Xabarshy #1(10) 2015 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады БАС РЕДАКТОР Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеушілер– Сембаев Гибатолла Серікұлы, Баймуханов Алмас Сансызбайұлы Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы–«Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы-физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» Біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы–педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сәрсенова Нұрзила Сарсенқызы–педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор. Жаманбаева Динара Таңбайқызы–экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы –академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі.

Басуға 2015 жылы 27 ақпанда қол қойылды. Таралымы – 120 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 4,7 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді. Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ

Жолдауға қолдау 

М.О.Даулбаев Нұрлы жол–нұрлы болашаққа бастап, Мәңгілік Еліміз өркендей берсін! Л.С.Ізмұхамбетова Бүгінгі талап -білімді жас тәрбиелеу осы мақсатқа жетер жолдағы ұстаз рөлі қандай?

3 4

А.Қ. Жиенбаева Ұлттық тәрбие-адам тағдырын шешетін ұлы іс В.С.Наурызалиева Жастарға отансүйгіштік тәрбие беру жолдары Ж.О.Орынбасарова Салт-дәстүр сабақтастығын сақтау-саналы ұрпақтың парызы Ж.О.Тәжібаев Ұлттық рух пен ұлттық тәрбиеге негіздеу-басты мәселе

6 7 9 11

Т.Д.Боброва Национально – культурные ценности в воспитательной деятельности семьи и школы Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы тарихына шолу.

13 14

А.С.Кульниязова Балаға тәрбие берудің басты шарты-мейірім мен сүйіспеншілік Г.Қ.Cамалихова Тәрбие–ұрпақ үшін күрес

15 17

О.М.Ташмуханова Білімді есепке алу және бағалау Г.А.Ахметова Үйден оқитын балаларды оңалту бағытындағы психокоррекциялық жұмыстар Т.К.Шилденова Арнайы мекемедегі балаларға психологиялық көмектің ерекшеліктері А.Т.Нурмухамбетова Ғылыми ізденіс – шығармашылық бастауы Л.Д.Насипова Үйден оқитын оқушылармен психологиялық жұмыстар Р.Н.Куракова TIMSS, PISA халықаралық зерттеулеріне сәйкес оқушылардың функционалдық жаратылыстану – ғылыми сауаттылығын дамыту және бағалау Б.Х.Хасенова Үйден оқитын оқушылармен жұмысты ұйымдастыру Н.Т.Мансариева Тәрбиедегі бірізділік пен сабақтастық арқылы оқушылардың саналы түрдегі ұйымшыл ұжымын қалыптастыру жолдары Ж.Р.Ерғали Тәрбие беру процесін басқарудың инновациялық тәсілдері

19 20 22 24 25 27

Н.К.Хасанова Математика сабақтарында критериалды бағалауды қолдану А.Қ .Қа ра м у р зина Б ас т а уыш сы ны п та м а тем а т и ка п ән і не н а уыз ша есе п те уг е ү йр е т у Г.Г.Сайханова Дифференцированная работа на разных этапах урока Н.К. Голикова Из опыта работы «Книга на уроке» Ж. Ж.Кабылова Биология сабағында оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауына дамыту А.А.Зайдуллина Химия сабағында оқушылардың өзің-өзі және бірін-бірі бағалау Д.Р.Сахарнова Приемы развития критического мышления на уроках технологии

35 37 39 42 43 46 48

С.С.Мерекесова Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру аясында мектепке дейінгі білім беру мазмұнына жаңарту Л.М.Диярова Халық педагогикасы негізінде көркем шығармаларды сахналандыру Р.Ж.Тапанова Кіші жастағы дарынды балалармен жұмыс Г.С.Махмутова Балабақша мен отбасы арасындағы сабақтастық нәтижелі жұмыс кепілі Г.К.Есалиева Роль семьи в воспитании детей дошкольного возраста М.Т.Шарипова Роль кукольного театра в жизни детей дошкольного возраста А.А.Габдоллиева Мектеп жасына дейінгі баланың дүниені тану арқылы тілін дамыту Г.А.Шыныбекова Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын, тілін халық ауыз әдебиеті арқылы дамыту

50 52 53 55 57 29 61 63

С.Қ. Жайденова Жеке тұлға бойына патриоттық және отансүйгіштік қасиеттерді сіңіру Ж.І.Ізғали Ұлы Отан соғысы жылдарындағы эвакуация аймақтарының бірі-Гурьев облысы

65 67

Н.М.Макарова Дарынды балаларды таңдай білу және шығармашылық жолға бағыттау әдістері А.Қ.Есенбаева Танымдық іс–әрекеттер орындату арқылы оқушы шығармашылығын дамыту жолдары Н.М.Кауысова Сөйлемнің мағыналық құрылысы Қ.Д.Мүтиева Кіші жастағы балалардың тілін, танымдық белсенділігін,есте сақтау қабілетін түрлі ойындар арқылы дамыту Г.Д.Горбач Обоснование необходимости преобразования школьной практики

71 72 73 76

 Ұлттық тәрбие 

 Ассамблеяға 20 жыл 

 «Өзін-өзі тану» пәні шеберханасы  Әдістемелік қоржынға 

Озық іс–тәжірибеден

 Мектепке дейінгі білім беру

 Ерлікті ұлықтау-ұлық іс Озық іс–тәжірибеден

29 31 33

 Жолдауға қолдау  НҰРЛЫ ЖОЛ – НҰРЛЫ БОЛАШАҚҚА БАСТАП, МӘҢГІЛІК ЕЛІМІЗ ӨРКЕНДЕЙ БЕРСІН! Даулбаев М.О.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, Республикалық конкурстың лауреаты, «Бейбітшілік әлемі» Халықаралық қазақ творчестволық бірлестігінің Алтын медаль иегері, балалар композиторы

Қазақстан Респубикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2014 жылғы 11 қарашада 2015 жылға арналған «Нұрлы жол–болашаққа бастар жол» атты Қазақстан Халқына Жолдауын жариялады. Бұл Жолдауды Елбасы:«Бүгінде бүкіл әлем жаңа сындармен және қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Әлемдік экономика әлі жаһандық қаржыэкономикалық дағдарыс салдарынан айыға қойған жоқ.Таяудағы жылдар жаһандық сынақтардың уақыты.Осы күрделі кезеңнен мықты мемлекеттер, жұдырықтай жұмылған халықтар ғана өтетін болады» деген мазмұндағы сөздермен бастады.Сондай-ақ, алдағы кезеңдердің жоспарларына түзетулер енгізіп, бүгінгі айтылатын шараларды 2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге асыру керек деп үлкен көрегендік танытты. Жолдауда бұрынғы дағдарыстардан шыққанымыздай, қазіргі дағдарыстан да шығатынымыз, шағын және орта бизнесті одан әрі қолдау,банк секторын сауықтыру,жаңа инвестициялар тарту мәселелері айтыла келіп,Үкіметке ұлттық қордан 2015 жылы «құрғақ порттың» бірінші кешені құрылысын аяқтауға «Қорғас-Шығыс қақпасы» және Атырау мен Тараздағы «Ұлттық индустриялық мұнай химиясы технопаркі» арнайы экономикалық аймақтары инфроқұрылымдарына 81 миллиард теңге бағыттауды тапсырды. Сонымен қатар, жолдауда ЭКСПО–2017 кешені құрылысын жалғастыру, Астананың көлік инфроқұрылымын дамытуды ойластыру, Астана аэропортының әлеуетін ұлғайту үшін жасалатын құрылыс, жаңғырту жұмыстарына қаражат бөлу жайы айтылған. Кезіндегі «Ұлы Жібек» жолының жалғасындай бүгінгі күні жол күре тамыр іспетті, шын мәнінде өмірдің өзегі,тіршіліктің қайнар көзі болғандықтан Еуразия кіндігіндегі Бас қаламыздан жолдар жанжаққа тарап шығатыны және барыс-келіс пен алысберіс мәселесіндегі жолдың мәніне жолдауда аса маңыз берілген. Астана мен микроөңірлерді магистральды автомобиль, теміржол және әуежолдарымен байланыстыратыны айтылып, негізгі автожолдар жобасын жүзеге асыру көзделген. Елдің шығысында логистикалық және батысында теңіз инфроқұрылымын құруды жалғастыру қажеттігі айтылады. Индустриялық, энергетикалық инфроқұрылымдарды, су және жылу қамтамасыз ету желілері инфроқұрылымдарын жаңғырту, тұрғын үй

инфроқұрылымдарын нығайту, дамыту мәселелері бағыттар бойынша көрсетілген. Жолдаудың алтыншы бағытында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Әлеуметтік инфроқұрылымды дамыту. Бірінші кезекте, бұл–апатты мектептер мен үш ауысымда оқыту проблемаларын шешу. Бұл– біздің Сайлауалды тұғырнамамыздың негізгі индикаторларының бірі. Үшжылдық бюджетте қарастырылған бұл проблеманы 2017 жылға дейін шешуге мүмкіндік бермейді. Сондықтан Үкіметке қосымша 70 миллиард бағыттауды тапсырамын. Балалар бақшасының жетіспеушілігі–басқа мәселе. Мектепке дейінгі мекемелерде орындар тапшылығын түбегейлі қысқарту үшін 3 жыл бойы қосымша 20 миллиард теңге бағыттауды тапсырамын. Әкімдер, жеке секторды тарта отырып, бұл жұмыспен барынша айналысуы тиіс»,-деп көрсетті. Сондай-ақ, Елбасы Жолдау барысында жоғарыда айтылған атқарылатын істердің түптеп келгенде болашақ үшін және ұрпақтың байлығы ретінде біздің жерімізде қалатынын айтты. Жолдауда осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Түркі жұртының мұраты–Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырғандығы,Ол «Қазақстан-2050» Стратегиясының ғана емес, ХХІ ғасырдағы Қазақстан Мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі–Мәңгілік Ел!Ол–барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы екендігі айтылады. Елбасымыз «Отанды сүю–бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеу,оны көздің қарашығындай сақтау,өз үлесіңді қосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп,табыстау деген сөз.Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні–осы!» деп біздің жұмыс жасап, өмір сүрудегі мақсатымызға тоқталды. Жоғарыда атап өткеніміздей бұл жолдаудан біздің ең басты құндылығымыз адам баласының өмірін жақсартуға байланысты барлық мәселе жан-жақты қамтылғанын көрдік. Тұрақтылық пен келісім, қажырлы еңбек бар жерде бейбітшілігіміз баянды болатынындығының баса айтылғанын байқадық. Барлық азаматтардың тілі мен діліне тең мүмкіндік берілген біз өмір сүріп отырған мемлекетте, оның, көреген көшбасшысы, елімізді дүниежүзіне танытқан ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев барда, оның сарабдал саясатын қолдап, жұдырықтай жұмылып еңбек ететін халқымыз тұрғанда «Нұрлы жолымыз–нұрлы

болашаққа бастап, Мәңгілік Ел болатынымызға» деген

біздің

сеніміміз

мол!

БҮГІНГІ ТАЛАП - БІЛІМДІ ЖАС ТӘРБИЕЛЕУ ОСЫ МАҚСАТҚА ЖЕТЕР ЖОЛДАҒЫ ҰСТАЗ РӨЛІ ҚАНДАЙ? Ізмұхамбетова Л.С. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты талдау және сараптау бөлімінің жетекші маманы

«Ұстаз тумысынан өзіне айтылғанның бәрін жетік түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселерінің бәрін жадында сақтайтын, олардың ешбірін ұмытпайтын,алғыр да зерек ақыл иесі, өте шешен, өнер-білімге құштар,аса қанағатшыл, жаны таза және әділ, жұртқа жақсылық жасап, үлгі көрсететін, қорқу мен жасқануды білмейтін батыл, ержүрек болуы керек». Шығыс ойшылы Әбу Насыр әл Фарабидің осынау қанатты сөзінің мәні зор. Ал,аталған мамандық иесінің ұрпақ тәрбиесіндегі алар орны ерекше. Демек, білім сапасын көтерудің негізгі тетігі–ұстаз, оның теориялық білімі мен кәсіби шеберлігі, шығармашылық қызметі. Қазіргі кезеңде еліміздің ертеңі жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ–ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика, психология ғылымдарының өзекті мәселелерінің бірі–жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда,білім беруде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүние көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау болып табылады. Білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар, түрліше кәсіптік бағдарламаларға негізделген жаңа типтегі оқу орындарының пайда болуы болашақ мамандарды даярлау ісіне нақты талаптар қоюда.Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбие және білім, мәдени деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге ие болуы, жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап етеді. Ал, осы қадамдарды жүзеге асыратын мамандық иесі ұстаз екенін ескерсек, жақсы мұғалімнің қандай қасиетке ие болуы керектігін атап өткеніміз жөн. Ең алдымен, ол– қай кезде де кәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық әлеуеті мол тұлға. Ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге ендіруге дайын, оқу-тәрбие ісіне шынайы жанашырлық танытатын қоғамнын ең озық бөлігінін бірі деп есептеледі. Мұғалім кадрларын кәсіби оқыту жүйесінде педагогикалық практика өте маңызды орын алады. Ол жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінің басты бір бөлігі болып табылады да, болашақ мұғалімдердің теориялық дайындығы мен тәжірибе жүзіндегі ісәрекетін біріктіруін қамтамасыз етеді. Бұл ретте бұрын тәжірибеде болған «Мектеп күнін» өткізуді қайтадан қалпына келтірген жөн. Яғни, педагогикалық оқу орындарының студенттері аптаның бір күнінде толығымен мектепте болып, алдына қойған міндеттерге жетуге біртабан жақындайды. Бүгінгі студент–ертеңгі маман.Оқыту үрдісін басқарудың педагогикалық-психологиялық

мәселелерін анықтауда педагог пен оқушылардың арасындағы қарым-қатынастарды ұйымдастыру мұғалімнің теориялық білімінің болуын қажет етеді. XXI ғасырдың басындағы қазіргі қоғам тез қарқында дамып қана қоймай, өз даму үдірісімен барлық саланы жандандыруда. Соған байланысты қоғамның әр саласында түрлі мақсаттар қойылып, оларды шешуге арналаған міндеттер аталуда. Білім беру саласы да ондай өзгерістерден шет қалған жоқ. Мектепке дейінгі тәрбие мен білім,бастауыш мектеп, орта мектеп, жоғарғы білім беруде оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдіс-тәсілдері, технологиялары анықталып, жеке тұлғаны қалыптастырудың жаңарған, ақпаратты ағымы қуатты, жоғары технологиялық қоғамға сай моделдері жасалуда. Бастауыш мектепте берген білім, үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы басқышы екенін ескере отырып оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгерту, табиғат, қоғам туралы танымын қалыптастыру, оның жеке бас қасиеттерін жан-жақты дамыту, адамгершілік принциптерге тәрбиелеу бүгінгі күннің басты талабы екенін естен шығармау орынды. Себебі қазіргі кездегі қоғамдағы болып жатқан өзгерістерді демократияландыру, ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын, шығармашылық жұмыс жасай алуын талап етеді. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы шешуші факторлардың бірі-тәрбие. Тәрбие-өсіп келе жатқан жас ұрпақты өмірге даярлаудың барлық жағын қамтитын, жеке тұлғаны ғасырлар бойы жиналған адамзат тарихындағы тәжірибені игертіп, біліммен жарақтандыруға бағытталған қоғамның талап-тілегіне тәуелді күрделі үрдіс. Бізге бұрыннан белгілі болып келген тәрбиенің ұйымдастырушылары:отбасы-атаана, балабақша-тәрбиеші, мектеп-мұғалім. Жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен ықпал ететін тұлға, мұғалім-тәрбие көзі. Жоғарыда аталып кеткен қасиеттерге ие тұлғаны қалыптастыру үшін мұғалімнің кәсіби қасиеттері, икемділіктері жаңаша қырынан сипат алуы керек деген ой туады. Мұғалімнің кәсіби құзіреттілігі мәселесіне баса назар аудару керек. Олжеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетті атқаруға теориялық және практикалық әзірлігі мен қабілеттілігінің бірлігі. Яғни, мұғалімнің білім-білік, дағдылары, өз мамандығына қатысты білімдер жүйесі, жұмыс істеу шеберлігі, мәдениеті, психологиялық қасиеттері, қарым-қатынас стилі, жеке әдебін жатқызамыз. Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп–қазіргі қоғамның

дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады. Тәрбиенің сан-салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын, күнделікті тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер ететін білім мен тәрбиенің алғашқы баспалдағы–бастауыш мектеп. Бастауыш саты—білім, дағды, іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Келешекте жалпы білім алумен кез-келген арнаулы мамандықтарға талпынудың іргетасы осы бастауышта қаланбақ. Сондықтан оның сипаты мен мазмұны, оқытудың әдістері мен формалары қазіргі жағдайда жан-жақты талданып отыр. Өйткені баланың жеке бас қасиеттері, оның адамгершілігінің, белсенділігінін қалыптасуы мектепке дейінгі тәрбие мен бастауыш сыныптарда жүзеге аспақ. Оқушының рухани күшқуаты мен ерік-жігерінің, шығармашылық қабілетінің, жалпы мүмкіндіктерінің ашылар кезі. Бастауыш мектептің негізгі міндеті–жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып табылады. Ендеше, осы

міндеттерді жүзеге асыратын басты тұлға-ұстаз. Тек мықты ұстаз ғана осындай ауыр жүкті алып жүре алады. Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды парасатты, саналы азамат етіп тәрбиелеу—әрбір ұстаздың борышы. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, мұғалім олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатында сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру— мұғалімнің басты міндеті екені белгілі. Төменгі сынып оқушылары үшін мұғалім –олардың еліктейтін, үлгі ететін абыройлы жан.Олар ұстазының бүкіл ісқимылына, жүріс-тұрысына, сөйлеу мәнеріне, адаммен қарым-қатынасына еліктейді.Сондықтан да жауапкершілігі мол, адал да мейірімді, әділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар ғана балаға білім мен тәрбие беріп, оның жан дүниесіне әсер ете алады. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сәйкес білім беру мақсаты мен міндеттері оқушыларды әлемдік даму деңгейіне сәйкес келетін белгілі бір біліммен қаруландыруды және ұлттық, сана-сезімін тәрбиелеуді көздейді.

Маржан сөз Таппасаң сөздің жүйесін, отына өзің күйесің Ақылдының сөзі қысқа, көпке болар нұсқа Шешен сөз бастар, батыр қол бастар Қылыш жарасы бітеді, сөз жарасы бітпеді. Көп ішінде сөйлеген, ойға салмай сөйлеген Көсемдіктің белгісі, шешендіктің белгісі Көп сөз-күміс, аз сөз-алтын Өткір тіл-дарын, ұзын тіл жауың Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады. Сезімді ақыл мен ерікке бағындыру керек. Табандылық пен өзіңді-өзің билеу, өр рух пен қайыспайтын қайсарлық ерліктің кепілі.

Б.Момышұлы

Егер де естілер қатарында болғың келсе, күніне бір мәртебе, болмаса жұмысына бір,ең болмаса айына бір өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдағы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен... Өзің өкінбестей қылықпен өткізіпсің бе? Жоқ болмаса, не ғып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?

А.Құнанбайұлы

Ұлттық тәрбие  ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ-АДАМ ТАҒДЫРЫН ШЕШЕТІН ҰЛЫ ІС Жиенбаева А.Қ. Атырау қаласы №34 лингвистикалық-мектеп гимназиясының математика, информатика пәнінің І санатты мұғалімі

Әлемдік тәжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол–ел болудың биік мағыналы ұғым екені. Оның іргетасы–мемлекет, анығырағы ұлттық мемлекет. Тек мемлекет құрған ел ғана әлемдік көшке ілесе алады, өзіндік келбеті бар өркениет жасай алады, өз кезегінде өркениет жасай алған ел ғана басқа өркениетті елдермен терезесі теңесе алады. Еліміздің тап бүгінгі болмысы мен әлемдік кеңістіктен өз орнын табуға ұмтылысын қандай мемлекет болса да мойындайды. Ресейге отар ел болып тұрғанымызда “туған ұлт”, “ұлттық”, “ұлтшылдық”, “ұлттық идея”,“ұлттық мүдде”,“ұлттық тәрбие” мәселесі туралы сөз қозғау мүмкін болмады. Өйткені, бұл жайында сөз қозғау отарлаушы елдің “жасампаз” интернационалистік идеологиясына қарсы шыққандық деп есептелетін. Енді ұлттық биік сананы қалай қалыптастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары қандай деген мәселе тұр. Қазір барлық елдер мен мемлекеттер біркіндікті жаһандану жағдайында өмір сүруге бейімделу үстінде. Соңғы жылдары жаһанданудың бір тетігі ретіндегі батыстану–бұл тек батыстың технологиялық жетістіктерін, экономикалық өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін қабылдау ғана емес, анығырақ айтқанда, Батыс мәдени құндылықтарының басымдық танытуы ұлтымыздың байырғы төлтумалық сипатының жоғалуына түрткі болуы мүмкін деген қауіпке әкеліп тірейді. Өйткені, өткен ғасырдың ортасында айтыла бастаған өркениет бәсекесі қазір шын мәнінде ақиқатқа айнала бастады. Бәсеке бүгінгі күні экономикада, саясатта, идеологияда, мәдениетте, білімде, ақпаратта, технологияда, тағы басқа салаларда қызу қарқынмен жүріп жатыр. Рас, Батыстың білімі, ғылымы, техникасы, технологиясы, біздер үшін өте қажет, алайда, Батыс өркениетінің қоршаған ортаға тек пайда табу көзі деп қарауға үйретуі бізге үлгі бола алмайды. Батыс өркениетіне шамадан тыс еліктеуіміз біздің минталитетімізге үйлесе қояр ма екен? Батыстың технологиялық жаңалығына ұмтылу, экономикалық өндірісті ұйымдастырудағы жетістіктерін игеру– қажеттілік, ал одан керісінше бүгінгі күнде рухани құндылыққа айналып отырған-ізгілік, кісілік, адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік, тәрбиелік мазмұн іздеу–бос әурешілік. Өкінішке орай, Батыс өркениеті бұл тұрғыда ешқандай жетістікке жеткен жоқ. Одан өз бітім-кескінін сақтаған қазақ қоғамын аман алып қалудың қандай тетіктері бар? Оның ең тиімді үлгісі–ұлттық тәрбиеге арқа сүйеу. Қазіргі

кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі–осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі. Біздің қазақи бітімімізді, қайталанбас ұлттық болмысымызды, ұлттық ойлау машығымызды, қала берді ұлттық кейпімізді сақтап қалу бәрінен маңызды. Ұлттық тәрбие–ұлттық санасезімі жоғары болашақ маман жастарды тәрбиелеуге негізделген білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі. Ұлттық тәрбиедегі адам-ұлттық сана-сезімі қалыптасқан, ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын, ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық құндылықтарды өзара ұштастыра алатын толық кемелді, ұлтжанды азамат. Ұлтымыздың өз ұрпағын ізгілікке, ізеттілікке, адамгершілікке, имандылыққа, ілтипаттылыққа тәрбиелеу саласындағы өзге халықтарда кездесе бермейтін даналық қасиеттеріне, дара да терең тұжырымға негізделген кенен кемеңгерлігіне, таза талантына, ой озықтығына еріксіз тәнті боласың. Аналар үйдегі ұл-қызға «Әкеңмен ақылдас», «Әкеңнен сұра», «Әкеңнің айтқанын істе» деп бағытбағдар беріп отырса,қандай ғанибет. Мысалы: М.Әуезовтың атақты «Абай жолы» эпопеясында халқымыздың осыған орайлас озық дәстүрі бойынша сипатталады.Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн бата жетіп жығылған 13 жасар шәкірт бала Абай аттан түскен бойда амандасу үшін апасына қарай ентіге жүгіреді. Сонда ақылды да байсалды Ұлжан ана: «Әй, балам анда әкең тұр. Алдымен әкеңе барып сәлем бер!» дейді. Осы сәтте бала Абай өзінің сәлде болса қателік жіберіп алғандығын сезіп, лезде кері бұрылып, әкесі Құнанбай тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі. Ұлы жазушы М.Әуезов осы көріністен–ақ халықтың жүрегіне жылы, тамаша қазақы дәстүрімізді көрсетеді. Әкенің ақылы мен ананың ақ сүті Бауыржан Момышұлының қанына сіңген қасиеті намысшылдық пен ар тазалығы екендігін ұрпағы мойындап, басын иеді. Бауыржан ағамыз–замандасы Мұхтар Әуезовті «тектілердің ұрпағы» дегеніндей, өзі де қарапайым тектілер отбасынан. Егер ұшқан ұясында халықтық өнеге дәстүрін көрмей өссе, әйгілі панфиловшықолбасшы, мыңдаған жауынгерге әке атанған Момышұлы да болмас еді. Кеңес Одағының Батыры Мәлік Ғабдуллиннің естелігінде былай делінеді: «Жауынгерлік ар-намысым менен осында, жауынгер жолдастарымның қаны төгілген дивизияда қалуымды

талап етеді. Өлген жолдастарымның аруағы қашан қатардан шыққанымша осы дивизия туының астында болуымды талап етеді. Егер мен бұл жерден кетіп қалсам, онда мені өлген солдаттарымның рухы қарғайтын болады! Мен солдатпын! Солдатша соғыса білуге де міндеттімін. Солдаттың жүрегіндегі сөзді айтуға да тиістімін. Менің сөзім осы, жолдас комиссар»,–дейді Бауыржан комиссар Егоровқа… Панфилов дивизияның жүрегіндегі лаулаған оты болса, Бауыржан оның лапылдаған жалыны болды»,– деп еске алады Мәлік Ғабдуллин. Бауыржан Момышұлы дегенде ұлттық дәстүр, ана тіліміз бен өнеріміздің шынайы жанашыры, қамқоршысы есімізге түседі. Ұлттық тәрбие туралы идея бүгінгі күн талабы мен өмірлік қажеттіліктен туындап отыр. Ел болу– болашаққа ашылған даңғыл жол. Сол болашаққа ашылған даңғыл жолды ұлттық тәрбие арқылы жүруді үйренсек, ешкімнен кем болмайтынымыз анық. Ұлттық тәрбие идеясы ата-бабалар алдындағы қарыз бен өкшебасар ұрпақтың алдындағы–парыз деп түсінуіміз керек. Қоғамның белгілі қайраткері,ақын М.Шахановтың: «Халықта ең бірінші ұлттық рух болуы керек»,– дегенін әр кез есте сақтап, еліміздің жарқын болашағы үшін атсалысуымыз қажет. Ол үшін біз, ұстаздар қауымы, оқушыларға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп қана қоймай, олардың тәрбиелік түп-тамырын, мәнін, алтын діңгегін түсіндіре білуіміз керек. Ұлттық тәлім-тәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу мұғалімдердің ата-аналармен қосылып жүргізген шараларына байланысты болмақ. Өйткені бірінші ұлттық тәрбиенің ошағы–отбасында, екінші–мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп, яғни мұғалімдер мен жұртшылық тығыз байланыста болуы шартты нәрсе екені баршамызға аян. Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай былай дейді:«Ұлттық мәдениеттен жұрдай

рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды». Яғни елдің туын көтеріп, тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасаған бүгінгі таңда адамзаттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы, білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету–басты міндетіміз. Біліміміз бен білігіміз бабадан бізге жеткен, ғасырлар мен тағдырдың талқысынан өткен талай заманның сынында шыңдалған, еленіп-екшелген, жасығы жоғалып асылы жеткен қазақы тәрбиемен қабыспаса, қатар дамымаса қанатсыз құстың күйін кешері күмәнсіз. Әлемде екінші Аристотель атанған Әл-Фараби: «Тәрбиесіз берілген білім-қауіпті» деген екен. Ендеше,бабаның ақыл-ойын есте сақтағанның есесі кетпесі, опынып опық жемесі анық. Қорыта айтқанда,ұлттық тәрбие-мәдени-әлеуметтік өзгермелі жағдайдағы ұлттық тәрбиенің діңгегі–ана тілі болып қалатынын негіздеу; қазақ тілі мен тарихын,мәдениеті мен ділін, салт-дәстүрі мен дінін құрметтеу рухында жастардың ұлттық интеллектуалдық мінез-құлқын қалыптастыру; бүгінгі қазақ елінің индустриялық-инновациялық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін жоғары парасатты ұлттық сипаттағы белсенді іс-әрекетке тәрбиелеу;білім және мәдени рухани тұрғыда басқа өркениеттермен бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету; қоғам мен адам,адам мен табиғат қарым-қатынасының өркениеттілік сана-сезімін ұлттық рухта қалыптастыру. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Мырзахан А. Ел болудың жолы–ұлттық тәрбие// «Ана тілі», 20 қазан, 2011 2.ПірәлиевС. Ұлттық тәрбие және жаһандану// «Егемен Қазақстан».

ЖАСТАРҒА ОТАНСҮЙГІШТІК ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ Наурызалиева В.С. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің қызметкері

Қазақ халқы сан ғасырдан бергі даму тарихында өз ұрпағына патриоттық тәрбие беруде баға жетпес тәрбиелік мүмкіндігі зор рухани, мәдени мұраның мол тәжірибесін жинақтаған. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін патриоттық тәрбие жөніндегі халықтық қағидалар, талаптар және әдіс-тәсілдер қолданылған. Қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің негізгі талаптары еліміздің тарихи дамуына, әлеуметтік, экономикалық жағдайына, өмір салтына, түрлі тарихи оқиғаларға байланысты қалыптасқан. Мұны біз қазақ батырының бойындағы батырға тән қаһармандық қасиеттердің жиынтығынан, мейірімділік пен әділеттіліктен, яғни азаматқа тән адамгершілік қасиеттер, отағасына тән "сегіз қырлы,бір сырлылық", шешенге тән дуалы сөздік, данаға тән білгірлік, биге

тән көсемдік, әулиеге тән көрегендіктен табамыз. Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қалың елім Қазағым" атты жинағында: «...Қазақстанда тұратын әрбір адам өзін осы елдің перзенті сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше біздің жұмысымыз ілгері баспайды...» деген пікірлерінен байқалады."Біз қазақстандық патриотизмді Отанын, жері мен суын шексіз сүю, халқының өнеге дәстүрін, әдет-ғұрпын, елдің тарихын құрмет тұту, мүддесін көздеп, бостандығы мен құқын қорғау, әр адамның күшжігерін ел бірлігін нығайтуға, азаматтық татулықты баянды етуге және ұлтаралық татулықты тұрақтандыруға жұмсау",-деп түсінеміз.

Ерлік, батырлық қасиеттердің тәлім-тәрбиелік мүмкіндігі туралы ғалым Ә.Тарақов:"Батырлар даналығын үйреніп, ұлы қасиеттерін ұғынып, асыл істерінен өнеге алып, қателіктерін ойға тоқып өскен әрбір ұлт өрені келешекке кемел көз тастайды, елдік дәстүр-салтты, ерлік даңқын қастерлеп, құрметтейді, Отанының патриоты, саналы күрескер азаматы болып тәрбиеленеді",-деп келтіреді [167,107].Біздің пікірімізше,тарихта болған батырлардың қаһармандық бейнесі арқылы оқушылар бойында патриоттық қасиеттерді қалыптастырудың маңызы зор. Батырлар бойындағы патриоттық қасиеттер туралы ойымызды жүйелей отырып,нақты түсінік беретін болсақ, "ерлік","қаһармандық"-батырлар бойындағы қайталанбайтын, тек өзіне тән болып келетін қасиет. Ал "қасиет" сөзінің мәні:"Адамның өзіне тән (жақсы немесе жаман) белгісі. Жақсы қасиеттер (имандылық, парасаттылық т.б.) адамда тәрбие арқылы қалыптасады"-деген ұғымды білдіреді [167,127]. Психология ғылымында қоғамдық ортадағы қасиеттің мән-мағынасына дәйекті түсінік беріледі. Яғни, психологияда қасиет дегеніміз: "Индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың белгілі бір сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз етіп отыратын тұрақты үзіліс",-деп келтіріледі [28,64]. Патриоттық қасиет-бұл халық дәстүрлері негізінде адам баласының бойында жинақталған ерекше белгі. Ол әрбір жеке тұлғаның бойында бір этикалық формаға ие. Осы қасиеттер жиынтығы арқылы ғана әрбір тұлға өз Отанының патриоты болады. Патриоттық қасиет, патриотизм-еркіндікті, еріктілікті сақтаудың негізі ғана емес, ол саяси, әлеуметтік-экономикалық дамудың да бастауы. Т.А.Ильинаның "Педагогика" оқулығында "Патриотизм-өз Отанына деген сүйіспеншілік, адамның бойындағы өте терең де, күшті сезім" ал, "Отан сезімі өзін өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен тұтастығын сезіну..",- деген анықтама берілген [54,118]. "Отан-от басынан басталады" дейді халық даналығы. Демек, бала тәрбиесі-Отан мен ел мүддесі. Әрбір бала тек отбасының ғана емес, күллі қоғамның келешегі. Бір сәт "Ел боламын десең, бесігіңді түзе" деген даналық сөздің мәніне үңілсек, бала тәрбиесіне балалық шағынан-ақ көңіл бөлу міндеті тұрғанын аңғару қиын емес.Туған халқымыздың өткен тарихына көз жіберсек, отансүйгіштіктің керемет үлгілерін көреміз. Бүгінгі күні егеменді ел болып, қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзі ата-бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы. Тарихи мәліметтерден байқағанымыздай, жоңғар шапқыншылығы кезі, одан бертіндегі ұлт-азаттық көтерілісін алып қарасақ, ондағы батырлардың ешқайсысы бүгінгідей жүйелі патриотизмге тәрбиелеудің тезіне салынбаған. Бірақ, елін, жерін, Отанын қорғауда жанын, тәнін аяп қалмаған. Осындай көптеген тарихи тәжірибелерден, сол кездегі отбасы тәрбиесіндегі отаншылдық сезімнің қалыптасуына ата-ана, ауыл-аймағының ықпалы күшті болғанын көреміз. Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына ата-

ана, ауыл-аймағының ықпалы күшті болғанын көреміз. Өсіп келе жатқан жас буындардың бойында отансүйгіштік сезімнің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің ықпалын елемей қоюға болмайды.Бұл ретте қазақ халқының батыр ұлы Б.Момышұлы «Бұл менің ошағым Отанның ошағы, Отан болмаса, ошағым да, үйім де болмас еді. Менің үйім де, ошағым да Отанымдікі» деген сөзін келіні Зейнеп Ахметова отбасы тәрбиесіне қатысты айтып өткен. Патриоттық тәрбие еліміздің әлеуметтікэкономикалық саяси дамуы жаңа сапаға ие болып, ал жастардың әлеуметтік тәжірибесі болмай, тәрбие процесіне жаңаша көзқарас қажет болып отырғандықтан, қазіргі кезеңнің күрделі шарттары аясында іске асырылуда. Бүгінде ұлт тағдырына терең оймен бойлап,болашаққа сенімсіз, бұлдыр да, бұлыңғыр үмітпен қарайтын жастарымызға ұлттық тәлім,патриоттық тәрбиеде білім берудің кейбір мәселелері жайында ұлтымыздың мақтанышы Ахмет Байтұрсынов жағдайы көтерілмей, оқудан шеттеліп қалған жастарды көріп: "Сол қаңғырып қалып тұрған балалар ұлттың ұлы емес пе? Балам деген жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын! Балам деп бағып, оқытып, адам қылғаннан кейін жұртым деп танымаса, сонда өкпелеу жөн ғой",-деген.Сол сияқты біздің елдегі әлеуметтік теңсіздіктің кейбір тұсында ұлттық сана-сезімге, рухани білімге ұмтылу, ертеңгі күні ұлт болашағын қорғайтын және жасөспірімдерге патриоттық тәрбие беретін болашақ мұғалімдерге бүгінгі күннен бастап адамгершілік тұрғыдан рухани тәрбие беретін оқу орындарында патриотизмге тәрбиелесе, қазіргі заманға сай білім жүйесінде өз жемісін берері айқын болар еді. ХХ ғасырдың өр ақыны Ж.Молдағалиев: "Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген, Жөргегімде таныстым мың тіліммен",-деп, еліне, жеріне сүйіспеншілігін, өз ұлтының мәрттігін басқаларға таныта отырып,ел қорғаған батыр бабаларымыздың даналық, ерлік істерін асқақтата дәріптейді. Аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлының өнегелі өмірі бір төбе.Жазушының көптеген еңбектерінің ішінен "Соғыс психологиясы" мұрасын ерекше атап өтеміз. Өйткені мұнда патриотизм және оған тәрбиелеу хақында өнегелі пікірлер бар.Ол патриотизм туралы айтудан бұрын оның келіп шығу тегіне үңіледі. "Ұлттық мақтаныш дегеніміз-белгілі бір ұлт адамының жеке мақтаныш сезімі... өз ұлтын сыйламаса және оны мақтан тұтпаса, ол барып тұрған арамза, отансыз қаңғыбас"-дей келе, адамның жеке психологиясының әскери қызметтегі маңызын аша келіп, "Патриотизм-Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы. Қоғамдық, мемлекеттік нығайту дегеніміз-жеке адамды күшейту екенін мойындау",-деп, қаһарман жазушы "ұлттық патриотизм" мен "қазақстандық патриотизм" ұғымдарына философиялық анықтама беруге ұмтылған. Патриотизмнің өріс алар жері-ең әуелі отбасы, ошақ қасы, үй іші. Патриоттық тәрбие бесіктен

басталып, балабақшада баян тапса, бастауыш сынып, мектепте, онан соң жоғарғы оқу орнында жалғасын табады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев "Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде" деген еңбегінде республиканың идеялық бірлік тұғырнамасы туралы ой толғай отырып, аса маңызды идеологиялық міндетіміз қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір адамзаттың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру екеніне баса назар аударған. Елбасы студенттерге арнап оқыған дәрісінде жас ұрпаққа білім беріп, тәрбие үйретумен қатар, отансүйгіштікке тәрбиелеудің жолдарын нақтылап көрсетіп өтті:"Еркін елде өскен ұрпақтың рухы әрдайым биік болуы тиіс. Жастары жалын жүректі, өршіл намысты, биік рухты

болса, ол елдің еңсесі де биік болады". Үш мың жылдық тарихы мен ұлан-ғайыр жері бар бостандық сүйгіш халқымыздың әлемдік өркениетке өлшеусіз үлес қосқан ел екенін дәріптесек, ұрпақ санасына отансүйгіштік пен елжандылық сезімдерінің ұрығын сеппек болар едік. Әдебиеттер: 1.Н.Ә.Назарбаев «ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы//Егемен Қазақстан, 2010, №258, 16 қазан 2.Бастауыш мектеп 2005 ж. Маусым, №6 3.С.Қ.Мұхамбетова,С.Қ.Қожаева//Тәрбие теориясы, Астана, 2006 4.Оқу үрдісіндегі патриоттық тәрбие беру, Л.С.Майлыбаева, «Бастауыш мектеп» №7-8,2012ж.

САЛТ-ДӘСТҮР САБАҚТАСТЫҒЫН САҚТАУ-САНАЛЫ ҰРПАҚТЫҢ ПАРЫЗЫ Орынбасарова Ж.О. Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп- гимназиясының тарих пәнінің мұғалімі

Аға ұрпақтың, ата-ананың, өскен ортаның, қоғамның жас буынға берер еншісі-тәрбие. Бұрынғы заманнан бізге жеткен, даналықтан дән іздеген көреген кейуаналарымыздың әлемде жоқ әдебі, таңдай қақтырарлық тәлімінің тамыры үзілмесе, өткеннің өресі биік өнегесінен көз жазып қалмасақ, тәрбие саласындағы көшіміздің көлікті, жолымыздың жарқын болатыны, жиған-терген олжамыздың олқы соқпасы анық. Тәрбие мәселесіне қатысты ұлттық құндылықтардан іргеміз ажырамаса инабаттылығымыз, ізеттілігіміз, биязылығымыз, ибалылығымыз бен парасаттылығымыздың парқы жоғарлай бермек. Оның кепілі-ата-салтқа адалдық. «Дәстүр мен мәдениет - ұлттың генетикалық коды. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әр алуандылығымен және ұлылығымен қосып қорғауымыз керек, мәдени игіліктерімізді бөлшектеп болса да жинастырумыз керек» - деп атап көрсетілген. Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Старетегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында. Осы тұрғыда «Ұлттық тәрбие негіздері» деген пәнді мектеп бағдарламасына енгізіп, жас буынның санасына сіңірсек, нұр үстіне нұр болар еді. ХХ ғасырдың басында ұлттық ерекше ойлардың үлгілері жарыққа шығып, халық арасына танылды. Заманның қысымына қарамастан ұлтқа жаны аши, ұрпақ тәрбиесіне құнды ойлар қалдырған тұлғалар халық арасына шығып, рухани игіліктері ел арасына таралған. Осы орайда Алаш ардақтыларының бірі М.Жұмабаевтың "Жалпы педагогика" ғылыми еңбегінің ұлттық тәрбие мәселесінде алатын орны ерекше. Ұлттық тәрбие атауын алғаш әдебипедагогикалық оқулықтарға енгiзген М. Жұмабаев еңбегінде былай дейді: «Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері

сыналып, көп буын қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтан, әрбір ұлттың баласы өз ұлтының арасында өз ұлты үшін қызмет ететін болғандықтан, әрбір тәрбиеші баланы сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті» делінген. М.Жұмабаевтың бала болмысындағы көру, есту, іскерлік, қиял, ойлауы туралы ой-тұжырымдарындағы рухани астарларды зерделей отырып, тағылымдық мәнін түсінудің маңызы зор. "Көру сезімінің күшеюі, ұлғаюы үшін ең пайдалы нәрсе-балаға сурет салғызу. Баланың есту сезімін ілгерлету үшін біраздан балаға музыка құралдарының үнін естірте беру керек. Баланың есту сезіміне әсер беретін-бесік жыры"-деп ой түйеді. Баланы бесік жырымен тәрбиелеу арқылы ұлттық тәрбиенің құнды жақтарына жол ашуға болады. Ата-анаға бала тәрбиесіне мәнді де мағыналы кеңестерін беру арқылы, бала жанының "бай" болуы ән, жыр, музыкамен байланыстырады. Ал, баланың қиялын тәрбиелеу жолдары туралы: "Адам неғұрлым білімді, тәжірибелі болса, қиялы да сонша бай болсын десек, оның білімді болуына жағдай қылу керек. Баланың атаға тартуы рас болса, сиқырлы даланың баласы қазақ баласы да қиялқұмар болуға тиісті. Яғни ол әдебиет, тарих сиқылды қиялды көп керек қылатын ғылымдарға ұмтылуға тиісті"-деген ойды өрбітеді. Табиғатпен үндестікте, сары даладағы туып өскен қазақ баласының қиялы, жүйрік, өткір терең екендігін дәлелдей отырып,дала өркениетінің дүниетанымдық ерекшеліктерінің ықпалын бағалаған.Баланың қиялын өркендету үшін қазақ ертегісінің қымбат екендігін былайша тұжырымдайды:"Мысалы, балаға өтірік айтпа деген құрғақ сөздің желге айтылғанмен бірдей. Егер сен балаға өтірікші туралы ертек айтсаң,сол ертекте өтірікшінің өтірігінен қор болғанын, зиян көргенін суреттеп берсең, міне бала өтірік айтпау керек

екендігін сонда ұғады.Қысқасы балаға ертегі-тым қымбат нәрсе".Бұдан қазақ ертегілерін балаға оқытудың ролінің ерекше екендігін көруімізге болады."Қиял-ғажайып ертегілерінде халқымыздың сан мыңдаған жылдар бойғы арман- қиялы да, мақсатмұраты да, тәлім-тәжірибесі де тұнып тұр"-деп байлам жасалған. Қиялдың пайда болу жолдарында бала үшін ертегі, аңыздардың, ойыншық болады. Ал, баланың қиялына қанат бітіретін ұлттық тәрбие екендігіне көз жеткіземіз. Адамды әдептілікке, өзара сыйластық пен ынтымаққа, баянды бірлік пен берекелі тірлікке, үлкенді ұлық тұтуға, құдайы қонағына дейін құрметтеуге, жылағанды жұбатуға, жесірін жырақтатпауға, жетімін жебеуге, дімкәсін демеуге, тірлігін көңілді етуге, қайғысын жеңілдетуге, туыстықтың, жақындықтың, ағайындықтың арақатынасына ақыл-ойдың жемісінен шыққан алтын көпірдей асыл ғұрыптарды енгізуде халқымыздың шоқтығы биік, тәлімі терең. Ұлтымыздың имандылыққа тәрбиелеуде жиған-тергені, артына мирас етіп бергені аз емес. Ибалық пен ұяңдықкеліндер мен қыздарымыздың бойындағы тектіліктен тараған, сырт көзді сұқтандыратын сыпайылық қасиет. Тектілік тағылымдары, сыйластық мәдениеті, өзара қарым-қатынастың қанға сіңген қағидалары, әдептілік-қазақы тәрбиенің тамырын тереңнен алған жәдігерлік жауһарлары бүгінде мұра болып бізге жетіп отыр. Оған бір мысал, «Қыз Жібек» жырында Төлегенді Бекежан деген қарақшының атып өлтіргенін естігенде, Сансызбай: Падиша туған көкешім, Бұ дүниеден өтіпсің, Шын дүниеге жетіпсің, Мен –мүсәпір ініңді Қасіретке тастап кетіпсің,-деп қайғырғанда: «Жасын тыйғын көзіңнің жыламағын, шырағым... Төлеген сынды ағаның, жұмақтан жазсын тұрағын»деп Шеге тоқтау айтып, Сансызбайды Төлегеннің еліне әкеліп, Жібекті Сансызбайға қосуы –ұлтына жаныашыр азаматының үлкен парасаттылығы. Ал бұл әмеңгерлік салтқа байланысты ма?Егер жыр өрнегіне сүйенсек,біріншіден, Төлегеннің «Жібекті еш жаманға қор қылма» деп тапсырған аманаты болса, екіншіден, Жібек Хорен қалмаққа өлмей тимек емес,текті тек тектіге жар болуға тиіс, үшіншіден, Жібек:«Сол елде сері жігіт жоқ па тәңірі, жесірін іздеп неге алмайды»,-деп, Төлеген еліне баруды, жарының аманатын орындауды өзіне міндет, парыз санайды. Бұл-Жібектің тектілігі, ақылдылығы. Бұл-көнеден жеткен көргенділік көшінің көркем көрінісі-сыпайылықтың, әйел нәзіктігінің, сыйластықтың, үлкенді ұлық тұтудың шынайы үлгісі,

ақылдылықтың, өнегеліктің белгісі. «Әлем бізді құрметтесін десек, өз ұлтымызды және ұлттық бейнемізді алдымен біздің өзіміз бар сезімімізбен, ақыл-ойымызбен, іс-әрекетімізбен құрметтеуміз керек». Бұл-түбі бір түрік көсемі Кемал Ататүріктің сөзі. «Ұлттық» деген сөздің астарында елге-жерге, тілімізге, дінімізге деген құрмет жатыр. Ұлттық рух қандай ұлықты ұғым? Ол отбасынан басталып ата, ру,ұлыс сатыларынан өтіп биік деңгейге жеткенін көрсететін ұғым.Оның бір ерекшелігі-ұлттық намыс. Ол-адамның өзінің ұлт перзентімін деп ұлттың МЕН дегізерлік ұлттық мүддеге табынуы. Ол- адамның ұлт үшін қабырғасы қайысып, ағынан жарылуы.Оладамның өз ұлтының жеңісіне сүйеніп, сүрінгеніне күйініп,қуануы мен қамығуы.Ол-ұлт басына күн туғанда намысын қорғауға дайындығы.Замана талқысына көнбейтін,талап пен талантын жегіп, терін төгіп құлашын кең сермейтін батыл да батыр өр адамды айтады.Қате басқан жері болса, қайталап түзеп,өз мінін өзі мінеп, сүрінсе мұқалмай,бір тізерлей тік тұрып, қайта түлеп,озық кеткен қатарына жетіп, одан әрі өтетін ерді айтамыз. Алды тар, арты жар күрес жолында өзі құласада,тіккен туды құлатпай, артын шулатпаған,тірісінде есімі аңызға айналған біртуар азамат.Ұлттық намыс қара бастың қамы емес, бір рудың зары емес, ұлтымыздың ұлықтығы үшін, теңдігі мен елдігі үшін өтейтін әр пенденің қарызы мен парызы екендігін түсінуі.Ұлттық намыс тек отанды сүйгендердің бойында ғана табылады.«Малым жанымның садағасы, Жаным арымның садағасы», «Ұят-ар сақтайды,арлыны ел мақтайды» нақыл сөздерінде халық тарихы,ақыл–өнегесі жатқан жоқ па? Ал осы ұлттық тәрбиені бала бойына сіңіруде мектебімізде атқарылған жұмыстар өте көп. Тәрбие алуды сәби ана құрсағынан бастаса,оны білім теңізінің мектеп атты кемесінде ұлттық құндылықтарымызбен жетілдіру өте маңызды.Балабақша,мектептерге ұлттық тәрбие енгізу арқылы біз ұлтжанды,парасатты ұрпақ өсіретініміз айдан анық.Рухы асқақ,іргесі берік ел боламыз десек, ең бастысы,ұрпақ тәрбиесі мен біліміне сергек қарауымыз қажет.Бұл жөнінде Абай атамыз:«Балаға мінез үш алуан адамнан жұғады: бірінші-ата-анасынан, екіншісі–ұстазынан, үшіншісі– құрбысынан»,–деген екен. Қазақ халқының ұлттық тәрбиесі–әлемде теңдесі жоқ тәрбие. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан мектебі №9 2010. 2.Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау» Алматы.«Нұрлы әлем»,2014

ҰЛТТЫҚ РУХ ПЕН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ НЕГІЗДЕУ-БАСТЫ МӘСЕЛЕ Тәжібаев Ж.О. Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп-гимназиясының дене тәрбиесі пәнінің І санатты мұғалімі

Болашағымызды ұлттық бағытта тәрбиелеуде біздің мүмкіндігіміз мол.Батыс мәдениетімен, білімімен бәсекеге түсе алатындай ХХІ ғасырда рухы биік мәдениетіміз бен біліми әлеуетімізді қалыптастыруды қолға алу өте-мөте маңызды.Рухы мен мәдениеті биік, білімі терең деңгейдегі ұлт жаһандану деген алып мұхиттың үстінде өзінің келбетін жоғалтпайды. Ондай ұлттың да, мемлекеттің де болашағы жарқын.Білім мен ғылым-аса зор өндіргіш күш, үлкен байлық.Сондықтан да әлемдік жаңа идеология білім күшіне сүйенеді. Қазіргі замандағы білім беру жүйесінің міндеті қазіргі жастарымыздың білім алып қана қоймай,тәрбиелі, әдепті, ұлтжанды, бір сөзбен айтқанда, интеллектуалды болуын қамтамасыз ету. Мектебіміздің педагогикалық әлеуеті болашақ мамандардың кәсіби біліктілігін жетілдіру ісінде ғана емес, олардың азаматтық жауапкершілігін, отаншылдық рухын, елдік, мемлекетшілдік сана мен ұлттың ар-ождан сияқты қасиеттерін тәрбиелеуде жинақтаған істәжірибелері мол деп айтуға толық негіз бар... Ал, ұлттық тәрбиенің көздері фольклор, ауыз әдебиеті, ұлттық әдебиет, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, ұлағатты қағидалар, шешендік сөздер,өнеге өсиеті бар мақал-мәтелдер, туған топырағымызда дүниеге келген ойшыл ғұламаларымыздың еңбектеріндегі тәрбие қағидалары болып табылады. Сонымен бірге отбасы тәрбиесінің ұлттық ерекшеліктері, туыстық қарымқатынас, жеті ата туралы түсінік, перзенттік парыз бен қарыз, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім, ұлттық адамгершілік, отансүйгіштік, еңбексүйгіштік қасиеттері, ізгілік сынды тағы басқа сапалық белгілер ұлттық тәрбиенің негізгі көрінісі болады.Ұлттық тәрбие–ұлттық сана-сезімі жоғары болашақ маман жастарды тәрбиелеуге негізделген білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі. Тәрбие жалаң болмауға тиіс.Жалаң тәрбие қауқарсыз.Тәрбиенің мақсаты–елдік сананы қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді негіздеу, ұлтсыздықпен күресу. Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде:«...Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..»,– деп, атай келе «Қазақстан–2030» бағдарламасында: «...Бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi,

бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...»,–делінген. Қоғамның белгілі қайраткері,ақын М.Шахановтың:«Халықта ең бірінші ұлттық рух болуы керек»,–дегенін әр кез есте сақтап, еліміздің жарқын болашағы үшін қызмет етеміз.Педагог тұлғаға салт-дәстүрлерді жай ғана үйретіп қана қоймай, олардың тәрбиелік түп-тамырын, мәнін,алтын діңгегін түсіндіре білуіміз керек.Ұлттық тәлімтәрбиенің іргетасын дұрыс қалай білу мұғалімдердің ата-аналармен қосылып жүргізген шараларына байланысты болмақ.Өйткені бірінші ұлттық тәрбиенің ошағы–отбасында, екінші–мектепте болғандықтан, ата-ана мен мектеп тығыз байланыста болуы шартты нәрсе екені баршамызға белгілі. Баламен тең дәрежеде сөйлесу, сөйлесе отырып,мүмкіндігін байқау, баланың осал жері болса оның дауыс мәнеріне, ырғағына мән беру, тұлғаны тыңдау-мұғалімнің негізгі міндеті. Педагог–ғалым, әдебиет зертеушісі М.Жұмабаев: «Бала еш уақытта іссіз отыра алмайтын болғандықтан, балаға ылғи пайдалы іс беріп отыру керек, сол уақытта бала өмір бойы пайдалы іске әдеттеніп кетеді» деген. Алдымызда отырған шәкірт-асыл тас секілді, қанша үйкелесең сонша жалтырайды. Қазақтың айтулы қоғам қайраткері Мұстафа Шоқай былай дейді:«Ұлттық мәдениеттен жұрдай рухта тәрбиеленген ұрпақтан халқымыздың қажеті мен мүддесін жоқтайтын пайдалы азамат шықпайды». Яғни елдің туын көтеріп,тәуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбұрыс жасаған бүгінгі таңда адамзаттық игіліктерді, халқымыздың ғасырлар бойы армандаған мәдени-рухани мұрағаттары мен ұлттық тәлім-тәрбие саласындағы, білім жүйесіндегі ізденістерін көрсету–басты міндетіміз. Ұрпақ тәрбиесінде ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлерін оқып үйрену, өнеге тұту, жас ұрпақты ізгілікке баулу үлкен жауапкершілікті талап етеді.Ұлттық тәрбиенің құдыретін қанша айтсақ та, тауысу мүмкін емес. Адам қасиеттерінің арқауы-Ар, Ұят, Намыс, Абырой ұғымдарын халқымыз қатты қастерлеген.Қазақ намысшыл халық. Халық даналығында: «Ұят жүрген жерде абырой төгілмейді,Абырой бар жерде ар шапаны сөгілмейді» -деуі соның дәлелі. Қазақ эпосы, батырлар жыры, зерделеп қарасақ, оқушыны намыстандырып, рухтандырып отырады. Отанды сүюдің негізі-ұлттық намыс. Ұлт намысына мінсең,

алынбайтын қамал жоқ. Ел боламын десең, өз еліңе іс жүзінде өзің қожа боларлық дәрежеге жеткізуге міндеттісің. Әр адамның бойында абырой, намысы болса, алмайтын асуы жоқ. Мысал келтіріп өтейін Тәуке хан өз қолының қажыр-қайратын,ақылпарасатын сынау үшін, бір сұрақ қояды: -Мен мынаны білсем деймін. Жоңғар шапқыншылығын тоқтатып, олардың ордасын күлталқан ету үшін қазақ халқына не қажет? Сарбаздар ой теңізіне шомылып, алуан пікірлер айтады. Сонда Тәуке: -Айтқандарыңның бәрі дұрыс.Ең асылы, қазақ еліне құдайдың құты және болашақта ауыз-бірлік ауадай қажет,Ол-халқымыздың мәңгілік қаруы, құт берекесі әрі жеңістеріміздің күретамыры-деп түйіндеген. Бабаларымыздан қалған тағы бір аңыздарда шегірткеше қаптаған жоңғарларды көргенде қазақ жауынгерлері қатты сасыпты. Осы бір тұңғиыққа тірелген шақты тез түсініп, Тәуке хан сарбаздарының біріне:-Жылан тауып әкел деп әмір етеді. Әкелген жыланды ұстап,топтың алдында: - Бісміллә, Алла біздің жағымызда, бейбіт жатқан ел едік, қазақ сахарасын қанға бояған жоңғарлардың басын былай жұламыз,-деп жыланның басын жұлып алады да: «Алла жар болсын! Алаштың аруағы қолдасын! Алаш! Алаш!» деп жауға ұмтылған екен. Жыланның басын жұлу себебі, жоңғарлардың туында айдаһардың суреті болған.Тереңнен толғайтын,алысты болжайтын Тәуке ханның асыл бейнесі көз алдыңа келеді. Отан алдындағы борышыңды өтемей, жалпы адамзатқа қызмет ету мүмкін емес.Сондықтан да қазіргі қазақ мектебінде ұлттық білім беру –ұлттың болашағына сәуле шашумен тең.Мектеп-жас ұрпаққа сапалы білім саналы тәрбие берумен қатар халықтың биік рухы мен ғасырлар бойы жинақтаған мұраларын келешек ұрпақ игілігіне

жеткізіп отыратын мәдени орын, ұлттық тәлімтәрбие орталығы. Ұлтының ұлы мұраттары мен ұлылығы, ірілігі мен бірлігі, есендігі мен еркіндігі, намысы мен ынтымағы үшін білім-бірлігін сарқа пайдаланған, ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермеген сол заманның тұлғаларының асы ойлары аспандай көнермей, көктемдей қартаймай, ұрпағына даналық сөздері жетіп отыр. «Ойлау-асқан артықшылық және даналық»- дейді Гераклит. Буырқанған ойдан нұр сипатты асыл сөздердің алтын тізбегі сап түзейді. Заманымызда болған небір айтулы ұлттық қаһармандарға сипаттама бермейміз бе деп Абылай хан сұрағанда,Бұқар жырау: «-Айтсаң Бәсентиін Малайсарыны айтсаңшы, үні жақсы еді, ашық көңілмен салыстырып отырушы еді. Қарауыл Қанайды айтсаңшы, сөздің майын сөйлеуші еді. Бәрін айт та бірін айт–Қанжығалы Бөгенбайды айт.Ақылдың жатқан үйін табушы еді,күні кетті бейшара, кәрілікке не шара?Бұл өмірде асқан дана Қаз дауысты Қазыбек еді ғой» деп толқыған екен. Атақты Бөгенбай батырдың немересі Саққұлақ би бірнеше сөзбен тәрбиенің түгел бір педагогикалық жүйесін белгілеп берген:«Адамның басшысы-ақыл, жетекшісі–талап, шолушысы-ой, жолдасы-кәсіп, қорғаны-сабыр, қорғаушысы-мінез, сынаушысыхалық» Бұдан, «жастарымыз сегіз қырлы бір сырлы» болсын десек, ұлттық болмыс пен мінезді дамытуда және қалыптастыруда, өскелең ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеу бағытында ұлттық педагогиканың алатын орны ерекше. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Жұмабаев М. Педагогика.–Алматы:Рауан,1994. 2.Пірәлиев С. Ұлттық тәрбие және жаһандану// «Егемен Қазақстан». 3.Мырзахан А. Ел болудың жолы–ұлттық тәрбие// «Ана тілі», 20 қазан, 2011. 4.Оқушы бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыруда мектеп пен ата-ананың рөлі//

Өсиетте-насихат Қандай болсын өнерді меңгеру дегеніміз-бұл өнер мәселелерін ақылмен білу және тану қабілеттілігін меңгерту болып табылады. Әл-Фараби Өнер-адам бойындағы құдіреттіліктің ең асқақ көрінісі. Л.Н.Толстой Дүниеде түрлі өнер көп, өнерді тапқан шебер көп. С.Дөнентаев Өнер-өмірдің өзіндей мәңгілік. Д.И.Шаляпин Өнер идеясыз өмір сүре алмайды.

Г.В.Плеханов

 Ассамблеяға 20 жыл  НАЦИОНАЛЬНО – КУЛЬТУРНЫЕ ЦЕННОСТИ В ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СЕМЬИ И ШКОЛЫ Боброва Т.Д. учитель высшей категории школы-лицея №20 имени А.С. Пушкина, Атырау

Общество лишь тогда способно ставить и решать масштабные национальные задачи, когда у него есть общая система нравственных ориентиров. А есть эти ориентиры там, где хранят уважение к родному языку, к самобытной культуре и к самобытным культурным ценностям, к памяти своих предков, к каждой странице нашей отечественной истории. Говоря о сущностных идеях казахстанской государственности, Президент Н.А.Назарбаев подчеркивает,что доминирующей является идея единства и целостности народа Казахстана. «Каждый казахстанец,независимо от его национальной принадлежности, должен сознавать, что Казахстан– это плоть от плоти его родное государство, всегда готовое защитить его права и свободы. Только в этом случае проявляется корневая основа для взращивания и воспитания чувства казахстанского патриотизма, только в этом случае сограждане испытывают чувство гордости за принадлежность государству, которое весь мир теперь знает как Казахстан». У большинства из нас отчий дом связан со счастьем,любовью и безопасностью.Какой бы ни была действительность, в глазах ребенка его дом— единственный идеал любви и надежности.Мы рождаемся с ожиданием заботы и любви.Каждый человек на протяжении своей жизни является членом, как минимум, двух семей: родительской, из которой он происходит, и семьи, которую он создает сам. Семью как важнейший институт социализации личности,отличает единое экономическое основание, общность быта, взаимно-зависимый образ жизни ее старших и младших членов, определенная структура ролей и норм взаимодействия,эмоциональнонравственные связи, отношения помощи, поддержки и защиты. Семья выступает той основой, где ценностные установки родителей усваиваются ребенком механически, и чьи нормы и ценности он принимает как собственные и проявляет их в своем поведении. Именно семья несет ребенку свою, особую версию культуры, основанную на позиции и личном опыте членов этой семьи.Ценностные установки семейной жизни, формируясь с детства, сохраняются у человека на долгие годы и проявляются в межличностных взаимоотношениях в различных сферах жизни, и

особенно во взаимоотношениях с членами семьи, созданной им самим. Национальная педагогика и психология бережно отнеслись к семье, они сохранили до настоящего времени множество обычаев и традиций. Ценности личности, конечно, в первую очередь формируются в семье.Но наиболее системно, последовательно и глубоко духовно-нравственное развитие и воспитание личности происходит в школе. Поэтому меня волнует не только интеллектуальная, но и духовная, культурная жизнь моих учеников. Любовь к своей Родине, привязанность к родной культуре способствует сохранению норм, жизненных устоев, менталитета. Человек обязан любить свою Родину, свой народ, язык, культуру, традиции, литературу, искусство, поскольку лишь при наличии истинных, преданных патриотов может существовать и развиваться народ.Воспитание национальной гордости, казахстанского патриотизма на основе духовного богатства, уважения обычаев и традиций казахского народа–одно из приоритетных направлений в моей работе.Посещение краеведческого музея, субботники, мероприятия на военно–патриотическую тематику,конкурсы, интеллектуальные игры стали традиционными в классе. Мы вместе живем на необъятной и богатой своими недрами земле. Мы вместе строим на ней города и села, заводы, электростанции и дороги. Мы сообща создаем огромное культурное наследие, разделить которое невозможно. Моя задача-помочь детям увидеть, что можно изменить мир:семью,школу, микрорайон, страну, регион,прекрасную и богатую нашу планету к лучшему.«Как прекрасен этот мир!»-тема одной из бесед. И как приятно, когда сердце ученика отзывается на слова учителя стихами: Я люблю этот мир! Он прекрасен во всем! Каждый день эта радость Приходит в мой дом. Сквозь окно прорывается Пение птиц. Мне с утра улыбается Множество лиц. Этот мир, как прекрасный Цветок расцветает.

Здесь я чувствую даже, Как птицы порхают. Мы все дружной семьей В этом мире живем. Я все больше люблю Этот мир с каждым днем. (Христафорова Полина, 9 класс) Поликультурное воспитание соотносится с типом поведения,называемого национальным согласием, которое предполагает наличие общих мировоззренческих оснований, общности исторических судеб, совпадения интересов, ведущей к межэтнической толерантности. Основой толерантности как качества личности является признание права на отличие. Она проявляется в принятии другого человека таким, каков он есть, уважении другой точки зрения, сдержанности к тому, что не разделяешь, понимании и принятии традиций,

ценностей и культуры представителей другой национальности и веры. За годы Независимости у нас сложились свои замечательные традиции.Мы все вместе отмечаем ежегодно День единства народа Казахстана,Курбан айт,Пасху,Рождество.Это праздники всех казахстанцев,всех людей доброй воли и светлых помыслов. Благодаря этому в нашем обществе прочно укоренились такие общие нравственные ценности, как почитание старших, уважение к семье, забота о детях, радушное гостеприимство, добрососедство. Без своей этнической системы воспитания–нет народа. Без национального чувства не было, нет и не может быть никакого патриотизма.Как говорил К.Д. Ушинский,«воспитательные идеи каждого народа проникнуты национальностью более, чем что-либо другое…»

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ТАРИХЫНА ШОЛУ. Қазақстан–тарихи тағдыры ортақ этностардан құралған унитаралы мемлекет. Оларды ортақ құрылымның аясына біріктірудің сара жолы–Қазақстан халқы Ассамблеясын құру болды.Жаңа әрі теңдесі жоқ құрылымды іске асыру жұмыстары аймақтарда кіші ассамблеялар құрудан басталды. Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамды топтастырушы тетіктердің біріне айналды. Шын мәнінде, ол ұлтаралық келісімнің қазақстандық моделін жүзеге асырудың маңызды тетігі болатын. 1995 жылы 16 ақпанда Президент Н.А. Назарбаев еліміздегі ұлттық мәдени орталықтардың жетекшілерімен кездесу өткізді. Кездесуде Елбасы республикадағы ұлтаралық келісімді сақтау және оны одан әрі нығайту үшін елімізде жаңа қоғамдық институт–Президент жанындағы консультативті-кеңесші орган ретінде Қазақстан халқын ортақ мүддеге біріктіретін Ассамблея құру қажеттілігі туындап отырғандығына назар аударды. Ассамблеяның басты мақсаты:Қазақстандағы барлық этностардың рухани тұрғыда қайта жаңғыруы мен дамуын қамтамасыз ету; өркениеттік және демократиялық ұстанымдарға, мемлекеттік ұлттық саясатта барлық этностардың мүддесіне деген құрметке негізделген ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру.Барлық облыстарда кіші Ассамблеялар құрылып, олардан сессияға 260 делегат сайланды.Сессия 1995 жылы 24 наурызда Алматы қаласында өтті және оның құрамына 40 ұлттық-мәдени орталықтың өкілдері енді. Сессияда Қазақстан Президенті Н.Назарбаев баяндама жасап,Ассамблеяның ұйымдастырушылық құрылымдары белгіленді. Ассамблея этномәдени бірлестіктерді құрамына біріктіреді және олардың жетекшілері Қазақстан халқы Ассамблеясы мен кіші ассамблея мүшесі болып табылады. Ал 2008 жылы «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заң қабылданды. Қазақстан халқы Асамблеясы сан алуан этностарды азаматтық тұрғыда топтастырудың қуатты құралдарының біріне айналды. Жалпы алғанда, өз қызметінің алғашқы күндерінен бастап Ассамблея еліміздегі этностардың мәдениетінің қайта жаңғыруы мен дамуына елеулі үлес қосып келеді. Наурыз мейрамы, корей, неміс мәдениетінің фестивальдері,татарлар мен башқұрттардың сабантойы жалпы халықтық сипатқа ие болды. Дүнгендер, курдтар сияқты, т.б. халықтардың мейрамдары мен түрлі форумдары республикалық деңгейде дәстүрлі түрде өткізіліп отырды. Ассамблеяның белсенді қызметінің нәтижесінде Қазақстандағы этностардың мәдени өмірі жандана бастады. Өйткені Ассамблея этникалық топтар арасындағы ұйымдастыру жұмыстарының орталығына айналды. Ассамблея органдарына мемлекеттік мәртебе берілуіне байланысты этномәдени орталықтардың мәселелері жедел шешімін тауып, кейбір өзекті мәселелер бойынша үкімет деңгейіндегі шешімдер қабылданды. Қазақстан халқы Ассамблеясы республикалық «Ақиқат» және «Мысль» журналдарының құрылтайшысы және де Ассамблея жанынан шығатын «Достық-Дружба» журналы бүкіл елімізге таралады. Бүгінде Қазақстан халқы Ассамблеясы еліміздегі әрбір этностың мүддесін қорғайтын қоғамдық бірлестік. Ассамблея көпұлтты Қазақстан халқын топтастырушы институт ретінде қалыптасып болды. Ассамблея Қазақстан азаматтарын отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге, халықтар арасындағы достық пен бірлікті нығайту ісіне өлшеусіз үлесін қосып келеді. Ассамблеяның ең жоғарғы органы Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясы болып табылады. Ал Ассамблея Кеңесі заң жобаларын сараптамадан өткізу, мемлекеттік тіл мен еліміздегі барлық халықтардың тілін және мәдениетін дамыту, жастардың бойында қазақстандық отансүйгіштікті қалыптастыру,БАҚ-пен тығыз байланыс орнату, халықаралық байланыстар жүргізу, әрбір этностың мәдени дамуына ықпал ету сияқты, өзге де жұмыстарды жүзеге асырады.

Өзін-өзі тану» пәні шеберханасы  БАЛАҒА ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ БАСТЫ ШАРТЫ-МЕЙІРІМ МЕН СҮЙІСПЕНШІЛІК Кульниязова А.С. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы, «Өзін-өзі тану» пәні бойынша тренер.

Мейірімділікті адам алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап сезіп-көре бастайды. Мейірімін төккен ата-анасының ыстық кұшағында олардың аялы алақанын сезіне жүріп, өмірге үйренеді. Есейе келе толағай мейірімділікті айналасынан көру–көрмеуі екіталай. Әйтсе де, адам өмір бойы мейірімділікті іздеп, дауыл алдындағы шағаладай шарқ ұрып өтері анық. Кітабымыз Құран Кәрімнің әр сөзіне бастарымызда «Бисмиллаһир рахман Рахим» деп айтамыз. Яғни рахымды және мейірімді болған Алланың атымен бастаймын, дейміз. Алла алғаш өз сөзінде-ақ өзінен мейірімділік тілеуімізді айтуда. Олай болса, бұның ерекшелігі неде деген ой әр адамды мазаламай қоймайтыны анық. Сүйіспеншілік тіршіліктің негізгі тірегі.Сүйіспеншілік-тіршіліктің сәні мен мәнін келтіретін нұр әрі ең басты қуат көзі. Барша ғалам шынайы сүйіспеншіліктің жарқын көрінісі десе болады.Мәселен, шуағын төккен күн көзі және судың буға, одан бұлтқа айналуы, сонан соң жауын болып топыраққа нәр шашуы–ғаламдағы сүйіспеншіліктің жарқын мысалдары.Масатыдай құлпырған сан алуан гүлдер көз жауын алатын әсемдігімен қараған жанның жанын жадыратып, көңілін шалқытады. Жапырақ бетіндегі таңғы шықтың күмістей мөлдіреген пәк бейнесінен сүйіспеншілікті қалай сезінбессің?! Иен даланы басына көтере жамырай маңыраған қозы-лақтың берекелі де бейбіт тірліктің бесігін тербеткен үнінен, құлақ құрышын қандыра сайрап, жүрекке шаттық сыйлайтын құстардың әсем әнінен сүйіспеншіліктің әуезді әуенін тыңдау қандай ғанибет! Адамның жан дүниесінде терең із қалдыратын тылсым бір күш бар. Ол-махаббат. Тегінде, адам баласы махаббат үшін бар асылын құрбан етеді. Махаббат жолында қаншама Төлеген «Жібек» деп шарқ ұрады. Осынау махаббатты жан-дүниесімен сезіне алмаған, сезінуге дәрменсіз жандар мұндай сезімдерді Жібектей қыздарға балап, адасатыны өкінішті-ақ! Махаббат, мейірімділік, сүйіспеншілікелдің ыстық ықыласына бөленудің ең төте жолдары. Өйткені, бұлар–Пайғамбарлардың қастерлі жолы. Бұл жолдың жолаушылары жолдан адасып, тығырыққа тірелуі мүмкін емес.Тұйыққа тірелген күннің өзінде жабылған бір есіктің орнына басқа жердей мың есік ашылады.Бұл дүниеде сүйіспеншілікпен барша адамзатты бауырға басып,жүректерге жол таба білсек,

бұл дүниеде шешімін таппаған мәселе қалмас еді. Бұл үшеуін өмірлік ұстанымына айналдырған жандар қандай бақытты! Ал енді бұлардан жұрдай бақытсыз бейбақтардың қараңғы дүниесі мен сел болған рухани әлемі неткен аянышты... Ұлы Раббым! Бізді, өзіңнің шексіз махаббатыңмен, мейірімділігіңмен, сүйіспеншілігіңмен бүгінгі төрткүл дүниенің төрт бұрышын жайлаған өшпенділіктің қараңғы түнегінен сақтай гөр! Азуы түскенше азғындаған опасыз құлдарыңның көңілдерін махаббат, сүйіспеншілік және мейірімділікпен ізгілікке бұрып, оларды жарылқай гөр! Бірде Мәдиналық бір кісі бақшасында өсіп тұрған құрмасына тас лақтырған баланы сүйреп отырып Пайғамбарымызға әкелді. Бала–жас та болса Ислам дінін қабылдаған Рафиғ ибн Амр еді.Келген кісі қатты кейіген сыңайда.Қабағы қатулы.Пайғамбарымыз болса,сол сабырлы қалпын сақтады. «Балапаным, құрма ағашына неге тас лақтырдың?»,-деп сұрады. Бала:«Қарным қатты ашты.Құрма жегім келді»,дегеннен артық сөз айтпады.Мұхаммед (с.а.у.) балаға:«Жерге түскенін жесең же, бірақ ендігәрі құрмаларға тас лақтырма, жарай ма?»,-деді. Сосын баланың басынан сипап, оған былай деп дұға жасады: «Уа, Алла Тағалам!Бұл баланың қарнын тойдыра гөр!» Ал енді осы оқиғаға психологиялық талдау жасай отырып, астарындағы педагогикалық тәлім-тәрбие негіздерін ұғуға тырысайық. Біріншіден, алдына ашумен алып келген балаға, оның кінәлі екенін біле тұра неге Пайғамбарымыз салған жерден ұрыспады?Өйткені, балаға ұрысқаннан гөрі оған жақсы көретініңді білдіру аса маңызды. Психология ғылымында дәлелденген осы бір әрекетке тоқталып өтейік. Балаға мейірімділік таныту ен сүйіспеншілігіңді көрсету. Тәрбие берудің негізгі мәйегі–мейірім мен сүйіспеншілікте.Әсіресе,кішкене балалар үшін мейірім мен сүйіспеншіліктің орны ерекше. Бұл махаббатқа олар қашанда шөлдеп тұрады. Олар тек сүйіспеншілікпен ғана өсіп-жетіледі десек артық айтқандық емес.Бала кімнен мейірім көрсе, сол адамды ерекше жақсы көреді. Әрдайым соны іздеп тұрады.Оны ренжітпей, мейірімі мен сүйіспеншілігінен ажырап қалмау үшін оның айтқандарын орындауға тырысады.Өзі жақсы көрген кісіге еліктегіш келеді. Ендеше, сүйіспеншілік–бала

тәрбиесіндегі негізгі қағида. Пайғамбарымыз барлық адамзаттан сүйіспеншілігін аямаған. Жан жүрегімен жақсы көріп, әрқайсысына жеке-жеке көңіл бөлетіндіктен, әр сахаба өзін «Пайғамбардың ең жақсы көретін адамы мен шығармын» деген ойға қалатын. Алайда, Алла Елшісінің балаларға деген мейірімі тіптен ерекше еді. Жоғарыдағы «Рафиғ ибн Амр оқиғасы»–осының нақты дәлелі.Дедектетіп Пайғамбарымызға әкеле жатқанда бұл бала қандай үрейді бастан кешті десеңізші?! «Қап, маған енді не істер екен? Не деп ұрсып, қалай жазалар екен» деп қатты қорқып келген балаға Пайғамбарымыз «балапаным!» деген жалғыз-ақ ауыз сүйіспеншілікке толы жылы сөзін арнады.Сол жылы сөзімен қарсы алып, басынан сипап, мейірлене қарады. Баланың қатесін түзетіп, дұрысын үйретуде жаза берудің ерекше орны бар екенін жоққа шығармаймыз. Бірақ жазалаудан бұрын қателерді түзетуде ең әуелі мейірім мен насихаттың әсері мол екенін ескергеніміз жөн.Себебі,балалар көбіне жасаған қателіктерінің парқына бара бермейді. Мұндай жағдайда балаларға ұрсып-зекудің пайдасынан зияны басым болуы кәдік. Үлкендердің баланың басынан сипауы, маңдайынан сүйіп, иіскеуі яки құшақтап арқасынан қағуы, көтеріп құшағында тербетуі–бәрі-бәрі балаға оң әсерін тигізеді. Бала үлкеннің бұл ілтипатынан өзін жақсы көретіндігіне сенеді әрі сол кісіге деген құрметі де артады.Құшақтап,басын сипаған кісіні өзінің қорғаушысы деп біледі. Зерттеушілер құшаққа алынып, құштарлана сүйілмеген, басынан сипалып, маңдайынан иіскелмеген балалардың кейбір психологиялық ауруларға ұшырайтынын дәлелдеуде. Ата-ана яки кез келген педагог үшін балаға көп ұрсып, оған ұзақ ақыл айтқаннан гөрі оның басынан сипап, мейірім көрсетіп, арқасынан қағуы әлдеқайда әсерлі. Бұның астарында құрғақ сөздермен жеткізуге келмейтін небір сезімдер бар. Жоғарыда келтірілген оқиғада «қылмыс үстінде ұсталып, енді не істер екен» деген үреймен келген балаға Пайғамбарымыз ең алдымен «балапаным!» деген жылы сөзін арнаған. Қорқып келген балаға жылы сөз ғана айтып қоймай, «қорықпа, мен сені қорғаймын» дегендей басынан сипауы,әрине, бала жүрегіндегі қорқыныштың орнына қуаныш сыйлады. Өзіне жанашыр жан тауып, оның қасында өзін сенімді сезінген бала ғана ойындағысын бүкпесіз айтты. Балаға құлақ асу. Баланы әуелі тыңдай білу керек. Сөйлеген бала өзінің ішкі дүниесін ашып береді. Әр нәрсені дұрыс түсінуге бала ақылы жете бермейді. Сол себепті баланың не ойлап тұрғанын білу қажет. Біз көбіне баланы қателікке ұрындырған себептерді іздемейміз. Дереу өзіне ұрса жөнелеміз. Жоғарыдағы Рафиғ ибн Амр оқиғасында пайғамбарымыз оған дереу дүрсе қоя берген жоқ, «Әй, оңбаған! Біреудің бақшасында нең бар?! Енді тас лақтырады екенсің көресеңді көрсетем,қолыңды тура шағам!»деп ұрысқан жоқ. «Неліктен тас лақтырдың?» деп, онымен тілдесті.Бала себебін айтты.Қарны ашқаны,құрма жегісі келгендігі анықталды. Аш баланың мұндай әрекетке баруы табиғи жағдай екені сөзсіз. Не істесе

де дереу жазалауға жүгірмей, алдымен баланы сөйлетіп, тыңдай білу қажет. Балалар балалықпен қате жасайды. Ал үлкендер болса, олардан үлкен кісінің істейтін ісін күтеді. Қате жасаса дереу ұрсып, жазғыра жөнеледі.Көбіне балаларын тыңдауды қажеттілік деп те ойламайды. Бала болса, өз ісінің қателігін түсінбегендіктен атаанасының яки үлкендердің не үшін ұрысқанын, яки жазалағанын түсінбей дал болады. Сөйтіп, үлкендер маған жамандық жасады яки ата-анам мені жақсы көрмейді деген ойға қалады. Міне сондықтан баланың ішкі дүниесімен сырласпастан, оның ойын білместен, жасаған ісінің дұрыс еместігін түсіндірместен оған ұрысу, жазалау дұрыс емес. Балама нәрсе көрсету.Ата-аналардағы қателіктердің бірі–баланы не болса содан тыйып, ісәрекетін шектей беруі. Баланың қате қылығын тыйған кезде, орнына басқа бір дұрыс нәрсені көрсету керек. Олай болмағанда бала баяғы істеген қателіктеріне қайта басуы я болмаса қырсық мінезділікке бейімдеуі мүмкін.Мысалы,бала ыдыс-аяқпен ойнағысы келгенде, дереу қолынан ыдысты жұлып алғаннан гөрі «ойнасаң, мә, мына сынбайтын ыдыспен ойна» деп оған басқа ыдыс беру керек.Үйдің керегелерін сызғыштап ойнаған баланың қолына дереу басқа бір дәптер яки қағаз ұстатып:«сызсаң мынаған сыз», «жүгірсең, мұнда емес ана жерде жүгір», «көрсең, бұл фильмді емес ана фильмді көр» деген секілді баламаларды көрсетуіміз қажет. Жоғарыдағы оқиғада пайғамбарымыз «Құрмаларға тас лақтырма! Жесең, жерге түскендерін же!» деп, тыйыммен қоса балаға басқа балама іс ұсынды. Қазіргі кездегі қалада балалар баратын ойын залдары мен кино театрларда көрсетілетін фильмдер бала тәрбиесіне,мінез-құлқына залалды болуы мүмкін. Сондықтан балаларға ана жерге–мына жерге барма дегеннен гөрі, оларға басқа жағдай жасау керек. Үйге компьютер алып, зияны жоқ ойындар мен фильмдердің СD-лерін дайындап, ойын ойнап, кино көретін уақыттарын белгілеу дұрыс. Тілек тілеу не балаға бата беру. Ата-ана қашанда баласының тілегін Құдайдан сұрауы жөн. Бұл педагогтар үшін де маңызды. Көптеген хадистерде баласының тілеуін тілеген ата-ана дұғаларының қабыл болатындығы айтылған. Пайғамбарымыз жоғарыдағы оқиғада балаға дұға ету арқылы дұғаның маңыздылығын білдіруде.Қолынан келер тәлім-тәрбие берген педагогтар да бұдан кейін балалар үшін үнемі Жаратқаннан тілек тілеп жүргендері дұрыс. Қорыта келгенде, адамға әр жасқа сай тәлімтәрбие беруде ұлағаты мол тамаша ұстаз, ақиық Пайғамбардан алар үлгіміз көп. Оның бала тәрбиесіне қатысты көрегендігі жоғарыдағы бір оқиғамен ғана шектеулі емес.Кезінде тұтастай бір қоғамды жамандықтан тыйып,жақсылыққа тәрбиелеген хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) өмірі мұқият зерттелуі тиіс.Ол– бала тәрбиесінде қиындық көріп жүрген ата-аналар мен педагогтар үшін таптырмас үлгі. «Отансүйгіштік және рухани– адамгершілік тәрбие мектепке дейінгі білім беру сапасын көтерудін кепілі.»

Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа Отансүйгіштік және адамгершілік–рухани тәрбие мектепке дейінгі білім беру сапасын көтерудің кепілі болып табылады. Халқымыз «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтпаған.Сондықтан баланың бойына жастайынан мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар үлкен роль атқарады. Рухани–адамгершілік тәрбие–екі жақты процесс.Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын,екінші жағынан тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым–қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, Отансүйгіштік,адамгершілік ықпалдың әр–түрлі әдістерін пайдалана отырып,педагог істелген жұмыстардың нәтижелерін, тәрбиелеушілерінің жетістіктеріне зер салып отыруы қажет.Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен байланысады: ізгілік бастамасымен тәрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым–қатынасы (тұрмыстық қарапайым ережелерін орындау) кеңпейілдік, қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен қарау.Тәрбиенің негізгі мақсаты–дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты,ар–ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Рухани адамгершілік тәрбие–бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым–қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік

санасының дәрежесі оның мінез–құлқымен іс– әрекетін анықтайды.Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге,мәдениетке тәрбиелеуде тәрбиелі адаммен жолдас болудың әсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. «Жақсымен жолдас болсаң–жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң, қаларсың ұятқа», «Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға»-деген мақалдардан көруге болады.Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс–әрекет,түрлі ойындар арқылы беріледі. Сол мақсатта «Болады–болмайды» ойын–тренингі өткізіледі. — Мейірімді болуға… (болады), — Кешірімді болуға… (болады), — Мақтаншақ болуға… (болмайды), — Шыншыл болуға… (болады), — Жаман болуға… (болмайды). Көрнекті педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,-дейді. Демек балаға жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің Отансүйгіштік асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.Тәрбие берудің негізгі мәйегі–мейірім мен сүйіспеншілікте. Ендеше, сүйіспеншілік–бала тәрбиесіндегі негізгі қағида.Адамның адамгершілігі–оның жоғары қасиеті.Оның негізгі белгілерінің бірі–өзі үшін ғана емес, ел, қоғам үшін өмір сүру, адамдық ар–намысты ардақтау, әр уақытта жақсылық жасауға дайын болу. Арлы адам–ардақты адам.Адамгершіліктің асыл қасиеттері:Отансүйгіштік,мейірімді, адал, еңбекқор, ақылды, әділ, парасатты жас ұрпақтарымыздың бойынан табылуына ықпал ету педагогтың бірден бір парызы.

ТӘРБИЕ–ҰРПАҚ ҮШІН КҮРЕС Cамалихова Г.Қ.

Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп-гимназиясының ІІ санатты география пәні мұғалімі

Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-атабабалардың үлгі-өнегесі,ақыл-кеңесі,дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздікдербестікке ұмтылысы. Бұл–алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты.Ұлы ойшыл осы сөзімен әйел-қоғамның ұйтқысы екенін, әйел еркіндікке жетпесе, адамшылық та күрмеулі болатынын қадап айтып, қазақ мешел болып қалмайын десең,бесігіңді түзе-деп сол тұстың да, қазіргі біздің заманымыздың да ең зәру идеясын ұсынып еді. Қазақ елі ел болғалы, қазақ-қазақ болғалы өмірбақи анасын сыйлап өткен. Алты алашқа билік айтқан Төле би үй іші берекесіне көп көңіл бөлген.Үйдің көркі-әйел. «Келінім ақылды болса, балам дана болады.Ердің бақыты әйел» деген. Ел сыйлайтын ерді ақылдылықпен адам етіп тәрбиелейтін әйел, кең жайылған дастарханымен атын шығаратын да әйел...

Ырыс, бақыт, қыздар да әйелде» деген ұлағатты сөздері, көрікті ойлары есті ұрпағын да қызықтырады. Өзі ақылды, дана туған Данагүлді Төле би ұлына айттырып алады. Адамның тектілігі, қасиеттілігі айналасындағы әлеуметтік ортасы болмаса, оны бағалайтын, ол туралы пікір алысатын ортасы болмаса құнын жояды. Біз бұдан тұлғаның әлеуметтік ортамен байланысын, ортаның тәрбиелік ықпалын көреміз. Тұлғаның ұлттық қасиеті, оның дәстүрінен, әдепғұрпы арқылы бойынан көрініс табады. Осындай дәстүрлеріміздің бірі– сыйласымдылық дәстүрі. Сыйласымдық қарым-қатынастың қазақ халқының ескі тарихынан келе жатқандығы, оның ұлттық дәстүрлерге байланыстылығын, оның ауызбірлік пен ұйымшылдықтың тұтқасы екендігін ұлт тіршілігінен көреміз. Оған бір мысал келтіріп өтейін. Төле би алыс сапардан келе жатып, шөлде қырық қарақшыға кездеседі.Қарақшылар тонап,шөлде қалдырғысы келеді. Соны сезген Төле би:

-Мен бір малы көп бай адаммын.Малым жанымнан артық па?Ауылға барып мал әкелемін дегенге сенбессіздер, хат жазайын, адамыңыздан беріп жіберіңіз дейді. Кенже ұлыма құда түсіп, келін алмақ едім, соған қырық атан, жиырма буыршын,сегіз ақ бас атаным бар еді, соны берсін. Оң босағамда көмген алтыным, сол босағамда көмген күмісім бар еді. Өзімнен басқа адам білмеуші еді,соларды алдыртайын және көмген алтынымды түгел әкеліңіздер деген екен. Төле бидің тұспалдауын Данагүл келіні былай шешіпті: -Атам қырық қарақшының қолына тұтқын болып түскен екен. Қырық құнан берсін дегені қырық мықты жауынгер жігіт берсін дегені. Жиырма буыршын берсін дегені жиырма палуан берсін дегені. Сегіз ақ бас атан берсін дегені сегіз ақсақал берсін дегені. Оң босағада алтын мен едім, сол босағада күміс баласы еді. Алтынымды түгел берсін дегені мені алып келсін дегені депті. Екі қарақшы Төле бидің ауылында екі күн қонақ болады.Тиісті малды алдына салып, Данагүл өзі бірге ере шығады. Алпыс жігіт пен сегіз қария соңдарынан жасырын еріп отырады. Қырық қарақшыны қолға түсіреді. Ұлтының рухани көсемі Төле би былай дейді: -Ғұмыр біреу,кезек екеу.Елге пайдаларың жоқ. Айдалада не әйелің жоқ, не балаң жоқ қаңғырып өмір сүресің.Адал еңбек істеңіздер,қарның тояды. Кемеңгер бидің сөзінен иланған қарақшылардың жетекшісі: -Айналайын, ағатай, айтқандарыңның бәрі рас.Онан қашқан, мұнан қашқан қырық руданбыз. Ел тонадық, мал тонадық, керуенге қырғидай тидік.Әкеміз қарақшы, шешеміз зұлым болған жоқ дейді. Кеш те болса аталы сөзге жығылып, қателіктерін мойындайды. Әу баста әке тәрбиесі қаталдау болғанда есті жігіттер тонау, ұрлықпен айналыспас па еді деген ой келеді. Неткен көрегенділік, құдіреттілік десеңізші, Төле бидің даналығымен қырық жігіт ес жиып, басына бас, малына мал қосылып, ел қатарлы ғұмыр кешіпті.Қазақ ойшылының басты идеясы «атаның баласы болма, адамның баласы бол, жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін», деген гуманистік ой-пікірді қуаттау. «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме,өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле» деген мақал бар. Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы ұрпаққа қалыптастыру, ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру дегені. Қазаққа тән игілік пен ұлттық сана дегеніміз ол-әдептілік, бауырмалдық, қонақжайлылық,еңбекқұмарлық,ұрлық,қиянат жасамау, үлкенді сыйлау. Қазақ халқы баланы жамандықтан жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болуын, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі өң мен түрден ләззат ала білетін, байсалды, ойламды, шымыр болып өсуін ұлт тәрбиесінің негізгі қағидасы етіп ұсынған. Ұрпақ тәрбиесінде кешігу дегеніміз-мертігумен бірдей. Тәрбие-бала тумай тұрып, дүниеге әлі келмей тұрып, басталуы тиіс. Халық сондықтан да:

«Отбасында шырақ болып жанады, Мейірімділік тарататын жанары, Анасының тәрбиесін, тәлімін, Сәби болса іште жатып алады. Бала тәрбиесі басынан, еңбекке баулу жасынан», дейді. «Баланы бақырып үйретпе, ақырын үйрет». Халық асқан тәлімгер осылай талап қойған. Зекіру–зердеге У салумен бірдей.Байбалам салмай,бабын тауып үйретсең ғана еңбегің жемісті.Адам тәрбиесінде зорлыққа есік жабық. «Ықтиярсыз ашқан көздің нұры жоқ», деп ойды сығымдап, нақышты әрі санаулы сөзбен әрі өткір,әсерлі айтып бізге қалдырған ойпарасат мирасы даңғыл жол сияқты.Көп жағдайда бала тәрбиесі ананың мойнында, әке көп араласпай, уақыт таппай жатады. Бала жеке адамның ғана емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі,келер тарихқа апарар аманаты.Бүгінгі бөбекке қамқорлық жасаған адам ертеңге еңбек сіңіреді. «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер. Беске толып қалыптасып санасы, алты жаста болар сәби арқадай. Кісі болар баланы кісесінен танитын, кісі болмас баланы мүшесінен танитын» сыншылар туралы ел аузында аңыздар көп кездеседі. Соның бірі тоғыз жастағы Төле биге айтылған:«Мынау бала көрерсің, бір жылы болар хақында нұқыл болат денесі, адамның болар төресі»,-деген сөз шындыққа айналғаны бізге мәлім. «Бала болсаң, болғандай бол, айналаңа қорғандай бол.Бұтақпен ағаш сымбатты, ұрпақпен адам қымбатты. Жеті атасын білген ұл, жетті ұлттың қамын жер.Өзін ғана білген ұл құлағы мен жағын жер»,деген бабаларымыз.Осы ойын тағы жалғастырып олар: «Жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны бар. Екі баласы бардың,өкпе,бауыр,жалы бар.Үш баласы бардың Бұқарада пұлы бар»,-деген. «Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйенерге жарар ол. Бес жастан кейін құлша жұмса. Он бес жастан кейін досыңдай сырлас»,-деген ата-бабамыз,бала тәрбиесін ең алдымен мейірбандыққа үйреткен, ақылын дамытқан. Ақыл-ауыздан, мерей көзден танылған. Содан кейін барып білім берген.Осы үш жолда да дене, сұлулық, мінез-құлық, құқ-тәртіп мәселесі естен шығарылмаған, ұлы жол, үйінің табалдырығынан басталған. «Баланы-жастан »дегенім: Бойына үлгі жастай ек, Діні мен тілі не екенін, Дегенім ұқсын жастай көп. Жад етіп сөзін көненің, Дегенім өссін өренім. Ақын «ындыны жаман жалтақ, тегі жақсы арамдыққа жүрмейді» деп қазақта көп айтылатын текті-тексіз ұғымдарының бір қырын ашады. Ол «сырт тазасы не керек,тазарт әуел ішіңді» немесе,«ниет тазалығы істің оңалуының кепілі» десе,сөздің, қарымқатынастың басты құралы ретіндегі қасиетін «сөз түбіне жетермін.... сөзімді қойма тыңдамай... сөзіне қарсы сөз айтып...үш ауыз сөзбен құтылдың...айтқан сөзің емеді... аузынан балды тамызған (жақсы сөз

туралы)...сөзімді тыңда»,-деп сөз өнерінің қасиетін

жеткізе айтады.

Әдістемелік қоржынға  БІЛІМДІ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ Ташмуханова О.М.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты директорының орынбасары, институт доценті, ҚР Білім беру ісінің үздігі

Оқушылардың білімін бағалау–күрделі педагогикалық мәселе. Білім бағалау барысында әрбір мұғалім алдына мақсат қойып, шәкірттерінің одан әрі өсу жолын ойластырады.Мұғалімнің білімі мен іскерлігі, тәжірибесі мен сезімталдығы, қоғам мен ұрпақ алдындағы жауапкершілігі, адамгершілігі мен мамандық әдебі педагогикалық саясат негізімен қабысып жатқанда ғана ол бұл бағытта дұрыс шешім қабылдай алады. Мектеп мұғалімдерінің оқушы білімін бағалауы туралы әр түрлі пікір айтылып жүр.Тіпті бір-біріне қарама-қарсы келетіндері де аз емес. Бірақ өзіндік ерекшеліктері бар бағалау жүйелерімен жұмыс істейтін мұғалімдер тәжірибесінің жақсы жақтарын көре білу де маңызды.Ең бастысы баланың оқуға деген ынта–ықыласы мен жауапкершілігін, қызығушылығын арттыру. Оқу-тәрбие сапасын оқушы–мұғалім-мектеп әкімшілігі деген тізбектен іздейді. Мектептегі оқутәрбие ісінің жетістігі мен кемшілігінің нақтылы критерийлері жоқ. Жұмысты бағалау–салыстырмалы дүние.Сондықтан да,субъективтілікке жол беріледі. Айтылып жүрген жұмыс нәтижесі өзара байланысты мәселеге тәуелді.Мысалы, мектептегі мұғалімдердің ұжымшылдық беріктігі,бірлігі сезілмесе,оқушылар арасындағы ұжымшылдық та болмайды. Педагогикалық ұжым шығармашылықпен жұмыс істей алмаған мектепте сабақтың да шығармашылықпен ұйымдастырылуы өз нәтижесін бермейді.Мұғалім мен басшы арасында ынтымақтастық орнамаса, бала мен мұғалім арасында да түсінік тумайды. Осының бәрінің үлгірімге, сапаға тигізер әсері мол. Бүгінгі оқушы білімін бағалаудың 5 балдық бағалау жүйесі де талапты қанағаттандырмай отыр. Әсіресе, жалпы білім беретін мектептерде баға салыстырмалы түрде қойылады. Сыныптағы жақсы деген оқушыға конкуренция жоқ, сондықтан ол үздік. Артық бағалаудың негізі салыстыру тәсілінде жатыр. Сондықтан,бағалаудың балдық жүйесі негізінде критериалды бағалауды енгізу бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе. Тексеру мен бағалау тәсілдері. Жасыратыны жоқ,мұғалімдердің ішінде бағаны қорқыту құралы ретінде қолданатындары да кездеседі. Кейбір мұғалімдер сабақта тыныш отырмаған оқушыларға да екілік қояды. Әріптестеріміздің қайсыбірі бағаны қалтасынан беретіндей тым

сараңдық жасаса, екіншісі тым жомарттық жасайды. Түптеп келгенде, осы әрекеттердің бәрі оқушылардың сабаққа байланысты еңбегіне жасалған қиянат десек артық айтпаған болар едік. Бұл–жекелеген мұғалімдердің өз мамандығы бойынша теориялық білімі таяз, әдістемелік шеберлігі төмен, педагогика мен психологиядан білім деңгейі әлсіз, дидактикалық озат тәжірибелерді күнделікті жұмысына шығармашылықпен пайдалана алмайды деген сөз. Баға қою арқылы бала жанына үрей туғызудан гөрі тез толғанып, қайта талпынуға ұмтылдыру керек.Әділ қойылған баға оқушы мен мұғалім арасында адамгершілік қарым-қатынас орнықтырады. Білімді тексеру барысындағы сұрақтар мен тапсырмаларға баса назар аудару керек.Білім берумен жұмыс бітпейді.Білімді оқушыға меңгертіп,дарыта білу керек.Бұл–үлкен өнер,ұстаз мұраты да осыған саяды. Халық даналығында «Нағыз білім өз бетімен алған білім» дейді.Баланың ми қыртыстарындағы сезім мен еске сақтау қабілеті ойлау процесі кезінде ғана жақсарады, сондықтан мидың жаттықтырушысы тек ойлау.Мұғалім әр сабақта баланың өмірлік біліктігіне сүйене отырып,тақырыпты баланың өз бетімен меңгеруіне жағдай жасай білуі керек.Ол үшін баланың жасы мен қабілетіне сәйкес келетін тапсырмалар топтамасын дайындау керек. Оқушы осы нақты жұмыс алгоритмімен жұмыс жасауға дағдылануы тиіс.Оқушы өз іс-әрекетінде белгілі оқу және жоспарлау дағдысын меңгерсе бұл жұмыс мұғалім үшін де, оқушы үшін де оң нәтижесін береді. Бала білім алуда дайын білімге жүгінбей, шығармашылықпен жұмыс жасауды,түрлі проблемаларды (түйіндерді) шешіп,талдау және ой қорытуға дағдыланады.Сабақта тек тақырып білім, білік,дағды қалыптастыру өткен кезеңнің еншісінде қалды.Бүгінгі сабақта білім, білік, дағдымен қатар оқушының жеке өміріне қажетті құзіреттіліктерді қалыптастыру бағытында жұмыс түрлері жүргізілуі тиіс. Ол құзыреттіліктер: -Басқарушылық (проблеманы шешу қабілеті); -Ақпараттық (өзіндік танымдық қызметке қабілеті немесе өмір бойы білім ала білуі); -Коммуникативтік (қазақ, орыс және ағылшын (шет) тілдерінде ауызша, жазбаша және нәтижелі қарымқатынас жасауға қабілеті); -Әлеуметтік (әлеуметтік өзара іс-қимыл жасауға қабілеті);

-Тұлғалық (өзіндік іске асыру,өзін-өзі жетілдіру, өмірлік және кәсіби өзін-өзі анықтау, төзімді болу қабілеті); -Азаматтық (қазақстандық сана-сезім мен мәдени ұқсастық негізінде өзінің отаны үшін жауапкершілікті сезіну қабілеті); -Технологиялық (тиімді пайдалану деңгейінде технологияларды,оның ішінде ғылыми,сандық технологияларды пайдалану қабілеті). Герман Демократиялық Республикасының Ғылым академиясы жанындағы дидактика институтының ғылыми қызметкері Хельмут Вектің «Оценки и отметки» деген еңбегінде білімді бағалаудың негізгі төрт ұстанымын көрсетеді.. 1. Бағалау және баға–оқу үрдісінің бөлінбес құрамдас бөлігі. а) Бағалау ынталандыру әдісі, онсыз кез келген үрдісті игеру мүмкін емес. ә) Бағалау және емтихан алу–үлгерімді жақсартудың, оқушылардың басқа да қасиеттерін дамытудың кепілі. б) Бағалау мұғалімдер мен оқушылардың өзара қарымқатынасына үлкен ықпал жасайды. 2.Бағалау және баға оқушыларды өмірге дайындау ісіне қызмет етеді. а)Ол үлгерімді жоғарылату ісіне ықпал жасайды, бірақ «ғажайып» туғыза алмайды. ә) Бағалау және баға–тәрбиенің маңызды құралы. Алайда мұғалім мен оқушылардың қарымқатынасы өз дәрежесінде болмай, мұғалімнің беделі төмендесе, оқушылар оның әділдігіне күмән туғызады, онда бағалау мен баға өзінің тәрбиелік күшін жояды. б)бағалау және баға–оқушылардың белсенділігін ынталандырудың маңызды әдісі, бірақ ол бір ғана емес және үнемі тиімді бола бермейді. 3.Бағалау және баға барлық оқушылардың дамуына ықпал жасай алғанда ғана дұрыс қолданылған болады. 4.Бағалау қашанда әділетті сипатта болу керек. Осы қағидаларға сүйене отырып, төмендегі түйінді мәселелерді ұсынғым келеді. 1.Қазіргі білім беру мекемелеріндегі бағалау жүйесін мүлдем әділетсіз деуге болмас,бірақ бағалаудың электрондық жүйесі мұғалімді алмастыра алмайды. Дегенмен, әртүрлі кезеңдерде бала білімін әлем мойындаған электронды тест жүйесі арқылы тексеріп,

бағалаудың ойластырылған түрлі тетіктерін енгізудің артықшылығы жоқ деп есептейміз; 2.Сабақ-басқарудың ең қиын жүйесі.Біріншіден, мұғалім жалғыз, оқушы көп (кей сыныптарда 30-38 оқушы), екіншіден уақыт шектеулі. Осы шекті уақытта (45 минут) мұғалім сабақтың барлық бөлімдерін (4 – тен 8-ге дейін) қамту керек. Сондықтан, бүгінгі мектепте өз ісінің үздік шебері, білімді, білікті, шығармашыл маман ғана жұмыс жасай алады. Ол үшін мектептегі әдістемелік жұмыстарды жүргізуге шебер басшылық жасауды жандандыру керек. Мектеп басшысы шаруагер емес, жақсы әдіскер,шебер ұйымдастырушы болуы тиіс; 3.Мектеп- ата-ана–қоғамның бірлесе ынтымақтасып, жұмыс жасауының мүмкін болатын тетіктерін жетілдіру. Мысалы:ата-аналар лекторийлерін, жанұямен бірлескен түрлі жобалар, шефтік мекемелермен жұмыс түрлерін т.б. ұйымдастыру; 4.Қазіргі заманауи сабақтар инновациялық технологияларды, әдіс-тәсілдерді қолданып, сындарлы оқытуға бағытталып жүргізілуде. Мұғалімдер әр сабағында топтық, жұптық жұмыс, тренингтер, іскерлік ойындар, коучинг, lesson-study, диалогтық оқыту, т.с.с. тәсілдерді қолдануда. Осы жаңашыл оқыту технологияларын енгізуге батыл қадам жасау; 5.Мектептегі білім сапасын әділ бағалаудың жүйесі Зияткерлік тест жүйесін енгізу тиімді. Баланың білімі мен зияткерлік әлеуетін қоса зерттеудің маңызы зор. 6.Оқушылардың білімін бағалау жүйесі–күрделі педагогикалық процесс. Оқушылардың білімін бағалау өлшемдерінің электрондық нұсқасын алдын ала жасақтап, апробациядан өткізу қажет; 7.Оқушыларға өз бетімен іздену үшін барлық пәндер бойынша көмекші құралдар ретінде контенттер дайындалса; 8.Контенттер дайындау үшін мектептердің материалдық- техникалық базасын жаңарту, контент жазу студияларымен жабдықталса; 9.Пәндердің ерекшеліктеріне қарай бірыңғай бағалау өлшемдер жүйесі жасақталса; 10.Тестер жүйесі дұрыс жауапты таңдаумен шектелмей, салыстыру, толықтыру, сәйкестендіру, есептеу, мағынаны табу, топтау, жіктеу сияқты оқушының зияткерлігін анықтауға бағытталып құрылса.

ҮЙДЕН ОҚИТЫН БАЛАЛАРДЫ ОҢАЛТУ БАҒЫТЫНДАҒЫ ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАР Ахметова Г.А. Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы орта мектебінің педагог- психологы

Психологиялық қызметтің тәжірибесінде үйден оқытылатын мектеп жасындағы балалардың саулығы өзекті мәселе болып отыр. Мұндай мәселе балалар дамуының барлық кезеңдерінде, баламен психологиялық жұмыстардың тәжірибе деңгейінде зерттеуді талап етеді. Үйден оқытылатын балалардың қоғам өміріне белсене араласуына ықпал ететін, өз

қадір қасиеттерін қамтамасыз ету жағдайы толымды өмірге дені сау балалармен бірдей олардың құқығы барын Қазақстан Республикасының балалардың құқығы туралы Заңында айтылғаны бәрімізге белгілі. Мемлекетіміздің әрбір азаматы–ұлттық құндылық, әрбір баласы–еліміздің ертеңі екенін ескерсек, әрбір үйден оқитын оқушының сапалы білім алып, азамат

болып қалыптасуына жағдай жасау міндетіміз болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі бір оқушының болса да білім сапасының жоғарылауы, ұлтымыздың саналы келешегіне қазіргі уақыттан бастап жинақталынып жатқан қор деп түсінуіміз қажет. Мектеп бойынша үйден оқитын мүмкіндігі шектеулі оқушылармен жұмыс жасай отырып, оларды түзеу мен қалпына келтіру бағытында жоспар бойынша оқушылардың психологиялық даму картасы толтырылып, таным үрдісінің даму деңгейін, есте сақтауы мен зейінін, ойлау логикасын анықтайтын зерттеу картасы жасақталады. Үйден оқытылатын оқушылардың түрлі диагноздары бар. (ВПС,Опухель Вильсма правой почки, ДЦП т.б.).«Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні қаріп» деп білімді күннің нұрына, мыңның күшіне балайды. Сол үшін де қандай диагноз болмасын, бала үйден болса да білім алуы керек. Кез келген үйден оқытылатын баланың арманы мектептегі балалармен бірге оқу.Бірақ оған бұл балалардың денсаулықтары көтермейді. Осыған байланысты мектебіміздегі үйден оқитын оқушыны оңалдыру бағытындағы жұмыстық жоспарлау психодиагностикалық, психопрофилактикалық, психокоррекциялық, психоконсультациялық бағытта, алдымен диагностикалық зерттеу жұмыстарынан бастап, түрлі түзету жұмыстары денсаулық жағдайына байланысты қарым-қатынас негізінде оқушы, мұғалім, ата-анамен бірігіп психологиялық жұмыстар жүргізіледі. Психокоррекциялық (түзету) жұмысы белгілі бір жастан үйден оқытылатын балалардың бойындағы қиындықтарды дер кезінде анықтап, түзету жұмыстарын жүргізу кезінде үштік одақ оқушы, атаана мен оларға сабақ беретін мұғалімдердің де көмектерін керек етеді. Ең алдымен үйден оқытылатын оқушылармен түзету жұмыстарын жүргізу кезінде төмендегі факторларды есепке алмайынша, іс табысты болмайды.  Отбасындағы жағдайы,  Досы,  Бос уақытын кіммен және қалай өткізетіндігі,  Мұғаліммен қарым-қатынасы,  Ата-анамен қарым-қатынасы,  Өзінің тұлғалық ерекшеліктері қандай т.б осындай ерекшеліктерін есепке алу арқылы олардың көңіл-күйін ойын жаттығулармен, әңгімелермен көтеріп жұмыс жүргізуге болады. Үйден оқитын оқушыларды зерттеу бағытында:  Ол нені жақсы көреді,  Нені ұнатпайды,  Кімді құрмет тұтады,  Немен айналысқанды ұнатады т.б. сияқты сұрақтарға жауап алудан басталады.Оның маңыздылығы бұларды білу сол оқушымен әрі қарай әңгімені өрбітуге көмегін тигізеді, яғни күнделікті ең қарапайым әңгімелесудің өзі қарым-қатынасыңызды нығайтып оның бір сәтке болса да сергіп, көңілі көтеріліп қалуына әсер етеді.

Даму мүмкіндігі шектеулі үйден оқытылатын балаларды зерттеу жасағанда:  Қарапайым сұрақ-жауап  Сурет салу  Сауалнама алу  Ойын жаттығулар әдістерін қолданып, зерттеген жөн. Зерттеу кезінде мынадай қиындықтар анықталды. 250% 65%

Өзін-өзі бағалауы төмен

45%

Қорқақтық, жасқаншақтық

60%

Көңіл күй

70%

Дұрыс қарым-қатынас жасай алмаушылық

200% 150% 100% 50% 0% 1

-Өзін-өзі бағалауы төмен - 65% -Қорқақтық, жасқаншақтық -45% -Баланың көңіл-күйі-60% -Дұрыс қарым-қатынас жасай алмаушылық -70% Осы анықталған қиындықтарды түзету мақсатында баламен рөлдік ойындар,тынығуға арналған жаттығулар, әңгімелер жүргізіледі. Мысалы:«Танысу»,«Кім ең мейірімді», «Ойлан тап», «Толқын», «Ұшқыр ой» құрама пазл, сурет өнері. т.б. Бұл балаларға білім беру үшін көп еңбек, ұстаздық жылы сезім мен кішіпейілділік керек.Оларға қарапайым түсініктерді жеткізу оңай шаруа емес және әсер ету жолдары түрліше. Ұстаз ізденісі әр баланың жан-дүниесіне үңілуден басталады. Мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас мәдениеті" Мақсаты:пән мұғалімдеріне үйден оқитын оқушымен өзара қарым-қатынас жасауда жағымды психологиялық ахуал қалыптастыруға және оқушы қызығушылығын арттыруға көмек көрсету. І."Қарым-қатынас жасай білу-үлкен өнер..." ұғымына талдау жасау. Адамның қарым-қатынасы оның көңіл-күйіне байланысты болса, көңіл-күй-адамның ішкі дүниесінің құрбысы, оның айнасы болып табылады. ІІ.Жаттығу сұрақтары: Оқушымен, ата-аналармен қарым–қатынасыңыз қандай? Олар кімдер? Біз кімбіз? Біз өзімізді танимыз ба? ІІІ.Тренинг (Жағдаяттан шығу жолдары...) -Оқушыңыз сабаққа зейін қоймай, жан–жағына қарап отыр.Сабақта өзін дұрыс ұстамай отырған баламен қалай жұмыс істеуге болады? -Сабақта оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін не істейсіз? ІҮ. Мұғалімдердің пікірі тыңдалып, "Жадыңа тұт" атты түйіндеме жасалды. Баланың жағымды қасиетін көре біліңіз. Әр баланың бойындағы жақсы қасиетті іздеңіз. Соған сүйене отырып, басқа жақтарын түзеуге әрекет етіңіз.

Бала көңілсіз, мазасызданып отырғанын байқасаңыз,оны көп мазаламай сабақтан соң оңаша сөйлесіңіз. Мұғалім екеніңізді танытып,баланың жандүниесін түсінуге, өзіндік кілтін табуға тырысыңыз. Егер сабағыңызды қызықты өткізетін болсаңыз,балалар да сабақты қызығып оқитын болады. Егер балаға мол мейірімділікпен қарасаңыз, ол да сізге солай қарайтын болады.Сіз оларға қалай қарым-қатынас жасайсыз, олар да сізге солай қарымқатынас жасайды. Баламен қарым-қатынаста барынша адал болыңыз. Үйден оқитын оқушының қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінуін қалыптастыру жолында педагог-психологтың алатын орны ерекше. Психологтар мүмкіндігі шектеулі балалардың атааналарына оларды дұрыс дамыту және оңалту мақсатында төмендегідей ұсыныстар береді:

1.Баланың ерекшелігін дұрыс түсініп, қабылдаңыз. 2.Балаңызға үнемі шыдамдылық пен сүйіспеншілік танытыңыз. 3.Әрқашан өз-өзіңізге сенімді болып, балаңызға ішкі жағымсыз қобалжуларыңызды көрсете бермеңіз. 4.Үй тұрмысына байланысты жұмыстарды балаңызбен бірге атқаруға тырысыңыз. 5.Баланың өз құрдастарымен жиі қарым-қатынаста болуына ықпал жасаңыз. Қоршаған ортамен қарымқатынасыңызды үзбеңіз. 6.Егер балаңыздан ойыңдағыңыздай нәтиже шықпаса ренжіп,өкінбеңіз. Нәтиже міндетті түрде болады. 7.Балаңызға көмек беретін арнайы мамандармен тығыз байланыста болыңыз. Тиімді жұмыс атқару үшін маман өзінің беретін пәнін, әр түрлі әдіс-тәсілдерді жетік білуі керек, оқушылармен тығыз қарым–қатынаста болуы қажет.

АРНАЙЫ МЕКЕМЕДЕГІ БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ Шилденова Т. К. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлерінің біліктіліктілігін арттыру институтының «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының коррекциялық-педагогика саласының аға-оқытушысы

Қазіргі таңда баспасөз беттерінде арнайы балалар үйі мен жабық мекемелер, мектеп интернаттардағы жағдай туралы, ондағы тәртіп пен материалдық, моральдық, психологиялық жағдай жайлы ашық әрі көптеп жазылып жүр. Бірақ балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің мәселелері аса күрделі жағдайда. Олардың тұлғалық, психикалық жетілуіне, денсаулығына деген әлеуметтік қамқорлықты күшейту, олардың құқығына қол сұқпау, қоғам өмірінің барлық салаларына толық араласуына жағдай жасау бірінші кезктегі және өзекті мәселелердің біріне айналуда. Жылына он мың сәби дүниеге келсе олардың тең жартысы балалар үйін мекендеп, жетім атанады. Жанұя жағдайының төмендігі, ішімдікке, нашақорлыққа және кәмелеттік жасқа толмаған қыздардың күтпеген жағдайда аяғының ауырлауы, қылмыстық іске байланысты іздеуде жүрген әкесі немесе шешесінің жағдайы, ата-ана құқығынан айырылғандар тағы көптеген себептермен қараусыз қалған балалар арнайы мекемелерді еріксіз паналауға тура келеді.Қиын отбасынан шыққан балаға атаанасының өзіне соншалықты немқұрайлықпен қарап, сондай дәрежеге келтіргені бала үшін өте ауыр психологиялық соққы, яғни бала күйзеліске ұшырайды, соның салдарынан баланың ата-анасына, өзіне, өмірге деген жек көру сезімі туындайды. Сол себептермен де олар көше кезіп қайыр сұрау, жасөспірімдер арасында ұрлық зомбылық, жезөкшелік, нашақорлық сияқты түрлі қылмыстық істермен де айналыса бастайды.

Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқымқуалаушылық қасиеттеріне ие: ішімдікпен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын психикалық және неврологиялық патологиялар. Маскүнем ата-анадан туылған балаларда жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған балаларда психикалық ауытқулар байқалады. Балалар үйінде тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл ой кемістігі және шизофрения белгілері де кездеседі. Әсіресе мұндай балалар психикалық, физикалық эмоциялық депривацияға ұшырайды. Депривация-психология мен медицинада кең қолданылатын термин. Бұл термин ағылшынның «deprivation» сөзінен шыққан, қазақша мағынасы: өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы. Бала толыққанды дамып жетілуі үшін оның ең алдымен ана махаббатына қаныққан,рухани қажеттіліктері қанағаттандырылуы қажет. Осы қажеттіліктің қанағаттандырылмауы, жеткіліксіздігі тұлғаның толық қанды дамуына кедергісін тигізеді және эмоциялық депривацияның пайда болуына әкеп соғады. Депривацияның осы түрінің айқын көрінісі балалар үйінде тәрбиеленетіндерде ерекше байқалады. Депривацияның екінші түрі–сенсорлық депривация–заттық ортаның болмауы және сезім мүшелерінің қоздырғыштарының жетіспеуі.

Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз. Р.Спиц жазбаларынан анасынан бөлініп, жабық түрдегі мекемелерге келген сәбилердің бір жасқа дейінгілерінің 70% шетінегенін, ал қалған бөлігінің ақыл ойлары артта қалатындығын көруімізге болады. Г.Х.Рейнгольд пен Н.Бейли (1959) «көп аналардың» балаға тигізер психологиялық әсерін сипаттайды. Олар өз экспериментінде екі топтағы балаларды қарастырады: бірінші топта алты айлық баланы сегізінші айының соңына дейін бір ғана тәрбиеші күткен, ал екінші топтағы балаға төрт тәрбиеші қамқор болған. Үш ай мерзімде жүргізілген эксперимент нәтижесі бірінші топтағы баланың екінші топтағы балаларға қарағанда әлеуметтік реактивтілігінің жоғарлылығын көрсетті, ал бір жылдан соң бұл эксперимент алдыңғы нәтижені қайталамады. Зерттеушілер балаға бір немесе бірнеше тәрбиешінің қамқорлығында болуы оның дамуына ерекше әсер етпейтіндігі туралы қорытындыға келді. У.Деннис пен П.Наджарьян Ливанда жүз жетімді зерттей отырып, балалар үйінде тәрбиеленушілердің өмірінің бірінші жылының аяғында-ақ жанұяларда тәрбиеленуші өз қатарластарынан психикалық дамуы жағынан кейін қалатындығын анықтады. Зерттеушілер бұндай ерекшеліктердің себебін ана мен бала қарымқатынасының кемшілігінен деп тапқан. Ата-ананың қарауынсыз қалған балалар үлкен топты құрайды: бұлар мүлдем ата-аналары жоқ, әлеуметтік жетім балалар. Әлеуметтік жетімдікке алып келетін факторларға тоқталсақ, олар төмендегідей: Медициналық-әлеуметтік мүгедек, асқынған ауыруы бар балалар,немесе гигиена сақталмағандық.. Әлеуметтік демографиялық-толық емес,көп балалы жанұя, кәмелетке толмаған ата-аналар, қартайған ата-аналар, екінші рет үйлену және өгей балалар мен ата-аналар. Әлеуметтік психологиялық-жанұяда төбелес, жанжал шығаратын ерлі зайыптылар, ата-аналар мен балалар. Әлеуметтік ауытқушылық ұрып соғу, сотталған адамдар, маскүнемдік, нашақорлық.. Осы факторлардан балада психикалық ауытқушылықтар пайда болады. Бұл жүйенің нәтижесінде ата-анасы жоқ балалардың психикасы мен физиологиялық жағдайы ата-анасы бар, балалардан ерекшеленіп тұрады деп, И.В.Дубровинаның, З.А.Минкованың, М.К.Бордышевскидің зерттеулерінде анықтаған. Бала алғашқы кезде анасының жылуын, махаббатын, аймалағанын сезгісі келеді. Сәбиді шешесінен айыру күрделі эмоциялық күйзеліске алып келеді. Алты айлығында анасынан айрылған бала анасын іздей бастайды, жылайды, анасының орнын басатын адам іздейді. Екінші айында балаға біреу жақындаса бала жылап айқайлайды, шыңғырады.

Үшінші айда бала ешкіммен қарым-қатынасқа түскісі келмейді. Егер алты ай анасынан бөлек жүрсе бала ешкімді қаламайды. Ата-анасыз өскен бала үлкендермен әңгімелескісі келіп тұрады, яғни «қайта жандану комплекісі». Баланың психикалық дамуының түрліше болуына, олардың қабілеттерінің қалыптасуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайында тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді.Өмірінің алғашқы күндерінен бастап балалар үйіндегі баламен ата-анасы бар баланың даму ерекшелігі жермен көктей екені анық. Қарым-қатынасқа деген қажеттілік бір айға толар толмас шақта байқалады.Әрине, ондай қарым-қатынас жасайтын анасының жоқтығынан сыртқы ортадан алатын бала әсерінің ауқымы шектеулі болады. Мұндай сенсорлық оқшаулану дамуды кешеуілдетеді. Атап айтқанда, қозғалысының дамуы баяулайды, тілі кеш шығады, кей жағдайларда ақыл ойының дамуы да тежеледі. Балалар үйінде өскен сәбилердің айырмашылықтары өте үлкен. Мысалы: • ынтасының болмауы; • сөйлеудің артта қалуы; • сезімдерінің төмендігі; • үлкенге деген құрметтің жоқтығы; • өзімен-өзі жеке өмір сүргісі келуі; • ойыншықтарымен жалғыз өзі ойнағысы келуі. Баланың тұлға ретінде қалыптасуына өмірінде «Ата-ана-бала» қатынас жүйесіне түспеуі әсер етеді. Мінезінде қырсықтық, бірбеткейлік сияқты қасиеттер ерте көріне бастайды. Балалар үйінде-психиаторлық, неврологиялық зерттеулердің нәтижесінде балалардың тез агрессияға түсуі анықталған. Дәл қазіргі уақытта баланы тәрбиелеуде жанұяның болуы өте маңызды. Әлеуметтік қорғау мекемелерінде балалармен жасөспірімдерге тығыз жұмыс жүргізілуде, бірақ әр бір баланың басындағы қиын жағдайды шешу өте күрделі мәселе. Атаананың қарауынсыз қалған балалардың жалпы психикалық және әлеуметтік дамуының бұзылуының себебін анықтап, психикалық ауытқуы бар балалармен жұмыс істеу барысында оларға көмек көрсетуіміз керек. Сол себепті балалармен жас өспірімдерге қатысты кемшіліктерін жою үшін олармен өзара әңгімелесіп дискуссия, диагностикалық әдістемелер мен тренингтер жүргізу кезінде балалардың бойындағы агрессивтілік, қорқыныш, үрей сезімдері, жүйке жүйесінің шаршауы, жеккөру сезімдері, өзіне деген сенімсіздік қасиеттерін жою қажет. Осы мақсатты жүзеге асыру барысында Алматы қаласының №2 Балалар үйінде тәрбиеленушілердің агрессивтілігін, мазасыздығын «Кракодил» проективті тест, «Өмірде жоқ жануар» көңіл-күйді анықтау тесті, Басс-Дарки сауалнамасы жүргізілді. Зерттеулер нәтижесі балалар үйі тәрбиеленушілерінің бойындағы жағымсыз, теріс мінез-құлық бар екендігін көрсетті. Осы жағымсыз мінез-құлықтар мен бойларындағы ұнамсыз

сапаларды жойып, оны түзету мақсатында сол балаларға қазіргі таңда психологиялық-коррекциялық

жұмыстар жүргізілуде.

ҒЫЛЫМИ ІЗДЕНІС – ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БАСТАУЫ Нурмухамбетова А.Т. Атырау облысы Құрманғазы ауданы Ганюшкин мектеп-интернатының жоғарғы санатты биология пәні мұғалімі

Мұғалімнің педагогикалық шеберлігін көрсететін критерийлердің бірі оқушының өзіндік танымдық жұмысын ұйымдастыру, оқушының өздігінен ізденіп оқып, ой өрісін кеңейту тереңдетуге баулу, ғылыми ізденіске жетелеу.Оқушының білімі мен икемі, дағдылары білімді өздігінен игеру кезінде жақсы қалыптасатыны байқалды.Бірнеше жылғы тәжірибемде мектептің оқу тәжірибе үлескесіндегі бақылау қорытындысын шығаруда, ғылымиәдістемелік әдебиеттерді, әр түрлі биологиялық таратпа материалдарды пайдалану,республикалық басылымдардағы материалды оқып қорытынды шығаруға үйрену, телехабарларды талдау жасау,көне көз қариялар әңгімелерін тыңдау арқылы оқушы білімі тереңдейтіні белгілі болды. Оқушыны білім жүйесімен қаруландырып қоймай олардың назарын, білгендерін жадына сақтай білуге, қабілетін, ойлауын, тіл шеберлігін, білімге құштарлығын, өмірге көзқарасының дұрыс қалыптасуын, ықыласын, іскерлігін, ізденімпаздығын басқа да қасиетін жетілдіруі қажет деп ойлаймын. Шығармашылықпен шұғылданған кезде оқушы кез-келген әдебиетпен өздігінен жұмыс істей білуі керек. Өз бетінше талдау жасап қорытындылай білу қажет, өз ойын толық айта алу, түсіндіре білу, басқаны үйрете білгені жөн. Сонымен қатар басқаны тыңдай білу, ақпаратты қабылдай білу, терең түсіне білу, сұрақ қоя білу, ортамен жақсы қарым-қатынас жасай білу, ұйымдастыра білу, өзін-өзі тексере, бағалай алса ғылыми бейнесі қалыптасады. Биология сабақтарында халықтық медицинамен байланыстыра өткізілген сабақтар өз нәтижесін берді. «Тері ауруларын фитотерапия, халықтық медицина жолдарымен емдеу тәсілдері» тақырыбындағы ғылыми жоба,«Микроб жауы фитонцид» бағытында жүргізілген жұмыстарда басқа ғылымдарды кірістіре отырып, оған қызығуды оятып, жеке тұлғаның бойына шеберлік негіздерін сіңіріп, орындау дағдысы қалыптасып, жоғарғы деңгейге жетті. Бұл кезде оқушының өзіндік ерекшелігін зерттеп, біліп алған соң, дамыту деңгейіне орай әдіс тәсілдерді іріктеп талдап, жетілдіруге ерекше назар аударып отырдым. Аудандық емхана дәрігерлері мен көнекөз қариялармен халық медицинасы мен айналысатын мамандар мен кездесіп білім дағдысын қалыптастыруға жұмыстандым.Жеке тұлғамен жұмыс жасағанда мұғалім аз сөйлеп, ақпаратты аз беріп, көбірек сұрақ қойып, көбірек ойланту, жауапты оқушыдан күту дұрыс.Білімді өз бетімен алуға, шешім

алуға, қорытындыға келу жолын өзі зерттеуге тырысады. Мұғалім пікіріне тәуелсіз шешімді өзі табуға тырысады, мұғалім жетелейді, өз бетімен білім алуға жағдай жасайды. Оқушымен арада тұлға аралық қатынас туды. Жеке жұмыс жүргізу арқылы өзбетімен жұмыста оқушының қабілеті ескеріліп, әрі қарай дамуына ықпал жасалды. Өз бетімен ізденіп білімін жан-жақты кеңейтті.Қолдаудың нәтижесінде оқушының кәсіби деңгейі көтеріліп нәтижелі орын алуға қолы жетті. Жас дарындылардың ауыртпалығы мен қуанышын бірге тататын, шығармашылық кілтін ашатын кілт ұстаз қолында. Қазіргі таңда қабілетті оқушымен жұмыстануда, бір мақсатты көздеген жүйе қалыптастыруда біздің мектеп мұғалімдері де біршама жұмыс атқаруда. Өзім мектептегі кіші ғылыми жетекші қызметін атқарамын. «Ұрпақ қамын ойлаған ұлағатты тұлға» Әділханов Ерғанат 6 сынып оқушысы жетекшісі Ахметова Нүргүл «Бейбарыстың мұсылман дінін дамытудағы еңбегі», Сырымғазиева Гүлдария 6 сынып оқушысы жетекшісі Бермуханова Гүлмара,«Суретші ғалым Отарбай Кендір шығармашылығы»,7 сынып оқушысы Қисаева Дәметкен жетекшісі Абсатырова Гүлнафис, «Шоңайнаның емдік қасиеті» 7 сынып оқушысы Жасұланова жетекшісі Сағадаева Жанна, «Киелі қазақ сандары» 7 сынып оқушысы Сарсембаева жетекшісі Салауатова Роза. «Табиғи биоотындарды қолданудың табыстары мен болашағы» 8 сынып оқушысы Ислямғалиев Саян жетекшісі Жүніс Үзілдік,«Микроб жауы фитонцид» 9 сынып оқушысы Төреғалиева Айзада жетекшісі Нурмухамбетова Айгүл,«Адам миының жаңғаққа ұқсастығы» 5 сынып оқушысы Сарсембаев Данияр жетекшісі Бакауова Жаңылсын сынды мұғалімдер оқушыларын ғылыми бағыттағы жұмыстарға қатыстырып, аудандық деңгейде 2-3 орындар алса, «Ұрпақ қамын ойлаған ұлағатты тұлға» тақырыбындағы Әділханов Ерғанаттың жұмысы облыстан 3-ші орынды иеленді. 8 сынып оқушысы Шапидолла Бердіқұл «Жерлесіміз Уалитхан Танашевтың идеялогиясы жолындағы тағылымы» жетекшісі Сапуов Төлеген республикадан 1-ші орынды жеңіп алды. «Өмірді тану-ғылым, өзіңді тану–өнер» оқушы дарынын жоғалтпай, жұлдызын сөндіріп алмай, уақыт тауып оқушыға тиімді жағдай жасау мұғалім міндеті. Бұндай жұмыс кезінде жеке тұлғаның танымдық ісәрекеті, тапқырлығы артты, қызығушылығы оянды, жоғарғы деңгейдегі оқу дағдылары дамыды,ізденді, ойларын жеткізуге үйренді.Жобаны қорғау кезінде

болжау, қолдану, анықтау,түсіндіру әдістерін жүргізді.Ғылыми көпшілікке арналған ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасап білді.Өзінің белсенді пікірінде қаралып отырған мәселені шешудің ұсыныстарын айтуды үйренді. Интернет материалын пайдалануды үйренді. Мәселені өмірмен, тәжірибемен байланыстыра алатындығы көрінді.

Әр күні күрделі өзгерістерге толы заманда дүние жүзінде болып жатқан жетістіктермен жаңалықтарды біліп отыру әр мұғалім міндеті.Қызықты қосымша материалды ұтымды пайдалану–оқушылардың білімге қызығуының пайда болуына негізгі түрткі, яғни танымдық құштарлығын айқындау мен дамыта білудің сенімді жолдары деп білемін.

ҮЙДЕН ОҚИТЫН ОҚУШЫЛАРМЕН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАР Насипова Л.Д. Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы орта мектебінің педагог-психологы

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың дәстүрлі тренингтері өткізілді. Үйден оқытылатын баламен Жолдауында халықтың әлеуметтік жағдайын үдемелі жұмыс жеке жүргізілетіндігін ескере отырып түзету жақсартуда, мүмкіншілігі шектеулі балаларға жұмыстарында ойындар, тынығуға, демалуға адамгершілік тұрғысынан мән беріліп, халықаралық арналған жаттығулар өте тиімді. және отандық педагогика мен медицинаның Мектептегі үйден оқитын оқушылармен ғылыми–практикалық шектесуінде коррекциялық жүргізілген «Менің отбасым» тақырыбындағы тәрбие жүйесі құрылды. Негізгі мақсаты-мүмкіншілігі проективтік тест нәтижесі. шектеулі балаларды тұлғалық келбетінде еңбекке Мақсаты:оқушының отбасы мен ата–анасына, үйрету, өмірде өз орнын табуға баулу, өмірге икемді бауырларына көзқарасы мен қарым–қатынасын, азаматтық тұлға қалыптастыру. сыйластық байланысын, жанұядағы ахуалды анықтау. Жалпы білім беретін орта мектептерде Оқушыға қойылған сұрақтар: денсаулық жағдайына байланысты ОПМПК-ң 1.Отбасы туралы ұғымды қалай түсінесің? шешіміне сай үйден оқитын сыныбы ашылды. Арнайы 2.Отбасыңда қанша адам тұрады? педагогиканың дамуының қазіргі кезеңінде дамуында 3.Олардың сен үшін алар орны қандай? ауытқуы бар балаларға білім беруге ықпал ету 4.Отбасы мүшелерінің өз қызметтері туралы не айта мәселесі өте өзекті орын алуда. Бұл мәселені шешуде аласың? психологиялық жұмыстың орны ерекше. Нәтижесінде: оқушы жоғарыдағы ауызша Үйден оқитын оқушылармен оңалдыру бағытында сұрақтарға өз ойынша жауап берді. психодиагностика, психопрофилактика, «Менің отбасым» проективтік сурет тестісі психокоррекция, психоконсултатциялық жұмыстар алынды. Оқушылар суретті өте қызығушылықпен, жүргізіледі. Даму мүмкіндігі шектеулі үйден отбасына, бауырларына деген сүйіпеншілігін көрсете оқытылатын баланы жалпы мектепте білім алып отырып салған. Оқушы суретінде папа, мамасын, өзін, жүрген баламен салыстыруға болмайды. Мұғалім бауырларын және бөлек отбасында тұратын атамейлі психолог, ол баланың диагнозын естен әжесін бейнелеген. Бұл суреттер қорытындысында шығармаумыз керек. оқушылардың отбасында өзін жақсы сезінетіндігі, Үйден оқитын оқушыларға жүрек жылуын олармен өзара қарым-қатынасының жоғары деңгейде сезіндіріп, қамқорлыққа алып, әлеуметтік ортада екендігі байқалды.Олар өз жанұясын жоғары бейімделуіне, ой-өрісінің дамуына ықпал жасаймыз. бағалайды.Балалық шағының отбасыларының Бұл оқушыларды түзеу мен қалпына келтіру ортасында, бауырларымен бірге өткізетінін өзінің бағытында жоспар құрылып, психологиялық даму бақыты деп санайды.Жалпы, оқушының өмірге, картасы, таным процесінің даму деңгейін, есте қоғамға, жанұясына көзқарасы мен түсінігі өте жақсы сақтауы мен зейінін, ойлау логикасын анықтайтын екендігі анықталды. зерттеу бетшесі жасақталады. Үйден оқитын Үйден оқитын оқушылардың зейіннің оқушыларды қолдау көрсету мақсатында «Жүрек тұрақтылығы мен шаршауын зерттеу жүргізілді.Бұл жылуын бірге сезінейік», «Қызыққа толы минуттар», зерттеуге үйден оқитын 2 оқушыда қамтылды.. «Үміт кемесі», «Бір-бірімізге қуаныш сыйлайық» Зерттеуді жүргізуге өлшемі 60*60 картоннан жасалған кесте дайындалып.онда 1 ден 25 – ке дейінгі сандар ретсіз орналастырылды. 21 6 19 24 9 14 2

12 15 4 2 14 18 1

7 17 8 22 11 7 10

1 3 25 10 13 24 9

20 18 13 5 16

9 14 3 18 8

5 25 21 12 15

11 17 7 6 10

23 19 16 24 2

20 13 1 4 22

21 6

5 16

14 25

12 7

23 24

2 13

22 6 17 1 19

25 15 2 12 13

7 20 10 16 4

21 9 3 5 14

11 24 23 18 8

3 19

22 13

25 17

23 12

15 4

8 21

10 15

19 9

22 17

1 6

Зерттеуді жүргізу кезінде осы кестеден басқа секундомер керек. Оқушыларға 1ден 25 ке дейін ретсіз орналасқан кесте көрсетілді. Кестені жабады да, осы кестедегі барлық сандарды рет-ретімен 1 ден 25-ке дейін ауызша, тезірек, қателеспей айтып өтулері керек. Кесте 70-75 ара қашықтықта оқушының алдына Зерттеу қорытындысы бойынша: № 1 2

Оқушының аты-жөні Асылбекова Әсел Рамазанова Мөлдір

тура қойылады. Секундомер кесте ашылғаннан кейін іске қосылады.Оқушылардың санау кезіндегі тоқтауы, кідіруі, қателесуі жазылады. 4,5 кестедегі сандарды іздеуге уақыттың ұзақтау кетуі зейіннің шаршауынның, үдеуін байқатады.

Зейіннің тұрақтылығы мен шаршауын зерттеу

Зейіннің тұрақтылығы + -

Зейіннің тұрақсыздығы -

Шаршау +

Сонымен бірге оқушылардың пәнге, сабаққа, оқуға жұмыстарын «5» деген бағамен бағалаған деген деген қызығушылықтарын анықтау, ата–ана, қорытынды жасалды. «Менің Отбасым» ұстаздарымен,қарым–қатынас деңгейін бағалау тақырыбындағы проективті тесті,Логикалық мақсатында операцияның дамуын байқау, «Мұғалім мен оқушы «Оқытушы-оқушы көзімен» сауалнамасы арасындағы қарым-қатынас» тақырыбында өткізілген жүргізілді. тест, сауалнамалары арқылы оқушылардың мектеп пен Сауалнамаға қатысқан үйден оқитын қоғамға, отбасына деген көзқарастарын анықтауға оқушылардың оқуға деген көзқарасы, ұстазына деген болады. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін құрметі, сыйластығы жақсы. Оқушылардың білім мен анықтап, зейін тұрақтылығын қалыптастыру тәртіпке көңілі толатындығы, олардың ойларынша мақсатында жүргізілген «Логикалық операцияның үздік ұстаз дегеніміз оқушылармен жақын қарым- дамуын байқау» әдістемесі бойынша жүргізілген қатынас жасайтын ұстаз екен. Өз сынып жетекшісінің жұмыс. Тапсырма: Керекті сөзді таңдап, астын сыз №

Тапсырма

Жауабы

Дұрысы

Қатесі

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Етікте әрқашан (табан, бау, түйме, белдік) болады Бір жылда (24 ай, 3ай, 12ай,4 ай) бар Қыс айлары (қыркүйек, қазан, шілде, ақпан) Әкесі баласынан үлкен (жиі, әрқашан, ешқашан, сирек) Тәулік уақыты (жыл,ай, апта, күн) Теректе әрқашан болады (гүл, жапырақ, жеміс) Жыл мезгілдері (тамыз, күз, сенбі, тоқсан) Оқу құралдары (парта, шкаф, диван, дәптер) Көлде болады (бақа, түйе, жеміс, мысық) Біздің Республикамызда кездеспейтін құстар (аққу, түйеқұс, кептер, бозторғай)

ТАБАН 12 АЙ АҚПАН ӘРҚАШАН КҮН ЖАПЫРАҚ КҮЗ ДӘПТЕР БАҚА Түйеқұс

1 оқушы 2 оқушы 2оқушы 2 оқушы 1 оқушы 1оқушы 2 оқушы 2 оқушы 2 оқушы 2 оқушы

1 оқушы

Сауалнаманың қорытындысы бойынша оқушылардың қосымша уақытпен жұмыс жасау қажет ететіндігі байқалды. Алынған сауалнама, тесттің қорытындысы шығарылып, бағыт-бағдар берілді. Осы зертттеулер кезінде үйден оқитын балалар сабақ беретін пән мұғалімдері мен психологтарды тағатсыздана күтіп отыратындығы байқалды. Сондықтан мұғалімдер мен психологтар үйден оқитын балалармен өткізілетін әрбір сабақты өз күштеріне сенімділігін сезінетіндей олардың оқуға деген ықыластарын арттырып, қызығушылықтарын тудыратындай етіп өткізу керек. Ұлы ғұлама Әлішер Науаи «Қайырымдылық пен адамгершілік–ата-мен ана, адалдық пен инабаттылық–

1 оқуш 1 оқушы

солардың екі перзенті» деген екен.Ата бабаларымыздан мұра боп жалғасып келе жатқан асыл қасиеттердің бірегейі–қам көңілді жандарға қамқорлық,өзгеге деген бауырмалдық көзқарас, осынау тірлікте көмекке зәру балаларға қол ұшын беру, өз қатарымызға тарту-игілікті іс. Пайдаланылған әдебиеттер 1. «Мектептегі психология» әдістемелік журнал № 7 2012 ж 2.Мектептегі психология № 4. 2011 ж 3.«Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану» әдістемелік журнал №4 2014 ж

TIMSS, PISA ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРІНЕ СӘЙКЕС ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ – ҒЫЛЫМИ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ Куракова Р.Н.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының «Инновациялық технологиялар және жаратылыстану (гуманитарлық) ғылымдары пәндерін оқыту әдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы, ҚР білім беру ісінің үздігі

Қазіргі қоғамдағы қайта құрулар, ғылым мен техниканың қарыштап өсуі, қоғамның ақпараттануы мен қарқынды дамуы-білім беруге жаңаша талаптар қоюда. Бүгінгі таңда білім беруге қойылатын талаптар адамды ең жоғарғы құндылық тұрғысында қарастырады. Сондықтан білім сапасының мәселесі жеке тұлғаны дамытуға, өзгермелі ортаға бейімделуге, оның жоғары адамгершілік пен кәсібилікке ұмтылысын қалыптастыруға бағытталған міндеттер кешенін шешуге байланысты білім беру саясатының негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Білім берудегі жаңашылдық сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен туындап отырады. Сыртқы факторлар саяси әлеуметтік, экономикалық өзгерістер, әлемдік деңгейдегі білім берудің жаңа үрдістері десек, ал ішкі факторлар–білім беру жүйесінің өзіне тән ішкі жағдайымен анықталады. Қазіргі өзгермелі әлемде функционалдық сауаттылық әлеуметтік,мәдениет,саяси және экономикалық іс-әрекетке және өмір бойы оқуға адамдардың белсенді қатысуына ықпал етуші негізгі фактор болып табылады. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаты «жалпы білім беретін мектептерде ҚР зияткерлік, дене бітімі және рухани дамыған азаматын қалыптастыру, тез өзгеретін әлемде оның табысты болуын қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттілігін қанағаттандыру, еліміздің экономикалық әл-ауқаты үшін бәсекеге қабілетті адами капиталды дамыту» деп көрсетілген. Осыған сәйкес ҚР Үкіметінің 2012 жылдың 25 маусымындағы №832 қаулысымен функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары айқындалып, мектеп оқушыларының функциялық сауаттылығын дамыту процесін мазмұндық, оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін қамтитын «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары» жасақталды. Бұл кешен ҚР білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту барысында жасалатын іс-шаралардың мақсаттылығын, біртұтастығын және жүйелілігін негізге ала отырып дайындалған.

Жалпы функционалдық сауаттылық деген ұғымды таратып айтар болсақ, адамдардың (жеке тұлғаның) әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы және өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторы. Яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесіп отыруы.Сонымен, функционалдық сауаттылық адамның мамандығына, жасына қарамастан үнемі білімін жетілдіріп отыруы.Мұндағы басшылыққа алынатын функционалдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік т.б. Яғни, жалпы білім беретін мектептерде ҚР зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру,оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Заман ағымына сай біліммен қаруланған ой–өрісі жоғары зерделі, жан–жақты дамыған маман–уақыт талабы. Кеше ғана көк туын желбіретіп шаңырақ көтерген егемен елімізді өркениетке жетелейтін білім бастауында мектеп, ал оның көшбасында жас ұрпақтың бойына білім негізінің мәңгілік іргетасын қалаушы ұстаз тұрады. Бұған дәлел Н.Ә.Назарбаевтың Г.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде оқыған дәрісінде:«...білім беру ұғымының өзі өзгеруде және кеңеюде. Жеке тұлғаны функционалдық әзірлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшудеміз. Жаңа тұжырымдама білім берудің даралық сипатын көздейді,ол әрбір нақты адамның мүмкіндіктерін және оның өзін–өзі іске асыруы мен өзін–өзі дамытуға қабілеттілігін ескеруге мүмкіндік береді»-деп көрсетті. Қазіргі кездегі білім мен тәрбие берудегі негізгі мақсат-жан-жақты білімді,өзгермелі ортаға бейім, өзінің білім,білік дағдысын қолдана алатын,іскер, өзіндік ой толғамы бар,қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.Бұл мақсат функционалдық сауаттылықты дамытуды көздейді. Функционалдық сауаттылық–адамның сыртқы ортамен қарымқатынасқа түсе алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алу деңгейінің көрсеткіші. Білім беруді жаңарту ұстаздың білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда, функционалдық сауаттылығын немесе құзыреттілігін дамыту болып табылады.Ұстаз

тарапынан оқушылардың бойында өзіндік білім алу, талдау,құрастыру,қоғамдық өмірде өзін-өзі жан-жақты таныту үшін алған білімін тиімді пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру және қоғамға пайда келтіру маңызды әрі күрделі мәселе болып табылады. Сапалы білім алған,танымдылығы жоғары, құзыретті,бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын оқушылар ғана болашақтың кілтін аша алады. Зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтер әлемдік білім беру жүйесінде қазақстандық білім сапасын анықтауға қатысты болжамдар жасауға бағыттайды. Қазақстаннның халықаралық салыстырмалы зерттеулерге қатысуы елдегі білім сапасын арттыруда стратегиялық маңызы зор. Сондай халықаралық зерттеулерге TIMSS және PISA бағдарламасы бойынша білім сапасын бағалауды жатқызуға болады. TIMSS жобасы бастауыш және негізгі мектептің білім сапасын бағалайтын халықаралық зерттеулердің бірі. TIMSS халықаралық зерттеуінің мақсаты–әртүрлі елдердегі білім жүйесі мен орта мектеп оқушыларының жаратылыстану-математикалық дайындық деңгейін салыстырмалы бағалау және осы дайындық деңгейіне әсер ететін факторларды анықтау. TIMSS зерттеуінің жаратылыстану бағыты қоршаған әлемдегі өзгерістерді, проблемаларды анықтау мен негізделген қорытындылар жасау және адамның әрекеттерімен енгізілетін нақты шешімдерді қабылдау үшін жаратылыстану білімін қолдануды көздейді. PISA халықаралық бағдарламасы оқушылардың оқу барысында алған білімдері мен дағдыларын түрлі өмірлік жағдайларда қолдана білу машықтарын, нақты бір оқу пәндерімен тікелей байланысты емес мәселелерді шешу біліктіліктерін бағалауға бағытталған. Зерттеу объектісі болып 15 жастағы оқушылардың білім жетістіктері алынады.Көптеген елдерде жасөспірімдер 15 жаста негізгі білім беру сатысын аяқтап, ересек өмірге дайындалады. Осыған сәйкес зерттеудің негізгі міндеті 15 жастағы оқушылардың өз беттерінше өмір сүрулеріне қажетті білім,білік, дағдыларын анықтау болып табылады. PISA халықаралық зерттеуі барлық білім беру ұйымдарындағы 15 жастағы оқушылардың оқу, математика және жаратылыстанудан білім жетістіктерін анықтауды мақсат етіп қояды. 2013 жылы PISA-2012 нәтижелері ЭЫДҰ тарапынан (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) жарияланды. Аталмыш зерттеу нәтижесінде, 65 елдің ішінде қазақстандық қатысушылар математика бойынша-49, ғылыми жаратылыстану пәндері бойынша-52, ал оқу сауаттылығы бойынша 63 -орынды иеленді. Кездесетін қиындықтар аясы:

1.Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған жұмыстардың жеткілікті деңгейде жүргізілмеуі; 2.Ұйымдастырушылық, ғылыми-зерттеушілік, эксперименталдық жұмысты іске асырудың төмендігі; 4.Аналитикалық жұмыстың төмен деңгейі (бақылау, қорытындылау, салыстыру, жүйелеу); 5.Оқушылардың оқу барысында меңгерген білімдері мен дағдыларын өмірлік жағдайларда қолдана білуге үйретудің жеткіліксіздігі. Ал келесі 2015 жылғы өтетін PISA халықаралық зерттеуінің негізгі басым бағыты–жаратылыстану бағыты болмақ.Сондықтан барлық мектеп мұғалімдері алдында тұрған міндет–осы зерттеуде оқушыларымыздың білім сапасының жоғары деңгейде көрінуіне ат салысу болып табылады. Бұл мақсатта ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған «Қазақстан жолы-2050:бір мақсат,бір мүдде,бір келешек» атты Жолдауында айтылғандай Назарбаев Зияткерлік мектептері деңгейінде жұмыс атқару қажеттігі мұғалімдерге көп жауапкершілік жүктейді. Болашақта пән мұғалімдері мына жағдайларға назар аударғаны дұрыс:  Халықаралық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін білу;  өткізу стандарты мен нәтижесінің бағалануын ажырату;  зерттеу сауалнамаларына жауап бере білу;  тапсырмаларды талдай білу;  оқушылардың функционалдық жаратылыстану – ғылыми сауаттылығын дамыту және бағалау жолдарын білу;  оқушылардың оқу барысында меңгерген білімдері мен дағдыларын өмірлік жағдайларда қолдана білу жолдарын үйрету;  PISA бағдарламасы емтихандарына қалай дайындауды үйрету;  оқушылардың сыни тұрғыда ойлау дағдыларын дамыту;  мәтінмен жұмыс жасау,талдау,берілетін сұрақтарды классификациялау;  белсенді оқыту әдістерімен өзара тәжірибе алмасу;  жаңа білім жүйесінің қызметкеріне қойылатын бүгінгі күннің өзгерген талабын талдай алуы. Ұстаз алдында тұрған міндет–талабы таудай– жеке тұлғаны іздеп тауып, оны өсіріп шығару.Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін танып, біліп, дамытып, шыңдап, жол сілтеп Адам дәрежесіне жеткізу керек.Ол үшін оқыту мазмұнын, білім беру технологиясын өзгерту,яғни баланың талантына, дарынына,талап–тілегіне қарай жеке тұлға қалыптастыруға бағытталу керек. Ұлы педагог Я.А.Коменский:«Педагог-мәңгі нұрдың қызметшісі,ол барлық ой мен қимыләрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған жалын иесі»,-деуі үнемі шығармашылық ізденісте болып, өз білімі мен біліктілігін жетілдіруге

жұмыстанушы ұстаз мәртебесін айқындайтын ой екенін ұғынған жөн. Сондықтан әрбір ұстаз жаңа кезең талаптарына сай болу үшін педагогикалық үрдістің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің біртұтастығын сақтай отырып,

оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға ынталы,өз әрекетіне өзгеріс енгізе алатын, өзгермелі өмірге оқушыны да, өзін де даярлай білетін шығармашыл тұлға болуы тиіс.

ҮЙДЕН ОҚИТЫН ОҚУШЫЛАРМЕН ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ Хасенова Б.Х. Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы орта мектебінің әлеуметтік педагогі, академиялық доцент, Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің үздігі, Ы. Алтынсарин төсбелгісінің иегері

Оқушыларды жеке үйден оқыту «Білім беру ұйымдарындағы мемлекеттік қызмет көрсету» жұмысына жатады. Мектепке жеке үйден оқытуға оқушының құжаттарын қабылдауда «Бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымдарына денсаулығына байланысты ұзақ уақыт бойы бара алмайтын балаларды үйде жеке тегін оқытуды ұйымдастыру үшін құжаттарды қабылдаудың мемлекеттік стандартын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 31 тамыздағы №119 санды Қаулысы басшылыққа алынады. Мектепте оқушыларды жеке үйден оқыту бағытында «Білім беру ұйымдарындағы мемлекеттік қызмет көрсету» жұмысы бойынша ата-аналарға көмек ретінде көрнекті жартақта шығарылады. Оқушыны үйден оқыту туралы мектеп директорының бұйрығы шыққаннан кейін баланың денсаулығына байланысты оқу бағдарламасы көрсетілген ОПМПК–ның қорытындысы ескеріліп жұмыстық оқу жоспары жасалады. Жұмыстық оқу жоспарын жасағанда Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бұйрығы негізіндегі үй жағдайында жеке білім берудің қолданыстағы үлгілік оқу жоспары басшылыққа алынады, бұл жұмыстық оқу жоспарының түсінік хатында ашық жазылады. Оқушыны жеке үйден оқытуға жасалған жұмыстық оқу жоспары педагогикалық кеңесте талқыланып, мектеп директорының бұйрығымен бекітіліп, мектептің жұмыстық оқу жоспарына қосылып, негізгі құжат ретінде рәсімделеді. Оқушы оқу жылының қандай мезгілінде үйден оқуға ауысса да бұл жұмыс осы ретте орындалады. Мұғалімдерге жұмыстық оқу жоспарына сай пәндер бойынша жүктемелер бөлінеді.Үйден оқитын оқушының сабақ кестесін айлық ретпен жасаған тиімді, себебі жұмыстық оқу жоспарында 0,5 сағат берілген пәндер болады, кесте жасағанда ондай пәндер айдың апталарына кезектестіріліп қойылады. Сабақ кестесіне сай оның өту уақытының кестесі жасалады.Үйден оқитын жеке оқушының сабақ кестесі мен сабақтың өту уақытының кестесіне баланың ата-анасының келісімінің болуы міндетті, бұл құжаттарды осыдан кейін мектеп басшысы бекітеді. Мектепте оқушыны үйден жеке оқыту үрдісін ұйымдастыруда жоғарыда аталған жұмыстық оқу жоспары мен сабақ кестесінің

сапалы жасалуының орны ерекше. Пәндер бойынша үйден жеке оқытудың күнтізбелік жоспарын жасауда оқушының денсаулық жағдайын ескеріп бағдарламаны меңгерту көзделеді. Үйден оқитын балаларға ОПМПК-ның ұсынған бағдарламалары әр түрлі болады, олар:арнайы бағдарламамен оқитындар, жеңілдетілген бағдарламен және жалпы орта білім беру т.б. болып бөлінеді. Үйден оқитын оқушылармен жұмыс жүргізетін педагогтардың сұраныстарын зерделегенде пәндер бойынша бағдарламаны меңгерту үшін мұғалімге үлкен шеберлік қажет екені анықталды. Негізгі қиындық білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты негізіндегі бағдарламамен үйден оқитындарға пәндерге бөлінген сағаттың аздығы, мектепте аптасына 3 сағат берілген пән үйден оқығанда 1 сағатпен оқытылады. Үйден оқыту жағдайында бағдарламадағы тақырыптарды толық оқыту, бақылау (сарамандық, диктант, мазмұндама, шығарма т.б.) жұмыстары жүргізілуі керек. Пән мұғалімдері оқушының денсаулығын, компьютерлік жүйемен қамтылуын, өзінің тақырыптарды меңгертудегі қолданатын әдістерін, тақырыптардың меңгеруге жеңіл не қиындық деңгейін, т.б. жағдайларды ескеріп күнтізбелік жоспарын жасайды. Сабақ үстінде оқушының денсаулығы мен жас ерекшелігі ескеріліп тақырыпқа сай тиімді жүргізілген сергіту сәттерінің маңызы зор. Сабақтың бұл бөлімінде бір ойын жиі қайталанса оқушының жалығып кететінін ескеріп, өзгертіп отырса оқушы қызығушылығы оянады. Өтілген материалдар оқушының жадында сақталып оны тәжірибеде қолданатындай деңгейге жеткізу мақсатында сабақтарда оқушыға жеке білім беруге икемді оқытудың жаңа технологиялары қолданылады. Мектепте үйден оқитын оқушылармен жұмыстанатын педагогтар арасында оларға әдістемелік көмек көрсету мақсатында «Оқушыларды үйден оқыту бағытындағы әдістемелік ұсыныстар» байқауы,«Оқушыларды үйден оқытудағы қиындықтар, олардан шығу жолдары» тақырыбында әдістемелік семинар мен түрлі тәжірибе алмасулар өткізілді.Мұғалімдердің дайындаған әдістемелік ұсыныстары баспа беттеріне жарияланды.Үйден жеке оқитын оқушылар мен олардың атааналарының сұраныстарын анықтап, зерделегенде

оқушылардың түрлі білімдік, танымдық, өнер бағытындағы сайыстарға қатысуды қалайтыны белгілі болды. Бұл жұмыс бойынша әр оқушының сұранысы ескеріп ic-шара жасалды, онда сұраныстарға сәйкес маман педагогтарға ұсыныстар берілді. Осындай жұмыстың нәтижесінде үйден оқитын оқушылар облыстық сырттай өтетін өнер байқауларына, бірнеше пәннен халықаралық, республикалық интернет олимпиадаларға, түрлі танымдық байқауларға қатысып жүлделі I, II,III орындарға ие болды. Әрбір тоқсанның соңында оқушылардың түрлі олимпиадалар мен байқауларға қатысуларының мониторингілері шығарылып, олардың шығармашылық өсу деңгейлері көрнекі түрде ата-аналар мен оқушылар арасында жарияланды.Үйден оқитын оқушылардың кітапханамен байланысын жақсарту мақсатында белгіленген кестеге сай оқушылардың үйіне баратын көшпелі кітапхананы жұмыс жасату арқылы көркем әдебиет оқуларына жағдай жасалады. Сынып жетекшісі оқушымен жүргізілетін жұмыстарды жүйелеп, реттеп ата–анамен байланыс орнатады. Мектепішілік бақылау, зерделеу арқылы үйден оқыту жұмысын мектеп әкімшілігі жүйелеп, кемшіліктерін түзету, жетістіктерін дамыту бағытында жұмыстар ұйымдастырады. Мектеп оқушыны үйден жеке оқыту жұмысын өз мәнінде жүргізу арқылы оның тұлғасын әлеуметтендіріп, өзін-өзі жетілдіруге, қоғамның тең құқылы азаматы ретінде қалыптастыруға тәрбиелейді. Баланы жеке үйден оқыту жұмысы бойынша лауазым иелеріне төмендегі ретте міндеттерді бөлуге болады. Мектеп директоры: Мемлекеттік қызмет көрсету стандарты. Оқушыларды үйден оқуға бұйрық шығарады. Жоспарлы мектепшілік бақылау жүргізіп, қорытындысын директор алды мәжілісте қарайды. Оқушы мен ата-ананың сұраныс-тілектері болса, зерделеп оң шешім табуына көмектеседі. Сабақ беретін пән мұғалімдерін белгілейді; Үйден оқитын оқушылармен жұмыс жасайтын лауазым иелерінің функционалдық міндеттерін белгілейді, тапсырма береді. Жылдық, жарты жылдық, тоқсандық жұмыстардың қорытындысы бойынша ұсыныстар негізінде түрлі марапаттаулар жасайды. Директордың орынбасарлары Жұмыстық оқу жоспарын жасайды. Сабақ кестесі мен оның өту уақытының кестесін шығарады. Сабақ кестесі мен уақыт кестесіне ата-ананың келісімін алады. Күнтізбелік, сабақ жоспарларын бекітеді. Сабақтың сапалы өтуін бақылайды. Тоқсандық, жылдық, есеп алады. Бағдарламаның орындалуын бақылайды. Құжаттарының дұрыс толтырылуын бақылайды. Пән мұғалімдеріне еңбек ақыға табель береді. Өтпеген, ауыстырылған сабақтардың есебін жүргізеді.

Мұғалімдердің үйден оқытудағы жетістіктерін зерделеп, озат іс-тәжірибе тарату мен олардың түрлі әдістемелік тақырыпта жұмыс жасауларына ұсыныстар береді. Әлеуметтік педагог ОПМПК–ның анықтамасы негізінде оқушыны үйден оқу бағытындағы ата-ананың жұмысына көмектеседі. Жұмыстық оқу жоспарын жасауға араласады. Оқушының, ата-ананың, пән мұғалімдерінің сұраныстарын анықтайды. Сұраныстар бойынша жұмыстарды жоспарлайды, ұйымдастырады. Оқушылардың ОПМПК-ға баруы бағытындағы жұмыстарды жүргізеді. Оқушының түрлі байқауларға қатысуын ұйымдастыру бағытында жұмыстанады. Қажет болған жағдайда түрлі мекемелермен байланыс жасап, проблемалардың оң шешімге жетуіне араласады. Оқушының жылдық, тоқсандық жетістіктерінің мониторингісін шығарып, оны дамыту бағытында жұмыстар жүргізеді. Түрлі марапаттарға ұсыныстар жасайды. Сынып жетекшісі Үйден оқитын оқушымен, ата- анасымен байланыс жасайды. Үйден оқу журналын ашады,оның жүргізілуін қадағалайды. Оқушының денсаулық жағдайын ескеріп, оның сыныптағы кейбір жұмыстарға қатысуына мүмкіндік жасайды. Оқушының компьютерлік жүйемен жұмысын бақылап, компьютерінің жұмыстық жағдайын қадағалайды. Оқушының түрлі танымдық, өнер бағытындағы байқауларға қатысуына көмектеседі. Ата-ананың сыныптағы ата-аналармен жүргізілетін жұмыстарға қатысуына жағдай жасайды; Оқушының үлгерімі бойынша тоқсандық, жылдық есебін дайындап, тапсырады. Пән мұғалімдері Жұмыстық оқу жоспарына және сабақ кестесіне сәйкес күнтізбелік, сабақ жоспарын жасайды. Сабақты кестеге сай өткізіліп жүреді. Үйден оқу журналын әр сабақ сайын толтырады. Мемлекеттік стандартқа сай бағдарламаны меңгертеді. Оқушының ерекшелігін ескеріп, оқытудың түрлі әдістерімен технологияларын пайдаланып әр сабақты сапалы өткізеді. Тоқсандық, жылдық баға шығарады. Осы жұмыс бойынша өзінің іс-тәжірибесін жинақтап әдістемелік ұсыныстар дайындайды, түрлі әдістемелік жұмыстарға қатысады. Медбике Оқушының денсаулығын сауықтыруға байланысты мектеп тарапынан орындалатын жұмыстарды атқарады. Үйден оқитын оқушының денсаулығы бағытында аудандық емхананың маман дәрігерімен байланыс. Психолог

Психологиялық түзету жұмыстарын жүргізеді. Ата-ана мен мұғалімдердің, оқушылардың арасында психологиялық ағарту жұмыстарын жүргізеді. Психологиялық дәріс және зерттеулер жүргізіп қорытындысы негізінде жұмыстар ұйымдастырады. Кітапханашы

Үйден оқитын оқушыларды оқулықпен түгел қамтиды. Үйден оқитын оқушылардың кітапханамен байланысын ұйымдастыру мақсатында, олардың үйлеріне баратын «көшпелі кітапхана» жұмысын ұйымдастырады.

ТӘРБИЕДЕГІ БІРІЗДІЛІК ПЕН САБАҚТАСТЫҚ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ САНАЛЫ ТҮРДЕГІ ҰЙЫМШЫЛ ҰЖЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Мансариева Н.Т. Атырау облысы Мақат ауданы Х. Санбаев атындағы орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Қазіргі кезеңде ой санасы дамыған жас жеткіншектердің адамгершілік және дене тұрғысынан салауатты, мәдениетті тұлғаны жан-жақты қалыптастыруды көздеген тәрбиенің мәселелері мектепті де, ата-ананы да әрқашан толғандырып келеді. Осыған орай, табиғатын толық ашу жолында мектеп алдында кезек күттірмейтін зор мақсат пен жауапты міндеттер тұр. Халыққа білім беру саласы мұғалімдердің шығармашылық белсенділігін арттыру, шәкірттер бойына туған елге сүйіспеншілік, ұжымдылық сипат, ересектерді, ата-аналары мен ұстаздарын құрметтеу сезімдерін дарытуға, болашақ ұрпақты оқу мен еңбектің сапасы үшін, өздерінің ұнамды мінез-құлқын тәрбиелеудегі жауапкершілікті қалыптастыруға, өзін-өзі басқара білулерін дамытуы тиіс. Осындай шараларды орындау барысында бүгінгі таңда жаңа білімді адамды қалыптастыру барысында талап пен мүддені басшылыққа ала отырып, үлкен табыстарға ие болумен қатар, мектептің қызметі күннен-күнге ұлғая түсуде. Тәрбиедегі бірізділік пен сабақтастықты қалыптастыруда алға қойған міндеттерім оқушылардың саналы түрдегі ұйымшыл ұжымын қалыптастыру арқылы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстарының мазмұнына белгілі дәрежеде үлесімді қосу, жас бүлдіршіндердің ғылыми-танымдылық көзқарасын дамыту, бағыт-бағдарын кеңейту болып табылады.Оқу-тәрбие жұмысының пәрменділігі белгілі дәрежеде осымен байланысты болса керек. Белгілі бір дәрежеде алдыма қойылған талаптарым: 1)Өзімнің жетекшілік ететін сыныбымда оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда белгілі бір жоспарға сүйеніп, өз ісіме сенімділікпен қарауым; 2)Мұғалім оқушының оқыс мінезін сезіп қалғанда ғана, немесе, керісінше, оқта-текте емес, тәрбие жұмысын күнделікті жүйелі жүргізу тиіс деп есептеймін, себебі тәрбиелеу ісінде ұсақ-түйектік болмау керек; 3)Жүргізілетін тәрбие жұмысында алшақтық болмай, тәрбиенің барлық салалары жинақты түрде іс жүзінде асып жатуы;

4)Оқушыларды сабаққа немесе сыныптан тыс тәрбие жұмыстарына даярлау кезеңінде оларға басшылық етіп бірізділікті талап етіп, міндетті түрде қарап отырамын. Бастауыш сыныптарда қалыпты дұрыс ойластырылған педагогикалық басшылық

Оқушылардың жауапкершілігіне әсерін тигізіп, өзара жолдастық сезімдерін қалыптастырады. Бір бағытта үйлестіріле жүргізілген мұндай нәтижелі жұмыстар балаларды белгілі дәрежеде ұжымдылық сезімге дағдыландырады. Баланың оқуы мен тәрбиесіне бірізді педагогикалық басшылықтың болуы сыныптағы әрбір оқушының жеке тұлға қасиетінің қалыптасуына үлкен мүмкіндік туғызады.Дұрыс қасиет әбден қалыптасқан кезде мұғалім баланы үнемі өз бақылауына ала бермей,өз бетімен дайындалуына еркіндік беріп, оқуға деген дербес қабілетін арттыру қажет. Сынып ұжымы қаншалықты ұйымшыл,берік болып қалыптасса, саналылық та соншалықты күшті болады. Саналылық болған жерде өз бетімен жұмыс істеу қабілеті өседі.Егер өз бетімен жұмыс істеу қабілеті мен саналылық қабысып, тұтасып жатса мұғалімнің оқушыға деген сенімі артады.Балаға ұстаздың сенімінің артуы мен тәрбие процесінің қол жеткен нәтижесі екенін байқау қиын емес.Жақсы ұйымдасқан ұжымда бір-біріне көмек,бір-біріне жауапкершілік, дұрысын айту, өзін-өзі сынау, бәсекелестік сияқты сана қалыптасады.Жоғарыда аталған белгілері бар ұжымда еңбекке,адамдарға, жеке және қоғамдық міндеттерге гуманистік қатынастар жүйесі қалыптасады. Ұжым үнемі өзгеріп отырады.Өйткені оның құрамындағы адамдар ауысып отырады.Сол үшін педагогикалық жетекшілер қарымқатынас және әсер ету жобаларын жиі өзгертіп отыруға міндетті. Тәрбиені ұжымдағы қарым-қатынас құрылымының көп деңгейлігін ескере жүргізу қажет. Тәрбиенің басты міндеті–балаларды дамытудың әр түрлі деңгейіне бара-бар қатынастың қазіргі кездегі тәжірибесін форма есебінде беру ғана емес, сонымен бірге жеткіншектерді жаңа,неғұрлым жоғары

қоғамдық қарым-қатынас деңгейіне бағыттап дайындау. Адамның тұтас жеке басын қалыптастырудың аса маңызды шарты мен құралы коммунистік тәрбиенің идеялық-саяси құралы, адамгершілік, еңбек эстетикалық және басқа жақтары балалар коллективі болып табылады. Оны жалпы да өзіне тән белгілердің жиынтығын сипаттайды. Тәрбиені ұйымдастыру формалары және оларды жіктеу. Күрделі де көпқырлы тәрбие процесі әр түрлі формалардың көмегімен жүзеге асырылады. Олар өте өзгермелі,серпінді келеді. Оларды таңдау тәрбие жұмысының мазмұнына, оқушылардың жас шамасына, тәрбиешілердің шеберлігіне және тәрбие процесі өтетін басқа жағдайларға байланысты болады. Оқушыларды ұйымшылдыққа тәрбиелеу үшін ең алдымен балалар арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесін зерттеп білу қажет.Ол социометриялық әдісті қолдану арқылы оқушының жеке тұлғасына психологиялық талдау жасаумен жүзеге асырылады. Социометрия топ ішіндегі адамдардан алынған, араласуда берілетін артықшылықтарға (немесе көбіне құқықтық параллельдер кімнің кіммен араласатыны) қатысы бар ақпаратты алға қойылған мақсат аясында жүйеғе келтіреді. Бастапқыда социометриялық мәліметтерді талдау таңдаудың алынған нәтижелері мен таңдаудың берілген баламаларының санына және тиісінше көп артықшылыққа ие болған немесе ештеңе алмаған «жұлдыздар» мен «жақпайтын адамдар» секілді өзгешелеп тұратын қорытынды ерекшеліктерге шоғырландырылды. Социометрия топтық құрылымды байыптау үшін білім беруде және басқа шағын топтар ортасында қолданынады. Солардың ішінен шындыққа жақыны және бұл жөнінде арнайы тәжірибе арқылы зерттеп оның мәнісін анықтауға із салған неміс психолог К.Левин ілімі. Бұл ғылыми тұжырым бойынша адамның әр қилы істері мен мінез-құлық ерекшеліктері оның мүддесі мен қажеттілігін анықтайды. Қасиеттілікті қанағаттардыру мен оған қатысты заттар арасындағы байланыс та өзгермелі сол байланысты адам өзінің ісәрекеті арқылы өзгертеді.Адамды іс-әрекетке ұмтылдырушы—қажеттілік десек, қажеттілік—адам бойындағы күш-қуат. Дене күші қажеттілікке байланысты қозады. К.Левин зерттеулерінде адамның қажеттілігін қанағаттандырудың екі тәсілі аталған: Социометрия әдіс арқылы топтағы адамдардың өзара қатынасындағы наразылығын не татулығын тиісті әдістерге сүйене отырып өлшеуге болады. Мұндай қатынасты зерттеу үшін топтағы адамдарға сұрақ-жауап анкетасы даярланады. Анкетадағы қалауға байланысты мазмұн екі түрге бөлінеді: біреуі—сол кісі өзге кісімен қаншалықты дос,оны шынайы ұната ма,ұнатпай ма, соған байланысты келеді. Екінші түрі—өзге адамның жеке басының қасиеттерін қалайды. I тапсырмада социометриялық тәсілдің сәтті болуы зерттеліп отырған адамдардың шынын айтуына байланысты. Сыналушы анкета ұсынарда зерттеуші біздің сырымызды біліп алғысы келеді—деп қаймығуы

мүмкін.Бұл іске бөгет жасайды. Төменгі сыныптағыларда қаймығу деген болмайды, сондықтан зерттеу көбінесе солармен өткізілгенде сәтті болмақ. Социометрия тәсілін қолдану мынадай кезеңдерден тұрады: 1)әдейі мақсат қойып, тәжірибеде қамтылған адамдардың өзара қатынасын зерттеу; 2)мақсатқа сәйкес анкета жасап, оларды сыналушыларға тарату; 3)зерттеуге катысушылардың шынын айттыру үшін олардың жауабын өзгелерге жария етпеуді ескерту; 4)тапсырма орындалғаннан кейін әркімнің қалағандары мен қалаудан тыс қалғандарды анық көрсететін кестемен диаграмма жасау; 5)диаграммада көрсетілген мәліметтер бойынша тәжірибеге қатысушылардың өзгелерді қалауы мен қаламауы туралы тиісті дәлелдер мен себептерін білу. Үлгі ретінде кесте мен диаграмма құрастыру үшін мынадай анкета ұсынылады: 1. Сыналушының аты 2.Құрбыларыңның қайсысын туған күніне шақырар едің? 3. Саяхатқа өз тобыңнан кіммен бірге барғын келеді? Сұрақтардың саны оннан кем болмауы тиіс. Пысықтау сұрақтары: 1.Адамдар арасындағы қатынастарды зерттеуде қандай әдіс қолданылады? 2.Қажеттіліктің кандай түрлері жалпы психологияда белгіленген? 3.Сапаға негізделген нәтижелі ме, дағды арқылы орындалған іс нәтижелі ме? 4.Ойнау тек ерігуден пайда бола ма? 5.Оқу мен ойын арасындағы айырмашылық қандай? 6.Оқушылардың зейінін сабаққа аудару үшін мұғалімнің дауысы қандай болғаны жөн? Адамның психикалық қасиеттерін құрастыратын: 1) жеке тұлғаның бақыты; 2) темперамент; 3) мінез; 4) қабілет. Әр адамның өзгешелігі көптеген себептерге байланысты—ең алдымен айналысқан іс-әрекетке, отбасындағы тәрбиеге мектептегі тәрбиеге және басқа да өмірлік жағдайларға. Ал психикалық процестерге жататын—түйсік,қабылдау,ес,қиял,ойлау,зейін. Эмоциялық қасиеттер—сезімдер. Жігерлік қасиеттер—ерік. Нақты іс–әрекетте психикалық процестер тығыз байланысып жатады да оларға адамның психикалық қасиеттері нақты әсер етеді. Сол байланыстардың ішінде жеке тұлғаның бағыты ерекше маңызды орын алады. Жеке тұлғаның бағыты—көзқарас,пікір, қажеттіліктер, қызығулар, бейімділік, іс-әрекет пен тәртіптің негізін салатын себептер, әдет және дағдылардан құрастырылады да солардан көрінеді. Бұлар өмір бойы қалыптасатын болады. Социометриялық әдіс қолданбай, балалар ұжымын сәтті етіп құру және тәрбиелеу мүмкін емес. Адамдар арасындағы ұзақ мерзімді қарым-қатынас екі жүйеден: іс барысындағы және жеке тұлғалық қарымқатынастан тұрады. Мектеп оқушылары арасындағы іс

барысындағы өзара қарым-қатынас жүйесі оқу процесі,қоғамдық жұмыстардың сан алуан түрлері барысында қалыптасады. Бастауыш сыныпта мұндай жұмыстарға сынып басшылары, сынып тазалықшылардың белсенділік жұмыстары жатады. Жеке тұлғалық қатынас біреудің міндеттеуінен тумайды, адамдар санасында стихиялы түрде психологиялық процестер арқылы негізделеді. Бақылау мен тәжірибе жұмыстары бастауыш сынып ұжымындағы балалар арасында сәтті және сәтсіз қарым-қатынастардың туып жататындығын байқатты.Сәтті қарым-қатынастарға баланың сыныптастарының ішінен кейбіреулерін ұнатуын немесе, керісінше, оларға өзінің ұнауын жатқызамыз. Ұжым мүшелерінің арасында туатын сәтсіз қарымқатынастар жеке тұлғаның қалыптасуына,оның ұжымда дамуына кері әсер етіп, баланың ұжымнан бөлініп,психологиялық тұрғыдан оқшаулануына әкеліп соқтырады.Мұндай күйге ұшыраған балалар көбіне жаман оқуға, қыңыр, ашуланшақ, дөрекі, тұрпайы мінез көрсетуге бейім келеді. Оқушылар арасында өзара қарым-қатынас жүйесін зерттеуде социометриялық әдіс қолданылады. Бұл әдіс олардың өзара қарым-қатынастарындағы психологиялық аспектілерін (жақсы көру,жек көру, талғаусыз қарау,санда бар,сапада жоқ болу т.б. ерекшеліктерді) анықтауға мүмкіндік береді. Оқушылар арасындағы қарым-қатынас жүйесін социометриялық әдіс арқылы зерттеу деп, бір оқушының екінші оқушымен бірге жүріп тұруын, бірін бірі тартуынан туатын психологиялық көріністі (асханада бір үстел басында отырып тамақтану, сыныпта бір партада отыру, сабаққа бірге даярлану, кезекшілікті бірлесе атқару т.б.) айтамыз.

Социометриялық әдісті қолдану арқылы оқушылардың сыныптастарының ішінен кіммен дос болуды қалайтынын қарастыруға болады. Ол үшін балаларға күні бұрын сұрақтар даярлап, сауалнамалар тарату арқылы тиісті жауаптар алынды. Оқушыларға қойылатын сұрақтар нақты, дұрыс, анық құрылуы тиіс. Бұл ретте балалардан сыныптас жолдастары ішінен кіммен қандай істерді атқарғысы келетінін білген жөн. Барлық тапсырмалардың сұрақтарына барынша жауап үшін оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі қажет. Осыдан кейін әрбір оқушы топтық тапсырманың бөлігін өз бетімен орындайды.Әрбір топтың жұмыс қорытындысы ұжымдық түрде талқыланады. Жұмыстың нәтижесін жолдастарының ұсынысы бойынша әрбір оқушы баяндайды.Мұғалім жеке жетістіктерді бағалайды және топтың әрбір мүшесінің бағасын жинақтайды. Сабақта жұмыстың мұндай формасы оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдеріне себепші болады.Мысалы, олар топтық айтыс, ынтымақтастық, өзара жәрдем, өзара түсінісу, оқушылардың тұйық мінезділігін, тұйық оңашалануын, бөлектенуін болдырмау. Әрбір ұстаз сыныптағы оқушыларының жеке тұлғалық қасиетін білу үшін мынадай деректерді жылма-жыл жинап отыруы қажет деп есептеймін: баланың мектепке дейінгі тәрбие дәрежесі, сабақ үлгерімі, қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуы сонымен қатар мектептен тыс (саз мектебі, түрлі спорт кешендері) үйірмелерге қатысуын қадағалау арқылы жетістіктеріндегі қуаныштарымен бөлісіп отыру. Оқу жылы аяғында әр балаға мінездеме жазып, талдап, бақылау сыныптағы балалармен салыстырып, қорытынды шығарып отыру керек.

ТӘРБИЕ БЕРУ ПРОЦЕСІН БАСҚАРУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТӘСІЛДЕРІ Ерғали Ж.Р. Атырау қаласы №23 орта мектептің ІІ санатты бастауыш сынып мұғалімі

Еліміздің болашағы, дамуы, өркендеуі отбасының берекесі, бірлігіне тікелей байланысты. Халқымызда «Бақ берерде елге ырыс қонады, ұстанған жолы дұрыс болады» деген даналық сөзі ғасырлар бойы қалыптасқан «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле» дегенді меңзегендей. Отбасы-береке-бірліктің қайнар көзі. Отбасының бірлігі–Отанның бірлігі, ал ағайынның татулығы-атамекеннің тұтастығы. Көзбен көріп, қолмен ұстамағанмен, көкірегінде сәулесі бар қазақ баласы отбасы тәрбиесінің қадір, қасиетін біледі. Әр отбасының татулығы-ел бірлігі. Адам құқығының бұзылмауымен бірге, ұрпақ құлқының бұзылмауын да назардан шығармауымыз керек. Әке-әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршы. Себебі бала тәрбиесінде қазақы әдетғұрып бойынша анадан гөрі әкенің тәрбиесі, әкенің ақылы басым болған. Аталарымыз:«Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер»,«Ана көрген тон пішер,

әке көрген оқ жонар», «Қызы анадан үйренбей өнеге алмас, ұл атадан үйренбей сапар шекпес»деген нақыл сөздері осының айғағы. Ана мен қыз бала, әке мен ер бала арасындағы қарым–қатынас олардың бірін-бірі тереңірек түсінуіне жол ашады. «Баланы жастан» деп ұққан үлкендер олар дүниеге келісімен шыдамдылыққа, төзімділікке, үлкенді сыйлауға, кішіні қамқорлауға, ұлтжандылыққа тәрбиелеген. Әкені cыйлау-әдептің бастау көзі. Демек балалар үшін әке беделі, аналарымыздың сөзі, іс-қимылы, қасқабағы арқылы қалыптасады. Елбасы:«Біздің еліміз–бәріміз бірге біртұтас отбасы ретінде құрып жатқан бейбітшілік пен келісімнің үлкен бір келісім үйі. Онда біздің бабаларымыз, немерелеріміз және барлық келер ұрпақ қауіпсіз, болашақта және әл-ауқатты өмір сүру үшін оны ғасырларға арнап тұрғыздық. Әркімнің басында баспанасы, оқуға, денсаулығын нығайтуға, лайықты жұмыс істеуге, дастарханында ыстық нан болу

мүмкіндігін қаладық. Бұл халықта болуы мүмкін ең қымбат дүниелер» деп санамызға жеткізіп айтты. Адамзаттың басты құндылықтарының бірі отбасы екендігі дау тудырмайды. Қазақ елінің басты байлығы мұнайы мен газы емес, отбасының берекесінде. Отбасы-адам баласының ұрпақ өсіріп, сол ұрпағы арқылы өз өмірін мәңгілікке ұластыратын адамзаттың қасиетті ұясы. Ал сол отбасы құндылықтарымыз жойылып, қазаққа жат қылықтар етек жая бастағандығын көзбен көріп отырған соң мойындамасқа не шара. Қазіргі уақытта өз ата-анасы мен өз отбасы алдындағы ұрпақ жауапкершілігінің төмендеп бара жатқандығын жасыра алмаймыз. Нашақорлық пен алкогольдің етек алуы,қыз балалардың ибалы мінездерінен айрылып, жалаңаштанып, мұрындары мен кіндіктеріне сырға тағып, шылым шегуі, денелерінің қалаған жеріне оғаш суреттер (тотуировка) салуы, некесіз тастанды балалардың көбейуі-көкейкесті проблема болып, қазақы кескін-келбетіміз жоғалтып бара жатқандай. Бұл аздай, ұлттық рухы төмен, өз ұлтына деген сүйіспеншілігі жоқ кейбір қазақ азаматтары өзге дінді қабылдап, есінен адасты. Осыған байланысты, отбасы құндылықтарының сабағын берер кез келген секілді. Бірақ кез-келген отбасыны отағасы мен отанасы сол тәрбиені беруге қабілетті ме? Бұрындары үлкен кісінің көзінше арақ ішу, мас болу ұят саналды. Қымбат көліктердің рөлінде отырып, темекіні будақтата шиырып бара жатқан қазақ қыздарын көргенде өзіңнен-өзің ұяласың.Дүниеге тіршілік әкелуші әйелдің махаббатын,оның ұлылығын Ғабит Мүсірепов былай дейді:«Әйел барша тіршіліктің бастауы, көркемдік пен жылылық көзі, шуақ пен мейірім әлемі, өмірдің сәні» деп қасиет тұтып, оған көңіл төрінен орын берген. Қорқыт ата кітабында «Атасыз ұл– ақылға жарымас, анасыз қыз-жасауға жарымас», «Қызды тәрбиелей отырып ұлтты тәрбиелейміз» қанатты сөздері қыз бала тәрбиесінің қаншалықты маңызды екенін байқатады. Бүгінгі бойжеткен-ертеңгі асыл жар, аяулы ана. Қыз баланың ең құрметті борышы–ана болу, бала тәрбиелеу.Көне ойшыл Ризауддин Ибн Фарудин әйелдер тәрбиесі, инабаттылығы жөнінде «Әйелдері тәрбиелі болған халық-тәрбиелі,әйелдері тәрбиесіз болған халық– тәрбиесіз. Әйелдері үнемшіл, пысық,жігерлі,талантты болса,халық бай,ал жалқау, салақ немесе ысырапшыл болса, халықы тақыр кедей болады»деген. Ұл-абыройлы ырысың, Әйел-үйдегі ырысың. Қыз-түздегі өрісің Келін–кеңейген тынысыңдеген киелі ұлттың ұрпағы емес пе едік. Күшті ұлттық рухпен қаруланған қазақ баласын ұлттық мектепте тәрбиелесек, ұлдарымыз жасық, қыздарымыз ашық-шашық жүрмес еді. Ортаңғы ұрпақтың өкілі белағаш сияқты, әкесіне жасаған құрметін келешек баласы өзіне жасайды. «Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келеді» деген халық даналығында.Егер ата болса, ол ақыл айта білсе–ол ғаламат дүние.Егер ата, әже өз орнында болса, мұның

өзі өскелең ұрпаққа үлкен тәрбие мектебі. Ата-анаға құрметпен қарап, алаңсыз қарттық сыйлау, ұрпаққа қамқорлық жасау-әрбір адамның борышы. Төле би: Жездесіне қараған жерге қарайды, Жиенге қараған желге қарайды, Күйеуге қараған күнге қарайды, Бұл үшеуі жақсы болса, Халқым күнге қарайды,деген философиялық қуатты толғаныстарын жасайды.Мәні мен сәні өміршеңдік өнегесімен қызықтыратын ғажап сөздері тереңнен ой қозғап, отбасының бірлігі-отанның бірлігі дегенді туыстық қарым-қатынасқа байланысты айтады.Жақсы қасиеттерсіз бақытты болу, асыл арманға жету мүмкін емес. Ал осы жақсы қасиеттерді адам қайдан алады? Әрине,адам өзін дүниеге әкелген отбасы–алтын бесігінен, білім алған алтын ұя мектебінен, өмір сүріп отырған ортасынан алады. Адам қоғамнан, қоғам адамнан тыс болмайды. Зер салатын болсақ, ежелгі түркі жазбаларындағы тағылымдар,ақынжыраулардың тәлімдері, кейінгі ғалым-педагогтардың еңбектеріндегі тұжырымдар жас буынды жақсы, ұнамды әдептерге баулып,тәрбиелі болуға үгітнасихат жүргізеді.Қанжығалы қарт Бөгенбайдың ұрпағы, сара тілдің қас жүйрігі Бапан би жосылтып сыр толғап, желдей есіп отырғанда, тыңдаушылары тосыннан «Кімді қалай танисыз?» дегенде, былай деген екен. Кісі болар кісіні кескінінен танимын. Кісі болар кісіні мүшесінен танимын. Жомарт болар кісіні табағынан танимын. Сараң болар кісіні қабағынан танимын. Дауы жөнсіз кісіні сөзінен-ақ танимын. Өзі тұйық жігітті жүрісінен танимын. Іші сұйық әйелді күлкісінен танимын. Ақын болар жігітті дауысынан танимын. Палуан болар жігітті шалысынан танимын. Мерген болар жігітті атысынан танимын. Батыр болар жігітті сапысынан танимын. Бай болатын жігітті пейілінен танимын дегенде әр азамат біздің бір тұтас Отанымыздың қасиетті шаңырағын ұстар бір–бір уығы ғой дегенді меңзейді. Үлкендеріміз кенже баланы қартайған шақта қолдан шығармай,баланың кішісі шаңыраққа ие болып қалатын ата-салтымыз қандай керемет. Отбасы құндылықтарын сақтау және оларды ұрпақ санасына тереңірек сіңіре түсу үшін Елбасы ҚРның 2015-2020 жылдарға арнаған отбасылық қарымқатынастарды, моральдік-этикалық және рухани өнегелік құндылықтарды нығайту жөніндегі ісшаралардың жалпыұлттық жоспарын әзірлеуді тапсырды. Болашақтың еншісіндегі жалпыұлттық бағдарламаның негізгі идеясы-бала тәрбиелеудегі атааналардың жауапкершілігін арттыруды басты міндет есебіндегі құжат болатындығы анық. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Қазақстан мектебі №9 , 2010ж 2. Егеменді Қазақстан, 30 қыркүйек 2014 жыл

Озық іс-тәжірибеден  МАТЕМАТИКА САБАҚТАРЫНДА КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУДЫ ҚОЛДАНУ Хасанова Н.К. Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы орта мектебінің директоры, математика пәнінің мұғалімі

Қазіргі кезде білім сапасын бағалау жүйесін жаңарту өзекті мәселелердің біріне айналды. Бес балдық бағалау қазіргі заманға сай білім жүйесін қанағаттандырмайды. Озық технологияларын қолданып, білімді меңгерту әдістері жетілдіргенімен бағалау бұрынғы жүйеде қалды.Сондықтан оқушы танымындағы өзгерістер мен жетістіктерді бағалау сипаты арасында қайшылықтар қалыптасты. Әлеуметтік сұраныстардың өзгеруі білім сапасын бағалау жүйесін жаңартуды талап етіп отыр. Осыған байланысты оқушылар арасында өзара түсіністік және ұжымды қарым-қатынасты орнату, оқушылардың өздеріне деген сенімсіздіктерін жою, мүмкіндіктерін арттыруға жол ашу үшін критериалды бағалауды қолдану керек. Критерийлер-оқытудың міндеттерін жүзеге асыратын өлшемдер, атап айтқанда, оқушылар жұмыс барысында орындайтын іс-әрекеттер тізбесі. Критериалдық бағалау–бұл білімнің мақсаты мен мазмұнына сәйкес келетін, оқушылардың оқутанымдық біліктілігін қалыптастыруға себепші болатын, айқын анықталған, ұжым мен шығарылған, білім процесінің барлық қатысушыларына алдын ала белгілі критериялар мен оқушылардың оқу жетістіктерін салыстыруға негізделген процесс. Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі:алдын ала ұсынылған бағалау шкаласының ұсынылуы, оның анық айқындылығы, бағаның әділ қойылуы, өзін бағалауға мүмкіндіктердің берілуі.Критерий оқыған бағдарламаға сай алынады.Әрбір жетістік балмен және дескриптор арқылы белгіленеді. Математика сабақтарында критериалды бағалауды қолдану, оқушылардың танымдық қабілеті мен ойлау деңгейін арттыруға көмектеседі.Оларды табысқа жетелейтін жол көрсетеді, өзін және өзгелерді бағалауды үйретеді, оқушыларды сыни ойлауға өз ойын айтуға өзінің білімін көрсетуге мүмкіндік береді. Мұғалімдер сапалы нәтижеге әкелетін критерийлер құрастыру арқылы оқушылардың білім алу барысындағы қателіктері мен олқылықтарын айқындауға, бағдарламаға сәйкес оқушының дайындық деңгейін анықтауға мүмкіндік алады. Оқушы білім алу барысында алған өз бағасының әділдігіне көз жеткізеді. Білімнің меңгерілуі туралы оқушы мен мұғалім мен ата-ана арасында кері

байланыс орнайды.Критериалды бағалауда тек оқушының жұмысы бағаланды. Оқушы орындаған жұмысын алдын-ала белгілі үлгімен салыстырды. Оқушы өзінің жұмысын бағалауға мүмкіндік беретін нақты бағалау алгоритімін біледі. Жіберілген қателермен жұмыс істеп оқушы өзінің даму жетістігін бақылап отырады. Критериалды бағалау екі түрлі бағалауды қамтиды: қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау. Қалыптастырушы бағалау: -оқу үрдісі кезінде жүргізіледі (шағын өз беттік жұмыс, тест т.б.); -оқушыларға өзінің жұмысын түзетуге, үлкен жетістіктерге жетуге көмектеседі; -мұғалімге әр оқушының материалды меңгеруі туралы ақпарат жинайды, талдау жүргізіп алдағы жұмысты жоспарлайды, оқу үрдісін сапалы жүргізді. Жинақтаушы бағалау: -тақырыптық немесе бөлімінің оқытуды аяқтау кезінде жүргізілді (бақылау жұмыстары немесе зачеттар). -оқушыларға оқылған тақырып бойынша жетістіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. -мұғалімге оқушылардың жетістігі туралы қорытынды баға қоюға мүмкіндік береді. Қалыптастырушы бағалау кері байланыс қызметін атқарады.Оқушы өзінің жетістігі мен кемшілігі туралы ақпарат алады.Егер оқушы аралық жұмыстарды жеткілікті түрде жақсы орындамаса, оның қорытынды жұмысқа дейін уақыты бар. Сондықтан аралық жұмыстардағы бағасы қанағаттанарлықсыз болса,оны оқушы өзіндік тәжірибелерін жетілдіруге берілген ұсыныс ретінде қабылданды. Себебі тоқсандық бағаны жинақтаушы бағалау негізінде қою ұсынылады.Тоқсан ішінде жиынтық бағалау үшін үш-төрт қорытынды жұмыстар жүргізіледі,оның нәтижесімен тоқсандық баға шығарылады. Математика пәні бойынша оқушылар жетістігін бағалау үшін төрт критерий алынды. Критерийлердің атауы мен олардың қысқаша мазмұнының сипаттамасын төмендегідей таблицада ұсынып отырмын.

Математика пәні бойынша критерийлердің мазмұны:

Критерийлер Білу және түсіну

Қолдану

Сыни ойлау және зерттеу

Коммуникация және рефлексия

Дескрипторлар Оқушы оқылған материалды білетін және түсінетінін көрсетеді, алған білімдерін стандартты және өзгертілген жағдайларда қолдана біледі Оқушы қандайда бір есепті математикалық әдістерді қолданып зерттейді, заңдылықтарды анықтайды, математика тілінде олардың өзара байланысын сипаттайды Оқушы қандайда бір есепті шығару кезінде керекті формулалар, теоремаларды, ақпараттарды талдайды, синтездейді, қолдана алады Оқушы сәйкесінші ғылыми терминологияны және шартты белгілеулерді қолданып, ақпарат бере алады

Критериалды бағалауда міндетті түрде дескрипторлар құрылуы керек. Дескрипторлар оқушының жетістік деңгейінің дәл сипаттамасын және оларға берілетін ұпай санын көрсету керек. Критерийлер

А(Білу түсіну)

және

В (Қолдану)

С(Сыни ойлау және зерттеу)

Д (Коммуникация және рефлексия)

Тапсырма мазмұны

Пирамиданың табандиагоналі 16 см-ге тең тік төртбұрыш. Пирамиданың әрбір қыры 10 см, пирамиданың биіктігін табыңдар. Пирамиданың табанқабырғасы 12 см-ге тең теңқабырғалы үшбұрыш. Оның әрбір бүйір қыры табан жазықтығымен 450 бұрыш жасайды. Пирамиданың биіктігін табыңдар.

Үшбұрышты дұрыс пирамиданың табан қабырғасы 4 см, биіктігі 6 см. Пирамиданың бүйір бетінің ауданын табыңдар.

Дұрыс пирамиданың биіктігі мен апофемасы тең болуы мүмкін бе ?

Барлығы:

Қалыптастырушы бағалау үшін 11 сыныптың геометрия пәнінен «Пирамида» тақырыбы бойынша берілген өзбеттік жұмыстың бағалау критерилерін ұсынамын:

Дескрипторлар Оқушы төменгі критерилердің ешқайсысына қол жеткізбеді Есептің сызбасын дұрыс сызды Биіктікті табуға қажетті белгісіз элементті, көмекші фигураны дұрыс анықтады Белгісіз элементті табуға керекті теорема, формулаларды дұрыс тауып қолданды Пирамиданың биіктігін тауып, есептің жауабын дұрыс берді Барлық ұпай саны Оқушы төменгі критерилердің ешқайсысына қол жеткізбеді Есептің сызбасын дұрыс сызды Биіктікті табуға қажетті белгісіз элементті, көмекші фигураны дұрыс анықтады Белгісіз элементті табуға керекті теорема, тұжырымдаманы дұрыс тапты Белгісіз элементті табуға керекті формуланы дұрыс қолданды Пирамиданың биіктігін тауып, есептің жауабын дұрыс берді Барлық ұпай саны Оқушы төменгі критерилердің ешқайсысына қол жеткізбеді Есептің сызбасын дұрыс сызды Есепті шығаруда қолданылатын формулаларды дұрыс жазды Белгісіз элементтерді дұрыс анықтап, көмекші сызбалар сызды Белгісіз элементті табуға керекті теорема, тұжырымдаманы дұрыс тапты Белгісіз элементті табуға керекті формуланы дұрыс қолданып, оны дұрыс тапты Пирамиданың бүйір бетінің ауданын тауып, жауабын дұрыс берді Барлық ұпай саны Оқушы төменгі критерилердің ешқайсысына қол жеткізбеді Дұрыс пирамиданың биіктігі мен апофемасынын сызбасын дұрыс сызды Екеуінің байланыстыратын көмекші фигураны көрсете білді. Көмекші фигураны пайдаланып, биіктік пен апофеманы салыстырып, дұрыс ой қорытындысын жасады. Барлық ұпай саны

0 1 1 1 1 4 0 1 1 1 1 1 5 0 1 1 1 1 1 1 6 0 1 1 2 4

19 ұпай

Критерий ұпайларын 5 балдық бағаға ауыстыру шкаласы

Ұпайлар Проценттері Баға

0-10 0-54 ℅ «2»

11-13 55-71 ℅ «3»

Оқушы осындай аралық жұмыстарды орындай отырып, өзінің жетістігін бағалайды, қорытынды бақылауға дайындалады.Қорытынды бақылауға берілетін тапсырмаларға осындай критерийлер ұсынылады, тек тапсырмаларды күрделендіріп алуға

14-16 72-8 ℅ «4»

17-19 89-100 ℅ «5»

болады.Тоқсан ішінде математика пәні бойынша жиынтық бағалау үшін екі-үш қорытынды жұмыстар жүргізіп, соның негізінде тоқсанды баға шығару ұсынылады.

Қорытынды бағалауға қандай дайындығы бар екенін білу үшін оқушыға алдын-ала тексеру парағын беремін. 11 сыныпты геометрия пәнінен І. Білу керек

«Пирамида» тарауы бойынша қорытынды бақылауға дайындық үшін оқушыларға берілетін тексеру парағының үлгісі: Таныстым

Меңгердім

Пирамида анықтамасы Оның негізгі элементтері. (бүйір қыры, бүйір жағы, биіктігі, табаны т.б. ) Пирамида түрлері (дұрыс, қиық ) Бүйір бетінің, толық бетінің аудандары мен көлемінің формулалары Пирамиданы жазықтықпен қиғандағы қималар ІІ. Қолдана білу керек Пирамидаға байланысты есептердің сызбаларын Белгісіз элементтерді анықтап, көмекші сызбаларды Бүйір қырларының және бүйір жақтарының табан жазықтығымен жасайтын бұрыштарын Биіктігі мен бүйір қырын байланыстыратын көмекші фигураны Бүйір қырларының табан жазықтығымен бірдей бұрыш жасауын Бүйір жақтарының табан жазықтығымен бірдей бұрыш жасауын Дұрыс пирамиданың апофемасын Пирамида биіктігінің түсуін

Тексеру бетшесі тақырыпты меңгерудің жоспары іспетті.Тексеру бетшесі тақырып бойынша қалыптасатын негізгі біліктерді айқындап, олардың қалыптасу деңгейін оқушылардың өздерінің тексеруге мүмкіндігін береді,тексеру бетшесі үш рет толтырылады. Оқушылар тексеру бетшесінің бірінші бөлімін толтырады, егер оқушы өз біліміне сенімді болса, - «+» белгісін, дәл білмесе – «+/-» белгісін, мүлдем білмесе – «-» белгісін қояды. Үшінші баған қорытынды бақылау жұмысының алдында толтырады

Бақылау жұмысы алдындағы дайындығым

2-ші бөлімді мұғалім өзбеттік жұмыс пен бақылау кесінділерін тексеру кезінде толтырады. Барлық оқушыларды оқу үрдісіне қатыстыра отырып, тексеру бетшесінің жүйелі жұмыс істеу, критериалды бағалауды қолдану оқушылардың оқуға деген мотивациясын арттырады. Оларды оқу үрдісіне белсене қатыстырып, өзін-өзі дамытуға жетелейді. Өздерінің мүмкіндіктерін ашуға көмектесіп, жеке тұлға ретінде дамуға мүмкіндік береді.

Б А С Т А У Ы Ш С Ы НЫ П Т А М А Т Е М А Т ИК А П ӘН І Н Е Н АУ Ы З Ш А Е С ЕП ТЕ УГ Е Ү Й РЕ Т У Қа ра м у р зи на А .Қ . Атырау облысы Қызылқоға ауданы Кенбай орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Әрбір баланы тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескере отырып, ғылымға деген ынтасын, жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі. «Бастауыш сыныптың негізгі міндеттері-баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, олардың қабілетін ашу, дамыту, оқуға деген ынтымақтастық тәжірибесінің берік дағдыларын меңгеру»,-делінген ҚР Орта білімді дамыту тұжырымдамасында. Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту, тәрбиелеу, дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, жан-жақты дамыту - біздің негізгі міндетіміз. Мұғалімнің сабақ үстінде оқушыларға білім беру мақсатында жүргізетін жұмыстарының түрлері өте көп. Математика сабағында ең алғашқы күннен бастап оқушы бойына өз ойын толық айтуға, тура және кері санауға, жоқ сандарды таба білуге, салыстыруға, теңдік, теңсіздіктерді ажырата білуге,теңдеудің қарапайым және күрделі түрлерін шеше білу

дағдыларын қалыптастыру, ойлауға, шығармашылығын, есептеу жылдамдығын, ауызша есептерді үйрету барысында олардың дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Есеп шығаруға үйрету-бұл балалардың шама-шарқына, психологиялық жас ерекшелігіне сәйкес салыстыру, жан-жақты талдау жасау, қарама-қарсы сұрақ қою. Жалпылау,түрлендіру,зерттеу,әр алуан категорияларға біріктіру,қорытындылау сияқты түрліше меңгеруіне байланысты бірдей дәрежеде орындала бермейді. Ауызша есептеуге үйрету алғашқы сабақтардың өзінде-ақ басталып, сынып ілгерілеген сайын біртебірте сәйкес шеберлік те қалыптаса бастайды[.1] Бастауыш сыныпта математиканы оқыту тек математикалық білім берумен шектелмейді. Бұл пән оқушылардың логикалық ойлауын дамытуда маңызы өте зор. Оқушылардың ойлау үрдісінің нақтылығын, тереңдігін анықтау үшін олардың белсенді ісәрекетімен бірге өз бетінше жұмысын ұйымдастыру керек. Сабақтарда балалардың математикаға деген

ынтасын арттыруға, олардың өз бетінше жұмыс істей білу дағдысын тәрбиелеуге ерекше назар аударылады. Пәнге деген ынтасы мен өз бетінше ойлай білу өзара тығыз байланысты. Оқушылар сабақта, ойын үстінде, ойлау, өлшеу, есептеу, табу, зерттеу жұмыстарымен шұғылданады. Математика сабақтарында ауызша есептеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарын жүргізудің маңызы зор. Ауызша жаттығулардың маңызы мен қажеттілігі есептеу дағдыларын қалптастыру мен жетілдіруде ерекше көзге түседі. Ауызша есептеулер сабақтың кездейсоқ элементі ғана болмай, оның негізгі тақырыбымен әдістемелік байланыста болып, проблемалық сипат туғызуы тиіс. Ауызша есептеулердің дұрыстығына және жылдамдығына қол жеткізу үшін оқыту барысында әрбір сабақта 5-7 минут уақытты оған әдейі арнап отыру керек. Ауызша жаттығулар оқушылардың ойлау әрекетін жандандырып, оқу материалын саналы сіңіруді талап етеді, оларды орындаудың барысында ес, сөз, зейін, ептілік дамиды.Ауызша жаттығулар сабақтың тақырыбы мен мақсаттарына сәйкес келіп, оны игеруге жөне қайталауға көмектесуі тиіс.Ауызша есептеу дағдылары үнемі жетіліп отыруы үшін ауызша мен жазбаша есептеулердің дұрыс ара қатынасын орнату керек, ауызша есептеу қиын болған жағдайда жазбаша шығаруды қолдану қажет. Түрлі ауызша жаттығулардың көмегі арқылы пәнге деген қызығушылықтарын арттыра отырып, мұғалім оқушыға оқу материалымен белсенді жұмыс жасауға көмектеседі және олардың есептерді шешу мен есептердің тәсілдерін жетілдіруге деген талпынысын арттырады.Шапшаң есептеу тәсілдерін қолдану тапқырлыққа, зеректікке, логикалық ойлай білуге, күнделікті өмірде кездесетін қарапайым есептеулерді тез және тиімді жолдармен орындауға үйретіп, шапшаң есептеу дағдыға айналып, есептеу жұмысын оңайлатады, олардың пәнге ынтасы артады. Математика сабағында дамыта оқыту технологиясын қолдана отырып, оқушылардың ойларын жетілдірудің маңызы зор.[3,4] Бірінші сыныпта 1–10 ға дейінгі сандар қатары, сандардың құрамы, кестелік қосу мен азайту, натурал сандарды, ондықтарды қосу, азайту, салыстыру көлемінде білім беріледі. Осы түсініктерді меңгерген оқушы 2–3–4 сыныптарда 100,1000 көлеміндегі барлық амалдарға берілген есептерді шығарады және

өз бетімен орындай алады. Он көлеміндегі сандар қатарын, әр санның орналасу ретін меңгерту үшін санамақтарды, өлең–есептерді,суретті көрнекіліктерді пайдаланудың тиімділігі ерекше.Бұл бағытта әр сабақта «Көршісін тап»,«Жоқ санды ата» т.б ойын түрлерін жүргізіп отырамын. 1–10 ға дейінгі сандардың құрамын үйретуде сабақта тиімді әдістер арқылы білімдерін пысықтап отырамын. Мысалы: 7 санының құрамына байланысты «Ой қозғау» әдісін пайдаланамын.Сұрақтар беріледі. 7 саны қалай шығады? 7 санына байланысты ұғымдарды ата. 6+1 5+2 3+4 0+7 1+6 2+5 4+3 7+0 Оқушылар өз білетіндерін ойланып, жауаптарын айтады. «Кубизм» ойыны. Кубиктерге қосу, азайтуға, көбейту мен бөлуге байланысты өрнектер жазылып, нәтижесін жылдам айтуға және тез есептеуге жаттықтыру мақсатында қолданамын. Ой ширату: Мен бір сан ойладым, оған 3 ті қосқанда 10 шықты. Мен ойлаған қандай сан? Мен бір сан ойладым, одан 5 ті алғанда 5 шықты. Мен ойлаған қандай сан? Математикалық диктант. (Дәптерге нәтижесін жаздыру) 5 пен 3 – тің қосындысы (8) 10 мен 4 – тің айырмасы (6) 6 мен 2 – нің қосындысы (8) 7 мен 4 – тің айырмасы (3) Сонымен бірге оқушылардың ой – өрісін дамытуда дидактикалық ойын есептерді қолданудың тиімділігі ерекше. Атап айтқанда, «Не өзгерді», «Қалт етпей қағып ал, жауабын тауып ал», «Жұбын тап», «Алма теру»,«Дүкен», «Кім жылдам», «Баспалдақ», «Тез ойла»,«Математикалық тізбектер» ойындарын білімдерін бекіту мақсатында қолданамын. Сыныптағы оқушылардың білім деңгейін тереңдету, шығармашылығын дамыту,жетілдіру мақсатында факультатив сабақтарда әр түрлі тапсырмалар мен жұмыстар жүргізіп отырамын. [2] Ауызша есептеуге қабілетін дамытуда, математикалық жаттығулардың ролі зор. Олар: математикалық есептер, логикалық есептер, математикалық фокустар, жұмбақ есептер, ойындар, ертеңгіліктер және сайыстар.

ауызша есептеуге арналған жаттығулар

логикалық есептер

өлең есептер

математикалық есептер

математикалық ойындар

Қорыта айтқанда, осындай жұмыстардың нәтижесінде оқушылардың ой–өрісі дамиды, ойлау

математикалық фокустар

математикалық ертеңгіліктер, сайыстар

іскерлігі қалыптасады. Өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланады.Күрделі есептерді тез шешуге

ынталанады. Сондықтан да, әр сабақта оқушының жан–дүниесіне еніп, бар білімді сан түрлі әдістер арқылы оқушы бойына дарытқан жөн. Ал оларды біліммен сусындатып, өмірге көзқарасын қалыптастыру-барша ұстаздың қасиетті міндеті.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Бастауыш мектеп журналы №2 2010 жыл «Жаңа педагогикалық технология оқу үрдісінде» 16 – 17 бет 2.Математика 1 сынып Т.Қ.Оспанов,К.Ә.Өтеева, Ж.Т.Қайыңбаев,К.Ә.Ерешова, М.В.Маркина Алматы «Атамұра» 2012 жыл 3.Бастауш сынып әдістемесі №2,2014жыл «Жаңа технология әдістерінің тиімділігі» 29–40 бет 4.Бастауыш сынып әдістемесі №1,2014жыл 29– 33 бет

ДИФФЕРЕНЦИРОВАННАЯ РАБОТА НА РАЗНЫХ ЭТАПАХ УРОКА Сайханова Г.Г. Учит ельница русского языка и лит ерат уры Ат ырауская област ь Жылыойский район г.Кульсары средняя общеобразоват ельная школа №1 Как нет на дереве двух одинаковых листьев, так нет двух школьников, обладающих одинаковым набором способностей, умений. Совершенно очевидно, что наитруднейшие вопросы, которые встают перед учителем, взявшим курс на дифференциацию и индивидуализацию обучения,- это вопросы о том, как дифференцировать детей, по каким критериям выделять их особенности. Для организации дифференцированной работы с учащимися школьным психологом было проведено исследование готовности к обучению детей по следующим параметрам: • Внимание • Произвольность • Работоспособность • Логическое мышление • Способность к самоконтролю • Речевое развитие На основании результатов обследования учащиеся бы ли распределены в три группы : 1 группа учащихся характеризуется слабой подготовленностью, недостаточной сформированностью необходимых общеучебных умений. 2 группа–достаточная подготовленность учащихся, владение основным обязательным объемом знаний и умений. Этим учащимся требуется определенная помощь со стороны учителя при обобщении изученного. 3 группа–высокая степень подготовки, выраженная познавательная мотивация, способность к творчеству при выполнении заданий Следующим этапом являлась разработка стратегии взаимодействия с разными группами На всех этапах урока, где принимается дифференцированная работа учащихся, должны быть реализованы следующие задачи: 1.Средствами внутриклассной дифференциации совершенствовать знания,умения и навыки учащихся, содействовать реализации учебных программ, повышать уровень сформированности знаний, умений и навыков каждого ученика в отдельности и, таким образом, уменьшить его абсолютное и относительное отставание. 2.Развивать логическое мышление.

3.Формировать учебно-познавательную мотивацию. 4.Создать условия для развития интересов,специфических способностей каждого школьника. В соответствии с этими задачами была разработана технология внутриклассной дифферецированной познавательной деятельности учащихся. Работая по технологии дифференцированного обучения, я включаю дифференцированную работу в различные этапы урока в зависимости от целей и задач урока. При изучении нового материала создается проблемная ситуация, в решении которой принимает участие каждый ученик на доступном для него уровне. Каждая группа получает задание, «работающее» на тему в целом. Каждая группа, выполнив своё задание, должна сообщить нечто новое, интересное всему классу.Такой подход даёт каждому школьнику возможность почувствовать себя значимым, внести свой вклад в общее дело. Этап закрепления изученного дает широкие возможности для организации дифференцированной работы. Процесс закрепления осуществляется, с одной стороны, через закрепление (понимание, запоминание) элементов теории, с другой стороны, через выполнение заданий практического характера. Целесообразно включать в домашнюю работу всех учеников задания,корректирующие возникшие по тем или иным причинам недостатки, пробелы в знаниях, умениях и навыках учеников. Дифференцируя многие домашние задания, я поставила перед собой такие цели: пополнить пробел в знаниях какого-либо ученика, (в этом случае задание индивидуальное); подготовить учащихся к изучению нового учебного материала; оказать группе учащихся помощь при выполнении домашнего задания; расширять и углублять знания ,умения и навыки по изучаемой теме. В качестве примера приведу урок в 11 классе естественно-математического направления. Тема: СПП с придаточными условны ми Лексическая тема: Знание – сила.

Наглядность:портрет Абая,цитаты,опорные схемы, Цель урока: раздаточный материал. • Формирование знаний о СПП с придаточными Ход урока: условными, прочное усвоение изучаемого материала; І. Организационный момент. • Развитие умения находить в тексте СПП с Сообщаю учащимся тему, цель, лексическую тему, придаточными условными; основанную на материале книги «Слова - назидания» • Развитие интеллекта, логического мышления, Абая повышение интереса к предмету. 1.Метод ассоциации: Подчинительная связь

Состоит из двух или нескольких предложений

Главное и придаточное

Они зависят друг от друга Типы придаточных

Придаточные обстоятельственные (относятся ко всему главному предложению)

Придаточные изъяснительные ( относятся к сказуемому)

2.Цифровой диктант. Составить схему СПП и определить их тип: 1.Нужно учиться, чтобы узнать то, что знают другие народы, чтобы стать равными среди них, чтобы стать защитой и опорой для своего народа (Слово 25) 2.Нам бы неустанно ширить круг своих интересов, множить знания, которые питают наши души (Слово 7) 3.Если не возвращаться к приобретенным навыкам, то можешь их утерять.(Слово 5) 4. Чтобы избежать пороков русских, перенять их достижения, надо изучить их язык, постичь их науку.(Слово 25) 5. Если человек плох, в том виноваты и его современники. (Слово 35)

Придаточные определительные (поясняют существительное в главном предложении)

А) условные В) цели С) определительные ІІ. Информация 1.Учащиеся читают самостоятельно теоретический материал в учебнике. 2.Разбор предложений А) Обязательно дай сыну русское образование, если даже придется расстаться со всем нажитым добром. (Слово 25) Б) Коль с детства книги читать, ученым сможешь ты стать. («Лирика» Абая) В) Когда (если) душа и мысли поистине благосклонны к науке, она и сама становится благосклонной–дается легко. (Слово 32) [4]

Теперь учащиеся самостоятельно делают вывод.

Придаточные условные указывают, при каком условии происходит действие в главном предложений

В главном предложении может быть указательное слово ТО. 3.Работа с текстом: Слово тридцать второе Тем, кто стремится усвоить науку, необходимо знать условия, без которых невозможно достичь цели.

Во-первых, обретая знания, не ставь себе задачи получить через них какую-нибудь выгоду. Чтобы заняться наукой, прежде всего нужно любить её, иметь стремление к ней .Если ты ценишь знания как высшее благо, каждое открытие новых истин принесет твоей душе покой и удовлетворение. Крепко запоминай то, что ново для тебя, тогда появится стремление к поиску, любовь к науке, память хорошо

усвоит и запечатлеет в себе то, что ты видел и слышал. Во-вторых ,изучая науки, ставь перед собой ясные и благородные цели, не стремись приобрести знания для того, чтобы иметь возможность спорить с другими. В разумных пределах споры помогают обрести твердость в убеждениях. В-третьих, если ты добился истины, не отступай от нее даже под страхом смерти. Если твои знания не способны убедить тебя, не думай, что кто-то другой оценит их. Если ты сам не ценишь своих знаний, как ждать признания других? В-четвертых, существуют два орудия, способствующие приумножению знаний Одно из них - мулахаза, другое - мухафаза. Эти способности должны находиться в непрестанном совершенствовании.. Не усилив их в себе, не умножить знаний. А)Чтение текста учителем, комментирование, словарная работа. Б)Чтение учащихся, определение основной мысли текста В)Определить стиль речи и тип текста Г)Найти и выписать СПП с придаточными условными 4.Дискуссия на тему: «Нужно ли нам знание трех языков?» Да Нет (1 группа) (2 группа) 3 группа делает вывод ІІІ. Подведение итогов урока. ІV. Домашнее задание: 1 группа: Выписать СПП с придаточными условными, разобрать предложения. 2,3 группа: Написать сочинение «Знание 3-х языков – это необходимость» Обязательным элементом обучения является анализ. Самостоятельная работа-это одна из форм познавательной мыслительной деятельности учащихся.Важно не только вооружить учащихся глубокими и прочными знаниями основ наук, но и научить самостоятельно применять полученные знания на практике. На уроках я стараюсь задавать такие вопросы, которые заставляют учеников задуматься, развивают их мышление, фантазию. Например: в 5-ом классе при изучении русской народной сказки «Иван Царевич и Серый волк» я задала следующие вопросы: 1.Дайте характеристику сыновьям царя Берендея по первой части (два старших сына: нечестные ,ненадежные, обманули отца, сказав, что не спали всю ночь, а Иван –царевич честно выполнил свой долг)

2.А какой Иван-царевич во второй и третьей частях? (любопытный, не смог удержаться, тронул золотую клетку, уздечку, которые ему понравились) 3.А каковы его братья в конце сказки? (коварные, жестокие, убили родного брата ради богатства) 4.Как закончилась сказка? Чему она учит? (у сказки счастливый конец, сказка учит делать добрые дела) После ответов на эти вопросы я даю дифференцированные задания на закрепление сказки. Учащимся первой группы показываю иллюстрации, они должны назвать героев сказки и рассказать эпизод.. Учащиеся второй группы ищут этот эпизод в тексте и зачитывают. Учащиеся третьей группы озаглавливают каждую часть, составляя план. План: -Братья отправляются на поиски Жар-птицы -Приключения Ивана-царевича. -Коварство братьев. -Стали жить–поживать да горя не знать. Домашнее задание также дается с учетом индивидуальности: Первая группа–прочитать сказку,нарисовать картинки. Вторая группа – чтение по ролям, пересказ. Третья группа–инсценирование, предлагаю ученикам придумать конец сказки. Как бы они поступили на месте братьев.? ( Вместе составляем диаграмму Венна.) Дифференцированный подход к школьникам – это важнейший принцип воспитания и обучения Такой подход в учебном процессе означает действенное внимание к каждому ученику, его творческой индивидуальности в условиях классноурочной системы обучения по обязательным учебным программам, предполагает разумное сочетание фронтальных, групповых и индивидуальных занятий для повышения качества обучения и развития каждого ученика. Дифференцированное обучение каждой индивидуально–типологической группы позволяет достигать более высокого уровня развития внимания, восприятия, памяти, мышления и речи школьников. Литература: 1.Бутузов И.Т. «Дифференцированное обучениеважное дидактическое средство эффективного обучения школьников»М,1968 г. 2.Караев Ж. «Педтехнология трехмерной методической системы обучения» 3.Жаналина Л.К, Шманова Н.Н.Русский язык.11 класс 4.Кунанбаев А. «Слова-назидания»

ИЗ ОПЫТА РАБОТЫ «КНИГА НА УРОКЕ» Голикова Н.К. Учитель географии Учитель высшей категории г. Атырау школа-лицей №20

Одной из главных задач учителя географии–дать школьникам прочные знания в соответствии со всеми требованиями программы по предмету. Наряду с выполнением этого требования я реализую и другие воспитательно-образовательные возможности предмета, опираясь на особенности собственного опыта. Для многих малочитающих школьников это значит еще, и помочь полюбить читать. На уроках географии при изучении отдельных тем, можно применять отрывки из литературных произведений с самым непосредственным географическим содержанием: «Робинзон Крузо» Д. Дефо и «Два капитана» В. Каверина, «Земля Санникова» В.А. Обручева, книги Жюля Верна и Майна Рида. При изучении начального курса географии по теме «Мировой океан и его части» зачитываю учащимся отрывок из книги «Солнце под водой» Жак Пикар. Большую услугу может оказать учителю использование художественной литературы при изучении отдельных тем в курсе географии материков и океанов. При знакомстве с Австралией читаю отрывок из романа Жюля Верна «Дети капитана Гранта». «…Этот край – самый любопытный на всем земном шаре! Его возникновение,растения, животные, климат–все это удивляло и удивляет ученых мира. Этот материк, друзья мои, образовываясь, поднимался из морских волн не своей центральной частью,а краями, как какое-то гигантское кольцо; материк, в середине которого есть наполовину испарившееся внутренне море; где реки с каждым днем высыхают; где деревья теряют не листья, а кору; где листья обращены к солнцу не поверхностью, а ребром и не дают тени. ….Самая причудливая, самая нелогичная страна из всех когда-либо существовавших»!!! После прочтения отрывка раскрываю перед ребятами картину современного ландшафта и повожу беседу, выслушивая мнения учащихся. На своих уроках я постоянно совершаю вместе с детьми воображаемое путешествие по всему свету, знакомлю с природой конкретных территорий. Понять, почувствовать, наглядно представить себе изучаемое учащимися лучше всего помогают книги, со страниц которых звучат рассказы очевидцев, участников, свидетелей событий. При изучении темы «Природные зоны Южной Америки» зачитываю отрывок из книги А. Фидлера «Зов Амазонки». Автор рассказывает о своем путешествии в тропическом лесу. «Ты, дерзкий человек, …. бери ружье, нож мачете, взерайся в чащу и входи. Осторожно, вот дерево, из которого сочатся капли белой смолы. Если одна такая капля попадет тебе в глаза–потеряешь зрение

навсегда. Пальма пашиуба пирамидой расставила на поверхности земли свои причудливые корни, вооруженные страшными шипами. Укол такого шипа наносит болезненные раны, не заживающие неделями. Тебе преградило путь сваленное дерево. Ты ступил на него и провалился по пояс в труху. Оттуда выбегают длинные сколопендры, опасные и ядовитые твари. На них наваливаются великаны муравьи-инсули, длиной свыше двух сантиметров, и тут же разыгрывается битва.Удирай скорее,иначе насекомые могут наброситься и на тебя: от яда сколопендры заболеешь на несколько недель, а от укуса инсули пять дней может мучить лихорадка». При изучении Евразии предлагаю учащимся отрывок из книги русского живописца и писателя Н.К. Рериха о невыразимом величии Гималаев: «Два мира выражено в Гималаях. Один–мир земли, полный очарований. Глубокие овраги, затейливые холмы столпились до черты облаков. …Орлы спорят в полете с многоцветными бумажными змеями, пускаемыми из селений.Гряда облаков покрывает нахмуренную мглу. В этом грандиозном размахе– особое зовущее впечатление и величие Гималаев: «Обитель снегов». Очень часто книги помогают найти крохотную деталь урока, которая и сделает его неповторимым. При изучении темы « Горные породы, слагающие земную кору» страстный призыв А.Е. Ферсмана «Я очень хочу увлечь Вас в этот мир (камня), хочу, чтобы Вы начали интересоваться горами и каменоломнями, рудниками и копями, чтобы Вы начали собирать коллекции минералов и чтобы хотели отправиться к вершинам гор. Там всюду мы найдем, чем заняться, и в мертвых скалах, песках и камнях мы научимся читать великие законы природы, по которым построена вселенная». Услышав этот призыв, возможно, отзовется в чьемто сердце учеников, будет услышан какими-то сокровенными уголками души, подарит увлечение, возможно, и будущую профессию. Формы использования на уроке дополнительной литературы могут быть разными. Наиболее доступно применение вопросов, опирающиеся на литературные источники, делают вопрос более привлекательным, например, при изучении темы «Географические координаты». 0 1.Таинственный остров, расположенный под 35 ю.ш. 0 и 150 з.д. стал последним пристанищем капитана Немо. Обозначьте его на карте. 2.Герои романа Ж. Верна «Пять недель на воздушном шаре» совершили следующее путешествие: они

0 0 поднялись в воздух с острова Занзибар– 6 ю.ш. 39 0 0 в.д. и достигли 170 с.ш. и 140 в.д., где их шар опустился в реку. Обозначьте на карте маршрут полета и укажите его направление. При изучении темы «Великие географические исследования и открытия» учащиеся узнают, как развивались географические знания в результате путешествий Х. Колумба и Ф. Магеллана. Знакомство с историей экспедиции Х. Колумба можно построить на анализе дневниковых записей его первого путешествия: «Вторник, 18 сентября.На севере показалась большая туча, верный признак близости земли. Среда, 19 сентября. … на корабль залетел глупыш. Птицы эти не удаляются обычно более чем на 20 лиг от земли. Порой шел дождь, но ветра не было– верный признак земли. Пятница, 21 сентября. …Видели кита–верный признак близости земли, потому что киты плавают недалеко от берега. Понедельник, 8 октября. …Появилась свежая трава и много полевых птиц.

Вторник, 9 октября. Плыли к юго-западу. Всю ночь слышали, как пели птицы». Учащимся предлагаю проанализировать признаки земли, которые отмечены в дневнике экспедиции, какие из них подлинные, какие мнимые. И во время обсуждения объясняю, что мореплаватели в любом природном явлении были склонны видеть признаки новой земли, но настоящие из них они увидели, лишь начиная с 8 октября. С огромным вниманием слушают учащиеся чтение страниц дневника Амудсена «О путешествиях к Южному полюсу». В конце учебного года предлагаю учащимся 7-8 классов написать сочинение «Мой любимый путешественник» или «В экспедиции, какого путешественника, я хотел бы принять участие». Привлечение дополнительной литературы позволяет по иному построить уроки, помогает учащимся расширить свой кругозор, вызывает интерес к предмету, делает уроки эмоциональными, заставляет мыслить, рассуждать, а иногда помогает и в выборе профессии.

БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУЫНА ДАМЫТУ Кабылова Ж. Ж. Атырау қаласы № 32 орта мектептің биология пәні мұғалімі

Биология пәні бойыншасыни тұрғыдан ойлауды дамытудың мақсаты сабақ процесінде оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын барлық оқушылар кез-келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарауын,бір-бірінің пікірлерін тыңдауға,саналы шешім қабылдауын үйрету. Сыни тұрғыдан ойлау–бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға,бағалауға,талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Ол болашақта әрекет жасауға негіз бола алады.Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы шығуға немесе балама шешімдерді қабылдауға, ойлау және іс-әрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуды, ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқа да сынилылыққа баулуды білдіреді.[1] «Сыни ойлау»,бұл–американдық көптеген ғалымдардың алдыңғы қатарлы идеялары негізінде құрылған жоба.Шығыс даналығы былай дейді: «Маған айтсаң, ұмытып қалам, көрсетсең есімде қалар. Ал, өзім істесем, үйреніп алам». Яғни, баланың ынтасын жетелеу, қызығушылығын ояту арқылы оқыту, үйрету қажет деген сөз. Сыни тұрғыда ойлау– мұғалімнің бағыттауымен оқушының өз бетімен білімді игеруге, бір–бірімен қарым-қатынас жасауға тәрбиелейді. Сыни тұрғыдан ойлау-Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік.[1]

Сын тұрғысынан ойлау-сынау емес, шыңдалған, бірін-бірі толықтырған ойлау десек қателеспейміз. Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің үлгісі.Көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып ішінен өзіңе қажеттісін алуға үйретеді.[1]Осындай бағытта мен барлық сабағымда сын тұрғысынан ойлау стратегияларын қолдандым.Бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті мен өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті, отбасындағы, қоғамдағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы тұлғаны қалыптастыру.Тұлға құзыреттілігін дамыту үшін ұстаздың құзыреттілікті тәсілдерді меңгеруі, білім беру мазмұнын жетілдіруі қажет екендігін ескере отырып, біз, жаңа инновациялық әдіс– тәсілдердің ең тиімдісін пайдалану жоғары нәтиже береді деген болжам жасап, өзіміз оқып, үйреніп, үш жылдан артық уақыт бойы тәжірибемізде пайдаланып келе жатқан американ ғалымдары Джинни Стилл, Куртис Мередит және Чарльз Темпл жасаған «Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту» жобасының оқушы құзыреттілігін дамытуда маңызы зор болар деген тұжырымға келдік. Сабақ беруде оқушыны сыни тұрғыдан ойлауға үйрету модулін орта мерзімді сабақтар топтамасына енгізуді және сол арқылы оқушының ойын жетілдіру және шығармашылық қабілетін дамытуды алдыма қойған

мақсатым деп алдым. Осы мақсатымды жүзеге асыру үшін әр сабақта оқушының сөздік қорын молайтуға, синонимге ұқсас сөздерді ойланып жауап берулеріне үлкен мән бердім. Сабақ кезінде оқушыларды тақырыптарды меңгертуде сыни тұрғыдан ойлауға үйретудің «Шелектегі идея»,«Ыстық орындық»,«Ротация әдісі», «Джиксо әдісі»,«Түртіп алу»,«Миға шабуыл» «Топтастыру», (эссе жазу,жоба қорғау, миға шабуыл сұрақтар сияқты әдістерін пайдаландым.Сыни тұрғыдан ойлау әдісін қолданғанда оқушыларды топтарға бөліп, олардың өзара пікір алмасу, айту, жазу, ойлану, талдау, талқылау жағдайларының дұрыс ұйымдастырылуына бағыт бердім.Сабақ барысында «Жуа тұқымдастар» тақырыбындағы екінші сабағымда оқушыларға жұптасып жұмыс жасауға мүмкіндіктер берілді. Ол үшін сабақ бастамас бұрын оқушылармен амандасып, тренинг өткізіп, олардың бір-бірін тыңдап ойын жетілдіру арқылы ықпал етіп, ыңғайлы орта қалыптастырдым. Сөйтіп оқушыларды жұптарға бөлдім. Олармен бірге бұл идеяны талқылап, сабақ мақсатын бірігіп құрдық. Әрине, бұрын оқушылар сыныпта әңгіме жүргізуге дағдыланбаған,сондықтан сабақтың кіріспе бөлімінде оқушылар өзінің жұбымен талқылай алатын жалпы сұрақтарды талқылап көруіне ерік бердім де, жайлап тақырып бойынша пікір бөлісуге кірістік. Ол үшін өзім сұрақ қойдым,содан соң бір-біріне сұрақ қоюларына және ортақ жауап тауып талқылауларына мүмкіндік жасадым.Өткен тақырып бойынша берілген тапсырмаларды орындау барысында да жұптық әңгіме құру жүзеге асты. Сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға арналған жұптық әңгіме кезіндегі берілген cұрақтар мен жауаптар тізімі мынадай болып келеді: -Лалагүлдер тұқымдасына жататын өсімдіктер қандай болады? -Тамырсабақты, шөптекті, пиязшығы болады, жемісіқауашақ немесе жидек болып келеді. -Лалагүл тұқымдастардың гүл формуласында неге күлте белгіленбеген? -Өйткені оларда тостағанша болмайды. -Лалагүлдердің дәрілік ретінде қолданатын өсімдіктер? -Лапыз, бөлмеде өсетін кірпішөп. -Лалагүлдердің ауыл шаруашылығында маңызы?деген сияқты сұрақтар қойылып жауап алынып оны талқылап оқушылар сыни ойланды. Сабақтарымда қызығушылықты ояту кезеңінде, әр сабағымда әр түрлі видеолар немесе суреттер көрсетіп немесе жұмбақтар шешу арқылы оқушылардың қызығушылығын оятып аламын. Бұл үйрену үрдісі. Оқушының бұрынғы білетіні мен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Сондықтанда сабақта қарастырғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Бұнда ойды қозғау, ояту арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңде «Жұпта талқылау» стратегиясын пайдаландым. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты-үйренушінің белсенділігін ынта-жігерін арттыру.Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға

жазады.Жұбымен,тобымен талқылайды. Оқушы ойын осылайша шыңдауға мүмкіндік туады және де жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен ұштастырды. Қызығушылықты ояту сатысы бойынша жуа, сарымсақ туралы не білетіндерін сұрадым. Мұнда оқушылардан жуаның пайдасын, не үшін пайдаланытындығын сұрап,сұрақтар қойдым. Сонан соң мен АКТ пайдаланып, оқушылардың назарын интерактивті тақтадан видео көруге аудардым. Қызыға қараған оқушылар Жуа туралы көптеген ақпарат жинап алды. Сонан соң, дәптерге «Жуа тұқымдастарын» кластер әдісі арқылы топтастыру жасады, жұпта талқылады, бұл–«Жуа тұқымдасы» тақырыбын өту барысында пайдаланылған әдістер. «Лалагүлдер тұқымдасы» тақырыбында да видео көрсетіп, оқушылардың жаңа сабаққа деген қызығушылығын арттырып отырдым.Оқушылар қызғалдақ туралы өздері білетін әңгімелерін еске түсіріп және қалай өсіретіндігін айтты.Осылайша ойлары ашылып, әр сабақта жаңа білім жайлы ақпарат жинады. Сабақтар өткізу барысында сұрақтарды сабақтардың әр кезеңіне арнап дайындадым. Сабақтың кіріспе бөліміне арналған «ой қозғау» сұрақтарын дайындасам, жаңа материалдың таныстырылымы бөлімінде өткен сабақтарда алған білімдеріне сүйеніп немесе дереккөздерден алынған деректерге байланысты дайындап алып отырдым. Ал,жаңа материалды қолдану бөлімінде алған білімдерін қолдану бағытында «Сен не істер едің?» немесе «қалай ... жасау керек?» деген сұрақтарға топтық жұмыстар беріп,постер,жоба қорғатып отырдым.Сабақтың қорытынды бөлімінде жаңа тақырып бойынша қорытынды сұрақтар дайындап немесе оқушылардың бір–бірлеріне сұрақ қойдыртып қорытындылап отырдым. «БҮҮ» кестесі, рефлекция сұрақтарын оқушыларға беру арқылы олардың тақырыпты меңгеру дәрежесін анықтап, бағалап отырдым.Мұны сабақтың әр кезеңіне арналып жасалған тапсырмалар арқылы жүзеге асырдым. Оқушылар бағалау парақшасына өздерін–өздері бағалау арқылы неше сұраққа жауап бергені анықталып, қойылған критерийлер бойынша бағаланып отырды. Мұнда оқушылар өз білімдерінің қаншалықты деңгейде екендігін сыни көз қараспен қарау арқылы бағалады.Бағалаудың бұл түріне оқушылардың қызыққаны сонша жауап беруге таласа бастады.Сабақтың жаңа материалды қолдану бөлігінде оқушылардың осы сабақтан не үйренгенін бағалау мақсатында топтық тапсырмалар беріп,жоғарырақ деңгейде ойлау қабілеттерін дамыту үшін тақырыпқа сай арнайы сұрақтар бердім.Мысалы:үшінші сабағымда «Астық тұқымдастар-бағалы азықтық өсімдіктер» тақырыбында «Нан жасау технологиясын» әр топтарға постер қорғауға тапсырма беру арқылы өзім білгізуге тырысқан негізгі ұғымды ұғындыру үшін ойлау қабілетін қалыптастырдым.«Нан жасау» технологиясында бір топ нанның иленуі, екінші топ нан болмаса ән болмайтындығын айтты жән барлығы

сурет салып нанның дастарханымызға қалай келетіндігін айтты. Осы тақырыптарды жасау арқылы оқушылар Астық тұқымдастардың нанның бізге қалай келетіндігін, олардың барлық қасиетін түйіндеп шықты. Әр сабақта, мысалы,«Пияз,сарымсақтың маңызы» тақырыбында өткен сабақта да, «Адамға қажетті-мәдени өсімдіктер»,«Құртқашаштың адам өміріндегі пайдасы» тақырыбында да оқушылар постерлерге жазып, өздері қорғап шықты.Бұл сабақта оқушылар топта бір – бірімен пікірлесіп, сыни тұрғыдан ойлап, өз ойларын айтты. Сабақ барысында не көргендерін оқушылардың өздеріне қорытындылатып отырдым. Бұл сабақты жасауды мен «Көп деңгейлі сұрақ» стратегиясы бойынша алдым. Бұл старатегияның өзі бірнеше бөліктен тұрады. Соның бірі-Сұрақ-тіркеме оқушыларға мәселені шешуге немесе келесі мәселенің логикасы мен себептерін зерттеуге мүмкіндік береді. Сабақ кезінде биология пәнінен өткізілген сабақтың бәрінен зерттеу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу жасау балалардың ой–өрісін көтеріп, олардың ойлау қабілеттерін шыңдайды. Тәжірибеден шығатын қорытындыны әр топтан оқушылар өздері айтып отырды. Ол балалар, әрине, дарынды балалар болды. Ойлану мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның 2-кезеңі «Мағынаны тану».Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді,тапсырмалар орындайды.Оның өз бетінше жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауға көмектесетін оқу стратегиялары бар.Бір әңгіменің соңына тез жету,оқығанды еске сақтау, мәнін жете түсіну күрделі жұмыс.Сондықтан да оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір кепілі.Биология сабағында «Мәдени өсімдіктер-адам қажетін өтейтін бағалы дақылдар» деген тақырыпты өткенде жаңа сабаққа «Жигсо» стратегиясын қолдандым. Мен бұл стратегияны жас ерекшелікке қарай былай ыңғайлап пайдаландым: -Оқушыларды екіге топқа бөлдім. Бір топқа «Мәдени өсімдіктер-азықтық, техникалық түрлері» тақырыбында, ал екінші топқа «Мәдени өсімдіктеркөкөністік жеміс-жидектер» тақырыбында мәтіннен алынған тапсырмаларды бердім. Олар тапсырмаларды топтарымен талқылап, біреуі келесі топқа барып түсіндірді. Келесі топтан да бір оқушым шығып, келесі топқа түсіндірді. Осылай әр топ өздерінің тапсырмасын келесі топқа түсіндіру арқылы жаңа тақырыпты қамтып шықтым. Содан кейін әр топтан бірнеше оқушы түсінгендерін айтып шықты. Балалар бұрынғыдай емес, сабақтың өзгерісін сезініп,ойларын еркін жеткізіп жатты. «Астық тұқымдас- бағалы азықтық өсімдіктер» деген тақырыпты өткен кезде Астық тұқымдас

өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы, астықсыз өмір жоқ екенін айта келіп, толғануды тиімді етуге лайықтап, балаларға өлең жазуға ой тастадым. Кейбір оқушылар жап–жақсы етіп жазыпты. Мысалы: «Нан болмаса ән болмайды» деп нанның деринмен тартылып,наубайханада пісірілетіндігін жазыпты. Тақырып туралы ой толғаныс–бағдарламаның үшінші кезеңі.Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне басқаға сын көзбен қарау, баға беру назардан тыс қалып жатады. Одан гөрі үйге тапсырма беру, оны түсіндіру, баға қою сияқты шараларға уақыт жіберіп аламыз. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында бұл сабақтағы аса қажетті мәнді, маңызды әрекет болып табылады.Дәл осы кезеңде оқушы не үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді, яғни нағыз білім шыңына көтеріледі, үлкен әлемге енеді. Сол білім арқылы өзінің өзгергенін сезінеді, өзгеше сенім, тәрбиелік, даналыққа бастау алады. Өзімізді оқытып жатқан курстың мақсаты да сол емес пе? Осы мақсатта мен сабақтарымда «БҮҮ» кестесін толтыртып және «рефлекция сұрақтарын беріп, оқушылардын жауап алып отырдым. Мәтінді оқу барысында кестеге сабақта сіз не үйрендіңіз, сабақтың сәтсіз шыққан тұстарын ата?Тақырып бойынша тағы не білгіңіз келеді? деген сұрақтарға пікір алмасып талқылып пікірлерін жазды.Барлық оқушы тапсырманы орындап болған соң жұпта, топта талқылау ұйымдастырылады.Жұмыс аяқталған кезде мұғалім қорытуға арналған әзірлеп келген сұрақтарын қойып, жауаптар алады. Мен бұл стратегияны былай етіп ыңғайлап пайдаландым. Үйден алдын–ала парақша дайындап алып келдім. Парақшаға күнделіктің сол жағын толтырып алып келіп, келесі оң жағын өздеріне бір сөзбен толтыруға бердім. Олай еткен себебім уақыт үнемдеу болатын. Әр оқушы мәтінмен танысып, жұпта, топта талқылау ұйымдастырылады.Жұмыс аяқталған соң, қорытуға арнап әкелген сұрақтарды оқушыларға қойып, жауаптарын алдым. Ой толғаныс кезеңінде өткен тақырыптарыма байланысты топтық жұмыс беріп, постер қорғатып отырдым. Түрлі ой–қиял жұмыстарына тапсырмалар беріп, ойлау деңгейлерін ұштап отыруға тырыстым. Сабақ барысында мен балаларға «Мәдени өсімдіктерді қолда қалай өсіреміз» деген тақырыпқа постер қорғаттым. Бұл тапсырмада оқушылар топта өздері талқылап, болашақ ауылдың сұлбасын сызу керек болды. Жұмыс барысында тек отырған бала болған жоқ. Бәрі жұмыс жасап жатты.Балалардың ойлау деңгейін дамытатын стратегиялар арқылы, сұрақтар мен тапсырмалар алу арқылы балалардың биология пәніне деген көзқарастары өзгеріп, пәнге деген сүйіспеншілігі артты деп айта аламын.Сабақ аяқталғаннан кейін оқушылардың мәз болып, «Апай, бүгінгі сабақ күшті болды», «ертең тағы да

осындай сабақ болады ма», «Апай, бүгінгі сабақ ұнады» деп ішкі ойларын ашық айта бастады. Оларға қарап «біз балаларға ерік бермей жүрміз– ау» деген ойға келдім. Оқушы үшін де, мұғалім үшін де түсіну дәрежесін бағалау өте маңызды. Қазіргі өзіміз пайдаланып жүрген сандық бағалаудан басқа критериалды бағалау мен формативті бағалау да оқушылардың белгілі бір нәтижеге қарай жетелейді, ынтасын арттырады, оқушының түсіну дәрежесін бағалауда критериалды бағалау баланың түсіну дәрежесін айқындап береді Жалпы, сабақтарымда пайдаланған бірін–бірі бағалау,өз-өзін бағалау, критериалды бағалау кезінде мұғалім жалғыз тұлға болмайды.Оқушылар өздерінің сыныптастарын және өзін бағалауға тартады және мұғалімдер бағалауды белсенді жүргізген кезде оқушылар да белсенді қатысады. Талпынғандар ғана білім алады.Оқушылар өз білімін арттыру үшін бағалауды үйрену қажет.Сондықтан оқушыларға өзінің оқуын жақсарту үшін кері байланыс арқылы алынған ақпаратқа сәйкес жұмыс жасау қажет.Бұл олардан түсінушілікті. қызығушылықты және ықыласпен әрекет етуді талап етеді.[1] Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасындағы мұғалім үйрену процесінде оқушыларға серік болып бірге жұмыс жасап, оларға сеніммен қарап, өз ойын, ақылын көрсете сөйлеуге қолдау көрсетіп отырады.Яғни,мұғалім бүкіл қайнаған істің ортасында білім алу (үйрену) ісін ұйымдастырушы деуге болады.Бұл стратегияны қолданған кезде оқушылардың жұптық әңгімесінен сабақтың негізгі идеясын түсінгенін байқадым. Оқушыларға да бұлай жұмыс жасау ұнаған тәрізді.Балалар өздерінің пікірлерінің бағаланатынын сезінді және жұптық жұмыс өзіне сенімі аздау баланың да жұмысқа қатысуына көмегін тигізді. Барлық балалар өздерінің пікірлерін ұсынып, сұрақтарға жауап беруге қатысты.Бұл стратегия балаларға өздерінің пікірлерін жеткізуге көмектесті. Кейбір тұйық оқушылардың ашылғаны байқалды. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы бойынша оқытудағы өзгерістің нәтижесі мынада болды: Сабақ түбегейлі оқушыға бағытталады, ұжымдық ынтымақтастық қатынас орнады:

Бұрынғы білімдеріне білім қосады, микроклимат өзгереді; Оқушылардың жауапкершілігі артты; Күтпеген өзгерістер болу үшін стандартты емес тәсілдер қолдандым. Проблемалық ситуациялар туғыздым, оқушылар жоғары деңгейдегі сұрақтар қоя бастады, өзім де өзгердім, көп оқимын, балалардан үйренемін, бірге жауап іздеймін, бірге оқимыз, бірге дамимыз. Әрине, әр сабаққа дайындық керек,оқушыларға шығармашылық бағыт-бағдар бере отырып, үздіксіз іс-әрекетке жетеледім.Бұл бағдарламаны оқып, үйреніп оны өз жұмысымда қолданып, мұғалімдік кәсіптің қыр-сырына тереңдей түстім.Бағдарлама стратегиялары оқушылардың бірін-бірі тыңдап, құрметтеуіне үйретті. Қуанышпен айта кететін жайтбұрын үндемей отыратын балалардың сабаққа қызу араласуы.Жай уақытта олар өздерін бұлай көрсетуге бара қоймас еді. Сыни тұрғыдан ойлау-бұл саналы мағынаны іздеу, өзінің көзқарасының болуы, басқалардың да пікірлерін ескеріп,қандай да объективті ойлау және қисыны бар өзіндік қате сенімнен бас тарта білу. Ал оқушы сыни тұрғыдан ойлана білсе, осы айтылған қиындықтарды өз беттерімен жеңе алатын деңгейге жете алады деп ойлаймын. Сабақтардың ерекше, жаңа технология жобасымен өтуі оларға еркін сөйлеп, ойларын ашық жеткізуге, сыншыл көзқарас байқатуларына мүмкіншілік туғызғандай. Бүгінгі қоғамға да, мектепке де керегі осылар. Бүкіл дүниежүзінде болып жатқан осындай құндылықтардың өзгеруі жаңа ғасырға жаңа ұрпақты дайындау міндетімен байланысты. Мемлекетіміздің Елбасы Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «Экономиканың қарқынды дамуы үшін қазіргі нарық қатынасы талаптарына жауап бере алатын сыни ойлана алатын, шығармашыл адамдар қажет. Мұғалім ең алдымен оқушыдан өзін– өзі дамыту қабілетін қалыптастыруға ат салыстыру керек.Өйткені бұл тұлғаны ұлттық және әлемдік мәдениетке үйлесуге апаратын сара жол» (Елбасының жолдануынан).[ 2] Сілтеме: 1.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.Үшінші басылым. 2012ж. 2.Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жолдауынан.2013ж

ХИМИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІҢ-ӨЗІ ЖӘНЕ БІРІН-БІРІ БАҒАЛАУ Зайдуллина А.А. Атырау қаласы Ж.Қаражігітов атындағы №16 мектеп–лицейінің І санатты химия пәні мұғалімі

Білім беру жүйесіндегі негігі талап-сабақ білім берудің жаңа технологиясы әдістерін қолдана отырып, оқушыларды өздігінен шығармашылық жұмыс істей алатын деңгейге жеткізу.Соңғы кезде мектеп оқушыларының химия пәніне қызығушылығы мен белсенділігі әртүрлі себептерге байланысты біршама

төмендеп кетті.Сабақ кезінде әр оқушы пән мұғалімімен бірге сабақта берілген материалды бірлесіп талқылап,тұжырымдап, қорытындылап, кейбір жағдайда мұғалімінің айтайын деген ойын әрі қарай жалғастырып оыратын күйге жеткен кезде ғана тақырыптың негізгі мазмұны түсінікті болуы мүмкін.

Мұғаліммен оқушылардың байланысы сабақ үстінде үзілмеуі баланың пәнге деген белсенділігі мен қызығушылығын арттырады.Оқу үдірісін мұндай деңгейге жеткізу үшін, мұғалім өз ісінде ең шеберлігін көрсетіп, бар ынтасымен әр түрлі әдістерді қолдана отырып сабақ өткізіп, маңдай терін төгіуді қажет етеді. Сабақтың түрі жаңа заман талаптарына сай өзгеріп,жаңарып отырса,жас жеткеншектерге оның әсері мен ықпалы ерекше болады.Олардың эмоциялық сезім-түсініктеріне әсер ете білген ізеністерден көп пайда болатыны айтпасада түсінікті.Ақыл-парасаттан гөрі сезім-түсінігі ұшқыр балаларға көп жағдайда бағдарламалық тақырыптарды тосын тәсілдер арқылы түсіндіру пайдалы. Бұл үшін мұғалім сабақ өткізуде дәстүрлі шеңберде қалып қоймай, тың ізденістер жасауы тиіс.Сондықтан жаңа педагогикалық технологияларды енгізу-оқыту үдірісінің тиімділігін арттырып қана қоймай, басқада мәселелерді шешеді. Оқушы мемлекеттік стандартты ғана алып қоймайды,өз қабілетіне қарай таңдау,әрі қарай білімін дамытуға мүмкіндік болады.Бағалауоқу дәлелдері жоспары және жүйелі жинақталатын және де оқу сапасы туралы қорытынды қабылдау үшін қолданылатын кез келген қызметті сипаттайтын Бағалау критерийлері

ұғым.Критериалды бағалау-оқу мақсаттарына сәйкес күтілетін нәтижелерге қол жеткізу және дербес оқытуды түзету мен оқушылардың дағдыларын дамыту деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін алдын ала белгілі болған өлшемдерге сәйкес оқушылардың оқудағы жетістіктерін бағалау. Критериалды бағалау формативті, ішкі жиынтық және сыртқы жиынтық бағалау арқылы іске асады. Қазіргі кезде оқу үшін бағалау және оқуды бағалау мұғалімнің бағалауымен шектеліп қалмай әр оқушы өз сыныптастарың және өзін-өзі бағалуды үйрену қажет. Оқушыларға бағалау критериін көрсетіп бағалауды үйретсе, өз-өздеріне деген сенімдері артып пәнге деген қызығушылығын арттырады. Өз-өздерін бағалау арқылы шығармашылық пен ізденіспен оқуға тырысады.Әрбір оқушының бойында сенімділік, нақтылық талапшылдық,силастық пайда болады. Бағалаудың критерилерің түсінгеннен кейін өздері бағалау критерилерін құрып әр тарауға қорытынды жасай алады. Химия пәні басқа пәндердей емес химиялық терминдермен қатар химиялық реакциялар және формулалар қатар жүреді сондықтан критерилерін құру онайға түспейді.Сондықтан химиядан бағалау кретилерін құрып отырмын.

Орындалатын деңгейлер

Балл

Ұпайлар

Оқушы Үй тапсырмасы Химиялық формуланы пайдаланып және реакцияны шығара білу Химиялық терминдерді және анықтамаларды айтуы Берілген уақытты пайдалана білу Өзінің ойын еркін жеткізе білуі Шығармашылық Ізденісте болуы

жартылай

толықтай

Химиялық формуланы реакцияны біле тұра,реакцияны теңестіре алмау Барлығын толықтай шығару Химиялық терминдерді және анықтамаларды толықтай айтпауы Химиялық терминдерді және анықтамаларды толық айтуы Тиімді емес Тиімді жартылай толықтай

Мұғалім

1 2 1 2 1 2 1 2

Окулыкпен шектелуі

Қосымша тапсырмалар болуы

0-3- “2”, 4-6- “3”, 7-10-“4”, 12-“5”. Әрбір бағалау критерилерін мынадай бағалаудың негізгі құндылықтарын ескеріп құрса оқушыларға да мұғалімге де ынғайлы болар еді. Бағалау оқушыларға түсінікті болуы тиіс

Бағалау нақты,көп құрамды, дәлелді болуы тиіс

Бағалаудың негізгі құндылықтары Бағалау оқушы емес, оның жұмысы бағалануы тиіс .

Бағалау мүмкіндігінше сынып оқушыларының жұмысының барлығы бағалануы тиіс

Оқушылардың жұмысы бағаланған кезде кемшіліктері емес, оның оң жақтарына баса назар аудару керек.

Оқушылар бағалауды түсінгеннен кейін жоғары баға алуға тырысып, пәнге деген қызғушылығы

арттып жан-жақты мағұлыматтар жинауға тырысады. Осындай тұжырымға жету үшін 8 сыныптарға "Оттегі,

Оксидтер, Жану" тарауын қорытылағанда мынадай беріп, топ басшылары бағалау арқылы бағаладым. №

Оқушының аты-жөні

бағалау критерийлерін беру арқылы топтық жұмыс

Химиялық терминмен сөйлеу

Анықтамалард ы дұрыс айтылуы

Формуланың оқылуы

Осы сабақта мен жетістіктерге қол жеткіздім деп айта аламын себебі сыныпта жалпы 24 оқушы,барлық оқушыларда жауап беріп жақсы балл алуға тырысып, мүмкіндіктерінше жауап берді.Осындай менің педагогикалық ұстанымым-оқушыларды оқу қызметін жеке бағалай білуін және өздері сияқты сыныптастарының да білім мен дағдыларын бағалау кезінде оған түсіністікпен қарауларын қалптастыру.

Реакция теңдеулерінің дұрыс орындалуы. 4

Қосымша сұрақтар

Топтық ереженің сақталуы

Қорытынд ы балы

жетістіктермен әрбір мабақтарымызда жетістіктерге жететін болсақ болашақта химия пәніне оқушылардың қызығушылығы артып одан әрі білуге тырысып жанжақты ізденуге тырысатындығы байқадым. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. 2014.ж. 2.«Педагогикалық диалог» Ақпараттық–әдістемелік журналы №2 2014 ж

ПРИЕМЫ РАЗВИТИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ НА УРОКАХ ТЕХНОЛОГИИ Сахарнова Д.Р. учитель технологии школы-лицей № 20 им. А.С.Пушкина г. Атырау

Главная цель технологии–научить ученика самостоятельно под руководством учителя добывать знания, развивать умения и навыки, вырабатывать свое мнение. Применение технологии критического мышления обеспечивает достижение качественно нового результата, который включает в себя коммуникативную культуру школьника; рефлексивную культуру учащихся; овладение интеллектуальными технологиями; готовность учащихся к пересмотру своих суждений в свете убедительных аргументов в пользу такого пересмотра. *сначала заинтересовать ученика (пробудить в нём исследовательскую, творческую активность), *затем предоставить ему условия для осмысления материала и,наконец,помочь обобщить приобретённые знания. Никто не может думать критически за нас, мы делаем это исключительно для самих себя. Следовательно, мышление может быть критическим только тогда, когда оно носит индивидуальный характер. Ученики должны иметь достаточно свободы, чтобы думать собственной головой и самостоятельно решать даже самые сложные вопросы. В ходе работы с информацией ученик выделяет главное, дает оценку содержания: «это я знаю», «знал, но забыл», «это противоречит моим представлениям», «не знал», «никогда не подумал, что так бывает» и т.д. В ходе работы с новой информацией он делает на полях пометки. Здесь также можно организовать взаимоопрос и взаимообучение, составление опорных схем, графиков, рисунков и т.д. Прием «составление кластера» – это графическая организация материала, показывающая смысл того или иного понятия. Составление кластера позволяет ученику свободно думать по поводу любой темы.

Кластер является отражением нелинейной формы мышления. Происходит осмысление всей информации. У ученика вырабатывается свое отношение к изученному вопросу или явлению. Методические приемы на этой стадии: возврат к стадии вызова, возврат к ключевым словам, возврат к перевернутым схемам и кластерам. Думать критически ЭТО*Проявлять любознательность; *Использовать исследовательские методы; *Ставить перед собой вопросы; *Вскрывать причины и последствия факторов; *Осуществлять планомерный поиск ответов; *Сомнение в общепринятых истинах; *Выработка точки зрения и способность отстаивать её логическими доводами; *Внимание к аргумента оппонента и их логическое осмысление. Стадия РЕФЛЕКСИИ На этой стадии учитель выступает как организатор рефлексии учащихся. Каждый учащийся должен задать себе несколько вопросов. Открыли в себе: *желание заниматься исследовательской деятельностью; *способность достигать поставленные цели; *способность решать возникающие трудности; желание узнать новое. Открыли в других: *надежных товарищей; *самообладание и творческий подход; *желание общаться со мной. А также учащимся предлагается закончить записанные на доске предложения: -А я и не знал …

-На будущее мне надо иметь в виду … -Самым сложным для меня сегодня было … Это прием учит детей анализировать свою деятельность, материал закрепляется путем многократного повторения. Учащимся может быть предложено, выразить свое настроение на разных этапах урока. Рассмотрим некоторые аспекты урока по экономике для 8 класса. Тема"Потребности и бюджет семьи. Классификация покупок по признаку рациональной потребности" Цель:Учить экономической и финансовой грамотности, необходимой для ориентации и социальной адаптации учащихся. Задачи: Дидактические:Обеспечить усвоение основных понятий и знаний входящих в содержание темы урока. Формировать умения постановки и решения учебных задач урока. Формировать умения решения проблемных ситуаций на уроке. Формировать умения выполнения продуктивных (творческих) заданий на уроке. Воспитательная: Воспитывать нравственность, бережливое,экономное отношение к ведению домашнего хозяйства.Развивающая:Развивать у школьников познавательные способности, способности к самооценке, к самодиагностике личностного развития; способности открыто выражать свое мнение. II Учитель: У каждого из нас есть семья. В ней мы воспитываемся, отдыхаем, работаем, набираемся сил, переживаем тяготы и неудачи жизни,вместе с близкими людьми радуемся победам. (Учитель побуждает учащихся к диалогу) Учитель-Для чего работают ваши родители? Учитель-А кто в этом им помогает? Учитель-А как ты думаешь, много ли денежных средств расходуется лично на тебя? Учитель-На что конкретно расходуются деньги? Получая такие вопросы, ученики начинают осмысленно думать,рассуждать, обсуждать. Во время урока показывается презентация, с незаконченными предложениями.Задача учеников продолжить эти предложения. Задание:заполните таблицу «Доходы семьи» (Слайд № 5) Задание: заполните таблицу «Расходы семьи» (Слайд № 7) Бюджет можно представить в виде весов. На одну чашу помещают доходы семьи, на другую-расходы. (Слайд №8) Бюджет семьи должен быть строго сбалансированным, так как это позволяет рационально использовать ресурсы семьи, удовлетворить большинство потребностей. 3.Физминутка (Слайд№9) данное занятие по душе ученикам и в тоже время вопросы составлены по теме урока.

На вес золота, за бесценок, по божеской цене, не подступиться, как задаром, цена кусается, не по карману, по сходной цене, влетит в копеечку, за грош, с Гулькин нос. (Дорого–хватаемся за голову,дёшево–хлопаем в ладоши). 4.Практическая работа. Экономическая игра « Доходы и расходы» (Слайд № 10) Каждая группа учеников это своего рода семья.На парте у вас лежит лист А-3, маркеры.(Слайд № 11) Составьте структуру вашего семейного бюджета. Определите доходы и расходы вашей семьи. Задание можно выполнить в любой приемлемой для вас форме:в виде списка,схемы, кластера, таблицы. Получая данное задание, ученики применяютприем «составление кластера»–это графическая организация материала, показывающая смысл того или иного понятия.Составление кластера позволяет ученику свободно думать по поводу любой темы. Занимательные вопросы в рубрике « Подумай!!!!» (Слайд№14-17) * Кто на ваш взгляд более богат? Человек, которого морские волны выбросили на необитаемый остров с полным сундуком денег, или пенсионер, живущий в городе и получающий свою скромную пенсию? (Когда на деньги ничего нельзя приобрести, то они теряют свою ценность.) *Тот,кто имеет достаточно денег, но ничего не может купить, так как на прилавках магазина пусто, или тот,у кого в карманах пусто, а прилавки магазинов ломятся от товаров?(Оба персонажа одинаково бедны.) Закрепление материала: Зарисуй цветок и напиши в каждом лепестке, с какими новыми словами или терминами мы сегодня познакомились. V. Заключительный инструктаж. - оценка работы и деятельности учащихся. Стадия РЕФЛЕКСИИ •Что понравилось, а что не понравилось тебе в уроке? •Какие знания ты отметил для себя как важные. •Какие вопросы ты хотел бы рассмотреть подробнее? •Какой вид работы на уроке тебе понравился больше всего и почему? •Какую оценку в плане активности на уроке ты бы себе поставил? На уроке технологии мы с учениками сделали нитяной глобус и вырезали много бабочек. Во время следующего урока на этих бабочках они написали свои ответы. Затем бабочки прикрепили к глобусу. Один из учеников написал:Мне понравилось объединяться!!!!!!! Это ли не главные слова которые переосмысливают весь процесс урока, задачи которые перед собой ставит каждый учитель. - Домашнее задание: Разработайте проект на выбор: А) Как увеличить доход вашей семьи. Б) Как снизить расходы вашей семьи.

 Мектепке дейінгі білім беру  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУДЫҢ 2011– 2020 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАСЫН ІСКЕ АСЫРУ АЯСЫНДА МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНА ЖАҢАРТУ Мерекесова С.С. Атырау қаласы №19 «Шұғыла» балабақшасының директоры

Балалар–еліміздің бүгіні мен ертеңі. Мемлекетіміздің басты байлығы, әрі тірегі. Кішкентай бүлдіршіндеріміздің алғашқы даму кезеңі,білім берудің алғашқы сатысы-балабақаша. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған Мемлекеттік білімді дамыту бағдарламасын іске асыру аясында мектепке дейінгі білім беру жүйесі бойынша бағдарламаның мақсаттары: педагог мамандардың беделін арттыру,балаларды сапалы мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеумен толық қамтуды қамтамасыз ету,балаларды мектепке дайындау үшін олардың мектепке дейінгі тәрбие және оқу бағдарламаларына тең қол жетімділігін қамтамасыз ету, білім жүйесін біліктігі жоғары кадрлармен қамтамасыз ету, мектепке дейінгі ұйымдардың желісін арттыру, мектепке дейінгі тәрбие және оқыту құралын жаңарту, 3 жастан 6 жасқа дейінгі жас аралығындағы балалардың 100% мектепке дейінгі тәрбие және оқумен қамтамасыз ету. Дана халқымыз «Ақыл–жастан»-деп, бала тәрбиесіне ежелден ерекше мән берген. Қазіргі кезде бүкіл әлемде білім мен тәрбиенің іргетасы балабақшаларда қаланады. Сондықтан Н.Ә. Назарбаев мектепке дейінгі білім беруге айрықша мән беріп, «Балапан» бағдарламасын жүйелі іске асыруды жүктеп отыр. Атырау қаласындағы № 19 «Шұғыла» балабақшасы «Балапан» бағдарламасы бойынша, іргетасы 1975 жылы қаланған №25 «Арай» балабақшасы қайта күрделі жөндеуден өтіп, 2012 жылы қаңтар айында ашылды. Осы екі жыл ішінде біздің балабақшамыз тәрбиеленушілерге өз есігін мейіріммен ашады.Ата–аналарда өз балаларын балабақша топтарына ешбір уайымсыз қалдыра алады деген сенімдемін. Балабақшада 11 топ қазақ тілінде жұмыс жасайды. Қазіргі таңда халықаралық білім кеңестігінде Қазақстанның өзіндік орны бар. Балабақшаларда баланы ерте жастан дамытуға ерекше назар аударылуда. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі балаларды ерте жастан дамыту Тұжырымдамасын дайындауда. Осының барлығы мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық қызметкерлерінің балаларды ерте жастан дамыту саласындағы әлемдік тәжірибенің өзекті мәселелері

бойынша кәсіби шеберліктерінің ұшталуына, М.Монтессори, «Тәй-тәй», көптілділік, арт- терапия және басқа да педагогикалық жүйелердің иновациялық амалдары негізінде балаларды ерте жастан дамыту бойынша тәрбиелеу мен оқытудың жаңа әдістерін меңгерулеріне ықпал етеді. Атырау қаласы №19 «Шұғыла» балабақшасының тәрбиелеу жоспары мектепке дейінгі білім берудің қазіргі талабына сәйкес, қоғамда баланы дамушы және тұлға ретінде қабылдап, оның қызығушылықтары мен құқығын түсінуді және құрметтеуді қажет ететін гуманитарлық жаңа жолға бағытталған. Егеменді еліміздің болашағы білімді бала тәрбиелеу болса, рухани– имандылық құндылықтарды бойына сіңіріп өскен, ұлттық және адамзаттық тәрбие алған тұлғаның қалыптасуы балабақшадан бастау алады. Әдістемелік қызметі ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес мектепке дейінгі білім беру мен оқытуда, «Алғашқы қадам»,«Зерек бала»,Біз мектепке барамыз» бағдарламаларымен іске асырылады. Балабақшада саз бөлмесі, бөлек дене шынықтыру бөлмесі, медициналық бөлме бар. Мамандар бөлмесіне «Монтессори жүйесі» бойынша балалардың әр оқу іс әрекет бағытында дамытушы ойындар жиынтығы, дидактикалық материалдармен қамтылған. Балаларды ерте кезден бастап дамытудың жаңа әдістәсілдері пайда болып жатыр.Оның тиімділігі қандай? Бұл сұрақтарға жауап дамыта оқыту мен тәрбиелеудің бір тармақшасы ретінде Монтессори әдістемесін қолға алып отырмыз. Монтессори әдістемесінің мақсаттық бағыты: -Жан–жақты дамыту, -Жекелік тәрбиемен дамыту

Басты мақсаты–оқыту дағдысы: қолдағы ұсақ моторлар,есте дамыту,бала дамуына жағдай жасап, олардың табиғи қабілеттерін дамытуға бағытталған. Алдағы қойып отырған мақсатпен балабақшада бұл технологияның барлық топтарға элементтерін енгізу оқу–тәрбие жұмысына, жағдай жасау. Монтессори материалы арқылы бала затты түсінуге және оны қолдануға тырысады.Монтессори материалы қандайда бір іс–әрекетке итермелейді. 2014 жылы 29-30 мамырда Астана қаласында «Мектепке дейінгі ұйымдар педагогтарының біліктілігін арттыру: балаларды ерте жастан дамытуды ұйымдастырудағы отандық және халықаралық тәжірибе» атты халықаралық ғылыми– педагогикалық конференция өтті. Конференция мақсаты: -Балаларды ерте жастан дамыту бойынша мектепке дейінгі ұйымдардың педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыруда отандық және халықаралық тәжіриебені кіріктіру. -Балаларды ерте жастан дамыту бойынша мектепке дейінгі педагогтарының біліктілігін арттырудың заманауи жүйесінің өзекті мәселелерін бірлесе шешу жолдарын қарастыру. -Балаларды ерте жастан дамыту бойынша иновациялық тәжірибені үйренуде халықаралық ынтымақтастық жай–күй мен болашағын талқылау. Халықаралық конференция жұмысына 1.Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Вице министрі Иманғалиев Есенғазы Нұртөлуұлы. 2.Озық тәжірибелер бойынша педагогика ғылымдарының профессоры Париж қаласынан Жиль Бружер 1.Климнова Лариса Юрьевна Ресей елінен Монтессори педагогтары Ассоциясының төрайымы. «Монтессорижүйесі» директоры қатысты. Мектепке дейінгі балалардың негізігі іс–әрекеті ойын емес,«еркін жұмыс»,заттармен, өз бетімен жұмыс істеу болып табылады.Жас,жаңадан дамып келе жатқан балаларды өзіндік жауапкершілікке, толық жан–жақты дамуға ықпал тигізеді. Мектепке дейінгі ұйымдар педагогтары білім беру мазмұнын жаңарту мақсатында, балаларды ерте жастан дамытуды ұйымдастыруда М.Монтессори педагогикасын, арт-терапияның бағыттарын қолдану, жобалау технологиясы,«Тәй-тәй» технологиясын, модельдік оқыту, т.б технологияларды қолдануға және мектеп жасына дейінгі балаларға үш тілді үйрету әдістемесі бойынша бағыт–бағдар беріледі. Бүгінгі таңда мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының тәрбие мен оқыту бағыттары қоғам сұраныстарына сәйкес құру ең басты мәселелердің бірі болып отыр. Осыған орай, мектепке дейінгі ұйымдар педагогтарының кәсіби білімдерін жетілдіру, оқу– тәрбие үрдісінде мазмұнды жаңарту жұмыстары, технологияларды қолдану,озық іс–тәжірибелер мен идеяларды насихаттау негізінде жүргізіледі. Мектепке дейінгі білім беру мазмұнын жаңарту,иновациялық технологияларды меңгеру педагогтың интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік,

шығармашылық, зерттеушілік т.б қасиеттерін қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Әр педагогтың өзін– өзі дамытып, оқу–тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Алайда,балабақшада еңбек ететін тәрбиешілердің басым көпшілігінің кәсіби мамандық иесі болмауы, білім беру ұйымдарында тәжірибелі тәрбиешілердің жеткіліксіздігі, осы саладағы еңбек өтілінің аздығы, педагогикалық мамандар мәселесінің тұрақсыздығы педагогтарга жаңа технологияларды жүзеге асыруда қиындықтар туғызып келеді. Жаңа технологияларды, балалармен жұмыс түрлерін, балаларды ерте жастан дамытуды үйымдастыруды енгізуде балабақша педагогтары төмендегі маңызды мәселелерді ескеру қажет. -Балалардың жас және даму ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс түрін дұрыс таңдай білу. -Жұмыс түрін, жаңа технологияларды жүзеге асыруда қажетті құжаттар мен құрал жабдықтарды,кәсіби сауаттылық тұрғысынан дайында алу. -Жұмыс түрін, мазмұнын жүзеге асырудың тиімді жолдарын анықтау. Балалардың әр жас кезеңдерінің психологиялық және жеке даму ерекшеліктерін оқу–тәрбие жұмыстары барысында ескеріп отыру қажет. Педагогтар мектеп жасына дейінгі балалардың әр жас кезеңдеріне байланысты қабылдау, түйсін, зейін, ес,ойлау,қиял және сөйлеу қабілеттерінің даму ерекшеліктері бала жасына қарай даму сатысы және балалардың таным қабілеттерін жаңа технологиялар негізінде жетілдіру жолдары,оқу–іс әрекетінде мазмұнды жаңа әдістерді қолдану,теориялық білімдерін тәжірибемен ұштастыру негізінде біліктілігін шыңдайды. Бүгінгі күнде өзекті мәселелердің бірі–балабақша мен отбасы арасындағы байланысты нығайтудың маңызы ерекше.Ата-аналармен жұмыс жүргізуде атааналарға дөңгелек үстелдер, тренингтер,сайыстар,психологпен жұмыс, т.б іс шараларды жаңа бағытта ұйымдастыру жолдары қаралады. Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып отыр. Жаңа заман баласы-ертеңгі еліміздің болашағы. Жаңа заман баласын қалыптастырып, дамыту үшін, тұлғаның ішкі дүниесі мен оның қыр-сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен дамуына жағдай туғызу қажет. Мектепке дейінгі білім беру ұйымында тәрбие мен оқытуды ұйымдастыруға, жаңартуға жоғарғы талаптар қойылады.Қазақстанның заманауи даму сатысында білім беру үдерістерінде өзгерістер орын алуда. -Балалардың шығармашылық және интелектуалдық дамуына, эмоционалды-ерікті және қозғалыс аясын түзеуге бұра отырып, білім беру мазмұны күрделене түсуде. -Шығармашылық қабілетін дамыту технологиясы. -АКТ (Интерактивтік тақта, аудио, бейне т.б) -Заманауи денсаулық сақтау технологиясы.

-Денсаулық сақтау.(ырғақты пластикалық, қозғалмалы және спорт ойындары,релаксация, дем алу гимнастикасы, сергіту т.б) -Салауатты өмір салтын үйрету технологиясы. (дене шынықтыру сайысы, нүктелі массаж т.б). Жетекші халықаралық тәжірибе негізінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға білім берудің заманауи әдістері енгізілді. «Алғашқы қадам», «Зерек бала», «Біз мектепке барамыз» бағдарламалар бойынша жұмыстар табысты жүргізілуде. Қорытындылай келетін болсақ, аталған педагогикалық технологиялар мен иновациялық құралдар балабақшада балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп, әр сатыда балалардың қабылдау мүмкіндіктеріне сай пайдалануға болады. Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау қабілеті әлсіз,

қабылдау процестері тұрақсыз келеді. Сондықтан олар затты қолмен ұстап, көзімен көргенді ұнатады. Осыған сәйкес, мектепке дейінгі балалардың оқу іс әрекетіне көрнекілік, ойын технологиясын кеңінен мазмұнды қолданған жөн. Елбасы қойған міндеттерді шешу үшін 2011 -2020 жылға дейінгі білім беру бағдарламасын ойдағыдай орындап, білімнің барлық саласы–нәтижеге және елдің, оның экономикасы мен әлуметтік саласын дамытуға жұмыс жасау қажет. Білім беру саласын жетілдіру арқылы еліміздің жастары мен ұрпағы, шет мемлекеттерінің білім беру жүйесі талаптарына сай, жоғары бәсекеге қабілетті мамандар болмақ.

ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫ НЕГІЗІНДЕ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДЫ САХНАЛАНДЫРУ Диярова Л.М. Атырау облысы Индер ауданы «Балдәурен» балабақшасының тәрбиешісі

Еліміздің ертеңгі болашағы–адам баласын білімге, еңбекке, кәсіпке үйрету және оның еңбегін өнімді, жемісті ету–адамзат қоғамы тарихы мен бірге жасап келе жатқан тәрбие саласының бірден-бір маңызды ісі. Қазіргі кезде халық назарын аударып отырған басты мәселе–мектепке дейінгі мекемелерде оқу,тәрбие жұмысының мазмұнын, міндеттерін жаңарту, ұлттық негізде қайта кіру.Сондықтан да жас жеткіншектерге сапалы білім берудің жолдарын іздестіру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Жаңа технологияны меңгеру ұстаздың интеллектуалдық кәсіптік адамгершілік,рухани азаматтық және басқа да көптеген адами қабілетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.Жаңа технологияның әдіс–тәсілдерін тиімді пайдалана отырып, балалардың сабаққа ынтаықыласын арттыру, экологиялық, эстетикалық, халықтық педагогикалық тәрбие беру. Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланың дүние танымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөйлеу тілінің лексикалық қорын жинау, эстетикалық талғамын оятып, адамгершілікке баулу ісінде көркем әдебиеттің алатын орны ерекше. Балалардың сөйлеу тіліне үйретуде ең үздік оқытушы – халықтың шығарма тіліндегі басқа шығармалардың ешқайсысынан кездеспейтін естілуі жөнінен бір-біріне ұқсас, ажыратып айтуға қиын сөздердің тамаша орналастырылуының өзі балалар ұғымына жеңіл тиеді.Баланың өзін қоршаған адамдармен еркін сөйлесуі, бір-бірімен әңгімелесуі арқылы және тіл дамыту жөніндегі арнайы сабақтар өткізілуі нәтижесінде сөйлеу тілі жетіле береді. Ұлттық тәрбиеден жинақталған бай қазына өшпес өнеге,тәрбие өрнектері,балалар әдебиеті,ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, аңыздар мен әңгімелер, мақал-мәтелдер, әдет-ғұрып,ұлттық ойындар,

мерекелер тәлім-тәрбиенің қайнар көзі. Көркем әдебиет шығармаларын оқып–үйретуде халықтық шығармалардың орны ерекше. Халқымыздың тұрмыс– салтын, арман–үмітін, өткен өмірін кеңінен танытатын ауыз әдебиетінің көлемді салаларының бірі–ертегілер.Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазусызу өнері болмаған кездің өзінде –ақ туған. Көркем шығармаларды, ертегі әңгімелерді, өлеңдерді сахналандыру арқылы меңгертуге болады. Сахналандыру дегеніміз–тәрбиеші оқыған шығармалардың кейіпкерлері ретінде балалардың өзара роль бөлісіп орындауы. Көркем шығармаларды сахналық қойылымға айналдырып, өздерін кейіпкер ретінде сезінеді. Қойылымдар арқылы бүлдіршіндердің қоршаған ортаға көзқарасы, өзара қарым-қатынастары, мінезқұлықтары қалыптасады.Әсіресе, әділдікке,шындыққа, достыққа, адамгершілікке, еңбексүйгіштікке байланысты қойылымдардың бала тәрбиесіне пайдасы мол.Қойылым көрсетудегі негізгі мақсат: қойылымдарды сахналау арқылы балаларды рольдерде ойната отырып, оларды жан-жақты тәрбиелеу, табиғатты сүйіп аялауға, әділ, шыншыл, еңбексүйгіш адам болуға баулу, мінез-құлық, қызығушылықтарын қалыптастыру, әсемдік, сұлулық әлемін сезініп, сүйсіне білуге сол сұлулықты өз қолдарымен жасай білуге, сөздік қорын байытып, байланыстырып, мәнерлеп, әдемі әдеби тілде сөйлей білуге үйрету. Өздерін көпшілік орында қалай ұстау керектігін,қалай киініп,театр көрінісін қалай көріп, тыңдау керектігін көрсету. Көркем шығармаларды балалар тыңдауға кішкене кезінен-ақ құмартып қызығады. Қысқа өлең, тақпақ жаттау арқылы баланың тілі ұшталады.Сана сезімі жетіле түседі.Әрбір тәрбиеші қысқа ертегі, әңгімелерді,өлеңдерді рольдерге бөліп, сахна қөрінісін

жасап, балабақшада қойылым жасауға мән берген жөн.Мұның пайдасы,біздің кішкентай бөбектеріміз сахнада ойнау арқылы жан-жақты өнерге қызығушылығын арттырады. Қарапайым шығармалардан кереметтей сахналық көрініс жасауға болатынын сезініп, оған кіп-кішкентай болып өздері қатынасқандарына қуанады, арман құшағына енеді. Өзі жасаған кейіпкердің сөзін жаттайды, тіл байлығы жетіледі. Сахнаны безендіруге қатысу кезінде әдемілікке,әсемдікке тәрбиеленеді,айналаны қоршаған ортаны тани түседі, өз қолымен сәндік заттар жасау арқылы басқа балалармен ұжымдық қарым-қатынасқа түсіп, адамгершілікке, сыйластыққа, бауырмашылдыққа тәрбиеленеді. Қойылымдағы роль барлық балаға жете бермейді, соны көрермен ретінде тыңдау, көзбен көру, көргенін басқаларға баяндап беру арқылы да дұрыс байланыстыра сөйлеу мәдениетін меңгере алады.Бұдан шығатын қорытынды, өзі актер, өзі көрермен ролін атқарған бала «Болашақта кім боламын?» деген сұраққа жауап береді, осылайша жан-жақты тәрбиеленген бала бар жаттаған, оқыған, естіп білгендерін өмірде кездесетін түрлі жағдайда да орынды қолдана алады. Балабақшадағы сабақ үстінде, тәрбие жұмысында тақырыпқа сәйкес қойылымдар көрсете отырып, баланың қабылдау қасиетін күшейту,

көрген білгенін, естігенін жаңғырта отырып қайталап әңгімелеп беруге қол жеткізіледі. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе»-деп текке айтылмаған. Бесікті түзейтін отбасы мүшелері мен ұстаздар қауымы.Яғни, баланың тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ететін қазақи тәрбиенің қара шаңырағы болып отырған ауыл балабақшасының тәрбие үрдісіндегі дәстүрлікті, руханилықты, адамгершілікті уағыздайтын халық педагогикасының құндылықтарының тәрбиелік қуаты берік негізгі тірек болып саналады.Қазағымыздың ұлттық мәдени құндылықтарын қастерлей, имандылық адами қасиеттерін құрмет тұта отырып, «Ұлт тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қызды тәрбиелей отырып, ұлды тәрбиелейміз» деген қанатты сөздеріндегідей өз жеріміздің, ұлтымыздың болашақ иелерін тәрбиелейік. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Ғабдуллин М. Қазақ халының ауыз әдебиеті. А, 1972. 2.Қалиев С. Халық ертегілер. Алматы, 1994. 3.Алпысбаев Т.Қазақ халық әдебиеті.Ертегілер.А, 1975. 4.М.Әлімбаев. Халы ғажап тәлімгер. Алматы, 1996. 5.Алянский Ю.Л. Азбука театра. 1998. 6.Доронова Т.Н. Развитие детей в театральной деятельности.

КІШІ ЖАСТАҒЫ ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС Тапанова Р.Ж. Атырау облысы Мақат ауданы Мақат поселкесі МКҚК «Нұрбөбек» бөбекжай-балабақшасының тәрбиешісі

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын таныту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр. Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді. Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның әрі дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс. Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу ұстаз парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдары да бар. Шығармашылық-өзінің жаңашылымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім алуға мүмкіндік жасайтын, жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен біліктіліктің болуы. Талант-қабілеттіліктің ең жоғары деңгейі. Данышпандық балаларды анықтау-баланың дамуын таңдаумен байланысты ұзақ процесс. Осы

айтылғандарды ескере отырып, дарынды балаларды анықтаудың мынадай ұстанымдары тұжырымдалды: 1.Баланың қызғушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін қызмет аясында баланың іс әрекетіне талдау жүргізу. 2.Дамытушылық ықпал ете отырып, баланың психологиялық кедергілерін жояға мүмкіндік беретін тренингтік әдістерді пайдалану. 3.Баланың дарындылық белгісін оның психологиялық дамуының нақты деңгейінде ғана емес, сондай-ақ оның болашақтағы дамуы мүмкіндігін де есепке ала отырып бағалау. 4.Түрлі ақпарат алу көздерін пайдаланып, бала қабілеттерін кең көлемде қамтуға мүмкіндік беретін баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетін жан-жақты бағалаудың кешенді сипаты. Білім беру жүйесінде жаңаша мазмұн беру арқылы жан-жақты дамыған шығармашыл, рухани ой-өрісі кең жеке тұлғаны тәрбиелеу міндеті тұр. Дарынды балалармен жұмыс істеудің негізгі мақсаты-олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдетіп, оқыту және тәрбиеленушінің танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.

Баланың дарындылығын анықтауда төмендегідей әдіс-тәсілдерді қолданамын: -Баланың отбасы жағдайын зерттеу; -Шығармашылық қабілетін анықтау; -Сауалнамалар, психодиогностикалық тренингтерді өткізу; -Ата -анамен әңгімелесу; -Интеллектуалдық сайыс ойындарына қатыстыру; Осы айтылған тұжырымдарды қорыта келе, дарында балалардың қабілетін дамытудың келесі жолдарын іріктеп алуға болады: 1.Ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмыстары; 2.Ертеңгіліктер; 3.Олимпиадалар; 4.Интеллектуалдық ойындар, дебат клубы; 5.Балалардың білім деңгейлерін арттыру; 6.Шеберлер байқауы; 7.Балалардың аудандық, облыстық, жобалар байқауларына қатысу. Дарындылықтың басты ерекшеліктері: • Ерекше зейінділік • Жинақтылық • Күрделі ақыл-ой жұмысына әрқашан дайын тұрады • Еңбекке жұмылушылығы • Таным аясы өте кең болады • Ойлау белсенділігі аса тұрақты • Дарынды балалардың адамгершілік дамуы, қабылдауы, өзіндік танымы өте нәзік • Қиялдары кең • Көтеріңкі көңіл күйді, жағымды психологиялық ахуалды жақсы көреді І тур Тіл дамыту 1.Бұл қай құс? (қарлығаш) 2.Бұл қай аң? (аю) 3.Суреттен нені көріп тұрсың? Түсі қандай? (Шар. Түсі көк)

• Әділетсіздікті көтермейді, өзіне және қоршаған адамдарға талап қоя біледі Жоғарыда атап өтілгендей, балалардың алған білімдерін бекіту, шыңдау мақсатында ұйымдастырылған интеллектуалдық ойын құрылымы: ҰОӘ тақырыбы: «Жұлдызды сәт» интеллектуалды ойыны Мақсаты:балалардың қатынас, таным, әлеуметтік орта білім салаларынан өткен тақырыптардан сұрақтар беріп, білімдерін тиянақтау. Жүргізілу барысы: 1.Ұйымдастыру. Жарысқа 6 бала қатысады. 2.Интеллектуалды ойын. -Балалар жарысты бастамас бұрын, ойынның шартымен таныстыру. Ойын 4 турдан тұрады. 1 тур. Тіл дамыту, айналамен танысу, математикадан болады. Барлығы 12 сұрақ.Алты балаға екі сұрақтан келеді. 2 тур.Көркем әдебиет ұйымдастырылған оқу ісәрекеті. Тақтадағы сеуретті сызба арқылы ертегі құрастыру, 2 турдан кейін ұпайы аз бала ойыннан шығады. 3 тур.Топтастырылып берілген Нелер? Деген сұраққа жауап береміз. 3 турдан кейін ұпайы аз екі бала ойыннан шығады. 4 тур.Бұл турда қалған екі балаға логикалық тапсырма беріледі. Қай бала дұрыс жауап берсе,сол бала жеңіске жетеді. Слайдта барлық сұрақтар жазылып, суреттер көрсетіледі.

Айналамен танысу 1.Суретте адамның қай мүшесі бейнеленген? (көз) 2.Суреттен кімді көріп тұрсың? (Дәрігер) 3.Мынау қандай ыдыс? (шәйнек) 4.Мынау не? (ұя)

ІІ тур Барлық суреттер тақтада көрсетіледі Көркем әдебиет Қай ертегі? 1. «Мақта қыз» 2. «Шалқан» 3. «Дәуіт пен қарлығаш» 4. «Бауырсақ» 5. «Алтын балық» 6. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?»

Математика 1.Тақтада неше алмұрт тұр?(екі) 2.Тақтада 4 балапан тұр.Тауық келіп 1 балапанды алып кетті. Неше балапан қалды? (үш балапан қалды) 3.Мынау қандай фигура? (төртбұрыш) 4.Мынау не және түсі қандай?(Жапырақ, түсі жасыл) 5.Мынау қандай фигура? (үшбұрыш)

ІІІ тур Топтастырып айту. Нелер? 1. 2. 3. 4.

Ыдыстар Құстар Аңдар Жемістер

IV тур. Ұпайы көп екі балаға арналған логикалық тапсырмалар. 1. Қайсысы алма? 2. Орамалдың өзіне келетін пішінді қой?

Қорытынды: Соңында балалардың қолдарындағы жұлдызшалар есептеліп, лидер анықталады. Дарынды балалармен осындай жұмыс жүргізуде мынадай нәтижелерге қол жеткізуге болады: - Білім және тәрбие сапасы артады; - Шығармашылықтары кеңейеді; - Қандай ма істе болмасын балалардың жауапкершілігі артады; - Жан-жақтан алған ақпараттарын зерттеу жұмыстарында қолдана біледі. Балалардың шығармашылық дарындылығының құрылымдық-мазмұндық моделі Мотивациялық Мотивациялық

Шығармашылық ісәрекетке құндылық бағдарының болуы

1) шығармашылық іс-әрекетке тұрақты танымдық қызығушылығы; 2) дербес шығармашылық ісәрекетке тұрақты қажетсіну;

Интеллектуалдық

Рефлекциялық

Шығармашылық ой-өрісінің тереңдігі және танымдықинтеллектуалдық дербестігінің болуы

Шығармашылық дарындылығын дамытуда рефлекциялық ісәрекеттің үйлесімділігі мен өзін-өзі реттеу, бағалау жүйесінің болуы

1) танымдық және интеллектуалдық біліктілігінің деңгейі; 2) шығармашылық дарындылыққа тән психологиялық сапалары мен шығармашылық іс-әрекет туралы білімінің деңгейі;

1) шығармашылық ойөрісінің рефлекциялық сипаты; 2) танымдық ізденімпаздығының жоғары деңгейі; 3) ұжымдық

Сонымен, шығармашылық дарындылықты дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі балалардың танымдық және тұлғалық дамуы мен олардың даралық ерекшеліктерін, айқын қабілеттерін, креативтілігін арттырып, шығармашыл дарынды тұлғаның қалыптасуына негіз болады. БАЛАБАҚША МЕН ОТБАСЫ АРАСЫНДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ НӘТИЖЕЛІ ЖҰМЫС КЕПІЛІ Махмутова Г.С. Атырау облысы Исатай ауданы Исатай селосы «Балбөбек» балабақшасының тәрбиешісі

Баланы бұзуға, түзеуге себеп болатын бір шарт– жас күнде көрген өнеге. Ж. Аймауытов Қазіргі қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерге қарамай, балабақша бала өміріндегі ең маңызды баспалдақ болып қалмақ. Барлық ата-ана өз баласын шығармашылық жеке тұлға қылып тәрбие бергісі келеді.Ол үшін өз балаларымен қарым- қатынасы жақсы болу үшін, жұмысты нәтижелі қылу үшін ата– аналар балабақшамен сабақтаса жұмыстана білу керек.Ата-анамен тәрбиеші арасындағы қарымқатынастың басты міндеті:тәрбиелік үдерісті

күшейтуге, қызығушылық кеңістігін құру үшін, серіктестік қатынасты күшейту керек. Қоғам үшін әр кезеңде, әр отбасында өсіп келе жатқан өрімдей бүлдіршіндердің дені сау, рухани бай, еңбекке, білімге құштар болып өсуіең жоғарғы тілек, ең биік мақсат. Оның қуат алатын қайнар бастауы отбасы. Отбасының аса құнды ықпалы мен әсерін өмірдегі ешнәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Балаға ата-ана тәрбиесінің орнын ешнәрсе алмастыра алмайды. Отбасы-өмірге сәби әкеліп, оны тәрбиелеп, қалыптастыруда және ұрпақ жалғастыруда теңдесі жоқ орын.

Бала-басты байлығымыз,ал ең асылымыз-оның тәрбиесі. Әрбір мемлекеттің болашағы балабақшадан шыңдалады. Бала тәрбиесi–игiлiктi iс.Берерi де,сұрауы да, жемiсi де мол тәрбие саласының ең өзектiсi.Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп,өз-өзіне сенімділікке тәрбиелеуде отбасы мен балабақша шешуші роль атқаратыны белгілі. Балаға білім,тәрбие беруде басты тұлға педагог болса, оны жалғастырушы, демеуші–ата–ана және қоғам.Балабақша мен отбасы, қоғам бірлескен кезде ғана тәрбие үрдісі өз жемісін нәтижелі бере бастайды. Ынтымақ бар жерде тәрбие де бар.Ынтымақ бар жерде береке, бірлік те бар.Қоғамдық тәрбие жанұядан басталады.Балабақшадағы тәрбие жұмысының нәтижелігінің бір ұшы ата-аналармен бірлескен әрекетінде екені еш уақытта күмән туғызбайды.Бала тәрбиесі мен дамуындағы басты рөл атқарушы отбасы. Тәрбие–алдын ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсаты бағыттала және ұйымдастырыла жүргізіледі. Бала өмірінің басым бөлігі отбасында өтеді. Отбасы – адамзат бесігін тербеткен ұя болса,баланың бас ұстазы –ата-ана.Отбасы–адам тәрбиесі үшін ең жақын әлеуметтік орта.Отбасы белгілі дәстүрлердің жағымды өнегелердің,мұралар мен салт-дәстүрлердің сақтаушысы. Отбасында бала алғаш рет өмірмен, қоршаған ортамен танысып, мінез-құлық нормаларын игереді. Отбасы баланың азамат болып өсуінің негізі болып табылады.Отбасының басты қызметі–бала тәрбиелеу. Отбасы тәрбиесі–бұл жалпы тәрбиенің ең басты бөлігі. Көздеген мақсатқа жету үшін отбасындағы тәрбие төмендегі міндеттерді шешеді. -Отбасында баланың өсуіне, денсаулығына қамқорлық жасау, тазалықты қалыптастыру. -еңбексүйгіштікке баулу, тұрмыстағы, үй шаруасындағы еңбекке құлшынысын арттыру, өзіне өзі қызмет етуге үйрету. -Отбасы мүшелерімен тіл табысып, дұрыс қарымқатынас жасауға, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге үйрету . -Әдебиетке,мәдениетке,өнерге тәрбиелеу. Бұл міндеттер жүзеге асу үшін бала дүниеге келген күннен бастап отбасында, қоғамдық орындарда, мектепте тәлім- тәрбие беріледі. «Баланы жастан», « Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген даналық сөздердің мағынасы өте терең. Баланың тұлғалық әрекетінің дамуы үшін отбасымен бірге эмоционалды жағдай туғызу, психологиялық жағынан кедергісіз жетілуін қамтамасыз ету. Отбасының тәрбиесін,әдептерін, дәстүрлерді сақтауын ескере отырып, балаларды әлеуметтік ортаға қарым-

қатынас мәдениетімен таныстыруға ықпал жасау.Қай заманда болмасын адамзат баласының алдында тұратын ұлы мақсат мұраттарының ең бастысы - өзінің өмірін, тәжірибесін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.Себебі, ұрпақ тәрбиесі келешегін берік ететін басты фактор болып саналады. Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жас ұрпаққа үлгілі, өнегелі тәрбие беру– қазіргі білім беру және тәрбиелеудегі басты міндеттердің бірі.Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен балабақша ұжымының бірлескен өзара тығыз байланыста болуы. Бала тәрбиесі ана сүтінен басталып, өмір бойы қалыптасатын күрделі құбылыс. Тәрбиенің ең алғашқы негізі отбасында қаланып, балабақшамен байланыс арқылы одан әрі жалғасады. «Жаста білген, басқа сіңген тәлімің, өзің өлмей сүйегіңнен қала алмас»,-деп классик жазушы айтқандай балалық шақтан бойына орныққан, ана сүтімен даритын, ұлттық сезім нышандары, сөз өнері оның болашақ шамшырағына айналып, рухани байлығын кеңейтеді. Оны туған жерге, елге, халқына деген сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеу–аса жауапты міндеттердің бірі. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл»дегендей бала тәрбиелеуде осындай міндеттерді іске асырушылар – балабақша мен отбасы. Осы екі арнада жүргізілген тәлім тәрбие сабақтаса, ұштаса жүргізілгенде ғана мақсатымыз нәтижелі болмақ. Барлық ата-аналар өз балаларының балабақшада тек қана дұрыс қарауын ғана емес, оның толық қанды дамуын, сауығуын, оқу мен тәрбиесін, бос уақыттарын қызықты ұйымдастырғанды қалайды. Ата- аналармен балабақша арасында, әртүрлі жұмыс үлгілерін қолданамыз. «Отбасылық сайыстар», «Атааналар жиналысы»,«Сауалнама»,«Отбасылық салтдәстүрлер»,«Бірлесіп жасалған қысқы спорттық сайыстар», «Мерекелер», «Сайыстар» «Семинарлар» көрмелер тағы басқа шаралар өткізіп келеміз. .Бұндай дәстүрлі емес жұмыс үлгілері отбасы мен балабақша бірлігін арттырады.. . Елбасы Н. Назарбаев «Еліміздің болашақта гүлденуі бүгіннен басталады» баяндамасында отбасының беріктігі, балаларының алдындағы жауапкершілігі де көп нәрсеге байланысты.Атааналар балаларына, ал балалары ата-аналарына қамқор болуға тиісті деп атап өткен. ҚР-ның Конститутциясы да «Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың құқығы әрі парызы» деп көрсетілген.Балабақша мен отбасы–қоғам арасындағы ынтымақтастықты нығайту, серіктестікті қалыптастыру, қауымдағы ата-аналармен бірлескен жұмысты көрсету мақсатында балабақшада жүйелі де, маңызды жұмыстар атқарылуда.

РОЛЬ СЕМЬИ В ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА Есалиева Г.К. воспитатель детского сада “Балдаурен” Индерский район Атыраукий область

Семья является частью общества. В ней, словно в капле воды, отражаются все происходящие в нем процессы, как положительные, так и отрицательные. В то же время семья сама влияет на общество, поскольку в ней растет будущий гражданин.Семья, родственные чувства, сплачивающие ее членов, не утрачивают своего огромного значении на протяжении всей жизни человека.Любовь и поддержка особенно нужны детям, так как дают им чувство уверенности, защищенности, что необходимо для их гармоничного развития.Семья оказывает определяющее влияние на становление личности в дошкольные и первые школьные годы жизни ребенка.Справедливо утверждение, что в этот период роль семьи в полноценном развитии детей незаменима.Традиционно главным институтом воспитания является семья.То, что ребенок в детские годы приобретает в семье, он сохраняет в течение всей последующей жизни. Важность семьи как института воспитание обусловлена тем, что в ней ребенок находится в течение значительной частей своей жизни, и по длительности своего воздействия на личность ни один из институтов воспитание не может сравниться с семьей. В ней закладываются основы личности ребенка, и к поступлению в школу он уже более чем наполовину сформировался как личность. Семья может выступать в качестве как положительного, так и отрицательного фактора воспитания. Положительное воздействие на личность ребенка состоит в том, что никто, кроме самых близких для него в семье людей-матери,отца, бабушки, дедушки, брата, сестры, не относиться к ребенку лучше, не любить его, так и не заботится столько о нем.И вместе с тем никакой другой социальный институт не может потенциально нанести столько вреда в воспитании детей, сколько может сделать семья. Для ребенка семья является естественной воспитывающей средой. Она накладывает свой отпечаток на его характер и поведение.В семье он получает первые уроки в познании мира и знакомится с элементарными законами жизни. Семья во многом определяет отношение ребенка к трудовой деятельности, культуру его поведения, активность и инициативность, дисциплинированность и целый ряд других качеств личности. Влияние семьи нередко бывает столь сильным, что создается впечатление, будто характер родителей полностью передается детям по наследству.Бесспорно, окружающая среда, в особенности условия домашнего быта, оказывают огромное влияние на формирование личности ребенка. Но все же ведущим фактором во

всестороннем развитии человека является воспитание. Как всякий организованный процесс, семейное воспитание предусматривает определенную целеустремленность, наличие конкретных задач. В семейном воспитании важное место занимает забота о здоровье ребенка, его физическая подготовка, закаливание,развитие силы, ловкости, быстроты, выносливости.Здоровый, физически развитый человек способен более успешно заниматься умственным и физическим трудом, у него обычно хорошее, бодрое настроение, и он, как правило, доброжелателен к окружающим, готов прийти на помощь, острее воспринимает красоту, и сам стремится все делать красиво. В интересах физического воспитания родители должны приучать детей с раннего детства регулярно делать утреннюю физзарядку, вовлекать их в различные подвижные игры, спортивные занятия, вместе заниматься доступным туризмом. Важно по совету врача приучить ребенка к закалыванию, учить самого, заботиться о своем здоровье. Интерес ребенка к физическим упражнениям формируется совместными усилиями воспитателей и родителей. Питание детей в семье должно быть таким же разнообразным и калорийным, как в детском саду. Все компоненты входящие в пищу (белки, жиры, углеводы, витамины, минеральные вещества и вода) должны содержаться в дневном рационе ребёнка в достаточном количестве и правильном соотношении. В воспитание детей в семье необходимым компонентом включает умственное развитие. Первые обращения матери к еще бессловесному младенцу уже закладывают начала умственного воспитание.Дальнейшее обучение речи, рассказывание сказок, чтение книжек, стимулирование и поощрение детской любознательности,ответы на вопросы ребёнка, соответствующие разъяснения и.т.д.- все это отвечает интересам развития мышления, памяти, внимания, воображения, служит важной задаче подготовки к обучению в школе. Родители должны много внимания уделять нравственному воспитанию детей, поскольку в повседневной жизни постоянно и неизбежно возникают разнообразные проблемы, связанные с поведением, взаимоотношениями между людьми. Именно в семье дети главным образом постигают азбуку нравственности, усваивают, что такое хорошо и что такое плохо, учатся проявлять доброжелательность к людям, оказывать посильную помощь. По мере взросления ребенка моральные требования к нему значительно возрастают и углубляются. Нравственное воспитание в семье

предполагает формирование любви к родному краю, своему Отечеству, гуманности, чувства товарищества, честности, справедливости, ответственности. И здесь играют большую роль не только и не столько специальные беседы и разъяснения, сколько организация всей жизни ребенка в соответствии с принципами общечеловеческой морали, повседневная практика надлежащего поведения.Чрезвычайно ответственное место в системе семейного воспитания принадлежит трудовому воспитанию детей.С раннего возраста ребятишки, как правильно, в меру своих сил и возможностей стремятся участвовать в домашних делах,помогать взрослым,в своих играх имитируют различные виды труда. Важная задача родителей-не отбивать у детей охоту к трудовым занятиям, поощарять их в этом отношении, оказывать всяческое содействие. Доступные формы самообслуживания, участие в домашних хлопотах, вооружение ребенка разнообразными трудовыми умениями и навыками, разъяснение ему роли труда в жизни человека и общества, ознакомление с профессиями,поощрение участие в общественно полезном труде-все это весьма существенно для подготовки добросовестного труженика, способного в будущем обеспечить себя и свою семью всем необходимым и принести пользу обществу. Выполнение определенных посильных трудовых обязанностей способствует воспитанию у ребенка чувства ответственности, доброжелательности, отзывчивости. Для формирования всех этих качеств в семье имеются самые благоприятные условия. Здесь все дела и заботы общие. Совместный с родителями или другими членами семьи труд побуждает ребенка помогать друг другу, делать что-то для всех. Таким образом, у него закладываются основы нравственных качеств, необходимых для жизни в обществе. Среди конкретных направлений всестороннего развития личности ребенка в условиях семьи немаловажную роль играет эстетическое воспитание. Тесно связанное с другими сторонами воспитания, оно способствует приобщению детей к прекрасному, Анкетирование

Акций

учит воспринимать и ценить красоту в жизни, природе, искусстве, приучает их творить по законам красоты. В этих целях родители должны использовать занятия рисованием, лепкой, совместное прослушивание музыки, песен, обучение ребенка игре на музыкальных инструментах, посещение театров, музеев, выставок, экскурсии по родным местам и многое другое.Задача семьи-воспитывать не только потребителей,созерцателей прекрасного,но и активных участников его созидания во всех возможных областях и сферах. Таким образом, можно сделать следующие выводы: 1.Работу, как со всем коллективом родителей, так и индивидуально с отдельными семьями можно успешно проводить только на основе знания особенностей быта и воспитания детей в семье. 2.Фактический материал по изучению воспитания детей в семье дает возможность не только узнать условия жизни, но и установить причины формирования индивидуальных качеств детей, выявить связь между условиями воспитания, формированием особенностей поведения и спецификой их проявления. 3.Положительные результаты в работе с семьей могут быть достигнуто единство требований в отношении к детям и вся работа проводится по плану и систематично. 4.Необходимо давать родителям конкретные сведения по вопросу о возрастных и индивидуальных особенностей детей, учить их видеть в своих детях хорошее и плохое анализировать их поступки. 5. Наряду с общей и индивидуальной формами работы с семьей можно проводить и работу с несколькими семьями, имеющими сходные условия воспитания детей. 6.Изучение особенностей семейного воспитания, так же как и изучение особенностей физического развития ребенка, является необходимым условием начала планомерной работы по осуществлению индивидуального подхода к детям в воспитании и обучении их, в различных видах деятельности.

Беседа

Тренинг Дневник здоровья

Традиционные формы работы с родителями Тематические проблемы

Сочинения родителей

Консультации родительские собрания

Конференция круглый стол, фестивали

Список литературы: 1.Т.А.Маркова «Детский сад и семья». 1989г 2.О.Н.Урбанская «Воспитателю с семьей». 1992г 3.Л.В.Загик, В.М.Иванова «Воспитатели и родители», 1987г 4.«Семья и детский сад». 2008-2009гг 5.«Школа для заботливых родителей». 2007г

РОЛЬ КУКОЛЬНОГО ТЕАТРА В ЖИЗНИ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА Шарипова М.Т. воспитатель детского сада «Балдаурен» Индерский район Атырауская область

Мир сказки-особый мир со своими чудесами, загадками, обаянием, юмором, со своей философией. Именно сказки–их образность, условность хорошо усваивается детьми. Сказка рассказывает о правде жизни, сказки которые я ставлю с детьми на сцене еще ближе и доходчивее, чем прочитанная книга. Но ведь с детьми разыгрывать еще интереснее.Театральная деятельность в детском саду помогает развивать эмоциональную сферу ребенка, учить ловить свои эмоции, понимать эмоциональное состояние других людей. Работая с детьми, я поняла что именно театрализованная игровая деятельность помогает поборот робость, комплексы, которых так много у наших детей. Именно играя в театре, ребенок впервые может выступить перед залом, громко произнести тексты и услышать в свой адрес аплодисменты.Кукольный театр пользуется неизменной любовью у детей. Дети с удовольствием вписываются в игру, отвечает на вопросы кукол, выполняет их просьбу,дают советы, перевоплащаются в тот или иной образ. Они смеются и плачут вместе с куклами, предупреждают их об опасности, готовы всегда прийти на помощь своим героям. Искусство кукольного театра по своей природе народное.Театры кукол сейчас существует в профессиональных кукольных театрах, при школах, детских садах и просто в больших дружных семьях. С игр начинается кукольный театр. Игра с предметом– это истоки. Одним из условии формирования, гармоничного развития социальной и мобильной личности в современной условии является развитие творческих способностей подрастающего поколения. Особенно остро встает это проблема в период дошкольного обучения и воспитания, в этом возрасте развивается речь, происходит первое знакомство с окружающим миром. Научить детей импровизировать дело далеко не простое, главно я стараюсь, чтобы Роль кукольного театра Выразительная речь Потешки

ребенок не чувствовал, что его обучают, а занятие было бы интересным для него театрализированной деятельностью, увлечением, сказкой, игрой. Работая с детьми,я поняла, что главной задачей театрализованной игры является создания творческой атмосферы, раскрытие возможностей и особенностей детей. Помогаю детям понять красоту речи, звуков, окружить их разнообразием красок мира, учу их верить в себя. В проведении театральной игры, повышается у детей нравственный уровень, где стимулируется собственная активность ребенка. Кукольный театр оказывает большое эмоциональное воздействие на чувства и настроение детей. Грусть, огорчение, особенности поведения, мимики движения, все это относится в область творчества. В любых сказках, рассказах восхваляется добро над злом, смелость. Играя какую-либо роль они уже учатся быть смелыми,отзывчивыми, дружелюбными, поэтому театриграет огромную роль и в нравственном воспитании ребенка, которая относится к области социума. Когда беседую с ребенком, играю в разные игры, повторяю потешки, стихи, читаю сказки, я тем самым обогащаю словарный запас.Скороговорки, стихи с прохлопываниями ритма, игры на воображение и развитие эмоции, различные игры викторины,все это относится к области коммуникации.Сами по себе театрализованные творческие игры являются частью такой воспитательно-образовательной работы. Она имеет большое значение развития личности ребенка дошкольного не только потому, что в ней упражняются отдельные психологические процессы, но и потому, что эти процессы поднимаются на более высокую ступень развития благодаря тому, что в игре развивается вся личность ребенка его сознание.

Обогащение и развитие словарного запаса Прибаутки

Скороговорки Игры Сказки

Отзывчивость Доброта Интонация Радость Жесты

Нравственное воздействие

Дружба Особенности поведения Эмоциональное воздействие Мимика

Смелость Честность Огорчения Грусть Движение

Учила действовать, подчиняя свои действия определенному образцу, правилу поведения, проживать жизнь своих героев, любя или не любя их, анализируя и пытаясь их вникнуть в суть и причины их поступков. В театрализованных играх развивал различные виды детского творчества: художественноречевое,музыкально-игровое, танцевальное, сценическое, певческое. Каждым видом этой деятельности раскрывала индувидуальные особенности, способности ребенка, развивать талант, увлечь детей.Особо следует отметить роль театрализованных игр в приобщении детей и искусству:литературному, драматическому и театральному. Дошкольники знакомятся с разными видами театрального искусства. При грамотном руководстве у детей формируется представления о работе артистов, режиссеров, театрального художника, дирижера. Детям старшего дошкольного возраста доступно понимании, что спектакль готовит творческий коллектив (все вместе творят одно дело спектакль). По аналогии с опытом собственных театрализованных игр дети чувствуют и осознают, что театр дарит радость и творцам и зрителям. Работая с куклой, развивала мелкую моторику руки и координацию движений, учила проявлять через куклу те эмоции, чувства, состояния движения, которые в обычной жизни ребенок не может себя проявлять. Эта работа развивает произвольное внимание, а также позволяет совершенствовать коммуникативные навыки и культуру. Таким образом, в процессе организации.Театрализованной игры у детей развивала организаторские умения и навыки, совершенствовала формы средства общения, непосредственные взаимоотношения детей друг с другом, дети приобретали коммуникативные умения и навыки, со стороны окружающих людей. Учила детей в игре присматриваться друг к другу, оценивать друг друга и в зависимости от таких оценок проявлять или не проявлять взаимные симпатии. Качества личности, обнаруживаемые в игре, определяют формирующиеся взаимоотношение. С детьми не соблюдающими установленных правил в игре, демонстрирующими отрицательные черты характера в общении, сверстники отказываюся иметь дело. Возникает личносность в общении, строящаяся на осознаваемой, мотивированной основе. В процессе игры и подготовке к ней между детьми складываются отношения сотрудничества, взаимопомощи, разделение и кооперации труда, заботы и внимания к друг другу. Такого рода игры дети учатся воспринимать и передавать информацию, ориентироваться на реакции собеседников, зрителей и учитывать их в своих собственных действиях. Роль педагога в организации и проведении таких игр очень велика. Ставила перед детьми достаточно четкие задачи и незаметно

передавала инициативу детям, умело организовывала их совместную деятельность и направляла ее в нужное русло; не оставляя без внимания ни одного вопроса, касающихся лично каждого ребенка (его эмоции, переживании, реакции на просходящее); на трудности, с которыми дети сталкиваются.Национальные обычаи, традиции, праздники дают огромную возможность для воспитания в детях гордости за свой народ, чувство благодарности к своимродителям. Народная мудрость пройдет через века, нам нужно взять ценное из прошлого народа и использовать его в воспитании чувства патриотизма у детей удачно связывая прошлое и настоящее. В этой связи основной задачей общественности, семьи, детского сада является воспитание гармонично развитой личности с национальной психологией, воспитанной на основе лучших традиции народа, народной педагогики, элементы театра, элементы фольклора, традициями казахскими и других национальностей. Вместе с родителями я стараюсь заложить оазис высокой культуры через знакомство с образами национальной культуры, любить язык своего народа и языки других национальностей. Стараюсь обновлять содержание нравственно–эстетического воспитания на основе идей народной педагогики; разучиваем вместе с родителями колыбельные, поговорки, слова к постановке игр,драматизации, к театральным постановкам. В результате своей работы я добилась того, что дети осознали национальную гордость, гордость за своих родителей, уважение к языку и литературе, истории и искусству своего народа и других народов, усиление роли семьи в воспитании в детях нравственно-эстетического начала, заинтересованность детей в познании творчества этики и красоты. В этой работе большую помощь оказывают родители. В этой своей работе я добилась следующего: 1.Ребенок может побороть в себе неуверенность, научится отличать положительные и отрицательные эмоции, научится справляться с чувствами, приобретет первый опыт правильного поведения. 2.Театральная деятельность развивает воображение, фантазию,память, умственные способности детей. Список литературы: 1.Л.В.Артемова. «Театрализванные игры дошкольников»-1991 2.Л.Русакова. «Воспитание и обучение в детском саду»-1986. 3.Л.П.Федоренко. «Методика развития речи детей» 1977 4.М.А.Васильева «Руководство играми детей в детском саду» - 1986 5.Е.А.Сазанов «Театр наших детей» - 1989 6.Г.В.Генов «Театр для малышей» - 1968 7.Дошкольное воспиатние – 1977г, 1981г, 1983

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ДҮНИЕНІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ТІЛІН ДАМЫТУ Габдоллиева А.А. Атырау облысы Махамбет ауданы «Райхан гүлі» балабақшасының тәрбиешісі

Мектепке дейінгі шақ–балалардың сезімдік тәжірибесінің молайып, ретке келу, қабылдау мен ойлаудың балаға тән түрлерін игеру, қиялдың күшті дамуы,ырықты зейін мен мағыналы естің бастамаларының қалыптасу кезеңі болып табылады. Мектепке дейінгі балаларды айналамен таныстыру бұл олардың санасына қоршаған орта, табиғат туралы сезілетін тәжірибесіне негізделген шындық тұрғысндағы білім қалыптастыру және оған деген дұрыс қарым-қатынасқа тәрбиелеу әдісі. Айналамен таныстыру барысында кеңістік, уақыт, заттың пішіні, түсі, сапасы, салыстырмалы түрде үлкен-кіші, қатты, сұйық деген ұғымдар қалыптасады. Қоршаған ортамен және оның түрлерімен таныстыра отырып, балалардың ұғымын кеңейтеміз. Әрбір бала өзінің қоршаған ортасын айналадағы құбылыстарды тану арқылы жетіледі.Қоршаған ортамен таныстыру бойынша балалар өзінің аты-жөнін, жасын, жанұясын, балабақшадағы тәрбиешілерімен топтағы балалардың аты-жөндерін тани бастайды.Балабақшаның ішкі құрылысымен таныстырылып, топ бөлме, асхана, дәрігер бөлмелерін бір-бірінен айырмашылықтарын ажырата бастайды. Сонымен қатар әр бөлмеде жұмыс түрін, қажетті құралдарды, олардың аты, не үшін қажет, неден жасағаны, қайда, кімде, қандай, кім не істейді сұрақтарына жауап беруге балабақшада өздері немен шұғылданатыны туралы әңгімелейді. Мектепке дейінгі кезеңде бала қоршаған ортаны танып біледі. Баланың табиғатты танып білуге деген қызығушылығын оята отырып, тәрбиеші оны табиғатпен таныстырып қана қоймай, оны түсінуге, өсімдіктер мен құстарды қамқорлауға, табиғаттың сұлулығын сезіне білуге үйретеді. Қарапайым экологиялық түсініктерді меңгерту баланың қоршаған орта нысандарына танымдық дамуы ойын барысында, табиғи нысандар мен құбылыстарға бақылау жасау, заттарды қарап, зерттеу кезінде, табиғат пен табиғат күнтізбесіндегі ауа-райы жағдайына бақылау нәтижелерін айта білу, еңбек және басқа да әрекеттер барысында жүзеге асады. Мектепке дейінгі балалық шақ кезеңінде баланың танымдық дамуы эмоционалдық қызығушылықпен қабылдайтын қарым-қатынастар арқылы қалыптасады. Әрбір жеке бала қоршаған ортаны кішкентай зертеуші. Бала белсенді әрекеттерге талпынады.Сондықтан да серуен арқылы бақылау мен зерттеу сияқты әдістер балаға неғұрлым жақын болып табылады.Серуен: тәрбиешінің көмегімен атқарылатын іс-әрекет. Серуен барысында балалардың табиғатқа қызығушылықтарын арттыра отырып, бақылау жұмыстаныр өткізу. Біріншіден, арнайы бағдарлама пайдалану оқу тәрбие жұмысын жоспарлау кезінде жеңілдік туғыза, екіншіден, бақылауды жүргізуге қойылатын талаптар сақталады. Балалардың танымдық құзіреттілікті меңгеруі, бақылау нәтижесі тәрбиешінің қолданатын

әдіс-тәсілдері мен бақылауды ұйымдастыруына тікелей байланысты болып келеді. Құзыреттілік дегеніміз мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеу, дамыту, білім беру деңгейі, жеке тұлға ретінде қалыптасуы, білім нәтижесінің жаңа типі. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың негізгі мазмұны білім беру қызыметінің нәтижесі ретінде баланың құзыреттілігін қалыптастыруға бағыталған. Танымдық құзыреттілік қандай мүмкіндіктер береді? -Қоршаған ортаға қызығушылық білдіруге; - Алға қойған мақсатқа жетуге; -Экологиялық білімді меңгертуге; -Сұрақтар қоюға, эксперимен жасауға,себеп– салдарлық байланыстар орнатуға; -Құрастырылымдылық іс-әректтегі ойды жүзеге асыруға. Баланың жан-жақты дамуы, оның қоршаған ортамен белсенді қарым-қатынасы негізінде қалыптасады. Бұл тұрғыда «Сезіну-танып білу-жүзеге асыру»-осы үш бағытта жұмысты ұйымдастыру қажет. Ол үшін тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап алудың маңызы зор.Табиғи нысанды қабылдау, зерттеу баланы шаршатпауы тиіс. Бала бақылауды жақсы көңілкүймен бастап, сондай жақсы әсермен аяқталуы тиіс. Бақылау барысында баланың зейінін шоғырландырып, назарын аудару.Серуен кезінде әр түрлі ойындар арқылы жаңа ойын технологияларын әдіс-тәсілдерін қолдану қажет. Серуен барысында тек бақылап қана қоймай, еңбек шараларын қатар жүргізіп отыру керек. Серуенде ағаштардың, гүлдер мен шөптерді ажыратуға, оларға қамқорлықпен қарауға көңіл аудару керек. Еңбек барысында-ойын әрекет арқылы балалардың қызығушылықтарын дамыту қажет. Бала серуен барысында /еңбек,бақылау, ойын/ -әрекеттері арқылы, не үйренді, неге қызығушылықтарының артқанын сұрай отырып, қорытынды жасау. Бақылауға дайындық және оны ұйымдастыру. Сонымен, аталған талаптарға сай бақылауды өткізу тәрбиешінің арнайы дайындығы болған жағдайда жүзеге асады. Дайындық төмендегі жұмыстардан тұрады. -Бақылау мазмұны және ұйымдастыру -Бақылауды өткізу орны және уақыты -Бақылаудың әр бөлімінде пайдаланатын әдістәсілдері болады. -Балаларды топырақпен және оның қасиеттерімен таныстыру -Ылғалды және құрғақ топырақты ажырата білуге үйрету -Тастардың әр түрлі болатынына назар аудару және оны топырақпен салыстыру. -Балаларды екі табиғи компонент: саз бен топырақты ажыратуға үйрету.

-Топырақтың қасиеттерін атап айтуға үйрету. -Әр бақылаудың өз мазмұны, мақсаты бар, басқаларын қайталамайды, бірақ бір-бірімен байланысты болып келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық дүниенің құбылыстар мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады және тілі дами түседі. Балалардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады. Ойларын айтып жеткізгісі келеді. Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебеі сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі мүмкін. Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,ықыласын сипаттайды. Табиғат–біздің ортақ үйіміз. Табиғатқа деген сыйды жоғалту адамзаттың адамгершілік құндылықтарын жоғалтуға әкеліп соқтырады. Қазіргі уақыттағы әлемдегі экологиялық жағдай адам көзқарасының өзгеруін талап етеді. Өсіп келе жатқан ұрпақта жаңа экологиялық сезім қарастырылуы керек деп санаймыз. Келешекте балалар кім болса да, олар қоршаған ортада рөльдерін бөліп, табиғат заңдылықтары бойынша өз түсініктері болуы керек. Экологиялық тәрбие мен білім беру–қазіргі таңдағы айқын бағыттардың бірі.Экологиялық мәдениеттілікке тәрбиелеу неғұрлым ерте басталса, соғұрлым оның болашағы зор болмақ. Баланың сәби кезінен экологиялық мәдениеттілік санасын тәрбиелеу-осы мәселелердің шешілу жолдарының бірі болып табылады. Мектепке дейінгі ұйымдардағы экологиялық тәрбие берудің маңызды міндетібалалардың табиғаттың әсемдігін көріп түсіне білуге, тірі табиғатқа қамқор бола білуге үйрету және экология саласы бойынша нақты білім беріп, аймақта қолданылатын ресурстары шектеулі екенін түсіндіру керек. Біз баланы табиғатты пайдаланып қана қоймай, оған қамқор болуға, оны күтіп аялауға үйретуіміз керек. Экологиялық білім берудің басты міндеттері: -өсімдіктермен жануарларды күте білу дағдыларын қалыптастыру -қоршаған ортадан алған әсерлерін жеткізе білу, эмоциялық көңіл-күйлерін басқара білу дағдыларын жетілдіру. -қоршаған ортаны сүйе,табиғатты қорғай білуді жүйелі түрде жүзеге асыру -табиғат пен бала арасындағы оңтайлы қарымқатынас орнату.

-адамның табиғаттағы тіршілік әрекеті және жеке гигиена жайындағы білімдерді тиімді жолдарын мен жеткізу. Еліміздің елдігін әлемге танытатын, оны жетілдіретін, дамытатын да жас ұрпақ. Сондықтан да еліміздің болашағы осы жас жеткіншіктердің білім дәрежесінің тереңдігімен айқындалады. Олардың ішінде қоршаған орта, табиғаттану әлемінен берілетін білімнің орны ерекше. Себебі бала дүниеге келген күннен бастап ата-анасынан кейін өмірден байқап көретіні және танитыны осы қоршаған орта мен табиғат, оның заттары мен құбылыстары. Балаларға тірі және өлі табиғат туралы білімдерін тереңдету және қорыту, табиғаттың заттары мен құбылыстары туралы білім беру, табиғат пен адам арасындағы өзара байланысты ажырата білуге үйрету. Балалар табиғатты сүюге және оны қорғауға үйренеді. Бала айналадағы тау-тас, өзен-көл, жасыл жапырақ, су, аспанда нұрын төккен Күн, сәулесін шашқан Ай, жымыңдаған Жұлдыздар-бәріне қуана қарайды. Олар әрқашанда табиғат құбылыстарын тамашалайды. Ондай құбылыстар мен заттарды бала тікелей көріп, ұстап, сезген жағдайда ғана білім дәлелдірек болады. Табиғатты сүю–Отанды сүю көрінісінің бірі. Табиғатты үнемі бақылау балалардың табиғатқа деген ынтасын арттырады, онда болып тұратын өзгерістерді байқауға үйретеді. Табиғаттың көркем сұлулығын сырттай ғана тамашалап, айналадағы табиғаттан ләззат алып, оның алуан түрлі әсемдігін бағалай білу-балалардың адамгершілік және эстетикалық сезімдерін қалыптастырудың негізі. Балалармен табиғатқа серуенге шыққанда төмендегідей мақсатты шешу көзделеді: табиғатты маусымдық құбылыстар жөніндегі балалар білімін толықтыру, оның сұлулығын бағалай білуге үйрету, балаларға өсімдіктермен жануарлардың өсуі және табиғатты қорғауға дағдыландыру. Бала қоршаған орта туралы білім бере отырып, балалардың табиғатқа деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін арттырып, оның тылсым тынысы мен сиқырын білуге, табиғатты қорғауға, кеңейтуге тәрбиелейді. Балаларды қоршаған табиғат туралы түсініктер мен бастапқы ұғымдарды қалыптастыру, ұйымдастырылған оқу іс-әректтерінде балаларды дамыту олардың таным әрекетін жандандыру болып табылады. Қорытындылай келе: 1.Балалардың дамуында табиғатты қорғаудың маңызы зор. Балалардың барлық іс-әрекеті, ақыл-ойы осы айналаны қоршаған ортамен тығыз байланыста және экологиялық тәрбие балабақшамен шектелмейді, мектепте осы білімдерін одан әрі жетілдіреді. 2. Табиғаттағы серуендер, ұйымдастырылған оқу ісәректтердің барлығы ойындар арқылы дамиды, түйсікте сақталады. Бала алған білімді көру, ұстау арқылы дамиды, түйсікте сақтайды және ұстау арқылы тез қабылдайды.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН, ТІЛІН ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ Шыныбекова Г.А. Атырау облысы Индер ауданы «Балдәурен» балабақша тәрбиешісі

Тіл-мәдениет, тіл-әдебиет, тіл-тарих.Тіладамдардың бір-бірімен пікір алмасып, қарым-қатынас жасайтын құралы, тілдің қоғамдағы тәрбиелік қызметі ерекше.Тіл-ұлт мәдениетінің қайнар көзі. Әр халықтың ұлттық дәстүрінің, сана сезімінің, сөйлеу, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының, мәдениеті мен әдебиетінің айрықша белгілері-тіл арқылы белгіленеді. Тіл өнерінің құнын халқымыз өте биік бағалап, «Өнер алды-қызыл тіл» деген. Таза мәнерлі тіл- ойлау жемісі. Баланы ана тілінде дұрыс сөйлеуге үйрету арқылы олардың тілдік мәдениеті қалыптасады. Балабақшада тәрбиеленіп жүрген баланың тілі де, ойөрісі де үйде жалғыз өскен баладан анағұрлым жақсы дамиды. Балабақшада баланың тілін жаттықтырып, ойын дамытуға көп көңіл бөлінеді. Балалардың тілін дамытуда халық ауыз әдебиетінің алатын орны ерекше. Халық ауыз әдебиеті-халқымыздың асыл да мол мұрасы, талай ғасырлар жемісі. Балаларды халық ауыз әдебиетімен таныстырудағы мақсатым:халықтың өшпес асыл мұралары арқылы балаларды сусындата отырып, оларды ата-баба дәстүрін құрметтеуге, адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеу, ой-қиялын дамыту, таза мәнерлі сөйлеуге үйрету, өз ойын ашық білдіруге, байланыстыра сөйлеуге тәрбиелеу. Бала тілін дамытуда халық ауыз әдебиетінің түрлі салаларын қолдану өте тиімді. Мысалы,мақалмәтелдер, жұмбақтар, ертегілер, жаңылтпаштар, өтірік өлеңдер, санамақтар. Балаларды ауыз әдебиетімен таныстыру, оларды ауызекі сөйлеуге, мәнерлі дауыс ырғағымен танысқан

шығарманы қайта әңгімелеуге үйретумен қатар тілдік, сөздік байлығын молайтуға жәрдемдеседі. Ауыз әдебиетінің басқа түріне қарағанда мақалдардың өзінше ерекшеліктері бар. Мақалмәтелдер-ой дәмі,сөз мәйегі, сөздің інжу-маржаны. Халық аз сөзге көп мағына сидыра отырып, өзінің өмірде көрген, бастан кешіре алған тәжірибелерін мақалдар арқылы айтқан. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда ойынның маңызы зор. Ойын үстінде баланың тілі дамып, бір затқа бейімділігі, қызығушылығы артады. Қазақ ауыз әдебиетінің өте көне жанрларының біріжаңылтпаштар.Жаңылтпаштардың бала тілін ұстартуда алатын орны ерекше. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда не тілі келмейтін, не болмаса басқа сөздерді қосып айтатын сөздерді-жаңылтпаш деп аталатынын» дәйектеп, алғаш рет оны ғылыми тұрғысын анықтаған Ахмет Байтұрсынов. Жаңылтпаштар-балалар әдебиетінде, әсіресе өлең ойындарының ішінде салмақты орын алатын, тәрбиелік мәні жоғары, көркемдік кестесі күрделі жанрлық түрі.Жаңылтпаш-балаларға қиын дыбыстарды, ұқсас дыбыстарды айтқызып тілін жаттықтыруда өте пайдалы. Балалардың ақыл-ойын жүйелеу, қабілеттерін жетілдіру, дәлдікке баулу,шындыққа тәрбиелеу негізгі міндетіміз болғандықтан оларды бала бойына сіңірудің бірегей жолы-ойын. Санамақтар да осы ойынның бір түрі.

Күн санамақ

Саусақ санамақ

Санамақтар Сан санамақ

«Жұмбақ-адамның дүние тану жолындағы ойының, қиялының шамасын білдіреді»,-деп академик Мұхтар Әуезов айтқандай-бала тілін дамытуда жұмбақтардың маңызы зор. Жұмбақтан-халықтың ойлау жүйесін танимыз. Жұмбақ шешу ойыны балалардың өздігінен ойлануына мүмкіндік береді.

Тұрақты сөз тіркестерінен құралған санамақ

Оқу іс-әрекеттерінде оңай жұмбақтардан бастап бірте–бірте күрделі жұмбақтарды шешкізу-өте тиімді. Балалардың ой-қиялын дамытып, дүниетанымын кеңейтіп, тілін ұстарта түсетін шығармалардың біріертегілер, аңыз-әңгімелер. Ертегілер-ауыз әдебиетінің көне де мол мұрасы. Ертегі халықтың ойынан туындаған шығарма.

«Әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, ол әдебиет адасып кетпек. Ел аузындағы тіл дегенде нені үлгі, өрнек етіп аламыз? Әрине, ертегілерді, аңыз әңгімелерді, өлеңдерді, тағы, тағы осындайларды», деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, халық ауыз әдебиеті арқылы бала бойына халқының асыл мұралары, ата дәстүрі, адамгершілік қасиеттері тәрізді сүттің бетіндегі қаймағын ғана сіңіреді. Ертегілерден бала жақсы мен жаманды айыра білуге, батырлыққа, ерлікке, елдікке үйренеді. Ертегілер тәрбиелік қызмет атқарумен қатар балаларды ана тілінің сан алуан асыл қасиеттеріне тереңдете бойлатып қана қоймай, олардың сөз байлығын арттырады. Бала тілінің дамуына отбасы, ата-ана да әсер ете алады. «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген сөз тегін айтылмаса керек. Олай болса адам өмірінің мәні—өз ұрпағы.Шыр етіп сәби дүниеге келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те қиын, қыр-сыры мол үлкен қоғамдық міндет тұрады. Ол—бала тәрбиесі. Бала тәрбиесінде алғашқы ұстаз—ата-ана. Бала үшін үй ішінен, ата-анадан артық тәрбиеші жоқ. Ата — ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінезқұлқындағы ерекшеліктерді жете білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата—аналар:«Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ» дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ.Әке мен шеше ұл-қыздармен үй шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа. Баланың қойған сауалына еш қиындықсыз толық, жүйелі түсінікті етіп ата-ана да жауап беріп отыруы тиіс. Баласының «білсем» дегенін қанағаттырып,үнемі

көмекке қолын созып, жақсылыққа бағыттап отыру ата-ананың міндеті.Сондай ниетпен ата аналарға үй жағдайында ойнауға лайықты деген, балалардың жасына сай ойындар жинағын ұсынып, олардың уақытты ұтымды пайдалануына мүмкіндіктері болатындығын түсіндіру қажет. Балабақша өмірінде ата-аналардың рөлі өте зор.Ата-ана баласының сапалы білім алғанын қалайды. Бала тәрбиесінде тек тәрбиеші ғана емес, атаанамен бірігіп жүргізілген жұмыс қана өз жемісін береді. Сондай мақсатта ата-аналар үнемі балабақшамен байланыста болып тұрады.Арнайы оқып үйрету жұмыстары мектепке дейінгі балаларға жүйелі жүргізіліп, әр түрлі жаттығу, ойын жұмыстарымен тиянақталып, бекітіліп, әр сабақта қайталанып отырса баланың сөздік қоры дамып, сөйлеу дағдыларының жетіле түседі. Оқу іс-әрекетін өткізу барысында балаларды ұйымдастыра біліп, көрнекілік пен техникалық құралдарды, ойындарды барынша тиімді пайдалана білуге көңіл аударып отырған жөн.Оқу іс-әрекетінің сәтті өтуінің басты мақсаты-уақыт, сондықтан әр минутты ұтымды пайдалану керек. Әр оқу іс-әрекетінің мақсаты айқын болу шарт.Сонда ғана негізгі үш мақсат:оқыту, дамыту, тәрбиелеу сөзсіз орындалады. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Б.Баймұратова. мектеп жасына дейінгі бала тілін дамыту методикасы. Алматы. Рауан. 1991. 2.«Отбасы және балабақша», № 1 2011ж: № 2, № 3, № 4, № 6 2014 3.«Бала мен балабаша» № 6 2014 4.«Мектепке дейінгі тәрбие» № 1, № 2 2011 5.Меңжанова А. «Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу» А, Мектеп. 1987 6.«Тәрбие құралы», № 3 2012ж, № 5, № 6 2011 7.А.Шашақова «Халық тәлім-тәрбие бастауы». Алматы. Рауан. 1994

Даналар сөзі-ақылдың көзі Талғам деген не? Бұл сезім мен өнер туындыларындағы сұлулықты тани білу. Адамға әсемдік сезімін дарытпайынша, одан нағыз азамат шығара алмайсыз. Көркемөнер біздің ішкі дүниемізге, жан жүйемізге әсер етіп, адамдық қалпымызды тәрбиелейді.

В.А.Жуковский Р.Тагор

М.Әуезов Өнер адамды асқақ сезімге бөлеуге, жан дүниесін нұрландырып, байыта түсуге, тіпті өмірдің өзін кемелдендіріп, игілікті етуге тиіс. П.Корин

Ерлікті ұлықтау-ұлық іс  ЖЕКЕ ТҰЛҒА БОЙЫНА ПАТРИОТТЫҚ ЖӘНЕ ОТАНСҮЙГІШТІК ҚАСИЕТТЕРДІ СІҢІРУ Жайденова С.Қ. Атырау облысы Махамбет ауданы Береке негізгі мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

«Тарихты танып, зерделеу керек, тарихты таразылау керек, сонда тағдырыңды, бүгінгі тұрпатыңды танисың, келешегіңді бағдарлайсың. Алдағы жүрер жолыңның бастауын табасың» Н.Ә.Назарбаев Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздың қолында. Егеменді жас мемлекетіміздің ертеңі, өз елінің тірегі болар саналы, білімді азамат етіп тәрбиелеу, қоршаған ортаны, табиғатты, қоғамды, Отанды сүюге тәрбиелеу, балаға рухани азық беру болып табылаты М ә н ш ү к ны сөзсіз. П у л е м е т Жас ұрпақтың М а к с и м сапалы М ә н с и я білім алып, өскелең өмірімізге лайықты адам болып шығуы қазіргі өмір талабы.Осы мақсатта оқушыларды еліміздің тыныштығы мен амандығын ойлаған батырларымызды дәріптеу мақсатында Батыстың қос шынар жұлдызының бірі атанған, қазақтың бір туар батыр қызы Әлия Молдағұлова жайында 2-сыныпта өткізген ашық сабақ пен тәрбие сағатының үлгісін ұсынып отырмын. Бұл сабақ Ұлы Жеңістің 70 жылдық мерей тойына, тәрбие сағатым тәуелсіз егеменді еліміздің құрметіне арналады. Соғыстың зардабы елімізге қаншама қасірет пен қайғы әкеліп, әлем тарихында өшпес із қалдырған оқиға еді. Бүгінгі бейбіт заманымыз бен бақытты өміріміз үшін қаншама батырларымыз өздерінің жанын қиды десеңші. Олар Отан үшін, ел үшін, болашақ ұрпақ-біз үшін от кешіп, қанды майдан ортасында жүріп теңдесіз ерлік көрсетті. Соғыстан оралмай қыршын кеткен аталарымыз бен апаларымыз да қаншама!Олардың ержүрек батырлығы мен қайсарлығы біздер үшін үлгіөнеге. Қазіргі уақытта ол батырларымыздың қатары өте сиреді. Бірақ та біз олардың елі үшін жасаған ерлік істерін еш ұмытпаймыз. Сабағымның мақсаты қазақтың батырлары жайында түсінік қалыптастыру.Ұлы Жеңісті дәріптеу. Әлияның патриоттық ерлігін, отансүйгіштік қасиеттерін, батырлығын насихаттау. Оқушылардың өз Отанын, елін, туған жерін сүюге, туған жеріне деген сүйіспеншілігін арттыру. Қоршаған орта табиғатын аялау, қорғау.Ұлы Отан соғысында ерлік

көрсеткен ата-бабаларымыздың істерін қастерлеп, рухын көтеру, үлгі-өнеге ету. Жаңа сабағыма түсіндірмелі сұрақ-жауап, топтастыру,әңгімелеу әдістерін пайдала отырып, интерактивный тақта, видео, ән, үн таспа, буклеттер, суреттерді қолдандым. Ұйымдастыру кезеңінде оқушылардың назарын сабаққа аударып, дайындығын тексердім. Оқушыларды жігерлендіру, өздеріне сенім ұялату бағытында шаттық шеңберін құрдым. Туған жерді сүю-парыз, Сүю үшін білу-парыз. Өткен сабақты пысықтау мақсатында оқушыларға сөзжұмбақ шешу арқылы жүргіздім. Сөзжұмбақты орындау барысында жаңа сабақтың тақырыбын тапқызамын. Сөзжұмбақ шешу. Қойылатын сұрақтар реті. 1.Қазақтың батыр қызының есімі. 2.Майданда қолданған қаруы. 3.Қаруының аты. 4.Батырдың шын есімі. Мәметова Мәншүк Жиенғалиқызы Кеңес Одағының Батыры (1922-1943жыл) Гурьев облысы Орда ауданында туылған. а)Оқушылардан М.Мәметова жайында білетіндерін сұрап, өткенді пысықтап, сабақ сұрадым. Сонымен біз бүгінгі өтетін тақырыбымызды өткен сабақты пысықтау барысында тапқанымызды аңғарту... Бүгін тағы бір қазақ халқының батыр қызы Әлия жайында білетін боламыз. Жаңа сабақ жайлы жаңа деректермен оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру, батыр қыз туралы деректер беру. Әлия Нұрмұхамбетқызы Молдағұлова (шын есімі Ілия, майдандас достары «Лия» деп атапты) 1925 жылы 15 маусым- 1944 жыл 14 қаңтар Ақтөбе облысы, Қобда ауданында дүниеге келген. Қаз КСР–1944 жылы 14 қаңтар, Псков облысының солтүстігіндегі Новосокольники, Казачиха ауылы–Кеңес Одағының Батыры (1944),

мерген, ефрейтор. 1925 жылы 25 қазанда Ақтөбе облысы, Қобда ауданының Бұлақ ауылында Сарқұлов Нұрмұхаммед және Молдағұлова Маржанның отбасында дүниеге келген. Бала кезінде анасынан айырылып кейіннен Алматыда ағасының қолында тұрған, ал 1935 жылы бастап балалар үйінде тәрбиеленген. Санкт-Петербургтегі 9-орта мектебінде оқыды. Оқудағы озаттығы және үлгілі тәртібі үшін Әлия Қырымдағы Бүкілодақтық пионерлер лагеріАртекке жіберіледі. Снайперлер дайындау орталық әйелдер мектебін аяқтайды. Жау әскерінің 30-дан аса сарбаздары мен офицерлерінің көзін жойған. 1944 жылы 14 қаңтарда Псков облысының солтүстігіндегі Новосокольники ауданында қаза тапты.Әлия Нұрмұхамбетқызы Молдағұловаға 1944 жылы 4 маусымда Кеңес Одағы Батыры атағы берілді. Ленин орденімен марапатталды. Әлия Новосокольники ауданының Монакова ауылында жерленген. Әлия есімімен көшелер, ондаған мектептер, ескерткіштер орнатылған. Ақтөбеде облыстық мемориалды музей жұмыс жасайды. Оқушыларға батыр қызымыздың өмірі жайында түсінік беріп, оның туған жерін картадан көрсету. Әлияның түрлі бейнесін көрсету. Роза Рымбаеваның орындауындағы батыр қызымызға арналып жазылған «Әлия» әнінен үзінді тыңдату. Енді оқулығымызды ашып,батыр қызымызға арнап жазылған Сағи Жиенбаевтың өлеңімен таныстыру... Өлеңді дауыс ырғағын келтіре отырып, оны мәнерлеп оқып беру. Өлеңді оқушыларға бөліп оқытып шығу. Өлеңнің мазмұнымен таныстыру.Әлиямыз қандай қыз еді? Ол кім үшін,не үшін өзінің жанын қиды? Оны неге теңейді? Түсінік жұмысын жүргізіп кету. Түсінбеген сөздеріне сөздік жұмыс жүргізу және дәптерге жаздырамын. Мәрмәр сөзінің мағынасын ашып айту. Суретін көрсету.Ол тасты күнделікті өмірде құрылыс жұмыстарында қолданатынымызды айтып кету. Мәрмәр-сәнді құрылысқа пайдаланылатын жылтыр тас. Оқулықта берілген мақал-мәтелдердің тәрбиелік мағынасын ашып көрсету, қалай түсінетіндіктерін сұрап білу. Бүгінгі беріліп отырған мақалдардың сабақтың тақырыбымен тығыз байланысты екендігін айту. Себебі ол мақалдарда батырларымыздың жасаған ерліктері жайлы, олардың есімдері мәңгі халықтардың жадында сақталып қалатындығын меңгерту.. *Ер есімі-ел есінде. *Еліңді сүйсең-ерлік істейсің. * Ер ерлігін істесе, Ел елдігін істейді. Сонда бұл мақалдарда батырларымызды ерлікке итермелеген не екен?

Әрине,ол туған жерге,еліне, Отанға деген шексіз махаббаттары екен. Туған жерін сүйетін адам барлық қиындықтарды жеңіп, оған төтеп бере алады екен. Сол үшін де олар еш қорықпастан өздерін өлімге қиды. Олардың ерліктері ешқашан да ұмытылмайтыны дәлел. Сендер туған жер туралы не айтар едіңдер? Оқушылардың туған жерге деген өз ойларын әңгімелеп айтқызу. Туған жер туралы қандай мақалдар білеміз? Оқушылардан сұрау. Біздің үлкен Отанымыз-Қазақстан Республикасы. Жеріміз біздің үлкен және байлыққа толы. Кіші Отанымыз әркімнің кіндік қаны тамып, туып өскен жері, отбасы болып саналады. Отан дегеніміз от басы, ошақ қасы дегенді білдіреді. Қазір біз Әлия батыр қызымыздың ерлігін сомдаған киносынан үзінді тамашалаймыз. Оған ерлігін күллі әлемге паш ететін кино да түсірілген. Кинодан үзінді көру. Топтастыру стратегиясын пайдалана отырып, оқушылардың жаңа тақырыпты қалай меңгергендігін байқау. Тақтамен жұмыс жасау қазақ Әлия қыз адал Батыр тапқыр жас мерген қайсар ержүрек «Әлия» және «Батыр» сөздерін топтастыру. Батырларымыздың бойындағы қасиеттерді топтап жазу және оны ауызша қорғап шығу.

Тақырыптан тыс оқушыларға қосымша дерек көзімен таныстыру.. Балалар, біз биыл жеңістің 70 жылдық мерей тойын атап өтеміз. Жеңіске қол жеткізген күніміз 9-мамыр. Осы Ұлы Отан соғысы жылдарында қаншама ерлеріміз бен қыздарымыз туған жерге қайта оралмады. Бейбіт күнді көре алмағандары қаншама десеңші. Бірақ, туған жерге аман оралған батырларымыз да аз емес.Соның дәлелі өзіміздің ауылымыздың соғыс және еңбек ардагері Нұрпейісов Құспан Нұрпейісұлы. Ұлы Отан соғысы және еңбек ардагері. (1916-1980 ж) Бақсай ауданы, Топайлы ауылында туылған. Ол көп баланың әкесі.Оның артында ұрпақтары бар.

Құспан атамыз соғысты өз көзімен көріп, туған жерге аман оралып, осы ауылда ұстаздық қызмет атқарған. Мектепте оқушыларға білім берген.Оның шәкірттері мен ұрпақтары әлі де осы ауылда тұрады. Тақтадан атамыздың куәліктері мен орденьдерінің суреттерін көрсету. Газет бетіне шыққан мақалалар суреті. Оларды Құспан атамыздың қызы Нұрпейісова Света мен жиені Хасенов Даурен жариялаған. Ол кісі жазушы Әбу Сәрсеновпен дос болған. Атамыздың есімінде ауылымызда көше де бар. Ескерткіш тақтасын көрсету. Бұл кісі туралы деректер Атырауымыздағы мұражайда сақталған. (Видеодан көрсету)

Сабағымды

қорытындылау

барысында соңғы

тұжырым жүргізу. Осындай батырларымыздың арқасында біз бейбіт өмір сүрудеміз. Себебі ол бейбіт өмірді біздің батырларымыз бізге сыйлады.Соғыс жылдарындағы қиындықтар өте көп болды.Қаншама бала жетім, әйел ерлерінен айырылып жесір атанды. Әйел адамдар мен жас балалар ерлердің жасайтын жұмыстарын өздері жасауға тура келді. Бекіту:Не білеміз?Не білдік? Не білгіміз келеді? сұрақтарына өз ойларын айтқыза отырып, оқушылардың сөйлеу мәдениетін, тіл байлықтарын дамыту. Не білеміз? Ұлы Отан соғысының 1941 жылы 22 маусымда басталып, 1945жылы 9 мамырда

біткенін білеміз.Онда еліміздің көптеген азаматтары мен азаматшалары құрбан болды. Олар туған жері үшін жан қиғанын білеміз. Батырлардың есімдері біздің жадымызда мәңгі сақталады.Оларға арналып әндер мен жырлар шығарылған, кинолар түсірілген. Сол кинолардан еліміздің қиын тұрмысын байқаймыз. Батырлардың жасаған ерліктеріне сүйсіне де, қызыға қараймыз. Не білдік?Өзіміздің тұрып жатқан ауылымызда да батыр бар екенін,тіпті оның атына көше есімі берілгенін білдік.Біздер секілді оқушыларға соғыстан аман оралып, білім нәрімен сусындатқанын білдік. Сол батырлардың ұрпақтарын күнде көріп жүргенімізді түсіндік. Биыл Жеңістің 70 жылдығын тойлайтынымызды, соғыс ардагерлерінің азайып бара жатқандығын білдік. Не білгіміз келеді?Атырау бойынша қанша батыр бар екен? Олардың жасаған ерліктері жайында дерек алу. Ауылымызда тағы қандай батырларымыз бар? Көгершін құсы бейбітшіліктің белгісі. Ендеше еліміз тыныш, Елбасымыз аман, байрағымыз желбіреп, әнұранымыз шырқала берсін.

Ән айту: «Кептерлер» әнін орындау. Оқушылардың сабаққа қатысқан белсенділіктеріне қарай бағалау, мадақтау. Үйге тапсырма:Өлеңді жатқа айту. Шығармашылық жұмыс: Батырлардың есімдерін, батырлар жайында мақалдар жазып келу, сурет салу, тақырыпқа байланысты шағын шығарма жазу. Оқушының патриоттық, отансүйгіштік сезімін арттыруға дұрыс бағыт-бағдар беру, алтын мұрамыз-жеріміз, еліміздің бейбітшілігінің маңызды екенін есте үнемі сақтау. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Әдебиеттік оқу 2-сынып 2.Бастауыш сыныпта оқыту әдістемесі 3.Мерекелік шаралар журналы 4.Интернет көзі

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ЭВАКУАЦИЯ АЙМАҚТАРЫНЫҢ БІРІ–ГУРЬЕВ ОБЛЫСЫ Ізғали Ж.І.

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері,тарих магистрі

Ұлы Отан соғысы басталған жылдары Атырау облысының халықтары жаппай майданға өз еріктерімен аттана бастады. Ал, облыс Қазақстанның Батыс өңірінде орналасқандықтан соғыс қимылы қауіп төндіретін аймақ болып есептелді. Осыған орай КСРО Жоғарғы Кеңес Президиумы 1942 жылы тамыз

айында құпия жарлық шығарып, Каспийдің солтүстік өңірін соғыс жағдайында деп жариялады. Осыған орай 1 қыркүйекте облыстық Қорғаныс комитеті құрылып, оны 3 қыркүйекте Қазақстан Орталық партия комитеті қаулы шығарып бекітті. 1942 жылы 29 қыркүйегінде Гурьев қалалық партия комитетінің отырысы

өткізіліп, оған облыстағы барлық өндіріс басшылары шақырылды.Бұл жиылыста облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы және Гурьев Қорғаныс комитетінің төрағасы Мырзахмет Бекжанов «Облыстың соғыс жағдайында болуына байланысты партия ұйымдарының алдында тұрған міндеттер» деген тақырыпта баяндама жасады. Гурьев өңірін соғыс жағдайында деп жариялауға тағы бір себеп болған Солтүстік Кавказ жау қолында қалып, онан алып тұрған жанармай тыйылып, самолет, танк,машиналарымыз жанармайсыз қалуға тірелді. Сондықтан жанармайларды Бакуден Гурьевке баржымен тасуға мәжбүр болды.Екіншіден, Сталинград майданының дүрсілі Гурьевке естіліп жатты.Егер Қорғаныс комитеті 1942 жылы 1 қыркүйекте құрылған болса,он күннен кейін немістер қаланы бомбылай бастады.Тек кеңестік ұшқыштардың қырағылығы қаланы талқандаудан аман алып қалды. Сондықтан да Гурьевті соғыс жағдайында деп жариялау өзін толықтай ақтап шықты [1, 9 б.]. Отанымызға төнген қатерлі қауіпті серпіп тастап, одан соң жауды талқандау үшін Кеңес үкіметі кеңестік жауынгерлер мен барлық халықты мынадай істерге араласуға шақырды: 1.Қауіптің қатерлі екенін ұғыну, бейбіт кездегі көңілкүйден құтылу,жайбарақаттық пен бейқамдықтан арылу; 2.Фашистік құл етушілерге қарсы жан аямай, ерлікпен күресу, кеңес жерінің әрбір бөлшегін қорғау, күресте батырлық,қаһармандық көрсете білу,қорқыныш сезімін ұмыту; 3.Қызыл Әскердің тылын нығайту, барлық мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындардың жұмысын қысқа мерзім ішінде соғыс талабына сай қайта құру, қару-жарақ пен ұрыс техникасын жаппай өндіру ісін жолға қою, тылдағы ірткі салушыларға, шпиондарға, диверсанттарға, үрейшілдерге, қорқақтар мен дезертирлерге қарсы аяусыз күрес жүргізу; 4.Қызыл Әскерге жан-жақты көмек ұйымдастыру, оның қатарын еселеп толықтырып отыру ісін, әскерлер мен соғыс жабдықтарын таситын транспорттардың тез жүруін, майданның барлық қажетті заттармен үздіксіз жабдықталып отыруын қамтамасыз ету, жаралыларға кеңінен жәрдем ұйымдастыру; 5.Қызыл Әскер бөлімдері лажсыз шегінген күнде барлық бағалы мүлікті тасып әкету, ал тасып әкету мүмкін болмаған жағдайда оны жойып жіберу; 6.Жау басып алған аудандарда партизан отрядтары мен диверсиялық топтар ұйымдастыру.Жау тылындағы кеңес патриоттарының бүкіл іс-әрекетіне басшылық ететін құпия партия ұйымдарын күнілгері құру; 7.Жаудың шапқыншылық қаупі бар әрбір қалада Мәскеу мен Ленинград еңбекшілерінің үлгісі бойынша халық жасағы отрядтарын құру. Соғыс басталған сәттен бастап Гурьев өңірінде халық қорғанысы үшін әр түрлері әскери шаралар, тыл еңбегін нығайтуда халықты жаппай жұмысқа тартып

іске қызу кіріскен болатын. Негізгі күш Гурьев қаласының өзіне түсіп, барлық өңірдегі шаруашылық бір ортаға бағындырылды. Осылайша тыл нығайтылып, барлығы соғыс жағдайына бейімделіп, майданды қамтамасыз етіп отырды деуге тұрарлықтай жұмыстар атқарылды. Қазақ КСР ХКК мен Қазақстан КП(б)ОК 1941 жылдың 20 шілдедегі шешімі бойынша Қазақ КСР ХКК жанынан 7 адамнан тұратын эвакуациялық бөлім құрылды.Бөлім басшысы болып Қазақ КСР ХКК-сы төрағасының орынбасары М.Абдықалықов тағайындалды [2, 10 б.]. КСРО ХКК мен БК(б)П ОК-ті 1941 жылы 27 маусымда «Адамдар контигенті мен бағалы мүліктерді шығару мен орналастыру тәртібі туралы» қаулысымен, кейін МҚК-нің 1941 жылғы 7 тамыздағы қаулысымен толықтырылып, эвакуацияланған кәсіпорындарды, адамдар жаңа орындарға орналастырыла бастады. 1941 жылы республика территориясында 323 адам жұмыс жасаған 12 эвакопункт жасақталды. Республикада 484 149 эвакуацияланған адам отырықтады, оның ішінде қалаларда 162 982 адам, ауылдық жерлерде 321 167 адам орнықты [3, 461 б.]. Жалпы республика эвакуацияланған 450 273 адамды қабылдаса, оның ішінде Гурьев облысы–9 278 қоныс аударғандарды қабылдады. Осылайша 1941 жылы 8 шілдеде Гурьев облыстық комитетінің отырысында эвакуациялық пункт ұйымдастыру жөніндегі мәселені қарастырып, Орджоникидзе атындағы мәдениет үйінің (қазіргі Д.Нұрпейісова атындағы мәдениет үйі) ғимаратынан мұнайшылар одағының тез арада шығуын талап етіп, ғимаратты эвакуациялық пункттің қарауына берген [4, 23 б.]. 1941 жылдың 20 қарашасына дейінгі уақытта пункт арқылы 35 520 адам өтті [5, 68 б.]. Соғыстан кейінгі халықтың саны Қазақстанда күрт жоғарылады. 1942 жылы Қазақстанға көшіп келген халық саны 409,8 мың, 1943 жылы 1 қаңтарда 471,3 мың, соның ішінде қалаларда 166,5 мың адам болды [6]. Гурьевте 1939 жылы 41 мың халық болса, 1983 жылы 140 мың адамға көбейген [7,227 б].Бұл өсім эвакуация нәтижесі еді. Соғыс жылдарында тек халық емес, сонымен қатар КСРО-ның еуропалық бөлігіндегі кәсіпорындардың біршамасы Гурьев облысына эвакуацияланды. Атырауға бүткіл Одақа да танымал болған Днепропетровсктегі Г.И.Петровский атындағы машина жасау зауыты Гурьев механикалық зауыт үйіне, Астраханнан В.И.Ленин және Интернационал атындағы кеме жасау зауыты,«Азнефтестрой», «Грозныйнефть» және тағыда басқа өндірістік мекемелер орналастырылды. Олармен бірге 1000-нан астам мамандар келді. Ал, Чернагов облысы Нежина қаласындағы «Балық зауыты» Гурьев балық консерві комбинаты үйінде орналастырылды. Соғыс жылдарында Қазақстанның Батыс облыстарына әскери госпитальдарды да 1941 жылы 20 шілдедегі ХКК мен ҚКП(б) ОК-ның «Эвакуациялық госпитальдары жасақтау мен

материалдық қамтылуы туралы» қаулысына сәйкес госпиталдарды эвакуациялау жүргізілді. 1941 жылдың өзінде Қазақстанда 32 100 орны бар 72 эвакуациялық госпиталь емдеу қызметін атқарған [8, 132 б.].Госпиталдардың басым көпшілігі Қазақстанның батыс облыстарына,яғни майданға жақын жерлерде шоғырланған. Бұған дейінгі деректер бойынша Атырау облысында 1942-1944 жылдары аралығында Пионерлер үйінде №2967, Мұнайшылардың демалыс үйінде №4116, Куйбышев атындағы мектепте № 4038, Консерві комбинатында №3946, Мұнай техникумында №1383 госпитальдар және аудандардың ішінен тек Доссорда 1 госпиталь ұйымдастырылып, жаралы жауынгерлерді емдеді.Оларда емделген 9318 адамның 93-і ауыр жарақаттан дүниеден озған [9, 7 б.]. Атырау энциклопедиясында соғыс жылдары Гурьев қаласында жаралылар үшін 1 100 төсектік үш госпиталь ұйымдастырылып,Салинград шайқасы кезінде мұнда 2 200 жауынгер емделіп,қайтадан майданға аттанғандығы және осы жылдары қаладағы емханаларда 9 300 жаралы жауынгер мен командир емделіп шыққандығы жөнінде әңгімелейді. Ал, Ресей Қорғаныс министрлігі мұрағатынан соңғы кезде келген жауап бойынша Гурьевте соғыс жылдары 10 госпиталь болғандығы айтылады. Бұған дейін бар болғаны 5 госпиталь есепке алынып жүрген болатын. Бірақ, олардың бәрінің бірдей қай жерлерде екені әлі күнге дейін белгісіз. Соғыс жылдарында осы Гурьевтің эвакогоспиталында қайтыс болған 20 жауынгердің аты-жөні анықталды. Енді, қолда бар дерек бойынша, олардың саны 160-қа жетті [10, 461462бб.].Бұл қалада жергілікті және көшіп келген әскери ауруханалардың болғандығын дәлелдейді. Кейбір деректерде госпитальдер қалалық мектептерде орналасқандығы туралы айтылады. 1942 жылы қаңтар айында Гурьев облысына 450 жаралы жауынгерлер жеткізіліп Доссор және Гурьев госпитальдарына бөлінді.Доссорға 100 жауынгер, Гурьев госпитальдарына 352 жауынгер жіберілді.Оның ішінде Гурьевтегі консерва конбинатының ғимаратында орналасқан госпитальге– 200, Пионерлер үйінде орналасқан госпитальге–50, ГПК–50, Демалыс үйіндегі госпитальге–52 жаралылар бөлінген [11, 92 п.]. Кейбір деректерге және естеліктерге сүйенсек С.М.Киров атындағы мектептің сыныптары да госпитальға айналдырылған көруге болады. Бұл №1383-ші госпиталь орналасқан мұнай техникумының маңында орналасқандықтан, осы госпитальдың бөлімшесі болуы да ықтимал. Қазіргі Д.Нұрпейсова атындағы мәдениет үйінің ғимаратында соғыс жылдары госпиталь орналастырылған. Мұрағат деректеріне сүйенсек Балықшыда тек балық техникумының ғимаратында орналасқан №3946-шы госпиталь ғана емес, сонымен қатар УК Госрыбтрест ғимаратында да және де №44 мектептің ғимаратында госпиталь орналастырылған [12, 66 п.]. Бірақ №44 мектеп дәл қай жерде болғандығы белгісіз. Астраханда жарық көрген «Чтобы знали и помнили»

атты мемуарлық жинақта Шейна Ароновна соғыс жылдары жолдасы Петр Новак майданға аттанғаннан кейін Астрахандағы №1532-ші әскери ауруханаға жұмысқа орналасып, 1942 жылы ауруханамен бірге Гурьевке эвакуацияланғандығы баяндалады.Бұл әскери аурухананың қай жерде орналасқандығы жөнінде әзірге дерек жоқ. Ресейдің Покров бекетінде 1924 жылы дүниеге келген Сергей Кузнецов 1942 жылы 17 жасында майданға аттанады.1943 жылы 26 наурызда жас жауынгер Сергей Кузнецов оң аяғынан ауыр жараланады. Майдан даласында аяғына ота жасалып, емделуге Калуга қаласына жібереді. С.Кузнецов 1944 жылы Гурьев қаласындағы №3946-шы эвакогоспитальдан емделіп шығады. Семей облысында дүниеге келген А.С.Лаврушина 1940 жылдары фармацевтикалық мектепті бітіргеннен кейін Гурьев қаласында дәріхана бастығы болып жұмыс атқарып, соғыс басталған 1941 жылдан бастап Мұнайшылардың демалыс үйінде орналасқан №4116 госпитальда қызмет атқарып, медициналық қызметтің лейтенанты шеніне көтерілген.

Қатардағы жауынгер № 4116 госпиталының С.А Кузнецов медқызметкері А.С.Лаврушина. Соғыс жылдарында мектеп, бала бақша, оқу орындарының жатақханалары т.б. көптеген ғимараттар госпитальдарға берілгенімен емдеу мақсаттарына арналмаған мекемелерді госпитальдарға айналдыру, санитарлық талаптарға сай келтіру, азықтүлік блоктарын т.б. салу сияқты күрделі жұмыстарды атқаруға тура келген.Бұл денсаулық сақтау органдарының қолынан келмейтін қиын іс еді. Жергілікті жердегі заводтар мен фабрикалар, колхоздар мен совхоздар, мекемелер мен оқу орындарының ұжымдары госпитальдарды қамқорлыққа алып, жан-жақты қолдау жасады [8, 132 б.].Облыс маңындағы кәсіпорындар,колхоздар, сондай-ақ, Қазақстанның басқа өңірлерінен өздері қамқорлыққа алған госпитальдарды азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз етіп отырды.Бұл госпиталь үшін қосымша зор көмек болды. Гурьев қалалық комитеті эвакогоспитальдарды 1942-1943 жылдардағы қысқы уақытта отынмен қамтамасыз ету мәселелерін қарастырды. Қазмұнайкомбинатының бастығы Байгесиев және УК Госрыбтрест басқарушысының орынбасары Поповқа Қазмұнайкомбинатының территориясында орналастырылған пионер үйіндегі, демалыс үйіндегі, мәдениет үйіндегі госпитальдарды отынмен қамтамасыз етуді және балық техникумы мен УК Госрыбтрест ғимататтарындағы госпитальдарды күзгі-

қысқы кезеңдерде жылу үшін де, азық-түлік блогы үшін де отынмен қамтамасыз ету жүктелген. Сондайақ, ГҚКАК-нің төрағасы Филипповқа бұрынғы №44 мектептің ғимаратында орналастырылған госпитальды жылу үшін де және азық-түлік блогы үшін де отынмен қамтамасыз ету жүктелген [13, 66 п.]. Қазмұнайкомбинатының әйелдері және басқалары да ғимараттарды госпиталь ретінде қайта жасақтауға, жаралы жауынгерлер мен командирлер жатқан палаталарда жағдай жасауға белсенді қатынасты. Комсомол-қыздар госпитальде кезекшілік етіп жаралы жауынгерлерге көркем әдебиеттер оқыды, жауынгерлерге отанына хат жазуға көмектесті және ауыр жаралы жауынгерлердің жанында кезекшілікте отырды [14, 7 п.]. Соғыс жылдары Гурьев облыстық қазақ театрының көптеген артисттері майданға аттанып, театрдың орыны, мұнайшылар үйі (№4116) госпитальға айналдырылып артисттер гостролдерде жүруге мәжбүр болды.Қалада болған кездерінде госпитальдарға барып, концерт беріп жүрген[15,10 б.]. Гурьев қалалық Сталин атындағы және Куйбышев атындағы мектеп мұғалімдері мен оқушылары госпитальдардағы жаралы жауынгерлерге жақсы қызмет етіп, күткендері үшін госпиталь басшылығынан алыс алған. Сонымен қатар, мектеп оқушылары Қызыл Әскерден жауынгерлерге ықыласпен қарағандары үшін майданға оралған жауынгерлерден көптеген хаттар алған [16, 82 п]. Ұлы Отан соғысы жылдарында Гурьев облысы мен қаласындағы госпитальдердің саны әлі күнге дейін толық емес. Ал, анықталған госпитальдарды төмендегі кестеден көруге болады. 1941-1945 жылдары Гурьев облысында болған госпитальдар № Госпиталь орналасқан ғимарат 1 Пионерлер үйі 2 Мұнайшылар демалыс үйі 3 Куйбышев атындағы орта мектеп 4 Балық техникумы 5 Мұнай техникумы

Госпиталь нөмірі №2967 №4116 №4038 №3948(46) №1383

6 7 8

№44 орта мектеп УК Госрыбтрест Доссорда орналасқан госпиталь

Нөмірі белгісіз Нөмірі белгісіз Нөмірі белгісіз

Дегенменен мұрағат деректеріне сүйене отырып, қалада госпитальдар жасақтауда және жаралы жауынгерлерді күтуде Атырау халқы үлкен көмегін тигізді деп айтуға болады. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Табылдиев.Х.Б. Жеңісті жақындатқан жандар. Фашисттер Атырауға тектен-тек қызықпаған. Алматы 2005. 316. 2.Сергазин Ж.С. Размещение эвакуированного населения и материальных ресурсов в Казахстане в годы Великой Отечественной войны 1941-1943гг. Автореф. На соискание ученой к.и.н.– Алма-Ата.1983. 3. История Казахстана. 4-том. Алматы. 2010. 768. 4. Отты жылдар. Құжаттар жинағы. Атырау. 2005. 191. 5.Мукашев С. Летопись города Атырау 1640-2001. Алматы. 2001. 215. 6.Искаков У.М.«Города Казахстана:проблемы социально-экономического развития»Алма-Ата. Наука. 1985. 7.Великая Отечественная война 1941-1945 гг. Советская энциклопедия. Москва. 1985. 8.Қазақ КСР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық – Алматы. 1984. 9.Табылдиев Х.Б. Біз жеңіпаздар ұрпағымыз. Атырау газеті. 13.05.2004. 10.Ізғали Ж.І. «Ұлы Отан соғысы тарихы: зерттеу әдіснамасы мен оқыту тәжірибесінің өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Ақтөбе. 2010. 11. Атырау Облыстық Мемлекеттік Мұрағаты. 4-қор, 4-тізімдеме, 3-іс. 12. АОММ. 4-қ, 1-т, 112-і. 13. АОММ. 1-қ, 1-т, 112-і. 14. ҚР ПМ. 708-қ, 6/1-т, 463-і. 15.Махмудов Қ. Біз жылап жүріп ән салғанбыз. Атырау газеті. №89. 10.08.2010. 16 АОММ. 4-қ, 1-т, 107-і.

 Озық іс-тәжірибеден  ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫ ТАҢДАЙ БІЛУ ЖӘНЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛҒА БАҒЫТТАУ ӘДІСТЕРІ Макарова Н.М. Атырау қаласы Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының бастауыш сыныптар бойынша оқу ісінің меңгерушісі

Мектептің басты міндеттерінің бірі–әрбір баланың дарындылығын ашу,оны толыққанды шығармашылық, интеллектуалдық еңбек жолына бағдарлау. В.А.Сухомлинский Қазақстан Республикасының 2030 жылдарға арналған стратегиялық даму бағдарламасында Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Мемлекетіміздің ең басты дүниесі тек қана табиғи байлық емес, сонымен қатар жасөспірім ұрпағы, өйткені олар–біздің ұлтымыздың болашақ айнасы» деген болатын.Осы бағытта білім саласында жүргізіліп жатқан реформаның басты мақсаты–ой– өрісі жаңашыл, шығармашылық деңгейде қызмет атқаратын, дүниетанымы жоғары, жан–жақты қалыптасқан жеке тұлға даярлау болса, Қазақстан Республикасының білім жүйесін 2020 жылға дейін дамытудың мемлекеттік бағдарламасында терең білім, кәсіби шеберлік,өзін–өзі дамыту адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдайтын бәсекеге қабілетті азамат тәрбиелеу көзделген. Міне, осы мақсат–міндеттерді жүзеге асыру мектептің жүрегі саналатын мұғалімдерге жүктеледі. Сондықтан оқушыларға білім беруде жаңа оқыту технологияларын қолдану, инновациялық бағытта жұмыс жасау–бүгінгі күннің басты талабы. Бала бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, әрі қарай дамуына бағыт беру–ерекше мәселе.Ал баланың жеке қабілетін анықтап, сол бағытта дамыту–ұстаз парызы. «Дарындылық»-белгілі бір әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі.Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдары да бар. Шығармашылық–өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін, өнім алуға мүмкіндік жасайтын жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен біліктің болуы, талант–қабілеттің жоғары деңгейі. Данышпандық–дарынды, қабілетті балалар–өзінің бойындағы ерекше қабілеттері арқылы ең жоғары нәтижеге жеткен балалар. Дарынды балаларды анықтау–баланың дамуын таңдаумен байланысты ұзақ жүретін үрдіс.Осы айтылғандарды ескере отырып дарынды балаларды анықтаудың мынадай ұстанымдары тұжырымдалады. -Баланың қызығуы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін қызмет аясында баланың іс–әрекетіне талдау жүргізу; -Дамытушылық ықпал ете отырып баланың психологиялық кедергілерін жоюға мүмкіндік беретін түрлі әдістерді пайдалану;

-Баланың дарындылық белгісін оның психикалық дамуының нақты деңгейде ғана емес, болашақта даму мүмкіндігін есепке ала отырып бағалау; -Жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелесу; -Бала қабілеттерін кең көлемде қамтуға мүмкіндік беретін баланың мінез–құлқы мен іс–әрекетін жан– жақты бағалаудың кешенді сипаты. Дарынды балаларды анықтауда назар аударатын басты ерекшеліктер: 1.Дарынды бала шапшаң және өзгеше ойлайды. Көп көлемде білім меңгереді, алған білімін қолдана біледі. Таным–түсінігі жоғары болып келеді. 2.Дарынды баланың ішкі сезімі жағынан өзгешелігі: сезімтал, толыққанды, аңғарымпаз болады. 3.Дарынды баланың физикалық тұрғыдан ерекшелігі: дамудағы шапшаңдылық,қиял–күшінің басымдылығы. 4.Дарынды баланың әлеуметтік тұрғыдан ерекшелігі: жоғары моральдық қасиеттерге ие болуы және алдына қойған мақсатқа ұмтылу белсенділігі. Дарындылықты анықтағанда төмендегі факторларды ескеру керек: • Жас ерекшелігі • Тұлғалық ерекшелігі. • Экспериментатордың тұлғалық ерекшелігі. Дарынды балалармен жүргізілетін жалпы жұмыс жоспары: 1.Дарынды баланы іздеп табу және іріктеу 2.Тереңдетілген бағдарлама бойынша (жеке, топтық, жұптап) оқыту 3.Дарынды балалармен жүйелі түрде қосымша сабақтар өткізу 4.Проблемалық оқыту әдістерін пайдалана отырып оқыту. Ізденіс жұмыстарын (реферат, баяндама, сөзжұмбақтар, ребус, шығарма жазу, өлең шығару, т.б.) өз бетінше ізденіп оқуды ұйымдастыру, дамыту. 5.Мектепішілік және қалалық пәндік олимпиадаларға, конкурс-сайыстарға қатыстыру. 6. Жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланып оқыту. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудің мақсаты: -баланың шығармашылық қабілетін және өз бетінше шығармашылық ізденісін дамыту; - пәнге терең қызығушылығын арттыру; - оқушының әсерлілік сезімін қалыптастыру; -оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық белсенділігін арттыра оқыту; - жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту; - білімнің бағасын арттыру; -ғылыми білімді практикамен теориялық негізде жүзеге асыру.

Дарынды балаларды анықтау мен олармен жұмыс ұйымдастыру: І. Дайындық жұмыстары (кімдер жұмыс істейді?) 1.Мектеп әкімшілігі әдістемелік бірлестік жетекшісімен бірлесе отырып, дарынды балалармен жұмыс жасауға қабілетті,шебер мұғалімдерді анықтау. 2.Мұғалімдерді қажетті құжаттармен қамтамасыз ету, дайындықтан өткізу,пікір алмасу шараларын белгілеу. 3.Қабілетті оқушылармен жұмыс жүргізетін мұғалімдер тобына жетекшіні бекіту не тағайындау. 4.Оқушылар дарындылығын анықтау шараларын ұйымдастыру (жарыс,байқау,емтихан, олимпиада, т.с.с) 5.Дарынды оқушылармен жұмыс бұрышын жабдықтау. ІІ.Оқушылар арасынан қабілетті оқушыны анықтау (кіммен жұмыс істейді?) 1.Бастауыш сынып мұғалімдерімен кеңесе отырып қабілетті (өте ерекше) оқушылар тізімін алу. 2.Пән мұғалімдерімен (сынып жетекшілерімен) қабілетті не айрықша өнері, бейімі бар оқушыларды іріктеу. 3.Жыл сайын мектепішілік жарыстарда, олимпиадаларда, т.с.с байқауларда жеңімпаз оқушыларды топтастыру (бағытына қарай) 4.Білім деңгейінің стандарттық өлшемнен ерекшелігін (игеру қабілетін) анықтау. Дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімдерді іріктеудің негізгі принциптері: -Дарынды балаларды оқыту жүйесінде мұғалім негізгі фактор болып табылады. -Дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімдерге жоғары талаптар қойылады. - Бастауыш сыныпта оқитын дарынды баламен кез келген мұғалім жұмыс істей алмайды. -Дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімнің өзіндік «жағымды» Мені болуы керек. (Өзін төмен бағалайтын мұғалім дарынды шәкірт алдында қорқыныш сезімінде болады.) -Табысты педагогикалық тәжірибесі болуы керек. - Эмоционалдық тұрақтылық.

-Мақсатқа жетуге ұмтылу. -Шығармашылық бастама. -Мұғалімнің кәсіби компетенттілігі арнаулы теориялық дайындығының тәжірибемен тығыз ұштасуына негізделеді. -Өзге пәндерден қажетін ала білу. Дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімнің жеке басының қасиеттері: -Мейірімді, сезімтал. -Дарынды балалар психологиясы, ерекшелігін біледі, олардың қызығушылығы мен қажеттілігін сезеді. -Интеллектуалды даму деңгейі жоғары. -Қызығушылығы мен икемі кең. -Дарынды балаларды оқытумен байланысты түрлі міндеттерді орындауға әзір. -Белсенді. -Өзінің көзқарасын өзгертуге, үнемі өзін жетілдіруге дайын. -Өзіндік жеке әлемтану. -Өмірге төзімді, дені сау. -Білімін жетілдіруге ынталы Дарындылық ұстанымы: -Сен «білуге міндеттісің» дегеннің орнына, «Сенің қолыңнан келеді!» ұстанымы; -Белгілі жағдайдан, белгісіздікке бетбұрыс жасау қағидасы; -Іс-әрекеттің нәтижесіне емес, сол нәтижеге жету барысындағы қуаныш! -Баланың қиялын ұштай отырып,сұрақ қоя білуге үйрету! -«Қателеспейтін адам болмайды» қағидасына үйрету! -Болашаққа бейімдеу; -Дамыта оқыту; -Жеке ғана емес, әлеуметтік ойлау қабілетін дамыту! Баланың дарынын ұштауда шәкірт пен ұстаз, ата – ана мен ұстаз арасындағы қарым-қатынас, дұрыс бағдар көп әсерін тигізері сөзсіз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қ.Жарықбаев «Қабілет туралы түсінік» А 1982 2.Е.С.Белова «Одаренность» М 1999 3.Н.С.Лейтес«Об умственной одаренности»М 1986

ТАНЫМДЫҚ ІС–ӘРЕКЕТТЕР ОРЫНДАТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ Есенбаева А.Қ.

Атырау қаласы, үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі

Бүгінгі таңда білім беру саласының алдында білімді,бәсекелестікке қабілеттілігі бар, шығармашыл, дербес ойлай алатын, ізденімпаз, білімі мен білігі негізінде сауатты іс–әрекет ете алатын, функционалды сауатты жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Қоғамның дамуына байланысты сауаттылық ұғымының мәні тарихи тұрғыдан өзгеріп, тұлғаға қойылатын талаптарда оқу,жазу,санай білу қабілеттерінен гөрі белгілі бір қоғамда өмір сүруге қажетті білім мен біліктердің жиынтығын игеру, яғни

функционалдық сауаттылыққа жету деген сипатта ұғынылады.Яғни, «функционалдық сауаттылық» белгілі бір кезеңге сай субъектінің алған білімі мен білігі негізінде сауатты іс–әрекет ете алуы деген мағына білдіреді. Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаттары– баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады. Бұл міндетті

жүзеге асыру–баланың білім игеру кезінде өзіндік іс– әрекеттері мен ізденуін қолдап, шығармашылық қабілетін дамыту арқылы шешіледі. Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, танымдық іс–әрекеттің қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген автономиялық үрдіс емес.Ол – тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс– әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай–ақ өзінің жеке басының белсенділігімен, ұжымдық іс–әрекет ролімен және оның ұстаған позициясымен жүргізілетін күрделі үрдіс. Оқушының танымдық іс–әрекет құрылымы: танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және шығармашылық іс– әрекеттен тұрады. Танымдық іс–әрекетті ұйымдастыру және оны жетілдіру жолдары: -Балаға жеке өздігінен ізденуге мүмкіндік беру; -Балаларға топтасып оқып–үйренуге жағдай жасау; -Оқушыларды өздерін – өздеріне бағалату; -Іс–әрекет барысында білімін игеруге жол ашу. Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылықтарын арттыра түсу үшін, шығармашылық қабілеттерін сабаққа және сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс–тәсілдерді қолдануға болады. Мысалы: 1.Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау. 2.Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру. 3.Оқушының логикалық ойлауын дамытатын тапсырмаларды орындату. 4.Тапсырмаларды түрлендіру. 5.Мәтіндерді салыстыру, бөліктерге бөлу. 6.Сөз байлығын дамытуда оқушыға өз бетімен тапсырмалар құрастырту т.б.

Сабақтан тыс уақытта оқушы шығармашылығын дамыту үшін төмендегідей жұмыс түрлерін ұйымдастыруға болады: -Әр түрлі топсеруен, кездесулер өткізу. -Әр түрлі тақырыптар бойынша дебат өткізу. -Балаларға арналған баспасөз материалдарын пайдалану. Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға, қиялын ұштауға, өз бетімен ізденуге үлкен әсерін тигізеді.Бала бойындағы қабілетті ашу оқушының шығармашылық бағытта дамуына жете мән беру болып табылады. Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, оқушының танымдық іс–әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық шығармашылық істердің ұйытқысы болып табылады. Оқушылардың танымдық қызметінің дербестік дәрежесіне қарай М.Н.Скаткин мен И.Л.Лернер оларды бірнеше топтарға жіктеген: 1.Түсіндірме–иллюстрациялық; 2.Қайта жаңарту; 3.Программалап даярлау; 4.Эвристикалық т.б. Осындай жүйелі ұйымдастырылатын жұмыстардың нәтижесінде: -Баланың оқуға деген мотивациясы жоғарылайды, өз бетімен ізденуге ұмтылыс пайда болады. -Өзінің көзқарасын қорғауға, дәлелдеуге үйренеді. -Өз ойын топтың алдында ашық айтуға дағдыланады. -Басқалардың пікірін тыңдауға, құрметтеуге үйренеді. -Өзіне деген үлкен сенім пайда болады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қ.Ж.Бұзаубақова«Мұғалімнің инновациялық дарындылығын қалыптастыру жолдары» А-2006; 2.Б.А.Тұрғанбаева, Б.Ш.Шабденов «Шығармашылық баспалдақтары» А- 2003. 3.А.С.Шайева«Оқушы шығармашылығын дамыту жолдары»А-2013

СӨЙЛЕМНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ Кауысова Н.М. «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы

Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының сараптау және талдау бөлімінің бас маманы

Мағыналық түзілім синтаксисінің әрі көне, әрі жаңа болатын даму тарихы бар. Мәселен, тұлғалық түзілім синтаксисінің дамып, орнығу кезеңі ХХ ғасырдың 20-60 жылдар аралығы болса, бұл жердегі мәселе күрделірек.Антикалық дәуірден басталатын логикалық бағыт тұрғысынан семантикалық синтаксис мәселелерінің кейбірі егжейтегжейлі қарастырылды: пайымдау, модальділік, суппозиция, диктум, синтаксистік қатынас (мағына), модустар туралы мұқият тәптіштей жүргізілген зерттеулерді, әсіресе, схоластикалық ғылым дәуірінен көруге болады, қазіргі семантикалық синтаксисте де осы мәселелер орталық болып табылады.

Сөйте тұра, семантикалық синтаксистің ғылыми қалыптасу кезеңі ХХ ғасырдың 60-жылдарының екінші жартысы мен 70-жылдардың бас кезінде болғандықтан, одан алдыңғы кезеңдерге тоқталғанда, бұл жас ғылымның даму көздері, алғышарттары туралы ғана айтуға болады.Алғашында лингвистикадан басқа ғылымдарда басталғанынан бұл саланың сан тарау жолдар мен дәстүрлерден тоғысқаны байқалады, әрине, оларда мәселе тіл білімі тұрғысынан, лингвистикалық қойылмайды, дегенмен, бұларды көрсете кету жөн болады. Мағыналық түзілім синтаксисінің ғылыми саласы ретінде орнығуына алғышарт, негіз болған тарихи бағыттар бар:

1.Антикалық дәуірден бастау алып,V-ХV ғасырлардағы схоластиктер, ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы рационалистер жалғастырған таным мен ойлауға қатысты логикалық бағыттың үрдістері XX ғасырда қайта жаңғырды. Бұл бағыт қазіргі ғылыми түсініктегі модусты пропозицияларды сипаттайтын семантикалық түзілім синтаксисінің тікелей өзіне әкелді. Бұлай талдау сөйлем мағынасындағы объективті және субъективті бөліктердің ажыратылуынан шығады. Қазіргі кезде сөйлемнің объективті мағынасы немесе диктум ситуацияға қатысқан затрардың қызметтерін көрсету арқылы айқындалады. Ал оған қосылатын субъективті мағыналар тобы, яғни модус сөйлеуші бойынша айқындалады. 2.Тілтанудағы дәстүрлі семантикалық бағыттан көптеген батыл болжамды, пайымдауларды аңғаруға болады. Мағыналар тілтану объектісінен шығарылып тасталған структурализм үстем болған кезде де орыс, чех,француз лингвистикалық мектептері тілдің функционалды, семантикалық, жалпы мағыналық мәселелерінен бұрылып кеткен емес.Мағыналық типологиялар, классификациялар,семантикалық алаңдар мен семантикалық типтер туралы ілімдер жасалды. Бұл бағыт, лингвистикадағы дәстүрлі семантикалық үрдіс, семантикалық синтаксистен гөрі лексикалық семантика мен семантикалық грамматиканы дамытты. 3.Ғасырлар бойы философия аясында дамыған тіл білімінің логико-семантикалық аспектісіне философтардың көзқарастары көп ықпал етті, қазір де ықпал етіп келеді.Бұлардың көзқарастары түрлі болғандықтан,бұл тарапта тіл философиясы, методологиялық проблемалар,неопозитивизм, семиотика, герменевтика, лингвистикалық философия т.б. дамып,синтаксистік семантика мәселелерінің ауқымына өзгеріс әкелді.Тілдің референциялық өлшемдерінен бастап, тіл арқылы дүниені көру және бейнелеу, тіл логикасында сөйлеуші белгілейтін субъективті факторларға дейін қарастырылғандықтан, лингвистиканың терминологиялық системасына да философиялық тараптан көптеген өзгерістер келіп енді. Антикалық заманнан бастап-ақ тіл философиясы саласында көптеген философиялық мәселелер қозғалса, кейін бұл орайда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан дамыған неопозитивизмнің, “предикаттар философиясының”ықпалы ерекше болды. 4.Лингвистикалық философия XX ғасырдың 30-60 жылдары қалыптасса, 50-70 жылдары қауырт дамып келіп, тілтану мәселелерімен шектесті де, семантикалық, оған қоса прагматикалық синтаксистің дамуына тікелей серпін берді. Кембридж, Оксфорд мектебінен басталған зерттеу бағытының логикалық позитивистерден өзгешелігі бұлар күнделікті табиғи тілді талдауға бұрылды да, табиғи тілдің өзінен кемшіліктер іздеп, оны “түзетуді” немесе жетілдіру, “алмастыруды”, верификация, экспликация принциптері арқылы анализден өткізіп, формальданған тілдермен тексеруді мақсат етпеді. Бұл саладағы зерттеулер, сондай-ақ семантикадан

прагматикаға бұрыла түсті, сол арқылы мазмұндық түзілімге де қосқан үлесі ерекше болды. 5.Синтаксистік бағыт аясында және оған жақын салалар арқылы дамыған тілтану ғылымындағы көзқарастар, соның ішінде семиотикалық тұрғыдағы тұжырымдардан өрбіген қағидалар да семантикалық синтаксистің дамуына тікелей ықпал етті. В.А.Белошапкова т.б. мағыналық түзілім синтаксисі бағытында зерттеулер жүргізді. Қазақ тілінде бұл шеңбердегі мәселелерге, семантикалық синтаксиске қатысты келетін проблемаларға Р.Әміров,Ж.Жакупов жеке монография, оқулықтар арнады. Бұл шолудың өзінен-ақ мағыналық түзілім синтаксисінің зерттеу объектісі күрделі екендігі көрінеді.Көзқарастар,зерттеу объектісіне келу тұрғылары,зерттеу және сипаттау объектілері түрлі бағыттарда болып келеді: мұның өзі синтаксистегі мағына дегеннің қалай түсінілуіне байланысты. Сондықтан жоғарыдағы еңбектерде бірыңғайлықтан гөрі зерттеу бағытының түрлі бағытта болуы көрінеді. Бұдан кейінгі жерде синтаксистің мағыналық түзілімін қарастырғанда, семанткалық саладағы зерттеулерге ден қойылады.Белгілі бір көру нүктесінен лексикалық семантика синтаксистік семантикаға изоморфты деп түсіне отырып, мағыналық түзілімді тұлғалық түзілімге сәйкестендіріп да қарастыруға болатынын көреміз.Лексикалық және мағыналық түзілімнің сәйкестігі бұл екеуінің “изосемалылығы”, яғни олардың құрылымдары мен көріністерінің бір типтілігі арқылы көрінеді деп табылады. Лексикалық семантикада негізгі орынды біріншіден семантикалық микросистемалар (категориялар), екіншіден семантикалық құрылым, яғни денотат, референт, сигнификат, концептуальдану, десигнат, интенсионал, экстенсионал, коннотациялар алатын болғандықтан, қағида бойынша сол құрылымға (деңгейге) изоморфті, бұл жерде әңгіме мағыналық жүйеге қатысты болғандықтан изосемалы болатын семантикалық (мағыналық) синтаксистегі негізгі мәселелер предикаттық конструкциялардың семантикалық микросистемалары,сөйлемнің денотаты, референциясы, коннотациясы, пропозициясы, модустары алады. Бұлайша түсінудің бастау көздері диктум және модус туралы қағидалар, актанттық құрылым теориясы,предикат типтері мен қатынастары системасы жөніндегі зерттеулері болатындай бағытта деп түсіне отырып, бұлардағы қағидалар, көзқарастар, методикаларды өзгертіп қолдана беруге болады деп есептейміз, сонда тұлғалық түзілім синтаксисі бойынша ең басты мәселе структуралық схемаларды тізімдеу болса, мағыналық түзілім синтаксисіндегі ең басты мәселе пропозицияны сипаттау болады. Ал синтаксистегі мағыналық түзілімді конструкциядағы тұлғалардан шығып сипаттау тіл білімінде кең таралғанмен, оның бірден-бір жол емес екенін аңғаруға болады:тұлғалық түзілім мен мағыналық түзілімнің ара қатынасында олардың бірбірінен барынша тәуелсіз екендігін көрсету үшін,

олардың әрқайсысының өзіне өз тұрғысынан келген тиімді болмақ.Синтаксистік түзілімдердің өзіндік сапасы мен мөлшерін жекелей сипаттағанда тәсілді таңдап алу керек болса, тұлғадан шығып сипаттау түзілім аралық мәселеге қарай ойысатын реті бар және мағыналық план мен тұлғалық планның ажырауына бейімдейді.Бұл жұмыстың мақсатына синтаксистік қатынастар және және пропозиция мен модусты сипаттау қолайлы келеді.Мағыналық түзілім синтаксисінің құрылымы да тұлғалық түзілімнің құрылымына жалпы сәйкес келеді деп есептегенде, зерттеу объектілерінің ауқым теңдігі меже етіп алынады және мағыналық түзілімді жалпы сипаттау алдағы мақсат болып табылатын олардың ара қатынасын көрсетуде, негізгі ара қатынастық мәселелерді баяндаудың өрбу барысындағы маңызды болатын тұстарды айқындай кетуге бағындырылғанын айта кетуге болады. Мағыналық түзілім синтаксисі өз ішінен салаланып, төмендегідей ретпен сипатталады: мағыналық микросинтаксис сөздер мен сөз формалары, “синтаксистің мағыналық құрылысының материалдары” ретінде мағыналық синтаксиске керекті қырынан қарастырылады; мағыналық сөзбайланыста синтаксистік компоненттер байланысының мағыналық жағын қарастырады, мағыналық сөзтіркесімде синтаксистік қатынастар және сөз тіркесінің семантикалық микросистемалары зерттеледі. Мағыналық түзілім синтаксисіндегі мағыналық сөйлемтану ғылымының салалары ішінен мағыналық сөйлемжасам сөйлемжасамдық мағыналарды, оның түрлерін зерттейді; мағыналық сөйлемқұрылым сөйлемнің пропозициясын қарастырады; мағыналық сөйлемтүрленімде модустар, яғни сөйлемнің түрлендіруші мағыналары сипатталады; мағыналық сөйлембайланыста сөйлемдердің арасындағы мағыналық байланыстарды, яғни пропозициялар арасындағы синтаксистік қатынастарды зерттейді, зерттеу объектісі пропозициялардың семантикалық байланысу жүйесі, яғни полипропозициялы конструкциялар; мағыналық сөйлемжіктелім сөйлемдерді мағыналық жағынан түрлі қырынан топтастыруды көздейді, негізгі мәселесі пропозициялар мен модустардың синтаксистік категорияларын, яғни семантикалық микросистемаларын көрсету; мағыналық макросинтаксис сөйлемнің модусты пропозициядан тұратын мағыналық құрылымының контекст құрамынан зерттелуін қамтамасыз етеді; мағыналық түзілімді сипаттау әдіснамасы әртүрлі жолдармен және көзқарастармен жүріп, үнемі толығып, нақты мақсаттарға бейімделген үлгілер алынып, жетілдіріліп отырғанда, сүйенер теориялық база мен зерттеу мақсаты айқындаушы орын алатыны сөзсіз.

Мағыналық түзілімнің зерттелуі де абстрактілі, семантикалық инварианттар түрінде алынатын үлгілерге сүйенеді. Лексикалық семантика сөйлемдерді сөз мағынасын зерттеуде тікелей контекст ретінде ғана емес, сөйлем құрылысы өзгеруі кезінде сөздің мағыналық құрылымы өзгеруін зерттегенде де пайдаланады. Ал семантикалық синтаксисте тек абстрактылы қатынастар (синтаксистік-грамматикалық), грамматикалық семантика ғана емес, сөйлем құрамындағы сөздердің лексикалық семантикасы да белгілі дәрежеде, зерттеуші қажетінше белгіленген шекте ескеріледі: кез келген сөйлем лексемалардың іріктелуінен жасалады.Бұл жағдайды, әсіресе предикат сөздердің семантикалық синтаксисте жіті зерттелуінен көруге болады. Туындамалылық тұрғысынан семантикалық системаның даму жолына келгенде, синтаксистік қатынастардың, байланыстық мағыналардың, сондайақ семантикалық инварианттың, яғни пропозициялық құрылымның даму жолы, фунциялардың кейінгілікке қарай жүру құрылымы қарастырылады.Сөйлем денотаты деген оның құрамындағы сөздердің денотаттары қатысқан ситуация түрінде көрінеді. Сигнификаттардың қатынасы және сөйлем референциясы тұрғысынан келгенде, пайымдаудың неғұрлым универсалды екенін аңғармасқа болмайды. Мағыналық түзілім синтаксисі универсалды категорияларды (онтологиялық категориялар) өз объектісіне тікелей енгізбейді. Нақты нәтижелер түрлі тілдердің өзіне тән мағыналық системасының жеке ерекшеліктері бойынша алынуы керек. Мағыналық түзілім сөйлеу жаратылымының тым терең қабаттық немесе универсалды көрінісі емес болғандықтан, жеке тілге неғұрлым қатысты.Семиотикалық тұрғыдан келгенде, сөздер толық емес, сөйлем толық таңба екендігінен шыққанда, осы толықтық немесе аяқталғандық, кемелділік тілдегі бірліктердің қарапайымдық-күрделілігі бойынша иерархияда сөйлемнің салыстырмалы түрде “ақырғы”, қорытындылаушы таңба екендігіне байланысты болатынын ескеріледі: ал мағыналық инварианттың этикалық көрінісі өмір сүру ортасында тікелей өмір сүруге қабілетті болады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Белошапкова В. А. Современный русский язык. Синтаксис. М., 1977. 2.Әміров Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. А., 1977. 3.Жакупов Ж. А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі (контекст проблемасы). ДДА., А., 1999.

КІШІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН, ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН, ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ТҮРЛІ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ Мүтиева Қ.Д. Атырау облысы Махамбет ауданы Береке негізгі мектебінің МАД тобының тәрбиешісі

Тіл-адамның өмірлік қажетін өтейтін қатынас құралы. Сондықтан баланы дұрыс сөйлей білуге үйретудің маңызы зор. Шағын топта тәрбиеленіп жүрген баланың тілі де,ой-өрісі де үйде жалғыз-жарым өскен баладан анағұрлым жақсы дамиды.Онда баланың тілін жаттықтырып,ойын дамытуға көп көңіл бөлінеді. Әсіресе, баланың жас ерекшелігіне қарай айтылатын қызық та тартымды өлеңдер, тақпақтар, жаңылтпаштар бала ұғымын кеңейтумен бірге, дыбыстарды дұрыс айтып үйретуге баулиды, сөздік қорын байытады. Қазіргі заманда жас ұрпағымызды өз ана тілінде,өз халқының рухында тәрбиелеуіміз қажет. Ана тілін дамыту жұмыстарын қазақ халқының ғасырлар бойы жинаған ауыз әдебиеті негізінде ұйымдастыру тиімді тәсіл.Өйткені ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан халық шығармашылығығажайып ертегілері, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар- тәрбие әліппесі, өнер көзі. Қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары жас бөбектердің ой өрісін, дүниетанымын кеңейтеді. Оларды адамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, туған өлкеге сүйіспеншілік сезімге баулу ісінде шешуші орын алады. Халқымыздың тұрмыс-салтын,арман-үмітін,өткен өмірін кеңінен танытатын ауыз әдебиеті үлгілерінің көлемді саласының бірі–ертегілер.Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазу-сызу өнері болмаған кездің өзіндеақ туған.Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа ауызша да, жазбаша да жеткізіп келеді.Қандай ертегіні алсақ та,ол белгілі бір сюжетке құрылады,оқиғаның басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. «Бауырсақ» ертегісінен өткізген сабағымда алдымен балаларға ертегінің мазмұнын оқып, түсіндіремін.Ертегі мазмұнына байланысты дайындалған буклеттегі суреттерді көрсетемін. Балаларға ертегі мазмұны түсінікті болған соң, жаңа сабақты бекіту мақсатында рольде ойнатамын және ертегі мазмұны бойынша түсініктерін айтқызамын. Балалар бұл сабақта ертегі мазмұнын толық меңгереді, көрнекілік арқылы ой-өрістері дамыса, рольде ойнап, кейіпкерлердің сөздерін жатқа айту арқылы олардың тіл байлықтары дамиды. Бұдан басқа «Шалқан»,«Қарлығаштың құйрығы неге айыр», т.б. ертегілерді өткенде де осындай әдістәсілдерді қолданамын. «Ас атасы-нан» тақырыбында өткізген сабағымның мақсаты нан туралы қарапайым түсінік бере отырып, баланың іскерлігімен дағдысын қалыптастыру, ас атасы –ананның дастарханға зор еңбекпен келетіндігін түсіндіре отырып,көздерімен көріп,

қолдарымен ұстап, олардың түр-түсі,пішіндері туралы түсініктерін қалыптастыру. Нан туралы ертегі, әңгімелер және өлеңдермен таныстыру.Сабақта ауызша баяндау,рольде ойнау әдіс-тәсілін, көрнекілігіне түрлі-түсті суреттер,нан түрлерінен муляж, шар, жалаушылар, комбайн макетін т.б. қолдандым. Сабақты балалардың бір-біріне алақан жылуы арқылы жақсы лебіз білдірумен бастап, олардың назарын тақтадағы суретке аудару арқылы сұрақжауап әдісімен сөйлетемін.Балалардың түсінбейтін жерлерін, мысалы, ұн, бидайдың диірменге тартылу арқылы алынатындығын, бидайдың диірменнен ұн болып қапшыққа құйылып жатқандығын түсіндірдім. «Суретші нені шатыстырды?» ойыны арқылы балалардың ой-өрісі дамыса, «Нан қайдан шығады?» көрінісінде рольде ойнап,кейіпкерлердің сөздерін жатқа айту арқылы олардың есте сақтау қабілеті мен тіл байлығы дамиды.Балаларға нанды қадірлеп, қастерлеуге арналған бір шумақ тақпақ айтқызу арқылы сабағымды қорытындыладым. Ежелден-ақ халқымыздың дәстүрлік танымында сәбилік шақты-ойын баласы деп атаған.Өйткені баланың өсіп,өркендеуі, дүниені танып білуі ойынмен тікелей байланысты.Қай заманда да,қай халықтың өмірінде болсын мектепке дейінгі кезеңде өмір қажетінен туындайтын ойын бала үшін іс-әрекетке, еңбекке, қимыл-қозғалысқа бастаушы болумен қатар,дүниені танып білу,түсіну,ұғынудың кілті болып табылады. «Ойнай білмеген,ойлай да білмейді,ойында озған өмірде де озады»,-деп халық даналығында айтылғандай, мектепке дейінгі кезеңдегі баланың ойынға деген құлқы, қарым-қатынасы, мінез-құлық көріністері олар өсіп есейгенде де өміріне жалғаса береді. Бала ойын кезінде өзін қалай ұстап, бойындағы ерекшеліктерін қалай көрсетсе,кейін оқуды да,есейіп еңбекке араласқанда да сол мінез-құлқы көрініс табатыны сөзсіз. Өйткені, бала өзінің іс-әрекетін, күш жігерін ойын арқылы машықтандырып,өзі қарымқатынаста болған заттар мен құбылыстардың сырсипатын ұғынады, әрі болашаққа тән болмыс нышандары айқындала түседі. Ойын арқылы балалар ненің қатты, ненің жұмсақ, ненің тәтті,ненің ащы екенін қаым-қатынас негізінде аңғарып,оның ақиқат мәнін түсінеді.Олай болса, ойын және онда қолданатын ойыншық пен құрал-жабдық сол кезеңдегі балалардың бір-бірімен қарым-қатынасы, меңгерген дағды әдеттері оның болашақ өміріне өнеге,тәлім-тәрбие болып табылады.

Болашақ ойын кезіндегі қимыл-қозғалысы дене бітімін, жетілдірсе, іс-әрекеттегі амал-тәслдері ойсананың дамуына ықпал етеді. Қазақтың ұлттық ойындары баланы ұстамдылыққа,белгілі тәртіпті сақтай білуге жаттықтырады және өмірдің жеке ерекшеліктерін күнделікті өмірімен ұштастырады. Ұлттық ойындардың басым көпшілігі мазмұны жағынан ертегі, әңгімеге жақын болып келетіндіктен бала зейінін бірден өзіне тарта алады.Осыған сәйкес балалар ойнайтын қазақтың ұлттық ойындары баланың жас ерекшеліктеріне байланысты әрі қысқа болып келеді. Қазақтың ұлттық ойындарының ерекшелігі: эмоциялық жағынан алып қарағанда бала зейінін бірден өзіне аударып алады.Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта қолдану мынаны көрсетті: бұл ойындар баланың дене тәрбиесінің негізгі мәселелерін табысты шешуге,олардың денсаулығын жақсартып, өмірлік маңызды қимылдық бейімділіктерін қалыптастыруға өте пайдалы.Олар балаларға белгілі бір тәрбиелік әсерін тигізеді:батырлық пен батылдыққа, табандылық пен ұстамдылыққа, ұйымшылдық пен жолдастыққа, сондай-ақ өзара көмекке, саналы тәртіпке үйретеді. Ойын балалардың оқуға,еңбекке деген белсенділігін,қызығушылығын арттырудағы–басты құрал.Ойын барысында балалардың белсенділігі, шығармашылығы дамиды.Сонымен бірге ойындардың

тәрбиелік мәні зор,ойын арқылы баланың бойында адамгершілік, ұлтжандық,еңбексүйгіштік, патриоттық сезімдері қалыптасады.Әр сабақта баланың жас ерекшеліктеріне түрлі ойын элементтерін пайдалана отырып,балалардың қазақтың ұлттық ойындарына деген сүйіспеншіліктерін арттырып,олардың әрі қарай айналысуына ықпал ету керек. Мысалы:«Мысық пен тышқан» ойынын ойнау арқылы балалар шапшаңдыққа, жылдам қимылдауға үйренсе, ал «Ақ серек пен көк серек»ойыны арқылы күштілікке, ептілікке үйренеді. «Ұшты-ұшты» ойыны балалардың танымдық ойлау қабілеттері артса, «Нан дүкені» ойыны балаларды сатушы мен сатып алушылар арасындағы мәдени қарым-қатынасқа тәрбиелейді. Қазіргі таңда еліміз елу елдің қатарына ену үшін ертеңгі ұрпағының білімді де, тәрбиелі болу керектігін және балаларды 3-4 жастан бастап шағын орталықта тәрбиелеп, олардың тілін, қабілетін, дүниетанымын қалыптастырудың қажеттігін Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткен болатын. Балалардың күнделікті әрбір сабағының жоғары деңгейде өтуі, тәрбиеленушілерінің дамуы мен дайындығына сәйкес әр түрлі әдістерді қолдану, жеке ерекшеліктерін ескеру, дайындығына сәйкес әр түрлі танымдық ойындарды мейлінше кеңінен пайдалану балаларды оқу материалдарына деген белсенділік қызығушылығын тудырады деп ойлаймын.

ОБОСНОВАНИЕ НЕОБХОДИМОСТИ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ ШКОЛЬНОЙ ПРАКТИКИ Горбач Г.Д. Учитель истории высшей категории 1 уровня Школы-лицея №20 им. А.С. Пушкина г. Атырау

«Нам нужна современная система образования, соответствующая потребностям экономической общественной модернизации. Мы должны добиться предоставления качественных услуг по всей стране на уровне мировых стандартов» Н.А.Назарбаев В наше время нельзя недооценивать роль образования. Это связано с тем, что этот процесс связан в одинаковой степени значимости, как для человека, так и для развития государства в целом. Динамичность происходящих в современном мире перемен: глобализация, демографические изменения, мир и безопасность; устойчивое развитие, технологии обусловили необходимость переосмысления функционирующих мировых систем образования. В условиях стремительно меняющегося мира ключевыми вопросами и для политиков в сфере образования, и для школ, и для учителей в частности являются: «Что подлежит изменению учащимися в 21 в.? И второй: «Каким образом учителя подготовят учащихся к 21 веку?» В сфере образования общепризнанна равная значимость формирования у учащихся, как актуальных знаний, так и практических навыков.

Принципиальным отличием современных процессов преподавания и обучения является их приоритетность в формировании готовности учащихся к практическому использованию имеющихся знаний, помимо формального обладания ими, что в большей степени соответствует сущности навыков, востребованных в 21 веке. «Моделью навыков 21 века является Проект «Определение и отбор ключевых компетенций», разработанный Организацией экономического сотрудничества и развития (ОЭСР). Данный проект рассматривает систему ключевых компетенций (в частности, способность учащихся к выбору решений и действий) в более широком контексте.Нужно отметить, что эти навыки не новые, в частности навыки критического мышления и функциональные навыки. Новым является заключение о том, что эти навыки значимы за пределами общепедагогического контекста и потому уровнем их развития у конкретных субъектов, равно как и коллектива субъектов, обусловлена в конечном итоге динамика изменений мировой экономики» (Руководство, стр101).Поэтому так необходимы реформы в системе образования. Одна из главных задач современного образования заключается в том, чтобы помочь молодёжи

разобраться в постоянно меняющемся мире и главное найти своё место в жизни. Образовательные процессы должны подводить молодое поколение к осознанию того, что необходимо стремиться к совершенству, быть для своей страны продвинутой, технически грамотной силой во многих сферах деятельности. Наша Республика стремительно развивается, реализуя программу 2050. Президент Назарбаев Н.А. ставит перед народом страны задачу войти в число 30 самых развитых стран мира. Стратегия Казахстан– 2050 предусматривает реализацию семи долгосрочных приоритетов. Одним из основных приоритетов является Программа развития образования, цель которого заключается в повышении конкурентоспособности образования,развития человеческого капитала путём обеспеченности доступности качественного образования для роста экономики.Первый Президент РК подчеркнул: «Образовательная реформа должна достичь уровня, при которой любой гражданин нашей страны, получив соответствующее образование и квалификацию, сможет стать востребованным специалистом в любой стране мира». В настоящее время, состояние образования сложно и противоречиво. За последние годы на пути преодоления проблем в образовании происходят кардинальные изменения, причём во многих странах. И опыт преобразования всех стран очень поучителен. В быстро развивающемся мире, педагогика постоянно обогащается новыми подходами, идеями взглядами. Для того, чтобы понять насколько это актуально, я изучила состояние содержания образования в Финляндии. По индексу развития это северная страна занимает первое место.В 2011 году американский журнал Newsweek назвал Финляндию лучшей страной в мире по качеству образования. А Евросоюз считает, что образовательная система Финляндии должна стать её ядром.Особенностями финской системы являются: индивидуализация образования, гуманизация (уважительное отношение к обучающемуся), принцип развития (развивающая среда), высокий уровень подготовки и оплаты труда учителя (зарплата учителя средней школы 4156 евро). Правда, педагоги проходят жёсткую процедуру обора:их тестируют на готовность учиться, выявление коммуникативных навыков, мотивацию учебной деятельности. Один раз в год учителя проходят курсы повышения квалификации. Авторитет учителя в Финляндии высок и соответственно выражается в высокой заработной плате и общественном уважении.В школах Финляндии бесплатно всё, от учебников и канцтоваров до медицинского обслуживания, питание, и если надо, транспорт.Что еще импонирует–это доверие к школе, никаких рейтингов школ, работу школы оценивают сами муниципалитеты. Обучение происходит не перед доской, учитель даёт лишь общее направление, а потом ходит по классу между учениками. Обучение происходит в небольших группах, где дети обучают друг друга.Кроме учителя, за классом закреплён воспитатель (ассистент учителя). На мой взгляд, в

финской системе образования есть ещё один важный аспект:в стране нет тысячных очередей в дошкольные заведения, которые работают с шести утра до шести вечера. Таким образом, финская система образования нацелена на развитие у учащихся когнитивных функций, и на создание у учащихся хорошего когнитивного резерва (к когнитивным функциям относятся: память, внимание, ориентация в месте и времени, речь, сообразительность, восприятие, способность к усвоению и сохранению двигательных навыков). Когнитивный резерв формирует не только личностные качества, но развивает и ключевые структуры мозга (это отвечает принципам нейропедагогики). Финская система образования– это один из эталонов европейского образования. Конечно же, изучая мировую практику образования, я не могла обойти опыт азиатской модели образования, которая, не отказываясь от основных национальных особенностей системы образования, смогла очень гармонично соединить традиционное с новейшими потребностями технологического прогресса, создав взаимодействие иероглифов с электроникой и другими новейшими достижениями. Хочу остановиться на модернизации системы образования в Сингапуре. Что мы знали об этой стране середины 20 века? Это город в Малайзии, центр наркоторговли, с очень высоким уровнем преступности. Самостоятельным Сингапур стал в 1965 году, естественно не имея ничего своего. Что знаем мы сейчас о Сингапуре? Это крупный финансовый и промышленный центр.А образовательная система предусматривает введение профильного обучения в средней школе, которая позволяет учащимся учиться в соответствии со своими способностями. Есть специальный технический профиль, на который переводят школьников, недостаточно хорошо сдавших выпускные экзамены в начальной школе. Там больше внимания уделяется обучению английскому языку и совершенствованию технических навыков. Хотела бы также отметить высокий социальный статус учителя, а также систематическое повышение квалификации педагогов. Учебные программы ориентированы на изучение тем, по которым проводятся экзамены. Хочу отметить и высокий уровень состязательности в учёбе. Учащиеся, студенты занимают призовые места в международных научных проектах.Как показывает практика, опыт Сингапура в принятии решения перевода обучения на английский язык оправдал себя. И в этом контексте программа нашего государства в политике образования– решение обучать на казахском, русском, английском языках дальновидна и глубоко продумана. Хотелось бы остановиться на достижениях Новой Зеландии. Последние исследования поставили эту страну на верхние ступени в рейтинге стран по системе оценки содержания образования.А ранжирование ОЭСР поставило Новую Зеландию на первое место. В школах огромное значение уделяется индивидуальной подготовке учеников. Они проводят самостоятельное мини-исследование по разным

направлениям, затем в состязательной форме защищают проекты. Огромное внимание уделяется всестороннему, гармоничному развитию личности, поэтому в учебной программе имеются и творческие уроки, и спортивные тренировки. Мне бы очень хотелось, чтобы наше образование было ориентировано на воспитание гармоничной личности, что означает интеллектуальное, нравственное, физическое, эстетическое и социальное развитие. За короткий исторический период наша страна совершила прорыв в экономике, интегрировала в мировую цивилизацию, используя новые технологии. Перед Казахстаном стоит задача развития индустрии будущего и экспорта новых технологий, товаров. Для решения этих задач нужны высокотехнологичные специалисты. В условиях современного развития научно-технического прогресса недостаточно того объёма знаний, которое даёт современное образование. Казахстан стремится следовать мировым тенденциям в области образования: к 2020 году школьная система будет переведена на 12 летнее образование. Необходимость реформирования обозначена в Государственной программе развития образования на 2011–2020гг.Поэтому перед нами стоит задача создания новой школы. Изучив опыт мировой практики содержания системы образования, я, конечно, призадумалась над тем, в какой степени эти реформы актуальны и применимы к Казахстану? Нашла и схожие тенденции, например бесплатная система образования, закрепленная в статье 30 Конституции РК.Впервые в Казахстане, начиная с 2012 года контроль качества образовательных услуг осуществляется государством на национальном уровне, На основании анализа результатов международных исследований был принят пятилетний Национальный план действий по развитию функциональной грамотности школьников на 2012– 2016 гг., который включает комплекс мероприятий по отбору содержания образования, а также учебнометодическому и материально-техническому обеспечению процесса развития функциональной грамотности школьников.Национальный план призван обеспечить целенаправленность, целостность и системность действий по развитию функциональной грамотности школьников как ключевого ориентира для совершенствования качества образования Республики Казахстан. Перенимая опыт мировой практики образования, мы не должны забывать особенности своей культуры, традиции, обычаи. Успешное интегрирование может произойти и при сохранении колорита своей культуры. Это трудно, но возможно, это ярко прослеживается в содержании образования стран Юго-восточной Азии . Одним из основных критериев успешности образования в мировом опыте, на мой взгляд является непрерывность образования. Этот опыт, мне кажется, нам нужно обязательно учесть (в Финляндии один раз в год учителя проходят курсы повышения квалификации в течение трёх-пяти дней, а в Сингапуре ежегодно 100 часовые оплачиваемые курсы повышения

квалификации). Да, мы посещали курсы повышения квалификации один раз в три года. Но насколько эти курсы были эффективными? В своей педагогической практике, я проходила много курсов, но они ограничивались лишь лекциями, усвоением какой либо информации, фактически никакой исследовательской,практической деятельности. А ведь только думающий, рефлексивный педагог может решать очень сложную задачу–развитие личности подрастающего поколения.Для меня курсы, предложенные Центром педагогического мастерства уникальны и по своей структуре, и по принципам построения. Эти нововведения очень интересны нам педагогам, и ученикам и, конечно же, родителям, так как они предлагают идеи, реализация которых будет непременно способствовать качественным изменениям в педагогике . Для успешной работы педагогу необходимо постоянно изучать всё новое, делать выбор, что и как применять на практике, учитывая при этом потенциал ученика. Наступило время, когда миром правит не тот, кто владеет информацией, а тот, кто научился отбирать и систематизировать информацию и извлекать из информации знания.Есть ещё один положительный момент в системе образования Финляндии: работа учителя ограничивается четырьмя часами в день. Небольшая нагрузка учителя - один из факторов успешности системы образования. На педагогические специальности поступают порой не самые лучшие абитуриенты, в эти вузы берут почти всех желающих, так как учителей в школах не хватает. Необходимо поднять престиж учителя так, как это сделано в вышеперечисленных странах, чтобы в педагогические вузы шли на конкурсной основе грамотные, эрудированные, креативные абитуриенты. А для этого, очень важное значение имеет оплата труда педагога, так как её уровень оказывает сильное влияние на выбор абитуриентами педагогической специальности. Ведь, несомненно, наибольшее воздействие на процесс обучения и результаты учеников имеет не столько деятельность администрации школ и органов управления системой образования по обеспечению учителей соответствующими ресурсами, сколько повседневная работа самого учителя в классе, направленная на воспитание и развитие учащихся. Учителя, обладающие соответствующими профессиональными качествами, необходимыми компетенциями и концептуальным пониманием процесса обучения, способны изменить образование молодёжи(Barber & Mourshad.2007г. Руководство стр.103). Стержневой фигурой в совершенствовании деятельности школ и обеспечении успешности обучения учеников является учитель(Strong, Ward & Grant 2011 Руководствостр.103) Мы бы хотели остановиться еще на одном из семи модулей Программы, который успешно применяется в мировой практике. Это обучение критическому мышлению. Данная стратегия способствует интересному, увлекательному преподаванию, а самое

главное с помощью широкого выбора стратегий критического мышления эта методика даёт возможность детям мыслить, иметь свою точку зрения, грамотно её выражать. Чем больше у учителя арсенал стратегий критического мышления,тем эффективнее процесс обучения. Не могу не остановиться ещё на одной проблеме,это сдача Единого Национального тестирования (ЕНТ). Почему наши выпускники не выдерживают этот экзамен, претенденты на Алтын белги не подтверждают свои оценки, несмотря на то, что все логические задания составляются на основе учебной программы Государственного стандарта. Методика преподавания и подготовки к ЕНТ в наших школах построена на механическом заучивании ответов. И если знакомый вопрос сформулировать иначе, он воспринимается, как новый. Учащиеся теряются, испытывают стресс. Поэтому опыт Южной Кореи в этом аспекте, очень удачный, будущие студенты подготовку к стандартной сдаче тестов, начинают ещё в дошкольном возрасте, что ещё раз говорит о колоссальной трудоспособности корейцев. Наша система оценивания не всегда имеет представление об уровне успешности учеников. Система формативного и суммативного оценивания, применяемая и у нас (например,Назарбаев интеллектуальной школе), на мой взгляд, поможет решить проблемы обучения. Ведь это достаточно сильный фактор повышения мотивации. Формативная оценка даст ребёнку представление о том, на каком уровне понимания и знания, он находится, он сам будет искать пути достижения успешности. А это в свою очередь будет способствовать активному вовлечению учащихся к оцениванию. Окончив школу, они смогут анализировать, отстаивать свою точку зрения, критически оценивать себя, будут знать, какие цели и жизненные ориентиры выбрать, к чему стремиться. Они востребованы, а значит счастливы! Почему необходимы изменения в моей школе? У наших школьников сильные предметные знания, об этом свидетельствует и процент качества знаний, но они не научены применять их в повседневной, реальной жизни. А этому должны научить их мы, педагоги.Нам бы очень хотелось, чтобы они размышляли, умели работать с информацией,

проводить причинно-следственную связь явлений, находить логические связи, отстаивать свою точку зрения. Очень хочется, чтобы, применяемые на уроках стратегии критического мышления, способствовали повышению и активизации познавательной деятельности,а также росту профессионального уровня учителей. Мне, как учителю первого уровня, необходимо разработать и внедрить программу развития школы, в которой я должна показать новшества программы, а также убедить коллег в прогрессивности, важности этих преобразований. В нашем коллективе есть учителя, которые бы хотели внести новые изменения методики преподавания. В их лице я нашла единомышленников.Я планирую выступить ментором для коллег, которые будут проводить коучинг-сессии с целью ознакомления и внедрения новых подходов в обучении и преподавании для активизации познавательной деятельности.Моя роль, как учителя-лидера, помочь учителям при выборе стратегий преподавания и обучения. Ведь сегодня перед школой поставлена важная задача: ученик должен учиться с увлечением и стремлением к самостоятельному добыванию знаний. Поэтому главное стратегическое направление развития системы образования находится в решении проблемы личностно-ориентированного образования, в котором познавательная деятельность будет ведущей в тандеме «учитель–ученик».Мы не в силах совершить глобальные перемены в системе образования, но можем изменить собственную практику, ознакомить с новыми технологиями и помочь коллегам, использовать новые подходы в обучении и оценивании учебного процесса, повысить мотивацию учащихся, применяя в своей практике новые подходы в обучении. Используемая литература: 1.Бекишев К.Инновации в системе образования РК 2.Кудрявцев Е.А. «Эффективность применения когнитивной технологии», Педагогические технологии2011-№1,стр.73-74 3.Руководство для учителя 1-го уровня 4.Стратегия «Казахстан-2050» 5.http://www.ipksko.kz 6.httpgroup.global.org.ru 7. http://www.proza.ru/