Xabarshy #1(1) 2013 by bekzhan_arystanov

ХАБАРШЫ «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының

1 2013

ХАБАРШЫ Ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады

БАС РЕДАКТОР -

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ

Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Менеджер – Балапанова Жаңыл Темірқызы Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеуші – Талбаева Асель Аманқосқызы

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: a.ipk-kbb@mail.ru

Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы ғылымдарының докторы, профессор.

физика-математика

Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы – педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы – педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор. Жаманбаева Динара Таңбайқызы – экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы – академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі.

Басуға 2013 жылы 15 тамызда қол қойылды. Таралымы – 1000 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,1 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

1

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

ХАБАРШЫ МАЗМҰНЫ - СОДЕРЖАНИЕ  Ізгі ниетпен 

С.Қ.Еңсегенов........................................................................................................................................................... Г.К.Ахметова............................................................................................................................................................. ЖА.Қараев................................................................................................................................................................. Б.Ж.Сәрсенғалиев....................................................................................................................................................

3 4 5 6

М.А.Галимжанова.Біліктілікті арттыру білім сапасын көтереді......................................................................... А.Ахмет. Тарихи таным бастауы - өлкетану......................................................................................................................

7 9

 Ғалым мінбері 

 Басшы – ұжым ұйытқысы 

Д.Т.Жаманбаева. Білікті ұстаздан білімді шәкірт сусындайды........................................................................ Ә.Ү.Сарсенғалиев. Оқу-тәрбие жұмысындағы тәрбиенің маңызы..................................................................... Л.С.Измухамбетова.Қазақстандық білім беру саласындағы оң өзгерістер........................................................ Г.Жаксиева. Жеке тұлға тәрбиелеудегі мектеп пен ата-ана ынтымақтастығы..................................................

14 20 21 23

 Кәсіби біліктіліктегі инновация 

Г.С.Қаленова. Педагогтардың кәсіби құзыреттілігін дамыту-білім сапасын көтерудің басты шарты Ж.К.Хасанова.Білім беру жүйесін модернизациялаудың басты мақсаты кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру............................................................................................................................................................. Н.М.Есбосынов. Әлемнің үздік тәжірибесі педагогикалық шеберлік орталығында .......................................

23 25 27

 Заманауи технологиялар – сабақ үдерісінде 

О.М.Ташмуханова.Сабақта оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру................................... Ж.Абренова. Использование вопросов для развития концептуального понимания........................................ Б.Н.Андашева. Информационная компетентность - уровень образованности................................................. Ж.Айткалиева. О методах внедрения семи модулей по Кембриджской Программе....................................... А.Канапиева. Использование информационно- коммуникационных технологий в преподавании и обучении....................................................................................................................................................................

28 30 31 32 34

 Озық тәжірибе – ортақ қазына 

О.М.Биманова. Білім берудегі жаңарту жағдайында инновациялық тәдірибе.................................................................. Г.Ж.Құрақова. Қазақстан тарихы пәнін оқытудағы тиімді әдістер.................................................................... К.Ж.Абдуайтова.Етістерді оқытуда қолданылатын тиімді тәсіл ....................................................................... Қ.Қ.Егенисова. Бала қиялы.....................................................................................................................................

36 38 40 41

 Өзекжарды 

Г.Ж.Маева. Кітап - ғасыр мұрасы .......................................................................................................................... Г.Қ.Клауова. Поэзия - арудай құпиясың, ұқтырар жылдап әрең......................................................................... Т.К.Шилденова. Инклюзивті білім– өзекті мәселе..............................................................................................

43 44 49

 Мұғалім-мұғалім туралы 

А.С.Тажіғалиева.Халық ұстазы ................................................................................................................................ 51 Г.С.Жусупова.Ұстаздың кемел келбеті..................................................................................................................... 53 Ж.Дүйсенғалиева.Ғаламдағы ғажайып бақыт....................................................................................................... 54

 Тәрбие ісіндегі жаңашылдық 

Б.Н.Бегебаева.Рухани мәдени құндылықтар ұлттық тәрбие үрдісінде ......................................................... Н.С.Бекбауов. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру................................ С.Жұмағалиева. Ертегі-қиял қанаты......................................................................................................................

56 59 66

 Ұстазы жақсының ұстамы жақсы 

А.Аманкелдиева. Шәкірт сыры немесе «Менің көз жанарымдасың...»............................................................

2

ХАБАРШЫ

 Ізгі тілекпен 

Атырау облысының Ұстаздар қауымын кәсiби "Хабаршы" ғылыми-әдiстемелiк журналының шығуымен құттықтаймын! Тәуелсiздiктiң тiрегi–бүгiнгi жастар.Қазақстан Республикасының ПрезидентiЕлбасы Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың "Қазақстан-2050" Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттiң жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауында жастарға қарап: "Сендер–болашаққа деген үкiлi үмiтiмiздiң тiрегiсiңдер. Сендердiң азат ойларың мен кемел бiлiмдерiң– елiмiздi қазiр бiзге көз жетпес алыста, қол жетпес қиянда көрiнетiн, тың мақсаттарға апаратын құдіреттi күш," – деген болатын. Ал осы құдіреттi күш–терең ой мен кемел бiлiмдi, патриоттық тәрбиенi беретiн мектеп. Ұстаз–мектептегi негiзгi күш, сапалы бiлiм мен тәрбиенiң негiзгi тетiгi. Адамзаттың тарихындағы қарқынды даму заманында тың жобалар мен идеяларды уақытында бiлiп, оны игеру, icке асыру ұстаздар жұмысының тиiмдiлiгiн арттырары сөзсiз. Осы тұрғыдан алғанда «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерге арналған жаңа басылымы "Хабаршы" ғылыми-әдiстемелiк журналының шығуы заман ағымы мен талабына сай iске асырылған. "Хабаршы" ғылыми-әдiстемелiк журналы ұстаздардың кәсiби бiлiмi мен бiлiктiлiгiнiң өсуiне, оқушылардың сапалы бiлiм алуына үлесiн қосатынына сенемiн. Iзгi тiлекпен, Қазақстан Республикасы Парламентi Сенатының депутаты

Сәрсенбай Еңсегенов

3

ХАБАРШЫ

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының Басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА Құрметті мүшесі

ҚҰРМЕТТІ АТЫРАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ҰСТАЗДАРЫ! Жаңа оқу жылы қарсаңында жарық көріп отырған журналдарыңыздың қадамы құтты болсын! «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы атынан сіздерді жаңа оқу жылының басталуымен шын жүректен құттықтаймын! «Хабаршы» ғылыми-әдістемелік журналының еліміздің тәрбие мен білім беру жүйесінің халықаралық білім беру стандарттарына сай келуін жүзеге асыру бағытындағы жұмыстарына үлес қосатынына сенімімді білдіре отырып, журналдың игілікті қадамына сәттілік тілеймін! Қазақстандық білім беру жүйесіндегі толайым еңбектеріңіздің нәтижесін көрсететін «Хабаршы» журналының әр саны жаңашылдықтың бастауы болсын, жаңаша көзқарастардың ортақ тәжірибе алаңына айналсын. Журнал арқылы еліміздің білім беру жүйесінің құрылымы мен мазмұнын жаңғырту бағытындағы шығармашылық табыстарыңыз бен терең ізденістеріңіз, ортақ ойларыңыз бен пікірлеріңіз көп болсын. «Хабаршы» журналы жаңалықтың жаршысы, озат тәжірибенің шеберханасы атанып, Атырау облысы ұстаздарының ғана емес республика көлемінде де танылуына тілектеспін. Құрметті әріптестер! Педагог мәртебесін көтеру мақсатында дүниеге келген бастамаларыңыздың қадамы құтты, нәтижесі игілікті болсын! Жаңа 2013-2014 оқу жылы Атырау ұстаздарының толайым табыстарымен ерекшеленсін.

4

ХАБАРШЫ

Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

ҚҰРМЕТТІ ОҚЫРМАН! Бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі-тәуелсіз еліміздің даму келешегін айқындаған «Қазақстан-2050» Стратегиясында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев тапсырған педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыруға қойылатын талаптардың орындалуы. Жолдауда Ел Президенті «Біздің басты мақсатымыз – 2050 жылға қарай мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру»,- деп баса айтты. Болашақ қоғамды құрушы біздің жас өскін–оқушыларымыз болса, оларға тәрбие мен білім беретін–кемел білімді ұстаздарымыз. Педагогтарымыз заманымыздың жаңа сұраныстарына жауап бере алатындай болуы үшін мемлекет барлық мүмкіндікті жасап, «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы педагог мамандардың біліктілігін арттыруды жаңа тұжырымдама негізінде жүргізуде. «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы-республика ұстаздарының кәсіби біліктілігін арттырып, отандық және шетелдік озат тәжірибелерді тарату мақсатында жүзеге асырылатын игі іс-шараларды ұйымдастыратын бірегей орталық. Жаңа 2013-2014 оқу жылының басталуы қарсаңында өлке ұстаздарының озат тәжірибесін тарату мақсатын көздеген Атырау облысы ұстаздарының «Хабаршы» ғылыми-әдістемелік журналының жарық көруі-педагог мәртебесін көтеру бағытындағы жаңашыл идеялардың бірі. Ұлттық орталықтың мұнайлы өлкедегі филиалы болып табылатын «Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты» ұжымының тың бастамасына табысты қадам, игілікті нәтиже тілеймін! Журналдың құндылығы Атырау педагогтарының терең ойлары мен парасатты пайымдауларымен арта түсетініне сенімдімін. Жаңа оқу жылы шығармашылық табыс жылы болсын! Бастамаларыңыз сәтті, журналдың қадамы құтты болсын

5

ХАБАРШЫ

Сәрсенғалиев Берікқали Жоланұлы Атырау облыстық Білім беру басқармасының басшысы

ҚҰРМЕТТІ ОБЛЫС ҰСТАЗДАРЫ! Баршаңызды жаңа 2013–2014 оқу жылының басталуымен құттықтай отырып, Сіздердің қиын да қызықты қызметтеріңізге–табыс, дендеріңізге саулық, отбасыларыңызға–амандық, істеріңізге сәттілік тілеймін. Жаңа оқу жылы қарсаңында өңіріміздің білім саласындағы қуанышты хабар Атырау облысының қауымына арналған «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Хабаршы» журналы жарық көріп отыр. Көптің көкейінде жүрген білім мен ғылымның жаңалықтарын жедел тарататын, Атырау ұстаздарының іс– тәжірибесін таратушы ғылыми– әдістемелік журналдың тұсаукесері құтты болсын. Облыстың білім беру жүйесін дамыту, білім сапасын көтеру, педагог қызметкерлердің озық тәжірибесін тарату мақсатындағы осы басылым еліміздің ұрпағына сапалы білім беретін шығармашылық ізденістегі әрбір мұғалім үшін көмекші құрал болатындай білім беру кеңістігіндегі барлық жаңалықты тарататынына сенім білдіремін. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ұжымына–шығармашылық табыс, толағай күш, табанды төзімділік, жанашыр оқырман тілеймін.

6

ХАБАРШЫ

 Ғалым мінбері 

БІЛІКТІЛІК АРТТЫРУ БІЛІМ САПАСЫН КӨТЕРЕДІ Галимжанова Маржан Анесқызы

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Бүгінгі таңда білім беру–әлеуметтік құрылымның маңызды элементтерінің біріне айналуда. Қоғамның келешегі–жас ұрпақтың сапалы білім, саналы тәрбие алуы мақсатында соңғы жылдары елімізде елеулі реформалық қадамдар жүзеге асырылу үстінде. Қазақстанның әлемдік үрдістерге кірігуі, дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы еліміздің жаңа сапалық деңгейге жылдам өтуі қажеттілігін туындатуда. Қоғам дамуындағы осындай өзгерістер өмірдің барлық саласындағы шығармашыл тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде. Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдан бастап, елімізде ғылым мен білімді дамытып, білім кеңістігінің қалыптасуына айрықша көңіл бөлініп келеді. «Халық пен халықты теңестіретін – білім» деп ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай, бәсекеге қабілетті шәкірт, маман дайындау– біздің негізгі мақсатымыз. Елiмiздiң өркендеуiне өз үлесiн қосатын, жан-жақты жетiлген, халық қазынасының қадiрiне жететiн, бiлiмiне ақылы сай парасатты азаматты қалыптастыруда педагог-мамандардың атқарар қызметi ұшан теңiз. Бәсекеге қабілетті Қазақстан, бәсекеге қабілетті қазақстанның қарышты экономикасы десек те, жақсы экономикадан демеу алатын, қуатты әлеуметтік мемлекеттің қабілетті халқы үшін де ең қажеттісі – білімділік. Егеменді елімізді өркениетке бастар жолдың бастауы–мектеп десек, Ыбырай Алтынсарин анықтама беріп кеткендей, “Мектептің басты жүрегі–мұғалім”. Қоғам үшін мектеп–білім мен тәлім-тәрбиенің ұясы, келешектің тағдырлар тоғысы, ұрпақтар сабақтастығының куәсі. Мұғалім қандай болса шәкірті де сондай болмақ. ҚР «Білім туралы» Заңындағы: «Білім беру жүйесінің басты міндеті–ұлттық және азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдарға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деген жолдар әрбір мұғалімнен ізденісті, білімділік пен біліктілікті қажет етеді. Білікті ұстаз ғана шәкіртін білім нәрімен сусындата алады. Бұл көпшіліктің көңілінде жатталып қалған ұғым. ХХІ ғасыр–ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бұл бағдарлама білім беру қызметі білім беруді басқарудың мемлекеттік–қоғамдық жүйесін қалыптастыруға, тұлғаның еңбегін мемлекеттік қолдау және ынталандыруды күшейтуге, білім беру саласындағы үздік әлемдік тәжірибеге сай келетін білім сапасының жоғары деңгейіне қол жеткізуіне бағытталған. Қазіргі өзгермелі өмірде әлемдік білім беру кеңістігіне кірігу үдерісі күн өткен сайын үдей түсуде. Осыған орай еліміздің білім беру жүйесінің, 7

ХАБАРШЫ мазмұнының, педагогтардың кісілік келбетінің де елеулі өзгерістерге ұшырауы заңды құбылыс. Білім беру философиясы мен амалдарына, мұғалімдердің кәсіби құзіреттілік деңгейлеріне қойылатын талаптар да өзгеруде. Қазіргі мұғалім оқушылардың білім алу үдерісін ұйымдастырушы ғана емес, олардың танымдық-практикалық әрекеттерін, өзара қатынасын реттеуші әрі олардың өмірлік кеңістікте кез-келген жағдайға бейімделуіне қажет негіздерді қалаушы. Мұндай жаңа міндеттерді мұғалімнің кәсіби санасының өзгеруінсіз, кәсіби құзіреттілігінің өсуінсіз ескі психологиямен, ескі әдістермен, ескі біліктілік арттыру жүйесімен шешу мүмкін емес. Қоғам-жаңалыққа жаны құмар, жаңаша ойлайтын, өзгермелі өмірге икемделіп қана қоймай, оны жағымды жаққа өзгертуге белсенді қатысатын ұстаздарға мұқтаж. Біліктілікті арттыру жүйесіндегі оқу үдерісі–бұл нақты немесе басқа кәсіби талаптарды қайта құру үдерісі, тұлғаның психологиялық қайта құрылуының үдерісі. Курстық даярлау үдерісінде кәсіби біліктер кешені жетілдіріліп, дамиды да, тыңдаушылардың әдістемелік ой өрісі мен шеберлігі неғұрлым жоғары деңгейге жетеді. Біліктілікті жоғарылатудағы оқу мақсаты–тыңдаушылардың өзекті негативтік қағидаларын ғылым, техника, тәжірибенің ең жаңа жетістіктеріне сай, жаңаша көзқарасқа ауыстыру. Өз біліктерін жоғарылатуға келген педагогтарға көп жылдар бойы жүргізілген бақылаулар, оқыту мәселесіне байланысты қиыншылықтар олардың басым көпшілігінде кездесетінін көрсетті. Тіпті педагогтардың барлығы түгел өзінің кәсіби іс-әрекетінде, оқу барысында алған білімін іскерлік, дағдыны, пайдалана алмайды. Сондықтан біліктілікті арттыру институттарындағы курстарды жаңашылдық бағыттарда ұйымдастыру қажеттілігі туындады. Біліктілікті арттыру институттарындағы даярлау курстарын жаңашылдық бағыттарда ұйымдастырудың мақсат-міндеттері: - тыңдаушылардың шеберлігі мен кәсіби құзырлылығын арттыру. - жаңашылдық бағыттағы жұмысқа түрткі болу, курстан кейінгі жұмыс нәтижесі ретінде білім кеңістігіндегі сапаны арттыру. - курстық жұмыстың мазмұнын меңгеру. Тыңдаушының өз білімін тікелей не қосымша іс-әрекеттер негізінде жетілдіруі де білім беру процесін оптимизациялауда әсері мол. Біліктілікті арттыру курстарының жаңа моделі жасалынды. Ол келесі кезеңдер арқылы жүзеге асырылады: • тыңдаушылардың бастапқы кәсіби көзқарастарын диагностикалау кезеңі; • тыңдаушылардың кәсіби қызметіндегі негативті позицияларын түзету кезеңі; • тыңдаушылардың жаңа кәсіби көзқарастары мен ұстанымдарын қалыптастыру кезеңі. Біздің жұмысымыздың басты нәтижесі–тәуелсіз еліміздің жарқын болашағы болып табылатын жастарды тәрбиелеу. Білімдегі жетістік–ғылымдағы жетістіктердің, ал ғылымдағы жетістіктер – инновациялық дамудың қайнар көзі. Сапасы жоғары білімі бар ұрпақ тәрбиелеу арқылы ғана еліміз бәсекеге қабілетті мемлекет бола алатыны–дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Зияткерлік ұлт болып қалыптасуымыздың негізі де сапалы білім алған ұрпақ екені даусыз. Ендеше жаңа оқу жылында толағай табыстар тілеймін! «Ұстаздан озатын» шәкірттеріңіз көп болсын! Келе жатқан жаңа оқу жылы құтты болсын!

8

ХАБАРШЫ ТАРИХИ ТАНЫМ БАСТАУЫ – ӨЛКЕТАНУ Ахмет Аққали

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің проректоры, тарих ғылымдарының докторы, доцент

Дүниеде туған еліңнен артық ел де, жер де жоқ. Ғ.Мүсірепов Мемлекеттік хатшы М.Тәжиннің қатысуымен өткен алқалы жиында Қазақстанның ұлттық тарихын тереңнен зерделеп-зерттеу мәселелері қаралып оны дамытудың нақты бағыттары айқындалғаны мәлім. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Біз ұлттың тарихи санасын қалыптастыру жұмысын жалғастыруымыз керек»,-деген болатын. Төл тарихымыз ұлттық рухымызды көтеру үшін аса қажет. Тарихсыз қоғам, халық, мемлекет болуы еш мүмкін емес. Тарих туралы әңгіме қозғағанда бір жағынан тарихтың өзін дәлдікпен, деректілікпен маңыздылығы қандай болса, оның түпкі мазмұнының шырқын бұзбай, соншалықты нақтылықпен келер ұрпаққа жеткізу парыз. Негізінен «тарихтың өзі екешейді, өзі әділдігін айтады, өзі бағасын береді» дейтін қоғамдық сана да қалыптасқан.Жалпы алғанда тарих қоғамның, халықтың, жеке адамның санасезіміне, зейін-зердесіне және мәдени дәрежесіне тікелей байланысты екендігін жоққа шығаруға болмайды. Тарих мемлекеттің, қоғамның өркениеттілігін көрсетеді. Әрбір адамның бойында өз елінің, ұлтының тарихына деген сүйіспеншілік, салауатты, парасатты, қадірлеушілік пен ілтипатты көзқарас қалыптасып, ол дәстүрге айналса құба-құп болар еді.Өкінішке орай біздің еліміздің бірнеше ұрпағы тарихты тек бұрмаланған жағдайында оқып білді Мемлекеттіміз тәуелсіздігін алып, бұрынғы идеологиялық,әкімшілік-әміршілдік құрсаудың бұғауы үзілген соң жаппай өз халқымыздың тарихына бет бұрдық. Осыдан келіп төл тарихымызға деген адалдықты, әділдікті бойымызға қалай сіңіреміз деген заңды сұрақ туындайды. Тарих ғылымының салалары сан алуан екендігі айғақты дүние.Соның ішінде халқымыздың рухани өміріне қатысты мәдениет тарихы мен қоғамымыздың, мемлекетіміздің даму тарихының орны да, маңызы да ерекше.Осы тарихымыздың қалай жазылып, жасалғаны жайлы бұқаралық ақпараттарда кәсіби маман тарихшылар да, ресми адамдар да, қоғам өкілдері де аз жазып жүрген жоқ. Тарихты жазу методологиясын қалыптастыру мәселесі де күрделі мәселелердің бірі болып отыр деген ойдамыз. Мектептегі өлкетану жұмыстарында туған өлкені зерттеп білу жұмысын негізінен оқушылар атқарады. Оқыту процесінде қолданылатын мектеп өлкетануы туған өлкенін алуан түрлі объектілерін өтілетін материалдың мазмұнына сәйкес пайдалануды көздейді. Туған өлкенің белгілі бір объектісі әртүрлі тұрғыдан зерттелуі мүмкін. Мәселен, тарихи өлкетану туған өлкенің тарихын зерттесе, әдеби өлкетану оның әдеби мұраларын, географиялық өлкетану- өз өлкесінің географиясын зерттеумен айналысады. Мұндағы ұтымды нәрсе: оқушылар өлкетанудың қай түрімен айналысса да, туған өлкенің өзіне тән ерекшелігін айқын ажырата білуге үйренеді. Мектеп бағдарламасында сабақ оқыту барысында туған өлке материалдары үнемі пайдаланып отыру өте тиімді болмақ. Ол бірде қосымша материал ретінде пайдаланылса, сабақ материалының мазмұнына орай енді бірде бастапқы материал қызметін атқарады. Өтілетін материалға туған өлке материалдарын ұштастыра пайдалану оқытуда өлкетану принципінің жүзеге асуына мүмкіндік береді. Оқушылар жергілікті материалды оқулық материалынан әлдеқайда жетік білетіндіктен, өтілетін материалдың оларға түсіндірілуі едәуір жеңілдейді,әрі олар өз өлкесінің деректі мәліметтерін қызыға оқып, пайдаланатын болады. Сонымен, оқыту процесінде қолданылатын мектеп өлкетануы оқушылардың бойында Қазақстандық патриотизм мен ұлтжандылық сезімдерінің қалыптасуына септігін тигізеді. Көп ретте «Өз өлкесі» деген ұғымның қаншалықты территорияны қамтитындығы мұғалімдерді де, оқушыларды да ойландырары сөзсіз. Өз өлкесі! Бұл ауыл ма, аудан ба, әлде облыс территориясы ма? Бұл жерде нақты шекараны көрсету мүмкін емес. Мәселе мынада, мектептің төменгі сынып оқушыларының зерттеп білуінен мектепті тікелей қоршап жатқан аудан (ауыл, елді-мекендер) территориясы қолайлы, ал жоғарғы сынып оқушылары үшін бұл ұғымның шеңбері облыстың территориясын оқып білуге ұштасуы тиіс. Сөйтіп бірте-бірте бұл ұғымның қамту аймағы да кеңейе түседі. Туған өлкені зерттеп білу әрбір адамға қажет екендігі есте болғаны жөн. Өйткені өз өлкесін, оның өткендегісі мен бүгінгісін, мәдениеті мен экономикасын жақсы білмейінше, 9

ХАБАРШЫ өз Отанының патриоты болу қиын. Ал өлкетанушы дегеніміз белгілі бір мамандықтың иесі емес, бұл міндет әрбір азаматқа қатысты мәселе. Ол туған өлкенің өсімдіктер дүниесін зерттеуші ботаник, ол тарихи мәселелермен шұғылданатын тарихшы, ол халықтын ауыз әдебиетін зерттеумен айналысатын этнограф, жануарлар дүниесін зерттейтін зоолог және т.с.с. болуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда жас жеткіншектер санасына, олардың келешекте қай мамандықтың иесі болса да өз өлкесін жақсы білетін азамат болып шығуы қажеттігін ұғындыра білудің зор маңызы бар. Еліміздің, өлкенің өміріне арналған тақырыптарға әңгімелер мен лекциялар оқу, соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесулер өткізу, достық мерекелік кештерін өткізу, достыққа, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелейтін өлкетану материалдары негізінде алуан түрлі конкурстар мен викториналар өткізу, іздестіру-зерттеу жұмыстарын жүргізу, туған өлкеге экскурсиялар мен жорықтар ұйымдастыру сияқты жұмыстар қазіргі кезде оқушыларға отаншылдық, патриоттық тәрбие берудің негізгі формаларына айналуы сөзсіз. Мектеп өлкетануының оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі мүмкіндіктерін үнемі жүйелі пайдалану оның мектептің оқу тәрбие процессі мен өзіне лайықты орын алуына жағдай жасайды, сондай-ақ барлық пән мұғалімдерінің өлкетану материалдарын оқыту процессіне кездейсоқ емес, мақсатты пайдаланып отыруына септігін тигізеді. Сөйтіп өлкетану материалдары оқыту процесіне эпизодтық пайдаланудан мақсатты, жүйелі пайдаланылатын материалдарға айналады. Мұның өміршеңдігін өлкетану жұмысымен үнемі айналысатын мұғалімдер мен мектептердің тәжірибесі растап отыр. Өлкетану материалдарын сабақта тиімді пайдалану үшін мынандай жағдайларды ескерген жөн біріншіден, оқушының жас ерекшеліктерін; екіншіден, өтілетін сабақтың тақырыбына үйлесімді жерлерін; үшіншіден, оқушыларға тартымды, ой тастайтындай орынды мәселелерді. Тарих сабақтарында әрбір тақырыптарына байланысты жергілікті материалды ұтымды пайдаланып, ұштастыру оқушылардың дүние танымдылығын арттырады, өмірмен байланысты күшейтеді. Иә, жас ұрпақ тәрбиесі кімді де болса толғантпай қоймайтын мәселе. Ендеше осы бағыттағы тамаша тәрбие құралы бола алатын өлкетану жұмысын жер-жерде жандандыра түсуді қолға алар мезгіл жеткен сияқты. Өлкетану жүйелі зерттеу нәтижесінде ғана іске асырылады. Өлке тарихын үнемі жаңа материалдармен толықтыру және оларды өңдеп, сабақта өтілетін бағдарламалық тақырыптармен тығыз байланыстыру арқылы ғана бұл бағытта дұрыс нәтижелерге жетуге болады. Өлкетану үйірмесінде қатаң есепке алу, қатаң белгіленген сабақ уақыты болмауы қажет деп есептеймін. Оқушылар үшін еркін қатысу шарты қойылады. Оқушыларға туған өлке тарихы жайында қызықты лекциялар оқылады. Лекциялар мынадай тақырыптардың аясында жүргізілсе. Мысалы: «Ауыл шежіресі», «Жер тарихы - ел тарихы», «Туған жерім-тұғырым», «Атырау соғыс жылдарында», «Тарих тереңінде», «Ардагер асулары», «Ауданымыздың тарихы», «Табиғат пен адам», «Нарын өңірі-құм мекен», «Бабалар жолы», «Исатайхалық батыры», «Махамбет дауылпаз ақын» т.б. Жалпы балалардың танымдық диапазоны жер шарының геологиялық тарихынан бастап, атабабаларымыздың өмірнамалық тарихына дейінгі аралықты қамтиды. Оқушылар белгілі бір теориялық дайындықтан соң, жазғы туризм өлкетану жорықтарына шығады. Оқушылар экскурсия кезінде туған табиғаттың ең көрнекті орындарын көріп тамашалайды. Өзіміздегі барды өзіміз бағаламай, жұрт бағалауы неліктен деген ой да жиі мазалайтыны жасырын емес.Шындығында мектеп шәкірттерін айтпағанның өзінде Махамбет бабамыздың кесенесін көрмеген ұстаздарымыз да бар.Қаншама мектептің оқушылары батыр баба өмірі менөнерін оқу бағдарламасына сай тәлім алғандары болмаса, атамыздың жатқан жерін көрмегені рас емес пе? Әңгіменің шындығы өлке тарихын жеткіншектерге ұғындыру үлкендер, өзімізден бастау алу керектігі бұлтартпас ақиқат. Мектеп аясын былай қойғанда мұғалімдер ұжымы, ұжымдар, мекемелер арнайы бір демалысымызды осындай бір игілікті шараға бағыттасақ, көкірек көзіміздің ашыла берері сөзсіз рас-ау. Өткенімізді қадірлемей, болашағымыздың да бұлдыр тарта берері анық! Сонымен қатар өз кезегінде мектептегі өлкетану үйірмесіне қатысушылар Атырау қаласындағы мұражайларында болып, өлкеміздің өткені мен бүгінгі тарихымен, құнды жәдігерлерімен танысып, мол мағлұматтар алса. Жақсы жоспарланып, көп жылдық ізденіс жас зерттеушілердің арқасында мектепте мұражай немесе мұражай бұрышын, бөлім ұйымдастыруға болады. Оқушылардың белсенділігі мен мұғалімдердің басшылығы арқасында іздену, экспозициялық заттарды жинау, көпшілік ағарту жұмыстарын жүргізу мектеп музейін, бұрышын құрудың негізі болады. Мектеп мұғалімдері мектеп өлкетану курсының мынадай бағдарламасын басшылыққа алса: 10

ХАБАРШЫ 1. Мектептер ғылыми, өлкетану экспедиция ұйымдарымен, жас туристтер станциясымен, «Атамекен» бағдарламасымен тығыз байланысуы керек. 2. Мектептерде оқушылардың күшімен жасақталған өлкетану музейлері мен бұрыштары болуы керек. 3. Өлкетану, туризм, экскурсиялардың ұйымдастыру жолдары туралы көптеген пайдалы кеңестер берілуі керек. Өлкетану материалдары тек тарих сабақтарының ғана емес, география, биология сабақтарына кеңінен қолданылуы тиіс. Олар жергілікті жерлерде біртіндеп жиналып, мектеп көрмелерін ұйымдастыруға көмектеседі. Тарихты, географияны, биологияны оқыту барысында оқушыларға өз өлкесі туралы мағлұматтар беріліп, теориялық білімдері дамытылады, экскурсиялық әдістер кең қолданылып, теориялық білім практикасымен ұштасып, олардың ой-өрісін дамытуға көмегі болды. Өлкетану материалдары жан-жақты қолданылып, олардың педагогикалық негізі қалыптасады. Осыны ескере отырып, оқушылармен өлкетану жұмыстарын жан-жақты жүргізуді бастауға болады. Ескілікті, есті әңгімелермен қатар ата-бабаларымыздың тұрмыстық құрал-жабдықтарымен сәнсалтанат бұйымдары да бұл күнде ұмытылып бара жатқандай. Күні кеше кәдеге жараған арбаның доңғалағы мен ер-тұрманның өзіне бүгінгі балалар таңырқай қарайды. Өткенімізді өгейсітпей ашық ойлы ұрпаққа жеткізіп, танымдық талабына көздей түссек ләзім. Оқушылардың өлкетанудан материалдар жинақтап, рефераттар жазуы да негізгі жұмыстарының біріне саналады. Халықтық тағылматқа, ұлттық салт-дәстүрді насихаттауға баса назар аударылып отырған қазіргі жағдайда мұндай өлкетану жұмыстары жас ұрпақ тәрбиелеуде айтарлықтай орны бар десек, артық емес. Оның дәлелі ретінде қарастырсақ әрбір мектепте шағын өлкетану бұрыштары мен музейлер ашылса, біздер одан ешқандай ұтылмаймыз, керісінше өсер ұрпақтың туған жерге деген сүйіспеншілігі қалыптасады деген ойдамыз. 5 сыныптағы Қазақ елінің қысқаша тарихынан бастапқы курсының мәні өлкетану материалдарын кеңінен пайдаланып, оқушыларға өлке тарихынан мол деректер беруге болады. Бұл курста өлкетану бағдарламасының басты ерекшелігі мынада: оның мазмұнына көптеген жергілікті жердің өткен тарихынан белгілі батырлар мен ақындар, күйшілер туралы алғашқы түсініктер қалыптаса бастайды. 5 сынып оқушылары өлкетану тарихынан осындай түсініктерді, ұғымдарды меңгеріп,келесі сыныптарда өтетін тарихи өлкетану курстарын оқуға дайындалады. Осы жастағы балалардың түсініктерді меңгеру қабілеті өте жақсы дамыған, бірақ көбінесе ұғымдарды меңгергенімен, оның негізін толық түсінбеуі мүмкін. Сондықтан тарихи ұғымдар мен түсініктерді олардың өзін туған өлкесін жан-жақты зерттеп, оқып үйренуден алған білімдері негізінде қалыптастыру қажет. Тарих курсында 5-11 сыныптарда өтетін материалдар да туған өлкемізге байланысты тақырыптар молынан жетеді. Мысалы: 5-8 сыныптарда «Көне замандағы Қазақ жері», «Ежелгі қалалар», «Қазақстан азамат соғысы жылдарында». 9 сыныпта «Исатай - Махамбет» ұлт-азаттық көтерілісі, «ХVII - XVIII ғасырлардағы Қазақстан». 10-11 сыныптардағы «Кеңес өкіметінің Атырау өлкесінде орнауы»,«Атырау Ұлы Отан соғысы жылдарында», «Өлкеміз 1960-1991 жылдарда»,«Өлкеміз тәуелсіздік жылдарында» т.б. Тарих пәні курстарын оқытуда өлкетану материалдарын пайдаланбай оқыту мүмкін емес. Себебі жаңа бағдарламаға сәйкес тарих курстарын, туған жердің тарихын, экономикасын, мәдениетін зерттеуге үйрету арқылы ұғымын кеңейту, зерттеулерге, практикалық дағдыларға сүйене отырып түсінік қалыптастыру талабы қойылған. Сондықтан мынадай жоспармен жұмыс жасауға болады деген ойдамыз: 1. Өлкетану материалдарының тарих курстары үшін қажеттілігі; 2. Оқыту барысындағы өлкетану материалдарын қолдану; 3. Өлкетану үйірмесіне оқытушылардың қызығушылығын арттыру; 4. Сыныптан тыс шарада да өлкетану материалдарын пайдалану тиімділігі. Мектеп өміріндегі тарих пәндеріне байланысты өтетін сыныптан тыс шаралардың әрбірін міндетті түрде өлкетану материалдарымен байланыстырып өткізуге жұмыстануымыз керек-ақ. Оқушылардың өз өлкесі жөніндегі білімдерін кеңейтуде мерзімді баспасөздің үлкен рөл атқаратындығы белгілі. Баспасөз материалдары оқушыларды өлкенің ең соңғы жаңалықтарымен таныстырып, олардың оқулықтан алатын білімдерін кеңейте түседі.

11

ХАБАРШЫ Жас өлкетанушылар өз өлкесінің тарихы, оның мәдениеті мен экономикасы, облыстың, ауданның экономикалық көрсеткіштерін, оның орындалуы жөніндегі материалдарды жинақтап сабақта қолдана біліп, талдау жасауға үйренеді. Мұндай материалдарды үнемі сұрыптап, бір жүйеге келтіріп мектептегі өлкетану жұмысына шығармашылық сипат енгізіп, өлкенің бүгінгі табыстары мен жетістіктеріне еліміз халықтары өкілдерінің қосып отырған зор үлесін көре білуге мүмкіндік береді. Жан-жақты жетілген жас ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі бүгінгі күннің талабын ескеріп болашақ мектеп бітірушісінің сенімді патриот және азамат болып шығуына мектеп өлкетануының зор рөл атқаратындығын мектептер мен мұғалімдер тәжірибесі дәлелдейді. Тарихтың барлық курстары тақырыптарын туған өлкені тану материалдарымен тығыз байланысты жасау қажет. Өлкетану материалдарын тарихты оқыту барысында сабақты үнемі пайдалану керек. Өлкетануды бұдан басқа да әр түрлі жолдармен іске асыруға болады. Мысалы: үйірме жұмыстары, өлкетану олимпиадалары, викторина, кештер, экскурсия, өндіріс озаттарымен және еңбек, соғыс ардагерлерімен кездесулер ұйымдастыру, олармен хат жазысу, өз өлкесінде туристік жорықтар өткізу, т.б. Туризм мен өлкетанушылықты осы күнге дейін бөле-жара қараушылар бар. Бұл менің ойымша дұрыс емес. Меніңше бірінсіз-бірі болмауы керек.Дегенмен, әлі күнге бұлар тек энтуазист мұғалімдердің ғана айналысар шаруасы болып келеді. Осы қынжылтады. Туристік өлкетану жорықтары кезінде оқушылар күнделік жүргізеді, суреттер салады, фотоға түсіреді.Ең маңыздысы, олар қоршаған ортаны шын жүректен түсінеді. Сондай-ақ оқушылар белгілі бір дәрежеде кәсіптік бағдар алады. Жас кезден уақытты пайдалы іске жұмсауға үйренеді. Түрлі мұражайлар, тарихи өлкетану жұмыстары жас жеткіншектерді аға ұрпақтың ерлік істерін тануға үйренетінін, оларды патриотизм рухына тәрбиелеуге мүмкіндік беретінін, олардың бойына азаматтық асыл қасиеттерін ұялататынын үнемі ескеріп отырғанымыз абзал. Тарих сабақтарында өлкетану материалдарын пайдалану туралы жаңа бағдарлама талаптарын жүзеге асыруда көптеген мұғалімдер өлкетану бойынша және оған оқушыларды кеңірек тартуда елеулі жұмыстар жүргізуге тиіс.Шәкірттерге тарих саласынан білім беруде факультативтік шұғылданыстардың маңызы зор.Оқушылардың қоғамдық ғылымдар саласындағы білімдерін тереңдетуге, құштарлықтары мен қабілеттерін дамытуға, шәкірттерге патриоттық (отаншылдық) тәрбие беруге олар елеулі жәрдем тигізеді, жоғары сынып оқушыларына идеялық ықпал жасауда, жалпы мәдениетті көтеріп, қоғамдық өмірге белсене араласуға даярлауда факультатив сабақтың берері аз емес. Оқу пәндері бойынша жүргізілетін факультатив сабақтар арасында тарихқа тиетін үлес қомақты болуы тиіс. Сондықтан да тарих мұғалімдерін идеялық жағынан шыңдауға баса назар аударылуы тиіс. Тарих сабақтарында өлкетану материалдарын тиімді пайдаланған жөн. Ол үшін алдымен оқу бағдарламасына сәйкес төмендегідей туризм-өлкетану үйірмесінің оқу жоспарын жасау қажет. Мысалы, төмендегідей үлгі жоспар бойынша: р / с 1

Тақырыптар

Барлық берілген сағаты

Туристік-өлкетану жорықтарының мазмұны Туристтік- өлкетану жорықтары мен саяхаттар кезіндегі жиналатын мәліметтер туралы Атырау облысының тарихы туралы

Қызылқоға ауданы тарихы туралы Мұражайға экскурсия Өлкетану үйірмесі мүшелерінің міндеттері Өлкетану саяхаты алдындағы жоспар

Өткізу әдісі

Лекция сабақ

4 2

Жылыой ауданы тарихы туралы Исатай ауданы тарихы туралы

Сабақ түрлері Практ Теорияилық сабақ калық сабақ

Соғыс, тыл, еңбек ардагерлерімен және қарттармен кездесу, жүздесу.

Естеліктер жинау

Мұражай материалдары-мен танысу

1 4 11

12

1 2

Материалдар жинақтау Экскурсия Практикалық сабақ Өлкетану туризм үйірмесінің

ХАБАРШЫ Өлкетану жорық ауданымен танысу

Бір күндік және он күндік жорықтардың маршрутын жасау

Жорыққа қатысушыларды техника-өрт қауіпсіздігі ережелерімен таныстыру Жорық жоспарын жасақтау

Жорық аудандары жөнінде мәлімет жинау Географиялық карталармен танысу, үйрену

жұмыстарын жүргізуші нұсқаушы мұғалімдермен кездесу, сұхбаттасу

Саяхат, жеке оқушылармен жұмыс. Карта арқылы практикалық жұмыс Практикалық жұмыс Практикалық жұмыс Практикалық жұмыс Карта арқылы практикалық жұмыс Дене тәрбиесі спорттықпатриоттық ойындар өткізу Практикалық жұмыс Практикалық сабақ Практикалық сабақ Лекция сабақ

Лекция сабақ

Масштабтарды, шартты белгілерді белгілеу Компас құрылысымен, картамен жұмыс Азимутты табу Географиялық белгілер бойынша картамен жұмыс

1 1 1

«Картаға саяхат» ойыны, азимут бойынша тапсырма

5 6

Компаспен жұмыс Өлкетану-туризм түрлері бойынша дене жаттығулары Жорықтың қауіпсіздігі Жаяу жорықтың ерекшеліктері Туған өлкенің тарихы, экономикасы, мәдениеті туралы

1 2 2

4 1

Ұлы Отан соғысы және еңбек ардагерлері туралы мәліметтер жинау 7

1 0 1 1

1 2 1 3

1 4

12 Альбомдар жинақтау Облыстың экологиясы туралы (лекция) Өлкетану-туризм жорығы кезіндегі табиғатты қорғау шаралары Дала жорығы кезіндегі экологиялық шаралар Жайық өзенінің бойына саяхат Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану, ескерткіштерді қорғау жөніндегі құжаттармен танысу Ескрткіштердің түрлері туралы (археологиялық, өнер, тарихи) Жергілікті тарихи ескерткіштер туралы мәлімет жинау. Тарихи суреттер мен фотолар жинау Жорық кезіндегі ауа-райын бақылау

2 2

Ардагерлермен, қарттармен кездесу. Әскери комиссариат өкілдерімен кездесу Практикалық жұмыс Лекция сабақ

Лекция сабақ

1 1

Лекция сабақ Туған өлкеге саяхат

Лекция сабақ

Үйірме мүшелерінің жорық кезіндегі керекті құралдары. Далалық жағдайда шатырды тігу

Практикалық жұмыс

Оқушылардың өзара тәжірибе алмасу сабақтары

2 Алау жағу жұмыстары, рюкзактарға (жол қапшық) құралдарын жинақтау Алаудың түрлерімен танысу

1 1 2

Жорық кезіндегі режим

Саяхаттағы көрсетілетін алғашқы дәрігерлік көмек

Өлкетану туралы жиналған материалдарды тексеру, жинақтау Өлкетану-туристік жорықтар туралы есеп беру Маршруттардың карталық схемасын жасақтау Өлкетану бұрышына материалдар жинау Қорытынды кештер

1 1 1

Оқушылардың өзара тәжірибе алмасу сабақтары Оқушылардың өзара тәжірибе алмасу сабақтары Практикалық сабақ Атқарылған жұмыстар туралы есеп беру сабағы Практикалық сабақ Экспедеция шаралары

Егер де сіз өлкетану-туристік жорығына шыққан сәтте бірден есіңізге түсетін нәрсе туған табиғаттың әсем көрінісі бұрқыраған дала жусанының жұпар исі, алаулаған жалын алқызыл күрең шәй, ең бастысы жолдастық қарым - қатынастың, достықтың қалыптасу шағын еске аласыз. Өлкетану-туристік жорығы дегеніміз, денсаулық кепілі, өмір шыңдалу мектебі. Бұл жорықтар алуан түрлі сыры мен қыры жас жеткіншектерді туған жерін сүюге, адамгершілікке, гуманизмге,туған жер табиғатын құрметтеуге тәрбиелейді. Өлкетану экспедициясы туған өлкеміздің тарихын, экономикасын, мәдениетін зерттеу және іздестіру, туристік жарыстар, туристік ойындар, конкурстар, викторина ойнау,тарихи кештер, мерекелер көптеген қызғылықты шаралар өткізу болып табылады.

13

ХАБАРШЫ

 Басшы – ұжым ұйытқысы 

БІЛІКТІ ҰСТАЗДАН БІЛІМДІ ШӘКІРТ СУСЫНДАЙДЫ Жаманбаева Динара Таңбайқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының инновациялық дамыту бөлімінің басшысы, экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі

«Ұстаздың көлеңкесін де баспа» деген корей халқының мақалынан ұстазды ұлылардың ұлысы – данышпанды да, ғұлама ғалымдарды да алдынан өткізген тәрбие мен білім нәрін себуші тұлға ретінде ардақтап, қай ұлт болса да қастерлегенін көреміз. Тәуелсіз Қазақстанда өркениетке бастар жолдың бастауы – мектеп десек, оның басты тұлғасы, жүрегі – мұғалім. Адамның тұлға болып қалыптасуына ата – анамен қатар ұстаздың ролі зор. Сондықтан ұстаз деген атқа кір келтірмей, өз уақытын аямаған, өзгенің бақытын аялаған абзал жандар туралы сөз қозғамай кетсем маған сын шығар. Еліміздің алдында тұрған келелі мақсаттардың бірі педагог мәртебесін көтеру мақсатындағы жұмыстарды ұйымдастаруда «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының 2012 – 2013 жылғы желілік жоспарына сәйкес облыстық, аймақтық, республикалық деңгейде көптеген шаралар ұйымдастырылды. Озат тәжірибені тану және тарату мақсатында ұйымдастырылған «Педагогикалық шеберлікті арттыру және инновациялық көзқарастар» тақырыбындағы облыстық тәжірибелік семинарға үлкен белсенділікпен қатысқан Исатай аудандық білім бөлімін, әдістемелік кабинет меңгерушісі Анаргүл Қарасайқызы Сапарованы,Ж.Мырзағалиев атындағы орта мектеп ұжымының ұстаздарын Р.К.Ермұханова, Б.Сағынғалиева, Абай орта мектебінің мұғалімі Г.Калидуллина, Новобогат орта мектебінің мұғалімі Б.О.Төлеуоваларды атауға болады. «Инклюзивті білім берудің заманауи аспектілері» тақырыбындағы облыстық практикалық семинарға жоғары дайындықпен атсалысқан облыстық есту органы зақымдалған балаларға арналған арнайы (түзеу) мектеп – интернатының директоры Ф.М.Баймұханованың, осы мекеме мамандарын А.Е.Бердіғалиева, А.Г.Камалова,К.Б.Нұржігітова,М.Н.Рахметова,Н.Ж.Қуанышкерееваның, С.Қазыбаев атындағы жетім балаларға арналған №1мектеп–интернат мұғалімдері С.Т.Мусиева,А.С.Нығметова, Г.О.Жұмабаеваның, тіл кемістігі бар балаларға арналған облыстық №3 мектеп–интернат мұғалімі Ж.М.Искендировалардың өз ұжымындағы педагогтардың озат тәжірибелерін таратуға қосқан үлесі зор. Аталған ұстаздар өз жұмыстарын институт тарапынан өткізілген іс-шараларға қатысумен, өзара бірлескен жұмыстармен көрсете алды. «Ғылыми нәтижеге бағытталған білім беру моделіне көшу жағдайында педагог қызметкерлердің құзыреттілігін дамыту» тақырыбындағы Ресей Федерациясы, Самара облыстық педагогтардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау институты, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтымен бірлесіп өткізген аймақтық ғылыми–әдістемелік конференцияға ұйымшылдықпен қатысқан Құрманғазы аудандық білім бөлімі әдістемелік кабинет меңгерушісі Б.Х.Хасенова, Исатай аудандық білім беру бөлімі әдістемелік кабинет меңгерушісі А.Қ.Сапарова, Ғ.Кереев, Б.Ермеков, Ф.М.Баймұханова, А.Ш.Утебалиева, Л.Қ.Өтеуғали, шеберлік сыныптар өткізген А.М.Исмагулова, Ж.Нұрланова, Д.Қаби, З.С.Таугистауова, М.Закаряева, О.М.Биманова, Д.Қордашева, С.Ержанов, А.А.Сұлтанова тәрізді тәжірибелі ұстаздардың баяндамаларын тыңдап, сабақтарына қатысқан конференция қатысушылары өткізілген іс-шараға игі баға берді. Атырау облыстық білім басқармасымен өзара бірлесу барысында өткізілген «Тілдерді оқытудағы функционалдық сауаттылық–педагог пен оқушының қызметінде нәтижеге жетудің негізі» тақырыбындағы облыстық ғылыми–тәжірибелік конференцияға облыс ұстаздары ұйымшылдықпен қатысты. Конференция жинағына 96 мұғалімнің баяндамасы енді. Елімізде тұңғыш рет өткен филологтар съезін Атырау ұстаздары қызу қолдап қарсы алып, съездалды іс-шараларды өткізуге 14

ХАБАРШЫ белсене араласты. Облысымызда «Үздік филолог» байқауы өткізіліп, байқауға 22 педагог қатысып, жүлдегерлер қаржылай марапаттау сыйлықтарымен, сертификаттармен марапатталды. «Өрлеу» БАҰО АҚ мектеп оқушыларын да назардан тыс қалдырған жоқ, жоспарға сай облыстық «Үздік эссе» байқауы өткізіліп, 33 оқушы қатысып, ұстаз мамандығы, ата-ана, салауатты өмір салты, өмірлік қажеттіліктер тақырыбында тың ойлар қозғады. Нәтижесінде қатысушы оқушылардың барлығы да марапатталды. Осы байқауға шәкіртін қатыстырған Р.Кабулова есімді ұстаз бұрын-соңды мектеп оқушысына дәл осындай құрмет көрсетудің болмағанын айтып, институт директорының атына ризашылық сезімін білдірген ашық хат жолдады. Облысымызда республика көлемінде алғаш ұйымдастырылған Республикалық педагогикалық оқулардың мектепішілік, аудандық (қалалық), облыстық кезеңдері өз мақсатына жетіп, өтіп отырды. «Білім беру қызметкерлерінің кәсіби өсуі– білім берудің жаңа сапасын қамтамасыз етудің шарты» тақырыбындағы Республикалық Бірінші педагогикалық оқулардың жеңімпазы Атырау қаласы №22 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі Андирбаева Гүлайым Оразтайқызының озық іс–тәжірибесі республика көлемінде таратылды. Гүлайым Оразтайқызы «Тәй-тәй» бағдарламасының Атырау өлкесінде кең таратылғандығын дәлелдеп, педагогикалық оқулардың барысында республика ұстаздарының қолдауына ие болып, орасан қызығушылық туғызды. Институт жұмысының мақсатты жүзеге асуына облыс көлеміндегі тәрбие және білім беру ұйымдары басшыларының көмегі зор. Осындай белсенді басшылардың қатарында И.Эльма, Б.Қарабаев, Т.Исмагулова,С.М.Исмагулова,Ғ.Х.Кереев, С.Ж.Сапанов, Ф.М.Баймуханова, С.Т.Мусиева, Б.Қ.Ермеков, М.Т.Базарбаева, О.Ахмедияров, Р.Егізалиев, Т.Марданов, Г.Хасан, М.Т.Хабиева, Ж.Сарсенғалиеваның есімдерін ерекше ілтипатпен, зор мақтанышпен, үлгі тұтуға боларлық деп атауымызға болады. Қазақстан ғылыми-білім беру саласын жаңғыртудағы және елдің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы жұмыстарда күш-жігерін аямайтын мемлекеттердің бірі, осындай іргелі елдің болашағы үшін еңбек ететін педагогтарымыздың еңбегі «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы «Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің білікітілігін арттыру институты» тарапынан кең қолдау табады.

ОҚУ- ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕНІҢ МАҢЫЗЫ Сарсенғалиев Әліпқали Үмбетұлы

Атырау қаласы жалпы білім беретін Боран Нысанбаев атындағы орта мектебінің директоры

Қазақстанда қазіргі уақытта білім беру жүйесі–болашақ ұрпақты жан-жақты жетілдіретін, бәсекеге төтеп беруге қабілетті, сапалы адам етіп тәрбиелейтін білім беру жүйесі екені сөзсіз. Жалпы білім беретін және кәсіптік мектеп реформасының негізгі бағыттарында:«Жастарды оқыту мен тәрбиелеудің күрделі міндеттерін ойдағыдай шешу мұғалімге, оның идеялық сеніміне, кәсіптік шеберлігіне, білім өрісі мен мәдениетіне шешуші дәрежеде байланысты» делінген. Халық мұғалімі-жас өрімнің рухани дүниесінің мүсіншісі, қоғам өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы балаларды, өзінің үмітін, өзінің болашағын сеніп тапсыратын сенімді өкілі. Бұл туралы Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Егемен еліміздің ертеңі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында» деген болатын. Жалпы білім беретін мектептердің мақсаты: жедел дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті, өзін-өзі дамытуға, өз ойын еркін айта білуге, өз қалаулары мен қоғам талабына сай, өзін көрсете білетін жоғары білімді, ұлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық және әлемдік мәдениеті бойында қалыптастырған, бәсекеге қабілетті, шығармашылығы дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Осы мақсаттан төмендегі міндеттер туындайды: • тәрбиелеу және дамыту іс-әрекетін ұйымдастыру; құзыреттіктерді қалыптастыру және дамыту; • оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына көмектесу, оның ішкі мүмкіншілігі, бейімділігі, мақсат-мүдделері мен шығармашылық қабілеттерінің байқалуы мен қалыптасуына жағдай жасау. 15

ХАБАРШЫ Бұл мақсат-міндеттерді іске асыру үшін тәрбие жүйесі тұлғаны әлеуметтендіру идеяларын іске асыра отырып, оқытудың жаңа әдістерін: жеке тұлғалық қасиеттерге бағытталған оқытуды, зерттеу, жобалау әдістерін, денсаулық сақтаушы әдісін қолдана отырып тәрбие жұмысын ұйымдастыруы қажет. Білім ошақтарында тәрбие берудің ерекшелігі-тек өз халқының ұлттық мәдениетінің негізінде ғана шектеліп қоймай, жалпы адамзаттық және өркениетті дамыған мемлекеттердің озық жетістіктерін, мәдениетін т.б. адамгершілік құндылықтарын игеру арқылы тұлғаның жан-жақтылығын тәрбиелеу. Қазіргі жағдайларда адамның ұзақ та арнайы ұйымдастырылған өмірге тәрбиесіз араласуы өте қиын. Тек тәрбие ғана жеке тұлғаның дамуының әлеуметтік бағдарламасын жүзеге асыратын, оның бейімділігі мен қабілеттілігін жетілдіретін шешуші күш. В.Г.Белинский; «Тәрбие – ұлы іс, тәрбие арқылы адам тағдыры шешіледі» деген болатын. Тәрбиенің маңыздылығы сондай, біздің болашақ ұрпағымыз тәрбиеден ғана рухани байлық алып, тәрбие арқылы ғана Адам болып қалыптасады. Оқу мен тәрбие егіз, оларды бір–бірінен бөліп қарауға болмайды. Ұлы данамыз Әл-Фараби «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» десе, ал В. Белинский «Бала тәрбиесіне ерекше мән берілуі керек, тәрбиенің арқасында болашақ адамзат тағдырының негізгі мәселесі шешіледі» деп айтқан болатын. Бүгінгі бәсекеге қабілеттілікті талап еткен қоғамда жас ұрпақты сол қоғам мүддесіне сай, оның мұң-мұқтажын өтерлік, елін, жерін, халқын көзінің қарашығындай қорғайтын ұлтжанды, отаншыл азамат етіп тәрбиелеу көзделінеді. Сондықтан ұстаздар қауымының мақсаты: бүгінгі ұрпақ–еліміздің болашағын–қазіргі қоғам мұратына сай жан–жақты жарасымды тұлға етіп өсіру. Күн сәулесі өсімдік тіршілігіне қандай қажет болса, тәрбие тұлғаның дұрыс өсіп жетілуіне соншалықты қажет. Ұрпағымызға дұрыс тәрбие бере алсақ, оның жан дүниесі де дұрыс қалыптасып жетіледі, яғни бойына жақсы қасиеттерді сіңіріп өседі . Бұл қасиеттердің бәрі адамның бойында бала кезінен бастап тұрақты қалыптаспақ. Баланың өмір сүруге құштарлығының оянуы жақсы мен жаманды ажырата білуі өзін қоршаған ортасына, мұғаліміне, ата–анасына, құрбы–құрдастарына, олардың іс–әрекеттеріне және де басқа да қасиеттеріне байланысты. Бала тәрбиесі- өте күрделі процесс. Оның күрделігі бесіктен бастау алып, үнемі уақытпен, бала көңіл–күйімен, жеке қабілетімен, икемділігімен, тізгінді үнемі қадағалау қажеттігімен ұғындырылады. Тәрбие негізінен баланың бал дәуренінен бастап азамат болғанына дейін тәні мен жанына бірнеше арнамен құйылады: отбасы, мектеп, қоршаған орта, жұмыс орны. «Тәртіптің ең тамаша мектебі – отбасы», «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» дейді халқымыз. Иә, ұрпақтың тәрбиесі - қоғамның болашағы және оған аса зор жауапкершілікпен қарау- әрбір саналы азаматтың борышы. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе», - деп М.Әуезов дәл айтқан. Бала тәрбиесінің дұрыс жолға түсуі оны қоршаған ортаға, әсіресе отбасы мен ұстаздар қауымының парасаттылығына байланысты. Мемлекетімізде қазіргі таңда сапалы білім берумен қатар, болашақ жастарды рухани– адамгершілікке тәрбиелеудің де зор қажеттігі туындап отыр. Тәрбие жұмысы-педагогтардың нақты міндеті, яғни шәкірт тұлғасын сомдау мәселесін саналы түрде шешуге бағытталған үйлесімді іс-әрекеті. Тәрбие және тәрбие жұмыстары әр баланы қайталанбас тұлға ретінде қарап, оның өзгеше қасиеттерін дамытуы қажет. Әрбір бала-тұлға, өзінше бір әлем, ал әр педагогтың міндеті әр тұлғаны көре білу, жүректеріне жол табу. В.А.Сухомлинский: «Әлемде адам тұлғасынан күрделі, одан бай ешнәрсе жоқ», - деп жазған. Бүгінгі күнде барлық ұстаздардың алдындағы мақсат-өмірдің барлық саласында белсенді, шығармашылық іс-әрекетке қабілетті, еркін тұлға тәрбиелеу болып табылады. Тәрбие мәселесінің нәтижелі болуы ата-аналар мен қоғамдық ортаның тәрбие ісінен шет қалмай белсене араласуына, адам тәрбиелеудегі жауапкершілікті бірлесе көтеріп, жұмыла істеуге тікелей байланысты. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заң жобасында «Ата-аналар балалардың өмірі мен оқуы үшін олардың денсаулықтарын, рухани әрі дене қуатының қауіпсіз дамуын, адамгершілігі жағынан дұрыс қамтамасыз етуге міндетті» делінген. Сынып ата-аналарымен бала тәрбиесінде ата-ананың алатын орнының ерекше екенін түсіндіру, оқу-тәрбие үрдісіндегі міндетті жүзеге асыру үшін ата-аналардың белсенділігін көтеру және ынтымақтастықты нығайта отырып, отбасы мен мектеп арасындағы байланысты күшейту мақсатында «Баланың бас ұстазы-ата-ана» тақырыбында дөңгелек үстел өткізілді. Отырыста ата-аналар: отбасындағы бос уақытты қалай пайдаланасыздар, балаңыздың досы кім, оның қандай іс-әрекетін, қылықтарын білесіз, білім сапасын көтеруде ата-ана ролі бар ма, кез-келген ісіңізді тастай салып, 16

ХАБАРШЫ баламен айналыса аласыз ба, балаңыздың қандай пәндерге бейімділігін байқадыңыз, сізді ерекше толғандыратын қандай жағдайлар сұрақтары төңірегінде пікір алысты. Халықтың болашағы-ұрпағы, ұрпақтың тәрбиесі-ұстазда. Ұстаздың мұраты-жетілген, толыққанды азамат тәрбиелеу. Ал толыққанды азамат қалыптасу үшін-ақыл-ой тәрбиесі, имандылық, еңбек, эстетикалық, тілдік қатынас, дене тәрбиесі, сонымен қатар экологиялық, экономикалық, жыныстық, патриоттық тәрбие берілуі тиіс. Оқушы жастардың жүрегін тебірентіп, ой-сезіміне әсер ету үшін біріншіден, тәрбиеші ұстаздың саяси сауатты, жан–жақты энциклопедиялық мол білімі болуы шарт, екіншіден, тәлімгер ұстаз өз бойындағы білімді оқушы жүрегіне еркін ұялата аларлықтай әдіскерлік шеберлігі қажет, үшіншіден, мұғалім оқу–тәрбие үрдісін жүргізу кезінде оқушының психологиялық ой-өрісінің өсу, даму дәрежесін бақылай білетіндей сезімтал психолог болуы керек. Білім мен тәрбиені сабақ барысында ұштастырып, бірлікте оқыту- әрбір ұстаздың басты шарты болса, сынып жетекшілері тек сабақта ғана емес, сабақтан тыс уақытта да іздене жүріп, оқушылардың бойына тәрбиенің ең ізгісін, ең асылын сіңіре білуі керек. Қазіргі уақытта жас ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуына ізгілік, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарына негізделген үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құру, оның тәрбиелік мүмкіндіктерін саралау өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Еліміздің даму бағытын бекіткен «Қазақстан – 2030» бағдарламасында салауатты өмір салтын ұстану мемлекеттік маңызы бар мәселелермен тең дәрежеде екендігі баса көрсетілген. Салауатты өмір салты тұлғаның дамуы мен тәрбиесінде маңызды рөл атқара келе, қалыпты өмір салтының басты құрамдас бөлігі болып табылады. Ойшыл ғалым Гиппократтың айтуынша «Адамға өмірінде бір-ақ рет беріліп, өмір бойында шығындалатыны бұл – денсаулық». Бала тәрбиесі күрделі де жауапты міндет екендігі бәрімізге белгілі. Баланың өмірге бейімдеуде мектеп, ұстаз және ата–ананың орны бөлек. Тәлім–тәрбиелік жарасымдылық мектеп пен ата–ана, әлеуметтік орта бірлесіп жұмыс істеген жағдайда ғана үйлесімділік табады. Қай халық болсын ұрпағының тәрбиесіне терең мән беріп, болашағына үнемі алаңдаушылықпен қараған. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам мұрагерлерін тәрбиелеу ісі. Сондықтан ата–аналар мен ұстаздар қауымы үшін жас ұрпақ тәрбиелеп, оны қоғам мүддесіне жарату кезек күттірмейтін мәселе. Осы мәселеге ата–аналар мен ұстаздар қауымы болып бірге атсалыссақ, алар асуымыздың биік болары сөзсіз. Сондықтан да ұстаздар қауымы, сапалы білім бере отырып, еліміздің болашақ жастарын ұлағаттылыққа тәрбиелейік! Оқу жастардың жүрегін тебірентіп, ой сезіміне әсер ету үшін: біріншіден, тәрбиеші ұстаздың саяси сауатты жан-жақты мол білімі болуы шарт; екіншіден, тәлімгер ұстаз өз бойындағы білімді студент жүрегіне еркін ұялатай алатын әдіскерлік шеберлігі қажет, үшіншіден - оқытушы оқу-тәрбие үрдісін жүргізу кезінде студенттің психологиялық ой-өрісінің өсу, даму дәрежесін бақылай алатын сезімтал психолог болуы керек. Оқу тәрбие-егіз.Ол бір бірінен бөліп алып қарауға болмайтын табиғаты танылып тұрған үрдіс. Ел басы Н.Назарбаев: «Жастар тәрбиесі басты мақсат»-деген. Ұстаз – бір елдің болашағы үшін жасайтын киелі мамандық иесі. Оның парасатты, жүріс тұрысы, сөйлеу мәдениеті, ішкі жан дүниесі,тіпті киім киісі бәрі ел-жұрттың назарынан тыс қалмайды. Қазақтың кемел ойлы ұстазы А.Байтұрсынов «Мұғалім нашар болса, сыйлы мектепте отырып сабақ бере алмайды. Мұғалімдік оңай нәрсе емес, тәртіппен жасалған оқу құралдарын, тәртіпсіз жасалған құралдар орында тұтынады»-дейді. Педагогикалық ғылымдардың дамуы барысында тәрбие беру жұмысы методикасы да өзіндік бетбағдары бар ғылыми пән ретінде қалыптасып және дамып келеді. Оның міндеті–тәрбие беру жұмысын ұйымдастырудың негізгі бағыттары мен принциптерін, формалары мен әдістерін ашып көрсету, педагогтарға тәрбие беру өнерін меңгеруге көмектесу. Тәрбиені комплексті түрде жүргізу идеялық тәрбие жұмысының бәрін жоғары өнімді еңбекке және белсенді қоғамдық-саяси қызметке қабілетті жан-жақты дамыған жеке адамды қалыптастыруға бағдар тұтуды білдіреді. Жеке адамды жан-жақты дамыту жастардың тіршілік қызметінің алуан түрлі-өндірістік, қоғамдық-саяси, рухани, адамгершілік салаларындабарлық қабілет дарындарын дамытуды қарастырады. Адамгершілік тәрбие берудың негізгі мазмұнын патриотизм және интернационализм, коллективизм және гуманизм, еңбекке және қоғамдық меншікке деген көзқарас, тәртіптілік және ұйымшылдық, принципиалдылық және өзіне сын көзімен қараушылық, шыншылдық және әділеттілік жоғары жауапкершілдік және қоғамдық парызды сезінушілік сияқты моральдық қасиеттерді қалыптастыру құрайды. Оларды қалыптастырудың алдында қарапайым мінез-құлық дағдылары мен 17

ХАБАРШЫ әдеттерін меңгеру, өзін көпшілік ішінде ұстай білуді бойға сіңіру, қоғамдық тәртіп пен тәлімді сақтау тұрады. Саналы тәртіпті тәрбиелеу тілалғыштық пен ұйымшылдық, дәлдік пен инициативалылық, ұстамдылық пен белсенді творчестволық іс- әрекет сияқты моралдық қасиеттер мен мінез сипаттарын қарастырады. Мектеп оқушыларына еңбек сүйгіштік пен әділеттілік, қарапайымдылық пен сыпайылық, үлкенді сыйлаушылық пен кішкентайларға қамқоршылық сияқты адамгершіліктің өте қарапайым нормаларын сіңіру қажет. Адамгершілік тәрбиесін беру мазмұнында жігіттер мен қыздар арасында дұрыс өзара қарым–қатынас орнату, оларды жеке өмірге даярлау едәуір орын алады. Адамгершілік тәрбиесі-белсенді процесс. Ол жағымды қасиеттерді қалыптастыруды ғана емес, жағымсыз қасиеттерді жеңуді. Маскүнемдікке, бұзақылыққа, бейпіл ауыздылыққа, тоғышарлық көңіл күйге, психологияға тайсалмай қарсы шығуының маңызы үлкен. Патриоттық тәрбиенің негізгі міндеттері- Отанға деген сүйіспеншілікке, ұлттық мақтаныш сезімін жетілдіруге, бейбітшілік пен демократия ісіне берілгендікке, кез келген сәтте Отанды қорғауға дайын болуға, тәрбиелеу. Мағжан Жұмабаев өз халқының патриоты ретінде оны халқының, ұрпағының болашағы үнемі толғандырып, тәрбиенің басты міндеттерінің бірі бала бойында ұлттық сезімдерді ерте қалыптастыру оларды халықтың рухани мәдениеті мен әдет-ғұрпы, салт-дәстүрімен кеңінен қарулардыру қажет деп санайды. «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, бұрын қолданып келе жатқан тақтық жол болғандықтан, әрбір тәрбиеші сөз жоқ үлгі тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» деп, ата-анаға отбасында балаға ұлттық тәрбие беру қажеттігін ерекше айтып өтеді. Еңбекке тәрбиелеудің мазмұнында еңбекке әзірлікті бойға сіңіру,ойдағыдай еңбек ету үшін қажетті моралдық- еріктік қасиеттерді қалыптастыру үлкен орын алады. Еңбекке тәрбиелеу процесінде үнемшілдік сезімі дамиды, жаңа ғасырдағы жастарды халық игілігін сақтау және молайту жөнінде қамқорлық жасауға үйренеді, жатахана, аудиториядағы бұйымдарын, оқулықтарды күтіп ұстайды. Құқық тәрбие беру мазмұнына құқықтық білім, құқықтық сенім және құқықтық мінез- құлық сияқты құрылымдық элементтер кіреді. Жастарға құқықтық тәрбие беру-құқық бұзушылықты алдын алу шараларының бірі. Заңдарды білмеу оларды бұзушыларды кінәларын жеңілдетпейтіні белгілі. Ол құқық бұзушылықтарды ақтай алмайды. Эстетикалық тәрбие оқушылардың көркемдік талғамдарын, алуан түрлі шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге себепкер болады. Эстетикалық тәрбие процесінде табиғат пен өнердегі әсемдікті ғана емес, адамдардың әрекет қылықтарындағы, өзара, қарым- қатынастарындағы әсемдікті ұғына білудің маңызы үлкен. Адамгершілік ұғымдары мен тығыз байланысып жатады адамдар қарым- қатысы, тәртіп, еңбек пен тұрмыс әсемдігі ерекше үлкен мәнге ие болады. Өмірдегі, өнердегі және табиғаттағы әсемдікті көре білу, сезіну және ұғыну сәбилік шақта пайда болады. Ал, жоғары оқу орнындарында мұның бәрі одан әрі дамиды, онды болмысқа деген эстетикалық көзқарастың негіздері толық қаланады және аяқталынады. Сонымен жастар табиғаттағы, өнердегі, адам қарым- қатыстарындағы әсемдікті ұғынуға және бағалауға дағдыланады. Олар әсемдік заңы бойынша өмір сүреді үйренеді.Осыған орай жігіттер мен қыздар өздерінің эстетикалық талғамдары мен шығармашылық қабілеттерін дамытуға үйренуге әбден болады. Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды элементтердің біріне айналып отыр. Дүние жүзінде білімнің рөлі артып, әр елдің өзіндік білім беру жүйесі тағайындалған. Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің білім беру саласында қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы орайда білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін жетілдірудегі маңызды құжат екендігі сөзсіз. Елімізде техникалық және кәсіби білім берудің тиімді жүйесі қалыптастырылуда. Үдемелі инновацияны дамыту және индустрияландыру бағдарламасы бойынша жаңа өндіріс орындары ауадай қажет. Қазақстан Республикасындағы демократиялық қайта құрылулар қоғамдық өмірдің барлық салаларына, оның ішінде өскелең ұрпақтың тәрбие процестеріне де өз ықпалын тигізді. Қазіргі мемлекеттік саясаттың негізін тәрбиенің нақты мақсаты мен міндеттерін айқындау, жеке тұлғаның өзін-өзі анықтауын қамтамасыз ету мақсатында тәрбие кеңістігін үлгілеу, балалардың руханиадамгершілігін қалыптастырып, оларды дербес өмір сүруге даярлау құрайды. Елді жаңғырту стратегиясын іске асырудың табыстылығы, ең алдымен, қазақстандықтардың біліміне, әлеуметтік және дене болмысы, көңіл-күйлеріне байланысты» деген елбасының сөзі баршамызға, әсіресе жастарға үлгі өнеге. 18

ХАБАРШЫ Жаңа ақпараттық технологияларды іздестіруге және оларды қолдануға бағытталған. «Тегінде адам баласынан ақыл, білім, ар, мінез деген қасиеттермен озады» деген ұлы ақын Абай сөзі барлық уақытта өз мәнін жойған емес. Озық ойлы білімдар адамдар заманның, қоғамның дамуына, өзгеруіне өз үлесін қосады. Бүкіл өмір барысында іргелі қажеттіліктерді өтейтін, ашық жүйе ретіндегі ұлттық ойлауды қалыптастыратын тағылымды тәрбиеге тәуелді білімді қалыптастыру керек. Патриотизмнің қайнар көзі, ұлттар мен ұлыстардың бейбіт қатар өмір сүруінің кепілі болатын ұлттық тәрбие қоғамның әлеуметтік рухани құралы болып табылады. Патриоттық тәрбие–жастармен жүріп жатқан қазіргі жұмыстардың басым бағыттарының бірі. Қазақстан қоғамында патриоттық тәрбие деген ұғым–Отанға деген, өзінің халқына деген махаббат, адалдық, азаматтық және қоғам игілігі үшін қызмет ету деген сияқты түсініктер ретінде қалыптасқан. Қоғам тұтастығы, жастар арасындағы ынтымақтастықтың таяу болашағы, елдің интеллектуалдық және еңбек әлеуетінің дамуы мен ұдайы өндірілуі және мемлекеттің нығаюы талпынысы тек осында ғана болғандықтан жас азаматтар мен өскелең ұрпақтың құрылуы үшін патриоттық тәрбиенің маңызы өте зор екені ақиқат. Өскелең ұрпақты тәрбиелеудегі өмірлік бағыттар мен идеологиялық құндылықтары туралы мәселе қазіргі кезде әрбір білім беру мекемелері үшін ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Тәрбие жұмысының мақсаты қашанда қоғамның объективті қажеттілігінен туындайды. Ал қазіргі Қазақстанның әлеуметтік қызметі–құндылықтар жүйесі мен идеялар өзгерістермен ерекшеленеді. Қоғам жоғарғы оқу орындарының алдына өз кәсібін жетік білетін және әлеуметтік қоғамдық қызметке толық араласа алатын жас мамандарды дайындау міндетін қойып отыр. Осыған байланысты жоғарғы оқу орындарындағы тәрбие жұмыстарының мақсаты–білімгерлерге өзінің қалаған мамандығына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мен адами құндылықтарды құрметтей білетін, креативті ұрпақ тәрбиелеу. Оқу, ғылым мен тәрбие жұмысы–үздіксіз процесс, білім берудің негізгі формасы.Тек айына екі рет қана патриот болуға болмайды. Патриоттық тәрбиеге бірізділік тұрғысынан қарау қажет, мысалы білім алушы студент жастар өздерінің ұлы Отаны туралы тек білім алып, жан-жақты спорттық сияқты байқауларда сайысып қана қоймай, сондай-ақ қарым-қатынас жасайтын, ғашық болатын, нағыз патриотқа айналатын патриоттық бірлестіктер мен клубтарда неғұрлым көп шоғырлануы қажет. Ұлы педагог К.Д.Ушинский:«Тәрбиенің қайнар көзі тек адамның жеке басының өнегесіне негізделген. Ешқашан жарғыда, бағдарламада, ешқандай орынның жасанды әрекеті де оны орнын баса алмайды»,-деп текке айтпаған. Л.Н.Толстой айтуынша:«Мұғалім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілігі жинақталса ғана ол-нағыз ұстаз»-деген.

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДАҒЫ ОҢ ӨЗГЕРІСТЕР Измухамбетова Латифа Салахиденқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының сараптау және талдау бөлімінің жетекші маманы

Соңғы жылдардың бедерінде еліміздің білім беру саласы орасан өзгерістерге ұшырап отырғаны белгілі. Мамандарды дайындаудың көп деңгейлі қалыбы мен тәуелсіз бағалаудың сапалы үрдістері тың түсініктер мен ұғымдарға жаңарып, түбегейлі серпін алып жатыр десек артық айтқандығымыз болмас. Еліміздің тағдыр талайы да білім берудің қарқынды өзгерістерімен ғана жарқын болмағы айдан анық. Елбасының білім қоғамын қалыптастыру арқылы адам капиталын құндыландырудың маңызын мағлұмдап-мәністеуі текке емес. Дөңгелек дүниенің түкпір-түкпірі еліміздің білім беру саласына қызыға-қызғана қарап, озық тәжірибесінен тағылым алуға бекінгендер де бар. Әлемнің озық жоғары оқу орындары өзіміздің отандық жоғары оқу орындарымен байланысын бұрынғыдан да жандандырып, қоян-қолтық жұмыс істеуге бейімді болып отыр. Осыған байланысты Білім және ғылым министрі Бақытжан Жұмағұловтың 2012 жылдың 30 қазандағы Үкімет отырысында сөйлеген сөзінде «Мамандар біліктілігін растау мен білім берудің 19

ХАБАРШЫ тәуелсіз жүйесін құру туралы» тереңнен толғаған баяндамасын да ұлттық біліктілікті арттыруды талқылап-саралауға, қолдап-бағалауға шақырды. Бұл да болса Елбасының тікелей тапсырмасы болып табылатын бастаманың біздегі білім жүйесі мен бизнес арасындағы бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі қарым-қатынасты түп-тамырымен өзгертуге бағытталған бағдарлы байлам-ұсыныстарының жүйелі өзегі болды. Әлемдік тәжірибеден танығанымыз, мамандар біліктілігін арттыратын мұндай жүйелі тәсілдерді мемлекет деңгейінде қолдану үдерісі ХХ ғасырдың соңындағана қолға алынды. Мәселен, кейбір әлем елдері біліктілікті растаудың жалпы ұлттық біліктілікті арттырудың жүйелерін жасап бақты. Тәуелсіз кәсіби тестілеудің керемет үлгісін көрсеткен әлгі елдердің бүгінгі ішкі жалпы өнімін 100 есеге дейін өсіріп, техногенді дамыған державалардың қатарынан өз орнын тапты. Біліктілікті арттырудың еуропалық тәсілі мейлінше тиімдірек көрінеді. Біліктілікке қойылатын жалпы ұлттық талаптарды жинақтаған бұл мемлекеттерде ел үшін басым кәсіптер басты назарға ілігіп, мамандарды сұрыптаудың тәуелсіз жүйесі құрылды. Осындай толыққанды талдау-таразылаудың нәтижесінде Қазақстанның Ұлттық біліктілік жүйесін құру жобасы батыл түрде қолға алынып, жоғарыда айтылған еуропалық үлгімен толық үйлесетін 8 деңгейлі Ұлттық біліктілік шеңбері бекітілу керектігі айқындалды. Осының негізінде салалық біліктілік шеңберлері мен кәсіби стандарттарды әзірлеу қазірдің өзінде басталып кеткендігі жария етілді. Расында да әртүрлі сала бойынша 118 кәсіби стандарттар жасауды қолға алып, Еңбек кодексіне, «Білім туралы», «Техникалық реттеу туралы», «Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы» заңдарына қажетті өзгерістер енгізіп елімізде сертификаттау саласындағы негізгі заңнамалық база толық қалыптасты деп айтуға болады. Сонымен, бірқатар өңірлердегі мамандарды сертификаттауға «Атамекен ҰЭП» пен Республикалық техникалық-кәсіптік білімді дамытудың және біліктілікті берудің ғылыми-әдістемелік орталығы қатысатындығы белгілі болды. Біліктілікті жетілдіру орталықтары білім беру мен еңбек нарығынан тәуелсіз болу керек. Сондықтан да мұндай орталықтарға айрықша тәжірибесі мен терең білімі бар кәсіби мамандарды тарту қажет. Уақыт ілгері озған сайын еліміздің білім қоғамын бәсекеге қабілетті немесе заманауи жаңа сапалы мамандармен қамтамасыз ету маңызды болмақ. Бұл мамандардың хал-қадерінше қаруланып, біліктілік деңгейінің ұдайы әрі серпінді адым басуына мүмкіндік береді. Түптеп келгенде, мамандарды сертификаттаудың жаңа жүйелі механизмін пысықтау арқылы біз білім саласының мамандары біліктілікті растауға бар бейілімізбен қызу қолдап, мүддеміздің де мейлінше тұтасып, аталған жобаның кеңейіп, дамуына сеніміміз кәміл. Осынау аумалы-төкпелі заманда Қазақстанның бәсекелестік әлеуетін арттырып, алдыңғы қатарлы технологиясы дамыған елдер қатарына қосылуына мүмкіндік беретініне үмітіміз де мол. Қазіргі уақытта біздің институт озат педагогикалық іс-тәжірибелерді және инновациялық идеялардың жинақталып, таратылуы мақсатында жоспарлы жұмыс жүргізіп отыр. Озық педагогикалық шеберліктің таңдаулы үлгілері біліктілікті арттыру курстарында, семинарларда, әдістемелік бірлестіктерде, облыстық педагогикалық оқуларда, облыстық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда таратылып және институттың облыстық ғылыми-педагогикалық «Хабаршы» журналында жарияланады. Институт жыл сайын оқу-әдістемелік оқу құралдарын, әдістемелік нұсқаулықтар, озат іс-тәжірибе жинақтарын баспадан шығарады. Биылғы жылы институт 5 жинақ шығарды. 3 мұғалімнің және 10 білім беру мекемесінің, сондай-ақ 17 әдістемелік нұсқаулық мұғалімдерге көмек ретінде ұсынылып отыр. Жаңа жүйедегі мамандардың кәсіби дамуында негізгі болып саналатын оқу-тәрбие үрдісін басқару, жаңа формациядағы мұғалімді қалыптастыру, оның кәсіби құзыреттілігін дамыту мақсаты айқын, мақсатты жоспармен жүзеге асуда.

20

ХАБАРШЫ

ЖЕКЕ ТҰЛҒА ТӘРБИЕЛЕУДЕГІ МЕКТЕП ПЕН АТА-АНА ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ Жаксиева Гүлбиназ

Атырау облысы Қызылқоға ауданы Мұқыр орта мектебінің директоры, қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі

Бүгінгі таңда ата-ана мен ұстаз арасындағы ортақ мәселе–бала тәрибесі екені баршамызға мәлім. Ата-ана үшін бала өмір жалғасы, көздің нұры, үміт күткен шырағы, келешек қызық көрсетер болашағы десек, ұстаз үшін еңбегінің нәрлі жемісі болып табылады. Жас шыбық иілуге қандай икемді болса, бала да жас күнінде тәрбиені қабылдауға сондай икемді болады. Әрбір баланың өзімен бірге ала келетін табиғи ерекшеліктері болады. Сондықтан да халық: «Бір биеден ала да, құла да туады» дейді.Бала тәрбиесінде үлгі-өнегенің үлкен мәні бар. «Айтушы ақылды болса, тыңдаушы дана болады» деген сөз тегін айтылмаған. Сондықтан «Бала көргенінен аспайды», «Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дегенді естен шығармаған абзал. «Ерке бала дегенше, есер бала десеңші» деген қазақ даналығы өз баласын бәрі де сүйеді, бірақ баланы тура жолға, әдепті болуға тәрбиелеу келешек өзіңді асыраушы азаматыңның қалыптасуына қамқорлық жасау екендігін есімізде ұстауымыз керек. «Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» демекші, балаға отбасы, ошақ қасында көрген тәрбиесі де көп әсерін тигізеді.Қазір жас балғын бала–ертеңгі күні еліміздің саналы азаматы. Ал жасынан көрген–білгені жоқ бала ертеңгі күні қандай азамат болып шықпақ? Кейбір ата-аналар балаларының тез есейіп, адам қатарына қалай қосылғанын да аңғармай қалатыны өкінішті. Ал кейде қаншама баланы өмірге әкеліп, олардың кейінгі тағдырына селсоқ қарайтындары да табылып жататыны ойлантпай қоймайды. Яғни, мақсат баланы дүниеге әкеліп, санды ғана көбейту емес,адам қатарына қосып, азамат ету емес пе?Елбасымыз Н. Назарбаевтың:«Сіздер мен біздер тек болашақ буынды ғана емес, жалпы адамзаттың, қадір-қасиеттердің мән-маңызын түсінетін жаны да, тәні де таза, білімді патриот–азаматтар буынын тәрбиелеуге міндеттіміз» деп айтқаны көкейден кетпеуге тиіс. Меніңше, бала тәрбиесіне тек отбасы ғана емес, сонымен қатар мектеп, оның араласатын ортасы да әсерін тигізбек. Қазірде қоғамымыздағы көптеген қылмыс түрін жасап жатқан өз жасөспірімдеріміз екені белгілі. Сонда біз саналы азаматты емес, қылмыскерлерді дүниеге әкеліп жатырмыз ба деген ой маза бермейді. Әрбір ата-ананың осы сұрақ төңірегінде дер кезінде, алдын-ала ойланғаны абзал болар еді.Жасыратыны жоқ көптеген ата-ананың бала тәрбиесін қадағалауға мән бермей, мұғалімге артып тастайтыны кездесіп қалады. Тіпті ата-анамен пікірлесу үшін үйіне барған сынып жетекшіні тілдеп, орынсыз балағаттаған да жағдайлар кездесті. Олардың түсінігінше мұғалім сол үшін ақша алады деп ойлайды. Бірақ ол бала ата-ана тарапынан ақыл мен тәрбиеден қалыс қалып, бір жақты жарым тәрбие алады. Сондықтан балаға жақсы мен жаманды салыстыра отырып, қай жағдайда да өмірлік мәселесін өзі шеше алатындай етіп тәрбиелеу керек. Мектепте берілетін отансүйгіштік, адамгершілік, құқықтық, кәсіптік бағдар беру тәрбиелері ата-ана тарапынан да айтылып отыруы керек.Себебі, бала ұстаз бен достарынан, сырт адамдардан гөрі ата-анасымен,отбасы мүшелерімен ашығырақ пікірлеседі. Сондықтан бала тәрбиесіне бүкіл отбасы мүшелері араласып, жөн бағыт сілтеп отырса да артық емес. Олай дейтінім, келешек бала жақсы жетістікке жетсе де отбасы мақтанышы, нашар атақ алса да ең алдымен отбасын ұялтады. Оған өз аулымызда күнделікті өмірде орын алып жүрген жағдайлар дәлел. Отбасындағы тәрбиенің ең басты жемісті құралы–шындық пен адалдық. Күнделікті болатын үй іші әңгімесінде және өздерінің іс-әрекеттерінде әрбір ата-ана өзін әділдік пен шындықтың иесі екенін танытып отыруы керек. Бала көзінше өтірік пен ұрлық арқылы жетістікке жеткенін айтып мақтан етіп кей ата-ана өз баласына кері тәрбие беріп отырғанын байқамай да қалады. Бұрынғы Кеңес өкіметін көксемесек те, сол кездегі комсомол, пионер, октябрят деген балалар ұйымдары ойға түседі. Ол ұйымдар тәрбиелі болуға, ізгілікке үйретіп қана қоймай, қоғамға пайдалы іспен шұғалдану талабын да қоятын. Қазірде ондай ықпалды ұйымдар жоқтың қасы.Тек өткен оқу жылында ғана республикалық «Жас ұлан» ұйымы құрылып,оған әр облыстардан,әр ауданнан оқушылар тартылды. Аталған ұйымға Мұқыр орта мектебінен де 80 оқушы тартылып, бүгінгі таңда ұйымға қабылданған оқушылармен жоспарлы жұмыстар атқарылуда. Дегенмен оқушының өзіне деген сенімділігін, оқушы белсенділігін арттыруға сеп болатын бұл ұйымға мүшелікке қабылдану ақылы болғандықтан, мектеп оқушыларының дені ұйымға тартылмай отыр.Қазір кейбір жерлерде 21

ХАБАРШЫ жасөспірімдер ауыл-ауылға бөлініп, бір-бірімен теке тіресіп, бірінен-бірін асырмауға тырысады. Тіпті төбелес те ұйымдастырады. Одан кімге зиян, кімге пайда екенін өздері де білмейді. Бесіктен белі шықпай жатып, темекі мен араққа әуестенетін балалар да бар. Оларға оның зиянды екенін айтқан сайын керісінше, соған қарай ұмтыла түседі.Ақ пен қараны, оңы мен солын енді айыра бастаған оларға бәрі де қызық. Осыған қарсы күрес те, тәрбие де жеткіліксіз болып келе жатқаны құпия емес. Расын айту керек, кейбір ата-аналардың тәлім-тәрбиеге немқұрайлы қарайтыны алаңдатады. Беймезгіл уақыт болса да үйге келмеген баласын іздемейтін, күн-көріс қамымен болып кеткен ата-аналарға не дерсің? Заман, уақыт өзгерді. Заң жаңарды.Алайда, бала тәртібі үшін жауапқа тартылып жатқан ата-ананы көре алмай жүрміз.Баяғыша жүгенсіз бала үшін мектеп басшылары мен сынып жетекшілері таяқ жеп жүр. Тәртіпсіз бала істер қылмысын істеп, ата-ана өздерінің күйбең тірлігімен жүре береді. Айналып келіп тоқпақ мұғалімге тиеді. Біздің жұмысымыз балалармен тікелей байланысты болғандықтан кейбір шолжаң мінезді балаларды кездестіріп қаламыз. Кейбіреулер баланың осындай қылықтарын «оның балалығы деп жатады». Рас, баланың балалығы болуы заңды құбылыс. Бірақ барлық қиқарлық ісәрекеттеріне баланың балалығы деп қараудың арты жақсылыққа апармайды. Кейінгі кездері тұрмыс тауқыметіне байланысты ма, әлде басқа бір себептер бар ма, бала тәрбиесі алаңында ата – ана мен ұстаздардың ұшырасуы сиреп бара жатқандай. Әдетте бастауыш сыныптарда баласын күнде жетелеп келіп, оның тәртібі, үлгерімі жайлы сұрағанымен қоймай үйіңе телефон шалып, тәтті қылықтарын айтып тауыса алмайтын ата -ана келе–келе ыстығы басыла ма, әлде жалыға ма, ұстаздармен қатынастарын үзе бастайды. Оны әркім өзінше топшылайды. Біреулер: «Бабаларымыз еті сенікі, сүйегі менікі деген. Біліміміз төрт амалды орындаудан аспаған соң ұстаздардың етегіне оратылып не қыламыз дейтін шығар» десе, екіншілері: «Барғаннан не пайда, баламыздың қылығын бетімізге салық қылады. Содан ол түзеліп кете ме, тәйірі, дейтін шығар» дейді. Отбасының әртүрлі қиындықтарын алға тартатындар да жеткілікті.Жиналысқа келмей қалған ата–аналармен хабарласқыңыз келсе телефон тұтқасын алмай, алған күнде: «Жарайды, ертең келем» деп алып, ұшты– күйлі жоқ болып кететіндері де бар. Тіпті баласының жайын білу былай тұрсын, онысы мектеп бітіргенше ата – аналар жиналысына бас сұқпайтындары да кездеседі. Ал сирек те болса келе қалған жағдайда баласының тәртібінің, үлгермінің нашарлығын естіген кейбірі:«Неге олай дейсіз?! Менің баламның еш кінәсі жоқ деп мұғалімді сөгуге даяр тұрады.Әрине, өз баласының ерсі қылығын айтқанға ренжу орынды да болар, әйтсе де мұғалім баланы жаман көргеннен емес, «ауруын жасырған өледінің » кебін кимес үшін, жақсы жолға жөн сілтеу үшін айтады емес пе? Осы оқу жылында жыл басында өткізілген сыныптардағы ата-аналар жиналысын сараласақ, 11 а сыныбындағы ата-аналар жиналысына 6 ата-ана,11 б сыныбындағы ата-аналар жиналысына 4 ата-ана қатынасқан. Сонда ертеңгі күні мектеп бітіріп, үлкен өмір жолына бет алғалы тұрған баланың бүгінгі тәрбиесіне осындай жауаптылықпен қарауға бола ма? Жасөспірім кезеңге өтіп, қоршаған ортадағы, қоғамдағы құбылысты тез қабылдайтын жаста баланың әр қимылын, әсіресе ер баланың сабақ үлгерімі мен тәртібін назардан тыс қалдыру үлкен ағаттық. Десек те 9 а, ә,б сыныптарындағы ата-аналар жиналысына 5,6 ата-ана қатысып, бала тәрбиесіне ата-ана немқұрайлы қарап отырғанда, баланы тәртіпсіздік жасадың, болмаса сабаққа келмедің деп сөгу артық сияқты боп көрінеді. Ата–ана, ұстаздар, қазақ елінің азаматтары, бала тәрбиесі–біздің өміріміздегі ең басты міндетіміз. Бала–біздің болашағымыз,сүйікті Отанымыздың тарихын жаңғыртып жаңадан жазатын да, ірге тасын нықтап, қабырғасын қатайтатын да солар. Ұрпақ жалғастырып, келешектің бесігін тербететін ата–ана да, келер ұрпақты білім бұлағымен сусындататын ұстаз да, еңбек адамы, жетекшілер де солар.Бұл аз десеңіз біздің басымыз еңкейген шақта сүйеу болатын тірегіміз де солар емес пе? Сондықтан бала тәрбиесіне немқұрайды қарамай, бұл істі неғұрлым тізе қосып бірге отырып қолға алғанымыз жөн болар. «Сен салар да мен салар» деп жүріп, негізгі мақсатымызға қол жеткізе алмай, бармағымызды тістеп қалып жүрмейік.Қоғамымыздың қарқынмен дамуына оның әр мүшесі шама – шарқына қарай атсалысуға тиісті. Ал оның ең бір белді буыны-бала тәрбиесі. Сондықтан, осы салада қол жеткен жетістіктерімізбен кері кетірер кемшіліктерімізді ортаға сала отырып, бел шеше кірісейік. Ғұлама ғалым Әбу Насыр әл-Фараби: «Тәрбиесіз берілген білім опат әкеледі» деген екен. Қазақ ақыны Ілияс Жансүгіровтың «Жаста берген, басқа сіңген тәлімнің, Өзің өлмей сүйегіңнен қала алмас»-дегеніндей баланы сәби күнінен барымызды бағалай білуге, жақсымызды өнеге тұтып, одан сабақ алып, қорытынды шығаруға баулысақ, жемісті болар еді. Біз болып, сіз болып, тәрбиесіздіктің тамырына балта шауып, баланың бойына адамгершілік қасиеттерін себе білейік. 22

ХАБАРШЫ

 Кәсіби біліктіліктегі инновация 

ПЕДАГОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ– БІЛІМ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ БАСТЫ ШАРТЫ Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының қоғамдық-бұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінің басшысы

Білім мен ақпарат үстемдік құрған қоғамда білім беру жүйесі инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да, бүгінгі маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын, кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін пайдалану ғана емес, оны қажеттікке қарай толықтырып отыруды талап етеді. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың қазақстан халқына жолданған Жолдауында алдағы он жылдың міндеттерін саралап көрсетіп, соның ішінде осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлауға, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалануға қатысты ойларын айтқан. Қазіргі таңда қалыптасып қалған білім, білік, дағдыға негізделген білім берудің нәтижелері мен жаңа әлеуметтік экономикалық қоғам қажеттіктері деңгейі арасындағы қайшылықтар айқын байқалуда. Өйткені, заман талабы педагог мамандардың құзыреттілік сапаларын қоғамның жаңа құрылымына сәйкес белгілеп отыр. Мысалы, Болон процесі оқытудағы білім, білік, дағдыға қоса құзыреттілік сапаларының қарастырылуын жаңа парадигма туғызып отырған қажеттілік деп бағалайды. Білім–қоғамды әлеуметтік, мәдени үрдіспен қамтамасыз ететін жоғары құндылық. Осы жоғары құндылық сапасын көтерудің басты шарты– педагогтардың кәсіби құзыреттілігін дамыту болып табылады. Олай болса, білімге негізделген қоғам құрылысының негізгі басымдықтарын есепке ала отырып, педагог мамандардан аса жоғары кәсіби құзыреттілік талап етіледі. Еуропалық білім кеңістігінде қоғамға қажеттік, мобильдік, өзара сенім білдірудің ең басты шарты алынып, сапа көрсеткіштері ретінде құзыреттіліктер қарастырылуда. Құзыреттіліктің заман талабына сай кез келген саланың маманы болуға мүмкіндік беретін басты екі түрі белгіленіп отыр. Олар–«пәндік» және «пәннен жоғары метапәндік» құзыреттіліктер. Атап айтқанда, «пәндік» құзыреттілікке белгілі бір пәнді меңгеруге (ұстаздар үшін) немесе белгілі бір саланы меңгеруге қажетті білім мен білік жатқызылса, «пәннен жоғары метапәндік» құзыреттілік ретінде адамның өз білімін пайдалану және одан әрі дамытуға бағытталған ақпараттық, коммуникативтік, бірлесе жұмыс жасай алу қабілеттері, өз әрекеттерін басқару дағдылары сияқты қасиеттері жатқызылады. Өмірдің өзгермелі жағдайында құзыретті тұлға білім берудің практикасы мен теориясының дәстүрлі мақсаты ретінде алға шығады. Құзыретті болу мен құзыретсіз болудың себептері бірдей, ол адамның жеке тұлға ретінде ахуалы. Немесе құзыреттіліктің бар-жоғын анықтау үшін қарым-қатынас, педагогтік еңбек нәтижелері мен адами қарым-қатынаста, оның қорытындыларына қарап пайымдау қажет. Мұның мағынасы педагог мамандар өз әрекеті мен орындаған жұмысы кәсіби іс-әрекеттің белгіленген талаптарына жауап беретін және орындай алатын болса, кәсіби құзыретті болып саналады. Н. Г. Милорадованың айтуынша білім беру жүйесінде құзыреттілікті тудыратын төрт негіз бар ( біріншісі–кәсіби-әдістемелік құзыреттілік, екіншісі–іс-әрекет негізіндегі құзыреттілік, үшіншісіәлеуметтік қарым-қатынас құзыреттілігі және төртіншісі–жеке тұлға негізіндегі құзыреттіліктер) сыншыл ойлауды, рефлексияны, өз позициясын анықтау қабілеттілігін, өздігінен бағалайтын ойдың дамуын және өмір бойы үйрену қабілеттілігін талап ететіні анық. Мұғалiм–ақпараттанушы емес, оқушының жеке тұлғалық және интеллектуальды дамуын жобалаушы. Ал бұл мұғалiмнен жоғары құзырлылықты, ұйымдастырушылық қабiлеттiлiктi, 23

ХАБАРШЫ оқушыларды қазiргi қоғамның түбегейлi өзгерiстерiне лайық бейiмдеу, олардың зерттеушiлiк дағдыларын дамыту бағыттарын талап етедi. Қазіргі кезеңде болашақ маманның кәсіби құзыреттілігінің даму үрдісіндегі мазмұны мен құрылымы анықталды. Олар: деңгейлік, міндеттік, профессиографиялық. Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтардың оқу қажеттіліктері нақты білімнің мәнін түсінуге, соның нәтижесінде өзіндік іс-әрекетке енуге және жеке өміріндегі тәжірибені жетілдіру мақсаттарына байланысты қалыптасады. Осы заманғы мұғалім оқуға үлкен потенциалдық мүмкіндіктермен келеді. Сондықтан олардың функционалдық сауаттылықтарын кәсіби шеберлікпен ұштастыру үшін нәтижеге бағытталған білім беру үлгісінде мақсатты түрде білім беретін, қалыптастыратын, дамытатын андрогогикалық процесс қажет. Басқаша айтқанда ересектерге арналған, жалпы және кәсіби білімнің қажеттілігін дамыту, ғылым, білім мен мәдениет жетістіктері арқылы адамдардың жалпы мәдениеті мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға бағытталған танымдық іс-әрекетке ынталандыру үшін білім беру. Қазіргі білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мәдениет адамына» бағытталған білімге көшуді көздейді. Бұл білім беру жаңаша ұйымдастыру-оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың идеяларға негізделген жаңа мазмұнын қамтамасыз ету міндеті тұр. Ең бiрiншi кезекте мұғалiмнiң «өзiндiк жаңалығы» болуы қажет. Ғылым жаңалығын түрлендiруде өз үлесiн қосу арқылы жасаған нәтижелi жұмысы өзгелердiң тәжiрибесiн толық көшiрмей, жаңа ортаға икемдеп, өзiндiк iс-әрекет жиынтығы арқылы айтарлықтай нәтижеге қол жеткiзу керек. Жинақтай айтсақ, ол–оқыту әдiсiне жаңа элементтер ендiру, оның нәтижелегi арқасында уақытты тиiмдi пайдаланып, сапалық биiкке көтеру. Мұғалiм–оқушы арасындағы жаңа, өзiндiк педагогикалық ынтымақтастық жолдарын табу, дарынды, уақытша үлгiрiмi төмен оқушылармен жеке, топтық жұмыс жүргiзудiң жаңа әдiстерiн өндiру. Мұғалiмнiң пәндер, ғылымдар арасындағы байланысты жетiлдiрудегi өзiндiк үлесi, оқушыларға бiлiм стандарттарын оқыту мазмұнын игеруiне тиiмдi өзiндiк бақылауы, талдауы. Француз қайраткері «Адамға оқып–үйрену өмірде болу, өмір сүру үшін қажет» дегендей оқыту процесін технологияландыру, осыған сәйкес оқу бағдармаларын жасау, ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың еңбектерімен танысу жұмыстары мұғалімдердің үздіксіз ізденісін айқындайды. Жаңа педагогикалық технологиялардың негізгі мәні пассивті оқыту түрінен активті оқытуға көшу оқу танымын ұйымдастырудағы бастамашылдығына жағдай туғызу, субьективтік позицияны қалыптастыру. Білім сапасын арттыру және нәтижеге бағытталған үлгіге беталуы барысында мұғалімдер мемлекеттік стандарт берілген нәтижелерге жетуде кәсіби шеберлікпен меңгерген зерттеу біліктері мен дағдылары нәтижесінде проблеманың шешімін таба алатын, ақпараттық–коммуникативті мәдениеті жоғары тұлғалық–дамытушылық функцияны атқарады. Қазіргі заман адамның осы құзыреттілікті меңгере отырып тек кәсіби икемділігін оңтайландыруды қамтамасыз ету ғана емес, іске асырылу мүмкіндігін үнемі оқып–үйрену және өзін-өзі жасау талабын қалыптастыра алады.

24

ХАБАРШЫ

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУДЫҢ БАСТЫ МАҚСАТЫ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Хасанова Жадыра Кайратовна

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы

Білім беру жүйесін модернизациялаудың басты мақсаты–білімнің жаңа сапасын қамтамасыз ету. Осыған байланысты жаңа заман мектептерінің мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру өзекті мәселеге айналып отыр. Латын тілінен аударғанда «competentia» сөзі адамның белгілі бір саладағы сұрақтарға жауап бере алуы, тәжірибесі мен білімінің болуы дегенді білдіреді. Ал белгілі бір салада құзыретті маман дегеніміз – ол қажетті білім мен қабілеті бар, осы саладағы кез-келген тақырыпта өз ойын тиянақты жеткізе алатын адам. Сонымен қатар, кәсіби құзыреттілік деп– тәжірибені қоса алғандағы жеке психологиялық білім мен психологиялық дайындықты айтады. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі қай кезде де өзекті мәселелердің бірі болып қала береді. Қоғам мен мемлекет өзгереді, сонымен бірге мұғалімге қойылатын талаптар да өзгереді. Мысалы, бұдан он-он бес жыл бұрын компьютерді меңгеру мұғалімнің құзыреттілігіне кірген жоқ, ал қазір талап етіліп отыр. Қазіргі таңда балалар оның сабағына қызығушылықпен қатысу үшін, ата-аналар онымен бірлесе жұмыс жасау үшін жаңа заман мұғалімі қандай болуы керек? Дәстүрлі білімнің мақсаты түлек игеруі тиіс білім, білік, дағдымен анықталды, ал қазір бұл жеткіліксіз болып есептеледі. Қоғамға тек қана білгіштер емес, керісінше, өмірден өз орнын таба алатын, қоғамда өмір сүруге бейімделген, кез-келген кәсіби және өмірлік мәселелерді шеше алатын тұлға қажеттігі туындады. Ал бұл көп жағдайда тек қана меңгерілетін білім, білік, дағдыдан емес,сонымен қатар кейбір құзыреттілік, құзырлылық деп аталатын қазіргі білімнің мақсаттарын анықтайтын қосымша қасиеттерге тәуелді. Педагогикалық іс-тәжірибеге бұл ұғымдарды енгізу білімнің мазмұны мен әдістерінің өзгертілуін, түлектің жекеленген пәндерді меңгеруде жасайтын жұмыстарының түрлерінің өзгертілуін талап етеді. Қазіргі қоғам мектебінің мұғалімінен жоғары мәдениеттілік, рухани құндылықтары мен көзқарасының қалыптасқан жүйесін, азаматтық ұстанымдары мен шығармашылық әлеуетінің жоғарылығы, жаңашылдығы, кәсіби белсенділігі мен өзін-өзі дамытып отыруын, т.б. талап етеді. Осыған байланысты үйлесімді дамыған тұлғаны дайындау үшін оған білім беретін маманның құзыреттілігін қалыптастыруымыз керек. Мұғалімнің құзыреттілігі–оның жан-жақты білімінен ұстаздық шеберлігімен, оқытудың жаңа әдістерін меңгерумен өлшенеді. Мұғалім қаншалықты білімді, шығармашыл болса, оның құзыреттілік аясы да соғұрлым кең болмақ. «Құзырлылық–тек кәсіби білімі емес, тұлғаның жалпы мәдениеті мен шығармашылық әлеуетін дамыту қабілеті»- деп түйіндейді белгілі оқымысты Т. Г. Браже. Сондықтан бүгінгі ұстаз тек кәсіби білімін жетілдіріп қана қоймай, шығармашылықпен жұмыс жасап отыруы керек. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процесті кез-келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді.Қазіргі оқытудың жаңаша технологиясын меңгерудің өзі ұстаздан шығармашылықты талап етеді.Ал шығармашылықпен жұмыс жасау үшін мұғалім өзінің кәсіби біліктілігін арттырып отыруы қажет. Мұғалімнің өз кәсіби қызметтеріншығармашылықпен атқаруына әр деңгейдегі әдістемелік жұмыстарды инновациялық бағытта ұйымдастырып өткізудің ықпалы мол. Біліктілігін арттырушы мұғалім өзінің білімін, жалпы дүниетанымын кәсіби және әдіснамалық деңгейін жоғарлатады, психологиялық-педагогикалық сонымен қатар әдістемелік сауаттылығын жетілдіреді.Ең бастысы бұл білімдер мен білік дағдыларды құзырлылық ұстанымдарының талаптарына сәйкес өздерінің меңгеруі және сол жолдар арқылы өздерінің ойлау жүйесін, шығармашылығын, өнертапқыштығын, рефлексиялық машығының дамуына жол ашады. Сол кезде ғана мұғалімнің өзіне-өзі баға беру деңгейі артып, өзін-өзі анықтап, үздіксіз өзін-өзі дамытуға деген қажеттілік туады. Білім-тоқтаусыз толассыз үрдіс. ХХІ ғасыр білімін біз адамның қызығушылықтарының дамуы, оның өзінің дамуы деп түсінеміз. Бұл әр адамның өзін-өзі жасампаздықпен қайта құра алуы, қоғамдық 25

ХАБАРШЫ талаптар тұрғысынан өзіне сыни баға бере алуы, айналаны өзгерте алуға қатыса алуы. Ол арқылы адамның интеллектуалдық, рухани күші дамып, тұлғалығы қалыптасады. Білім–мұғалім үшін оның шығармашылық әлеуетін дамытудың үрдісі. Даму да, білім де ешбір адамға қолдан беріле салмайды. Кімде кім оған қол жеткізгісі келсе әрекет етуі, күш салуы қажет. Бұл тұрғыдан алғанда кез келген білім-ол өз бетінше білім алу. Шығармашылық әлеуеттің дамуы өз білімін көтеруге негіз болады. Мұғалім шығармашылық әлеуетін дамыта отырып, өзінің құзіреттілік аясын кеңітеді. Кәсіби құзіреттілік маманның әлеуметтегі дәл осы уақыттағы қабылданған стандарттар мен нормаларға сәйкес өзінің кәсіби педагогикалық қызметін атқаруға дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер жиынтығы немесе жекелік-кәсіби сипаттама. Кәсіби құзіретті еңбек деп мұғалімнің педагогикалық әрекетті өте жоғары деңгейде атқара алуы, педагогикалық қарым-қатынасқа түсе алуы нәтижесінде оқушылардың білімділік және тәрбиелік деңгейінің жоғары болуы деп санаймыз. Кәсіби құзіреттілік бір нәрсе жайлы беделді ой, кесімді пікір білдіруге мүмкіндік беретін білімділердің сипаттамасы ретінде қарастырылады. Сондықтан оның құрылымына әлеуметтікпсихологиялық, аутопсихологиялық, коммуникативті, педагогикалық, әлеуметтік-перцептикалық құзіреттілік жатады. Мұндағы әлеуметтік-перцептикалық құзіреттілік байқампаздық пен өткірлік, яғни тұлғааралық қарым-қатынаста баға бере алушылық, салыстыра білушілік, талдау мен рефлексиялау нәтижесінде басқаның образын қалыптастырудан түзіледі. Мұғалімнің белгілі бір педагогикалық мәселелер туралы барлық ақпаратты жинақтай алуы, оның тиімдісін таңдай білуі, нақты жағдайды шешуге байланысты оған өзіндік қолтаңбамен өзгерістер енгізе алу, осылайша мәселені шешудің өзіндік жолын таба білу сыни ойлау нәтижесінде жүзеге асады. Бұл жағдайда сонымен бірге тапқырлық пен өнертапқыштық сияқты сапалардың қатар дамуына мүмкіндік алады. Шығармашылық әлеуеті дамыған мұғалім үшін білім мазмұнын, әр оқушының өзіндік ерекшелігін,оқушылар ұжымының артықшылықтарын, соған сәйкес оқуды ұйымдастырудың формалары мен тактикалары жайлы ақпараттарды есінде ұстау қажет. Сонымен қатар оларды дер кезінде еске түсіріп қажетіне жарата алу оның басты құндылықтарының бірі болып табылады. Шығармашылық әлеуеті дамыған мұғалім өз кәсібін жете меңгеріп қана қоймай, өзін-өзі жан-жақты дамытуға қол жеткізеді. Нәтижесінде мұғалім кәсіби құзіреттілікке қол жеткізеді. Мұғалімнің кәсіби құзіреттілігі-бүгінгі ғасыр талабына сай белгілі бір нәтижеге бағытталған білім берудің негізі болмақ. Бүгінгі заман талабы–жан-жақты дамыған, өзіндік «мені» қалыптасқан «тұлға» тәрбиелеу. Оқушы «тұлға» болып қалыптасуы үшін оның бойында түрлі жағдаяттағы проблеманы анықтауға, өзіндік тұжырым жасай білуге, өзіндік бағалауға, сыни ақпараттарды өз бетімен табуға, талдауға логикалық операцияларды қолдана отырып дәлелдеуге жалпы алғанда жеке адамның құзіреттіліктері қалыптасуы қажет. Осындай биік нәтижеге қол жеткізуді– кәсіби құзіреттілігі жоғары мұғалім ғана жүзеге асырмақ.

ӘЛЕМНІҢ ҮЗДІК ТӘЖІРИБЕСІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІК ОРТАЛЫҒЫНДА Есбосы нов Науры збек Мурсалимұлы Ат ырау қаласындағы «Педагогикалық шеберлік орт алығы» филиалының аға менедж ері

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2012 жылдың 27 қаңтарында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында: «Білім беру жүйесін жаңғырту барысында педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор. Мектептер мен жобалар оқытушыларының біліктілігін арттыруға талаптарды күшейту қажет. Әр өңірде педагогтардың біліктілігін арттыратын интеграцияланған орталықтар жұмыс істеуі тиіс» - деген болатын. Міне, Елбасымыздың тапсырмасы бойынша Педагогикалық шеберлік орталықтары еліміздің барлық қалаларында құрыла бастады. 2011 жылдың мамыр айында педагогикалық мамандар даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүйесін дамыту, педагогикалық шеберлік орталықтарын құру және Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тәжірибесін тарату жөніндегі тұжырымдамалық көзқарастарды құптады. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» 26

ХАБАРШЫ дербес білім беру ұйымдарында құрылған Педагогикалық шеберлік орталығына шетелдік серіктестермен бірлесіп, әлемнің үздік тәжірибесі мен педагогикалық практикасын қолдана отырып педагогтардың біліктілігін арттыру курстарының көпдеңгейлі бағдарламаларын әзірлеу тапсырылды. Жоғары бедел мен халықаралық танымдылыққа ие, халықаралық деңгейдегі білім беру бағдарламаларының әлемдегі ең ірі әзірлеушісі Кембридж университеті (Ұлыбритания) стратегиялық серіктес ретінде белгіленді. Қазақстандық – британдық жоба шеңберінде Кембридж университетінің сарапшылары Педагогикалық шеберлік орталығының негізінде «Өрлеу» ұлттық педагогтардың біліктілігін арттыру орталығының, облыстық орталықтардың және Астана мен Алматы қалаларының білім беру қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институттарының, республикалық педагогикалық колледждер мен жоғары оқу орындарының педагогтарының, Назарбаев Зияткерлік мектептері мұғалімдерінің, Педагогикалық шеберлік орталығының қызметкерлерінің арасынан тренерлер дайындалды. Кембридж мамандары қазақстандық педагогтардың өз теориялық білімдері мен практикалық дағдыларын кеңейтуге деген зор қызығушылығын, мектеп білімін жаңа деңгейге көтеруге талпынысын атап көрсетті. Білім және ғылым министрлігі республикамыздың барлық өңірлерінде педагогикалық шеберлік орталығының Кембридж университетімен бірлесіп әзірлеген бағдарламасы бойынша педагогтардың біліктілігін арттыру курстары қолға алды. Үш ай бойы дайындықтан өткен қазақстандық тренерлер алған бар білімдерін жалпы білім беретін мектептердің, мамандандырылған гимназиялардың, қазақ-түрік лицейлерінің ұстаздарына берді. Курстарға әртүрлі пәндік бағыттағы: қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика пәндерінің мұғалімдері, мектеп психологтары, дене шынықтыру, алғашқы әскери дайындық, бейнелеу өнері, музыка пәндерінің мұғалімдері және т.б. қатысты. Осыған байланысты педагогтардың жаңа курс бағдарламасы, оның мазмұнының олардың педагогикалық қызметіне ықпалы, ұсынылған тәсілдер мен әдістерді қазақстандық мектептердегі жағдайда және шынайы өмірде қолдану бойынша мұғалімдердің жоспарлары туралы пікірлерін жинақтап қорыту мақсаты туындады. Қазіргі таңда «Педагогикалық шеберлік орталығы» филиалы өз жұмысын Атырау облысында да бастап кетті. Педагогикалық шеберлік орталығының негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептеріне Назарбаев Зияткерлік мектептерінің жинақталған тәжірибесін тарату, қазақстандық және шетелдік жаңашыл мұғалімдердің үздік педагогикалық тәжірибесін қорыту және тарату; республика педагогтерінің біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіру жөнінде ұсынымдар әзірлеу; республикалық педагогтерінің желілік білім беру қоғамдастығын құру; әлемде тәжірибеге сәйкес қазақстандық педагогтердің біліктілігін арттыру; озық қазақстандық және шетелдік сарапшыларды тарту арқылы педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру бағдарламаларын әзірлеу; педагогтердің үздіксіз кәсіби білім алуы үшін жағдай жасау; педагогикалық шеберлік орталығында оқудан өткен мұғалімдердің кәсіби қызметінің мониторингі; тәжірибе алмасу және үздік тәжірибелерді енгізу мақсатында педагогтардің біліктілігін арттыру жүйесінің озық қазақстандық және шетелдік ұйымдармен ынтымақтастық орнату. Білім жүйесін инновациялық технологиялармен жабдықтау, педагог кадрларға халықаралық білім стандарттарын меңгеру нәтижесінде сапалы білім беруге қол жеткізіп, қоғам сұранысына жауап беретін білікті маман даярлау арқылы білім саласының деңгейін көтеру – бұл бүгінгі күнгі заман талаптарының бірі. Осы мақсат мүддесінен шығу – бүкіл облыс педагогтарының міндеті. «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты мен Педагогикалық шеберлік орталағының ұйымдастыруымен облыстық Н.Тілендиев атындағы Кіші өнер Академиясы базасында 2013 жылы 26 наурыз күні «Білім беру үдерісіндегі проблемаларды зерттеудің басым бағыттары» тақырыбында облыстық семинар болып өтті. Семинар жұмысына облыстық білім беру басқармасымен және қалалық, аудандық білім беру бөлімдеріне қарасты сертификатталған мектеп мұғалімдері қатынасты. Семинар соңы облыс педагогтарының білім беру үдерісіндегі проблемаларды зерттеудің басым бағыттарын нақтылау және осы бағыттағы жұмыстарды қорытындылаумен аяқталды. «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтымен қатар базалық үшінші деңгейлі ІІІ айлық курс Педагогикалық шеберлік орталығында да өткізіліп жатыр. Орталықтың жоспарына сай 22 шілдеде екінші (негізгі) деңгеймен қатар бірінші (ілгері) деңгейлі ІІІ айлық курс өз өлкемізде өткізіліп жатыр.

27

ХАБАРШЫ

 Заманауи технологиялар – сабақ үдерісінде  САБАҚТА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ Ташмуханова Орал Матжановна

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының кафедра меңгерушісі, ҚР Білім беру ісінің үздігі

«Сабақ – басқарудың ең қиын жүйесі» Мұғалім қашанда білім беруден жалықпайтын, шығармашылығы мол еңбекқор, әрі парасатты адам болғаны жөн. Өйткені, өз ісіне берілген, жаңалыққа құмар, ұлттық қасиеттеріміздің асылдарын асқақтата отырып, шәкіртінің жанына нұр құятын ұстазды ғана бүгінгі күннің лайықты тұлғасы деуге боады. Сондықтан мұғалім шығармашылықпен жұмыс істеп, әрбір шәкірттің ерекше қабілеттерін ілгері дамытып, дарындылығы анықталған баланы қабілетіне сай шығармашылықпен ойлай алатын азамат етіп қалыптастыруға жағдайлар жасап, олар мен жүйелі жұмыс істеуі керек. Мұғалім оқыту жүйесіндегі алдыңғы қатардағы орында тұрады. Ол оқушыны оқытып, тәрбиелеп қана қоймайды, сонымен бірге бүкіл оқу-тәрбие жұмысының ұйымдастырушысы болып табылады, оқу пәнінің міндеттерін шешеді. Өз қоластындағы оқыту мен тәрбиелеудің түрлі құралдарын пайдалана отырып, мұғалім оқушылардың тәртібін, назарын, танымдық және іске асырушылық әрекеттерін басқарады. Сонымен бірге ол оқушылардың оқу әрекетін олардың қабілеттерінің жанжақты дамуына, шығармашылық тұлғаның қалыптасуына бағыттайды. Жеке тұлғаға нәтижеге бағдарлаған оқыту-бұл оқушымен жеке жұмыс мүмкіндігі: - Оқушы тұлғасын тану және қадірлеу; - Қабілеттеріне қарай топтарға бөлінген балаларды оқыту; - Балалармен ынтымақтастық; - Оқытудың түрін, мазмұнын, формасын таңдауға мүмкіндік беру; - Оқушылардың танымдық стратегиясын дамыту; - Оқыту үрдісінде балалардың тұлғалық тәжірибесін есепке алу; - Адамгершілік қасиеттерін дамыту; Сабақ-оқыту принциптерінің ережелері мен талаптарына сәйкес болуы қажет. Бұл орайда Ж.Аймауытовтың мұғалімге байланысты берген төмендегі бағалы нұсқауларын есте сақтаған жөн: • тиісті таныстыру арқылы сабақтың мазмұнына ынталандырып, ілтипат аудару; • сабақты алдын ала даярлайтын сұрақтар қою арқылы оқушының ынтасын арттыру • қажетсіз мағлұматтардан сақтанып, баланың ілтипатын оятатын қызықты нәрселерді ғана сөйлеп үйрету; • жаңа берілетін сабақты баланың білетін мағлұматтарымен ұштастыру; • өзгелерді ынталандыру үшін оқытушы оқытатын пәніне өзі де ынталануы, өзі де жақсы көруі тиіс, оқытушы сүйген нәрсені оқушылар да сүйеді. Өзінің мақсаты мен мазмұны, әдісі, құрылымы, оқушылар мен мұғалімнің іс-әрекеті жағынан әрбір сабақтың өзіндік ерекшеліктері бар болса да , оқытушы мен оқушы іс-әрекеті тоғысатын барлық сабақтың сапасы оқушы игерген білім деңгейімен анықталады. Сол деңгей биік болу үшін мұғалім сабақты өзіндік ойы, шиленісуі мен шешімі бар өнер шығармасындай етіп, ойластырып дайындауы қажет. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ дегеніміз–бұл мұғалімнің шығармашылық орта қалыптастыруы ғана емес, оқушылардың субъект ретіндегі өмірлік тәжірибесін үнемі назарда ұстауы, сол тәжірибеге сүйенуі. Ең маңыздысы әр оқушының ерекше болмысын, тұлғалық қасиеттерін мойындау. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ дегеніміз–оқушыға деген құрмет, ізгі қатынас, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты, «сахналық алаң». 28

ХАБАРШЫ Өз еңбек жолында әр мұғалім ондаған мың сабақ өткізеді, оның әрбірінде мұғалім өмірінің бір сәті, жүрегінің жылуы бар. Сабақ жоспарын жан-жақты ойластырып, оны жазуға жіберген уақытында мұғалімнің қаншама күш-қуаты кетеді. Күнделікті сабақ жоспарын мектеп әкімшілігінің қырағы көзі үшін жасау үлкен қателік. Бұл орайда «45 жыл мұғалім болсаң да, 45 минут сабағыңа дайындал» деген ұлағатты сөзді әр мұғалім тұмар қылғаны жөн. Сабақ жоспарын мұғалім өзі үшін, әрбір сабағында барлық мүмкіндіктерді пайдалана алуы үшін жасаған шағында сабақ жоспарына деген көзқарас түбегейлі өзгеретінін ескергеніміз жөн. Себебі, жан-жақты ойластырылып, тиімді жасалған жоспар ғана нәтижелі сабақ өткізуге мүмкіндік береді. «Жақсы сабақ дегеніміз– бұл мұғалімнің нақтылы пайымдаған ойын іске асыруы. Асқақ шабыт және ұстаздық тапқырлық болмаса, жақсы сабақта болмайды. Тек сонда ғана сабақ кәсіптік сипатта қалмай шығармашылық нәтижесі болып табылады» деп ойлаймын. Сабақты жоспарлап, өткізу барысында жаңа технология, интерактивті әдістер, жаңа тәсілдер деген ұғымдар көп айтылады. Менің пайымдауынша, біреудің әдісі мен технологиясын сол күйінде пайдалану мүмкін емес. Оны көшіріп алу үшін ол адамның ішкі жан-дүниесімен үндес, мінез-құлқымен сабақтас болу керек. Бұл орайда қазақ халқының аса көрнекті ғалымы, ұлы педагог А.Байтұрсынов: «Жақсы дерлік те, жаман дерлік те бір әдіс жоқ. Олақтылық белгісі бір ғана әдісті болу, шеберліктің белгісі түрлі әдісті білу; керек орында жоқ әдісті табу да қолынан келу. Мұғалім әдісті көп білуге тырысу керек, оларды өзіне сүйеніш, қолқабыс нәрсе есебінде қолдануы керек», деп жазған еді Бүгінгі сабаққа қойылатын басты талап: оқушы- ізденуші, ойлап табушы, құрастырушы, ал мұғалім - басқарушы (менеджмент), кеңес беруші (консультант), үйлестіруші (модератор). Әр сабақта М.Жұмабаевтың «Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан балаға ылғи пайдалы іс беріп отыру керек. Сол уақытта бала өмір бойы пайдалы іске әдеттеніп кетеді» деген нақылын есте ұстау. Сабақ үстінде ешбір оқушының бос отырмауына көңіл бөліп, әр баланың сабақ үстінде орындаған жұмыстарын есепке алып, оны аяғына дейін орындауына жағдай жасайтын тапсырмалар беру қажет. Сыныптағы оқушылардың ойлау қабілеттері әртүрлі. Бұл заңды құбылыс. Осы орайда Эдисонның «Өркениеттіліктің басты міндеті – адамды ойлай білуге үйрету» деген қағидалы сөзін мұғалім жұмысының өзегі етіп алса жұмыс нәтижелі болар еді. Дегенмен, сабақтың кезеңдеріне берілген шектеулі уақытқа сәйкес берілген тапсырманың уақытында орындалуына да ерекше назар аударған жөн. Әр сабақта өздік және топтық жұмыстар беріп, оқушының толыққанды жұмыс жасауы үшін психологиялық қысқа тренингтер ( Мен кіммін?, Мен не жасай аламын. Менің қолымнан бәрі келеді) өткізу өте пайдалы. Сыныптағы психологиялық ахуалды қалыпқа келтіріп, жұмыс жасауға жайлы жағдай туғызып, сабақта оқушылардың шаршамауын, тапсырмалардың өте күрделі болмауын, стандарт талаптарынан шықпауды үнемі назарда ұстау керек.

29

ХАБАРШЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВОПРОСОВ ДЛЯ РАЗВИТИЯ КОНЦЕПТУАЛЬНОГО ПОНИМАНИЯ Абренова Жамига

учительница русского языка и литературы Оркенская с/ш Исатайского района

При повторении пройденного были мною были даны тестовые задания, где ученики смогли показать знания, которые получили на протяжении трех уроков. Можно письменно составить вопросы по пройденному материалу и привести примеры, где они должны будут закончить предложения по данному началу. Это могут быть чисто теоретические вопросы или же практические задания. Например: «Сказуемое может быть… Найди в предложении сказуемое. Укажи типы сказуемых.» Тестовые задания являются вопросами, которые могут выявить потребности отдельных учеников. И учитель и ученик при проверке заданий могут конкретно выяснить усвоенное учеником в течение одного занятия или в течение нескольких занятий. Так например, после проведения тестовых заданий можно составить список вопросов, в которых ученики допустили большее количество ошибок или же составить список ошибок, которые допустил конкретный ученик. Ученик также в паре может обсуждать допущенные ошибки со своим сверстником. В данном случае происходит взаимообучение, что сказывается плодотворно на обучении учеников. Можно раздать вопросники для подготовки к ЕНТ, а также вопросы, где ученик указывает, в каких вопросах ему нужна помощь, в каких вопросах он сам сможет оказать помощь другим. В конце уроков можно использовать знаки светофора - отмечая ученик подтверждает свои знания зеленым цветом, отмечая красным - он указывает на то, что в данном вопросе он нуждается в помощи. Во время учебного процесса через урок проходят несколько задач. Это грамматический материал, лексическая тема, воспитание личности на уроке. В начале урока тщательно подбираю психологический настрой. На обобщающем уроке готовлю специальные видеоролики, которые настраивают учащихся на то, что нужно мыслить позитивно, нужно психологически настроить себя. И это также касается уроков. Можно попросить их заполнить анкету с различными вопросами. Например, что они делают, чтобы развить в себе мыслительный процесс, что они читают, какие мысли их посещают больше при подготовке к уроку и т.д. При работе с текстом или же в самостоятельном ознакомлении с теоретическим материалом в учебнике я предлагаю ознакомиться с материалом. Если это работа с текстом, то можно заполнить таблицу, где ученик указывает новую для него информаию или если он не согласен с какой-либо идеей или же если у него возникли вопросы по тем или иным абзацам текста. При самостоятельном ознакомлении ученики после изучения материала могут заполнять таблицы, кластеры, пятистишья или представить небольшую презентацию по данной теме. После вопросов исследовательского характера учитель задает вопросы по практическому выполнению заданий. Например: укажите главные члены предложения, определите способы выражения главных членов предложения и т.д.

30

ХАБАРШЫ ИНФОРМАЦИОННАЯ КОМПЕТЕНТНОСТЬ - УРОВЕНЬ ОБРАЗОВАННОСТИ Андашева Бахытжан Нуртаевна

старший преподаватель Филиала АО «НЦПК «Өрлеу» института повышения квалификации педагогических работников по Атырауской области

В предложениях по модернизации образования на современном этапе, которые были озвучены Президентом Республики Казахстан Н. А. Назарбаевым, наряду с первоочередными задачами:особое место занимает информатизация образования. Информатизация образования–процесс обеспечения сферы образования методологией и практикой разработки и оптимального использования современных или, информационных технологий, ориентированных на реализацию психологопедагогических целей обучения, воспитания. « внедрение новых технологий обучения, информатизация образования, выход на международные глобальные коммуникационные сети;» (Из Закона об образовании РК). Современные стандарты по русскому языку и литературе требуют воспитания духовно развитой личности, способной к созидательной деятельности в современном мире, формирования гражданской позиции, чувства патриотизма, любви к литературе и языку, к ценностям отечественной культуры, социализированной и адаптированной к жизненным условиям. В этом суть и назначение учительского труда. Поскольку традиционные способы обучения не всегда в состоянии обеспечить усвоение материала всеми учащимися, встаёт необходимость умелой организации учебной деятельности науроках. Впоследнее десятилетие особое значение принимают педагогические инновации, попытка обновить, модернизировать современное образование, ввести в педагогический процесс новые технологии. В Казахстане утвержден Национальный план действий по развитию функциональной грамотности школьников на 2012 - 2016 годы Не принуждать к учению, а пробуждать интерес, тягу к постоянному получению знаний - вот задача учителя. Успех в решении учебных и воспитательных задач на уроках русского языка в значительной мере определяется интересом к предмету. Если учащиеся любят уроки русского языка, то учебный процесс идет легко, знания и навыки учеников отличаются прочностью и глубиной. Между тем известно, что русский язык как школьный предмет не всегда пользуется популярностью среди учащихся, тем более, что интерес к нему снижается. Поэтому задача учителя заключается в том, чтобы преодолевать равнодушие школьников к урокам русского языка, стремиться пробудить интерес к языку, используя при этом разнообразные формы и способы работы на классных и внеклассных занятиях. Необходимым условием качественного овладения русским языком является привитие учащимся интереса к предмету. Только при наличии интереса знания усваиваются легко и прочно, учащиеся обнаруживают творческий подход к изучаемому. В учебном процессе обязательно должны выделяться и учитываться особенности мыслительной деятельности ученика, его отношение к учению вообще, его интересы. Известно, что учащиеся привлекает все новое, необычное. Именно неожиданность и необычность становиться раздражителем, имеющим большое значение для возникновения познавательных интересов учащихся. Поэтому, чтобы систематически повышать поддерживать интерес учащихся к урокам русского языка, творческую активность учеников, прочность их знаний, а также подготовить учащихся к восприятию учебного материала нужно использовать информационные технологии. В результате использования информационных технологий на уроках русского языка у учащихся наблюдается: повышение интереса к изучению русского языка; более полное усвоение теоретического материала; формирование умения структурировать теоретический материал и умение использовать полученные знания в процессе обучения; развитие логических операций: синтеза, анализа, обобщения, классификации, сравнения. Информационные ресурсы Интернет являются хорошим подспорьем учителю русского языка, они содержат: специализированные сайты по вопросам филологии; различные тематические форумы, чаты, где можно задать предметные вопросы и получить ответы от специалистов в определенной области; электронные библиотеки с книгами, журналами, справочной 31

ХАБАРШЫ литературой, статьями по различным направлениям; контролирующие, моделирующие, обучающие и помогающие проектировать программы; различные сопровождающие учебный процесс элементы (учебные графики, глоссарии, указатели т.д.); официальные сайты разработчиков программных продуктов в предметных областях различного рода и т.п.; видео- и телеконференции; блоги (персональные веб-сайты, которые предоставляют обновляемые записи в сфере интересов автора, также могут включать дневники, комментарии и рекомендации, собранные пользователем) и электронную почту. В заключение хотелось бы отметить, что предполагаемым значимым результатом проводимых исследований будет являться программа распространения целостной системы профильного обучения школьников с использованием Интернет-технологий на территории всей страны, а также мероприятия, направленные на повышение результативности новой формы учебной работы.В интерактивной методике, как и в любой другой методике преподавания, существует множество приемов, которые способствуют организации взаимодействия в группе.Без процесса информатизации образования уже невозможно представить современную школу. Бесспорным помощником в решении этих задач являются ИКТ. Наблюдения показывают, что после занятий в компьютерном классе учащиеся начинают серьезнее относиться к орфографии и пунктуации, ученик убеждается, что неправильное или небрежное написание орфограмм или пунктограмм создает реальные помехи для коммуникации. В современных условиях, когда дети мало читают, работа с программой «Байтерек» позволяет формировать на уроках орфографическую зоркость учащихся. Применение ИКТ на уроках литературы приводит к целому ряду положительных результатов. В целом План до 2016 года включает 37 мероприятий. Реализация Национального плана обеспечит основы для формирования у учащихся функциональной грамотности. Это даст рост интереса к творчеству и инновациям, новую мотивацию к овладению знаниями и к трудовой деятельности, что особо подчеркивает Президент страны. Тем самым будет сформирована одна из основ новой феноменальной модели школы, соответствующей мировым трендам в образовании.

О МЕТОДАХ ВНЕДРЕНИЯ СЕМИ МОДУЛЕЙ ПО КЕМБРИДЖСКОЙ ПРОГРАММЕ Айткалиева Жанна

учительница русского языка и литературы с/ш им. Абая Курмангазинского района

Заучивая теорию и соблюдая практические нормы, мы незаметно повышаем процесс качества образования, где идут бурные потоки нанотехнологии в образование и внедрения их для будущего поколения. В процессе внедрения и применения семи модулей на уроках русского языка, все в практике нашей работы стало более практичным и доступным. В самом начале своей «новой» практической деятельности, как учителя новой формации, изучив модульную систему в обучении, начала с нового подхода в обучении. Вначале создавая групповую работу, использовала игру «Пазлы» для того, чтобы поменять места учащихся так, чтобы они смогли незаметно образовать новую группу. С помощью метода диалогового обучения - учитель +ученик, ученик + ученик, шла очень кропотливая работа по настрою детей на взаимообщение, т.е. чтобы вступая в контакт друг с другом, преодолевая языковой барьер, дети могли свободно раскрывать свои мысли. Здесь, для себя я открыла новые двери, когда барьеры в обучении начинаются прямо с порога. Самым трудным в начале это был языковой барьер, где дети привыкли, когда спрашивают только заученные материалы и тем самым ребёнок теряет свои мысли, не умея применять их так, чтобы развивать свои способности свободно мыслить и говорить. Для себя я вывела, что традиционная методика заставляла ученика работать некомфортно, где доминирует сам учитель, а ученик остаётся на втором плане. Уже образовав группу для создания атмосферы доступности, каждый урок делим на три стадии обучения - вызов, осмысление и рефлексия. Поэтапное создание такой среды позволяет учителю осознать, что именно этот тип формата нового подхода раскрывает каждого ученика индивидуально. На моём первом уроке я заметила, что моя ученица Балтабаева Сайда, которая училась очень слабо, проявляла заинтересованность к обучению именно при диалоговом общении. Она очень талантливая танцовщица. Выступает на разных конкурсах и у неё всегда призовые места, но на (любых) уроках она всегда вела себя очень пассивно. А после проведения именно моего первого урока я почувствовала 32

ХАБАРШЫ «толчок» с её стороны. Ей стало интересно, как отвечают её одноклассники, она стала обращать внимание и на свою речь. Значит, групповая работа даёт огромную мотивацию для развития коммуникативной речи. Для учащихся интересными моментами стали стратегии критического мышления «Инсерт». Эта интерактивная система записи для эффективного чтения и размышления подтолкнула к очень хорошему рабочему «шуму», когда хаос возникал не из-за «безконтролья» со стороны учителя, а когда каждый высказывал в группе свои мнения или помогал товарищу понять тот или иной смысл обсуждаемого предмета. Здесь у каждого учащегося была возможность проявить свои способности ранее «неизученные» мною индивидуально. При оценивании обучения одним из методов формативного оценивания было, когда учащимся давалась возможность заполнить на стикере свои «пожелания к уроку». Для моих учащихся это было новизной. Мне кажется, моим детям понравилось больше всего, формативное оценивание, потому что чувствовалось, как они раскрывались, хлопая в ладоши, мы как бы накаляли атмосферу проведения урока, как праздник дня. Критически мыслить значит думать больше, развивая свой умственный потенциал. С каждым этапом урока, было заметно, как дети сами начали думать иначе, бывали моменты, когда дети сами удивлялись своим «интересным» мыслям. То есть они могли с момента начала урока плавно перейти в стадию осмысления, где ребёнок чувствовал, что- то свое, отвечая на вопросы или работая совместно с группой. На каждом уроке использовалось ИКТ, дети могли свободно использовать ноутбуки и тут же создавать свою презентацию. Работая с помощью электронной книги, проверяли свои знания. Работая и используя ИКТ, учитель и ученик совместно работают, начинают доверять своим знаниям. Появляется взаимная поддержка, ведь дети намного лучше знают, как скачать с интернета ту или иную информацию. Плавный переход к новой теме осуществляется путем вопросо-ответных упражнений, где дети отвечают на вопросы будничного характера. На стадии осмысления, начала задавать «тонкие» вопросы: Что вы вчера делали? Кого вы видели? О чём или о ком говорили? Как закончился ваш день? Дети с увлечением начинают отвечать, стараясь давать полные ответы. Для себя подчеркнула, что мои ученики не могут до конца свободно раскрыть свои мысли, для ответа хотят сначала сосредоточиться, а только потом начинают, говорить. Но в будущем надеюсь, что будут свободно и быстро реагировать на такие простые вопросы. Стадию осмысления закончили таблицей «ЗУН». Заполняя таблицу, дети с интересом начинают «спорить» между собой в группе, кто-то вспоминает, что в начале должны написать про «текст», «описание», «повествование», кто-то, перебивая, говорит, что сперва надо написать теорию и т.д. Для себя заметила, что такая увлечённость в работе «заряжает атмосферу» и конечно подчёркивает мотивацию к уроку. После заполнения таблицы дети выходят, начинают защищать кластер. На стадии рефлексии задала вопрос, чей ответ вам понравился и почему? Формативное оценивания было предложено детям для того чтобы они самостоятельно смогли выразить уважение друг другу с помощью тёплых и красивых слов. Дети говорили друг другу слова, чувствовалось атмосфера доверия, а для себя отметила, что формативное оценивание самая большая взаимоподержка в их нелёгком подростковом возрасте, где каждое слово, которое несёт в себе хорошую информацию, а может в дальнейшем будет просто привычкой для поднятия ценных человеческих качеств. Часто применяю стратегию «Кубик» для развития критического мышления и коммуникативных навыков в речи. Умение думать, рассуждать, развивая свои мысли, раскрывается на протяжении всего урока. Стратегия «Кубик» помогает детскому мышлению сравнивать, описывать, применять, ассоциировать, говорить «за» и «против». Оценивание самое интересное и ценное для развития личности. Формативное оценивание важно для уверенности получения знания, суммативное же идёт как результат формативного оценивания. Суммативное оценивание подчёркивает важность получения знания, показывая результативность обучения. Мне приятно проводить уроки в новом формате, конечно, бывают ошибки, «нюансы», которые мы тут же исправляем, чтобы не допускать их в дальнейшем. Самое главное мы продвинулись вперед, а это самое главное в моей практике как учителя, который любит свою профессию и готов к любым испытаниям для развития личности, который должен быть в дальнейшем креативным, конкурентоспособной личностью в нашем обществе. Будущее нашего поколения в наших руках! 33

ХАБАРШЫ

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННОКОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ПРЕПОДАВАНИИ И ОБУЧЕНИИ Канапиева Айнагуль

учительница русского языка и литературы г. Кульсары Жылыойского района

Я думаю, что каждый педагог не раз задавал себе вопрос: «Как добиться результативности на уроках с учетом современных требований? Как сделать процесс обучения доступным и увлекательным, эффективным и творческим? Как развивать орфографическую грамотность у учащихся с учетом современного подхода в обучении? Я много читала, посещала уроки коллег, анализировала, сравнивала, отвергала, искала методы и приемы, которые бы в учебнике зажгли жажду познания, включили бы работу мысль. Так в ходе работы в школе, где я работаю с учащимися среднего звена, для себя я выявила следующее: объясняю новоеученики слушают, думают, усваивают. Все работают. Начинаю закреплять, масса рук, все хотят отвечать, работать у доски. А вызываю четырех, пятерых, не более - время не позволяет. Что происходит дальше?А дальше- меньше рук, потом, возможно, перестанут слушать и думать.А зачем?Ведь всех не спросят.Это заставило меня поразмышлять над тем, как работать над развитием орфографической грамотности у учащихся на современном этапе обучения. Прежде всего, для себя определила цель: научить каждого ребёнка мыслить, добывать знания, используя рефлексивное управление познавательной деятельностью и включать каждого ученика в самоанализ и самооценку мыслительной деятельности на каждом этапе познания. Грамотность учащихся с каждым годом снижается. Причина здесь не одна: это и сокращение часов русского языка, и перенасыщенность программ. Ученики вплоть до выпускных экзаменов делают ошибки в словах с безударными гласными, а мы изучаем с ними, что такое языковые средства выразительности. Безграмотно написанные объявления, вывески, стенды всё фиксируется в памяти ребёнка. Давно уже известно, что стандартный урок не вызывает интереса у учащихся. Большим подспорьем на современном этапе обучения являются интерактивные методы обучения, и такое новшество, как интерактивная доска. Интерактивная доска- новый инструмент в работе современного учителя, позволяющий создавать наглядные и информационно насыщенные уроки. Интерактивная доска предоставляет уникальные возможности для работы и творчества учителя и ученика. Экономит время. Всем нам уже известны методы,формы и средства работы с интерактивной доской. Остановлюсь на формах работы. Интерактивные формы урока: модульный урок, урок- практикум,урок-зачет,урокпрезентация. Интерактивные формы обучения: кластер, учебно-мозговой штурм, синквейн. Средства обучения: электронные материалы, таблицы, карточки. Информационные объекты: Слайды ( фотографии, рисунки, графики, схемы). Формы работы с интерактивной доской на уроках русского языка: Тестовые упражнения. Работа по созданию алгоритмов. Дидактический материал. Словарно-семантическая работа. Заполнение недостающих элементов схем и таблиц. Проверка домашнего задания. Часто мы корим учащихся за то, что они не учат правило. Правило не надо изучать: к его формулированию ученики должны приходить самостоятельно, в совместной с учителем 34

ХАБАРШЫ диалогической работе-от примеров и теста–через поиск объединяющих и выделяющих факторов-к формированию правила для себя. С пятого класса мои ученики заводят специальные тетеради, вкоторых и ведется работа по составлению таких схем, таблиц, модулей, «узелков на память». Получается индивидуальный справочник по русскому языку, который помогает учащимся воспроизводить в памяти материал, изученный несколько лет назад. Правила, которые освоены чисто логически, совсем не освоены. Нужны примеры, нужны схемы, правила-стихи, которые можно быстро воспроизвести в памяти. Самостоятельно найденное не забывается! На всех своих уроках всегда использую работу с таблицамисхемами. А также всегда показываю красочные интересные картинки, чтобы детям было интересно, потому что, когда ученик все это видит визуально у него в памяти все это запоминается. Хорошо использовать интерактивную доску по развитию речи, повышает активность на уроке. Хотя, конечно построить весь урок с испрользованием интерактивных средств не возможно, исходя из практики, только несколько моментов на урокеможно применить или проверка домашнего задания, или открытые уроки. Программное обеспечение интерактивной доск позволяет вовлечь всех учащихся в активную работу на практических занятиях, позволяет активно выполнять индивидуальные и групповые упражнения. Развитие информационно- коммуникационных технологий требует современных изменений в системе их исользования при оценивании знаний, что обусловливает изменения способов обучения, методик и технологий. В соременном мире очень хорошо развита технология. Одним из распространным инструментом является интерактивная доска, которая всегда помогает учителю в любых ситуациях. ИКТ являются значимым инструментом, помогающим учителям в преподавании, позволяя им обеспечить объяснение и обеспечить понимание учащимися научных понятий. Следовательно, очень важно, чтобы учителя тщательно обдумывали использование ИКТ в преподавании. Представленная в настоящем разделе инфоррмация может оказать помощь учителям по использованию новых цифровых технологий в целях совершенствования обучения, использования научных достижений в процессе преподавания и обучения. При внедрении ИКТ названное единство обеспечивает продуманность их использования, что будет способствовать улучшению процессов преподавания и обучения. Как использовать ИКТ? К категории «технологические знания» относятся знания по использованию новых технологий в классе. Это ТВ-вещания, Интернета WWW, сотовых телефонов, портативных устройств, компьютеров/ноутбуков. Что такое Wiki? Wiki позволяет группе людей совместно развивать wed –сайт. Любой человек может добавить или отредактировать страницы в wiki-это является полностью эгалитарным. Каждый человек может создать новые страницы wiki, просто создавая новую ссылку с ее названием. Вот такие хорошие возможности есть в современном обучении для любого ученика или для студентов, у которых хороший интерес к ИКТ. На все своих уроках я предпочитаю использовать интерактивную доску или приношу с собой свой ноутбук для проведении уроков. В основном на всех своих уроках я использую электронные учебники, там очень богатый и готовый материал для моих учеников. И все же используя новые методы, я думаю, мы не должны забывать и о наших традиционных уроках. В которых использовали доску и мел, потому что, какой бы инструмент не появлялся с годами. все равно учитель не должен забывать про них, потому что это все хорошо забытое старое. Раньше когда мы учились наши уроки проходили традиционно, каждый урок не отличался друг от друга, только на открытые уроки учителя готовились, как на праздник - приносили готовые рисунки, от руки начерченные таблицы, но в то время все это для нас было новым и интересным. 35

ХАБАРШЫ

 Озық тәжірибе – ортақ қазына  БІЛІМ БЕРУДІ ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ Биманова Орынтай Молдашевна

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының инновациялық дамыту бөлімінің бас маманы

Мұғалімнің біліктілігін арттыру ісі, ең алдымен оның өзіне қарай бағытталғанда ғана, ұстаздардың өз санасын дамытып, атқарып отырған қызметінің мәнін терең ұғынуы, соған сәйкес өзін-өзі жетілдіру қабілеттерін қалыптастыруы, кәсіби шығармашылықтың биіктеріне ұмтылуы қамтамасыз етілетін болады. Қазіргі «өмір бойы білім алу» тенденциясын қолдайтын білім беру парадигмасына сәйкес кәсіби білімін тұрақты көтеріп отыру-мұғалімдердің құқықтары әрі міндеттері, білім беру жүйесінің тұрақты дамуының кепілі, мемлекеттің дамуының құралы болып табылады. Пән мұғалімдерінің үздіксіз кәсіби өсуін, біліктілігін және бәсекеге қабілеттілігін арттыратын шаралардың бірі– ғылыми - практикалық конференциялар, семинар-практикумдар. Педагог кадрлардың білімін көтерудегі жұмыстың бір бағыты-педагогикалық тәжірибесі мен шеберлігі нәтижесінде шәкірттерімен бірлесе үлкен жетістіктерге жетіп жүрген ұстаздардың озық тәжірибесін тарату, насихаттау. Педагогикалықозат тәжірибе–практика жүзінде іске асырылған алдыңғы қатарлы педагогикалық идеялардың жиынтығы. 2011 жылдан бастап педагогтардың электрондық оқыту жүйесін пайдалану мен қолдануы бойынша біліктілігін арттыру жұмыстары басталуда. Қоғам дамуының үрдісі, білікті педагогтардың педагог мамандығының мәртебесін көтерудің қуатты факторы болуын талап етуде. Заманауи талаптарға сай педагогтың мәртебесі оның интеллектуалдық, кәсіптік деңгейімен, жеке тұлғалық қасиеттерімен белгіленеді. Педагог кадрлардан талап етілетін қасиеттерді жетілдіру үшін біліктілікті арттыру жүйесінің қызметі осы бағытқа арналуы тиіс. Осы міндеттерді жүзеге асыру бағытында педагогтардың біліктілігін арттыру жүйесіне отандық және халықаралық инновациялық тәжірибелерді енгізу жұмыстары жасалуда. «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының филиалы «Атырау облысы бойыншапедагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының» миссиясы педагог кадрлардың біліктілігін жүйелі арттыру, бұл корпоративті басқару, әлемдік және қазақстандық тәжірибені тасымалдау негізінде білімнің жоғары сапасын қамтамасыз етеді. Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты облыстағы педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесіндегі негізгі ұйым болып табылады. Институт өз жұмысын педагогтардың сапалық құрамын арттыруға және кәсіптік шеберлігін жетілдіруге бағыттайды. Педагогтардың біліктілігін арттыру жұмыстары елдің экономикасын дамытуға негіз болатын адам капиталын қалыптастырудың басты механизмі білім беру жүйесіне мемлекет тарапынан қойылып отырған жаңа талаптармен түсіндіріледі. Еліміз педагогтарының алдында өндірістік күшті жетілдіру, қоғамның интеллектуалдық және рухани-адамгершілік әлеуетін дамыту міндеттері қойылып отыр. Педагог еңбегінің орны мен маңызы заман талабына сай арта түспесе кемімек емес. Қазіргі уақытта оқушылардың бойындағы функциональды сауаттылық пен өмірге қажетті құзырлылықтар жиынтығын дамытуға басты назар аударылып отыр. Сондықтан әрбір ұстаз жаңа кезең мұғалімінің қызметіне сай болу үшін педагогикалық үрдістің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің бір тұтастығын сақтай отырып, оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға зерек, өз әрекетіне өзгеріс енгізе алатын, өзгермелі өмірге оқушыны да, өзін де даярлай білетін шығармашыл тұлға болуы тиіс. Қазіргі талаптың басты міндеті–педагог мамандардың кәсіби құзырлығын қалыптастыру мен біліктілігін үздіксіз арттыруды, ғылыми-әдістемелік қызметтің жаңашылдығын, түрлері мен әдістерін іздестіруді қамтамасыз ету, оны үйлестіре білу болып отыр. 36

ХАБАРШЫ Елбасы Жолдауында елімізде білім сапасын арттыру бағытын жүзеге асыру мақсатында ұстаздардың біліктіліктерін арттыру мәселесін көтерген болатын. 2012 жылдың басынан бастап республикамыздың жалпы білім беретін мектеп мұғалімдері Кембридж университетінің бағдарламасы бойынша «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру мақсатында «Педагогикалық шеберлікті арттыру» тақырыбында 3 айлық курстан өту жұмыстары жүзеге асуда. Маманның сапасы мұғалімнің біліктілігіне тікелей байланысты. Халқымыз «Ұстазы жақсының– ұстамы жақсы» деп текке айтпаған. Курс барысында мұғалімдер біліктілікті арттырудың соңғы заманауи технологияларын басшылыққа алды. Мұғалім—біздің тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын қалап жатқан маман. Өйткені ел болашағының кілті – бүгінгі жас ұрпақтың қолында. Жас ұрпақтың тағдыры олардың бойына білім мен ізгілік нұрын себуші–ұстаздардың қолында. Елбасы атап көрсеткеніндей, «Тек жоғары сауатты, дарынды, дана әрі отансүйгіш мұғалім ғана лайықты ұрпақ тәрбиелеп шығара алады. Бүгінде, мұғалім балаларға білімдер жиынтығын беріп қана қоймай, сонымен бірге, ең бастысы – оларды өмір бойы үйренуге үйретулері керек». Өркениетті елдерде ұлттық білім жүйесін дүниежүзілік тенденциялармен байланысты жетілдіру процесі жүріп жатыр. Ол сапаны көтеруге, өз бетінше шығармашылық құзіреттілікті дамытудың іргелі білім жүйесінің тұтастығын жасауға негіз болуда. Негізгі тенденциялар қатарына: үздіксіз білім беруге көшу, білім берудің ашықтығы, өзектілігі, білімді ізгілендіру және білім берудегі инновация жатқызылады. Инновациялық білім дегеніміз–қарастырылатын білімде бәсекелік артықшылықты қамтамасыз ететін әмбебап білім. Инновация-жаңалық ашуды, жаңа жоба құруды, инновациялық жобаларды іске асыруды қамтамасыз етуді көздейді. Әлемнің дамыған елдерінде білім беру жүйесінің табыстылығы педагог кадрларды даярлау сапасы мен оларды қатаң іріктеу, педагог мәртебесін айқындау әрекетімен ерекшеленеді. Халқымыздың «Біліксіз қалар жырақта, білімді жетер мұратқа»-деген өсиетінің өзектілігі ешқашан маңызын жойған емес. Білім жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату үшін көптеген жаңа идеяларды іске асыру барысындағы жұмыстарыңызға табыс тілеймін. Кембридж тәсілдеріне негізделген бағдарлама арқылы білім жетілдіру-тәуелсіз Қазақстанымыздың жетістігі. Қазақстанның оқу жүйесіндегі басты жаңалық– мұғалімдердің жаңа форматта білімін жетілдіруі болып отыр. Бұл өркениет үрдісі. Ал қазіргі өркениетке ілесетін адам өмір бойы білімін жетілдіруге тиіс.

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ТИІМДІ ӘДІСТЕР Құрақова Гүлнәр Жұмағұлқызы

Атырау қаласы Әліби Жангелдин атындағы орта мектептің бірінші санатты тарих пәнінің мұғалімі

Тарих ғылымы қоғамды тәрбиелеуде, оның ой-санасын қалыптастыруда және мемлекеттілікті нығайтуда жетекші рөл атқарады. ҚР ұлттық тарихын зерделеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс тобының кеңейтілген отырысында Мемлекеттік хатшы Марат Тәжин осыны ерекше атап көрсетті. Жаһандану заманында ұлттық идея мен мемлекеттік мүдде бәрінен биік тұруы тиіс деген ойға арқа сүйеген М.Тәжиннің пікірі қоғам мүшелері арасына үлкен қозғау салды. Тарих пәнінің мұғалімдері қоғамда болып жатырған қандай ма болмасын қоғамдық пікірлер мен ойларды саралаушы, зерделеушілер. Тарих пәнін оқытып-үйрету барысында осы пікірлер міндетті түрде ескеріліп, оқушыларға жеткізіліп отырады. 22 жылдық еңбек жолымда Қазақстан тарихы пәнін оқушыларға оқытудың тиімді де, қызықты жолдарын іздестіруге тырысамын. Сол сабақтардың бірі 6 сыныптағы «Үйсіндер. Үйсіндер тарихы, орналасқан жері» тақырыбы. Атамыз қазақтың өмірінен сыр шертетін осы тақырыптың оқушы санасына орнығуы, оқушының өз отанының патриоты болып тәрбиеленуі әр ұстаздың сабақты ұйымдастыра білуіне қатысты деп есептеймін. Сабақ үйсіндер тарихы, орналасқан жері туралы түсінік бере отырып, оқушыларға қазақ халқының қалыптасуына негіз болған үйсіндер туралы мағлұмат беру арқылы оқушының білімін кеңейтуді, 37

ХАБАРШЫ шығармашылықты дамытуға бағытталған жұмыстар оқушыны өз бетімен қорытынды жасай білуге үйрету және ойларын дамытуды, келтірілген фактлер, айтылған деректі әңгімелер оқушылардың бойында Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыру мақсаттарын көздейді. Сабақ барысында топтық жұмыс, сұрақ-жауап, ой толғау, баяндау тәрізді әдістер пайдаланылады. Дүниежүзі тарихы, қазақ әдебиеті пәндерімен пәнаралық байланыс қамтылады. Сабақтың қызықты өтуіне интерактивті тақтаның мүмкіндіктері, Қазақстан картасымен орындалатын жұмыстар көмектеседі. Үй тапсырмасын тексеру барысында алдымен оқушылардың ойы жинақталыады, ол үшін арнайы тапсырмалар беріледі. Сабақтың«Қанат қақты» деп аталатын бөлімінде әр топқа сұрақтар беру арқылы оқушылардың білімі тексеріледі. І топқа арналған сұрақтар: 1. Сақтар деген кімдер, қай жерде өмір сүрген? 2. Сақтар қоғамы неше топтан тұрады? 3. Сақтардың өнері қалай аталады, неге? ІІ топқа арналған сұрақтар: 1. Сақтардың айналысқан шаруашылықтары? 2. Сақтардың негізгі баспанасы? 3. Сақтардың діни нанымдары қандай? ІІІ топқа арналған сұрақтар: 1. Шырақ деген кім, ол қандай ерлік жасады? 2. Шығыс Қазақстанда сақтардың қандай ескерткіштері бар? 3. Оңтүстік Қазақстанда қандай ескерткіштер табылды? Сабағымыздың «Самғау»деп аталатын бөлімінде оқушылар хронологиялық кесте түзу бойынша жұмыс жасайды. І топ тапсырмасы: б.з.б. І мыңжылдық, б.з.б. 530 жыл ІІ топ тапсырмасы: б.з.б. 519 жыл, б.з.б. 570-520 жылдар ІІІ топ тапсырмасы: б.з.б. 4 ғасырдың 30 жылы, б.з.б. 8 ғасыр Сабақтың «Шарықтау»деп аталатын бөлімінде оқушылар шығармашылық тапсырмалар орындайды. 1 минут уақыт беріледі. Жаңа сабақты ұғындыру жоспар бойынша жүреді. Жоспар: 1.Үйсіндердің орналасқан жері 2.Үйсіндер туралы жазба деректер 3.Қоғамдық құралысы (дәптермен жұмыс) Үйсіндер___________астанасы: Чигучен қаласы(Қызыл Аңғар) ___________ерте темір дәуірінде, б.з.б. ІІІ ғ., Жетісуда орналасқан (сақтардан кейін келген) ___________антропологиялық жағынан: еуропеоидтық Үйсіндер туралы деректер: (Қытай деректері, б.з.б. ІІ ғ. бастап) 1.«Ат жақты, аққұбаша сары шашты» 2.«Үйсіндер егіншілікпен де, бау-бақшамен де шұғылданбайды, шөбі мен суы мол жерлерді таңдап, малмен бірге бір орыннан екінші орынға көшіп жүреді» 3.«Үйсіндердің үлкен гуньмосы Чигу қаласында тұрады, халқы-630 мың адам, әскері188800 жауынгерлерден құралған» 1.Қытай тарихшысы Сыма Цянь: «Үйсіндердің басшысын гуньмо дейді. Оның әкесі Сюннудың батыс шекарасындағы шағын патшалықты билеген. Сюнну оның әкесіне шабуыл жасаған кезде гуньмо туған, әкесі оны тастап кеткен. Тұмсығымен ет тістеген қарғалар оның үстінде айналып ұшып жүрді, ал қасқарлар оны емізген. Шаньюй бұған таңғалып, мұны ғажайып нәрсе санап, оны тәрбиелеп өсірді.» 2.«Алғашында олар ғұндарға тәуелді болғанымен, кейін күшейген соң олардың қол астында болуды қаламады. Сөйтіп, шығысында Ғұндармен, солтүстік-батысында Қаңлымен, батысында Дауаниямен, оңтүстігінде әр тұрақты иеліктермен араласып тұрды» 3.Мәтінмен жұмыс жасалады. Үйсіндердің қоғамдық құрылысы 38

ХАБАРШЫ Гуньмо_______бек (тайпа көсемдері мен ру ақсақалдары)_______жасақ _________________халық (малшы мен егінші )________құл Жеке меншік________теңсіздік________байлар, кедейлер, құлдар (таңба-мөр) (обалар) Сабақтың соңында оқушылардың алған білімін бекіту сұрақтары қойылады: 1.Үйсіндер қай жерде қоныс тепті? 2.Үйсіндер басшысы қалай аталады? 3.Үйсіндер туралы деректер? 4.Үйсіндердің астанасы? 5.Үйсіндер антропологиялық жағынан қай нәсілге жатады? 6.Үйсіндерде теңсіздік болғанын дәлелде? Бес жол өлең құруға тапсырма беріледі. 1.Үйсіндер 2.Жетісуда мекендеген 3.Басшысын гуньмо дейді 4.Үйсіндер қазақтың негізін қалаған! 5.Көшпелілер «Тарихты білмей–өткенді, қазіргі жағдайды білу, келешекті болжау қиын» деген ғұлама бабамыз Әбу Насыр әл-Фарабидің сөзін ескерген әр ұстаздың сабағы өзінше бір сырлы әлем болары сөзсіз. Бүгінгі баяндамада тарих сабағындағы барлық сабақтарды тізбелеп шығу қиын, алайда 6 сынып оқушыларының қызығушылығын ұлғайту мақсатында осындай әдістерді пайдалану оқушының белсенділігін туғызады деген ойдамын. Ұстаз да, ұстаз алдындағы оқушы да қазақ елі дүниежүзілік адамзат көшіне жеке мемлекет ретінде қосылған қазіргідей уақытта халқымыздың рухани және мәдени өмірінде қазақ тарихының атқарар жүгі өте ауыр, қызметі өте салмақты екендігін есте сақтағаны абзал. Дана халқымыз «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген екен, бұдан шығатын қорытынды тәуелсіз ел болам десең, тілің мен тарихыңды жадыңнан шығармаумен қатар тереңдете түс дегенді меңзейтінін де ұмытпалық. Алдағы уақытта ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасы бойынша «Тарих толқынындағы халық» деген атпен тарихи зерттеулердің арнайы бағдарламасы жасалғалы отыр. Ел тарихын ыждағаттылықпен қайта зерттеуден, жаңаша пайымдаудан соң біз білмейтін тарихтың жаңа парақтары ашылары сөзсіз. Тарих ғылымында түбегейлі өзгерістерге жол ашатын осындай шаралардың басы-қасында жүрген барша қазақстандық ұстаздардың көмекшісі «Қазақстан тарихы: әдістемелік журналының» мерейтойы құтты болсын!

ЕТІСТЕРДІ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ТИІМДІ ТӘСІЛ (СУРЕТ-СЫЗБА АРҚЫЛЫ ОҚЫТУ) Абдуайтова Күләш Жолдасқызы

Атырау облысы Жылыой ауданы Құлсары қаласы №24 мектеп-гимназияның қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімі

Қазақ тілінің материалын оқытуда мұғалім әркез оқушының түсінуіне жеңіл, қолайлы тәсілді таңдап алған жөн. Әсіресе, 5-6 сыныптың «Қазақ тілі» оқулығындағы тақырыптарды түсіндіру үшін оқушының сабаққа белсенді қатысуы қажет. 5-6 сынып оқушылары-әлі де ойын жасындағы балалар. Бұл жас деңгейіндегі балаларды белгілі бір нәрсеге қызықтыра отырып, тақырыпты жан-жақты меңгертудің маңызы зор. Ғалым Ә.Исабаев «Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері» еңбегінде қазақ тілінен тиянақты білім беруде сүйенетін бірнеше дидактикалық принциптерді ұсына келе: «Солардың бірі түсінуге жеңіл, қолайлылық принципі тілдік фактілерді жетік әрі берік меңгертуде оқушылардың жас ерекшелігін, білім дәрежесін ескере отырып мұғалімнің түсіндіруі, оқулық тілі мен оның баяндау желісі сияқты үш түрлі ерекшелікті басшылыққа алады. Сабақ үстінде оқушының өздерін бір объектіге бағыттау мақсатында кестелер мен схемаларды пайдалану қажет»,- деп көрсетеді. 39

ХАБАРШЫ Мысалы, 6-сыныпта етістіктің ерекше категорияларының бірі етістер тақырыбына 4 сағат берілген. Бұл тақырыпты меңгертуде етістердің әрбіреуін әр сағатқа бөліп түсіндірмей, алғашқы сабақта-ақ төрт түрін бірден түсіндірудің жеңіл екенін байқадым. Етістерді меңгертуде оқулықтағы ереже арқылы мысалмен оқушы санасына дәл жеткізем деу қиын. Сондықтан бұл тақырыпты меңгертудегі тиімді тәсіл–төмендегідей сурет-сызбаны қолдану. Оқушылар етістіктің заттың қимылын, іс-әрекетін білдіретін сөз табы екенін төменгі сыныптан біледі. Сондай-ақ оны орындаушы иесінің болатынын да жақсы біледі. Әуелі төмендегідей суретсызбаға назар аудартам. Ирек сызбаның іс-қимылды білдіретінін, адам бейнесіндегі сурет оны орындаушы иесі екенін белгілейтін шартты белгілер екенін түсіндірем. Ал аралығындағы бағыттық сызықты көрсеткенде, оқушылар етістердің өзіндік ерекшелігін өздері анықтайды. Өз мысалдары арқылы дәлелдеп, оның белгілі қосымшалар арқылы жасалатынына көз жеткізеді. Оқушы алдымен суретке қызығады, солайша етістердің қызметін мен ерекшелігін тез меңгереді. Бұндай сурет-сызбаны мүмкіндігі мол интерактивті тақтада орындатуға немесе картондардан дайындап көрсету арқылы да орындатуға болады. Алғашқы сағатта етістердің түрлерін толық меңгерген оқушыларға алдымен мысал айтып, оны сызба арқылы көрсету және әр түрінің ережесін айту тапсырылады. Сол сәтте-ақ балалар мысалдарды оқи отырып, сурет-сызбаны құруға таласады. Кейін сурет-сызба арқылы өз мысалдарын келтіріп отырады. Соған сай жаттығу жұмысары да орындатылады. 1. Өздік етіс.

Мысалы: Таң атқанша тарандық, таң ағарып атқан соң, төңірек жаққа қарандық. (Махамбет). Халық театрға қарай жосылуда. 2. Өзгелік етіс.

Мысалы: Мұғалім диктант жаздырды. Тәрбиеші балаларға аққала жасатты.

Ортақ етіс.

Мысалы: Ақындар ұзақ айтысты. Әкімдер халықпен жарқын сөйлесті. Ырықсыз етіс. ? Мысалы: Қозы алып қашылды. Жуа жұлынды. Егін орылды. 4.

40

ХАБАРШЫ Нәтижесінде, 1.Сурет-сызба арқылы оқушы етістің ережесін өз бетімен шығара алады. 2.Етістер етістіктің ерекше түрі екенін бірден аңғарады. 3.Өздік етіс пен ырықсыз етістің ұқсастықтары мен айырмашылығын дұрыс ажырата алады. 4.Етістер оқушылардың ұғымына сай қарапайым да жеңіл тәсілмен меңгертіледі. 5.Оқушылардың қызығушылықтары мен белсенділіктері артады.

БАЛА ҚИЯЛЫ Егенисова Құралай Құлжанқызы Атырау облысы Қызылқоға ауданы Кенбай орта мектебінің мұғалімі

Жеке тұлғаның қиялын дамыту мәселелерін ерте заманның өзінде-ақ атақты ғұлама ойшылдар, философтар, педагог, психолог ғалымдар өз еңбектерінде арқау еткен. Оның көп ғасырлық тарихына үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі грек философтары Платон мен Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге болады. Ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Руссо, Я.А.Коменский, Дж.Локк, И.Песталоций, т.б. ойын арқылы балалардың қиялын дамытуға болатындығын айтып кеткен. Балалардың қиялын дамыту проблемаларын Рубенштейн Л.С., Выготский Л.С., Петровский А.В., Ковалев А.Г. және т.б. зерттеген. Петровский А.В. «Жеке адамның дамуындағы фантазияның ролі» деген еңбегінде: «Өткен тәжірибедегі кейбір оқиғаларды, құбылыстарды еске түсірер де олардың кейбір жақтарын, сипаттарын адам ұмытып қалуы да мүмкін. Сондықтан кейін еске түсіргенде ол құбылыстарды, оқиғаларды толықтырып, көрнекті етіп, ұмытып қалған жерлерін адам жаңалап, өзгертіп отырады». 5-6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады және баланың өзі сонда әртүрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрлеріне өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжет ойлап шығарып айтып бере алады, (импровизация), өз шығармасына рахаттанып оған басқа адамдарды да қатыстыра алады: қиял бала өмірінде (үлкендерге қарағанда) үлкен рол атқарады, анағұрлым жиі байқалады. Мектеп жасына дейінгі балалармен ұйымдастырылатын және жүргізілетін ойын-сабақтарының негізгі түрі ойын–осы жастағы іс- әрекеттің жетекші негізгі түрі болып табылады. Оқулықта көрсетілген әдістерден басқа кейбір психологиялық, педагогикалық шығармаларда мына төмендегі әдістердің ұшырауы мүмкін. Қиял бейнелерін жасау жолын анықтауда қағаздағы сияның дағын зерттеудің маңызы зор. Мәселен, қағаздың ортасына сия тамызып, сол жерін екіге бүктеп, мұның нәтижесінде пайда болған дақты балаға көрсетіп Мынау қандай затқа ұқсайды? десе, оған қайтарған жауап бала қиялының қандай дәрежеде дамып қалыптасқанын аңғартады. (мына ғажайып бейнелер неге ұқсайды?) Әр бала қағазға сия дағын қалауынша тамыза отырып, үрлеп жөнге келтіреді,яғни “дақтан” бейне тудырады. Бала бейнеге қарап оның неге ұқсайтынын табады әрі қарай қиялдай отырып суретті аяқтап тамаша сезімге бөленеді. Қиял бейнелерін жасау жолын анықтаудағы түрлі қағаздарға әр түсті сия дағын тамызу арқылы, сурет салып үрлеу әдістерін пайдалана отырып, балалардың қиялын дамытуға болады. Мына бейнелерден қоян бұғы,түлкі, арыстан,түйе құстың бейнелерін көріп отырмыз.

Шындығында, қиялдың шегі жоқ. Біз қиялдың көмегімен өте биік үйлерден секіріп кете береміз, ғарыштық саяхат жасай аламыз, теңіз балығына айнала аламыз, тіпті өз тәніміздің (денеміздің) иесі бола аламыз. Балалардың көмегімен ойша сурет салуға, әртүрлі дыбыстармен ойнауға, қызықты

41

ХАБАРШЫ оқиғалардың аяқталуын ойлап табуға және заттардың әдеттегіден тыс, ерекше пішіндерден сюжет ойластыруға болады. Тапсырманы орындамас бұрын оны мұқият тыңдап алу қажет. Егер тапсырма балаға түсініксіз болса, онда оны қайталау және егжей–тегжейлі түсіндіру қажет. Тек бала бәрін түсінгеніне көзіңіз жеткенде ғана, тапсырманы орындауға кірісуге болады. 5-6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады және баланың өзі сонда әртүрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрлеріне өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжет ойлап тез арада жанынан ойлап шығара алады (импровизация), өз шығармасына рахаттанып оған басқа адамдарды да қатыстыра алады: қиял бала өмірінде (үлкендерге қарағанда) үлкен роль атқарады, анағұрлым жиі байқалады. Бала қиялын дамыту барысында оларды бақылауға, зерттеуге, ойлауға, өзінің болашағын болжауға және идеялармен еркін әрекет жасауға үйретеді. Балаларға өздерін тапқырлыққа, білгірлікке, мақсатқа талпынуға қиялдауға итермелейтін ойындар мен тапсырмалар өте ұнайды. Бес-алты жастағы баланың қиялы ерекше. Бұл жаста балалар естіген әңгімелер-ертегі желісімен өзі де оларды құрастыра алады. Сондықтан тәрбиеші ертегіні әңгімелей бастай беріп, оны аяқтауға балаға тапсыратын болса, балалар оны аяқтаудың түрлі жолдарын қарастырады. Өзімнің сыныптағы балаларға ұсынған ертегілерден мысал келтірейін: Ертеде бір түйе болыпты. Бала қиялын дамыту жұмыстарын тіл дамыту пәніне көп қолданамын. Берілген мәтіндегі бір көріністі көз алдарыңа елестеткіземін. Балалар тыныштықта отырып көздерін жұмып, әрбір айтқан нәрсені елестетуге тапсырамын. Мысалы: Күзгі орман. Сарғайған жапырақтар. т.б. Балалар осындай кезкелген көріністі көз алдына елестете алады, өздері сол елестетіп үлкен қуанышқа бөленеді. Математика пәнінен кез-келген геометриялық фигуралардан түрлі заттар құрастыруға болады. Мысалы: балаларға фигураларды ұсынып, не құрастыруға болады дедім. Балалар өздері құрастырды. (Үй, күрек, сандық, мектеп) т.б Мұндай тапсырмалар орындағанда балалар өз ойын ашық, қысылмай жеткізе алады, өз ойын дәлелдей алып, өзінің жасаған әрекетінің дұрыстығын қорғай алады. Балалардың ой шапшаңдығы сөз байлығы молайып қызығушылығы мен қиялы дами түсетініне көз жеткіздім. Балалардың назарын сабаққа аудару жолдарын іздестіру барысында «грамматикалық ойын» арқылы бала белсенділігі ынтасын арттырудың нәтижелі болатынын байқадым. Ойлай отырып әріп тану балалардың сабаққа деген қызығушылығын тудырып өз еркімен ойлануға, тілін дамытуға және іздеуге жетелейді. Менде, баланы қызықтыру үшін не істеуге болады? деген ой келді. Сабақ құрылымын өзгертуге жол ашылды. 1. Қызығушылығын ояту. 2. Мағынасын ашу. 3. Толғаныс бөлімі Балаларға өз ойын айтуға еркіндік берілгесін ғана ашылып нәтижеге қол жеткізе алады. Олардың ойлауы шарықтап жаңа арман, идеялар (қиял) туындайды. Балалардың іс-әрекетке қызығуы, белсенділігі артып, көптеген әдіс-тәсілдерді қолданып, жасаған жұмыстың нәтижесін көруге қол жеткіздік, оны өмір тәжірибесімен байланыстырып,шындыққа жалғастыруға үйренді. Қорыта айтқанда, жүргізілген жұмыстар мектепалды даярлық топ балаларының қиялын, шығармашылық ойлауын, фантазиясын дамуының деңгейін көтерді.

42

ХАБАРШЫ

 Өзекжарды КІТАП -

ҒАСЫР МҰРАСЫ

Маева Гульсара Ж аденқы зы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ат ырау облысы бойынша педагогикалық қызмет керлердің білікт ілігін арт т ыру инст ит ут ының қоғамдық-бұқаралық байланыс ж әне баспа қызмет і бөлімінің бас маманы

Адамзат баласының қол жеткізген ұлы игіліктерінің бірі–білім қазынасы. Ал білім сипаты алуан түрлі десек, солардың бірі кітап адам баласының сан ғасырлық ақыл–ойының жемісі,тарихы мен тағылымының алтын сандығы. «Кітап дегеніміз–алдыңғы ұрпақтың артқы ұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. Кітап оқудан тиылсақ, ой ойлаудан да тиылар едік»-деген еді Ғабит Мүсірепов. Бүгінгі таңда барлық адамзаттың алдында тұрған басты мақсаттарының бірі–білімді ұрпақ тәрбиелеу. Олай болса, біздің барлық іс-әрекетіміз осы бағытта болу керек. Ал ұрпақ білімді қайдан алады? Әрине кітаптан. Ел Президентінің «XXI ғасырда білімсіз өмір сүру мүмкін емес, халықты салауатты да сауатты өмірге бағыттауымыз керек»- деген сөздерін тірек ете отырып, жас ұрпаққа түрлі бағыттағы әдебиеттерді насихаттап, жасөспірімдердің Отанға деген сүйіспеншілігін арттыру, олардың бойындағы ана тіліне бағытталған сүйіспеншілігін кітап оқу арқылы нығайту, әлемдік білім кеңістігіндегі озық технологияларды енгізу. Атам қазақ «Білімнің бастауы– кітап» десе, қазақтың бас ақыны данышпан Абай атамыз «Артық ғылым кітапта, ерінбей оқып білуге» дейді. Ұлы Шекспир «Кітап маған тақтан да қымбат» деп кітаптың құдіретті екенін атап көрсетеді. Кітап адамды ізгілікке, ізеттілікке, адам болуға, арды аттап, жат қылыққа бармауға тәрбиелейді. Кітап-барлық білім мен ғылымның қайнар көзі, сарқылмас бұлағы. Кітап сегіз қырлы, терең сырлы тәрбиеші, ұлы үйретуші. Яғни, кітап ұстазға да ұстаз бола аларлық қасиет иесі. «Кітап– білім бұлағы, білім- өмір шырағы» деген дана сөз тегіннен– тегін айтылмаған. Бүгінгі көңілі ояу, көзі ашық сауатты оқырман кітаптан өзіне қажетті рухани нәр алады. Әрбір оқырман кез–келген шығарманың кейіпкерлерінің жақсы ісіне сүйеніп, оған еліктеп, өзіне үлгі етіп, жаманнан жирене жүреді. Ең қасиетті сөздердің бірі-кітап сөзі. Кітап-білім нәрімен сусындатар сарқылмас қазына, рухани байлықтың қайнар көзі, рух дәрумені. Білім бұлағы саналатын кітаптың қастерлі қасиетін таныған шығыстың жарық жұлдызы Әлішер Науаи «Кітап - ақылына ақы сұрамайтын алтын қазына» деген бағалы сөздерін айтып кеткен екен. Сондай–ақ «Кітап-заманалар толқынында тербетіліп, көкірегіндегі қымбат қазынасын ұрпақтан– ұрпаққа жеткізіп келе жатқан ой– кемесі», - деп ағылшын философы Френсис Бекон айтқандай, кітап дәуір шындығын, халық тағдыры мен арман–мұратын, дүниетанымын, ел тынысын, ұлттық әлеуметтік тіршілігін, ұлттық сезімін танытып, ұлттық негізде тәрбие берер құнды құрал. Осындай әрбір ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше кітаптың оқуға баланың құштарлығын арттыру жолдарына нақты мысалдармен, ұтымды пікірлермен ақын М.Әлімбаев «Ғұмыр бойғы құштарлық» мақаласында тоқталған. Онда «кішінің құштарлығын кітапқа аудару – ересектердің ісі» деген пікірін ұстазының өздеріне елеусіз ғана айтқан әңгімесінің әсеріне тоқтала ғана отырып дәлелдеген. Ұстазының осы бір қағидасын өзі де ұстанып, нәрлі тәлімі бар кітапты төңірегінділерге таныстырып, оқып шығуға мәслихат бере жүретінін айтқан. Білімге, адамгершілікке баулуда кітаптың көтерер жүгі зор деп бағалаған, автор. Баланы кітапқа қызықтырудың бір жолы– шығарманы жатқа, мәнерлеп оқу екенін нақты мысалдармен түсіндіре білген. Ол нағашы ұстазы Ғ.Сұлтанов орыс әдебиеті сабағында Евгений Онегинді жан дүниесімен тебірене жарты сағаттай жатқа айтып, керемет әсер қалдырғанын мақаласында мысал етеді. Осыдан кейін бәрі де романды тауып оқып, оқытушыларына еліктеп, «Евгений Онегинді» кезек – кезегімен жатқа айтатын болған. Баланы кітапқа қызықтырудың тағы бір жолы–ата–аналардың өздерінің кітапшыл болып, біліктілікпен, биік талғаммен оқып, от басы, ошақ қасында әңгіме–дүкен құрып, ондағы оқиғаны тілге тиек ете білу. «Е, кітап оқыса болды да» деп қанағат тұтып, нені оқып жүргенін, жалпы көркем әдеби, ғылыми немесе фантастикалық туындыларға құштарлығын біздің бірталай ата–аналар қадағалай бермейді. 43

ХАБАРШЫ «Дүние–малға құмар біреулері ондай қажетті рухани азықты сатып әперуден пұлын аяп,өзі ұрпағын ұлы үлестен құр қалдыратынын да жасырмай айтуымыз қажет»,-дейді абыз ақын М.Әлімбаев. Алайда қазіргі күнде ақпараттандыру процесі қарқынды дамып, электронды жүйеге көштік дегенімізбен, тіпті соны мақтаныш тұтқанымызбен, ақыл-ойдың негізі кітап болып қала бермек. Кітап дегеніміз–адам психологиясына әсер ететін үлкен күш. Әр адамның дербес ойлануына, өзімен-өзі қалып сырласуына, сыртқы дүниемен көркем қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін бірден-бір құрал–кітап. Кітап рухани, мәдени өмір қайнары, білім көзі.

ПОЭЗИЯ – АРУДАЙ ҚҰПИЯСЫҢ, ҰҚТЫРАР ЖЫЛДАП ӘРЕҢ (Фариза Оңғарсынова шығармашылығындағы өмір өрнектері) Клауова Гүлмира Қизатоллақызы

Атырау қаласы Аманкелді атындағы орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі.

Фариза-Манаш топырағында дүниеге келген, Бекетай құмының кәусар тұмасынан сусындаған, ата-бабамыздың батасы дарыған, Махамбет жүріп еткен, Махамбет жырын төгіп өткен қасиетті шағылының руха бұйырған, Батыс Қазақстан өлкесінен шыққан қазақ поэзиясының алғыр лашыны, ақиық ақыны, Қазақ халқының мақтанышы! Қазақ халқы-өнерге бай, өлеңге бай, қызыл тіліне тек қана шешендік дарыған, өнер иесіне құдайындай табынған, домбыра шегіндей нәзік мінезді жібектей жұмсақ, гүлдей көрікті, емендей қайсар халық. Қазақ халқының әр ғасыры әуезді жырмен өрнектеліп келеді. Қырмызы кыздың шолпысы қадам сайын оның қозғалып келе жатырғанын сездіріп сыңғыр-сыңғыр етпей ме ?! Сол сияқты қазақ халқының да бүкіл ғұмырын сұлу поэзия құрап жатыр. Жылдың төрт мезгілін көшу-қонумен қарсы алатын халқымыздың бүкіл тіршілігі өлеңмен өрілген. Даланың шексіз кеңдігі, таулардың биік шыңдары,өзендер мен бұлақтар жұмақтай сұлу жерлер, «белден асқан бұлттармен араласып»көшкен елдің көзіне нұр, көңіліне жыр құя берген-ау. Шілде күзету мен бесік жырынан бастап, көңіл айту мен жоқтауға дейінгі аралықтағы сауық-сайран, тойтамаша, жәрмеңке, қонақкәде, қой күзету, кыз ұзату, бата беру бәрі-бәрі-ақтарылған өлең. Махаббат, ерлік жырлары, аңыз бен өлең-шешендік, айтыс түрлері... Әлемде дәл осындай ел бар ма екен! Бақ дарыған топырағымызда заманында талай-талай от ауыз, орақ тілді дүлдүлдер өткен. Сол қасиетті дәстүрді жалғастырушылар қазір де жеткілікті. Әрине әр ақын-жазушы өзінше жортақтайды, өзінше көсіледі, Фариза мінген жыр тұлпарының аяңы-өзгелердің желісі сияқты, Фариза жырының жортағыөзгелердің шабысы сияқты. Ақын өлеңдері-жүздеген жылдарды халқы бастан кешірген жыр ғұмырдың заңды жалғасы, дәмі жаңа болғанмен дәні көне, тамыры терең, мықты өркен. Халықтық жырлардың алтын арқауы, басты тақырыбы–адам, адамның табиғатпен, даламен байланысы, арман күресі, өмір мәні десек, сол сипаттар біздің қанымызға сіңген калпында әлі де поэзияға деген талғамымыздың биік өлшемі болып келе жатыр. Қазақ СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты ақын Ф.Оңғарсынова-осы өлшемдерге жауап берсем деген өз мұратына түбегейлі жетіп,түрлік,мазмұндық жағынан да кемелденіп,енді тек тереңдікке өз найзасын бойлатып, Мақатаев айтқандай«шындықтың ауылын шыр айналып»толассыз жаңа ізденістерге ойысқан түрі бар. Тереңнен тамыр алу-деген сөз айнытпай ұқсау емес, еліктеуден де бөлек нәрсе. Фариза ақын осыны зердесімен ғана емес, бүкіл болмысымен жете меңгерген. Халықтың жанын, жырдың қуатын, сөздің реңкін табудағы сезгіштік таланты айрықша. Шығарған шындық арды естен, 3ұлымдықтарды қан кешкен Махамбеттен қалған нар кескен – Айбалта-жырмен шапсам деп. Әділдіктің шамын ғаламға, 44

ХАБАРШЫ қарамай құрсау қамалға, лаулатып солай жақсам деп, қайсарларды жасқап шегерген, тасқыны тылсым тереңнен, серігім - жырым – жебеммен, жүрегім- желкен,жел кернеп, қарсы ағыстарға , сеңге өрлеп, қағілез құттай денеммен дауылдарды құшып келем мен! Ф.Оңғарсынова мұнша шеберлікке жетудің заңды сатыларын біртіндеп өткен ақын. Міне, мынау 4сыныптың оқушысы Фәру : Ғайнолланы қара : қиқаңдаған бала , Ләззатты қолмен, ұрып қалды жаңа, жылтың-жылтың көзі, былдыр-былдыр сөзі, ұрынам деп қыздан таяқ жеді өзі! Өзінің «тегін бала болмады-ау» атанған кезін апамыз: «Сол күні неге екені белгісіз, едәуір көңілім көтеріліп,өзімше «ақынмын» деген сезіммен ұйықтадым. ... Менің төбем сол күні көкке екі-ақ елі жетпей қалды» деп есіне алады. («Шашы ағарған қыз») Ал,1957 жылдың шілде айында ән құмар қауымның аузынан тастамайтын тасбиығына айналған «Көз алмай неге қарайсың» әнімен Атырау аспанында қалықтап тұрып алған 10-сыныптың оқушысы митақандай қаршыға көзді қыз да біздің Фариза еді. Өлеңдегі «Айтсаңшы далмын, айтсаңшы далмын, көз алмай неге қарайсың?» дегендегі риторикалық сұрақ-өлең көкжиегіне балапандай талпынып жүрген балаң ақынның үлкен ойлылығының нәтижесі. 1968 жылы ақынның «Мен саған ғашық емес ем» топтамасы жарық көрді. Бұл туралы ақын, Қазақстан Ленин комсомол сыйлығының лауреаты Күләш Ахметова: «Ең әуелі ақынды да, оқырмандарды да ашқан 1968 жылы «Лениншіл жас» газетінің бетінде жарық көрген «Мен саған ғашық емес ем» топтамасы болды. Баршаны бірден баурайтын ондай сүйкімді, сәтті қадам әрбір өнер иесінің маңдайына жазыла бермейді. Бұл топтаманы сол кездегі студент, біздер, қиып алып, сақтап едік. Алғашқы жыр кітабы дәл осылай әсер ете қоймағаны рас болатын. «Мен саған ғашық емес емнен» кейін кешікпей «Мазасыз шақ» жинағы шықты. Бұл кітаптың сонылығы сонша–қазақ поэзиясындағы жаңа құбылыс-қыз ақындардың махаббат лирикасының тоғанын бұзып-бұрынғы бүркеме сезімдеріміз шымылдықтарын серпіп тастап шынайы қалпы жыр болып буырқанды. Қанша үйреніп қызыққанмен, бұл-әлі басқа кыздар жаза алмаған бұла тілек, бұрқанған жүрек әмірі». («Ақынсыз бір сәті,бір күні аңыз») Содан бері Фариза ақын : Жыр-менің жалғыз тарланым, Аялап өтер ардағым, Талықсып атар таңдарым, Айымдай жалқы арман–үн,-деп уақыт өзегін жарып шыққан өлеңдерін жас нәрестедей әлдейлеумен, жыл өткен сайын биіктеумен келеді. Поэзия-әдебиеттің күрделі салалы және ең қиын саласы.Ұлы Абай : Өлең сөздің патшасы,сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп–тегіс жұмыр келсін айналасы,-деп өлеңге анықтама бере келіп, Өткірдің жүзі, кестенің бізі, Өрнегін сендей сала алмас. Білгенге маржан, білмеске арзан Надандар бақыры ала-алмас, – деп түйіндеген. Ал Фариза: -Поэзия – әйелдей жұмбақ әлем, Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем. 45

ХАБАРШЫ Жаны–тұнған тұңғиық тереңдік те, Қимылы–ырғақ–әуен, Поэзия–арудай құпиясың Ұқтырар жылдап әрең... Екі ақынның жыр жолдарынан әдемі де әсем дуэт құралғандай! Поэзия–өмір, өмір–поэзия. Поэзия қоғамдық болмыстан пайда болып, соған қызмет етеді, тіпті оны өзгертуге әсерін тигізеді. Бүкіл әлем, жаратылыс, адам, еңбек, барлық өмірімен заман -поэзия дүниесі. Осы құбылыстарға құпия қуат, оларға тіршілік, ойнақы өмір беретін сырлар–поэзияның тетігі мен жаны, яғни «шын суреткер үшін өмір бар жерде- поэзия бар» (А.С.Пушкин). Поэзия дегенің-халық қаны, Қасіреті, мұрасы, жарық таңы, Ол-сезімнің оралмас мөлдірлігі, уакыт шаңын бойына дарытпады. Жыр–таңбадай қасиет халықтағы... Қасиет халықтағы... Ақын жырдың халық мүддесіне қызмет ету мұратын ұстанады. Поэзияның күрделілігі мен қиындығы да осында. Ақын жырға теңеу таппақ болып шарқ ұра отырып, образдылық қазанын ернеуінен асырады: «сөз-сарай, найзағай сынды жыр, жыр-құрық, жыр-жеңге, жыр-толғақ, жыр-бесік, жыр-әлем, тағдыр-жыр, ән-шағала, бүркіт-жыр, айбалта-жыр, жыр-жөргек, жыр-жебе, семсер-жыр, қылыш-жыр, жыр-жақұт, ән-пырақ. Ақын творчествосы ұдайы метафоралық ойөрнектердің колданысымен де ерекшеленеді: шырпы-ғұмыр, ажал- мерген, өмір-шеңбер, түн-түрме, мұң-желек, кеме-желек, құрақ-ну, ой-мұра, сылаң-ой, қыз-толкын, жер-ханша, шуақ-шабыт, сынапөмір, ажал-мерген, сағым-нұр, қаза-құда, үміт-кеме, киік-тыным, ару-сезім, сәйгүлік-күш, өмір-дана, от-сезім, сезім-жүйрік, өмір-жеңге, гүл-сезім, өнер-құз, көңіл-мұз, жантақ-қайғы, құмай-жалған, жайлау-жан, жылан-қайғы, үміт-айдын, баба-мұра, жыл-жапырақ, дода-алаң, кеуде-көгал, өмір-кеген, ажал-қарақшы, сана-мұзарт, шағала-жан, жүрек-желкен, өрт-оқ, арман-үн, сана-қақпан, сағым-арман, лағыл-аспан, ақын-дана, сағым-іс, таң-ғашық т.б. Ақынның бейнелілік, сәулелі суреттері, оның өзіндік дүниетанымы, өмір көруі, өлең өрнектеуі, түйіп айтқанда, жалпы адамдық-ақындық болмысының өзгешеліктерінен хабардар етеді. Өне бойы поэзияда шеберлікке, биік мұрат ұғымдарына талпынып, «өлеңім - өмірім» деп отыратын Фариза ақын өз шығармашылығы туралы оқырмандарымен «Менің планетам» топтамасында әдемі сырласады. Терең бойлап түсініп, сезінбесең, ішін бермес жұмбақтай жыр-әлемім!–деп өз планетасының сиқырлы сырын сызып береді : Сәулет жоқ мұнда қаптаған сыртынан тамашалайтын, оты-өрт, желі-ақ боран, бояу жоқ күлгін-бәрі айқын . Бұл әлем мұңмен жұртты емдер, дауа жоқ бірақ сенбесе. Дырду мен күлкі күткендер әуре болмасын ендеше! Топтамада ақын творчестволық анкетасын қысқа да нұсқа ой тезистерімен өзі саралайды, жалпы өнер адамының миссиясын, бергені мен тергенін де, өнерінің азап- қуанышын да, өмірінің мәніөлеңінің болмыс-бітімі неден екенін де оқырманына саралатады. Мені білсем дегеннің - түрінде мұң, кейпім сұсты, тек одан түңілмегін, құздарымнан аса алсаң , Күн шығатын планетамның жанына үңіл менің , ұға алмайсың әйтпесе діріл,демін. Ақынның өмірі мен өлеңінің біртұтастығын танытатын, «өлеңді неге аялайтынын», жыр өлкесінде өзін неге аямайтынын аңдатар жыр топтамаларының бірі: «Алмас қылыш немесе Махамбетпен қалай кездестім». Поэмада «заманды таңдандырып тұрған тұлға Махамбет ақынға мен үміт күткен ұрпағым-сен болсаң, өзіңді бүкіл жұмыр жерге мойындат та, халқыңның мәртебесін асыра түс дейді . - Ей, өлең қуған жарқыным, өнер қуған жарқыным, өтпесін сенің дұшпан ұйқымен әр түнің. 46

ХАБАРШЫ Мен үміт еткен ұрпағым болсаң, қалғыма, өнеріңнің көрсет алмас қылыштай жарқылын. Бұл жұмыр Жерде ұлымын дейтін халық көп, көрсеткін сен де еліңнің айбат, ауқымын! Сенің қамыңмен рахаттан безген бабалар тым болмағанда көрінде тыныш жатсын-ау десең , шалқығын. Қай заманға да дауылпаз екпін үн керек, найзағай - сынды жыр керек -сол болсын сенің халқыңа деген тартуың. Ақынның өз творчествосында әлсін-әлсін Махамбетке оралып отыруы, Махамбетке жүгінуі тегін емес. Өйткені ақын жыр өлкесіндегі «дауыл, дүлей үн,екпіні арна», «халқының аспанындағы алаулы таңғы нұр» Махамбетті «тағдыр - үні» дейді. Ал, кей сыншыларымыз Фариза ақын жырларында Махамбет екпіні бар екенін айтады. «Жыр дүлей»еңбегінде Төлеген Тоқбергенов: «Фаризаның «Жүрек күнделігінде»: Қараңғы түндер, бұл дүниенің ләззаты сендерге ғана қалған ба! Өзгенің бәрі езгеріп кеткен шеңгелін мезгіл салғанда. Түндердің тұнжыр тыныштығы ма екен көңілдерді көкке көсілтіп талпындыратын таңдарға. Таңдайыңа татып тірліктің шырын шақтары жанды шалқытқан, түн құшағына алғанда,-дейтіні бар. Өзгені қайдам, өз басым осынау жолдардан Ақтамберді, Қазтуған, Махамбет жыраулардың жойқын шабытын, жалын сөз,арын мінездерін анық сезген күй кешемін. Әуелпоэзияға келгенде Т.Айбергенов, М.Шаханов та осы жыраулық тәсілді ұстана келген ақындар болатын.Фариза болса, қазіргі тұста дүлей жырдың бірігей ұстасы дерлік биіктен көрініп отырғанын мойындамасқа әддің жоқ» - дейді. Бұндай мойындаудан шығатын қорытынды: Фариза-лирикалық кейіпкерлерінің (өзінің) ой-сезімін жеткізудің асқан шебері. Фариза-дала перзенті. Дала-ақынның беріліп, аса құмарта, кең көсіле жырлаған тақырыбы. Даланы,елді,жерді сүю сезімі Фариза гуманизмін,патриотшылдығын,адамзатқа деген сүйіспеншілігін, әділетсіздік пен рухани қараңғылыққа қарсы күресі идеясын толықтыра түседі. Ақын жырларындағы дала туралы ой, сезім, қуаныш, мақтаныш-дала топырағын басқан адамдар болмысы. Ақын соны өткір сезінеді. Оны лирикалық кейіпкердің жеке басының сезіміне айналдырады. Ал,жеке адам сезімін көкірегі ояу адамзат көңіл- күйімен тұтастыру шын таланттың ғана қолынан келеді және өлмейтін өлең тудырады.Ақынның «Дала даусы», «Дархан дала»,«Сағыныш хатын жолдадым», «Дала-менің қазынам», «Біздің мынау даланы-ай», «Қырға кеткім келіп тұр», «Айналайын, ауылдың адамдары-ай» өлеңдерінде лирикалық кейіпкер елі мен жерін, туған-даласын шексіз сүйген, оның адамдарын, табиғатын, жусанының иісіне дейін рухани тіршілігіне азық еткен сезімтал,бауырмал жан. Ол қазақ даласын жүзге шектемей, тұтас сүйеді. Саумалкөлдің самалы, Окжетпес басындағы сағым-мұнар, Үшқараның биігі, Оғыланды тау Тамшалы, даланың ақ түні-бәрі де оның қиялы мен сезімін қозғайды, бойына қуат құяды. Ақын жырына азықты даладан алады. Дала-менің қазынам, жыр сандығым, Жыр нәрімен жер балқып, бусанды құм. Сортаң жердің тұзы бар тамырында ашқылтымдау сондықтан жусан–жырым,-деп ақын ағынан жарыла көкірек сарайынан шыққан жырларын ақсақалды абзал қарттарымыздың «жарықтық-ай»деп тамсанып отыратын дала жусанына теңестіреді, жырларым дала жусанындай ел адамдарының жанына шипа болса екен деген асқақ арманды ұстанады. Фариза- дала қызы. Мен даланың кызы едім Жазығында жатпайтын көз ілер қара Жазира менің жанымның өзі де дала Асқар көрмеген мен шіркін биік дегенді Өлшеуші ем сонау аспанның өзімен ғана, - деген шумақта ақынның өскен ортасын, сезімтал жанының арнасын дәл көрсететін әдемі образды сурет жатыр. Сол лирикалық кейіпкер «Менің құттай далам-ай», «Қашаннан менің жаным елге ғашық», «Дала десе қиқулап құлан-жаным», «Біздің далаБақстан» деп жар салады. Күн сайын тәтті ұйқымнаноятып мені беймаза қаланың таңы, Болашақ, саған асығып барамын тағы: қияларға шырқар қиялмен тәкәппар басып тұла бойымда тулаған даланың қаны! Міне, Фариза жырлары осындай! 47

ХАБАРШЫ Табиғат–құдіретті. Мұзафар аға сөзімен жеткіссек: «Табиғат-тәрбиеші болғанда тамаша тәрбиеші. Өйткені табиғат бәріміздің ұлы анамыз, анадан асқан аяулы тәрбиеші бар ма?» Армысыңдар, бауырлар, бармысыңдар! Ағаларым-асқар тау,қарлы шыңдар Жеңгелерім- жанымның жайлауы еді Інілерім-шым болат шалғысыңдар Сіңлі-келін-періште тілеулерім Барлығың да әйтеуір бармысыңдар?! Табиғат пен махаббат-егіз нәрсе. Махаббатты құраушы: сыйластық- сана қалауынан, достық- жан қалауынан туады. Адамның ақылы асқан парасаттылық сүйіспеншіліктен туады. Ешнәрседен жалтармайтын, ешкімге жалтақтамайтын ақынды: Фариза келді ортамызға ағайын! Сүйіншіңді бер қуанып мен алайын, Үкі таққан домбыраңды бер маған, Ерулі атқа ер тоқымды салайын. Еңку тартып жетімсірел жүр едім, Жырға толып кетті менің маңайым! - деп жырлайтын (құрдасы А.Қуаналиев) «періште көңіл тілеулестердің» махаббаты ғана жасқандырады. Ақын ауылдастарына: «Ауылдағы әрбір кездесу мен үшін белгілі бір дәрежеде қиын. Бірақ, сіздердің ықыластарыңыз, ақ пейіл жүрекжарды тілектеріңіз менің ол салмағымды жеңілдетіп, қанаттандырып жібергендей» дейді. Ақын адамзат қана көтере алар жүкті арқасына таңып алып, қас батырдай қасқайып, танадай көзі жалтырап бүкіл қазақ сахарасына бар даусымен жаңғырықтыра тау баурайының таңғы шығындай жауабын береді: Жайбарақат күн кешу бұйырмағанан Қиял қуған мен болдым қиын балаң Салқын дүние көжектей қалтыратты. Сәбиіңе құшағыңды аш үйім-далам. Құшағыңның жылуын берсең болды Мен әлі де талай шың қиырды алам!

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ – ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕ Шилденова Тажикен Калымовна

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушысы

Еліміздің Ата заңында барлық бала жалпы орта біліммен қамтылуы тиістігі жазылса да, өкінішке қарай, мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту өзекті мәселе күйінен түспей тұр. Олардың қатары жыл сайын өсіп жатқандықтан, жарымжан балаларға білім беру жүйесін жетілдіру қажет. Инклюзивті оқыту–барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеретін, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы. Инклюзивті оқыту үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге еңгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді. Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады, өйткені олар бірбірімен қарым-қатынас жасауға, танып білуге, бір-бірін дұрыс қабылдауға үйренеді. Балалардың қажеттіліктері назардан тыс қалмай және дербес түрде қанағаттандырылған жағдайда олар жақсы оқиды. Балаға бағдарланған балабақшалар мен мектептер әр баланың әлеуетін ашуға ұмтылады, бала бойына адамдардың айырмашылығына шыдамдылық таныту дарытылады, отбасымен өзара қарым-қатынасты нығайтады. Дамуында ауытқулары бар балалар үшін арнайы жағдайлар жасалуы керек. Ол үшін білікті тәрбиешілер мен мұғалімдер қажет болады. Оның үстіне педагогтер осы балалардың ата-анасымен ынтымақтаса білуі, оларға білікті көмек бере білуі тиіс. 48

ХАБАРШЫ Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема-оған қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас проблемасын жою. Ақпараттың аздығы, қорқыныш, бала құқын аяқасты етуосының бәрі даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теріс көзқарасты дамытады. Бір жағынан, арнайы оқыту әдістемесінің жоқтығы инклюзивті білім беру үшін елеулі қиындықтар туғызады. Алайда, мұғалімдер бала бойындағы ауытқуларды дер кезінде анықтап, нақты іс-қимылға дайын болуы тиіс. Соңғы жылдары шетелдік тәжірибеде «интеграция» түсінігінің орнына «енгізу» (включение) (inclusion) түсінігі келді. Білім берудің бұл формасы жағдайында ерекше мұқтаждықтары бар балалар олардың аға, апалары, көршілері оқитын мектепте оқиды; өздерімен жасты балалармен бір сыныпта, тіпті бір партада отырады; тиісті қолдау мен қамқорлыққа ие болады. Инклюзия- бұл балаларды олардың жыныстық, этникалық және дінге қатыстылықтары, оқудағы жетістіктері, денсаулық жағдайы, даму деңгейі, ата-аналарының әлеуметтік-экономикалық мәртебесі мен басқа да айырмашылықтарына қарамастан жалпы білім беретін үдеріске толық енгізу үдерісі, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Инклюзивті оқыту негізінде балалар құқығын кемсітпеу, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге ерекше оқу қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Тәжірибе көрсеткеніндей, бүгінгі қатаң білім беру жүйесінен балалардың бұл бөлігі шығып қалады, өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Ал, инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Инклюзивті оқыту–барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту–оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту-адамдармен қарым-қатынасқа қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті білім беру-бұл тәсіл, оның ортасында әртүрлі білімділік қажеттіліктері бар бала орналасады. Ендеше, инклюзивті білім беру барлық балалардың дамуындағы ауытқуларғ ақарамастан шынайы ортада бірдей бағдарламамен оқып, білім алуын қамтамасыз ететін тәсіл. Негізгі идеясы– барлық балалар бірдей қарым–қатынасқа мұқтаж. Олай болса, төменгі жастағы балаларды инклюзивті оқыту идеясының қандай артықшылықтары бар? Кімге пайда әкеледі? Артықшылықтың сипаттамасы дамуында ауытқуы бар балалар сегрегация (қалыпты балалардан бөлек ұстау) салдарынан құтылады, оның ішінде «ақыл-есі аз» деген «мөр» тағылудан және қалыпты балалармен шектеулі байланыс әсерінен жағымсыз қарым–қатынастың қалыптасуынан құтылады. Олар басқа балаларға еліктеу арқылы бейімделудің жаңа дағдыларын, сәйкес үлгілерді меңгереді. Олар өз қатарластарының қалыпты ортасына түседі, олармен қарым-қатынасқа түседі, жаңа әлеуметтік дағдылар, коммуникативті дағдылар және әлеуметтік қолдау шеңберін игереді. Шынайы өмір тәжірибесіне ие бола отырып, олар ересек өмір сүру жағдайына қажетті дағдыларды алу мүмкіндігіне ие болады. Оларға дамуы қалыпты балалармен достасу мүмкіндігі беріледі. Қоғамдастық 1.Дамуында ауытқуы бар балаларды оқытудың арнайы бағдарламаларын жүзеге асыруға бөлінген қаржыны үнемдеу мүмкіндігіне ие болады. Дамуында ауытқуы бар балалар отбасы 1. Олар қалыпты даму үстіндегі балалар өмірі мен таныс болады. 2. Мүмкін олар өздерін қоғамның басқа мүшелерінен тым көп оқшауланбағанын сезінер. 3. Оларда дамуы қалыпты балалар отбасымен достық қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін. Ол отбасы қажетті көмек көрсетуі мүмкін. Дамуы қалыпты балалар отбасы: 1. Оларда дамуы мүмкіндігі шектеулі балалар отбасымен достық қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін. Отбасына қажетті көмек көрсетуі мүмкін. 2. Өз балаларын олардан ерекшеленетін балаларды сол қалпында өз қатарына қабылдауды үйрету мүмкіндігі туады. Аталған артықшылықтардың көпшілігі жүзеге аспай жатады. Оны жүзеге асыру үшін мақсатты және сақтық шаралары қажет. Көп жағдайда ол инклюзивті білім беру бағдарламасының практика жүзінде іске асуымен тығыз байланысты. Дамуы қалыпты балаларға мынадай мүмкіндіктер беріледі: -өзі қатарлас-мүгедек балалар жөнінде неғұрлым толық және шынайы түсінік алу, 49

ХАБАРШЫ -оларды және айырмашылығын қабылдау олардан ерекшеленетін адамдарға жағымды қатынас қалыптастыру. Бөгет болатын кедергілерге қарамастан олардың табысқа жетуін көру, жалпы білім беретін мектептердегі үдеріске мүмкіндігі шектеулі балаларды енгізу еріксіз, шарасыздықпен, жүйесіз түрде іске асуда, оның факторлары мыналар: • Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған арнайы білім беру мекемелер санының аздығы (әсіресе ауылдық жерлерде); • Ата-аналар өз балаларын арнайы білім беру мекемелеріне беруден бас тартады: олар арнайы мектептің алыстығын, балаларды тасымалдаудың қиындығын алға тартады, баласын интернат жағдайында тәрбиелегісі келмейді; Әрбір ата-ана өз баласын дамуы қалыпты балалар қатарынан көргісі келеді. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпыға білім беру ортасына қарай бейімдеу 2002 жылдан басталды. Сол жылы Қазақстан ТМД елдерінің арасында алғаш рет «Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік және медика-педагогикалық тұрғыдан қолдау» туралы заңды қабылдады. Осы заң аясында жарымжан балаларға ерте бастан білім беру мәселесіне мән берілген. Оларды білім беру, әлеуметтік, медициналық тұрғыда қамтамасыз ету қарастырылған.Ең бастысы, аталмыш заңда инклюзивті білім берудің негізгі принциптері айқындалды. Инклюзивті білім беру деген не? Инклюзивті білім беру негізіне баланы кез-келген дискриминациядан құтқаратын, барлық адамға бірдей қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, бірақ ерекше білімділік қажеттілікті талап ететін балаларға арнайы жағдай жасайтын идеология салынған. Кез келген қатыгез білімділік жүйеден балалардың белгілі бөлігінің шығып қалатынын тәжірибе көрсетіп отыр. Өйткені, жүйе бұндай балалардың жеке қажеттіліктерін қанағаттандыруға дайын емес. Бұл салыстыру мектептегі барлық балалар санының 15 % құрайды, шығып қалған балалар оқшауланып қалады. Инклюзивті тәсілдер бұндай балаларды оқыту мен жетістікке жеткізуде қолдау танытады, жақсы өмір сүру мүмкіндігін береді. Инклюзивтібілім беру жүйесін дамыту жұмысы 2015 жылға қарай аталған міндетті шешу үшін: -мүмкіндіктері шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары; -мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді, -әртүрлі бұзушылықтары бар балалар үшін интеграция нысандары анықталады; -мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру ережесі әзірленеді. 830 мектепте мүгедек балалар үшін санитарлық бөлмелерде көтергіш құралдар, пандустар, арнайы құрылғылар орнату, тұтқалармен, арнайы парталармен, үстелдермен және басқа да арнайы компенсаторлық құралдармен жарақтандыру арқылы «кедергісіз аймақтар» құрылады. 3030 мектепте мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытуға және тәрбиелеуге тең қол жеткізу үшін жағдайлар жасалады.Үйде білім алатын мүгедек балалар жеке мүмкіндіктері мен қажеттіліктері ескеріле отырып, компьютерлік техника мен компьютерлік қамтамасыз ету жинақтарымен қамтамасыз етіледі. Жоба тиімділігін бағалау критерийлері: 1. Балалардың түрлі даму деңгейіне сай, сыныптар мен топтардағы табысты жұмысты қамтамасыз етудің ұсынымдарын игеруі. 2. Дамуында ауытқуы бар балалардың ата-аналарымен жүргізілетін жұмысты ұйымдастыра білуі. 3. Мүмкіндігі шектеулі балалардың жәйін бағалау жүйесін меңгеруі. 4. Оқыту мен тәрбиелеудің дара оқу жоспарларын құрудың әдіс-тәсілдерін меңгеруі. Инклюзивті білім берудің Концепциясын күнделікті өмірімізге енгізу үшін қоғамның мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға оң жағдайдағы қатынасын қалыптастыру керек. Бұл мақсатта қоғамның көпшілік бөлігінің, БАҚ-ның, қайырымдылық ұйымдарының, коммерциялық құрылымдардың және т.б. күштерін біріктіру қажет.

50

ХАБАРШЫ

 Мұғалім-мұғалім туралы ХАЛЫҚ ҰСТАЗЫ (Құсиын Айтқалиұлы туралы бір үзік сыр) Тәжіғалиева Алтыншаш Сағиқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институт директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты

Ұлылықтық жолында бәрі – кішік. Бұл – қалыптасқан жағдай десек, ұлылықтың санаға ұялар сәтін кімнен, неден іздейміз? Осы сұраққа қатысты талғамның өзегі, нәзік жібі жалғасып келіп, бір-ақ адамға тоқтайды. Ол –ұлылықты ту етіп, келешекке сенім күшін ұялатқан ұстаз даналығы, ұстаздың өр тұлғасы. Жалпы, «ұлылық» атаулының бәрі мені қызықтырып келеді. Оның тылсым құпиясы тым күрделілігімен тереңіне бойлай түсуге шақырады. Бірте-бірте көтерілген саты – баспалдақтай өрге сүйреп, өр тұлғалы кесек бейне асыл қасиеттерімен толыға түседі. Ұлылық – адам баласының әр кезде талмай таңданатын қасиеті. «Ұлылықта – қажыр-қайрат, ұлылықта – өмір, ұлылықта – көркемдік, ұлылықта болашақ бар. Ұлы мұхиттарға, алып тауларға әр кезде таңдана қарайсың. Дана халқымыз: «Биік таудың төбесі көкке тіреледі» - десе, «терең теңіздерді түпсіз» - десе, бұл халықтың надандығынан емес, таңданудың түпсіздігінен, ұлылықты құрметтеуінен деп ұғынамыз. Қандай марапатқа да, қошеметке де лайық қарапайым ұстаздық еңбек жолын, жемісті жылдарын Алға орта мектебінде өткізген, облысымыздың ғана емес, кең байтақ қазақ елінің білім саласындағы ортақ мақтанышы, КСРО Халық мұғалімі, Махамбет ауданының «Құрметті азаматы» Құсиын Айтқалиұлын аса құрметтей отырып, оның ұстаздық өмір жолын ұлылыққа баладым. Біреулер үшін «ұлылық» сөзі дарақы да естілер. Алайда, М.Әуезовше айтқанда: «Ұстаз есімінің өзі – ұлы есім». Жоғарыда атап өткендей Құсиын Айтқалиұлының өмір жолында көркемдік те бар, қажыр-қайрат та, ертеңгі ұрпақ еншілер өнегесі де мол. І. Жансүгіровтың «Құлагер» поэмасының «Толғану» тарауында: Ежелден ескеруші ем елдің сөзін Бұлақтың тазалауға тінтіп көзін Бар ма деп ашпаған сыр, айтпаған жыр Құлақты қырға түріп жүрген кезім,-деген жолдар халық мұғалімінің жан қалауы – ұстаздық еңбегіне арналып айтылғандай. Шынында да 1954-2008 жылдар аралығында табан аудармастан 54 жыл бір мектептің қабырғасында табан аудармастан еңбек еткен Айтқалиұлы Құсиын – табиғи болмысынан тәлімгер, жаратылысынан әдебиетші, болмыс-рухы ерекше жан. Құсиын Айтқалиұлы–1962 жылы Қазақ ССР Халық ағарту ісінің озық қызметкері, 1967 жылы Қазақ ССР-інің еңбегі сіңген мектеп мұғалімі, КСРО Жоғарғы Советі Президиумының 18 мамыр, 1980 жылғы Жарлығымен КСРО Халық мұғалімі құрметті атағына ие болды. Еңбек Қызыл Ту Орденімен және бірнеше медальдармен марапатталған. Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктері көрмесінің күміс медалімен марапатталуының өзі дербес әңгіме етуге тұрарлық жай. Қ.Айтқалиұлы – Ы.Алтынсарин атындағы медальдің иегері, Республикалық қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімдерінің атаулы мектебінің жетекшісі және 5-сыныпқа арналған қазақ әдебиеті оқулығының авторы. Еңбегін ел таныған, жұртшылық мойындаған ардақты азамат. Қазақта: «Дарияның қазынан құдық қазба» деген сөз бар. Алайда, ерен еңбегімен ел құрметіне бөленіп, адамгершілік асыл қасиеттерімен көпке танылған, Атырау жерінде, Ақжайық жағасында туып, осы киелі топырақ пен қасиетті өлкенің өсіп-өркендеуіне елеулі үлес қосқан, бүгіні мен болашағына бейқам қарамай, өзі өскен ортаның күнделікті қам-қаракетіне үнемі араласып жүрген, бүкіл саналы ғұмырын жас ұрпақ тәрбиесіне арнап келе жатқан асыл ұстаздың тағылым алар тұстарын мерекелік сәтте тағы бір мәрте өнеге етпекпіз. Ұстаздың шексіз тағылымынан туған әдебиетті сүюді ерекше үйренесің. Осы сүйіспеншілік ақ қанат арман жолына бастайды. Қ.Айтқалиұлының «Абай жолын» түсіндіруі – өте ерекше құбылыс. 51

ХАБАРШЫ Тәжірибесімен бөліскенде, ең алдымен, ол Абай заманына асықпай талдау жасап, мысалдар арқылы оқушының көз алдына мезгіл суреттерін әкеліп қоятынына, бар баладан роман-эпопеяны түгел оқуын талап ететініне, оны күн сайын қадағалап отыратынына, өзі де «Абай жолы» романының өзекті сюжеттерінен үзінді келтіріп, роман-эпопеяны түгелге жуық жатқа айтқанына сан мәрте куә болдық. Халық мұғалімі Қ.Айтқалиұлы – саумал самалдың лебімен туған жерін шексіз сүйген, үлкенге ұлағатты, кішіге қамқор бола білген, кеудесі алтын сандық дерлік ақылдың иесі. Қ.Айтқалиұлымен жарты ғасырдай қызметтес әрі сырлас болған замандасы Құрымбай Нұрмағамбетов: «Оның қиялының биіктігі мен ойының көкжиегінің кеңдігі, білімінің тереңдігі, алқалы жиынды аузына қарата алатын шешендігі мен шеберлігі, қазақтың толғауы тоқсан қызыл тілін өнер дәрежесіне көтеруі кім-кімді де сүйсіндіреді. Құсиын - мұғалім, ұстаз болғандықтан өзінің шығармашылық өнерін оқи-іздене жүріп, жетілдіріп, шәкірттерінің зердесіне жеткізіп отыруды мақсат етеді. Ол – жалаң оқытушы емес, тыңдаушысын тарта білетін актер. Шәкірттерін бос әңгіме хрестоматиялық мәтінмен алдарқатпайды, оқиғадағы орталық фигураның іс-әрекеті мен ойын жазушымен жарысып өзінің шеберханасында қайта жасап шығарады, оқушысына қалай да жеткізеді» - десе, ардагер-әдебиетші ұстаз Елеубаева Сәуле өз естелігінде: «Екеуіміз бірде республикалық байқауға бірге бардық... Табиғат болар ұлын о бастан сом жаратқан ғой. Бітімі бөлек нар тұлғасымен және нөсер алдындағы аспан әлемінің құдіретті күркіреуіндей айбынды үнімен, дүйім жұрттың алдында өзінің өткізіп тұрған сабағын нақты да ұғымды дәлелдеулермен келтіргенде, Ж.Нәжімеденовтің «Ашылып әр жерде бір ауыз қапты» дегеніндей көрініс болды. Сонымен бірге Құсиынмен тілдескісі келгендердің ықыласын аңғарғанымда, көңілімде үлкен мақтаныш сезімі оянды, Махамбеттің Исатайға «келіскендей шандозым» дегені ойыма оралды. ...Қызылқұмда ыстық аптапта жап-жасыл боп жайнап, тамырын 40 құлаш тереңге жіберген күйі, шөл даланың төсінде мізбақпай қасқайып тұратын жантақ өседі. Құсиынның ұстаздық қалпын, жігер-қуатын осыған ұқсатамын»-деп, замандасы туралы ыстық лебізін білдіреді. Жаны жайсаң жақсы адамдар халқын қастерлеп, қадірлейді, сосын да олар елінің ері атанып, тұғыры биік тұлғаға айналады. Дариядай шалқыған ақыл-ойы мен ұстаздық парасаттылығының арқасында Атырау өңірінің ерекше мақтанышы болған ұстаз туралы ҚР Білім беру ісінің үздігі Махамбет Оңдағанидың: «Айтқалиев – универсал мұғалім. Оқу ісінің меңгерушісі, мектеп директоры болған кезде де басқа пәндердің мұғалімінің сабағына қатысқанда кез-келген тақырыпты жетік білетініне таңданасың. Физикадағы Ом заңы, ботаникадағы өсімдіктер дүниесі, химиядағы тәжірибелер, орыс әдебиетінің Грибоедовы мен Шолоховын, математиканың синусы мен косинусы оған бес саусағындай белгілі. Осы жан-жақтылығының арқасында оның сабақ талдауындағы бұлтартпас дәлелдерінен еш мұғалім құтылып кете алмайтын»,- деген тағылымды сөзінен қазіргі мектеп басшыларына айтылар уәжді сезіну қиын емес. «Жақсыға жанас» дейтін халық нақылының мән-мағынасы аса құнды болып өмір тарихта қала бермек. Асылы, өнеге күші – өлшеусіз. Өркениеттің ғарыштап дамуындағы ғажап идеялар, дархан істер, ғаламат жоспарлар – жаңа ғасырдың қолынан ғана келеді. Ал, осы ғасырдың тізгіні – ұрпақтарының қолында ғана, ендеше ұрпақтың бар бақыты озық ойлы ұстаздың еншісіне ғана берілмек. Жан сарайыңды жібітетін тәрбиенің үлгісі де, ащы ақиқаттың күмбір күйі де өркениет ұстазының әр сабағында шежіре боп сөйлеп жатады. Бұл жалғандық болмай, педагогиканың барлық жүйесінде мазмұнды жүрсе, адамзаттың ой-өрісі дамып, сәулелене түспек. Дүниедегі білім атаулының кілті де, құпия сыры да ұстазға ғана анық. Өркениеттің ғалами талабы білімді ұстазды қанаттандырып, жаңашылдық пен ізденіс шыңына қондырады. Нағыз ұстаз қай ғасырда да ұстаз болып қала бермек. Ұстазға қойылатын талап пен тілек қашан да ортақ. Ол–білімділік, имандылық, парасаттылық барлық ғылым атауылының алғашқы әліппесі өркениет ұстазының тәлім сабағында күн сайын үйретіліп, үлкен «білім мұхитына» айналып, рухы мықтыларды сүйсінтпей қоймайды.

52

ХАБАРШЫ ҰСТАЗДЫҢ КЕМЕЛ КЕЛБЕТІ (Филология ғылымдарының докторы Құсекен Шәукеновтің рухына тағзым) Жусупова Гүлбаршын Саламатқызы Атырау қаласы Каспий өңірінің қазіргі замандағы колледж оқытушысы

Ризашылығымды білдірсем... Кімге? Құсекен ағайға. Ол кім? Менің ұстазым. Өмірге көзқарасымды қалыптастырып, бағыт-бағдарымды айқындауға жәрдем берген, адамдық пен надандықтың, адалдық пен арамдықтың ара жігін ашып көрсетіп, кісілік пен кішіліктің қадірін ұғындырған менің көңілімдегі алып Адам. Ол – атақ пен даңқты мақсат етпей, оқытатын пәнін шын сүйіп, оқушысы үшін жаны күйіп жүретін қадірлі Жан. Пенделіктен ада болғаны ма? Менің айтпағым – ұстаз Құсекен Шәукеновтің адами ізгі қасиеттері мен педагогтік кемел келбеті. Баппен басқан әр қадамы «сабыр,сабыр» деп, айналасындағылардың адуын ашуына тежеу саларлықтай байыпты. Ал дауыстан сыбырға жақын үні сапырылысқан бос сөзді бұғаулап, ойға қозғау салуға жаралған ба дерсің... Талапшыл тура мінезін баласының келешегін уайым қылған бауырмал әкенің қамқор мінезі десе болғандай. «Асылы, сенен жақсы мұғалім шығады-ау» деген бір ауыз сөзі шәкірт үшін ұстаздық сапарға берілген жолдама секілді. Құсекен Шәукенұлы–М.Ғабдуллиннің «Мұғалім әділ де турашыл, жоғары мәдениетті де салмақты, сыпайы да әдепті, кішіпейіл болуға, таза киініп, таза жүруге тиісті» деген көзқарасына әбден лайық ұстаз. Ұстаз! Ұстаздық етуден асқан ұлылық бар ма? «Ұстаздық ету – өзіңнің уақытыңды аямау, өзгенің бақытын аялау» - деп айтқандай, уақытыңмен санаспай, бағытыңнан адаспай ұстаздық ете білу–бір ерлік. Ұстаз десе... Жүзінен күн нұрындай жылылық ескен, барлық ой мен қимыл - әрекетке ақылдың дәнін сеуіп, адамзат санасына нұр құятын тынымсыз лаулаған жалын иесін сезінемін. Алдыңғы буыннан тәлім ала отырып, кейінгі жастарға өнеге қалдыруды мақсат етіп, менің де ұшқыннан алау маздатып, жалындап жанғым келді. Мен ұстаздықты қаладым. Ана тілінің кәусарына шомылып, балауса балғындардың сусынын рухани құндылықтармен қандырғым келді. Жаны таза, ақ парақтай балақандардың алғысын алғым келді. Әр жүректің лүпілін тыңдап, қағысына құлақ түрдім. Әр кеуденің ұшқынын сезіп, үміт отын үрледім. Көзі ашылған бұлақтың бүлкілдеп жылғасын тапқанын, жылт-жылт еткен шырақтың маздай бастағанын көргеніңіз бар ма? Арнасын тапқан мөлдір судың еркінси еркелеп , ерік берген иесіне еміренгенін, маздаған шырақтың алауға айналып айналасына жарық сыйлағанын көруден асқан қандай бақыт бар десеңізші?! Мен бақытты көрдім! Баптаған балапаным айтыс алаңында бүркіттің шеңгелінен сескенбей қосыла қалықтағанда, жемтігін қалт жібермей қынабынан суырылған алмас қылыштай жарқылдағанда жасын жанардан бақытты көрдім. Қиқуға құмар құмайым арланның азуында қарш-қарш шайналғанда шамырқанған шабыттың шарпи шапшығанын, шапшыған шабыттың арлан-ақынның алқымына шаншылғанын көрдім. Бұл да ұстаз үшін бақыт емес пе?! Тұяғы болат тұлпарым желмен жарысқанда Құлагердің кебін кимей, Қозыкүреңдей тектілікпен қанжығасы қанданып, тері тамшылап тәмам жұртқа танылғанда еңбекпен келген жеңістің балдай тәттілігін сезіндім. Аламанда ана тілдің абыройын асқақтатқан айналайындарымның қуаныштан құлындай шауып құлдыраңдағанын көргенде баланың бір сәттік бақытының куәсі болдым. Шалдығып жүріп шаттанатын, қиналып жүріп қуанатын, қызығы мен қиындығы қатар өріле келетін осынау мамандықтың иесі болғанымды бәрібір мақтан етемін.

53

ХАБАРШЫ «Ұстазы жақсының – ұстамы жақсы». Бұл – дана халықтың дара пікірі. Ұстаз адамзат бойындағы ізгі қасиеттердің қалыптасуы үшін ерік-жігерін, күш-қайратын, жастық жалынын, арайлы ажарын сарп етеді. Бірақ ұстаздың жан сұлулығы, жүрек жылуы, адами биіктігі сақталып қала береді. Ұстазсонысымен Ұстаз. Жәудірей қарап отырған жастардың жастық жігерлеріне жалын беріп, көкірек көкжиектерін кемелдендіруге тамшыдай қосар үлесім болса, бұл да менің ұстаздық мақсатымның орындалғаны.

ҒАЛАМДАҒЫ ҒАЖАЙЫП БАҚЫТ Дүйсенғалиева Жанаргүл

Атырау облысы Махамбет ауданы Д. Төленов атындағы мектеп-гимназия директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары, қазақ тілі мен әдебиеті пәндері мұғалімі

«Өмір-өзен» деген рас екен-ау. Уақыт шіркін бір орнында тұрмайды, зымырап күндер, айлар, жылдар өтіп жатыр, бейне бір ұшқан құс дерсің. Кеше ғана тарыдай болып, тұлымшағым желбіреп сыңғырлаған қоңырау үнімен мектеп табалдырығын аттаған сияқты едім. Сол бір тәй-тәй басқан күндер... Өзіммен бірдей сөмкені арқалап қоңырау сыңғырымен мектепке енетінім күні кеше емес пе еді? Заматта заулап өткен уақыт-ай десеңші. Көзді ашып-жұмғанша жұбымыз жазылмай тай-құлындай тебіскен, бар қызықты бөліскен оқушылық кезбен, бал дәурен-балалық шақпен, алтын ұя-мектеппен қоштасып, үлкен өмірге қадам жасадық. Сол бір шақта тәттілігі тіл үйірген қызғалдақ дәуреніміздің куәгері болған мектеп маған не берді, ұстаздарым маған не сыйлады?.. Ұстаздарым мені білім кәусарымен сусындатыпты, жүрегімнің жықпылына сиқырлы сезім ұялатыпты. Мектеп менің қанатымды қатайтты, мектеп маған алдандырмас, адастырмас сәби-арман сыйлады. Ол арманым – ұстаз болу. Басқа емес, күннің нұры мен ананың сүті туралы пәннің, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болу. Дәл осылай армандауыма мені шынымен де сөз өнері, әлде ана тіліміздің әлі де зерттеуді қажет ететін грамматикалық заңдылықтары, әлде қазақтың қара сөзінің майын тамыза сөйлеп, оқушысының құлағына құйып тастайтын осы пәннің ұстазы себепші болды ма екен? Білмеймін... Мүмкін үшеуі де. Әлі есімде, 9-сыныпты тәмамдаған соң ата-анам менің алдымдағы аға-апаларымның ізімен облыстың маңдай алды мектебі С.Сейфуллин атындағы мектеп-лицейде оқуымды жалғастыруымды ұйғарды. Лицейге оқушылар емтихан тапсырып, іріктеліп алынады екен. Аталмыш білім ордасының физика-математика сыныбын бітірген ағам мен апам менің де осы бағытта білім алғанымды қалады. Бағым жанып, сан шәкірттің ішінен мектепке қабылданғандардың тізіміне іліктім. Мен үшін үй ішім риза. Бірақ жасырып күнделік жүргізетін, жасырын өлең жазып, өзімше «ақын» болып жүрген менің ғана көңілім күпті еді. Ертесіне мен ешкімге айтпай мектеп әкімшілігінен құжаттарымды қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын сыныпқа ауыстыруын өтіндім. Бәлкім бағым шығар, бәлкім өз болашағымды сол күннен бастап құрған батылдығым шығар, әйтеуір еш қиындықсыз бір орынның табыла кеткені. Сондағы шексіз қуанышымды әлі күнге сөзбен жеткізе алмаймын. Облыстың әр түкпірінен білім қуып келген шәкірттердің (оның ішінде өзім де бармын) талабы таудай ма дерсің. Бір-бірімізді жатырқамай, бір үйдің баласындай шүйіркелесе кеттік. 1994 жылы қараша айында мектебіміздің құрылғанына 70 жыл, С.Сейфулиннің туғанына 100 жыл толу мерейтойы үлкен дүбірмен атап өтілді. Сыршыл ақынның өмірі мен шығармашылығы бойынша түрлі сайыстар оздырылып, сахналық қойылымдар қойдық. Сыныптасым Айболат - Сәкен рөлінде, мен - Гүлбаһрам рөлінде. Ең сәтті шыққан қойылым... ду қол шапалақ... мақтау, мадақтау сөздер... Көңілімізді тасытып, мерейімізді асырды. Адамның жаны сұлуланған сайын өресі биіктеп, мақсаты айқындала түседі демей ме. Сол бір арман қуған, қиял қуған шақта біз, «қос әртіс», бір ғана табанды ойға тірелдік: «Өнер жолын қуамыз, әртіс боламыз». Уақыт өте, өрекпіген сезімім басыла келе менің жүрегімді сонау кездегі сәби-арманым қытықтады. «Мектеп қабырғасында жүргенде армандаудың үлкен мәні барын өз басымнан кештім. Журналист болам дедім – болдым. Ал кластасым – Жеңіс ұшқыш болам деді – болды. Демек, қиялдаудан асқан арғымақ жоқ». Халқымыздың біртуар перзенті, қазақ сөз өнерінің айтулы саңлақтарының бірі Оралхан Бөкей өз күнделігінде осылай деп жазыпты.

54

ХАБАРШЫ Иә, қиялдаудан асқан арғымақ жоқ екен. Мектеп қабырғасында жүріп-ақ қияға сермелген қиялым шындыққа айналып, араға жылдар салып, өз жүрек қалауыммен қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі атандым. Ал сыныптасым Айболат – Астанадағы қазақ драма театрының әртісі. 15 жыл.Бұл мүмкін біреуге аз, біреуге көп көрінер. Жүрек қалауыммен сүйіп таңдаған мамандығымның «майданында» жүргеніме осынша уақыт өтіпті. Аз дейін десем, бір мүшел жастан асыпты, көп дейін десем... жо-жоқ... Көп деп айтуға ауызым бармайды.Олай деуге қайда әлі бізге. Сексеннің сеңгірінде жүрген Құсиын ағамыз да ана тілі үшін аянып қалғысы келмейді. Олай болса мен ұстаздық атты ұлағатты жолдың бастапқы соқпағында жүр екенмін. Ұстаздықтың шын мәніндегі сара жолына бет бұруда тоқтап қалуға еш қақым жоқ. Өйткені «Мен –Ұстаз бен Шәкіртпін, Тәрбиеші мен Тәрбиеленушімін. Мен– Болашаққа жол салушымын, Жарқын өмірді жасаушымын» (Ш.Амонашвили). Бүгінде мен оқушыларыммен бірге Абайды оқып таңырқаймын, Ілияс болып өнерді жырлаймын, Ғабит болып сөз астарына үңілемін. Сабағымның мазмұн жағынан қашанда терең болғанын, бірінебірінің ұқсамауын қалаймын. Шәкірттерімді жаңа деректермен, тың пайымдаулармен байытып, білімдерінің молайып, жаңғырып отыруы үшін тынбай ізденемін. Сөйтемін де өз жұмысынан ләззат аламын. Кей кезде өзіммен –өзім отырып, көңіл қиялына беріліп, ұзақ ойға батамын. «Осы мен қандай ұстазбын? Бір кезде өзім қызыққан мамандыққа мен шәкірттерімді қаншалықты тартып жүрмін?» Данышпан Абайдың «Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, Еңбегің мен ақылың екі жақтап» деген сөзін өміріме ұран қып алып, өзімді тәрбиелеген ұстаздарымның ізімен мен де елімнің бір-бір тұлғасын дайындауға бір кісідей үлес қосып келемін. Әйтпесе, түрлі байқау-сайыстарда шәкірттерім оза шауып, бәйге алар ма? Өкшемді қуа қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі қызметінде жүргендер ше? Ғажап... Шыныменде, бұл менің жемісім бе? Неткен бақыт! Тасымаймын, әрине... Алғашқы жылдары қатты қиналсам да шәкірттерімнің жетістіктері мені жігерлендіріп келеді. Әр шәкірттің аяқ алысы ұстаздың қолтаңбасын танытпақ, шамасын байқатпақ... Өз бағытымның, бағдар-жоспарымның дұрыс екеніне шынымен илана бастағандаймын. Олай дейтінім, бүгінгідей білім саласында күніне бір өзгеріс болып жатқан заманда дұрыс жолды таба білу – үлкен сын. Сол бағытта тапжылмай, алаңдамай еңбек ету үшін де зор табандылық, тіпті айбат керек дер едім. Елбасымыз Н.Назарбаев айтқандай, «Бой жарыстыратын емес, ой жарыстыратын заманға» сай ұрпақ өсіре білсек, біздің де бақытты болғанымыз. Ойыма шұрайлы шумақтар оралды: Ең ғажайып бақыт екен адамға Ұстаз болып қалу мына ғаламда...

55

ХАБАРШЫ

 Тәрбие ісіндегі жаңашылдық РУХАНИ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ Бегебаева Бақтылы Насырбайқызы

«Ұлттық салт-дәстүрі бүкіл халықты тәрбиелейді». Ғабиден Мустафин Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігіне, саналы, ұлттық ойлау қабілеті мен кәсіби шеберлігіне байланысты. Қай заманда болсын адамзаттың негізгі міндеттерінің бірі: жас ұрпақты ақылды да иманды, тәртіпті де еңбек сүйгіш, өз ұлтының салт-дәстүрін бойына сіңіре білген азамат етіп тәрбиелеу болған. Әлемдік өркениеттің деңгейіне талпынған кез-келген елдің, ұлттың өз мақсатына жетуінде сол ұлттың құндылықтарының орны алабөтен және оның әрбір жеке тұлғаның қалыптасуына әсері мол. Ұлттық тәрбие көздері – тіл, тарих, дін, мәдениет, салт-дәстүр, діл. Ұлттың ыдырамас тұтастығы, мызғымас бірлігі, әсіресе, ұлт тілімен тығыз байланысты. Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде өндіргіш күштердің дамуымен бірге ұлттық өнер, ұлттық салт-сана,ұлттық тәрбие негізінде ұрпақ тәрбиелеу қажеттіліг сезіледі. Бүгінгі таңда халқымыздың ұлттық салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын, өнерін қолдана отырып, ұлттық сананы, тәрбиені қайта жаңғыртып, ұлттық тәлім-тәрбие беру мүмкіндіктерін пайдалануға зор көңіл бөлінуде. Ұлттық құндылықтар, ұлттық сананы қалыптастыруда «Мемлекеттік мәдени мұра» бағдарламасының маңызы зор. Рухани – мәдени құндылықтардың бастау алар көздерінің бірі – тәрбие, ал тәрбие – әрбір отбасынан бастау алады. Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алады. Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің «Әйелдердің ұстамдылығы мен төзімділігі – тыныштық пен тұрақтылықтың тірегі» деген баяндамасында: «Бізге неке және отбасы институтын нығайтып, оның беделін арттыру, адамгершілік құндылықтарды қайта түлету қажет. Отбасы, бала, отбасылық құндылықтар мен дәстүрлер біздің қоғамның және біздің мәдениеттің әрдайым негізі болды және болып қалады. Бізге, көптеген отбасыларда бар ізгі дәстүрлер мен әдет-ғұрыпты сақтап, оларды насихаттап, жас отбасыларға қолдау білдіру керек. Мемлекет бұл үшін көп іс атқарып отыр. Сонымен қатар ата-аналардың өздері де бұған қамқорлық көрсетуі керек. Отбасылық құндылықтарды насихаттап, отбасы бейнесі мен некені, көп балалылық өнегелерін құрмет тұтқызу керек. Үлгілі отбасы нормасы көп балалылық болуы тиіс деп санаймын. Барлық халықтарда ғасырлар бойы солай болып келген. Адамның байлығы балаларының санымен өлшенген» – деп ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бізге жеткен отбасы тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, отбасылық құндылықтардың өзіндік ерекшеліктері мен бүгінгі ұрпақ санасына жеткен әсерін және пікір сабақтастығын жан-жақты жүйелі зерттеу өзекті мәселелердің бірі деп санайды .[І] Қазақ халқының отбасында бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт,әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Кейкаус, Қ.Иассауи еңбектерінен бастау алған деп айтсақ еш қателеспейміз. Он ғасырды араға салып,қазақтың көрнекті ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде, қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев,С.Көбеев,Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде жалғасын тапқан. Қазіргі кездегі қазақстандық педагогикалық ой-пікірлердің және ағарту ісінің даму тарихын отандық ғалымдар Қ.Бержанов, Г.Уманов, И.Мади, Қ.Жарықбаев, Ш.Жұматаева, А.Ильясова, Е.Омар, А.Турсынова, А.Құдиярова, Ш.Беркімбаева, Н.Қойшыбаева және т.б. зерттеген, оның ішінде қазақ

56

ХАБАРШЫ қыздарының тәрбиесі мен оларға білім беру мәселелерін тарихи-педагогикалық тұрғыдан қарастырып зерттеген ғалымдар Қ.Құнантаева, Ш.Жалғасова, А.Дайрабаева, Ж.Сарыбекова және т.б. болды. Қазақстанда халықтық педагогика негізінде отбасындағы тәрбиені ұйымдастыру мәселелерін ғалымдар С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, Б.Айтмағамбетова, А.Бейсенбаева, Р.Төлеубекова, С.Ғаббасов, З.Әбілова және т.б. зерттеген; отбасы тәрбиесін жетілдірудегі мектеппен байланы жасау жұмыстары Г.Байгельдинова, Н.Тригубова, И.Лысенко, Б.Мұқанова, А.Капенова және т.б. зерттеулерінде; отбасы тәрбиесі жағдайында балаларды болашақ отбасылық өмірге даярлау мәселелерін А.Жұмаділлаева, А.Шарафадин, Д.Сәкенов және т.б. қарастырылған. Қазіргі кезде отбасы тәрбиесі мәселесі әлемдік деңгейде қарастырылуда. Оған «Балалар құқығы туралы конвеция» (1995), Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» (1999), Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы заңы» (2002) Қазақстан Республикасының «2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан ұл-қыздардың дені сау, рухани бай, еңбекке білімге құштар болып өсуі, туған халқы мен Отанына адал, өнегелі азамат болып өсуі – ең жоғарғы мақсат, ең жоғарғы тілек болып келген. Оның күш, қуат алары қайнар бастауы – отбасы. Сондықтан адамзат ұрпағына отбасының аса құнды ықпалы мен әсерін өмірдегі еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлықын қалыптастыру. Тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, жан-жақты, бойында басқа да қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу. Тәрбиенің мазмұны, оны жүзеге асыратын әдіс-тәсілдердің негізі – адамгершілік, имандылық, ізгілік, елжандылық [2]. Жас ұрпақ тәрбиесі – адамзаттың мәңгілік тақырыбы. Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: «Тәрбиедегі басты бағыт – әрбір адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болуы керек екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс. Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір ұрпақ өз көзімен өткеннің тағдыры мен талаптарын, обьективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап, оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек»- екені айтылған [3]. Тәрбиенің негізі болып саналатын жалпыазаматтық құндылықтардың бірі – тәрбиенің басқа адамға деген қажеттілігі, басқа адамдарды сүйе білу қажеттілігі болып табылады. Философиялық тұрғыда рухани құндылық, соның ішінде патриотизм рухани сұраныстарды қанағаттандыратын және тұлғаның рухани әлемін байытуды көздейді. Тұлғаның бойындағы руханилық өлшемдер оның ой-санасында, мінез-құлқында, іс-әрекетінде ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың үйлесуі, қалыптасуы деп көрсетеді. Жалпыадамзаттық құндылықтар–халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Руханилық ғасырлар бойы адамзат тарихымен бірге келе жатқан халық мұрасы. Әрбір ұлттың дербес, өзіндік мүддесі үшін адамзаттық мәдени құндылықтардың өзіндік орны бар. Ұлттық құндылықтар ұрпақ болмысының, қалыптасуының негізі, ұлт мәдениетінің іргетасы. Мәдени құндылық әр елдің өзіндік салт дәстүрі мен тұрмыстық өмірін сақтап отыруы. Адамның адамдық қасиеттерін молайту, оның ізгілігін, гуманитарлық мәдениетін дамыту ісітәрбие мен білімнің мазмұндық ядросына және басты міндетіне айналуы керек. Тәрбиенің темірқазығы жүрек тәрбиесі, имандылық тәрбиесі, тәрбие бастауы – рухани адамгершілік әлемі болуы тиіс. Жасөспірім білім алу барысында айналадағы әдемілік пен үйлесімділіктің, мейірім мен махаббаттың жарасымдылық пен жасампаздықтың терең мәні мен маңызын, биік мәртебесі мен ғаламдық мағнасын байқап, іштей ұғынып, өз жүрегінің түбіне ұялатып, жан дүниесімен сезінетіндей болуы керек. Білім беру жүйесінің міндеті балаларға рухани құндылықтар туралы әртүрлі мәліметтер беру емес, олардың жан дүниесіне, жүрек түпкіріне сол құндылықтарды орнату, олардың сол құндылытар биігіне 57

ХАБАРШЫ көтеру болмақ. Бұл үшін ғылымның, мәдениеттің, өнер мен әдебиет әлемінің және имандылықтың, рухани ілім тәжірибелерінің үндестірілуі қажет. Қазіргі кезде оқушылардың санасында адамзаттық, рухани құндылықтар мен жоғары адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, олардың даралық ерекшеліктерін танып, дұрыс бағытта дамыту, қоғам өмірін демократияландыру барысында жаңа азаматты қазақтың ұлттық мәдениеті арқылы қалыптастыру мәселесінің көкейтестілігі күннен-күнге артып отыр. Ұлттық мәдени құндылықтар ұлттың тек ежелден келе жатқан,ертеден меншіктенген қазынасы, игілігі, алтын қоры, асыл мұрасы ғана емес, сонымен қатар, ұлттың бүгінгі таңда басқа халықтардан бұрын ойлап тапқан, бұрын қол жеткізген, бұрын игерген ғылымдағы, өндірістегі, мәдениеттегі, өнердегі бірінші табысы. Қазақ халқында ата-баба мұрасына ерекше құрметпен қарап, салт дәстүрін сақтап, өсіп келе жатқан ұрпақтарына тәлім-тәрбие беру тек атадаг қалған нақыл сөздермен немесе н шебер, әрі орынды айтылған ақыл кеңеспен сондай-ақ, жағымсыз қылықтарға тыйым салып отырумен шекетелетіні белгілі. Отбасы тәрбиесінен басталатын Отанын, ел-жерін сүю, ардақтау, қастерлеу т.б. қасиеттері әрбір жеткіншек пен азаматты өз жерінің, ауылының, аудан, облысының тарихын, оның табиғатын, байлық ресурстары мен шаруашылық ерекшеліктерін, географиясын, жануарлар мен өсімдік әлемін жетік біліуінен бастау алады. Халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған ұрпақ тәрбиесі жөніндегі ой-пікір, білім, тәжірибелерін-өзінің бай тарихи тәжірибе мұраларына сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнербілім машықтарын меңгеруге жанұя, ауыл, аймақтың, Отанының ар-намысын қорғауға т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулиды. Адам санасында шындық пен әділдік сезімдерін сіңіріп, өткен қателіктерін болашақта қайталамауға ұлттық тарихи мұралар арқылы үйрету. Халықтың сана сезімінің өсуі, жас тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық мәдени-мұраларымыз арқылы жастардың бойына өз Отанына, жеріне, тілі мен дініне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілігін арттыратын мағұлтаттарды меңгертіп, оқу-тәрбие үрдістерінің сапасын жақсарта түсуге мүмкіндік туғызады. Сондықтан да егеменді ел болып, еңсесін көтеріп келе жатқан мемлекетіміз үшін «Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының ұлттық құндылықтарымызбен өз өлкесінің тарихи-мәдени мұраларын танып білуге, мүмкіншілігі мол». [4] «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы – тәуелсіз еліміздің тарихында ерекше орын алатын жаңа әлеуметтік жобаларының бірі деуге болады. Педагог қауымның осы бағдарламаны басшылыққа ала отырып, білім алушыларға өз өлкесінің тарихи-мәдени мұралары негізінде, ұлттық құндылықтарын игерту арқылы, олардың интеллектуалдық әлеуетін қалыптастыру мүмкіндіктері туып отыр. Осы мүмкіндіктердің бірі–музей материалдары негізінде білім алушылардың өз Отанына, жеріне, тілі мен дініне, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілігін арттыру. Сонымен қатар, білім алушылардың еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму тарихы мен болашағын білуге деген ынтасын жетілдіру болып табылады. «Өз өлкесін тану үшін оның тарихын білу керек, кешегісіз бүгін жоқ, бүгінгіні үйрету арқылы келешекті білуге болады», - деп белгілі педагог Т.Шонанов айтқандай, оқушыларға музейлердегі тарихи-мәдени мұралар өз бетінше сабақтан тыс іздену жұмыстарын жүргізуге көмектесіп, олардың интеллектуалдық әлеуетін қалыптастырады[5]. Олардың танымын, білімін кеңейтумен бірге өз бетінше оқу, іздену, зерттеу әрекеттерін жетілдіруге бағыттайды, мәдени, азаттық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет-ғұрып,салт-дәстүріне деген сүйіспеншілігін арттыру. Қай заманда болмасын адамзат алдынды алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы– өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Осы келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген,ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. «Қазақстан республикасының 2015–жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» білім беру жүйесінің нарықтық экономика мен ашық азаматтық қоғам талаптарынан айқын артта қалушылық себептерінің бірі–мемлекет тарихын, мемлекеттік тілді, Қазақстан халықтарының ұлттық мәдени құндылықтарын білуге негізделген жасөспірім ұрпақтардың мәдениетін және азаматтық ұқсастықтарын қалыптастырудың пәрменді тетіктерінің жеткіліксіздігі»– деп атап көрсетілген. Ал келешек ұрпақты өнегелі мәдениеті мен азаматтық ұқсастықтарын қалыптастырамыз, тәлімтәрбие беру жұмысын өркениетке сай жоғары дәрежедегі тұрғыға қоямыз десек, орта білім беру жүйесіне арналып жазылған, ұлттық мүдде тұрғысынан аса маңызды тәлім-тәрбиенің түп тамыры да, 58

ХАБАРШЫ қайнар көзі де–ұлттық мәдени мұралар, яғни, ұлттық мәдени құндылықтар туралы оқулықтар, әдебиеттер мен мультимедиалық ресурстар жазылып шығарылуы тиіс. Болашақ ұрпақтардың келешекте терең білімді, парасатты да мәдениетті,өз ісінің білікті маманы болумен қатар ұлттық мәдени мұраны білу мен қастерлеу тұрғысынан өте сауатты болуына барлық қоғам: отбасы, педагогтар ұжымы, қоғамдық ұйымдар, мемлекет, бұқаралық ақпарат құралдары, азаматтық қоғамдастық, экономика әлемі мен саяси күштер ұжымы тұтастай жауапты болып саналады. Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан ұлттық және жалпыазаматтық құндылықтар арқылы білім мен тәрбие беру оқушы бойындағы сана-сезім, ар-намысты, парызды қалыптастырумен қатар егемен еліміздің тәуелсіздігін, ынтымағын, тұтастығын сақтап қалатын азамат тәрбиелеуге зор мүмкіндік береді. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә. «Әйелдердің ұстамдылығы мен төзімділігі – тыныштық пен тұрақтылықтың тірегі» атты форумдағы баяндамасынан. – 2009 жыл. 2.Қожахметова К. Ұлттық мектептің тәрбие жүйесіне қойылатын талаптар. // «Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика».–Алматы-2008. 3.Тәлім-тәжірибе тұжырымдамасы 4.2004-2005 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы: ҚР Президентінің 2004 жылғы 13 қаңтардағы №1277 жарлығымен бекітілген //Қазақ тарихы.-2004.-№2.-35-42 б.,Үкімет бюллетені – Правительственный бюллтень.-2004.-№3. 5.Баймұратов С., Тәкенова Ә., Т.Шонанов және мектептегі өлкетану. // Қазақстан мектебі, 1997. №3.63 б.

ЖАЛПЫ ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Бекбауов Нұрбек Сембайұлы

Атырау облысы Қызылқоға ауданы №9 орта мектеп директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, І санатты дене шынықтыру пәнінің мұғалімі, «Халықаралық Ұстаздар Одағының мүшесі» төс белгісінің иегері

Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін және спортты сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» бағдарламасында, ҚР «Білім туралы» Заңында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында», «2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасы, «Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында», «Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында» білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан. Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесін, заманауи технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен байланыстыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене мәдениетінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміздің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, 59

ХАБАРШЫ сондай-ақ дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды. Дене мәдениетінің әлеуметтік және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес жалпы орта мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жетілдіру үшін қажет. Дене мәдениеті тек мектептегі дене тәрбиесі сабағында ғана емес, ол сабақтан тыс уақытта денсаулыққа байланысты қажетті шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі жалпы орта мектептерде дене тәрбиесінің жүйесі мектеп оқушыларының денсаулықтарын нығайтумен қоса, олардың бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі пәнін оқыту үрдісінде мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру үдерісіне тікелей байланысты. Дене мәдениетін қалыптастыру мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуде, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық үдерістер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың маңыздылығы артуда. Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы– бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің қалыптасуын зерттеуде Ш.Ахметова, Б.А.Ашмарин, К.Б.Бозжанова, О.С.Богданов, А.Д.Вишневский, Р.М.Қоянбаев, П.Ф.Лесгафт, М.Т.Тәнекеев, Б.Т.Төтенаев, Б.А.Тойлыбаев, Ш.Б. Оразовтар айтарлықтай үлес қосты. Жалпы орта мектептерде арнайы медициналық топтардағы денсаулығы нашар балалардың дене мәдениетін қалыптастырудың негізгі қағидалар: - жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері өзекті мәселенің тарихи-педагогикалық мәні мен мазмұнын айғақтайды; - оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі - зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізделуіне тұғырлы сипат береді; - дене тәрбиесі пәнін оқыту арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың нақты шарттар негізінде (мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылуы: мазмұндық– жасалған бағдарламалар, оқу құралдарын жасаумен айқындалуы; ұйымдастырушылық–оқу-тәрбие үдерісінде әртүрлі жұмыс формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен; әдістемеліктәжірибелік тұрғыда негізделген жұмыстармен айқындалады; - оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру әдістемесі тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының кешені, ғылыми негізделген әдістемелік жүйесі арқылы дәйектеледі. «Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері» атты бірінші бөлімінде жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың тарихи-педагогикалық мәселелері анықталды, оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктері айқындалды, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынып, оны ұйымдастырудың тиімді жолдары баяндалды. «Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі» атты екінші бөлімде жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың мазмұны анықталды, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі негізделді, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексеру нәтижелері сипатталады. Жалпы орта мектептерде арнайы медициналық топтардағы денсаулығы нашар балалардың дене мәдениетін қалыптастырудағы теориялық негіздемелер Дене мәдениеті өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді. Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев: «Спорт - игiлiктi iс. Спортта мiнез–құлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар ұятқа тиетiн iс жасамайды. Жастайынан дене тәрбиесімен шұғылданған адам бүкiл ғұмыр бойы табыска жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжiрибемнен бiлемiн»,- деуi тарих сахнасының төрiнен спорт қозғалысының өзiндiк орны бар екендiгiн делелдейдi. 60

ХАБАРШЫ Зерттеулер мәліметтеріне сүйенсек, елiмiзде соңғы жылдары халықтың табиғи өсу деңгейi және туу көрсеткiштерi төмендеп, денсаулық жағдайларының нашарлауы көрініс тапқан. Әсiресе, балалар денсаулығы өте алаңдатарлық жағдайда, елімізде екi миллионнан астам балалар мен жасөспiрiмдер асқынған ауру түрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген. Тәуелсіз еліміз үшiн адамның денесінің сау болуы үлкен маңыздылыққа ие. Елiмiздiң өндірістiк потенциалы мен қорғаныс кызметiне тiкелей керi есер етіп отырған жағдай, елдiң ертеңгi болашағы, жалпы орта мектептеріндегі оқушылардың денсаулықтарының өте төменгi деңгейде болуы. Әскер қатарына қызмет етуге шақырылған жастардың денсаулық жағдайларына байланысты көпшiлiгi керi қайтарылуда. Мектеп табалдырығын аттаған бiрiншi сынып оқушылары мен қолына аттестат алғалы тұрған түлектердiң денсаулығын салыстырған зерттеушiлер, мектеп түлектерiнiң денсаулығының талап деңгейінен 4-5 есе төмен екенiн байқалады. Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болып, алғашқы өмір сүру кезеңінен-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, сол еңбек пен тұрмыстық өмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында дене тәрбиесі арнайы ұйымдастырыған ойындар мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар мен денені шынықтыру жаттығулары қарапайым түрде болғанымен, олардың тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды. Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия және Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше аталған. Солардың ішінде ерекше тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағытбағдар бере отырып, «Әлеуметтік-этикалық трактаттар» атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді, оның бойындағы абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, өзін-өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Жүсіп Баласағұн «Құтты білік» дастанында ұлттық психологиямыз бен ұлттық ерекшеліктерімізге тоқтала келе, «кемел адам» ұғымын енгізе отырып, кемел адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік, ақылдылық, бір сөзде тұру, ширақтық болу қажет дейді. Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде ғана әр адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан болмақ деген пікірді қуаттайды. Ұлы Абай дене күшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, «тәрбиелеу керек» деп жай ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу қажеттілігіне тоқталады. Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш.Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ө. Тлеуқабылұлы т.б. дене мәдениеті мәселелерін халықтың дәстүрлерімен байланыстырып, халықтың мұраларындағы орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған. Біз ғылыми зерттеу жұмысымыздың негізгі өзегі мәдениет болғандықтан, “мәдениет” терминіне, түсінігіне тоқталып, саралап өткенді жөн санадық. Мәдениет ұғымына ғылыми тұрғыда нақты түсінікті Ю.Л.Ожегов берген. Ол «мәдениет – әлеуметтік құндылықтарды игеру мен дамытудағы адамдардың шығармашылық қызметінің тәсілі мен нәтижесі, ол арқылы қоғам мен жеке адамның біркелкі дамуы қамтамасыз етіледі» дейді. Бұл жағдайда мәдениет өндірістік, саяси және т.б. қызметтің ерекше түрі ретінде қарастырылмайды, олардың кез-келгенінің сапалық көрінісі ретінде қарастырылады. А.К.Уледов өзінің ғылыми еңбектерінде – «Мәдениет қоғамдық өмірдің, адамдардың өмірінің жеке шеңберінің бөлігі ретінде болмайды. Ол қоғамдық өмірдің барлық сферасына оның сапалық сипатына тән» деп жазады. Адам тұлғасының мәдениеті – бұл оның маңызды, материалдық және рухани құндылықтарды құру мен тұтынудағы шығармашылық қызметінде қолданатын әдісінің жоғарғы даму деңгейі. Адамның негізгі күш-қуаты тек оның қызметінде, ең алдымен еңбек нәтижесінде көрінеді. Тек қана, еңбек ісәрекеті арқылы адам қоғамға өзгеріс енгізе алады және өзінің күші мен қабілетін іс жүзінде көрсете біледі. Мұндай іс-қимылды педагогикалық зерттеулерде «мәдени әрекет» деп түсіндіріледі. Дене мәдениеті қоғамдық кұбылыс ретiнде пайда болып, калыптасты және дамыды. Құрылу ерекшелiктерi мен қызмет ету жүйесi жайлы өзiнiң заңдылыктары бар ғылымның саласы болып табылады. Дене мәдениетінің мәнiн түсiну үшiн алдымен олардың мағыналы мазмұнын анықтап алу қажет. Бiрiншiден, дене мәдениеті — адамның денсаулығын нығайтып, күш — жiгерiн арттыруға, козғалыс белсендiлiгiн жетiлдiру мақсатында қоғамның жасайтын және пайдаланатын рухани, материалдық құндылықтарының жиынтығы. 61

ХАБАРШЫ Қазақтын ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың «дене мәдениетіне жеңіл қарауға болмайды, дененiң канша керегi бар деп ойлау дұрыс емес. Дене - жанның қабы. Қап берiк болса iшiндегi зат та берiк болмақ. Дене - жанның құралы. Құрал мықты болса, иесi де мықты» деп пайымдауы өте орынды. Дене мәдениетінің көптеген аурулардан және зақымданған кезден кейiн жұмысқа қабiлеттiлiктi қайтадан қалпына келтiруде және әрмен карай денсаулықты жақсартуға көмегi зор екенi белгiлi. Екiншiден, әрбiр мемлекеттiң өсiп-өркендеуi мен даму көрсеткiштерiнiң бiрi дене мәдениетінің жүйесi, спорт. Мемлекеттi немесе белгiлi бiр ұлтты күллi әлемге танытатын да спортшылар мен олардың жетiстiктерi, көрсеткiштерi. Әлемдiк қауымдастықта елеусiз мемлекет жазушылары, ғалымдарымен ғана емес, сонымен катар осы спорттың арқасында да бүкiл елге танылады. Үшiншiден, дене мәдениетінің тағы бiр атқаратын аса маңызды қоғамдық қызметi бар. Ол - қоғамда салауатты өмiр салтын калыптастырудың ең басты құралы болып табылады. Қазіргі кезеңде жалпы орта мектептердегі оқу бағдарламаларын құрастыру бағыт-бағдары өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушыларының қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар көрсетілген. Денені шынықтыру жаттығуларының орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие, сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен салт-дәстүрлерге орай өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады. Жалпы орта мектептердегі «Дене тәрбиесі» пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды қажет етеді, осыған орай оның ғылыми негізделген бағыт-бағдарын жасау қажеттілігі туындайды. Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары және олардың түрлеріне сай, жасалып жатқан қандай да теориялық ережелер, тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде. «Дене мәдениеті» деген ұғым жалпы мәдениеттің жеке бір бөлігі. Тұжырымдап айтқанда дене мәдениеті жалпы халық мәдениетінің құрамдас бір бөлігі болып, қоғамның материалдық, рухани құндылығының жиынтығын құрап, ол адамдардың дене шынықтыру жүйесін жетілдіру үшін құрылып және оларға қызмет етуі тиіс. Дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі дене тәрбиесі деп аталады. Тәрбие дегеніміз адамдардың мәдени қызметінің аясы, оларға мәдениет жетістіктерін беру, игеру және жетілдіру болып саналады. Дене тәрбиесі адамның дене сапаларын жетілдірудің педагогикалық жүйесі. Қозғала білуді, дағдыларды, арнайы білімді, қимыл-қозғалыс қабілеттерін, дене сапаларын дамыту және ағзаның құрылысы мен түрлерінің қызметін жетілдіру үшін дене тәрбиесі жүйесінде жан-жақты өңделіп дайындалған табиғаттың жаратылыс күштерімен және гигиеналық қозғаушы күштерімен үндескен дене шынықтыру жаттығуларының жиынтығы, яғни дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі қолданылады(Сурет 1). Дене тәрбиесінің міндеті әрбір адам өзінің мүмкіндігі жететін дене мәдениетінің мазмұнын игеруден тұрады. Сонымен, адам дене тәрбиесі арқылы дене мәдениетінің жетістіктерін өзінің жеке игілігіне айландырады (денсаулығын жақсартады, дене салаларын дамытады, спорттық шеберлігін жетілдіреді). Дене мәдениеті- қоғамдық өмірдің өзге салаларымен байланысты, әртүрлі функциялар атқаратын күрделі қоғамдық құбылыс болып табылады. Сондықтан, адамның жан-жақты жарасымды жетілуіне негіз болып табылатын дене мәдениеті жөнінде айтқанда біздің назарымызды оның спицификалық маңызы - дене тәрбиесі, жеке адамды қалыптастыруда үлкен рөл атқаратын денені шынықтыруға ғана аударып қоймайды. Бұл дене тәрбиесін зерттеуші ғалымдар айтатындай, адамның дене тәрбиесін жетілдіруге бағытталған педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге жеке адамның еңбек, мінез, ақыл, ой, эстетикалық, отан сүйгіштік, интернационалдық, саяси тәрбиесін де қамтуы тиіс. Ол мәдениеттің бір түрі ретінде қандайда бір дене көріністеріне жатқызылмауы керек, оның элементтерін тұтас күйінде білдіруі тиіс. Бұл, біз жоғарыда жасаған зерттеу феноменінің сан қырлылығы жөнінде жасаған қорытындылардың дұрыстығын дәлелдейді. Білім беру жүйесінде дене тәрбиесінің негізгі мақсаты ретінде мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі көрсетілуде. Бұл мақсат үздіксіз білім беру жүйесінің жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; онда мәдениет аясында жеке толыққанды өмірдің субъектісі сапасында өзін-өзі анықтауға бағытталған перспективамен оқыту идеясы да айтылған. Осындай интегративтік мақсатпен осы мәдениеттің индивидте, оның жалпы мәдениетінің бөлшегі ретінде дамытудың шикізаты болып мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру алынады.

62

ХАБАРШЫ

Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыруынан оның жалпы мәдениетінің барлық құрылымдық элементтері көрінеді: жеке тұлға ретіндегі мәдени дамуының деңгейі; осы деңгейге жету тәсілдері; мәдениет деңгейінің жетістіктерін көрсететін әр түрлі іс-әрекеттер. Жалпы орта мектептерде оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру тұтасымен оның жас ерекшелік және басқа да қасиеттерімен сәйкес дене сапасы, қабілет, мүмкіндік жүйелерін дамытудың ең жоғарғы дәрежесіне мақсатқа бағытталған, біртіндеп және бірізді жақындау дегенді білдіреді. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін теориялық, ғылыми-әдістемелік тұрғыда зерделей отырып, оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бағыт-бағдары айқындалды (Сурет 2).

Сурет 2 - Оқушыларда дене мәдениетін қалыптастырудың бағыт-бағдары

Бүгінгі таңдағы жалпы орта мектептерде оқушылардың денсаулық көрсеткіші мен дене тәрбиесін ұйымдастыру және балалардың жалпы қозғалыс белсенділігінің деңгейі арасындағы байланыс айқын көрінеді. Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайын зерттей отырып, дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды элементтерінің бірі болып табылатын деңгейді анықтау барысында, төмендегі жайттар айқындалды: мектепте дене тәрбиесі әрдайым тиімді жүргізілмейді, аптасына үш рет болатын дене тәрбиесі сабақтары дененің жұмысқа қабілеттілік деңгейін арттыруға ықпал ете алмайды, бұл жетіспеушілікті үй тапсырмасымен толтыруға болады, бірақ аталмыш форма дене тәрбиесі мұғалімдері тарапынан қолданыс таппай келеді; мектеп оқушыларына қарағанда, қозғалыс белсенділігі аз, арнайы мамандандырылған мектеп оқушыларының омыртқа сүйектерінің бұзылуы жиі кездеседі; дене тәрбиесі сабағына қатысудың аса төмен екендігі байқалады, 5-7- сынып 63

ХАБАРШЫ оқушылары 31% дейін сабақ жіберсе, ал 10-11 сынып оқушыларының қыз балалары 40% дейін қатыспайды; кейбір мектептердің материалдық базасы өте нашар, спорт залдарында және алаңдарында құрал-жабдықтар жоқ. Дегенмен, кейбір мұғалімдердің сабаққа қойылған міндеттерді шешуі үшін оқу құралдарын тапқырлықпен қолдануын атап өткен дұрыс. Біздің зерттеуде модельдеу әдісі жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасауда пайдаланылады. Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары мен мiндеттерiнiң көрсеткiштері бұл психологиялық-педагогикалық күрделi жүйе. Бұл көрсеткіштерді бiз, мақсат-бейне ретiнде қарастырамыз. Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары мен мiндеттерiнiң көрсеткiштері мазмұндылық сипатымен бiрге, құрылымдық сипатымен де толықтырыла түседi. Мұнда мектеп оқушысының жеке басының дамуының теориялық негіздерiне сүйене отырып, дамуды негізгi үш саласын: танымдық (когнитивтi), мінез-кұлық, мотивациялық белгiледiк. Жалпы орта мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдаулар, мұғалімнің дене тәрбиесі құралдарын пайдалана отырып, дене тәрбиесі жұмысына әзірленуін, оқыту мен тәрбие шеңберінде психологиялық, теориялық, практикалық, әдістемелік, дене даярлығын қалыптастырудың біріктіруші үдерісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Ғылыми-теориялық мәліметтерге сүйеніп, біз жалпы орта мектеп оқушыларында дене мәдениетінің қалыптасуының келесі компоненттерін көрсеттік: мотивациялық-еріктік, мазмұндық-операциялық және рефлексиялық-бағалау (Сурет 3). Дене тәрбиесі арқылы жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың негізгі құрамдас бөліктері, өлшемдері мен деңгейлері зерттелініп, танымдық саласы, мінез-құлық саласы, мотивация саласы компоненттері анықталды. Көрсетілген компоненттерінің өлшемдеріне сәйкес, даярлықтың деңгейлері (төменгі, орта, жеткілікті, жоғары) анықталып, ғылыми тұрғыда негізделген сипаттамасы берілді. Жалпы орта мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру деңгейінің жоғарыда баяндалған сипаттары, мектеп оқушыларының зерттеліп отырған іс-әрекеттің диагностикасы бойынша тапсырмалар жүйесін іріктеу қажеттілігін көрсетеді. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру үшін мынадай ісәрекеттер атқарылды: -денсаулықты нығайту, қалыпты денені шынықтыруды дамыту; -өмірлік мәнді қозғалыс қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыру; -қозғалыс қабілеттерін дамыту және үйлестіру; -дене мәдениеті және спорт саласында қажетті білімдерді игеру; -денені шынықтыру жаттығуларымен өз бетінше шұғылдануға қажетті қабілеттерді үйрету, тәрбиелеу, денсаулықты нығайту, жұмыс қабілеттерін арттыру;

Сурет 3- Жалпы орта мектептерде оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық–мазмұндық моделі

64

ХАБАРШЫ -адамгершілік және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу, психикалық үдерістер мен жеке тұлғаның қасиеттерін дамыту. Дене мәдениеті бойынша бағдарламалық материалдарды оқушылар ойдағыдай меңгеруі үшін мынадай талаптарды орындайды: -дене тәрбиесі сабақтарына міндетті түрде қатысу; -өзінің денесінің даярлығын арттыру және спорттық шеберлігін жетілдіру; -жыл ішінде бағдарламалық материалдың негізгі бөлімдері жөніндегі бақылау көрсеткіштерін орындау; - мектепте спорттық-бұқаралық бағытта өткізілетін іс-шараларға және денені шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына белсене қатысу; -дене тәрбиесі пәнінің мұғалімінің нұсқау-кеңестерін пайдалана отырып, дене жаттығуларын өз бетінше жасау; -дене тәрбиесі пәніне қосымша бағдарламаның теориялық бөлімінің талаптарын білу және тәжірибе жүзінде қолдану; - әрбір оқу жылында бітіретін сыныптарда дене мәдениеті бойынша білімін анықтау үшін сынақ тапсыру; - әрбір оқушының жеке спорт киімінің болуы. Дене мәдениетін қалыптастыру үдерісін жүзеге асыру, қажетті міндеттер үш тобын құрайды. Олар - сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттері. Оқушылардың дене мәдениеті бойынша білімі мен тәрбиесіне, олардың дене мәдениетін қалыптастыруға біршама ғылыми зерттеулер арналған. Алайда, аталған жұмыстарда жалпы орта білім беру мектептері оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру, олардың тұлғалық дамуын ескерумен байланысты ерекшеліктер жеткілікті ашылмаған. Сонымен қатар, мемлекеттің одан әрі дамуы, жақын болашақта дене тәрбиесі және спорт саласында кәсіби іс-әрекетпен айналыса бастайтын оқушылар тұлғасының дене мәдениетінің қалыптасу деңгейіне тікелей байланысты болып отыр. Сондықтан, жалпы білім беру жүйесінде еліміздің жалпы орта мектептерінде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру міндеті қойылады және білім беруде дене тәрбиесіне, оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесі мен дене мәдениеті және спортты дамытуға орай білім беру саласын реформалаудың маңызды бағыттарының біріне айналады. Осыған байланысты, жалпы орта мектептерде оқушыларға дене тәрбиесін оқытудың мақсаты, оларда дене мәдениетін қалыптастыру, заманауи технологиялар негізінде оқытып, үйрету мен білім беруді басқаруда пайдалану туралы білімді меңгеру, қоғамда салауатты өмір салтын қалыптастыру және оны жетілдіру мен еңбек етуге, отанды қорғауға дайындау болып табылады. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру жұмыстары факультатив сабақтары арқылы және жаңа оқыту технологияларының элементтері бойынша қалыптастыру жолдары көрсетілді. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру жұмыстарын жүргізуге байланысты мәселелерді тарихи-педагогикалық тұрғыда сараптау, қазіргі күй-жайын талдау және тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері төмендегі қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді: Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру жұмыстарының тарихиәлеуметтік, мәдени дамудағы алатын орны айқындалып, оның мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудағы педагогикалық аспектілері теориялық тұрғыда анықталды. Біздің зерттеу мәселемізге байланысты денсаулықты нығайту; саналы және белсенділік; көрнекілік; жүйелік және бірізділік; беріктік; даралық; түсініктілік; ұнамды көңіл-күй сақтау ұстанымдары анықталды. Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру жұмыстарының мазмұны ғылыми-әдістемелік тұрғыда жетілдіріліп, қоғамның жаңару жағдайында дене тәрбиесі жұмыстарының тұлғалық-бағыттылық жаңа парадигмасының психологиялық, педагогикалық мәні ашылды, құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынып дәлелденді.

65

ХАБАРШЫ ЕРТЕГІ – ҚИЯЛ ҚАНАТЫ Жұмағалиева Алмагүл

Атырау қаласы №4 Юрий Гагарин атындағы орта мектеп

Сананың қалыптасуы ол баланың мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуына, жақын адамдардың өзара қарым-қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мәдениетке тәрбиелеуде тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Осы тарапта ертегілердің рухани тәрбиелік мәні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық. Баланың рухани тәрбиесіне ертегінің атқаратын рөлі орасан зор. Айталық, «…В.А.Сухомлинский өзі басқарған мектептің жанынан Ертегі бөлмесін ашып, бөлменің ішін ертегілердің басты кейіпкерлерінің қолдан салынған суреттермен толтырған, сөйтіп оқушыларға рухани ләззат беріп, қиялына қанат бітіретін ғажайып көріністі елестеткен. Оған, көбінесе, төменгі класс оқушыларын қатыстырған. «Бала кезде – үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта – әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады екен». Ертегілердің барлығы да «Ерте, ерте, ертеде», «Баяғы өткен заманда», «Сонау бір атам заманда» деп басталады. Ертегі нақты уақытты білдірмейді. Сондықтан да ертегінің баян етпек болған уақыты – созылмалы, оның маңызы бұрын да болды, қазіргі күні де бар және болашақта да бола береді. Яғни, ертегі уақытқа бағынбайды, уақытқа тәуелді емес. Себебі, ертегі кездейсоқ ойдан шығарылған арзан дүние емес, керісінше, халық ауыз әдебиетінің құрылым жағынан алғанда ең қарапайым, ал рухани құндылығы жағынан баға жетпес аса қымбат көркем туындысы болып табылады. Ертегі – рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын, материялдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті тілмен баян етілген көрінісі. Ертегілерде тазша бала, ақылды қарт, тапқыр жігіт, қаңбақ шал, қойшы кедей сияқты жағымды кейіпкерлер мен жауыз бай, сұғанақ молда, тойымсыз ұры сияқты жағымсыз кейіпкерлердің барлығы да – жер бетіндегі әр түрлі адамдардың баламалары. Адам баласының мақсаты – оның жауы нәпсі мен шайтанды танып, оларға қарсы күресіп, ал досы періштеден көмек алып, жүрегін таза ұстау, жанын кірлетпеу. Ертегілер желісі осындай айқын мақсатқа негізделген: басталуы мен даму барысы, сол жолдардағы кездесетін кедергілер мен тосқауылдар, олардан өткен адамның рухани өсіп, аяғында мұратына жететіндігі нақты жүйеге құрылған. Атырау облыстық мектеп оқушыларының арасында өткен «Ертегілер елінде» атты байқаудың «Ертегі патшасы» атағының бас жүлдегері – Атырау қаласы, № 13 орта мектептің 5- сынып оқушысы Набидолла Ерсұлтан. «Ертегілер елінде» атты байқаудың «Ең әсерлі ертегі» мәресі немесе ертегіні жатқа оқу номинациясы бойынша Ақылбаева Жанна – Исатай ауданы, Нәубетов атындағы орта мектептің 6 сынып оқушысы І дәрежелі диплом иегері.

66

ХАБАРШЫ

 Ұстазы жақсының- ұстамы жақсы ШӘКІРТ СЫРЫ НЕМЕСЕ «МЕНІҢ КӨЗ ЖАНАРЫМДАСЫҢ...» (Ұстазым Мәкіжан Роза Жетібайқызы туралы бір үзік сыр)

Аманкелдиева Айкерім

Атырау облысы Индер ауданы Мұхтар Әуезов атындағы орта мектептің 10-сынып оқушысы

Ұстаз болу – жүректің батырлығы, Ұстаз болу – сезімнің ақындығы, Ұстаз болу – мінездің күн шуағы, Азбайтұғын адамның алтындығы Ғ.Қайырбеков

Ұстаз! Адам жанына шуақ сыйлар осы бір сөзде қаншама мән мағына жатыр десеңізші?! Ұлағатты ой иелері де, арман оты жүрегінде алаулаған жеткіншектер де, парасатты қоғам қайраткерлері де бір адамға қарыздар. Ол – Ұстаз! Алғаш «Әліппенің» бетін ашып, әріп танытқан, өмірдің қыр - сырын білуге, сан қилы құбылыстарды терең түсінуге, жан дүниеңе нұрлы шуақ түсіріп, адамгершілікке баулыған мұғалімнің бейнесі көңіл төрінен орын алары сөзсіз. Ұстаз да диқан сияқты. Ол әр адамның жанына білім дәнін себеді. Әр шәкіртін аялап өсіріп, «өмір» атты шексіз ғаламда белгілі бір орнын табуға көмектеседі. Шәкірт бойына тек жақсылық атаулыны сіңіріп, жамандықтан аулақ болуға тәрбиелейді. Бала бойына ата – анадан кейінгі ақыл – ой, адамгершілік, әдептілік, ар – ұят, ұлттық сана – сезімді сіңіруші адам–ол Ұстаз. Шәкірттерін білім нәрімен сусындатып, тәлім-тәрбие беру, жақсы қасиеттерді бойына дарытып, адамгершілік рухта бағыт–бағдар беруде ұстаздың еңбегі зор. Ұстаз–ұлағатты есім.Ол әрдайым қасиетті тұлға ретінде ерекшеленеді. Ұстаз - қашан да ұстаз.Өйткені, ондай адамның өмір жолы өнегелі, ісі ізгілікті және үлгілі.Ұрпағының тиянақты білім мен тәлімді тәрбие алуы үшін тынымсыз да қажырлы еңбек ету аса зор абырой мен құрметке бөлейді. Әрине, ұстаз жүгі – ауыр жүк. Ұстаздардың әсерлі үнмен, асықпай мәнерлеп сөйлеген сөзінен әрбір оқушыға деген қамқорлықтың, аналық, әкелік сезімнің, дана ойдың ыстық лебі есіп тұрғандай. Мынау аумалы – төкпелі өмірде осылай әр шәкіртін әділдік, имандылық, мейірімділік пен парасаттылыққа баулитын мұғалім - әрбір адам өміріндегі ең маңызды тұлға. Абай: «Адамның адамшылығы ең алдымен, жақсы ұстаздан!» – деп айтқандай, жас жеткіншектерді білім нәрімен сусындата отырып, жеке тұлға ретінде тәрбиелеуде мұғалімнің еңбегі зор екендігі сөзсіз. Өйткені, ұлттың болашағы ұрпағында болса, ұрпақтың тәрбиесі-әркез ұстаз қолында.Ендеше, сол ұлы тұлғаұстаздардың артында қалған өшпес мұрасын, шығармашылық ізденістерін тұмардай аялап, құрандай қасиеттеп, өмірінің алтын шамшырағына айналдырған, туған тілі мен әдебиетінің қадір – қасиетін жасөспірімдерге жеткізу үшін тың жол іздеп, аянбай қызмет етіп жүрген асыл ұстазым Роза Жетібайқызының орны мен үшін бөлек. Әр сабағында әдебиет әлеміне бойлата, өлең сөздің қадірін түсінуді үйреткен ұстазым туралы толғануды жөн көрдім. Себебі, менің де арманымның асқар шыңы – ұстаздық мамандықты өмірімнің мәні етуіме ерекше әсер етіп, осы қиындығы мол киелі қызметтің шынайы құдіреттілігін өзінің қарапайым да құрметке толы еңбек жолымен ұғындыра білген жан ретінде оны қадірлеп өтемін. Заман талабына сай әдебиетті ұлттық құндылық ретінде оқытуды технологияландырудағы интерактивті әдістер мен жобалау технологиясы өз бақытын ұстаздықтан тапқан өнегелі жан, жаңашыл ұстаз Роза Жетібайқызының іс тәжірибесінің өзегі саналып, өз бетімен ізденетін жеке тұлғаның қалыптасуындағы бағдаршамға ұқсап, шығармашылық ізденістер жиынтығы тәрізді кейінгі жас мұғалімдер қауымына жол сілтейтіндей. Осылай үнемі ізденісте жүретін ұстазым Елбасының егеменді ел ертеңін тәрбиелеудегі ерекше талабын кәсіби маман ретінде жүзеге асырып, заман үрдісіне сай онлайын режимінде жоғары талғаммен 2011 жылы республика көлемінде өткізген «Абай өлеңдерінің құдіреті, қазақ поэзиясына енгізген жаңалығы» атты ашық сабағы жоғары деңгейде бағаланып, тынымсыз еңбегінің арқасында әріптестеріне жаңалыққа жаны құмар мұғалім екендіген танытты. 67

ХАБАРШЫ Өйткені, бүгінгі ұстазға қазіргі заман ағымына сай оқу жүйесіне ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналары негізінде компьютермен, интерактивті тақтамен, электрондық оқулықтармен және мультимедиялық құралдарды еркін меңгеріп, сабақта әр түрлі әдіс-тәсілдерді жаңа технология негізінде өткізіп, баланың қызығушылығын ояту міндеттеліп отыр. Ұрпақ тәрбиесі туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Ғасырлар мақсаты –саяси-экономикалық және рухани дағдарысты жеңіп шыға алатын, ізгіленген ХХІ ғасырды құрушы іскер, өмірге икемделген, жан - жақты жеке тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру» - деген тұжырым жасаған болатын. Сондықтан, «жаңа тұрпатты» мұғалім жаңалық пен жаңашылдыққа жаны құмар жан ретінде қазақ елінің болашағы жастарды тәрбиелеуде үнемі шығармашылық үстінде жүруі қажет деп ойлаймын. Олай болса, менің де үнемі өзіме үлгі тұтатын ұстазым Роза Жетібайқызы «ұстаздық» атты ұлы қасиетті өз жанына серік ете білген, әдістемелік шеберлігін үнемі жетілдіріп, шығармашылықпен қызмет атқарып жүрген танымал ұстаздардың бірі. Ол әрбір сабағы мен танымдық шараларында ақпараттық құралдарды пайдаланып, электронды оқулықты жүйелі қолданып, интерактивті тақта мен интернет жүйесінде оқушылардың ізденіспен терең білім алуына бағыт – бағдар бере білуі менің де болашақтағы ұстаздық еңбек жолымда пайдағы асатыны сөзсіз. Тәжірибелі ұстаздың осындай шығармашылық ізденісіне оның 2005 жылғы Алматыда өткен “Қазақ әдебиеті – тұлғаның рухани дамуы” атты халықаралық конференцияға, 2009-2012 жылдар аралығында аудандық, облыстық семинарларға қатынасып, бүгінгі күннің өзек жарды тақырыптарына өткізген құнды баяндамалары мен ашық сабақтарының 2009-2012 жылдары республикалық «Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте», «Қазақ тілі мен әдебиеті» басылымдары мен конференция жинағында жариялануы дәлел бола алады. «Егер мұғалім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілікті жинақтаса, ол - нағыз ұстаз», - деген өсиет сөзді педагогикалық еңбегінде тірек етіп ұстанған Роза Жетібайқызы өз пәнін жетік меңгерген, сөз өнері арқылы көкірек - көзге әсер етіп, шәкірт жүрегін ұлттық рухпен сусындата білген жан.Ұстаз бізбен бірге өткізген сырласу кештерінде әр оқушы тынбай ізденіп, салмақты ойды саралағанша «толғатқан» сәттерін көрген кезде, олардың көркем әдебиетке деген құштарлық пейілдеріне риза болып, қанаттанғанын да жасырған емес.Осылай данышпан Абайдың сырлы әлеміне енгізе білген Роза Жетібайқызы әр шәкіртін адамдықтың асыл нұрымен сусындатып, ақын аңсағандай азамат бола білсек, халқымыз адамзат көшінде әр кез ардақты боларын жан тәнімізбен ұғына отырып, ел сүйсінер азамат болуға талпындық. Ұстаз үлгісімен арман қуып, жоғарғы оқу орнын бітіріп келгеннен кейін өз шәкіртерімнің тәрбиесінде ерекше құндылықтар – ізгілікті, ақылды, адамгершілік пен парасаттылықты бойларына сіңіруге ерекше көңіл бөлемін. Себебі, ұлттық рухты бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеу – ұстаздың басты міндеті. Әр сабақ сайын Роза Жетібайқызы бізге әдебиеттің бала жанына жылу шашатын, адамгершілік пен өреліктің нұрын құятын сөз өнері, рухани байлық екеніне көзімізді жеткізді.Осындай ойлылықты дәріптеп, ұлттық рухты бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеу мынау жаһандану дәуірінде оңай болмаса да, әр шәкіртінің жүрек түкпіріндегі асыл сезімін, намыс отын оятып, жігерлендіре білуіндегі шеберлікті өзге әріптестері үлгі тұтатынын көзбен көріп жүрмін. Осы ұстазымның тағы бір ерекшелігі – гимназиялық емес, қарапайым, жай сыныптарда оқитын бойында қабілет оты ұшқындаған шәкірттерінің қанатын қатайтып, дарындылықты анықтаудың жолдары – пәндік олимпиада мен ғылыми жоба ізденісіне қатысуына ерекше көңіл бөлетіндігі. Оның айғағы, 2008-2012 жылдары шәкірттері аудандық, облыстық пәндік, «Жарқын болашақ» олимпиадасы мен аудандық, облыстық ғылыми жобалардың жүлдегерлері атанса, 2011 жылы қабілетті шәкірттерінің шығармалары облыстық дарынды оқушылардың шығармалар жинағына енгізілді. 2010-2012 жылдары дарынды шәкірті Махамбет оқулары мен шешендік сайыс, ғылыми жоба жүлдегері Қайратов Зұлқарнайдың шығармашылық ізденістерін жинақтаған Роза Жетібайқызы ауданда тұңғыш рет қабілетті оқушының шығармашылық кешін өткізіп, 2012 жылы жас дарынның «Өрімтал» атты кітапшасын басып шығарды. Шәкіртіне өмір сүрудің мәнін ұғындырып, оның қыр-сырын ашып, тереңдеткен ұстазға деген сый – құрметі де айрықша болса керек деп ойлаймын. Оның дәлелі, шәкірттеріне білімнің қыры мен сырын терең меңгертуде өз уақытын аямай, өзгелердің бақытын аялай білген ұстазы Роза Жетібайқызы туралы дарынды шәкірті, күйшілік өнер мен ақындықты жанына серік еткен Қайратов Зұлқарнай былайша сыр шертеді: «...Кішкене кезімнен көңіл қылын шертер күй, саз өнеріне құштар жүрегімді ұстазым Роза апай алмастай өткір, асыл сөз әлеміне енгізіп, шәрбәт дәмімен сусындатты.Көркем әдебиетті көп оқып, 68

ХАБАРШЫ өзіндік пікір түйіндеуім үшін жиі тапсырмалар беріп, менің жан – дүниемнің рухани баюына, өмірге ғашық көзқараспен қарауыма зор септігі тиді. Ұлы Абайдың ақындық даналығын кестелі сөз, киелі оймен ұғындырған сабағы жүрегімде мәңгі орын алды. Өзімнің де ақындық қабілетімді ұштап, бағыт берген де осы жан еді.Ақындық шабытымды қайрап, нәтижесінде аудандық жас ақындар мүшәйрасында Бас жүлдені алуым осы шақтағы ең бақытты кездерім және ақындық жауапкершілікті сезіну, бұл жолдың жауапты екенін түсінуім де ұстаздың арқасы. Менің туындыларымның 2010-2012 оқу жылында аудандық «Ұстаз айнасы», «Дендер» үнқағаздарында жарияланғандағы мұғалімімнің қуанышын сөзбен жеткізу мүмкін емес. Ұстазымның әр кез балапандай баулып, ерінбей түсіндіріп, «айналайындап» отыруының өзі жаныңа жылылық құяды». Осының өзі шынайы көңілден шыққан шәкірттің ұстазына деген ақ пейілі емес пе?! Осындай жүрекжарды пікір иесі – кешегі ұстаз шәкірті Зұлқарнай, бүгін де грант иегері, үздік студент атанса, менің де үкілеген үмітімнің ақ желкені – ұстаздық болып, осы мамандықты таңдауыма әсер еткен асыл жан Роза Жетібайқызына деген жүректен шыққан өзіндік толғанысымды төмендегідей сыр толғауыммен қорытындылаймын. Әр сөзінде даналық тұнып тұратын, Өзіңе ұқсау – менің де басты мұратым, - деген шәкірт жүрегінен шыққан ақ тілек жүзі мейірімге толы, жаны жаңалыққа құмар, қашан көрсең де оқушы жанынан табылатын жаны дархан, жүрегі мейірім мен шапағатқа толы Роза апайға арналған десем, артық айтқандық емес. Сөзімнің куәсі ретінде ұстазымның, яғни адам жанының бағбанының өз тұлғасына сай, өзім танып – білген қасиеттеріне ерекше тоқталып өтпекпін. Ең бірінші, апайдың өзге жанға, әсіресе біздің мектептің кез – келген оқушысына деген аппақ сезімі мен асыл ниеті, қамқорлығына досы түгіл қасы қызығатындай. Өзім ойлаймын, туған ата – анасы да баласына ондай қамқор болмас. Бала бойындағы адамдық асыл қасиетті дамыту жолында Роза апай өзіне қажет басқа дүниелерді ұмытып, шәкіртінің рухани дүниесін жан – жақты дамытуға ерекше көңіл бөледі.Осылай қызығы мен қиындығы мол ұстаздық өмірінде әр баланың соңынан елпілдеп жүруінде үлкен мағына жатыр екен. Сөйтсем, осындай кішілігінің өзінде ұстаз ұлылығы жататынын кейін ұқтым.Сол себептен де мектеп бітіріп кеткен шәкірттері оны әрдайым аузынан тастамай мақтан тұтады. Екіншіден, апайдың ерекше еңбекқорлығы мен жаңалыққа толы ой – пікірлеріне ұстаздар түгіл, оқушылар да таң қалады.Таңғы сегізден келіп, кешке дейін мектепте туған тіл мен асыл сөздің құдіретін әр шәкірттің жүрегіне нұр қылып құятын әдеби кештер мен өнеге сағаттарына қатысуымен бірге, аудандық, облыстық шараға қатысатын оқушының да ақыл – кеңесшісі, қажет болса, танымдық шараның төрешісі де бола білуге уақыт табады. Өзіне көмек сұрап келген шәкіртінің ойынан шыға біліп, әрқайсымыздың өмірден өз орнымызды таба білуімізге ақыл – кеңес беретін екінші анамыз дегенді мақтанышпен айтамыз. Сондықтан біздің ата – анамыз да заман талабына сай ұлағатты ойлар айта білетін озық ойлы, тынымсыз еңбек иесі бола білген осы бір қарапайым жанды әрдайым өздеріне үлгі тұтады. Осылайша өзімізге бастау болған ұлылықты ұғындыра білген, мыңдаған шәкірттерінің жүрек түкпірінен орын алатын ұстазым Роза апайды шәкірт ретінде өмір бойы мақтан тұтамын.

69

ХАБАРШЫ

ЖУРНАЛҒА ЖАРИЯЛАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР 1. Ғылыми мақалалар журналдың мазмұндық бағытына және талаптарына сәйкес болуы қажет. 2. Ғылыми-әдістемелік мақала көлемі қосымша

материалдарды (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар,

диаграммалар және т.б.) қосқанда көлемі 4-5 беттен аспауы керек. Мәтіндер компьютерде Times New Roman KZ, шрифт-12, интервал – 1теріледі және қосымша материалдар (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар және т.б.) jpg арқылы жіберлуі тиіс. 3. Көрнекілік материалдар жеке реттік нөмірімен қосымшада ұсынылады. 4. Ғылыми-әдістемелік

мақалалардың

электронды нұсқасы «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық

орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институтының электрондық поштасына (a_ipk@mail.ru) жіберіледі. 5. Редакцияға жіберілетін мақаланың 1-бетінде: мақаланың тақырыбы, автордың аты-жөні, мекен-жайы (облыс, аудан) жұмыс орны, лауазымдық қызметі және ғылыми атағы толық жазылуы қажет. 6.

Мәтіндегі әдебиеттер сілтемелері сандармен тік жақшада көрсетіледі. Әдебиеттер тізімі мақала соңында

ұсынылады. Авторы, аталуы, басылып шыққан мекені, баспасы, жарық көрген жылы. Шет тіліндегі әдебиеттер отандық басылымдардан кейін жазылады. 7. Мақала соңына автордың үй, жұмыс және ұялы телефоны жазылады. Мақалада келтірілген деректер, үзінділер, статистикалық мәліметтер, кісі аттары, өлең, ән авторлары, т.б. мағлұматтар мақала авторының жауапкершілігінде. 8. Редакция әдеби өңдеу барысында келіп түскен мақалалардың көлемін қысқартуға құқылы. Сондай-ақ журналдың

мазмұндық бағыттарына сәйкес келмесе немесе жазылу сапасы төмен болса, мақаланы

жариялауға ұсынбауға құқылы. 9. Ұйымдастыру жарнасы журнал редакциясына қолма-қол төленеді. 10. Журналға мақала 3 тілде (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) қабылданады. Редакция

70