 1.Атаулар (субстантивтер,зат есімдер).Оған зат есім, субстантивтік есімдіктер,қимыл атауы етістігі, жинақтау сан есімі және субстантивтенген сын есім, сан есім, есімше, үстеу, одағайлар жатады (бұдан былай N класы). 2.Предикативтер (финиттілер).Оған финитті етістік, функционал предикативтер,финиттенген сөз таптары енеді(ендігіде Xf (мысалы, Vf; Ncopf; Adіcopf т. б.) класы). 3.Атаубелгілері (адъективтер, сын есімдер). Бұл топқа сын есім, есімше, сан есім, атрибутивтік есімдіктер, адъективтенген зат есім, үстеу, морфологиялық функционал тіркестер жатады (бұдан кейін Adі класы). 4.Белгібелгілері (адвербиалдар, үстеулер). Бұл топқа үстеулер,көсемшелер,топтау сан есімдері, адвербиалданған сын есім, зат есім, морфологиялық функционал тіркестер енеді (келесіде Adv класы). Синтаксистік тіркестен ажырату және басқа да мақсаттар үшін одан фразеологиялық тіркестердің бір жағынан, морфологиялық тіркестердің екінші жағынан, сөзжасамдық тіркестердің үшінші жағынан ажыратылуы бар, сол арқылы тұрақтала бастаған тіркестер,құрамды атаулар,тізбек бойынша жылжуларға назар аударылуы мүмкін. Сөздер мен сөз формаларының тіркесімділігі микросинтаксистегі ең

орталық мәселелердің бірі болатындықтан, әртүрлі шектелулер, мағыналық системалары мен сөздіктілік тіркесім ерекшеліктері, тұлғалануы, жалпы грамматикалық мағынасы, лексико-грамматикалық разряды назарланады, кейде синтаксистік компоненттің сөзжасамдық типі, құрылымы да маңызды болуы мүмкін.Осы көрсетілгендердің ішінен және басқа да керекті мәселелерден микросинтаксис қажетті тұста нақты зерттеулер,екшеулер жүргізе алады, мәселелердің бұл көрсетілген тізімі жабық деп есептемейміз. Синтаксистегі “сөз” дегеннің өзінің бірқатар дәлдей түсетін жақтары бар:ең алдымен дара және күрделі сөздер ажыратылмайды. Дәстүрлі түрдегі “дара және күрделі сөйлем мүшелері” дегеннің бұнда мәні жоқ. Тұлғалық түзілім синтаксисінде сөздер минимальды синтаксистік компонент қана болып, мысалы, қызыл ала, ұзын бойлы, апарып беру, ән салу т.б.сөздер жақсы,өткір,келу,айқайлау сөздерімен тең түрде дара компонент ретінде қаралады.Олар морфологиялық немесе сөзжасамдық тұрғыдан дара, күрделі сөздер болып ажыратылғанымен, синтаксис үшін бұл айырманың маңызы болмайды. Сондай-ақ сөздің синтетикалық және аналитикалық формалары да, оның түрлі тұлғалары ретінде бірдей дәрежеде қаралады.Мысалы,көру, айта салу, жылап жібере жаздады, қызыл, өте биік т. с. с. құрылысы жағынан бір-бірінен айырмасы жоқ синтаксистік компоненттер болып табылады. Сөздің көмекші сөзбен тіркесіп, синтаксистік маңыздылығы болмайтын құрылымдары сол сөзбен бірге қаралады.Мысалы, зат есім мен көмекші есімдердің, сын есім мен күшейткіш сөздің, сан есім мен болжалдық сөздердің (болжалдық сан есімдер) тіркестері морфологиялық бола отырып, тұлғалық синтаксис үшін сол сөздердің бір формасы ғана деп есептеледі:көмекші сөздің қатысуымен жасалған тұлғалар деп түсініледі. Сонда түзілімдік синтаксисте ауыл маңы деген аналитикалық формадағы N (структуралық схемада N); өте биік, ең жақсы, тым тез дегендер тиісінше аналитикалық формадағы Adі (Adі) және Adv (Adv); беске жуық, он шақты деген болжалдық сан есімдер аналитикалық формалы Adі (Adі) т. с. с. ретінде қаралады. Синтаксистік тіркес, лексемалардың және олардың грамматикалық варианттарының (формаларының) еркін тіркесуі морфологиялық тіркестерден мақсатты түрде ажырайды, сөзжасамдық құрылымы, морфологиялық (морфемикалық) құрылысы, фразеологиялық құрамы, аналитикалық формасы арқылы күрделі болатын сөздер тұлғалық синтаксис үшін күрделі компонент бола алмайды, синтаксистік күрделі компонент болу басқаша түсінілетіндіктен, бұлардың бәрі дара компонент деп танылады.Ал сөздің синтаксистік тұлғасы деген сөздің синтаксистік байланысқа тікелей қатысатын тұлғалары,яғни синтаксистік конструкцияның компоненттері болып табылады. Сонымен қатар, әр басқа структуралық схемаларға енгізілетін сөз полисемиясындағы түрлі өкілдерге синтаксистік әр

басқа мінездеме беріле алады. Содан шыққанда, тұлғалық микросинтаксисте синтаксистік компоненттер теориясы ерекше орын алады. Тұлғалық микросинтаксистегі негізгі мәселе болатын тұлғалық тіркесімділіктің кеңінен зерттелуі В.В.Виноградовтың сөздердің байланысуы,сөз тіркесі туралы көзқарасына байланысты. Дистрибутивтік методиканың негізі де осы фактордың негізгі қырын есепке алуға негізделген. Тіркесімділіктің формальды жағымен бірге семантикалық жағы да бар:ол мағыналық микросинтаксисте қарастырылады. Валенттілік ұғымын тілтануда кеңінен қолданылады. Қазір тілдің барлық деңгейлерінде қолданылатын бұл термин бұл жұмыста екі планды единицалардың басыңқы-бағыныңқы үлгісіндегі құрылымдарының белсенді тарапына қолданылады, яғни басыңқы компонентке, оның белгілі бір тұлғаларды өзіне бағындыруына байланысты айтылады. Бұл тармақталу барлық тіркестерді қамтып тұрады да,жоғарыдағыдай төрт тамырына тіреле беретіні белгілі.Сонымен қатар салаласа байланысқан тіркестер тұйық және ашық болып бөлінеді. Бұдан әрі кейінгі қатарлар транспозициялар мен редукциялар бойынша осылардан өрбиді. Структуралық схема құрастыруда қатерленетін, көрсетілетін басты мәселелер төмендегідей: 1.Синтаксистік тұлғалар; 2.Синтаксистік компоненттер; 3.Синтаксистік сөз таптары; 4.Компоненттердің өзара байланысын қамтамасыз еткен міндетті грамматикалық фактор. Мысалдар: Хат жазды (N4/V-сабақтылық); биік ағаш (Adі/N); екі-үш бала (Adі/N); екінші вагон (Adі/N);бетегеден гөрі биіктеу (N6/Adі-салыстырмалылық);сүттей ақ (Adі/Adі);саған яки маған (NN); Менің оқыған кітабым (N2//VAdі/N-тәуелділік). Синтаксистік тұлғаларды көрсету байланысу тәсілін белгілеу үшін қажет болады:бір тұлғалы компоненттерде синтаксистік тұлға көрсетілмейді де онда орын тәртібі арқылы байланысқан қиысу екені айқындалады,тұлғаның түріне қарап,меңгеру не матасу екенін ажыратуға болады. Синтаксистік сөз таптарын көрсету сөздерді байланыстырған жалпы грамматикалық конструкцияны белгілеп, оның етістікті, есімді және түпкі тіркесімділік типтері мен грамматикалық туындау қатарын айқындайды. Синтаксистік компоненттерді көрсету олардың саны арқылы тіркестің жай не күрделі екендігін айқындайды, синтаксистік компоненттерді бөлетін таңба (/) басыңқы мен бағыныңқының жігін белгілейді, сонымен қатар структуралық схеманың сөйлемдікі емес, сөз тіркесінікі екенін танытады. Ал байланысты қамтамасыз еткен міндетті грамматикалық фактор міндетті валенттілікке байланысты айқындалады: белгілі бір грамматикалық сапа және белгілі бір тұлға қандай өзіне формальды тұрғыдан керекті ретінде қандай тұлғаларды талап ететінін анықтайды. Міндетті валенттілік жоқ жерде

бұл көрсетілмейтіні түсінікті, онда тұлғалық валенттіліктің міндетті болмағанын білдіреді. Жоғарыдағы мысалдарда сабақты етістіктің міндетті түрде табыс септігін керек етуі арқылы, немесе салыстырмалы шырайдың міндетті түрде салыстыру объектісін қажет қылуы арқылы, тәуелдік жалғауының осындай міндеттілік бойынша ілік септігін керек етуі арқылы жасалған тіркестер алынған. Бұл байланыстар таза формальды болуы да мүмкін,мысалы,соңғы тіркестегі меншіктілікті білдірмейтін тәуелдік жалғауы тек қана синтаксистік құрылысты, байланысты қамтамасыз ету үшін ғана тұр:ондағы “кітап” менің меншігім болмауы да мүмкін (оқыған кітабым),сондықтан, “менің кітабым” болып тіркессе, кейіннен семантикалық ақау (сәйкессіздік) байқалатын болады.Егер белгілі бір мақсаттар бойынша схемалар толығырақ болу үшін мағыналық түзілім де ескерілу керек болса, онда түзілім аралық мәселелер қамтылып, нәтижесінде көп түзілімді схема жасалады. Ал сөйлемнің структуралық схемалары ішіндегі құнды болатыны сөйлем құралу үшін міндетті болатын тұлғаларды ғана қамтитын минимальды структуралық схемалар болса,ол онсыз сөйлем құралмайтын компоненттер мен тұлғалар арқылы көрсетіледі.Сондай минимальды структуралық схемалардың толық жиынтығынан тілдегі сөйлемнің минимальды структуралық схемаларының тізімі алынады.Олардың құрастырылуында да да синтаксистік компоненттер теориясы, синтаксистік тұлғалар, оның жоғарыда көрсетілген дифференциалды белгілері мен міндетті тұлғалық (формальды) валенттілігі маңызды орын алады. Сөйлемнің түзілімдері, синтаксистік деңгейлер өзара тығыз әрекеттесіп отырады.Бұл жағдай оның контекстерге орналасу барысында айқын көрініс табады. Сөйлемнің минимальды немесе кеңейтілген структуралық схемаларын құрастыру да әртүрлі көзқарас немесе тұрғыдан жүре алады. Тұлғалық сөйлемқұрылымда ескерілетін негізгі мәселелер ретінде мыналарды көрсетуге болады: 1) синтаксистік тұлғалар; 2)предикативтік немесе номинативтік минимум компоненттері; 3)предикацияны қамтамасыз ететін желі, яғни сөйлем құрастыруға тірек болған қатынас. Сөйлемнің структуралық схемаларын неғұрлым толық,информативті етіп құрастыру үшін тұлғалық қана емес мағыналық,мазмұндық жақтарын да көрсететін көп түзілімді модельдер жасаған жөн болатындықтан, көптеген түзілімаралық мәселелерді шешіп алуға тура келеді. Минимальды схеманың кеңеюі оны кеңейтуші тұлғаларға қатысты. Олар: 1) субстантив алды қолданылатын компоненттер; 2) адвербиалды қолданылатын компоненттер; 3)предикаттың валенттілігін қамтамасыз ететін тұлғалар. Бұлардың ішінде тұлғалық сөйлемқұрылым жағынан неғұрлым маңыздысы соңғылары болып

табылады.Оған предикаттың міндетті валенттілігі талап етсе,адвербиалдардың да актив қатысу

мүмкіндігі бар.Присубстантивтердің олардай маңызы жоқ деп есептеледі.

(атрибут)

МЕЖПРЕДМЕТНЫЕ СВЯЗИ НА УРОКАХ РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Серикбаева Г.Р. преподаватель русского языка и литературы ПСК, г. Атырау

Актуальность проблемы межпредметных связей на уроках литературы продиктована временем, новыми социальными запросами. Современная система образования направлена на формирование высокообразованной развитой личности. Наше время, перенасыщенное всевозможной информацией,предъявляет особые требования к образованию и, конечно, учителю-словеснику. Мы должны дать не только знания детям и умение применять их в жизни, но и научить детей думать, анализировать, учить отбирать необходимую информацию. Сейчас образование требует нетрадиционных методов обучения, в том числе интегрированных уроков по разным предметам. Необходимо, чтобы у детей возникло более целостное представление о мире. Межпредметные связи на уроках литературы помогают детям познавать мир, научиться жить в ладу с собой, а заодно иметь представление о теме с точки зрения другой науки. Русский язык и литература как учебные дисциплины относятся к циклу гуманитарных предметов.И сегодня пересматриваются многие духовные ценности,поэтому большие надежды возлагаются на гуманитарные предметы. Предмет «Литература»-один из ведущих тем предметов в школе, который связан с целым рядом дисциплин:это в первую очередь и история, и музыка, и живопись. В наш век имеют место отрицательные явления. Многие идеалы, на которые мы равнялись, утратили свою значимость,а новых нет.Любовь, красота, нравственная ценность существует и наша задача находить их, доносить до каждого ученика. Литература-сфера прекрасного,она очищает, облагораживает силой художественного слова. Задачи литературы:воспитывать всесторонне развитого человека; развивать мыслительную деятельность учащихся; учить понимать искусство. Уроки,на которых демонстрируются связь литературы с другими предметами, развивают нравственную культуру,творческие способности учащихся Ученики умеют отстаивать свою точку зрения, умеют высказывать своё мнение.Думающий и

чувствующий человек-это и есть тот человек, воспитывать которого мы стремимся. Межпредметные связи на уроках литературы осуществляются через различные виды устных и письменных работ. Основными видами работ являются отзыв, сочинение небольшого объёма. На уроках литературы учащиеся вспоминают изученные стили речи, языковые особенности того или иного стиля, находят средства выразительности текста. К 8 классу ученики должны знать понятия гипербола, сравнение, эпитет, аллегория, олицетворение.На уроках использую различные иллюстрации, репродукции картин. Иллюстрации, картины ведут к углубленному пониманию особенностей языка того или иного писателя, помогают увидеть героев глазами художников-иллюстраторов, обогащают возможности изучения литературы Например, можно использовать иллюстрации известных художников к повести «Капитанская дочка» А.С.Пушкина.Уроки по произведениям Некрасова можно сопровождать циклом картин Венецианова «На пашне», «Весна». Кино и музыка-воспринимаемые виды искусства для школьников. Музыка при изучении литературных произведений помогает сформировать у детей мировоззрение о смысле жизни,о добре,о зле, о смерти и бессмертии. Сегодня при доступности компьютеров и интернета можно услышать не только музыку, но и увидеть их постановку.Я обычно при написании сочинений использую музыку по теме.Это настраивает на творческий лад. Уроки,когда просматриваются постановки произведений,иллюстраций, проходят очень интересно. Обычно ребята заинтересовываются не только уроком, но и самим произведением. Да,уроки,на которых встречаются разные дисциплины и разные виды искусства требуют большой подготовки,но ребята работают с удовольствием Содержание этих уроков расширяет кругозор учащихся,воспитывает интерес к искусству, заставит больше читать и вдуматься в текст художественного произведения.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НОВЫХ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКЕ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА В СИСТЕМЕ ТиПО Журканова А.К. преподаватель английского языка, ПСК, г. Атырау

Иноязычная компетенция стала неотъемлемым элементом подготовки высококвалифицированных, конкурентоспособных специалистов, мобильных в международом образовательном пространстве и рынке труда. Целью изучения иностранному языку является дальнейшее обучение и совершенствование навыков практического владения иностранным языками.Формирование умений и навыков, позволяющих молодому спецалисту эффективно осуществлять профессиональную деятельность, а именно работать с документацией и зарубежной литературой по специальности,общаться на иностранном языке в социально обусловленных сферах повседневной и профессиональной деятельности, выступать с докладом или участвовать в дискуссии.Использование Интернета в обучении иностранным языкам связано с потребностью в компьютерной грамотности,в стимулировании желания студентов учиться,расширять зону индивидульной активности каждого обучающегося, в свободном доступе к ресурсам на языке оригинала; в возможности непосредственного общения с носителем языка и в самостоятельной деятельности студента по поиску, осознанию и переработке новых знаний. На сегодняшний день наиболее широко используемым в научной литературе является термин Интернеттехнологии.Под ним в методике обучения иностранным языкам следует понимать совокупность форм, методов, способов, приемов обучения иностранному языку с использованием сети Интернета в обучении иностранному языку. В дидактическом плане Интернет включает в себя, по меньшей мере, два основных компонента: формы телекоммуникации (т.е. коммуникации посредством Интернет-технологий) - относятся электронная почта, чат, форум, ICQ, видео, веб-конференции и т.п. Первоначально они были созданы для реального общения между людьми, находящимися на расстоянии друг от друга и лишь потом стали использоваться в учебных целях в обучении иностранному языку.Большинству студентов и преподавателей не понаслышке знакомы многие из этих форм Интернет-общения. Однако для того, чтобы учащиеся не захлебнулись в изобилии информации,продуктивно использовали её для удовлетворения образовательных и профессиональных интересов и потребностей, появилась необходимость в разработке специальных учебных Интернетресурсов, направленных на обучение учащихся работать с ресурсами сети Интернет. Остановимся на

структуре и методическом содержании каждого из пяти видов учебных Интернет-ресурсов: Хотлист (от английского ''hotlist''- «список по теме» или немецский вариант Linksliste) представляет собой список Интернет сайтов (с текстовым материалом) по изучаемой теме. Мультимедиа скрэпбук (от английского «мультимедийный черновик» представляет собой своеобразную коллекцию мультимедийных ресурсов. В отличие от хотлиста, в скрэпбуке содержатся ссылки не только на текстовые сайты, но и на фотографии, аудиофайлы (например,Podcasts) и видеоклипы, графическую информацию и очень популярные сегодня анимационные виртуальные туры. Все файлы скрэпбука могут скачаны учащимися и использованы в качестве информационного и иллюстративного материала при изучении определенной темы. Трежа хант ( от английского «охота за сокровищами») напоминает хотлист и скрэпбук. Он тоже содержит ссылки на различные сайты по изучаемой теме. Его отличие заключается в том, что каждая из ссылок содержит вопросы по содержанию сайта, с помощью этих вопросов учитель направляет поисково-познавательную деятельность учащихся.Сабджект сэмпла стоит на следующей ступени сложности по сравнению с трежа хантом. В отличие от него сабджект сэмпла направлен на обсуждение социально-заостренных и дискуссионных тем. Учащимся необходимо не просто ознакомиться с материалом, но и выразить и аргументировать своё собственное мнение по изучаемому дискуссионному вопросу. Вебквест (от английского ''web quest''– «Интернет-проект»-самый сложный тип учебных Интернет-ресурсов.Вебквест–это сценарий организации проектной деятельности учащихся по любой теме с использованием ресурсов сети Интернет.Он включает в себя все компоненты четырех указанных выше материалов.Один из сценариев организации проектной деятельности учащихся с использованием Интернет-ресурсов может иметь следующую структуру.Сначала вся аудитория знакомится с общими сведениями по изучаемой теме, тем самым погружается в проблему предстоящего проекта.Затем учащиеся делятся на группы, и каждой группе достается один определенный аспект темы для изучения и обсуждения в группе.Учителю необходимо подобрать ресурсы сети Интернет для каждой группы в соответсвии с изучаемым аспектом темы. После изучения, обсуждения и полного понимания конкретной проблемы в каждой первичной группе учащиеся перегруппировываются так, чтобы во

вновь образованных группах было по одному представителю из каждой первичной группы. В процессе обсуждения все учащеся узнают друг от друга уже все аспекты обсуждении учащиеся должны высказывать свое собственное мнение, делать выводы, прогнозировать дальнейший вожможный ход действия.В ходе решения вебквеста через изучение материала и его обсуждение обучающиеся должны ответить на один общий вопрос дискуссионного характера.Сегодня используя Интернет в обучении иностранных языков, следует учесть такие принципы, как: -коммуникативный подход -интерактивное обучение -имманентность; -совместная работа как результат коммуникативного подхода к обучению -подбор информации с учетом изученного языкового материала; -осознанность учащимися их обучаемой деятельности; -учет степени трудности текстов в связи с ожидаемыми действиями учащихся; -использование имитационного обучения; -аутентичность -индивидуальность; -самостоятельность студентов; -учет социокультурных особенностей страны изучаемого иностанного языка. Интернет в обучении иностранным языкам позволяет найти нужную информацию как для преподавателя так и для обучающихся, сформировать и развить умения культуроведческого самообогащения коммуникативной практики, развить критическое мышление, а также подобрать тексты для обучаемых с различным уровнем владения иностранным языком, что позволяет не только интенсифицировать учебновоспитательный процесс, но и использовать личностно – ориентированный подход. Я считаю, что применение компьютерных образовательных программ на уроках английског языка должно быть адекватно целям и содержанию обучения. Ниже приводится один из уроков с использованием компьютерных образовательных программ. The English lesson in the computer class Objection: Development of skill sand habits in using Conditionals I,II. Additional aim: development of skills and habits in audio and unprepared monological speech. Additional materials: computer program ‘’Reward’’. Pre-Intermediate. Computer program ‘’Higgins’’. Handouts. Assessing card. • Warning-up • Today at the lesson we’re going to talk about the lottery using Conditionals I and II • First, I’d like you to answer the questions: Do you think it’s right to spend money on the lottery? • Watching the first part of the film. • Watch the clip about the lottery in Britain and mark the best answer in your handouts • Answer the questions

• How do you think the lottery company should speed the profits? • Watching the first part again checking your answer. 1.Watch the first part again checking your answer. 2.Watch another clip and mark the things people will do if they win the national lottery. 3.What grammar is used in the film? 4.Say what British people will you do if you win the National lottery. 5.And what about you? What will you do if you win a great sum of money? IV. Watching the first, the second and the third parts of the film. *Watch the first and the second parts again checking up your answer. *Watch another clip and mark the things people mention if they won 10 pounds. *Say what British people would you buy if they won 10 pounds. * And what would you buy if you won 100 rubles? *Consolidation of the theme. *Tell me, would it change your life if you won lots of money in the lottery? *Working on the computer using the program ‘’Professor Higgins’’ *Now you’re working on the computer practicing in usage of conditionals Do Unit 36. Task 1 and 2. When you finish exercises I invite me to see your work. *Assessing the students ‘discussion and their work on the computer. *Giving H/W. Write 3 sentences in Conditional 1 and in Conditional 2. Компьютерные образовательные программы являются эффективными только в том случае, если они соответствуют коммуникативным задачам, целям и содержанию обучения В результате, при использовнии системы Интернет- технологий в обучении иностранных языков можно добиться: -включения материалов сети в содержание урока; -самостоятельного поиска информации студентами в рамках работы над проектом; -самостоятельного изучения, углубления первого или второго изучаемого языка, ликвидации пробелов в знаниях, умениях, навыках. -Систематического изучения определенного курса иностранного языка дистанционно под рукововством преподавателя. Интегрирование обычного урока с компьютером позволяет преподавателю значительно разнобразить процесс обучения, делая его более интересным и интенсивным. В условиях информатизации образования преподаватель выступает режиссером, который направляет информационный поток в целях наиболее эффективного обучения. Педагог должен прагматично подходить к использованию ИКТ, при этом по сравнению с другими средствами компьютер для него более современный инструмент.

ИКТ являются дополнительным способом и направлением в обучении иностранным языкам. ИКТ один из эффективных способов реализации творческого потенциала учащихся и преподавателей. Применение ИКТ на уроке английского языка позволяет: -повысить мотивацию учащихся к изучению языка; -оперизовать большим объемом информации; -применять индивидуальный подход в обучении; -формировать практические умения и навыки учащихся в освоеном материале; -повысить уровень знаний учащихся; В заключении хочу сказать, что внедрение ИКТ в практику,в первую очередь,-это развивитие мотивации студента, за счет изменения позиции студента с пассивной на активную, а технологии служат активизацией мыслительной деятельности и помогают в становлении социально-успешной личности. Таким образом, формируются самостоятельные навыки и умения, повышается качество знаний в целом, что можно наблюдать при мониторинге итоговых оценок на уроках. Список литературы:

1.Агабекян И.П «Английский язык для ССУЗ-ов» М.,2007 2.Азимова Э.Г, Вильминецкая Е.Н. «Материалы интерната на уроке английского языка» 3.Андреев В.Е. Педагогика. Учебный курс для творческого саморазвития.-Казань: Центр инновационных технологий, 2000-606 с. 4.Бим И.Л.«Методика обучения иностранным языкам как наука и проблемы школьного учебника» М.1997 5.В.Т.Тихомирова. «Уроки сотрудничество», Алматы, 2000 6.Г.Ю.Ксензова.«Перспективные школьные технологий». Учебно-методическое пособие. М, 2001 7.Дьюи.К «Школа профессионального развития»,2005 8.Селевко Г.К. Современные образователные технологии 9.Стронин М.Р Обучающие игры на уроке иностранного языка М.,1981 10.Учителю иностранного языка, «Методика обучения иностранным языкам»,изд.КАПО,Санкт-Петербург, 2008 11.Щукин А.Н.«Обучение иностранным языкам: теория и практика:Учебное пособие.» Филоматис, 2006

МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНЫҢ ОҚУ ҮРДІСІНДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ-ЗАМАН ТАЛАБЫ Дембергенова Ш.Б. Атырау қаласы Ә.Жангелдин атындағы орта мектептің мектеп алды даярлық тобының мұғалімі

Қазіргі білім беру жүйесінен күтілетін нәтижелердің бірі–«өмірлік білімнен–баршаға өмір бойы игерілетін білім».Бұл өмірдің әртүрлі талқысынан сүрінбей өту, тұлға ретінде дамуы үшін адамға білім қай жаста қажет екенін әр адам өз өмірі барысында үздіксіз білім алуға тиіс екенін айқындай түседі.Демек,оның жас ерекшелігіне қарай білім алу жасы да, әдісі де әртүрлі болатындығы белгілі. Бүгінгі таңда адамзат қоғамына ғылыми жаңалықтар мен инновациялық технологиялар қаншалықты маңызды болса,мектепалды дайындық тобындағы балаларды тәрбиелеу мен оқыту саласында заман талабына сай, уақыт сұранысын қанағаттандыратын жаңа бағдарламалармен, сондай–ақ жаңа технологиялармен қамтамасыз ету қажеттігі туындап отыр. Қазіргі уақытта педагогика ғылымының бір ерекшілігі-баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруға ұмтылуы. «Педагогикалық технологиялар–бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пәндер мен әдістемелердің: оқу–тәрбие процесін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің,мазмұнының,формалары мен әдістерінің күрделі және ашық жүйелері,мұнда әр позиция басқаларына әсер етіп, ақыр аяғында баланың дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды». Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен еліміздің білім беру саласының әлемдік білім кеңістігіне өтуі білім беру саласында,соның

ішінде мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуға уақыт талабына сай өзгерістер енгізуді талап етіп отыр. Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып отыр. Сондықтан мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеудің негізгі мақсаты–баланың жеке басының қалыптасуы мен дамуы болып отыр. Яғни,педагогикалық технологияны қолдану негізінде келешек ұрпақтың еркін дамуына, жанжақты білім алуына, белсенді, шығармашыл болуына жағдай жасау қазіргі таңдағы әрбір педагогтың міндеті.Қоғамдағы қазіргі даму кезеңінде мектепке дейінгі мекемелердегі білім беру жүйесінде оқыту, тәрбие беру үрдісін технологияландыру-басты мәселенің бірі. Осыған орай мектепке дейінгі мекемелердің тәжірибесіне оқыту мен тәрбиелеудің әр түрлі технологиялары жасалып енгізілуде. Білім беру жүйесінде педагогикалық технологияны қолдану келешек ұрпақтың еркін дамуына, жан-жақты білім алуына, белсенді, шығармашыл болуына жағдай жасау әрбір педагогтың міндеті болып табылады. Білім беру жүйесінде қолданылып жүрген педагогикалық технологиялар: ынтымақтастық педагогикасы, білім беруді ізгілендіру, ойын арқылы оқыту, проблемалық оқыту, модульдік оқыту,тірек сигналдары арқылы оқыту, дамыта оқыту,түсіндіре басқарып оза оқыту, өздігінен оқыту, сын тұрғысынан ойлауды дамыту, оқытудың компьютерлік технологиясы, бағдарламалап оқыту, деңгейлеп оқыту.

Білім берудің алғашқы деңгейлері балабақшадан басталмақ. Мақсаты-мектепке дейінгі білім балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету. Кез келген оқыту технологиясы тәрбиешіден терең теориялық, психологиялық, педагогикалық әдістемелік білімді, педагогикалық шеберлікті, балалардың жан дүниесіне терең үңіліп оны ұғына білуді талап етеді.Қазіргі таңда мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде қолданылатын педагогикалық технологиялардың бірнеше түріне тоқталайық. Ойын арқылы оқыту- технологиясының мақсаты дидактикалық, тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендірушілік мақсатқа жету. Ойын технологиясының ерекшелігі ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі жеке бастың өзіндік талапталғамдарына сүйенеді. Баланың бойындағы білімділік, танымдық,шығармашылық қасиеттерін аша түсуді көздейді. Ойын-балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі. Сонымен қатар, ойын балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана қоймайды, олардың ұйымдастырушылық қабілеттерін де қалыптастырады. Ойын-әлеуметтік қызмет.Ол баланың жасына қарай өзін қоршаған ортаны танып білуге құштарлығын арттырады. Дамыта оқыту технологиясы-баланы оқыта отырып,дамыту.Бала бойында еркіндік, мақсаткерлік, ар-намыс, мақтаныш сезім, дербестік, адамгершілік, еңбексүйгіштік, белсенділік т.б. қасиеттер дамыту. Сонымен қатар,мектепке дейінгі мекемелерде инновациялық білім беру құралдарын қолданудың да маңызы зор.Инновациялық білім беру құралдарына: аудио,видео,құралдар,компьютер,интерактивті тақта, интернет, мультимедиялық құрал, электрондық оқулықтар, мен оқу әдістемелік кешендер, тағы басқалары жатады. Интерактивті тақтаны пайдалану-оқытуда интерактивті кешендерді пайдалану сапалы, қызықты және оңтайлы болып келеді. Электрондық мультимедиялық бағдарламаларды дәстүрлі оқыту және педагогикалық инновациялармен қатар, оқыту үрдісінде үнемі қолдану дайындығы әртүрлі деңгейдегі балаларды оқыту тиімділігін көтереді. Бірнеше технологиялардың пайдаланудың әсері, оқыту нәтижесінін сапасын күшейтеді. Интерактивті тақтаны пайдалануда қандай дағдылар болу қажет: *Компьютерді қолдана білудің бастапқы білімі; *Word, Power Point бағдарламаларымен жұмыстану; *Интернет жүйесінде жұмыстану практикасы (бейнелерді,әзір презентациялар мен оқыту бағдарламаларын тауып алу). Өздігінен даму технологиясы (Монтессори мектебі)-бұл баланы жан-жақты дамыту, дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуіне, мұнда оқыту бала дамуына сәйкес болуы керек,сонда ғана бала өзін дамыта алады. Итальян психологі М.Монтесори түсіндіруінше

баланың туғаннан азамат болғанға дейін барлық өміріоның еркіндігі мен дербестігінің дамуы болып табылады. Бұл технологияның ерекшелігі оқытудың бірыңғай бағдарламасы болмайды, әркім табиғат берген даму жолымен жүреді. Балабақшада сабақ болмайды әр күн жалпы жиыннан басталады және жиыннан кейін әркім өз еркімен қалаған жұмысымен айналысады. Әр баланың іс-әрекеті өз еңбегіне қарай үлкендермен бағаланады. Мұндағы басты мәселе, бала өз-өзін бағалайды. Проблемалық оқыту технологиясы-баланы өз бетімен ізденуге үйрету, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту.Яғни, балалардың белсенділігі арттыру, оқу материалына баланы қызықтыратындай мәселе тудыру, бала материалды сезім мүшелері арқылы ғана қабылдап қоймайды, білімге деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында меңгереді, бала оқытуды өмірмен және еңбегімен байланыстырады. Ынтымақтастық педагогикасы-педагогтың талап ету педагогикасынан қарым-қатынас педагогикасына көшуі.Балаға ізгілік тұрғысынан қарау,оқыту мен тәрбиенің ажырамас бірлігі:тәрбиеші-бала,балатәрбиеші,бала-бала,яғни бала да тәрбиеші де субъектілер болып табылады. Сонымен қатар, баланың жеке басына ізгілік қарым-қатынас, бала мен тәрбиеші арасындағы өзара түсінушілік, ынтымақтастық қарымқатынас жасау. Бұл технологияның негізгі мақсаты-баланы азамат етіп тәрбиелеу, олардың танымдық күшін қалыптастыру және дамыту, баланың жаны мен жүрегіне жылылық ұялату. Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы-білім, білік,дағдыны меңгерту болып табылады.Әр баланы қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне қарай оқыту, балалардың әр түрлі топ ерекшеліктеріне сәйкес оқытуды бейімдеу, ыңғайлау. Модульдік оқыту технологиясы-оқытудың тұтас технологиясын жобалау,алға қойған мақсатқа жетуді көздейтін педагогикалық процесті ұйымдастыру, тәрбиешіге нәтижені талдап,түсіндіріп бере алатындай жүйені таңдау және құру.Балалармен жүргізілетін жұмыстарда кездесетін қиыншылықтардың алдын-алу және түзету жұмыстарының жүйесін құру. Қорыта келіп айтатын болсақ, аталған педагогикалық технологиялар мен инновациялық құралдар мектепке дейінгі жастағы балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп, әр сатыға балалардың қабылдау мүмкіндіктеріне сай пайдалануға болады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау қабілеті әлсіз,қабылдау процестері тұрақсыз келеді. Сондықтан олар затты қолмен ұстап,көзімен көргенді ұнатады. Осыған сәйкес,мектепке дейінгі балалардың оқу ісәрекеттеріне көрнекілік, ойын технологиясын кеңінен қолданған жөн. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Бала мен балабақша» журналдары. 2.«Бала тәрбиесі» журналдары. 3. «Бастауыш мектеп» журналдары.

ҚЫЗДАРЫ–АЙ, ҚАЗАҒЫМНЫҢ ДАРА ТУҒАН... ҚАҺАРМАН ҚЫЗДАР–ӘЛИЯ , МӘНШҮК (Фариза Оңғарсынова шығармашылығы) Клауова Гүлмира Қизатоллақызы Атырау қаласы Аманкелді атындағы орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі

«Мен өзімнің көргенімді, сезінген,түйсінген жайларымды ойласам, бұл ғұмырда он сегіз жас емес,жарты ғасыр жасағандаймын. Ия. Дәл солай …» Әлия «Әлия гүлді,көктемде гүл көмкерген даланы жақсы көруші еді…» Сапура «Қолымды көкірегіме қойып, ағымнан жарылып айта аламын. Изочи станциясы үшін болған шайқастан аман-есен шыққан 100 бригаданың жауынгерлері тек Мәншүктің арқасында тірі қалдық. Біз өміріміз үшін де, соғыстан кейінгі барша қызықшылығымыз үшін де Мәншүктің аруағы алдында қарыздармыз. Сондықтан оның ерлігіне бас ие отырып, өзіміздің көзіміз жұмылғанша оның атын қастерлеп айтып өтеміз.» Ұлы Отан соғысының ардагері А.Болатов Тарихи тұлғалар өмірін арқау етіп шығарма тудырудың қалыптасып қалған үйреншікті тәсіліғұмырнама ізімен, оқиғаларды сатылы баяндап, көлем қуалайтын дүниелер. Ал Фариза «тәуекел түбі-жел қайық» деп,жолсыздан соқпақ іздеп, өзіндік сүрлеу салған ақын. Тек лирикалық шағын шығармаларынан ғана емес, көлемді поэмаларынан да жаңалықтың, сонылықтың лебі есіп тұрады.Аяулы Әлия мен Мәншүктің трагедиялық тағдырына арналған «Тыңдаңдар, тірі адамдар!» поэмасы осының бір айғағы. Поэма-шымыр формалы,өжет ойлы,ықшам.Шарттылық тәсілімен қос боздақтың рухын сөйлету қазіргі ұрпақпен тілдестіру арқылы жаңа эстетикалық игілік жасаған.Поэма көтеріңкі үнде, жоғары пафоспен жазылған. Қашан да халқымыз ата-баба аруағын сыйлаған, діншіл болмаса да «өлі риза болмай,тірі байымас» деген қағиданы берік ұстанған. Сонымен қатар ел аузында «өлі өтірік айтпайды» деген де сөз бар. Фариза ақынның қос боздағымызды сөйлетудегі шеберлігі, шынайылығы соншалық, оқыған адам еріксіз ойға қалады.Поэма бүгінгі күнмен тінін ажырата алмастай бірігіп кеткен.«Тыңдаңдар,тірі адамдар!» деген тақырыптың өзінен азулы ақынға тән биіктік пен мәрттік сезіледі.Ақын жер бетінде қалқиып жүрген көлеңкедей пенделерге емес,көкірек көзі ояу жасампаз тіршілік иелеріне сөз салады. Поэма батыр қыздарымыздың өткенді, тыныш

уақытты еске алуынан басталады. Иә, жалын атқан жастық шақ қандай шіркін! «Бәрі-сұлу, бәрі-таң, бәрі-ғажап!» Одан соң «Майдан,Атыс,Қантөгіс,Жалын,Азап.»Бір ғана жол, бірақ қанша қасірет! Керзі етік пен сұр шинел мәлеңдеген, көтерген әрең денең,-көз алдыңызға әскери киімін киініп, беркініп қару асынған қарақат көзді қазақ қызы елестейді. Бос әуре-тастағы ұран Келісімдер татулық, достық жайлы. Сенгіштердің қаларын аузын ашып!-осы жолдарды оқи отырып «қап, әттеген-ай, армандай аяулы қыздарымызды тағдыр қалай түңілдірген?»дейсіз.Өткеннің өкініші өзегіңізді өртей отырып, бүгінгі күнді ойлап кеткеніңізді аңдамай да қаласыз. Біз...біз тегі көп сөйлеп барамыз ба? Әлі-майдан, әлі-кек санамызда. Қатал біздің сөзіміз, сынымыз да. Ұрпақ қалай қарайды мұнымызға?- қос батырдың сұрағы жүрегіңізді шым еткізіп, санаңызға суық су құйып жібергендей әсер етеді. «Жоқ, жоқ сендер ақсыңдар, сендер пәксіңдер,»деп айғайлағыңыз келеді. Сұрақты жыр жолдарының дәлдігі бейбіт уақытта қасаңдық жайлаған тіршілігімізді мойындатып «қатал біздің сөзіміз, сынымыз да»-деген тармақ жауап ретінде көкірегіңіздің тұңғиығында жаңғырығады. Поэма желісінде қос батыр сұрақ қоюмен, өздерінің өткен күндерін әңгімелеумен ғана шектелмейді, біздің бүгінгі өмірімізге де пайымдаулар жасайды. Ақынның шеберлігі осы тұста айырықша көрінеді. Шығармасында ақын лирикалық кейіпкерлердің тағдырын, көргені мен білгенін, кеше мен бүгіннің айырмасын өте оңтайлы пайдаланады.Бүгінгі ұрпаққа«қандайсың өзің сенің?» -дейді.Одан әрі: Ақылменен ойланып, сынап, барлап, Тиімді ме–сонан соң бір-ақ таңдап,-деп маңдайыңыздан ащы теріңізді бұрқ еткізе түсіреді де: Жоқ! Кінәлі емессің сен ісіңе, бұл-әлемдік дамудың жемісі де!-деп «адалдықтай ақылды әйел» сөзімен сізді бықсыған оттың арасынан оп-оңай суырып алады. Осы жерде «құмды дала, қияқ пен сәнді гүлді» аңсаумен, сезінумен

өткен қыздарымыздың кең пейілі саратанда соққан самал желдей жаныңызға жылы тиеді. Қазақ халқы тарихтан батыр,шешен,әнші, қонақжай екені белгілі. Кетеді әлем қалай тез ізін салып, әйтпесе біздің халық қызу қанды,от мінез,наркескен-ді, ойланбай қан кешкен-ді. Халқымыздың батырлығы мен батылдығы маңдайына біткен бағы да, соры да болды.Шетсізшексіз кең даласы мен елдігін ғасырлар бойына батырлығының арқасында ғана қорғап келсе, кеңес жылдарында батылдық зардабын біздің халқымыздай тартқан ұлт жоқ-ау!Қаншама «биіктеріміз» төбе болып қалды. Ұрпақты сақтау үшін үндемеуге «биіктемеуге» серт бермеді ме? Қос қызымыз «өлгенге үкім жүрмейді-ол заң біле ме?!» дей: Сен, әрине, заңдылық тұтқынында, одан қорғай алмайды ықтының да,-деп оқырманына тағы да мейірімділік танытады, бетіңнен сүйіп, енді сені батылдыққа, іске үндейді: барады жерді бүгін ақылды да айлалы іскер қаптап, (табиғи күштерді аттап), барлығында бір ғана бақыт мұрабилеу түгел әлемді,уақытты да! Иә, иә! Уақытты, арманды да, тіршілікті жалғайтын заңдарды да... Ойланатын, тірілер, кезің, міне! Ықтаған ықтасыныңнан шық, іске кіріс, «адам қайта жасайды барлығын да, қайта бақыт сыйлайды сан ғұмырға»,еңсеңді көтер, «табиғаттағы менмен күш»сен ғанасың,сілкін,елдігіңмен,ерлігіңмен тағы да жарқ етіп,от алып,маздап жан!-дейді. Келесі шумақтарда қос боздақ «нәзік жыныс құштар ғой білуге әлі» деп ақталып алады да: Қалай өзі сендерде өмір бүгін? Қалай бүгін жүрсіңдер пайдаланып, қымбат түскен біз үшін бұл күндерді?біз сезбеген еркелету, мейірім нұрының өлшеусіз құнды құдіретін түсіне алдыңдар ма, аптапты аңызағы аяқ астынан соға қоятын өмірде мейірімге бір-біріңді шөліркетіп алмадыңдар ма,тірілер, ескеріңдер: Мейірім де, махаббат нұрлы күн де Керек екен тек қана тірлігіңде,-дейді. «Тірлігіңде сыйлас», «жақыныңды жаттай сыйла, жат түңілсін жанынан»-деген тәрбиелі сөздерді ес білгелі құлағымызға қандырып өскен ұлттың ұрпағымыз. Алайда,тіршіліктің жалтылды сәттері пендесін қызықтырмай қойған ба? Арбалғанда өмірдей күміс үнге, Ойлай ма адам өлімді тірісінде,-дегендей, кейде тірліктің сағымдай елесіне еріп кететінімізді қайтерсіз?! Ия, сағымдай елес... Атақ дейміз, абырой дейміз,даңқ дейміз,тақ дейміз... Біреулеріміз күншілдіктің, кертартпалықтың, кінәмшілдіктің апанын сарайдай сәндендіріп, сауық– сайранымызды

дөңгелетеміз–ай. Қанша жақсылар мен жайсаңдар «апан иелерінің» азығына айналды... Асылдың сынығы жанарын жұмған мезетте–ақ ой–бауырымдап «ол– ұлы еді, ол–данышпан еді» деп атойлап, есімдерін «алаңдарға,көшелерге,жасыл бақтарға» беріп,«қала орталықтарына ескерткіштер» орнатып жатамыз. Адамға адамның жүрек жылуы «қамшының сабындай қысқа тірлікте» ғана керек екендігін пендешілікке салынып, ұмыта беретініміз өкінішті-ақ. Қос гүліміз де: Мезгілінде келмеген қуаныш та Жаныңа жұбаныш та Әкелмейді. Рахат –нұр көңілге. Бәйгеден соң мәні жоқ жүлденің де. Сіздер ұғасыздарма жоқ қыздарды – Жоқпыз мәңгі. Жоқпыз мәңгі – дейді. Ақын сізді тағы да таңдандырады. «Жоқ қыздарды» сөйлетуі қандай әсерлі! Егер ақын осы жыр жолдарын «тіріге» айтқызса,толқып, ерекше көңіл бөлеміз бе екен... Әй,қайдам... Өлгендер қайтып келмейді...Ұлға бергісіз қыздарымыз өз сөздеріне Махамбетті, Құрманғазыны,Мұхитты тегіннен-тегін тиек етті ме? Жоқ, Махамбеттің ақ алмас жүзді жырларын, Құрманғазының күмбір күйлерін, Мұхиттың өткір әуенін тыңдап өскен ұрпақ саңырау болам десе де бола алмас, бәріне байыппен қарайтын ақыл иелері ғой деген ниетте...Кейде: «Бұл неғылған батыр, таусылмайтын ақын, таусылмайтын ұлылар»-деп күңкілдеп те қаламыз.Қос батыр осымызды сезіп қойғандай,әйтсе де асқақтығымызды қатты сөзбен тасқа соғылған жапалақша жалп еткізе түсірмейді, бауырмал,биязы үнмен ақылға шақырады.Сөздерінің астарында:«Халқыңның ұлы перзенттерін сыйла, құрметте,қадір тұт. Өлгендерге бәрібір.Бұл атақтар халқыңның мерейін көтеру үшін қажет, сен үшін болашақ тұлға»-деген ой жатыр. Біздің ерлік даңқымыз бүгін елде Біздерге емес, қажет тек тірілерге Өйткені біз мәңгілік іңірдейміз, Мәңгілік тірілмейміз! Ұлан-байтақ еліміздің шетіне жау тигенде, қазақстандықтар тайлы-таяғы қалмай атқа қонды. Солардың қырық пайызы өз беттерімен өтініш беріп,ерлермен тізе қосып,соғыс майданына бет алған қазақтың үріп ауызға салған қыздары : Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова, Алтыншаш Нұржанова, Зоя Досбергенова, Ғазиза Өмірбаева тағы да басқалар. Соғыс өрті оларды ерте есейтті. Бұраң бел,қиық қас,жау жүрек қыздарымыз сын сағаттарда ер азаматтарды шабуылға бастаған кездері де аз болған жоқ.Қара көз қыздарымыздың туған жерінің топырағынан, өскен ортасынан, қазақ деген халқынан анасының ақ сүтімен бойын дарытқан батырлық іс-әрекеттері басқа жауынгерлерді де батылдыққа баулып, рухын көтерді. Өз жүрегінің әмірімен майданға аттанып, буырқанып құрсаған фашистермен арыстандай

арпалысып, өліммен бетпе-бет келіп,оларды тізе бүктіре білген бойжеткендеріміздің көбі елге қайта оралған жоқ.Отанды пәк те сәби жүрегімен сүйген уыздай жас қыздар жар да,перзент те сүйе алмай, жастықтың қызығын көре алмай қыршыннан қыйылды. Жайқалып ек біз нәзік қыр гүліндей, Арман–серік,көңіл-пәк, мұңды білмей. Күнді құшып қиялмен, Айды аралап. Жердегілер жанарға жүрді ілінбей. Аласұрып он жылап, он күлетін, Өрлігіңді өртейтін, көндіретін, Жар болудың бақыты бұйырмады. Денемізді көрді жер, көрді де түн. Әйел заты үшін ана болудан асқан бақыт бар ма? Соғыс өрті «алау көңілі бозбаланың деміне емес, соғыстың жалынына шарпылған ары мұра қыр қызының» ана болуға,бауыр еті сәби сүюге іңкәр жүрегінің қызуын өршітпесе, өшіре алған жоқ. Тал бесікті тербетіп жақұт таңда. Ақ үмітпен қарайтын уақытқа,алға, Жалғасындай бөбегің бауырыңда... Бұдан басқа әйелде бақыт бар ма? Ана біткен тірлікке қорек алғанҰмтылмады аналап бөбек алдан. Тірі адамдар, тыңдаңдар, ескеріңдер Тартыстардан осылай өледі арман, деп сыр шертеді қыздарымыз. Әлияның досына жолдаған хатында: «Қымбатты Олег, мен үшін дүниеде қадірлі тек Отан ғана, мен соны қорғауға кетіп барамын»-деген жолдар жазылған. Махаббатты, арды, бар қызықты, санадағы қасиетті ұғымдарды тек қана Отан деген бір-ақ сөзге сыйдырып,соғысқа аттанған гүлдей құлпырған балауса бойжеткендеріміздің хаттарында осы сөздердің жазылмай қалуы мүмкін еместей, әйтпесе от пен оққа орана жүріп ерліктің небір ерен үлгілерін көрсете алар ма еді?! Отан дегеніміз–ең алдымен халық. Оларды жаужүрек еткен күш–қасиетті жерді сүю, халықты сүю, іргелі елін сүю, әкелердің даңқты жолын шынайы қастерлеу. Ерлік жасай алады жаннан дара Тұтастығы, Отаны барлар ғана. Иә, ең зор ізгі ерліктерді Отанға деген сүйіспеншілік туғызған. Поэманың аяқталуының өзі ақынның асқан талғампаздығының айғағы. Талғампаздық–шынайы талантқа ғана тән. Адамзат өмірінің түйіні неге саяды? Бақытқа..? Әрине,бақытқа.„ Құстың ұшуға жаралғаны тәрізді, адам бақытты болуы үшін келген дүниеге “. Майдандас жауынгер достары «Батырлардың батыры» атандырған қаһарман қыздарымыз: «Тірілер,тыңда бізді:арада қанша жылдар өтті, бізден басқа қанша ғұмыр алмасты, есер көсем қаншама халықты таптады,сол тұлғаның құрбандығы болған біздердің тілімізден соғыстың ащы дәмі кеткен жоқ, содан әлі көзімізден жас шығады», ал сендер бейбіт өмір, жаңа заман адамдарысыңдар. Татпадыңдар ол дәмді сендер бірақ.

Жасадыңдар қан сіңген жерден жұмақ. Уақыт басқа, бұл күнде адам басқа. Соғыс басқа, мәселен заман басқа. Атыстарда өзгеше бұрынғыдан. Өмір қамын ертерек ұғынды ұлан. Келбеті де басқаша Жер үстінің табиғат та пәктікке кеміс бүгін. Бақыттылар біздер ме, жоқ сендер ме шыр айналған Жер атты от шеңберде? Табиғат та пәктікке кеміс бүгін Бақыттылар біздер ме, жоқ сендер ме... Екі-ақ тармақ-қыруар ой.Қарапайым да түсінікті. Ақынның эстетикалық шеберлігінің биігін «ақиқат аз сөйлейді» деген халық даналығымен ғана өлшеуге болады. Ал, халық айтса, қалт айтпайды. Кім бақытты? Олар он сегізге жаңа ғана толған шағында майданға алынды. Олардың жүректерінде Отанға, ата-анаға, көңілдері құлаған арман жандарға деген алаулаған махаббат бар еді. Соғыс деген тажал айдын көлде күн сәулесінің шуағына малына күй кешкен аққу махаббатты тұңғиық түбіне батырып, төрт жарым мың боздақты түгел жалмады.Төрт жарым мың ата-ананың көз жасы көл болып, төрт жарым мың «қара көз, имек қас, қараса көз тоймас» деп ұлы Абай сыйпаттаған жас сұлудың жүректері қара жамылды. Артында қалған ұрпақ:«Отан үшін мерт болғандар–бақыттылар» деген қағиданы жаттап өсті.Поэмада ақын «кім бақытты?» деген сауалға жауапты бейбіт заман ұландары саған не маған бергізбейді, жау оғы сағағынан үзген қызғалдақ қыздарымызға түйіндетеді.Ана сүтін ақтаған, халқымыздың адал перзенттері,еліміздің мақтанышы, көгімізде шолпан жұлдыздай жарқыраған әйел қауымының биік мұнарасы екі есім-Әлия мен Мәншүк «көңіл-дала, жаны-гүл адамдардың, бүгін соғыс күліне айналған» асыл ағаларымыз бен аяулы апаларымыздың тілегі мен талабын ұштастыра былай деп асқақ үн қатады: Тірі адамдар,тыңдандар. Жер үстінде Сендердікі бақыт та, жеміс түн де, Қолдарыңда жұмыр Жер тізгіні де. Тізгінсіздер мерт етті бізді ,міне! Сендердікі бәрі де,тегіс сенде Қызыл тулар,алаңдар,жеңістер де! Жар құшақ та, бала да, рахат та сендердікі абырой, гүл атақ та. Қызғанбаймыз, біз сенен, қуанамыз, Ерліктерден өлмейтін туады аңыз. Уақыттың жас қыраны, өлгендер тапсырады, саған өмір дауылын,шуақ таңын, бетіңді ашар тірліктің сынақтарын, қорғап сонда кеткенің мұраттарын, алау туын Жеңістің құлатпағын! Біз-бақыттымыз! Өйткені, Біз-ел шетіне жау келгенде омырауын отқа тосып, Отанын жаудан қорғаған ерлігін өнеге тұтатын, қаһарман ағаларымыз бен апаларымыздың өмірінен тәлім алған,атағы мен даңқын ту етіп жүретін жас өркенбіз.Біз-өмір жалғасымыз!

Поэманың негізгі өзегі-екі ұрпақтың мейірбан сырласуы,өлінің тіріге тілеулестік қатал талабы. Халқымыздың қос арысының тірілермен диалогі-

ақын шығармашылығының өлмес мұрасы. Ақын шабыты-батыр апаларымыздың даңқымен орынды да орайлы тоғысқан.

 Ұлттық құндылықтарға баулу  ЖАСТАРҒА ОТАНСҮЙГІШТІК ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ Жубайкулова Д.Ж.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің қызметкері

Қазақ халқы сан ғасырдан бергі даму тарихында өз ұрпағына елжандылық тәрбие беруде баға жетпес тәрбиелік мүмкіндігі зор рухани, мәдени мұраның мол тәжірибесін жинақтаған. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін отансүйгіштік тәрбие жөніндегі халықтық қағидалар, талаптар және әдіс-тәсілдер қолданылған. Қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің негізгі талаптары еліміздің тарихи дамуына,әлеуметтік, экономикалық жағдайына, өмір салтына, түрлі тарихи оқиғаларға байланысты қалыптасқан. Мұны біз қазақ батырының бойындағы батырға тән қаһармандық қасиеттердің жиынтығынан, мейірімділік пен әділеттіліктен,яғни азаматқа тән адамгершілік қасиеттер,отағасына тән "сегіз қырлы, бір сырлылық", шешенге тән дуалы сөздік,данаға тән білгірлік,биге тән көсемдік, әулиеге тән көрегендіктен табамыз. Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қалың елім Қазағым» атты жинағында: «...Қазақстанда тұратын әрбір адам өзін осы елдің перзенті сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше біздің жұмысымыз ілгері баспайды...» деген пікірлерінен байқалады. «Біз қазақстандық патриотизмді Отанын, жері мен суын шексіз сүю, халқының өнеге дәстүрін, әдет-ғұрпын, елдің тарихын құрмет тұту,мүддесін көздеп, бостандығы мен құқын қорғау,әр адамның күшжігерін ел бірлігін нығайтуға, азаматтық татулықты баянды етуге және ұлтаралық татулықты тұрақтандыруға жұмсау»,-деп түсінеміз. Ерлік,батырлық қасиеттердің тәлім-тәрбиелік мүмкіндігі туралы ғалым Ә.Тарақов:«Батырлар даналығын үйреніп,ұлы қасиеттерін ұғынып,асыл істерінен өнеге алып, қателіктерін ойға тоқып өскен әрбір ұлт өрені келешекке кемел көз тастайды, елдік дәстүр-салтты,ерлік даңқын қастерлеп,құрметтейді, Отанының патриоты, саналы күрескер азаматы болып тәрбиеленеді»,-деп келтіреді [1]. Біздің пікірімізше, тарихта болған батырлардың қаһармандық бейнесі арқылы оқушылар бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың маңызы зор.Батырлар бойындағы патриоттық қасиеттер туралы ойымызды жүйелей отырып, нақты түсінік беретін болсақ, «ерлік», «қаһармандық»-батырлар бойындағы қайталанбайтын, тек өзіне тән болып келетін қасиет. Ал "қасиет" сөзінің мәні: «Адамның өзіне тән (жақсы немесе жаман) белгісі.Жақсы қасиеттер

(гуманистік, имандылық, парасаттылық т.б.) адамда тәрбие арқылы қалыптасады"-деген ұғымды білдіреді [2]. Отаншылдық қасиет-бұл халық дәстүрлері негізінде адам баласының бойында жинақталған ерекше белгі.Ол әрбір жеке тұлғаның бойында бір этикалық формаға ие.Осы қасиеттер жиынтығы арқылы ғана әрбір тұлға өз Отанының патриоты болады. Патриоттық қасиет, елжандылық-еркіндікті, еріктілікті сақтаудың негізі ғана емес,ол саяси, әлеуметтік-экономикалық дамудың да бастауы. Т.А.Ильинаның "Педагогика" оқулығында «Патриотизм-өз Отанына деген сүйіспеншілік, адамның бойындағы өте терең де, күшті сезім» ал, «Отан сезімі өзін өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен тұтастығын сезіну..»,-деген анықтама берілген [3]. «Отан-от басынан басталады» дейді халық даналығы.Демек, бала тәрбиесі-Отан мен ел мүддесі. Әрбір бала тек отбасының ғана емес,күллі қоғамның келешегі. Бір сәт «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген даналық сөздің мәніне үңілсек, бала тәрбиесіне балалық шағынан-ақ көңіл бөлу міндеті тұрғанын аңғару қиын емес.Туған халқымыздың өткен тарихына көз жіберсек, отансүйгіштіктің керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі күні егеменді ел болып, қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзі атабабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Тарихи мәліметтерден байқағанымыздай, жоңғар шапқыншылығы кезі,одан бертіндегі ұлт-азаттық көтерілісін алып қарасақ, ондағы батырлардың ешқайсысы бүгінгідей жүйелі патриотизмге тәрбиелеудің тезіне салынбаған.Бірақ,елін,жерін, Отанын қорғауда жанын,тәнін аяп қалмаған. Осындай көптеген тарихи тәжірибелерден, сол кездегі отбасы тәрбиесіндегі отаншылдық сезімнің қалыптасуына ата-ана,ауыл-аймағының ықпалы күшті болғанын көреміз.Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына ата-ана,ауылаймағының ықпалы күшті болғанын көреміз.Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің ықпалын елемей қоюға болмайды. Бұл ретте қазақ халқының батыр ұлы Б.Момышұлы «Бұл менің ошағым Отанның ошағы, Отан болмаса, ошағым да, үйім де болмас еді.Менің үйім де,ошағым да Отанымдікі» деген сөзін келіні Зейнеп Ахметова

отбасы тәрбиесіне қатысты айтып өткен. Елжандылық тәрбие еліміздің әлеуметтікэкономикалық саяси дамуы жаңа сапаға ие болып, ал жастардың әлеуметтік тәжірибесі болмай,тәрбие процесіне жаңаша көзқарас қажет болып отырғандықтан,қазіргі кезеңнің күрделі шарттары аясында іске асырылуда. Бүгінде ұлт тағдырына терең оймен бойлап,болашаққа сенімсіз,бұлдыр да, бұлыңғыр үмітпен қарайтын жастарымызға ұлттық тәлім,патриоттық тәрбиеде білім берудің кейбір мәселелері жайында ұлтымыздың мақтанышы Ахмет Байтұрсынов жағдайы көтерілмей,оқудан шеттеліп қалған жастарды көріп:«Сол қаңғырып қалып тұрған балалар ұлттың ұлы емес пе?Балам деген жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын! Балам деп бағып,оқытып, адам қылғаннан кейін жұртым деп танымаса,сонда өкпелеу жөн ғой»,- деген. Сол сияқты біздің елдегі әлеуметтік теңсіздіктің кейбір тұсында ұлттық сана-сезімге,рухани білімге ұмтылу,ертеңгі күні ұлт болашағын қорғайтын және жасөспірімдерге патриоттық тәрбие беретін болашақ мұғалімдерге бүгінгі күннен бастап адамгершілік тұрғыдан рухани тәрбие беретін оқу орындарында патриотизмге тәрбиелесе,қазіргі заманға сай білім жүйесінде өз жемісін берері айқын болар еді. ХХ ғасырдың өр ақыны Ж.Молдағалиев:«Мен қазақпын мың өліп,мың тірілген,Жөргегімде таныстым мың тіліммен»,-деп, еліне, жеріне сүйіспеншілігін, өз ұлтының мәрттігін басқаларға таныта отырып, ел қорғаған батыр бабаларымыздың даналық, ерлік істерін асқақтата дәріптейді. Аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір төбе. Жазушының көптеген еңбектерінің ішінен «Соғыс психологиясы» мұрасын ерекше атап өтеміз. Өйткені, мұнда патриотизм және оған тәрбиелеу хақында өнегелі пікірлер бар. Ол патриотизм туралы айтудан бұрын оның келіп шығу тегіне үңіледі. "Ұлттық мақтаныш дегеніміз-белгілі бір ұлт адамының жеке мақтаныш сезімі... өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол барып тұрған арамза,отансыз қаңғыбас"-дей келе,адамның жеке

психологиясының әскери қызметтегі маңызын аша келіп,"Патриотизм-Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы. Қоғамдық,мемлекеттік нығайту дегеніміз-жеке адамды күшейту екенін мойындау",-деп, қаһарман жазушы "ұлттық патриотизм" мен "қазақстандық патриотизм" ұғымдарына философиялық анықтама беруге ұмтылған. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев "Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде" деген еңбегінде республиканың идеялық бірлік тұғырнамасы туралы ой толғай отырып, аса маңызды идеологиялық міндетіміз қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір адамзаттың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру екеніне баса назар аударған. Елбасы студенттерге арнап оқыған дәрісінде жас ұрпаққа білім беріп, тәрбие үйретумен қатар, отансүйгіштікке тәрбиелеудің жолдарын нақтылап көрсетіп өтті:"Еркін елде өскен ұрпақтың рухы әрдайым биік болуы тиіс.Жастары жалын жүректі, өршіл намысты, биік рухты болса, ол елдің еңсесі де биік болады". Үш мың жылдық тарихы мен ұлан-ғайыр жері бар бостандық сүйгіш халқымыздың әлемдік өркениетке өлшеусіз үлес қосқан ел екенін дәріптесек, ұрпақ санасына отансүйгіштік пен елжандылық сезімдерін дарыту керек. Әдебиеттер: 1.Н.Ә.Назарбаев «ҚР білім беруді дамытудың 20112020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан, 2010, №258, 16 қазан 2.Бастауыш мектеп 2011 ж. Маусым, №6 3.С.Қ.Мұхамбетова,С.Қ.Қожаева //Тәрбие теориясы, Астана,2006 4.Оқу үрдісіндегі патриоттық тәрбие беру, Л.С.Майлыбаева, «Бастауыш мектеп» №7-8,2008ж. 5.Ұлттық тәрбие-патриоттық сезімнің негізі, О.Б.Шарипова, ізденуші «Бастауыш мектеп» №4,2007ж.

РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ Маева Г. Ж.

"Өрлеу" БАҰО" АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кітапхана бөлімінің басшысы

"Қазақты тура жолда бастайтын да, адастыратын да оқығаны" Ж.Аймауытов Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдан бастап, елімізде ғылым мен білімді дамытып, білім кеңістігінің қалыптасуына айрықша көңіл бөлініп келеді. «Халық пен халықты теңестіретін–білім» деп ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай, бәсекеге қабілетті шәкірт, маман дайындау–біздің негізгі мақсатымыз. «Білім туралы»ҚР Заңындағы:«Білім беру жүйесінің басты міндеті–ұлттық және азаматтық құндылықтар,

ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдарға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деген жолдар мектепте еңбек ететін әр адамнан ізденісті, білімділік пен біліктілікті қажет етеді. Тәуелсіз еліміздің болашағы–бүгінгі бүлдіршіндер. Оларды жан-жақты білімді,интеллектуалды жастар етіп қалыптастырғанда ғана қазақ елі бәсекеге қабілетті

мемлекеттер қатарынан көрінбек.Әңгіме жас ұрпақты жан-жақты жетілген тұлға етіп тәрбиелеуде болып отыр. «Жастарымыздың салт-дәстүрімізді көзіміздің қарашығындай бағып жүретін, көптің көкейінде үміт отын жағып жүретін, адамзаттың озық ой көгінде ағып жүретін болуы тиіс»,-деп Н.Назарбаев бүгінгі жастардың бойындағы мәдени танымдылықты қалыптастыруда рухани құндылықтардың қайнар көзі кітап оқу арқылы берілетінін айта отырып, білім мен ғылымның көкжиегінде биік асулардан көргісі келетіндігін атап өтті. Мәдениет пен өнер ұлы болмайынша, ұлт ұлы болмайды дегендей, егеменді мемлекетіміздің болашағы жастардың мәдениет танымдылылық қабілетін қалыптастыратын мәдени ортаның бірі кітапхана болып табылады. Жаһандану ғасырында ұлттық мәдениетті сақтап қалу, ұлттық тілді дамыту, отанын шексіз сүйетін патриоттарды тәрбиелеуде,жастардың бос уақытын тиімді пайдалануын ұштастыруда, білімдерін жетілдіруде кітапхананың мүмкіндіктері мол. Кітапхананың маңызды ролі бірлестіру арқылы, жинақталған кітап қоры арқылы оқырмандарға әсер ету. Жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру, жетілдіру, дамыту арқылы қоғамда мол, жоғары мәдениетті құндылықтарды қадірлейтін адамды қалыптастыру болып табылады. Кітап оқу мәселесі бүкіл халықты толғандыруы тиіс. Ұлттың рухани сауаттылығын кітап оқуға тікелей байланысты.Әр елде жүргізілетін тәжірибелер нәтижесінде мынадай жағдайлар анықталған кітап оқитын адамдар белгілі бір мәселе төңірегінде тез шешім қабылдауға бейім, есте сақтау деңгейі, шығармашылық қабілеті жоғары, сөздік қоры бай,ойын еркін жеткізе алатындығымен, елмен жақсы қарым-қатынас жасай білетіндігімен ерекшеленеді екен. Ғылым мен техниканың ерекше алға басқан қазіргі кезеңінде де кітап адамға рухани байлық ретінде, жан дүниесін кеңейтетін, нәрлендіретін бірден бір қазына ретінде одан әрі қолданыла бермек. Қазіргі таңда кітапхананың қызмет көрсету ауқымы кең. Ақпараттық технологиялардың даму қарқыны бүгінгі жас ұрпақтың дүниетанымдылық аясын кеңейтіп отыр.Бүгінгі оқырман жастардың талабы да заман талабына сәйкес өте жоғары, олардың сұраныстарын қанағаттандыруға кітапхана қызметі жаңа деңгейде жауап беруге барлық жағдайды жасай бермек. XXI ғасырдағы қоғамдық өзгерістер, ашық ақпараттық кеңістікке өтуі, қоғамның ақпараттануы, коммерциялық үрдістердің өркендеуі, өркениеттік деңгейге көтерілуі кітапхананың да жаңа бағытта жұмыс істеуін талап етеді. Әрбір оқырманның сұранымына орай кітапханада кітаптар, электрондық оқулықтар мен әдебиеттердің, компьютерлік технология қызметі

жүйесінің болуы,жаңа заманның бәсекеге қабілетті, мәдениетті, рухани жан дүниесі бай нағыз адамды тәрбиелеуде орасан маңызды рөл атқарады. Абайдың: "Түбінде баянды еңбек егін салған, Жасынан оқу оқып,білім алған. Би болған, болыс болған өнер емес, Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған- деген бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен ұштасып жатқандай. Десек те, бүгінгі жастардың кітап оқуға деген ынтасын күнделікті теле, видео және т.б. бағдарламалардың болуы азайтып отыр. Компьютерлік ойындар, қатыгездік пен жеңіл өмірді дәріптеген бейнефильмдер жастардың көркем әдебиетпен арасын алшақтатып жіберді. Әлеуметтанушылардың есебі бойынша егер күніне кітап оқуға 1 сағат, ал демалыс күндері 3 сағат бөлінсе,1 жылда 573 сағат болады екен. Егер 1 сағатта кітаптың 10 бетін оқыса, 1 жылда 6 мың бет оқылады екен. Бұл дегеніміз өз білімімізді толықтыруға үлкен потенциалдық мүмкіндік болып табылады. Кітап рухани үрдістің кепілі, ел мен елді, мемлекет пен мемлекетті жақындастыратын маңызды фактор.Кітапқа қызығушылықты арттыру білімге қызықтыру,ата тарих пен ұлттық сананы қалыптастыру болмақ.Кітап жан айнасы, оған қарап бойыңды,ойыңды түзейсің.Сондықтан, бүгінгі күнгі жастарды тәрбиелеудегі өзекті мәселелердің бірі олардың санасына ұлттық рухани құндылықтарды сіңірумен қатар, әлемдік өркениеттің ақпараттарымен таныстыру да кітапхана қызметінің жаңа деңгейге көтерілуімен сабақтасады. Гумиловтың айтуы бойынша "Мәдениеттің ең қажеттісі кітапхана, институттар, университеттер болмаса да кітапхана болған жерде мәдениет еш уақытта өшпейді". Осы тағылымды басшылыққа ала отырып, қазіргі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезеңінде еліміздің егемендік, дербестік талаптарына сәйкес жастарға білім тәрбие берудегі кітапхананың мақсаты-келер ұрпаққа ұлттық игіліктер мен адамзаттық мәдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып,әрбір студентті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау. «Мектептің жүрегі–мұғалім» деп Ыбырай Алтынсарин бабамыз айтқандай, балаларымызды білімді және рухани бай тұлға етіп өсіруіміз үшін кітапханалардың қорын молайтып,оқушыларды кітапханаға тартуымыз керек. Баланың көзін білімге мұғаліммен бірге кітапханашы ашуы керек. Кітапхана қызметкері келген оқырмандардың таным-талғамына, қызығушылығына, сұранысына сәйкес тиімді қызмет көрсете білуі міндетті. Жастардың кітапханаларңа ықтиярлықпен баруын қамтамасыз ету мақсатында оларға "Бос уақытты пайдалану" шарасын дәріптеп,қызықты әдебиеттерді таңдай білуіне қолғабыс ету ниетімен әртүрлі мәдени іс-шараларды өткізу, көрмелер

ұйымдастыруда тиімді үрдістердің бірі.Қазіргі білімнің мазмұны санмен емес, сапамен өлшенетін

кезең.

 Ұстаз ұстаз туралы  ҰСТАЗ ТӘЛІМІ БАРШАҒА ОРТАҚ Кульниязова А.С.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, «Өзін-өзі тану» пәні бойынша тренир

Андирбаева Гүлайым Оразтайқызы №22 орта мектепте 1986 жылдан бері жұмыс жасап келеді. Бастауыш сынып мұғалімі, білімі жоғары, еңбек өтілі 27 жыл. Ұстаздық еткен жылдар ішінде Гүлайым Оразтайқызы өзінің сан түрлі қырынан көріне білді, қандай шара болмасын белсенділік танытып жүреді. 1995 жылдан бастап әдістемелік бірлестік жетекшісі. Мектепішілік апталықтарда өз әріптестерімен бірге ат салыса қатысып,көптеген ашық сабақтар,ашық тәрбие сағаттар,диспут,тренингтер өткізіп жүр.Тек мектеппен ғана шектелмей,қалалық, облыстық, республикалық сайыстарға қатысып, жүлделі орындарға ие болып, мектеп абыройын мақтанышпен қорғап жүрген үлгілі ұстаз.Үнемі ізденіс үстінде жүретін жаңашыл ұстаз оқушылармен де, атааналармен де тығыз байланыста. 2001жылдан бастап бастауыш сыныптарға арналған «Тәй-тәй» бағдарламасы бойынша жұмыс жасап келеді.Осы № Сабақтың тақырыбы Мақсаты Міндеттері

бағдарламамен жұмыс жасай жүріп 26.01-07.02.2015 жылы «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атыру облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтында ұйымдастырылған «Өзін–өзі тану» пәнін оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері» тақырыбында өткізілген курсқа қатысты, курсішілік өткізілген шараларға белсенділікпен қатыса отырып, «Өзін-өзі тану» пәнімен ана тілі пәнін ықпалдастыра өткізген ашық сабағы курс тыңдаушыларына үлгі аларлық деңгейде ұйымдастырылды. Атырау қаласының № 22 жалпы орта білім беретін мектебінің жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі Андирбаева Гүлайым Оразтайқызының «Өзін–өзі тану» пәнімен ықпалдастыра өткізген Ана тілі пәнінен қысқа мерзімді сабақ жоспары.

Әке мен бала. А - Ә жұп дауыстылар. Оқушылардың еңбексүйгіштік туралы түсініктерін кеңейту. Жұп дауыстылар туралы білімдерін бекіту. Еңбектің адам өміріндегі маңызы туралы түсіндіру. Еңбекке деген көзқарастарын дамыту. Еңбексүйгіштікке тәрбиелеу. Жуан және жіңішке айтылатын жұп дауыстылардың арасындағы байланысты ажырата алады. Сөзді, дыбысты талдай алады. Мәтіннің мазмұнын біледі. Интерактивті тақта, компьютер, маркер, стикер, ақ бетшелер, слайд, бейнежазбалар.

Негізгі идеясы Қажетті құралдар

Сабақтың жүрісі:

Сабақтың бөлімдері Ұйымдастыру

Уақыты

Мұғалім мен оқушылардың іс- әрекеті Оқу құралдарын әзірлеу, қажетті құралдарын шығару.

Ой шақыру

2 мин

Әңгіме айту.

6 мин

Бейнежазба қарау.

5 мин

Мульт фильм қарау.

3 мин

Практикалық жұмыс

5 мин

Дәйексөз

2 мин

Шығармашылық жұмыс

5 мин

Сахналық қойылым

5 мин

Рефлексия

3 мин

Үйге тапсырма

2 мин

Еңбек дегеніміз не? Сен қандай еңбек түрімен айналысасың ? Гүл өсірсең терлеп, Мұның аты-еңбек. Кесте тіксең зерлеп, Мұның аты- еңбек. Сабағыңа жөндеп Әзірленсең- еңбек. Қиындықтың бәрін Еңбек қана жеңбек. «Әке мен бала» туралы мәтінді музыка желісімен оқушыларға әсер ететіндей жеткізе айтып беру. -Мәтіндегі баланың іс- әрекеті ұнады ма? -Неге ұнамады ? -Әкесі неге бұлай жасады? -Баланың орнында болсаң сен не істер едің? Әңгіме төңірегінде ой өрбіту, ой түйінін мақалмен қорыту. «Аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боласың. Азға қанағат ете білмесең, көптен де құр қаласың.» «Сызат түскен құмыра» (Оқушылардың бейне жазба бойынша түсінгендеріне талдау жасау, ой қорыту.) 1. Құмыра неге ұялды ? 2. Сен қалай ойлайсың, оның реніші орынды ма? 3. Иесі не айтты ? 4. Кез-келген нәрсенің пайдасы бар ма ? 5. Сен өзіңе қандай ой түйдің? 6. Талаптыға нұр жауар дегенді қалай түсінесің? Сергіту сәті: Оқушылардың көңіл-күйін көтеру мақсатында; «Жай әншейін ғана» мультфильмін көре отырып, айналадағы адамдарға жай ғана қайтарымсыз көтеріңкі көңіл-күй сыйлауға болатынын,әрбір күнімізді көңілді,адамдарға мейірімділік көрсету арқылы өткізу өз қолымызда екенін түсінеді. 49 – жаттығу Ар әл дау дәу Ал әл сат сәт Аз әз сал сәл Дал дәл сан сән ( Сөздерді салыстыра отырып, ережемен қорытындылау.) Еріншек және еңбексүйгіш сөздеріне дыбыстық талдау жасау. Азға қанағат ете білмесең, көптен де құр қаласың ? ( Мақалдың мазмұнын өз ойларымен жеткізеді.) I - топ II- топ III- топ IV- топ Еңбек туралы Эссе жазу Мәтін өлең мазмұнын суретпен беру Оқушылар «Әке мен бала» мәтінін сахналап көрсетеді. (Әр топ мүшелері рольдік ойындар арқылы қорытынды жасайды. Оқушыларға топта отырған ата- аналар көмектеседі.) 1.Атасы баласына не деді? 2.Әкесінің сөздерін қалай түсінесің? 3.Әкесі баласына неге тағаны алдырғысы келді? 4.Саған ата- анаң қандай ақыл айтады? Мәтіннің мазмұнын түсініп оқу.Ережелерді кейіпкерлеріне мінездеме жазып келу.

қайталау.Мәтін

Кері байланыс

3 мин

Бағалау Жүректен жүрекке

2 мин 2 мин

Біз не үйрендік? Еңбек туралы мақалдар айтып мазмұнын түсіндіру, өздерінің іс-әрекеттеріне байланыстыра отырып,ой түйінін жасап қорытындылау. Екі жұлдыз бір тілек «Әнші балапан » әнімен сабақты аяқтау.

«Өзін- өзі тану» пәнімен ықпалдастыра өткізілген Ана тілі сабағы бойынша пікір «Өзін-өзі тану» курсын аяқтағаннан кейін, маған ой келді.Курстан әсер алғаным соншалықты өзімнің оқушыларыма жаңа әдістерді пайдалана отырып, сабақ өткізуге асықтым. «Өзін-өзі тану» пәнінен сабақ бермесемде, басқа пәндерге ықпалдастыра отырып өткізуге болатынына көзім жетті. Алғашқы күннен бастап әріптестерім мен ата-аналарыма семинар өткіздім. «Бәрі өз қолымызда» атты бейнежазба арқылы қазіргі кездегі адамдардың бойында адамгершілік құндылықтардың жетіспеуінен жайсыз жағдайлардың көбейгенін мысалға ала отырып, өмірге дер кезінде келген «Өзін-өзі тану» пәні туралы өз ойымды жеткіздім.Сол мақсатта алғашқы сабағымды сыныбымның ата–аналарын қатыстыра отырып өткіздім.Бұл 1 а сыныбында Ана тілі бойынша өткізген «Әке мен бала» мәтіні болды. Сабақ барысында бейнежазба,дәйексөз,тыныштық сәтін пайдаландым. Әрбір іс-әрекеттен кейін оқушыларға ой тұжырымын жасаттым. Бір қуантарлық жай, менің әлі кішкентай деп жүрген оқушыларым байсалды ой түйінін жасаған кезде қатысып отырған атааналарымда таңданыстарын жасырмады. Бейнежазба арқылы өте жақсы пікірлерін білдірді.Мақалмен қорытындылаған кезде, оны орынды пайдалана білгендері мені қуантты. Сахналық қойылым кезінде ата-аналар әсер алғаны соншалықты өздері балаларымен бірге қалай араласып кеткендерін білмей қалды. Әсіресе, тыныштық сәтін оқушылар жақсы қабылдады.Сабаққа деген ынтасы жоғарлап, өздеріне деген сенім пайда болғанын сездім.Ата-

аналардың өзі тыныштық сәтінің өздеріне жақсы әсер қалдырғанын,тәрбиелік мәні зор екенін жеткізді. Қысқасы сабақтың сәтті өткенін оқушыларым мен ата-аналарымның көңіл-күйлерінен түсіндім.Ұстаз үшін осыдан артық бақыт бар ма?... Сабаққа қатысқан әріптестерім де сабағымнан көп нәрсе үйренгендерін өз пікірлерінде айтып жатты. Осындай қанаттанудың арқасында ата-аналарыммен «Бала тәрбиесіндегі ата-ана мен мұғалімнің рөлі» атты дөңгелек үстел өткіздім. Ата-аналардың салмақты ойлары, жанды пікірлері маған үлкен ой салды. Ия, бала тәрбиесін екі жақты бірлесе отырып, бала бойына адамгершілік құндылықтарды бірге сіңірте білсек біздің айналамыз, келешегіміз нұрлана түсеріне мен нық сенімдімін. Бұл нұр әрине «Өзін- өзі тану» пәнінен таралары анық... Себебі бір апта сабақ бергеннің өзінде атааналарым мен оқушыларымнан оң өзгерістер байқап жатырмын.Тіпті өзімнің де көзқарасымда біраз дүниелер өзгергенін байқадым... Ия,бұл өзім іздеп барып, дәріс алған «Өзін-өзі тану» пәнінің курсының әсері, дәріс берген Кулниязова Айжан Сисенқызының мені шабыттандыра білгенінің әсері ме деп те ойлаймын.Айжан Сисенқызының берген нұрын өзімнің айналамдағы адамдардың жүрегін нұрландыру мақсатында әлі көп жұмыстанамын деп ойлаймын. Оған менде нық мақсат пен сенім бар. Кез келген ұстаз өз пәніне «Өзін-өзі тану» пәнін ықпалдастыра отырып өткізсе,болашақта саналы, тәрбиелі ұрпақ тәрбиеленетініне сенімдімін.

ПЕДАГОГ ЭТИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ КОМПОНЕНТТЕРІ Жаманбаева Д.Т.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының бөлім басшысы, магистр, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі

Қауысова Н.М.

Педагог этикасының негізгі компоненттерін төмендегідей классификациялауға болады: -Педагог қызметінің әлеуметтік функциялары; -Педагог қызметінің адамгершілік мазмұны; -Педагогтың жеке басының моральдық қасиеттері; -Педагогтың жеке басының ерекшелігін психологиялық жағынан ұйымдастыру; -Педагогикалық үрдістегі педагогтың өзара қарым қатынасының сипаты; -Педагог мінез құлқының нормалары мен ережелері; -Педагогтың жасы,жынысы,мамандығы,жанұя жағдайы т.б. Алғашқы аталған екі компонент педагогтың кәсіптік еңбегін, қалғандары жеке басының қасиеттерін сипаттайды. Мұғалім меңгеріп, қабылдаған, оның іс жүзіндегі оқу-тәрбие қызметінде, нақты мінез құлық қасиеттерінде, әдеттерінде жүзеге асқан педагогтық этика талаптары мен нормалары оның кәсіптік-этикалық даму деңгейін анықтайды. Мұғалімнің адамгершілік–педагогтық даму процесінің сапалы, тиімді өтуі көбінесе мұғалімнің өз білімін жетілдіруіне, өзін–өзі тәрбиелеуіне, қызмет ортасына, ұжымына байланысты. Мұғалімнің жеке басын психологиялық жағынан ұйымдастыруға келетін болсақ, ұстаздың ұстамдылығын, шыдамдылығын, бақылағыштығын, аңғарымпаздығын, эмоциялық ұстанымдылығы мен денсаулықты айтамыз.Дұрыс дене бітімі, жинақылық, жарқын жүзділік,белсенділікті сақтап қалу–ұстаздың жалпы мәдениетінің көрінуі.Ұстаз үшін сыртқы келбет, ұзақ жылдар бойы қартаймау қабілеті қажет бұған кәсіби шеберлігі қосылып жатса құптарлық жағдай. Педагогтарға қатысты проблемаларды қозғағанда жалпы мұғалім киімінің этикалық және эстетикалық талғамға сай келуі сияқты факторларды айтқан дұрыс деп есептейміз. А.С.Макаренконың қалай болса солай киінген, салдыр–салақ көрінген мұғалімді сабаққа жібермегені ұлы педагогтың еңбектерінен белгілі. Мұғалімді оқушылары қалт жібермей, құштарлықпен бағып отырады. Оқушылар мұғалімнің қалай болса солай киініп, шашын жөндеп тарамай жүргенін кешірмейді.Оқушының кешірмеуі де дұрыс, себебі адамның сыртқы келбеті–оның айналасындағыларға құрмет көрсетуі болып табылады. Бұл әсіресе мұғалім жұмысында айқын байқалады .Сондықтан мұғалім жұмысқа мерекеге келе жатқандай сән талаптарына сәйкес киіммен келуім керек деген қағиданы ұстануы тиіс. Сәнге ден қойғанмен, әр нәрсенің шегін білу, жас және жыныс

ерекшелігін ескеру керек. Киім де ұстазды жинақыландырып, тәртіпке салады. Қазіргі басылым беттерінде мұғалімнің кәсіби имиджі жайлы өте көп айтылып жүр, имиджді қалыптастыру процесі кімге байланысты және педагогикалық іс-әрекеттің табыстылығына қалай әсер етеді? Мұғалім бейнесі оқушылар есінде ең әсерлі сәттермен сақталып қалады.Өскелең жас ұрпақтың сезім, жігерінің қуатты күші болатын, ұстаз–қызықты,жан-дүниесі бай болуы керек.Мұғалім имиджін қалыптасыру үшін өзімен жан-жақты жұмыс жасауы керек.Оқушы өмірінің көп бөлігі оларға білім ғана беріп қоймай, сонымен қатар оларды тәрбиелейтін және жеке тұлға ретінде қалыптастыратын мектептің оқу тәрбие үрдісінде өтеді.Әлеуметтік және балалық шақтан алған әр-түрлі әсерлер мен тәжірибелер үлкен өмірге өтуіне әсер етеді.Мұғалімнің жеке басы оқушының жеке тұлға болып қалыптасуына көмектеседі.Ақпараттың басым бөлігін біз көру арқылы аламыз,сондықтан да біздің тартымды бейнеміз өте маңызды.Оған ұқыптылық, іскерлік стиль,мәнер,әдеп,күлкі жатады.Сонымен қатар ойлау, іс-әрекет бейнесі, сөйлеу мәнері және тыңдай білу де басты болып табылады. Оқушылары мен әріптестерінің алдында өзін-өзі ұстай білуі мұғалім имиджі болып саналады.Егерде оқушы мұғалімнің жеке тұлғасына қызықпаса пәнге деген қызығушылығы да болмауы мүмкін. Басқа мамандық иелерінен мұғалім мамандығының ерекшелігі– осында.Мұғалім–оқушылар мен ата-аналар үшін басты тұлға болғандықтан, оған қойылатын талап та әрқашан жоғары болатынын есте ұстағаны абзал. Мұғалімнің кәсіби жетілуіне байланысты айта кететін этикалық компоненттердің бірі– педагогикалық ізденістер негізін білуі және үздіксіз кәсіби біліктілігін жетілдіруге ынталы болуы керек. Оған қоса сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптарды меңгеруі тиіс:тыныс алуды реттеу, дауысты жолға қою, анық мақамдап сөйлеу, лексика, орфоэпия нормаларын сақтау, әдеби жағынан сөзді дұрыс айту, сонымен қатар сөздің эмоциялық әсерлілігін қалыптастыру қажеттілігі туралы білген дұрыс. Сөзін дұрыс саптай алмайтын, баяндау деңгейі төмен, сендіру, иландыру күші әлсіз мұғалім-оқушының жан дүниесіне от жаға алмайды. Педагогтық әдеп–кез–келген жағдайда баламен жұмыс жасаудың мейлінше дұрыс тәсілдерін табу деген ұғымды білдіреді.Педагогтық әдеп ұғымына қысқаша анықтама беретін болсақ, үш нәрсені: -Мұғалімнің терең түсінігін;

-Сезімтал қарым – қатынасын; -Жоғары талап қоя білуін білдіреді. Ал тереңірек үңілетін болсақ, ілтипаттылық, сыпайылық көрсету, оқушыларға тіл қатқанда дұрыс дауыс ырғағын қоя білу, ақылға сыйымды талап қою, баланың қадыр–қасиетін құрметтей білу.Мінез– құлықтың икемділігі, әдептілік, жұмыс жағдайына бейімделе білу–мұғалімнің бойында педагогтық әдептің бар екендігінің көрсеткіші. Мұғалімнің әрбір сөзі, көзқарасы мен қылығы, оның оқушымен өзара қатынасы педагогтық

этиканың биік талаптарына,мұғалім мінез–құлқының нормалары мен ережелеріне сай болуы шарт. Әдебиеттер: 1.Андреева Г.М. Психология социального познания. М., 2000. 2.Громкова М.Т, Психология и педагогика профессиональной деятельности: Учеб. пособие для вузов. М., 2003. 3.Жайтапова А.А. Профессиональный рост учителя.