Хабаршы №1 2017 by bekzhan_arystanov

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ ВЕСТН И К Республикалық ғылыми-әдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады

БАС РЕДАКТОР -

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ

Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші және беттеуші– Сембаев Гибатолла Серікұлы, Баймұханов Алмас Сансызбайұлы Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куәлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Ресми сайт: www.orleu-atr.kz Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы - физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы – педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сарсенова Нұрзила Сарсенқызы – педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі. Жаманбаева Динара Таңбайқызы – экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы – академиялық доцент, жоғары санатты тарих пәнінің мұғалімі. Басуға 2016 жылы 24 ақпанда қол қойылды.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

Таралымы – 50 дана Пішіні – А4 Әріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 5,8 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс және баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ

 Үштұғырлы тіл саясаты  Исмурзина Г.Б. Жастардың бәсекеге қабілеттілігінің кепілі- шет тілді меңгеру Сейданова Д. А. Роль невербальных средств общения в обучении английскому языку в процессе межкультурной коммуникации Ажигулова М.С. Пути формирования поликультурной личности средствами межпредметного подхода Бисембиева А.С., Аманова Г.С.Триединство языков: первоначальный этап становления конкурентоспособности нации Габдуллаева У. Г. Шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту - бүгінде өзекті мәселе

3 5 7 11 14

 Мектепке дейінгі білім беру ұйымы  Әлім Г.Ә.Ересек тәрбиеленушінің түйінді құзыреттіліктерін педагогикалық диагностикалау Ажигалиева Ж.Ж. Зерттеу іс-әрекеті арқылы балалардың танымдық қызығушылығын дамыту Утекова Г. Н.Мектеп жасына дейінгі педагогтардың кәсіби-құзыреттілігін арттыру Рахымғалиева Г.П. Балабақшада ойын технологиясын қолдану ерекшеліктері Натифуллина Б. Т.Балаларды рухани-адамгершілік құндылықтарына тәрбиелеу жолдары Суталиева А. Ж. Экологиямен таныстыру арқылы табиғат әлеміне деген танымдық қызығушылықтарын дамыту

17 19 23 27 31 34

 Кәсіптік бағдар беру  Турганова Б.К. Перспективы социального партнерства в профессиональном образовании Кереева Ж. Жүйелі жұмыс нәтижеге жеткізеді Салимов Д.Қ. Бәсекеге қабілетті өнер мамандарын даярлау жолдары

38 40 43

 Оқыту технологиялары  Назарова Ш.Т.Сын тұрғысынан ойлау технологиясы элементтері арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту Калаугалиева Р.Т. Инновационные технологии на уроках хими Уринбаева К.Е.Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану – сапалы білім негізі Кабиева А. С.Активизация познавательной деятельности учащихся на уроках информатики при помощи использования информационно-коммуникационных технологий

45 49 52 57

 Инклюзивті білім беру  Ускенбаева Д.А. Профессиональные компетенции учителя по инклюзивному образованию Дюсова Ш.Д. Орыс сыныптардағы қазақ тілі сабағында инклюзивті білім беруді дамыту әдістері Баделова Ш. Б. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарын инклюзивті оқыту

60 62 66

 Педагогтік ізденіс  Махметова А.Б.Бастауыш сынып оқушыларының отансүйгіштік сезімдерін педагогикалық тұрғыдан қалыптастыру Жанханова М. Б. Тәрбие әдістері және оларды топтастыру жолдары Зейнуллина С. Ж.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту әдістері Изимова Қ. М.Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің маңыздылығы Маева С.Г. Поисково – групповая деятельность как фактор развития творческой одаренности учащихся

Хасанова А.М.Халық фольклоры арқылы баланың танымдық іс-әрекетін дамыту

74 76 78 81

 «Өзін-өзі тану» пәні шеберханасынан  Кульниязова А.С.Адамгершілік құндылығының бастысы -ізгілік Дюсупова С. Б.Адами қарым-қатынас ізгіліктері

86 88

 Жаңаша оқыту-жаңаша көзқарас  Казакбаева А. С. Сыни тұрғыда ойлауға үйрету модулінің ерекшеліктері Есмағанбетова Б. Ғ.Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында интербелсенді әдістерді тиімді пайдалану

91 96

Үштұғырлы тіл саясаты  ЖАСТАРДЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ КЕПІЛІ- ШЕТ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ Исмурзина Г. Б. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің бас маманы

«Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді.» Н.Ә.Назарбаев Тілдерді дамыту–еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының бірі. Елбасының Қазақстан халқына 2007 жылғы Жолдауында үш тілдің орны мен мәртебесі анық көрсетіліп, атқарар қызметі айқын бөлінген:«Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуы тиіс. Бұлар: қазақ тілі– мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Белгілі ғалым Н.Уәлиұлы:«...Ең алдымен, мемлекеттік тілдің үш тағаны (басқару, ақпарат, ғылым-білім саласындағы қызметі) түгелденуге тиіс. Үштұғырлы тіл формуласында ең бірінші осы мәселе шешімін табуы қажет және мемлекеттік тіл жоғары деңгейде болғаны абзал. Өйткені, қазақ тілі мемлекет құрушы этностың тілі, мемлекеттің бірден-бір тірегі деп күллі Қазақстан жұртшылығы мойындағандықтан, Ата Заңымызда конституциялық мәртебе алды. Сондықтан оның тағдыры жөнінде жауапкершілікті, әлемдік қауымдастықтың алдында, ең алдымен мемлекет өз мойнына алуы тиіс»,деп атап көрсетеді. Иә, қазақ тілі қазақ халқының жаны, бойдағы қаны десек те артық айтқандық емес. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едік. Ал өзге ұлт өкілдерінің алдында, басқа мемлекеттің алдында өз мәртебеңді, еліңнің дәрежесін асқақтатып көрсетіп, оларды мойындату

үшін, өз тіліңе құрметіңді көрсете тұрып, өзге тілдің қаншасын білетініңді көрсете алсаң еркің білсін. Десек те, Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді»- деп ескерткені көңілге қуат береді. Әлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін билік «үш тұғырлы тіл» саясатын қолға алып жатқаны белгілі. Ақпараттық техниканың дамыған, ғылым мен білімнің ауқымы кеңейген заманда тілді үйренудің артықтығы жоқ. Бірақ, әр қазақ өз ұрпағын уызына жарытып, ұлттық тәрбиені бойына сіңіртіп, ана тілімен еркін сусындатып барып, көп тілді меңгеруге ықпал етсе құп болар еді. Әр қазақ ұрпағының бойында ұлттық рух, ұлттық намыс, өз Отанына, өз тіліне деген сүйіспеншілік болса, қазіргі ұстанып отырған үштұғырлы тіл саясаты оң нәтиже береді деген ойдамыз. Біз әлемдік аренаға шығу үшін ағылшын тілін жетік меңгерген мәңгілік Елге айналуымыз керек. Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өз тілің бірлік үшін, өзге тіл тірлік үшін керек екенін ұмытпайық. Сондықтан «Ана тілің-арың бұл, ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»-деп, ақын Қадыр Мырза-Әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді құрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының болашақ азаматын қалыптастыру, оның тез өзгеріп отыратын әлемде табысты білім алуға, білікті маман болуға деген сұранысын сай тұлға қалыптастыру, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу және оқыту басты мақсат болып отыр. Халқымызда «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген аталы сөзі бар. Міне, көп тіл білуді, оның болашаққа жол ашар мүмкіндігін сан ғасыр бұрын атабабаларымыз да білген. Тарихқа көз жүгіртсек ұлы ғалым, данышпан Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70 ке жуық ұлттың тілін жеттік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігін білеміз. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет»-деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері, бәсекеге қабілетті болуы қалыпты жағдайға айналғандығын атап өтті. Кем дегенде үш тілді меңгерузаман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына берілген мүмкіндік. Үш тілде оқыту–заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Бүгінгі күн талабына лайық көптілді меңгерген жастар өзгермелі кезеңде еркін әрекеттер жасауға бейім болады және еңбек нарығында да жоғары бағаланып, сұранысқа ие болады, өз мамандығына байланысты терең біле түсуге жол ашылады, алыс және жақын шетелдерде бола қалса тілдік көмекті керек етпейді. Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған Тілдерді қолдану мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында Қазақстан халықтарының тілдерін 4

дамытудың стратегиясы көрсетілген және ол мынадай негізгі төрт мақсатқа негізделеді: Бірінші мақсат: мемлекеттік тіл–ұлт бірлігінің басты факторы. Екінші мақсат: мемлекеттік тілді кеңінен қолдануды көпшілікке тарату. Үшінші мақсат: дамыған тіл мәдениеті—зиялы ұлттың күш-қуаты. Төртінші мақсат:Қазақстан халқының лингвистикалық капиталын дамыту. Қазақстан халқының лингвистикалық капиталын дамыту мақсаты-мемлекеттік тілге қоса еліміздегі басқа да тілдерді оқыпүйренуді міндеттейді. Бүгінгі таңда техникалық және кәсіптік білім беру орындарында шет тілін кәсіби деңгейде оқыту басты орында тұр. Әрбір студент өз мамандығына байланысты шет тілін жетік меңгеріп, одан әрі қарай дамыта алса нұр үстіне нұр. Бүгінгі таңда нарық сұранысына орай мамандардың шет мемлекеттерге шығып, мол тәжірибе жинақтауға мүмкіндіктері зор. Студенттерге ағылшын тілін кәсіби деңгейде үйретудегі заманауи, озық технологиялар үлгісімен үйретуді қолға алса нәтижелі болмақ. Білікті оқытушылар шетелдік ғалымдармен тәжірибе алмаса отырып, студенттердің болашағы үшін қызмет етіп және жастардың қажетті білім алуына, тәжірибе жинақтауына жағдай жасаса мемлекет көздеген нәтижеге қол жетеді деген ойдамыз. Өйткені, әр оқытушы студенттерге тек шет тілін жетік меңгертіп қана қоймай, жан-жақты болуға тәрбиелейді. Соның ішінде ағылшын тілінің қыр-сырын ашып, кәсіби деңгейдегі қарымқатынастың маңыздылығын үйрету-өмір талабы. Мәдениетті, жан-жақты, ұлтжанды, рухани дүниесі бай жастар тәрбиелеп шығару кәсіптік білім беретін оқу орындарындарының басты мақсаты. Жаһандану талабы болашақ мамандарды елімізді барлық елдерімен бәсекелесе дамуға қабілетті болуға үндейді. Тілдің қажетілігіне сұраныс артқан сайын осы оны қамтамасыз ету үшін арнайы шаралар, мемлекеттік жобалар жиі ұйымдастырылып, қолға алынуда. Бәсекелестік заңы– тек

мықтыларға қана жол ашық. Ал бәсекеге шыдай алмайтындар ығыса беретіні өмір талабы. Қазіргі заман ашықтық пен жанжақтылықты талап етеді. А.П.Чеховтың «Шет тілін білмеген адам өзін паспортсыз жандай сезінеді» деген қанатты сөзі, бір тілмен шектелген адам өзін еркін, бостандықта жүргенін сезіне алмайтынын нұсқап отыр. Ендеше, «Үштұғырлы тілді» меңгеру–еркіндіктің, бостандықтың, бүкіл әлем бойынша жүріптұрудың кепілі. Болашақ-бүгінгі жастардың қолында. «Білекке сенген заманда, Ешкімге есе бермедік. Білімге сенген заманда, Қапы қалып жүрмелік» Абылай хан «Тілі бірдің-тілегі бір», «Тіл тағдыры-ел тағдыры» екендігін жадымызда ұстай отырып, ел бірлігінің негізі– тіл бірлігіне қол жеткізуде. Жастардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін, өзге тілдерді оқып білуге

деген қызығулары мен ұмтылыстарын арттыра отырып, оларды Отанға қалтқысыз қызмет жасайтын, өз ертеңін «Мәңгілік ел» мүддесімен байланыстыратын ұрпақ болып қалыптасуына үлес қосу баршаның міндеті. Алда тұрған мақсатқа жету үшін талаптану да, тырысу да өз қолымызда. Көп болып қолға алынған іс әрқашан да өз нәтижесін береді. Игілікті істің ерте-кеші жоқ екенін ұмытпай, алдымен ана тіліміздің мәртебесін көтере жүріп, өзге тілді меңгеруге бағыт алсақ ертеңгі болашағымыз айқын бола түспек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.ҚР президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.Ана тілі.2007. №7 (896). 2.ҚР 2011-2020 жж арналған Тілдерді қолдану мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. 3.Ы.Солташұлы «Заман талабы-көптілді болу.»Ақиқат.26.11.2012. № 11. 4.Интернет ресурстары.

РОЛЬ НЕВЕРБАЛЬНЫХ СРЕДСТВ ОБЩЕНИЯ В ОБУЧЕНИИ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ В ПРОЦЕССЕ МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ Сейданова Д. А. тренер по обновленному содержанию образования филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области, г.Тараз

В современном мире становится все более явным, что общество развивается по пути расширения связи и взаимозависимости разных стран, народов и их культур. Данный процесс охватил разнообразные области общественной жизни абсолютно всех стран мира. На сегодняшний день нереально найти этнические общности, которые никак не почувствовали бы на себе воздействие как со стороны культур других народов, так и более обширной общественной среды, существующей в отдельных регионах и в мире в целом. Это выразилось в бурном росте культурных обменов и непосредственных контактов между

государственными институтами, социальными группами, общественными движениями и отдельными индивидами разных стран и культур. Расширение сферы взаимодействия культур и народов делает особенно актуальным вопрос о культурной самобытности и культурных различиях, а также актуализирует саму сферу межкультурной коммуникации как общекультурного характера, так в области международной деловой активности. Несомненно, изучение этики, психологии, культуры, различных форм языкового и неязыкового общения способствует оптимальному процессу коммуникации. Роль человеческой речи как 5

наиболее популярного вербального средства коммуникации сложно переоценить. Одновременно с этим в ходе общения постоянно осуществляется и невербальная коммуникация. Эффективность общения, особенно в контексте межкультурной коммуникации, находится в зависимости не только от того, в какой мере понятны собеседнику слова, но и от умения корректно и адекватно интерпретировать информацию, передаваемую жестами, мимикой, движениями тела, темпом, тембром голоса и иными невербальными средствами коммуникации. Поэтому в ходе общения с людьми разных культур важным считается знание элементов культурноспецифической невербальной коммуникации-обладание межкультурной компетенцией. Невербальное общение ценно тем, что оно проявляется, как правило, бессознательно и самопроизвольно и обусловлено импульсами нашего подсознания; таким образом, отсутствие возможности подделать эти импульсы позволяет нам доверять этому языку больше, чем вербальному каналу общения. Наиболее важные позиции самоотражения учителем своего психологоповеденческого облика это: 1. Общетелесное самораспоряжение. 2. Жестикулярная выразительность. 3. Мимическая выразительность. 4. Интонационное поведение. 5. Саморегуляция речи. Хочется отметить, что в каждой стране наряду с повсеместно принятыми, распространенными жестами существуют свои невербальные средства коммуникации, закрепленные в культуре и по-своему интерпретируемые. Эти особенности важно учитывать при проведении занятий по английскому языку в начальной школе. Знание этих особенностей поможет не только избежать ошибок восприятия, но и произвести благоприятное впечатление на собеседника и установить с ним долгосрочные партнерские отношения. Не зная различий невербального общения разных народов, можно попасть в неловкую

ситуацию, обидев или оскорбив собеседника. В преподавании английского языка очень помогают знания особенностей невербальной коммуникации. Владение невербальными сигналами позволяет заинтересовать младших школьников в изучении английского языка. Умение держать аудиторию является неоценимым умением в преподавательской деятельности. При проведении занятий с использованием коммуникативных методов преподавания необходимо овладеть разнообразными методическими приемами в рамках коммуникативной методики НЕВЕРБАЛЬНОЕ ОБЩЕНИЕ, «говорят» не только с помощью слов. Жесты, мимика, интонация–их еще называют невербальными компонентами общения – значат порой гораздо больше, чем сказанное речью (т.е. вербально). При подготовке к занятиям необходимо обратить внимание на то, как жесты помогают учителю управлять учебным процессом. ЧТО ЖЕ МОГУТ ЖЕСТЫ? 1. Стимулировать действия. 2. Подчеркивать слова, мысли. 3. Усиливать слова, впечатление. 4. Передавать информацию. 5. Заменять знаки, слова, числа. 6. Привлекать внимание и многое другое. В английском и русском языках существует целый пласт слов и словосочетаний, отражающих мимикожестовое поведение и различные телодвижения. Употреблённые в речи или тексте, они сообщают слушающему или читающему текст об определённых эмоциональных переживаниях индивида в какой-либо момент общения, а также об информации, которую он кому-либо передает или намеревается передать. Эти движения значимы не сами по себе, а как внешние симптомы душевных состояний человека, а также как знаки, сообщающие определённую информацию. Этих слов и словосочетаний насчитывается около двухсот. Особенно немаловажным является использование различных жестов и мимики

на начальном этапе изучения английского языка. Самым эффективным здесь можно назвать методику TPR, которая направлена на понимание языка посредством жестов и мимики. Учащиеся лучше усваивают английский язык, на котором говорят. Этот метод сочетает в себе информацию и навыки кинестетической сенсорной системы. Как результат, этот успех приводит к высокой степени мотивации учащихся при изучении английского языка. TPR имеет множество полезных компонентов в отношении позиций ученика. Когда этот метод используется правильно, он будет приятным опытом для ученика и для учителя, делая урок более эффективным и интересным. Маленькие дети учатся практически всему языку в контексте. Мы должны учить учащихся таким образом, чтобы с помощью данного метода они могли вспомнить слова, так что скоро они смогут понять их, когда они слышат их и в дальнейшем, могут извлекать их из памяти, когда они хотят, чтобы производить их устно или письменно. Современной системе начального образования требуются специалисты, способные видеть и понимать особенности каждого ребенка; с их учетом осмысленно выбирать наиболее эффективный путь педагогического воздействия и подходящий для определенной педагогической ситуации набор техник невербального общения. В заключении хотелось бы отметить, что невербальные средства общения играют значительную роль в процессе общения. Значение невербальных средств общения

неоспоримо особенно в тех сферах, где от специалистов требуется высокий уровень коммуникативной компетентности. А умение правильно использовать жесты, мимику и т. д. выступает как один из важных компонентов этого понятия. Список литературы 1.Бергельсон М.Б. Межкультурная коммуникация как исследовательская программа:лингвистические методы изучения кросс-культурных взаимодействий/М.Б. Мергельсон // Вестник МГУ.-2006.- № 4.-С. 166-181. 2.Грушевицкая Т.Г. Основы межкультурной коммуникации:учебник для ВУЗов /Т.Г. Грушевицкая. - М.: Юнити, 2005. - 214 с. 3.Лабунская В.А. Экспрессия человека: общение и межличностное познание:учебник /В.А.Лабунская.-Ростовна-Дону:Феникс, 2005.214 с. 4. Морозов В.П. Искусство и наука общения: невербальная коммуникация: учебник / В.П. Морозов.- М.: ИП РАН, 2005. - 189 с. 5.Персикова Т.Н. Межкультурная коммуникация и корпоративная культура: учебное пособие/ Т.Н. Персикова.М.:Логос, 2007. - 216 с. 6.German, N.F. Differences in cultural patterns as the greatest challenge to intercultural communication /N.F.German//Наука в современном информационном обществе: Материалы VII международной научнопрактической конференции. н.-и. ц. "Академический". North Charleston, SC, USA, 2015. С. 9-12.

ПУТИ ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ ЛИЧНОСТИ СРЕДСТВАМИ МЕЖПРЕДМЕТНОГО ПОДХОДА Ажигулова М. С. Старший преподаватель кафедры «Методика преподавания естественно-научных (гуманитарных) дисциплин и инновационных технологий», тренер центра уровневых программ филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Атырауской области г. Атырау

На сегодняшний день внедрение триязычия является важным аспектом осуществления языковой политики нашей страны и в то же время считается

основополагающим принципом учебного процесса.Перед нами всеми стоит нелегкая задача по овладению, внедрению и распространению совмещенного триязычия. 7

Ведь данный процесс определяет развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить. В то же время главное изменение в обществе, влияющее и на ситуацию в образовании–это ускорение темпов развития, при котором школа должна готовить своих учеников уметь быстро и максимально гибко адаптироваться к этим изменениям. Поэтому сегодня важно не столько дать ребенку как можно больший багаж знаний, сколько обеспечить его общекультурное, личностное и познавательное развитие, вооружить таким важным умением, как умение учиться, что является главной задачей новых образовательных стандартов, которые призваны реализовать развивающий потенциал общего среднего образования. На сегодняшний день внедряется план разработок триязычного образования, методических пособий для учителей по использованию подходов CLIL (интеграция содержания и языка) командного преподавания и языкового погружения.

Главный ориентир этой стратегии: развитие казахского языка, поддержка русского и внедрение английского языка. Программа триязычного образования внедряется через непосредственное преподавание этих языков, а также через обучение по отдельным предметам на трех языках и внеурочную деятельность. Основные и языковые предметы направлены на развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить. При полилингвальном образовании языки одновременно являются и средством и целью образовательного процесса. Такой подход позволяет воспринимать языки не просто как учебные предметы, а как одно из условий получения непосредственного знания. Поэтому содержание поликультурного воспитания должно направляться не только на признание иной культуры, но и на развитие собственной культуры личности, для чего следует учитывать индивидуальные особенности учащихся.

Развитие личностной культуры Индивидуальные особенности личности

Вхождение в мир другой культуры ПОЛИКУЛЬТУРНОСТЬ

Поскольку спецификой английского языка как устного предмета является его ярко выраженный межпредметный характер, особенно сейчас, когда ставятся задачи изучения языков на всех ступенях и при всех вариантах обучения, интеграция представляет собой одно из важнейших и перспективных методологических направлений становления нового образования. За счёт построения уроков с межпредметными связями: 1) совершенствуется речь (увеличивается словарный запас; причём происходит это одновременно в двух активных словарях);

2) повышается мотивация к дальнейшему изучению иностранного языка; 3)формируются познавательная, информативная, лингвострановедческая компетенции, так как в работе используются дополнительные источники информации о странах изучаемых языков. В любом случае идёт усвоение программы и дополнительного тематического материала сразу на двух языках (казахского, русского) и, еcли на более раннем этапе было недостаточно межпредметной языковой практики, то в дальнейшем такого рода занятия, как интегрированные уроки, работают только

на успех ученика в его учебной практике, что и ведёт к созданию ситуации успеха, а также способствует дальнейшему проецированию межпредметных аналогий в системе билингвального обучения. Известно, что межпредметные связи можно представить как отношение между отдельными учебными предметами или элементами предметов. При взаимосвязанном, или межпредметном, изучении одно и то же понятие, рассматриваемое в разных дисциплинах, наполняется неоднозначным содержанием, так как раскрывается с разных сторон. В итоге формируется межпредметное понятие, имеющее в своей структуре признаки разных дисциплин. При помощи соединения информации разных дисциплин могут быть выведены такие новые знания теоретического или прикладного характера, получение которых невозможно при изучении одного предмета. При межпредметном обучении расширяются и методические возможности, так как методические составляющие разных дисциплин могут быть совмещены и дополнены за счёт разнообразия и вариативности приёмов изучения отдельных учебных предметов. Межпредметные связи помогают вычленить главные элементы содержания образования, предусмотреть развитие системообразующих идей, понятий, приёмов учебной деятельности, возможностей комплексного применения знаний из различных предметов в трудовой деятельности учащихся. Решая задачи, учащиеся совершают сложные познавательные действия: 1) осознают сущность межпредметной задачи, начинают понимать необходимость применения знаний из других областей; 2) отбирают знания из других областей; 3) переносят знания в новую ситуацию, сопоставляют их; 4) синтезируют знания, устанавливают совместимость понятий; 5) получают результат, обобщают в выводах, закрепляют понятия. Систематическое использование межпредметных познавательных задач в

виде проблемных вопросов, практических заданий обеспечивает формирование умений учащихся устанавливать связи между знаниями из различных предметов. Формирование общей системы знаний учащихся о реальном мире, отражающих взаимосвязи различных форм материи, – одна из основных образовательных функций межпредметных связей. Отрадно заметить, что в настоящее время учителями ведётся активный и разносторонний творческий поиск в направлении конструирования содержания и учебнометодического обеспечения интегрированного обучения. Основной задачей интегрированного обучения является формирование интеллектуально развитой личности, обладающей интегративными способностями. Эти способности личности проявляются у тех, кто обладает аналитическим подходом к окружающей действительности, то есть интеграция знаний ведёт к формированию универсальной, по сути, системы основных понятий, принципов и теорий, обусловливающих создание универсального научного мировоззрения. Важными функциями интеграции предметов являются систематизация и обобщение практических знаний и умений при проведении интегрированных уроков. Оно способствует не только интенсификации, систематизации, оптимизации учебно-познавательной деятельности, но и овладению культурной грамотности. А тип культуры определяет тип сознания человека, поэтому интеграция чрезвычайно актуальна и необходима в современной школе. Уроки, включающие межпредметные знания, достигают эффективности благодаря комплексному подходу к обучению. Включение интегрированных уроков в тематические и поурочные планы на основе координации содержания, конкретизация задач с использованием интегрированных знаний, последовательное формирование понятий, умений на уроках с общеобразовательным содержанием, рациональное использование 9

разнообразных средств активизации познавательной деятельности учеников. Важное место в качественном проведении урока играет построение урока, включающее, следующие этапы: Первый этап–целевой;включает следующие категории: знание, понимание, применение, анализ, синтез, оценка. На втором этапе разрабатывается содержание урока, в котором содержательная идея соотносится с соответствующим фрагментом изучаемого материала. Третьим этапом в подготовке урока является построение модели, которая осуществляется путём соотнесения каждого фрагмента содержания с определёнными методами обучения, дающими возможность учителю выразить деятельность обучающего различными вариантами учебных ситуаций, учебных заданий. Процессуальный этап завершает построенный сценарий, он является конкретным наполнением и включает три составляющие: 1) деятельность учителя; 2) деятельность учащихся по выполнению учебных заданий; 3) форма организации деятельности учащихся во взаимодействии с учителем. Таким образом, урок должен иметь чётко сформулированные учебно-познавательные задачи, для решения которых необходимо привлечение знаний из других предметов. Он должен обеспечить высокую активность работы учащихся и повысить интерес в применении знаний из других областей. Идея интеграции стала в последнее время предметом теоретических и практических исследований в связи с начавшимися процессами дифференциации в обучении. Ее нынешний этап характерен разработкой и проведением учителями интегрированных уроков, а также– созданием и совершенствованием интегрированных курсов, в ряде случаев объединяющих многочисленные предметы, изучение которых предусмотрено учебными планами общеобразовательных учреждений.

Так, по принципу обновленного содержания среднего образования, учебные программы каждого предмета предусматривают реализацию трехьязычного образования. Вклад каждого предмета в создание полиязычной обучающей среды в совокупности обеспечивает реализацию политики трехьязычного образования. Коммуникативный подход, являясь основой обучения языкам, рассматривается как ведущий принцип развития речевой деятельности учащихся средствами каждого учебного предмета. Сюда входят обмен знаниями и навыками в различных учебных ситуациях, правильное Подводя итог, следует отметить, что урок с использованием межпредметных связей будет успешным, если он отвечает современным требованиям, интересам обучаемых, развивает их образовательный, умственный и творческий потенциал, вовлекает всех учащихся в активную работу на уроке и, тем самым, способствует приобретению знаний, необходимых для языковой коммуникации. Использование информации, полученной при изучении других учебных предметов, способствует развитию не только познавательного интереса школьников, но и кругозора, фантазии и логики, ибо межпредметные связи целенаправленно формируют в сознании учащихся необходимую цепочку ассоциаций, связывающих понятия и теории, изучаемые в разных учебных дисциплинах, в единую логически стройную систему знаний. Уверена, что введение интеграции предметов в систему образования позволит решить задачи, поставленные в настоящее время перед школой и обществом в целом. Все вышесказанное дает основание полагать, что содержание поликультурного образования многоаспектно и отличается высокой степенью междисциплинарности, что позволяет расследовать проблемы поликультурного образования в составе учебных дисциплин гуманитарного, естественнонаучного, художественноэстетического циклов.

Ведь в основе термина «поликультурность» лежит вполне определенный педагогический замысел, раскрывающий идею воспитания поколений на фоне создания общей картины развития человека в изменяющемся мире. Смысловое содержание термина «поликультурность», оказавшегося по содержанию в тесной связи с термином «личность», определяется тем, что оно тяготеет к понятию

«общечеловеческое», к которому личность стремится всегда. Термин «поликультурность» уже сам по себе располагает с одной стороны к интеграции исследовательских аспектов при его изучении, с другой – создает представление об уровне культурности в системе личностных качеств, о степени готовности идентифицировать себя с другими культурными стереотипами.

ТРИЕДИНСТВО ЯЗЫКОВ: ПЕРВОНАЧАЛЬНЫЙ ЭТАП СТАНОВЛЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ НАЦИИ

Бисембиева А.С. преподаватель русского языка и литературы высшей категории АКЭиС

В современном обществе тема межнационального единства и согласия актуальна. Язык – в таком насыщенном мире играет огромную роль. В многонациональном обществе всегда возникает вопрос языка. Ведь именно в языке заключается развитие этноса и передать свою историю, культуру, обычаи последующим поколениям мы можем только на своем языке, потому что у каждого языка есть свои неповторимые особенности. У каждого языка своя история, своя судьба, связанная с судьбами других языков. Через язык люди находят друг друга и учатся понимать духовную культуру, обычаи народа. В основе политики триединства языков лежит требование знания гражданами страны казахского языка. Особое значение в языковой политике Казахстана придается русскому языку, который является одним из мировых языков и имеет широкое

Аманова Г.С. преподаватель русского языка и литературы первой категории АКЭиС

распространение в современном мире. Третьим элементом является английский язык, который занимает в современном мире доминирующее положение. Казахстан все шире и глубже вовлекается в международные процессы и контакты. Сегодня в обществе никого не надо убеждать, что знание английского языка является необходимым звеном для профессионального роста человека. Трехъязычие – одно из приоритетов нашей страны, где главную роль играет государственный язык. Глава государства не раз отмечал, что казахский язык должен стать объединяющим фактором для всего общества и для подрастающего поколения страны созданы все условия для изучения, казахского, русского и английского языков. Для них открываются прекрасные перспективы для получения достойного образования, получения любимой профессии, и самореализации в любой 11

сфере. В послании «Новый Казахстан в новом мире» Нурсултан Абишевич Назарбаев предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Наряду с духовным развитием народа Казахстана он был выделен как отдельное направление внутренней политики. «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык,русский язык–как язык межнационального общения и английский язык–язык успешной интеграции в глобальную экономику»,–сказал Президент. Иными словами, идею триединства выражает простая и понятная формула: развиваем государственный язык, поддерживаем русский и изучаем английский. Триединство как важное направление развития человечества осознавалось давно. Сегодня невозможно представить себе, что где-то ещё существуют страны, люди которых владели бы только одним языком. И в реальности нет цивилизованных государств, где жила бы только одна нация. Для нормального функционирования любого многонационального государства весьма существенно формирование полиязычия. Формирование «полиязычия»-процесс сложный и длительный, очень важный с позиции сложившихся политических и экономический реалий современности. Полиязычие способствует укреплению и обьединению общества, помогает сохранить исчезающие языки и культуры, Ч. Айтматов писал о «полилингвизме» следующее: «бессмертие народа – в его языке. Каждый язык велик для своего народа. У каждого из нас есть сыновий долг перед народом, нас породившим, давшим нам самое большое свое богатство – свой язык: хранить чистоту его, приумножать богатство его. Но вот мы сталкиваемся с новой диалектикой истории. Современное человеческое общество находится в постоянно всевозрастающем контактировании, что все более становится общей жизненной и культурной 12

необходимостью. В этих условиях каждому человеку надо владеть несколькими языками». Обучение языкам, связанное с ознакомлением с культурными, историческими, социальными ценностями каждого языка должно служить средством взаимопонимания между народами. Формирование языковой компетенции представляет ценность в обогащении своей собственной культуры в целом. Поликультурное образование в Республике Казахстан является одним из приоритетных направлений в системе образования, в том числе и профессионального образования; является важной частью современного образования, способствующей приобретению знаний о духовных и культурных ценностях, традициях других народов. Именно образование является важнейшим этапом в процессе формирования и развития поликультурной личности, которая уважает не только свою, но и культуру других народов; этапом, когда осознанно и целенаправленно формируются ценностные ориентиры, жизненные принципы и приоритеты молодого поколения. Важнейшей задачей образования Казахстана является, с одной стороны, сохранение лучших казахстанских образовательных традиций, с другой,обеспечение выпускников колледжа международными квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания, в основе которого–овладение государственным, родным и иностранными языками. Программа полиязычного обучения предусматривает создание новой модели образования, которая способствует формированию конкурентоспособного в условиях глобализации поколения, владеющего языковой культурой. Знание казахского, английского и русского языков даст молодежи ключ к мировым рынкам, науке и новым технологиям, создаст условия для формирования мировоззренческой установки на конструктивное сотрудничество на основе приобщения к этнической, казахстанской и мировой культурам. В этом году делаются первые шаги к внедрению новой модели

образования в колледжах: реформируются стандарты образования, планируются проведение уроков по спецпредмета, где преподавание будет вестись на трех языках. Целью данной программы является реализация полиязычного образования, направленного на подготовку высококвалифицированных, конкурентоспособных специалистов различных специальностей, обладающих языковой компетенцией на основе параллельного овладения казахским, русским и английским языками, мобильных в международном образовательном пространстве и на рынке труда, способных к межкультурной коммуникации. Целью образования на современном этапе становятся не просто знания, но и формирование ключевых компетенций, которые должны вооружить студентов для дальнейшей жизни в обществе. Перед педагогом стоит важнейшая задача использовать весь уникальный опыт и знания культурных традиций народов, общечеловеческих ценностей и мировой культуры в создании благоприятной образовательной среды, способствующей формированию социально-активной личности. Именно для формирования конкурентоспособного специалиста крайне необходимо полиязычное образование. И в решении главной проблемы современного мира - согласия и взаимопонимания между людьми,преодоления трудностей межэтнического общения, межкультурной коммуникации может способствовать в большей мере и в большей степени именно сохранение и поддержка ситуации полиязычия в каждом государстве и в отношениях между государствами. Одной из долгосрочных стратегий развития Казахстана считается культурный проект «Триединство языков», предложенный Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым. Реализация данного проекта во многом обусловит становление нового поколения казахстанцев, владеющих несколькими языками, имеющих широкие возможности позитивного роста своих сущностных сил и формирования конкурентоспособности,

как в профессиональной сфере, так и в личностной самореализации. В рамках данной задачи предусмотрено сохранение широкого образовательного пространства процесса обучения иностранным языкам. Расширение международного сотрудничества в целях взаимодействия с иноязычной культурой предполагает проведение культурно-массовых мероприятий в рамках межправительственных соглашений, Дни культуры иностранных государств, выставки, показ художественных и документальных фильмов на языке оригинала. Изучение иностранных языков изменит картину мира, мышление перестроится на новый лад, изменится мировоззрение и самоощущение, не говоря уж о практических преимуществах знания иностранных языков. Годы развития суверенного Казахстана показывают, что триязычие в обществе не только не ущемляет права и достоинства казахского языка, но и создаёт все необходимые условия для его развития и прогресса. Но это зависит от глубоко продуманной языковой политики Президента Назарбаева и государства и способности национальной интеллигенции сохранить и развить культуру, историю и язык казахского народа. Концепция языковой политики Республики Казахстан определяет русский язык как основной источник информации по разным областям науки и техники, как средство коммуникации с ближним и дальним зарубежьем. Развитие государственного, казахского, языка, сохранение и развитие русского, осуществление политики полиязычного образования – задача важнейшая, но трудная. Решить эту задачу можно только сообща, усилием всех членов общества. Список литературы: 1. Назарбаев Н. А. Новый Казахстан в новом мире. Казахстанская правда. № 33(25278). 2007.1.03. 2.Назарбаев Н. А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. — 2012. — № 218-219. — 10 июля. 13

3.Послание Н. А. Назарбаева «Новый Казахстан в новом мире», 2009 г. 4.Абсатмаров Р.Б., Садыков Т. С. Воспитание культуры межнационального общения студентов.– Алматы, 1999. 5.Большая советская энциклопедия: Языкознание, 1998. 6.Кондубаева М. Р. Научно-исторические основы формирования культуры речи

двуязычного учителя-словесника: автореф. дис. ... д-ра пед. наук. – Алматы, 1995.– 339 с.

ШЕТЕЛ ТІЛІН ҮЙРЕНУ, ОНЫҢ ҚОЛДАНЫС АЯСЫН КЕҢЕЙТУ - БҮГІНДЕ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕ Габдуллаева У. Г. Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, С.Н.Имашев атындағы жалпы орта мектебінің математика-информатика пәнінің бірінші санатты мұғалімі

Мемлекетіміз тәуелсіздік алып, жеке егемен ел болғанымызға жиырма бес жыл. Тарихтың көне көзімен қарасақ, аса көп уақыт та емес, дегенменде ел болып еңсе көтерген халық үшін аз да саналмайды. Аз ғана уақыт–25 жылда қазақ елі біраз дүниені өзгертті. Қазақ халқының қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы өз заманында былай деген екен: “Тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғамдық құрылысын, салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің, мұрасының қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелі, мөлшері”. Яғни, қоғамның дамып өзгеруі, мәдениетінің өркендеуі тіл деңгейімен таразыланады. Сондықтан да біз тілге баса назар аударуымыз қажет деген екен. Тіліміздің мәртебесін көтеру, оны дамыту, сөйлей алмайтын азаматтарымызды оқыту – бұл да бәрімізге ортақ мәселелер. Әрбір тіл– тұнып тұрған мәдениет, мөлдіреген рухани бастау. Мемлекеттік тіл–қазақ тілін барлық қазақстандықтардың жетік меңгеруі бір күндік жұмыс емес, ол–бірқатар уақытты талап етеді. Біздің мемлекетіміз жас болғандықтан, көптеген маңызы бар мәселелерді іске асыруға құлшыныспен бірге, мол дайындық та қажет. Тілге деген құрмет–халыққа деген құрмет. Әлем 14

танитын ел болу үшін тіліміздің жұлдызын биіктетуіміз керек. Қазіргі кезде қазақ тілінің мәртебесін көтеру мен қолдану аясын кеңейту мақсатында барынша жағдай жасалуда. Алайда, менің ойымша, тілді меңгеру үшін біріншіден, адамның тілді үйренемін деген ниеті болуы керек. Қандай тіл болмасын, адамның өзі сол тілдің қажеттілігін түсінбесе, оған ат басындай алтын беріп оқытсаңыз да пайдасы болмайды. Екіншіден, ұстаздың тілді оқытамын, мінсіз үйретемін деген шын ықыласы болуы керек. Үшіншіден, тілді меңгеру кезінде тілдік ортаның болуы да өте маңызды. Бұл үйренген тіліңді ұмытып қалмауға, іс жүзінде қолдануға мүмкіндік береді. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп келеді. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Елбасының үштұғырлы саясаты аясында

шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер– бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей, жастарды сауаттылыққа баулысақ, болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге–жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер.Ал кейінгі толқын жастарға айтарым:Сендер– болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,-деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім жатыр. Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін әлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен кәсіптік-техникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары:«Полиглот»,«Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!»,«Үш тіл сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үш тілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды.Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б. түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға

орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Көбіне мен интерактивті әдістерді және түрлі ақпараттық технологияларды жаңа сабақ түсіндіргенде және қорытынды сабақта қолданамын. Бұл әдістер бойынша сабақ барысында оқушылар көп сөйлеп, оқытушылар аз сөйлеуге тиісті болады. Оқытудың басқа әдістеріне қарағанда, интерактивтік әдіс оқытушының жоғары белсенділік танытуын талап ететін әдіс. Сабақ кезінде оқытушының көбінесе тыңдаушы рөлін атқаруы оның процестен шет қалуы болып саналмайды. Сабақтың жоспары оқушылар өзара талқылау барысында нені ұғынуы керектігін көрсетеді, яғни, оқытушы оқушылардың ісәрекетін алға қойған мақсатқа жетуге бағыттайтын басқарушының міндетін атқарады. Оқушыларға көптілді оқытудың әртүрлі деңгейлеріне сәйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық және компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері жасалған. Пәнді оқытуда аудио, видео кешені–оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білімін жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады. Сондайақ оқыту процесінде мультимедия бағдарламасының көмегімен, ғаламтордан алынған әлемдік жағдайлар, педагогикалық технологиялардың түрлі әдіс–тәсілдері, коммуникативтік бағыттағы оқыту элементтері кең қолданылады. Техникалық құралдарды пайдаланудың ең тиімді жағыуақытты ұтасың, дәл, тиянақты оқуматериалдарын алдын-ала дайындап, оқушыға беріп отырсаң өзінен-өзі жасауға тырысады, қызығады, жасамай, үлгермей отырған оқушы болмайды, себебі оның алдында бәрі дайын тұр. Сонымен қатар мұғалім қазіргі мектептегі ақпараттық құралдарды жетік меңгеру, Power Point, Active Studio бағдарламаларымен жұмыс істеп қана қоймай үнемі интернет жүйесіндегі жаңалықтар мен өзгерістерді өзінің кәсіби шеберлігіне қолдана білу, білім кеңістігін кеңейту, ашу бағытындағы 15

өзгерістер мен әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге талпыну керек. Ағылшын тілін үйрету қиын да, қызықты жұмыс. Мектептерде жаңа технологиялар арқылы оқыту шет тілін үйренудің сапасы мен маңызын арттырады. Ағылшын тілін оқыту процесінде тілді дұрыс үйрету ауызша сөйлеу, сауатты жазу, мәнерлеп оқыту өте маңызды. Қазіргі кезеңде мектебімізде ағылшын тілін оқыту дұрыс жолға қойылған. Оқушылардың ағылшын тілін біліп ғана қоймай, оның тарихын, ұлттық мәдениетін білуге көп көңіл бөлінеді. Ағылшын тілін оқытудағы білімділік мақсаты–ағылшын тілінде сөйлеуді үйрету, байланыста бола алу мен ортақ тіл табысып, қарым-қатынасты нығайтуға ұмтылу болса, тәрбиелік мақсаты -өзге адамдарды тыңдау мәдениетін қалыптастыру негізінде өз пікірін айта алу және қорғауға үйрету, ілім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру екенін жоғарыда атап айттық. Ал ағылшын тілін ақпараттық технологиялар жүйесімен оқытудың ерекшелігі: оқу материалдарының АКТ арқылы оқушылардың оқу іс-әрекетін мұғалімнің көмегімен немесе компьютер арқылы меңгерілуі. Жеке тұлғалардың қалыптасуын қамтамасыз ететін деңгейлеп,

саралап оқыту, жобалап оқыту, коммуникативті оқыту. Ақпаратты-коммуникациялы оқытудың негізгі-қағидалары балаға өз бетімен ықпал ету, өзіндік пікірлерін анық жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру, оқушылардың, танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында тәжірибе жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейтуге, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ойпікірімен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет. Әдебиеттер тізімі: 1.ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы 2.Сарыбеков М.Н. «Наша стратегияподготовка педагога новой формации»// «Знамя труда» 2004,Аннотация.В данной статье рассматривается проблемы подготовки преподавателей к 12 летней школе. Annotation. This article discusses the problem of training of teachers to 12 years of school. Башанова Г.С.Әбілдаева Г.Н.Тәжиева Г.Қ.

Институт жаңалықтары «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының желілік жоспарына сай «Инновациялық технологиялар және жаратылыстану(гуманитарлық) ғылымы пәндерін оқыту» кафедрасының ұйымдастыруымен «Үштілділік –уақыт талабы, заманауи білім беру қажеттілігі» тақырыбында облыстық дөңгелек үстел өткізілді. Білім беру саласында үштілділікті басым бағыт ретінде ұстанудың қазіргі жайы мен болашағын талқылау, пікір алмасу, кәсіби қолдау көрсету мақсатында ұйымдастырылған дөңгелек үстелде пәнді ағылшын тілінде оқыту ерекшеліктері мен іске асыру мәселесі талқыланды.

 Мектепке дейінгі білім беру ұйымы  ЕРЕСЕК ТӘРБИЕЛЕНУШІНІҢ ТҮЙІНДІ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДИАГНОСТИКАЛАУ Әлім Г. Ә. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Мектепке дейінгі білім берудің сапасын арттыру көкейкесті мәселе болып табылады, себебі белгілі бір дәрежеде ол өзінен кейінгі білім беру деңгейлерінің сапасына тікелей әсер етеді. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттерінің бірі ретінде білім беруді бағалаудың заманауи жүйесін құру көрсетілген. Сол сияқты оның бағдарламалық мақсаттарының бірі– балаларды сапалы мектепке дейінгі тәрбиемен және біліммен толық қамту. Қазақстанның әлемнің алдыңғы қатарлы дамыған 30 елінің қатарына кіру тұжырымдамасы мектепке дейінгі білім берудің сапасымен тікелей байланысты бірқатар талаптар қойып отыр. Білім беру мазмұнының жаңаруы жағдайында мектепке дейінгі және бастауыш білім берудің сабақтастығын қамтамасыз етуде тыңдаушылар мектепалды даярлықтың білім беру үдерісінде балалардың даму деңгейін анықтайтын индикаторларға сәйкес балалардың білімдерін, іскерліктері мен дағдыларын критериалды бағалауда; мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың тұлғалық және жас ерекшеліктеріне қарай мектепалды даярлықтың бағдарламалық талаптарын ескере отырып, педагогикалық технологиялары және оқыту әдістері мен тәсілдерін таңдап бейімдеуде, педагогикалық диагностикалау арқылы дүниетанымдық түсініктерін анықтау, диагностика негізінде балалардың дамуын, мектепке жетілу жағдайын талдауда

тәрбиелеушілердің түйінді құзыреттіліктерін диагностикалау дағдыларын меңгеруде біліктіліктерін жетілдіру қажет. Бұл мақсатта курс тыңдаушыларына тәжірибелік сабақтардың тиімділігі зор. Тәжірибелі сабақ: Мақсаты:Педагогикалық диагностикалау арқылы дүниетанымдық түсініктерін анықтау, диагностика негізінде балалардың дамуын, мектепке жетілу жағдайларын талдау. Міндеті: Мектепалды жастағы балаларға білім беруде диагностикалық әдістердің тиімдісін қолдану. Кіріспе бөлімі: -жұмыс тапсырмаларының ерекшеліктері мен құрамын сипаттау және оларды орындау амалдарын (тәсілдер, әдістер, амалдар) түсіндіру; -жұмыс нәтижесіне қойылатын талаптар сипаттамасы; -техникалық құралдарды пайдалану кезінде техникалық қауіпсіздік жөніндегі кіріспе нұсқама; -тыңдаушылардың тапсырмаларды орындау нәтижелерін өздерінің бақылауы жөніндегі нұсқаулар кіреді. Негізгі бөлім тапсырмаларды өздігінен орындауын көздейді және келесілер арқылы сүйемелденуі мүмкін: -жұмыс барысы бойынша қосымша түсініктемелермен; -жұмыс тапсырмаларын орындау кезіндегі қиындықтарды еңсерумен; -жұмыс нәтижелерін ағымдық бақылаумен және бағалаумен. Ұлы педагог В.А.Сухомлинский: «Баланың ақыл-ой дамуын,

қызығушылығын, қабілетін, бейімін білмей оны тәрбиелеуге болмайды»,-дейді. Баланы барлық жағынан тәрбиелеу үшін, оны барлық жағынан білу керек деген дана педагогикалық шындықты әр кез есте сақтау қажет. В.Ф.Одоевский мектепте дейінгі жаста оқытуды «Қандай да болмасын ғылымға дейінгі ғылым» деген. Диагностика негізінде балалардың дамуын, мектепке жетілу жағдайларын талдауда, психодиагностикалық әдістер көмегімен нақты мәліметтер жасалынады және олардың негізінде балалардың белгілі бір талаптарды орындау барысында ісәрекеттерінің жүйелі даму жолы және деңгейі: а)мектепалды жастағы балалар тобына берілетін тәрбие мен оқыту мақсаттарын, баланың жеке басының даму деңгейі жайлы салыстырылған мәліметтерден (қалыпты деңгейде); ә)осы жастағы балалардың дамуындағы жеке айырмашылықтар жайлы мәліметтерден; б)алдынғы жас кезеңдеріндегі дамуы жайлы мәліметтерден; в)болашақтағы дамуы жайлы мәліметтерден: дамуы үшін қажет ететін нәрселерді, балалардың ары қарай жақсы дамуына қолайлы жағдайларды анықтау (өзгерістер жағынан). Мектепалды жастағы балаларға білім беруде диагностикалық әдістер арқылы, олардың: 1.Дүниетанымдық түсініктерін анықтау 2.Тапсырманы ауызша орындау тексеру. 3.Балалардың заттарды тану ептілігін анықтау. 4.Оқиғаның жүйелілігін анықтап, ептілікпен тауып орнатуға бейімделуін қалыптастыру. Баланың мектепке бейімделуіндегі қиындықтың бірі оқу бағдарламасын игеруге кедергі келтіретін танымдық үдерістердің төмен деңгейде болуынан туындайды. Бала мектепке келгеннен психолог танымдық үдерістердің даму деңгейін анықтайды. Мектепке бару–бала өміріндегі маңызды оқиға. Мектепте оқу баладан дайындықты 18

талап ететін қиын еңбек. Мектеп болашақ бірінші сынып оқушысына өз мінезқұлқын, ерік-жігерін басқару, ережеге бағыну, ортаға бейімделу секілді көптеген талаптар қояды. Сонымен қатар, бала мектепке психологиялық тұрғыдан да дайын болуы керек. Осыдан барып мектептегі даярлық топтарында қандай қиындықтар туады деген сұрақ ойға келеді. Мектепке дейінгі кезеңде жас ерекшелігіне сәйкес баланың өзін-өзі бағалауының сақталуы, танымдық және тұлғалық дамуы, қоршаған ортамен өзара байланыс жасауға дайындығы қарастырылады. Мектепалды даярлық топтағы балалар әр нәрсеге әуестігімен ерекшеленеді. Қазіргі кезде мектептің қойып отырған талабы-жеткіншек ұрпақтарды негізгі пәндермен терең де берік қаруландыру, ал меңгерген білімдерін күнделікті өмірде өз деңгейіндегі іскерлік шеберлікпен қолдана білу. Осы жетістіктерге жету үшін мұғалім алдындағы оқушының мінез-құлқын, санасезімінің жетілу дәрежесін таным процестерінің (қабылдау, зейін,қиял,ес,ойлау) дұрыс қалыптасуын қадағалап әрі дамытып отыру қажет. Баланың ойлауы, қабылдауы, зейіні белгілі бір проблемалық жағдайлардың дұрыс шешімін табуға қажетті білімнің жоқтығынан өзіндік ақыл-ой позициясымен ерекшеленеді.Бала білуге талпынады, білімді меңгеру үстінде оны «не үшін?», «қалай?», «неге?»,«неліктен?» деген сан сұрақтар мазалайды. Баланың мектепке психологиялық дайындығымен қоса, дәстүрлі түрде тән болған кейбір арнаулы білімдер мен дағдыларды-тіл дамыту, сауат ашу, математиканың қарапайым ұғымдары, бейнелеу өнері мен әуен сазын сезіну т.б. меңгеру айырықша орын алады. Мектепке дайындықтың нәтижелі болуы баланың айналадағы болмыста кездесетіндердің елеулілерін бөліп алып, оларды салыстыра отырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көре білуін, пікір айтуды үйреніп, құбылыстардың себептерін ашып, оларға қорытынды жасай білуі тиіс. Осы мәселелерді анықтау мақсатында арнайы мектепалды даярлық тобына

ойлауын, қабылдауын, зейінін дамытуға арналған жаттығулар жүргізілді. Танымдық процестерін дамытуға арналған жаттығулар жүргізуге болады. Психологиялық зерттеу жұмысына тыңдаушылар қатыса алады. Тапсырмалар:4 тапсырмадан тұратын ойлауын, зейінін, қабылдауын анықтайтын жаттығу тапсырмалар алынды. 1-тапсырма Логикалық ойлауын, зейінін дамыту. Жеті ергежейлі бірдей киінгенді ұнатады. Суретте берілген жеті ергежейлі адамның қайсысы дұрыс киінбеген? сұрағына жауап алынды. Сурет бойынша оқушылар дұрыс киінбеген екі ергежейлі адамның суретін тауып беру керек. 2 тапсырма Логикалық ойлауды дамытуға арналған. Суреттегі артық затты тап? Қалған суреттерді бір сөзбен ата. ( Суреттегі артық зат шұлық, қалғандары аяқ киімдер) 3 тапсырма Зейінді дамыту Балықтардың сол жаққа жүзгенінқызылмен, оң жаққа жүзгенін-сарымен боя. Қай бағытқа балықтар көп жүзіп жүр? сұрағына жауап алынды. 4-тапсырма

Ойлауды, көріп қабылдауды, зейінді дамыту. Суретте берілген сайқымазақтың суретіне ұқсайтын көлеңкені көрсету. Әр педагог болашақ үшін қызмет істейді. Сонымен қатар балаларды мадақтап, ынталандырып отырған орынды. Баланың қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз. Ойы дамыған шәкіртіміздің танымдық қызығушылығы арта отырып, шығармашылық әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі. Даярлық сыныбына баратын кезкелген баланың ата-анасы, мұғалімі оның жазып, санауына ғана көңіл бөліп қоймай, заттарды салыстыра білуді, талдауды, ойлай білуді үйретуі керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.ҚР білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жж арналған мемлекеттік бағдарламасы.Астана, 2010, 2.ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Астана, 2016, 3.Мұханбетжанова Ә.М., Мұханбетчина А.Г. Мектеп жасына дейінгі балалардың ісәрекеттік құзыреттілігі.Алматы,№1 (1).,2009, 4.Мухина В.С.Шестилетний ребенок в школе.-М., 1986.

ЗЕРТТЕУ ІС-ӘРЕКЕТІ АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ Ажигалиева Ж. Ж. Атырау қаласы, №26 «Жұлдыз» балабақшасының екінші санатты тәрбиешісі

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Жолдауларының бірінде: «XXI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің болашағы жоқ, XXI ғасыр-білімділер ғасыры. Болашақта өркениетті, дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанда дамыған елдердің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететінбілім,»-деп атап көрсетті. Қазіргі даму кезіндегі білім беру жүйесінің алдына

қойған мақсаты-дарынды, дүниетанымдық қабілеті жоғары, өнерлі, ізденімпаз, тапқыр, талапты, өз алдына мақсат қоя білетін, оны орындай алатын, мақсатына жете білетін жеке тұлға тәрбиелеу. Ал жеке тұлғаны тәрбиелеп, дамытып, қалыптастыратынтәрбиеші. Қазіргі тәрбиелеп оқыту-ең көкейкесті проблемаларды, танымдық қызығушылық мәселелерін қарастырады. Танымдық қызығушылық мәселесі қазақ

ойшылдары мен ағартушы педагогтардың да назарынан тыс қалмаған. Әл-Фараби: «Баланың рухани негізі түзу болса,оның тілегі,қалауы дұрыс болады.Оқып үйрету нәтижесі шәкірттің ниетіне әсер етеді,көңіл қалауы болмақ»-деген екен. Қазіргі таңда балабақша тәжірибесінде жаңа технологиялар кеңінен қолданыс тауып келеді. Дәстүрлі әдістемелерді жаңашылдық тұрғысынан жетілдіріп, стандартқа сай бес саланың мазмұнын жүзеге асыру тікелей тәрбиешінің шеберлігіне байланысты. Осы орайда әр балабақша, тіпті әр тәрбиеші өзіндік әдістемесін, оңтайлы, инновациялық технологияларды өз қызметіне қолдана алады. Әрбір технология өзіндік жаңа әдістәсілдерімен ерекшеленеді. Балалардың өз бетінше ізденіп, шығармашылық жұмыс істеулеріне жаңа технологияның тигізетін әсері өте тиімді екеніне көзім жетті. Инновациялық технологиялардың ерекшелігі–білімді жатқа меңгерту емес, балалардың өз бетінше меңгеруіне ұмтылатындығында. Ол есту, көру қабілеттерін арттыруға, сөздік қорын ауызша дамытуға бағытталады. Жаңа технологияларды пайдалана отырып оқыту балаларды мынадай жетістіктерге жеткізеді. -Әр бала өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланады; -Әр баланың жеке қабілеті анықталады; -Бір-бірімен бәсекеге түсе алады; -Өзін – өзі бағалай алады; -Қорытынды жасай алады. Білім сапасын арттырудың бірден-бір жолы–жаңа технологияны дұрыс пайдалану. Қазіргі таңда жан-жақты әдістәсілдерді қолдану арқылы балалардың оқу іс- әрекетіне қызығушылығын ашуға болады. Өзімнің шығармашылық жоба тақырыбым бойынша балалармен жұмыстар жүргізіп келемін. Жеке шығармашылық жоба тақырыбым: «Зерттеу іс-әрекеті арқылы балалардың танымдық қызығушылығын дамыту». Бұндағы мақсат: балалардың шығармашылық тұрғыда қабілеттерін дамытуына жағдай жасау. Танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту. 20

Бұл бағытта балалармен жүргізілген жұмыстарымның нәтижесі де көрініп жатты. Осы жоба бағытында ата-аналармен жұмыстар жүргізіліп, әр бала өзін жеке тұлға екенін сезінді, балалардың шығармашылық қабілеттері дамыту барысында кеңестер өткізіліп, арнайы анкета бойынша жұмыс жүргізілді. Тікелей балабақша мен отбасы арасында ынтымастық орнатылды. 5-6 жастағы балалардың сұрақтары мен хабарламалары заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстарды түсінгендігін ересектерге көрсетуге бағытталады. Әр түрлі материалдармен тәжірибе жасау барысында балалар олардың қасиеттерімен құрылысын танып біледі. Ересектер мен қарым-қатынас жасаудың жаңа түрі, әуелі, ересектермен бірге танымдық іс-әрекеттерге қосылған (мысалы, ойындарды заттар мен ойыншықтарға тәжірибе жасауды, табиғи материалдар мен қағаздардан құрастыруды және т.б.)Танымдық тақырыптарға әңгімелесу пайда болады және дамиды. Тәжірибе мен зерттеу, бақылау әрекеттерімен қатар, баланың дүние танымын кеңейтуде әңгімелеудің рөлі артады. Бала бір материалды, оның түрлі пішіндері мен бейнелерін әр түрлі қырынан танып,оны өзінің салған суретімен табиғи материалдардан жасалған көшірмелерде және тағы басқа бейнелеуі мүмкін. Түрлі материалдармен, дыбыстармен, сөздермен тәжірибе жасаудан ерекше рахат алады. Бұл әрекеттердің бәрі балабақша қабырғасынан басталатыны белгілі. Біртебірте осы танымдық бағдар танымдық белсенділікке, баланың өсуіне, дамуына байланысты танымдық белсенділік танымдық әрекетке өтеді. Танымдық қызығушылық- жеке тұлғаның өте маңызды білім меңгерер түрі.Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мемлекеттік стандартының «Таным» білім беру саласында танымдық іс-әрекет дағдыларын меңгерген, әлемнің тұтас бейнесін түсінуге және ақпаратты өмірлік маңызды проблемаларды шешуде қолдануға қабілетті мектеп жасына дейінгі тұлғаны қалыптастыру.Таным әрекетінің біріқабылдау.Тілді меңгеру барысында тіл

үйретуші есту,көру,сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді қабылдауға үйренеді. Кез-келген дені сау нәресте алғаш өмірге келгенде өзінің тіршілік әрекетін жаңа жағдайларға бейімдеуге көмегін тигізетін туа біткен танымдық бағдармен келеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.К.Д.Ушинский–баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойын, сөз қорының, санасының жеткізуіне әсері мол екенін көрсеткен. «Таным»–білім беру саласы бойынша қоршаған ортамен танысу, экология негіздері мектеп жасына дейінгі балалардың психикасының дамуы, жеке басының қасиеттерін қалыптастырудың қажетті шарты. Қоршаған орта туралы білімнің негізгі көзі–тікелей бақылау, баланың өзіндік тәжірибесі. Бала заттарды қарай отырып, олардың ерекшеліктерін анықтау үшін зерттеу әрекеттерін, яғни сипау, басып көру, иіскеу, дәмін тату т.б әдістерді қолданады. Мысалы, қағаз-жұмсақ, жыртуға болады, суға салса, жібіп, пішінін жояды. Зерттеу іс-әрекеті арқылы бақылау жұмыстарын жүргіздім. Мысалы, күз мезгілінде көкөністер, жемістер тақырыбына-көкөністермен жемістерді қарау, сыртқы пішінін, түсін, дәмін татуды қарастырдым. №1 тәжірибе -Не байқадыңдар? -Судың қандай қасиетін байқадыңдар? Түйін: сұйық,ағады. №2 тәжірибе -Балалар, судың дәмін көріңдер.Дәмі қандай? Түйін: судың дәмі жоқ. №3 тәжірибе -Суы бар әйнек стаканға қасықты саламыз. Қасық көріне ме? Түйін: су, мөлдір. №4 тәжірибе Бір стаканға су, екінші стакандағы суға үстінен сүт құйып қасық салу. Балаларға суы бар стакандағы қасық анық көрінетінін, ал сүті бар стакандағы қасықтың көрінбейтіндігін айтып көрсету. -Бұдан шығатын қорытынды судың мөлдір екендігі.

№5 тәжірибе Бір стакан суға құмды салу. Балаларға құмы бар суды ішуге болмайтынын айтып көрсету. Мектепке дейінгі балалардың құзіреттілігін дамыту барысында аналитикалық терапияның негізін салушы Кара Густав Юнгтің «Құм терапиясын» балабақшадағы балалармен жұмыс жүргізуді жөн көрдім. Құм терапиясы–адамға өзінің жан дүниесіндегі өз «Мен», өзін тануға, өзіне өте маңызды, жан тебірентерлік және құпиясының ашылуына көмектесті. Құм терапиясының қолданудағы мақсатым: 1.Бала өзін жайлы, қорғалған күйде сезініп, шығармашылық белсенділік танытатын табиғи стимулдық орта қалыптастыру. 2.Танымдық және психикалық процестерді дамыту;түйсікті (форманы,түсті,тұтас түйсік), есті, зейінді, қиялды, кеңістіктік түсінікті, қолдардың ұсақ моторикаларын дамыту. 3.Ауызша және ауызша емес әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, тәжірибелік қарымқатынастық біліктіліктер мен дағдыларды жетілдіру. 4.Қиялды, көрнекі-бейнелік ойлауды, сөздік-логикалық ойлауды, шығармашылық және сын тұрғысынан ойлауды дамыту, балаларды белсенді іс-әрекетке және зейіннің шоғырлануына тәрбиелеу. Әрекет үстіндегі құмды қолдану. 1.Әңгімелесу, 2.Балалардың өз тәжірибесі туралы әңгімелесу «Құммен ойнағанда мен не сеземін». Балалар өз сезімдері, құммен ойнау барысындағы туындаған қиялдары туралы әңгімелейді. 3.Сурет сабақтарында келесі сабақ түрлерін қолданамын. «Құммен сурет салуды үйренеміз» осы сабақты балалармен бастапқы кезеңде жеке әрқайсысымен жекелеп өткіземін. Ойындар:«Ненің ізі», «Келесіге бер», «Еркін ойындар». Қорыта айтқанда, «Құмзар ойыны» бала қиялындағы сөзбен айтып жеткізе алмайтын дүниесін құмға түсіре алатындығына көзім жетті. 21

Бала қолымен және табиғатпен жасалған шынайы, тартымды және тартымсыз пішіндерді қолданады, ал қолдан жасалған заттар шындықты қабылдауға көмектеседі. Құм терапиясы арқылы баланың мынадай құзіреттіліктерін дамыттым:  шығармашылық;  танымдық;  интеллектуалдық;  қарым-қатынас. Заманауи инновациялық әдістерді мектеп жасына дейінгі балалардың дамуында қолдану арқылы, балаларды шаршатпай, жалықтырмай, жан-жақты дамуына «Құм терапиясының» тигізер үлесі өте зор. Зерттеу жұмысының әдістері: педагогикалық, танымдылық зерттеулерге және мектепке дейінгі тәрбие бағдарламаларын талдау, бақылау, әңгімелесу, сауалнамалар жүргізу, тәжірибелік-педагогикалық эксперимент, диагностикалау, математикалық әдістер, алдыңғы қатарлы іс-тәжірибелерді жинақтап қорыту. Зерттеудің кезеңдері: Бірінші кезеңде тақырып анықталып, зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық, әдістемелік еңбектерге талдау жасалып, «Танымдық іс-әрекет дағдылары», «Инновациялық технология» ұғымының анықтамасы айқындалды. Екінші кезеңде инновациялық технологиялар негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың әдістемесі эксперименттен өткізілді. Үшінші кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу іс-әрекеттер арқылы танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруға байланысты тәжірибелік эксперимент жұмысының нәтижесі қорытылып, тұжырымдар жасалды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық мәнділігі: -мектеп жасына дейінгі балалардың зерттеу іс-әрекеттер арқылы танымдық қызығушылықтарын қалыптастыру ғылымипедагогикалық тұрғыда негізделді; "танымдылық іс-әрекет" ұғымына анықтама берілді; -мектеп жасына дейінгі балалардың танымдылық қызығушылықтарын зерттеу іс-әрекет арқылы қалыптастырудың жолдары анықталды; -зерттеу материалдарын тәрбиешілердің істәжірибесінде пайдалануға болады. Күтілетін нәтиже : -зерттейтін затты көріп, ұстай алатын мүмкіндіктер тудыру. -әр бала өзін жеке тұлға екенін сезінеді; -бақылау, зерттеушілік дағдылары дамиды; -проблеманы өз бетінше шешуге талпынады; -өзіндік пікірін ұсынады; -қате пікірден бас тартады; -қызығушылығы артады; -ойлау қабілеттерін дамыту; -өз бетімен жұмыс істеуге дағдыландыру; -зерттеуге баулу; -танымдық қабілеттерін арттыру. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Тұрғынбаева Б.А. Педагогтардың шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту.Теория және тәжірибе. Алматы 2007, 2. «Бала тәрбиесі» журналы, №11,№12. 2014, 3.«Тәрбиеші» республикалық ғылымиәдістемелік журналы, №5, №6. 2013, 4.Исследование процесса обучения– Алматы, 2012, 5.Кунусбекова Ш.«Математика еліне саяхат».

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ПЕДАГОГТАРДЫҢ КӘСІБИ-ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ Утекова Г. Н. Атырау қаласы, №26 «Жұлдыз» балабақшасының жоғары санатты әдіскері

«Адамның адамшылдығы ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады.» А.Құнанбаев Елбасы Н.Назарбаевтың Жолдаудың жаны құмар, тың шешім таба алатын «Нұрлы Жол» деп аталуының өзі оқыған тәрбиеші болуға дайындау керек. адамды тебірентпей қоймайды. Бұл Жаңа формациялы тәрбиешілерді алдымызда жарқыраған болашақ, жаңа қалыптастырудың негізгі мақсаты: бастамалар болатынына сеніммен қарау деп -жеке тұлғаның қажеттіліктерін түсіндім. қалыптастыру; Меніңше, Президент халыққа өте -Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту: қажетті жолды нұсқағандай әсер алдым. -Тәрбиешінің жеке тұлғалық қабілеттерін Бүгінгі күні бүкіл әлем дағдарыстан ашуға мүмкіндік туғызу; арылмай тұрған жағдайда Елбасының -Тәрбиешінің кәсіби құзыреттілігін дамыту; дұрыс жол тауып, халықты жақсылыққа -Тәрбиешінің біліктілігін арттыру. бастауы міне, осы тіке жол болар деген ой Концепцияда көрсетілген талаптарға сай келді. Елбасы Қазақстан халқына арналған жаңа формациялы тәрбиешілерді Жолдаудың барлығында да балалар-біздің қалыптастыру біздің міндетіміз. Болашаққа елдің бүгінгісі мен болашағы, біздің бастар нұрлы жол ең негізгі басымдықтың мемлекеттің басты байлығы мен тірегі бірі-білім. Білім-мемлекет дамуының алтын екенін нақтылай айта, балаларды балалар арқауы. Елдің келешегі-өскелең ұрпақтың бақшасымен қамтуға байланысты қолында екенін ескерсек, білім беру мен проблемаларды түбегейлі шешуге тәрбие адамгершілікті тұлға бағытталған «Балапан» бағдарламасының қалыптастырудың қос қанатындай. орындалысын өз қолына алып, бақылауда Бүгінгі таңда педагогтардың кәсіптік ұстауда. Бұл бағдарламаның маңызы мен деңгейін арттыруды әдістемелік мәні еліміздің жарқын болашағы жас сүйемелдеу мақсаттарын іске асыру үшін, ұрпаққа күнделікті тәрбие мен білім мына міндеттерді негізге алып отырамын: беретін тәрбиешілер қауымына да үлкен *педагогтардың психологиялық жас міндет жүктейді. ерекшеліктері мен оларды іске асыру Қазіргі уақытта қоғам кәсіби еңбек ету мүмкіндіктерін зерделеу; барысында болашақ маман иесінен *ақпараттық-талдау деңгейін пайдалану, педагогикалық-психологиялық әдістемелік теориялық деңгейін арттыру жұмысын тәсілдерді жеке тұлғаға меңгертуді талап жалғастыру; етіп отыр. Заманауи прогресте мақсатқа *жобалық қызмет пен оқытудың жету үшін жас мамандарды үйрете отырып, заманауи педагогикалық технологияларын заман талабына сай болу үшін білімі іс-тәжірибеге енгізуді жалғастыру; жоғары, мәдениетті, өзіне деген сенімі *өз қызметін бағдарламалау, мықты, азаматтық айқындамасы орнықты, шығармашылық ниетін іске асыру. кәсіптік білім деңгейі жоғары, жаңалыққа

Соңғы уақытқа дейін әдіскер жұмысының мақсаты бақылау және басшылық жүргізу болып келді. Қазіргі заман жағдайында бұл тұжырым басқарушылық функцияға ауысты, ол әр педагогтың нақты ерекшеліктерін ескере отырып, кадрлармен әдіскерлік жұмыс жүргізуді тиімді құруға, сол арқылы педагогикалық үдерісті жақсартуға мүмкіндік береді. Белгілі ұлы педагог К.Д.Ушинский: «Баланы жан-жақты етіп тәрбиелеу үшін оны жан-жақты білу керек»,-деген. Жас ұрпақты мектепке дейінгі мекемеде тәрбиелеуде, білім діңгегі сапалы болу үшін жас ұрпақты оқыту әрі қарай инновациялық негізде жалғастыруда әдістемелік–педагогикалық диагностиканың маңызы өте зор. Инновациялық қызметтің әр кезеңі педагогтардан кәсіби құзыреттіліктерді талап етеді. Осыған байланысты педагог кадрлар мен тәрбиешілердің кәсіби шеберліктерін арттыру мақсатымен балабақшада ғылыми-әдістемелік жұмысты, инновациялық үрдістерді басқаруды, жаңаша жолға қою керек деген ой туындады. Инновациялық іс-әрекетті жүзеге асырудағы әдістемелік міндеттің әдістәсілдерін басшылыққа ала отырып, оларды өз жұмысымда қолдану арқылы диагностикалық зерттеу жұмыстарын педагогтардың педагогикалық үрдістерін дамытуда қолданып келемін. Диагностиканың негізгі мақсатыдиагностика бағытын анықтау және әрі қарай жетілдіру жолдарын бақылау, зерттеу болып табылады. Инноватор тәрбиешілер дайындау үшін, мен әдіскерлік жұмысымды үнемі жаңартып, инновациялық бағытта дамытып келемін: 1.Тәжірибеде бұрыннан қолданып келген жүйені өзгертіп, педагогтармен жүргізілетін жұмыстарға жаңалықтар енгізу; 2.Жинақталған іс-тәжірибені шығармашылық іс-әрекетпен жаңарту; 3.Әдістемелік көмек бетшелерін дайындап, тәрбиешілерге ұсыну; 24

4.Тәрбиешілердің тәжірибелік ісәрекеттеріндегі кейбір мәселелерді шешу жолында әдістемелік көмек беру. Тәрбиешілерге диагностикалық және жекелеу негізінде әдістемелік тұрғыдан нақты бір көмек көрсету, шеберлігін шыңдау мақсатында білім беру үрдісінің сапасын жоғарлату үшін балабақшада мынадай жоспарлы жұмыс түрінің моделі құрылды. Модель төрт сатыдан тұрады: 1саты-Аналитикалық талдау (тәрбиешілерге мониторинг,диагностика жүргізу нәтижелері арқылы білім деңгейін, тәрбиеші қызметіндегі қиыншылықтарды анықтау және зерттеу, мәселеге бағытталған талдау жүргізу). Осындай мониторинг, диагностика нәтижелері арқылы проблема анықталғаннан кейін жұмыс түрлері жоспарланады. 2 саты-жұмыс жоспары жасалған кезде, оның: -ғылымилығы (жоспардың нақтылығы мен шынайлығы). -оптималды (нақты есепке алу мүмкіндігі). -белгілі бір мақсатқа бағытталуы. Бұдан кейін жоспарланған жұмыс ұйымдастыру және үйлестіру (3 саты) бойынша жүргізіледі. 3 саты-ұйымдастыру және үйлестіру– тәрбиешілердің мамандық деңгейін жоғарлатуына бағытталған әртүрлі әдістемелік жұмыс түрлерін дайындау арқылы жүзеге асады; 4 саты-бақылау диагностикалық (жасалған жұмысты оқып түсіну, өткізілген шараларға талдау жасап, әрекеттерді түзету. Өзімнің шығармашылық жоба тақырыбым бойынша педагогтармен жұмыстар жүргізіп келемін. Өзімнің жеке шығармашылық жоба тақырыбым: «Мектеп жасына дейінгі педагогтардың кәсіби-құзыреттілігін арттыру». Бұндағы мақсат: Әдістемелік қызметтің жұмыс жүйесі арқылы педагогтың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру. Жоба міндеттері: -Педагогтардың кәсіби құзыреттілігінің деңгейін, олардың қажеттіліктерін, проблемалары мен мүдделерін зерделеу.

-Педагогтардың психологиялықпедагогикалық деңгейлері мен әдістемелік білімдерін, икемділіктерін, кәсіби тәжірбиелерін, олардың кәсіби құндылық бағдарларын жетілдіру. -Педагогтарды нормативтік құқықтық құжаттар, бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету арқылы педагогика жетістіктері туралы хабардар ету. -Педагогтардың кәсіби құзыретін үздіксіз дамытуға және өздігінен іске асыруына арналған жағдайлар жасау. Бұл бағытта педагогтармен жүргізілген жұмыстарымның нәтижесі де көрініп жатты. Осы жоба бағытында педагогтардың ғылыми–теориялық деңгейін арттыруда жаңа технологиялық құралдармен тәсілдерді меңгеруде оқытудың белсенді әдістерін ескере отырып, әдістемелік сағаттар, кеңес берулер, проблемалар бойынша семинарлар, педагогикалық кеңестер жүргізіліп отырылады. І кезең-Дайындық. Іс-әрекеттер: Балабақшадағы әдістемелік жұмыс педагогтардың үздіксіз білім беру жүйесіндегі аспектінің бірі ретінде ұсынылған кадрлармен жұмыс негізінде педагогтардың педагогикалық шеберлік деңгейі бойынша жіктеп сараптау. Педагогтарды үш топқа жіктей отырып, төмендегіше деңгей құрамына қарай сараптауға болады, олар мыналар: -шығармашылық тұрғыда жұмыс жасауға бейімділер; -бейімделе алмай жүргендер; -жас мамандар. Педагогикалық диагностиканың мазмұны үдерісті немесе педагог жеке басының құбылысы мен қызметін жедел зерделеу және бағалау, реттеу және түзету. Бұл кәсіптік дайындықтың нақты деңгейін ғана емес, сонымен бірге қажеттілікті де бағалауға негіз ретінде педагог-кадрлармен жұмыстың мақсатын айқындап, жүзеге асыруға педагогикалық-диагностикаларды таратуға болады: -тәрбиешінің кәсіби дағдыларын өздігінен бағалауы. (диагностикалық карта толтыру). -бақылау және басшылық ету.

-ата-аналармен жұмысты ұйымдастыру. -қызмет нәтижесін талдау. Кәсіби өсудің талаптары бойынша кәсіби құзыреттілікті арттыруды ақпараттық, дидактикалық, техникалық жағынан қамтамасыз етудің бар мүмкіндігін методикалық өзгеріс әрекетіне қарай педагогтар бойына жеткізіп отыру. Әдістемелік сүйемелдеу жүйесін мәлімденген проблемаларға сәйкес дайындау. Күтілетін нәтиже: -педагогтың кәсіби құзыреттілігінің өсуі; -мектепке дейінгі балалар білімінің сапасы мен деңгейін педагог жетістігі арқылы көру; -әдістемелік ақпараттар жинақтау; -әдістемелік-психологиялық-аналитикалық диагностика жүргізу, нәтижесін бағдарлау; -педагогтардың біліктілігін арттыруды жоспарлау, педагог білімін инновациялық бағытта жетістігін көру; -кәсіптік шеберлік диагностикасының нәтижесі қаралады, дайындық деңгейі, икемі, педагогикалық қызмет нәтижесі белгіленеді; -кәсіптік шеберлікті жетілдіруге бастайтын алғашқы саты-өздігінен білім алу жұмысын дамыту нәтижесін күту; -ойындық үлгілеулер, сауалнамалар, жобалық әдіс, педагогикалық шеберханалар, тұсау кесерлер. ІІ кезең-Жүзеге асыру. Педагогқа ықпалды көмек көрсету, сараланған тәсіл кезеңі негізінде педагогикалық жұмыстар іске асырылады: -кәсіпқой педагогтар дамытудың күрделі мәселелерін меңгереді. -топ бағдарламасы мен жоспары педагогтарда кездесетін қиындықтарды зерделеуге негізделген нысана негізінде жүзеге асырылады. -заманауи сабақтардың технологиясымен оған байланысты, педагогтар бала мүмкіндігін диагностикалау, тәрбие беру және оқыту әдістерін оңтайлы үйлестіруді таңдау және негіздеуге зерделенілген әдістемелік жұмыстар қаралып отырылады. Әдіскердің басшылығымен кәсіптік шеберлікті жетілдіру мен жиынтықтаудың

дербес теориясы әзірленеді және іске асырылады. Күтілетін нәтиже: -Шығармашылық топ құрудағы әдістемелік жұмыстар нәтижесі қаралады, күтіледі. Педагогикалық шеберлікті жетілдіру мектебінің жұмыс жоспары бойынша жүргізілген жұмыстар нәтижелі күтіледі, қаралады. -Жас маманды қалыптастыру мектебінің жұмыс жоспары негізінде жүргізілген жұмыстар нәтижесі күтіледі. ІІІ кезең-Нәтижелі кезең. -Жас педагогты қалыптастыру мектебінің жұмыс жоспарын басшылыққа алып, педагогтардың жеке басының және кәсіби дамуына арналған жағдайларды жасау, жас педагогтың кәсіби құзыреттілігін арта түсіру; -өзін-өзі дамыту, өздігінен білім алу бағдарламаларын жасауға, педагогты балалармен өзара қарым-қатынаста болуға жағдай жасалынды, әдістемелік кеңестер тарату; -Педагогикалық шеберлікті жетілдіру негізінде, жоғары кәсіби құзыреттілік қалыптастыру, өзін-өзі кәсіптік жетілдіру, өзін-өзі дамыту қажеттілігін дамыту; -педагогтардың үздіксіз кәсіптік білім алудағы қажеттілігін қанағаттандыру; -педагогтың қызметін жүзеге асыруда, жетістіктерге қол жеткізуге әдістемелік көмекті үнемі жиі қалыптастыру; -педагогтарды дербес ғылыми-зерттеу қызметіне тарту; -жұмыс тәжірбиесін ұсыну, жинақтау, істәжірбие алмасу; -Өздігінен білім беру жұмыс нәтижесінде есеп беруді талап етіліп, кеңес беру, педагогикалық кеңеске, семинарға қатысу, өзін-өзі таныстыру, ашық сабақтарды көрсету,іздену, тәжірибе алмасу нәтижесінде жұмыс нәтижесін қадағалау, диагностикалау; -шығармашылық жұмыс таңдау, жетістік жағдайын жасақтау; -жұмыс нәтижесін зерделеу кезінде қадағалау,сұхбат,сауалнама алу,тест жүргізу, педагогикалық тәжірибені ұсыну; -педагогтың педагогикалық-әдістемелік рейтинг картасын толтыру; 26

-курстық қайта даярлаудан өту; -біліктілік разрядын арттыруы; -балабақшаның, қалалық білім бөлімінің, облыстық білім басқармасының алғыс хаттарымен, мақтау қағаздарымен марапатауларға қол жеткізу. Күтілетін нәтиже: Жасақталған жоспар негізінде, жаңашыл педагогикалық жұмыстарға ізденіс қалыптастыру, нәтижесін көру. Педагогтардың кәсіби диаграммасының өсу деңгейін қадағалау, диаграмма нәтижесін шығару. Жаңа білім беру технологиялары оларды іс-тәжірибеге енгізу, нәтижесін көру. Педагогтардың шығармашылық есебі; Калалық, облыстық семинарға қатынасу нәтижесі; Балабақшаішілік іс-шараларға, сабақтарға, ойын-сауықтарға қатынасу. Қалалық байқауларға қатысу, жетістікке жету. Үнемі іс-тәжірбие алмасып отыру. Озық педагог жетістігіне жету. - Авторлық семинарлар - Конференциялар - Педагогикалық шеберханалар - БАҚ-тағы жарияланымдар. Жоба жұмысын дайындау. Осылайша әдістемелік қызметтің жұмыс жүйесі арқылы педагогтың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруда жобалау ісәрекетін пайдалану педагогтардың психологиялық-педагогикалық деңгейлері мен әдістемелік білімдерін, икемділіктерін, кәсіби тәжірибелерін, олардың кәсіби құндылық бағдарларын жаңғыртуға ықпал жасайды және әр педагогтың шығармашылығын жүзеге асыруға, балабақшаның білім процесінің нәтижесін көруге мүмкіндік береді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Балабақша меңгерушісі мен әдіскері. Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал-№1-2014, 2.А.Ә.Жайтапова,Г.А.Шамина «Әдіскер қызметінің мазмұны білім беруді жаңарту тұрғысынан» -Алматы, 2010, 3.Б.П.Битинас, Л.И.Катаева«Педагогикалық диагностика болмысы,қызметі, болашағы». Алматы, 2010,

4.Білім беру ұйымның әдіскеріРеспубликалық журнал -2014, 5.Мектепке дейінгі ұйым әдіскері. Ноғайбекова Б.Ж, Ноғайбекова Б.С Шымкент 2012,

6.Мектепке дейінгі ұйымдарда мониторинг жүргізу әдістемесі. А.С.Амирова. Алматы 2013,

БАЛАБАҚШАДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Рахымғалиева Г.П. Атырау қаласы, №26 «Жұлдыз» балабақшасының тәрбиешісі

Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті–ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев:«Ойын ойнап,ән салмай, өсер бала бола ма?» деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады.Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады.Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана емес, философтар,тарихшылар,этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары бала ойынының психологиялық мәнін және ойынға тән ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім. Адам іс-әрекетінің ерекше бір түрі– ойынның пайда болуын зерттеушілердің біразы өз еңбектерінде өнер және ойын көркемдік іс-әрекеттің алғашқы қадамы деп түсіндіреді. Ойында шындықтың көрінісі, оның бейнелі сәулесі қылаң береді. Жалпы ойынға тән нәрсе өмірдің әртүрлі құбылыстары мен үлкендердің түрлі ісәрекеттеріне еліктеу екені белгілі. Ойынның шартты түрдегі мақсаты бар, ал сол мақсатқа жету жолындағы іс-әрекеттер бала үшін қызықты.Балаларға ақыл-ой, адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық тәрбие берудің маңызды тетігі ойында жатыр. Ойын барысында балалар өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну, қабылдау, ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік

арқылы түрлі психикалық түйсік пен сезім әлеміне сүңгиді.Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратын да–ойын әрекеті болып саналады.Орыс педагогы В.А.Сухомлинский: «Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл-ойдың қалыптасуы мүмкін де емес». Ойын–таным процесін дамытудың негізі болғандықтан, әрбір тәрбиеші–оқыту мен тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыруы керек. Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп,сондықтан кейбір педагогғалымдар «жақсы ойын–жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын–жаман жұмыс сияқты»-,деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін жасайды. Өйткені, әрбір жас кезінде ойын тиісті дәрежеде ақыл мен қажыр-қайрат жұмсауды керек етеді. Белсенді іс-әрекет пен күшжігер жұмсалмаған ойын,жақсы ойын болып табылмайды,жақсы ойын да, жақсы жұмыс та көңілді қуанышқа толтырып, рақатқа бөлейді. Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың ұқсастығы байқалады. Баланың ойынында да белгілі бір дәрежеде тиісті жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс. Олардың негізгі айырмашылығы тек мынада: баланың ойыны нақты материалдық, рухани байлықты көздемейді, ал жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені айқын. Ойын кезіндегі баланың 27

психологиялық ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды,белсенділігі артады,ерік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды.Ойын үстінде бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне бөленеді. Бірақ бала одан ойын екенін білмейді деген түсінік тумайды. Сондықтан шындықтағыдай «сөйтейік, бүйтіп көрейік»деуі, олардың «ойынды ойын» деп түсінуінде жатыр. Осыдан келіп ойын туралы мынандай тұжырым жасалады: -ойын–тәрбие құралы, ақыл-ойды, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, өмірді танытып, сезімді кеңейтеді, тәрбиелейді. -ерік және мінез қасиеттерін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді. -ұжымдық сезім әрекеттері өсе түседі. -эстетикалық тәрбие беру құралына айналады. -еңбек тәрбиесін беру мақсаттарын шешуге мүмкіндік береді. - дене күшінің жетілуіне көмектеседі. Демек, ойын баланы жан-жақты жарасымды тәрбиелеудің психологиялық және физиологиялық негіздері болып табылады. Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оны өмір құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл табысып, жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Ойын үстінде дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп те ерекше бағалаған. Балалар ойынында кейде өлең-тақпақтар жиі кездеседі. Ол өлең-тақпақтардың негізгі мақсаты тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ептілікке баулу, қиялына қанат беріп, ойын ұштау, өз бетімен іскерлікке, қысылған жерде дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу. Бұған қоса, кез-келген ойынның аяғында жеңу бар да, жеңілу бар. Жеңгендер әрі қарай өз биігінде қалуға тырысса, жеңілгендер айтып тартады. Ол көбінесе, тақпақ айту, ән салу, би билеу түрінде 28

болады. Бұдан қай ойынның да түпкі нысанасы балалардың бойында өнердің нұрын себу, өлең, тақпақ айтуға төсілдіру екенін аңғару қиын емес. Ойынның негізгі ерекшелігі-балалар үнтүнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді. Ойын процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен роль атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойынның түпкі ниеті-бұл балалардың нені және қалай ойнайтынының жалпы анықтамасы. Мысалы: «Дүкен», «Аурухана», «Ұшкыштар», «Отбасы», «Балалар бақшасы» және т.с.с болып ойнайды. Ойынның сюжеті, мазмұны-бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің, балалардың өзара қарымқатынастарының дамуын, көп жақтылығын және өзара байланысын анықтайды. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға ықылас пен ынтаны қоздырады. Ойын процесінде балалардың өздері ойнаушылардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынастарын анықтайды және реттейтін ереже белгілейді. Ойын бала үшін нағыз өмір. Олай болса ойынды ақылмен ұйымдастыра білуіміз қажет. Ол балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті қатысушысы болуға тиіс. Ойын көбінесе серуен кезінде ұйымдастырылады. Сондыктан аулада арнаулы құрылыстар, ғимараттар (автобустар), көптеген құрылыс материалдары күректер, доптар, секіргіштер болуға тиіс. Ойын сонымен бірге оқу қызметі кезіндегі оқытумен де тығыз байланысты. Ойын ешқашанда өзінің қызықтылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты өзгереді. Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті-рольді, драматизиялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар, ұлттық ойындар болып бөлінеді. Сюжеті рольді ойындар мектепке дейінгі балаларға тән, ең сипатты ойындар болып табылады. Ол балалар өмірінде елеулі орын алады. Сюжетті -рольді ойындарының ерекшелгі сол, оны балалардың өздері жасайды. Ойынның дербес әрекеті айкын

өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ та қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті- рольді ойында бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеттері болып табылады. Мысалы: «Дүкен» ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушының әрекеттеріне, ал «Аурухана» ойынын ойнағанда дәрігер мен науқастың әрекеттеріне еліктейді. Драматизиялық ойындарда мазмұн, рольдер, ойын әрекеттері қандай да бір әдеби шығарманың, ертегінің т.б. сюжеті мен мазмұнына сәйкес болады.Ол сюжеттірольді ойынға ұқсас. Драматизия ойынында балаға қандай болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек ол үшін ойынның шын мәнінде ойын болғаны дұрыс. Құрылыс ойыны-балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны қоршаған өмірді алуан түрлі құрылыстарды және соларға байланысты іс-әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті-роль:ойынға ұқсас келеді, және соның бір түрі деп қаралады. Олардың қайнар көзі біреу-қоршаған өмір. Балалар ойын үстінде кетрлер, стадиондар, театрлар, цирктер т.б. ірі кұрылыстар салады. Дидактикалык ойын формасы кішкене балаларға мейлінше тек оқыту формасы болып табылады. Ойын ой мен қимылды ұштастыру негізінде жүргізу керек. Мысалы, «Сиқырлы қақпаның сырын ашайық» деген ойында тәрбиеші балаларды зат туралы айта білуге үйретеді, олардың жүйелі сөйлеу қабілетін дамыту міндетін алға кояды. Ойын міндеті қақпақтың астында не бар екенің білу. Дидактикалык ойынның нәтижесіне қандай жолмен болса да жету емес, балардың білімді игеру, ақыл-ой қызмет дамыту да, өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктерін көрсетеміз. Дидактикалық ойындарда да балалардың алдына қандай да бір міндеттер қойылады, оларды шешу үшін назарды жұмылдыру, ерікті зейін қою, ережесін ой елегінен өткізе білу т.б. Олар балалардың түйсік және қабылдау қабілеттерін дамытуға, ұғымдарын қалыптастыруға, білімді меңгеруге көмектеседі. Дидактикалық ойындар айналамен

табиғатпен таныстыру сабағында жиі қолданылады.Дидактикалық ойындар топ бөлмесінде, аулада, залда, учаскеде өткізіледі. Дидактикалық ойынның орталығы ойыншықтар мен ойын құралдары. Топта дидактикалық тұрғыдан жабдықталған қуыршақ, күнделікті тұтынуына керекті барлық заттардың комплекттері болу керек.Стол үсті ойындарға лото, домино, тақырыптық ойындар («Қайда не еседі?»,«Бұл кімге керек?» т.б.) пазылдар, қимыл белсенділігін, ептілікті талап ететін ойындар («Ұшатын қақпақтар», «Қаздың балапаны», «Нысанаға тигіз» т.б.), мозайка типтес ойындар жатады. Қимыл ойындары балалардың қозғалысын жүгіру, секіру, өрмелеу, лақтыру, қағып алуды жаттықтыруға, дамытуға және жетілдіруге мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйкепсихикалық дамуына, жеке басының аса маңызды салаларының қалыптасуына да үлкен әсер етеді. Қимыл ойындары үйдің ішінде және серуен кезінде бірнеше баламен немесе бүкіл топпен өткізіледі. Олар сондай-ақ дене шынықтыру сабақтарының кұрамына енеді. Балалар ойынды игерген соң өздігінен ойнай алады. Қимылды ойындарды, ұлттық ойындар желісінде ұйымдастыруға болады. Мысалы,«Соқыр теке», «Көкпар», «Асық», «Бәйге», «Тақия тастамақ» т.б. ойындар жатады. Баланың бірінші даму кезеңі ойын арқылы жетіледі. Сол сияқты ойындар да топта жас ерекшелігіне сай жүргізіледі. Ойын—балалардың тілді үйренуге деген сенімін оятады. Рөлдік ойындарда барлық балаларға бірдей рөл тиеді де, бір-бірімен міндетті түрде қарым-қатынасқа түсіп, сөйлеседі. Балалар белсенді жұмыс істеп, бір-біріне жәрдем беріп, жұмыстарын мұқият тыңдап, өздерін және бір-бірін бағалайды, ал тәрбиеші тек бағыттаушы болады. Драматизацияланған ойындар балаларға керекті сөздер мен сөйлемдерді меңгеруді, интонацияны дұрыс пайдалануды, мәнерлеп және көркемдеп оқытуды дамытуда көп әсерін тигізеді. Актерлер ретінде көбінесе басқа ұлттың балалары ойнаса, ал 29

сарапшылар, кеңес берушілер ретінде қазақ балалары ойнайды. Драматизацияланған ойындардың түрі басқа ойындарға қарағанда күрделірек себебі, ол ертегілерден және әдеби шығармалардан құрылады. Рөлдік ойындарды меңгергеннен кейін балалар бұл ойынның түрін тез меңгереді. Мысалы, драматизациялық ойындарды екі түрлі дайындауға болады: а)шығарманы өзгертпей дәл түрінде сахнаға қою; б)мәтінге шығармашылық түрде өзгеріс жасап, сахнаға қою. Драматизацияланған ойындардың белгілі, айқын мақсаты болады. Дыбыстарды дұрыс айтуға жаттықтыру, тілдік қарым-қатынасқа түсу дағдыларын дамыту. Өмірде кез-келген оқиға туралы естігенін ұғуға және іс-әрекет жүзінде көрсете білуге үйрету. Ойынды қолдануда оның күнделікті жаттығу жұмысына айналмауын ескеру керек, ондай жағдайда баланың қызығушылығы төмендейді. Қандайда болсын ойынды таңдауда баланың жеке психологиялық қабілетін де ескерген жөн. Осы ұсынылып отырған ойын түрлері балалардың тілге деген қызығушылығын арттырып, оқу-тәрбие үрдісін іске асыратын ұтымды бір жолы. Балабақшадағы балалар болашақ иесі болғандықтан дүниежүзілік мәдениетті танитын, өзінің төл мәдениетін білетін, сыйлайтын, рухани дүниесі бай, саналы ойлайтын деңгейі жоғары білікті болуы міндетті. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесін, мәдениетін жасөспірімдер бойында саналы сіңіріп, қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, мінез-құлқын, өмірге деген көзқарасын, бағытын дұрыс қалыптастыру тәрбиеге байланысты. Балабақшада адамгершілік тәрбиесі тәрбиелеу және білім беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Ал балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тіл дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері сабақтарында өлі-тірі табиғатқа деген сүйіспеншілік, үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сапалары қалыптастырылады. Қазақ ауыз 30

әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала–балалар ойыны. Ойын– балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады. «Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді»,-депК.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынға тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен. Қазақ халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын–мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. С.Торайғыров «Балалықтың қанына ойын азық» деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады. Оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарымқатынасын реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй

жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Дидактикалық ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға,заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді.Қимыл-қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады .Бұндай ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек,тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген ынтасын, қоғамдық мәні бар ісәрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік

тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады. Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті–ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев:«Ойын ойнап,ән салмай, өсер бала бола ма?» деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады.Жас баланың өмірді тануы, еңбекке қатынасы,психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қаженбаева А.Е.Бала танымын ойынмен дамыту. /А.Е.Алдабергенова. // Бала мен балабақша. 2002. №1. 2. Құсайынова З. Балалардың шығармашылық қабілетін ойын арқылы дамыту // Бастауыш мектеп.2000. №4. 3.Алпысбаева Г. Дидактикалық-танымдық материалдар. Қызылорда. 2003. 4.А.Әбішева «Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық ерекшеліктері» 5.Дошкольный мир 2016. №1,2.

БАЛАЛАРДЫ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНА ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛДАРЫ Натифуллина Б.Т. Атырау қаласы, №26 «Жұлдыз» балабақшасының екінші санатты тәрбиешісі

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында.» Н.Ә.Назарбаев Еліміздің өсіп–өркендеуіне сай, заман болады”,-деп ұлы Абай айтқандай, Елбасы талабына жауап беретін руханиЖолдауында да “білім беру жүйесінің басты адамгершілік қасиеттерін қалыптастырған, міндеті-оқытудың жаңа технологияларын қоғамдық өмірге икемделген, білім мен өмір енгізу, білім беруді ақпараттандыру, заңдылықтарын түсінген, қоғам мен халықаралық коммуникациялық желілерге мемлекет және отбасы алдындағы шығу, ұлттық және жалпы адамзаттық жауапкершілікті сезінетін, салауатты өмір құндылықтарды ғылым мен практика салтын саналы түрде таңдаған өркениетті жетістіктері негізінде жеке тұлғаны елдің азаматын тәрбиелеу білім беру қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби ұйымдарына жүктеледі. “Адамның шыңдауға бағытталған білім алу үшін адамшылдығы ақыл, ғылым, жақсы ата, қажетті жағдайлар жасау”-деп ерекше атап жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан көрсетілген. Мемлекетіміздің болашағы 31

жастар екендігін, оларды саналы азамат етіп өсіру, Отанының патриоты етіп тәрбиелеу барлығымыздың міндетіміз. Бізді, білім саласының мамандарының әсіресе, осы тақырыпта айтқан мәселелер елең еткізбей қоймайды. Елбасымыз рухани қазыналарымызды қастерлеу, оны келер ұрпақтың еншісі етугн үлкен көңіл бөледі. Әдеби шығарманың көркемдік өресін көрсететін құралдың бірі-оның тілі. Тіл арқылы ақын-жазушының көркем-ойын ұғынады, одан эстетикалық тәрбие алады. Рухани адамгершілік тәрбие-дұрыс дағдылар мен әртүрлі жағдайларда өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалар, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығы. Жас ұрпаққа рухани тәрбие мен білім беру адам дамуының рухани үйлесімділігін, өмірдің құндылықтарын түсінуге, өзін қоршаған ортамен үйлесімділікте ұстай білуі, жердегі тіршілікті сақтау үшін өзінің қажеттілігін түсінуді қамтамасыз етеді. «Жаңа» қоғамға «жаңа» сапалы білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндетәрбір жеке тұлғаның, бүкіл халықтық, бүкіл қоғамдың тағдыры педагогтің еңбегінің нәтижесіне тікелей байланысты. Қазіргі жаһандану кезеңінде қазақстан мемлекетінің болашағын сенімді құрамыз десек, ұлтымыздың рухани жарық жұлдызы Мағжан Жұмабаевтың «Қазақстан тағдыры да, келешек ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі». Ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға үйлестірілген қазақстандық төл «Тәрбие» тұжырымдамасын жасау және білім беру көлеңкесінде қалып қоймайтын, керісінше тәрбие мәселесін төрге қоятын тәлім-тәрбие жүйесіне қосу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Қазақстан Республикасы мектепке дейінгі білім беру стандартының негізгі ережелері мен талаптарын басшылыққа ала отырып, балабақшада тәрбие мен оқытудағы негізігі мақсаттарын жүзеге асыру біздің міндетіміз. Жеке тұлғалық өзін-өзі жетілдіру құзырлылығы– баланың дене, рухани және интеллектуалдық өзіндік дамуы, эмоционалдық тұрғыда өзін-өзі реттеу мен жүзеге асыру тәсілдерін меңгеруге бағытталады. Бала өз қызығушылығы мен 32

мүмкіндіктері арқылы өзіндік танымын, қазіргі кезеңдегі қажетті жеке тұлғалық қасиеттерін дамытып, психологиялық сауаттылығын, ойлау мәдениеті мен мінезқұлық мәдениетін меңгереді. Сондай-ақ бұл құзырлылыққа жеке бас гигиенасы, өз денсаулығы мен экологиялық мәдениет кіреді. Құндылық түсінігі құзырлылығы – бұл баланың құндылық бағдары, қоршаған әлемді көре білуі мен түсіну қабілеті, өзінің ондағы рөлін сезінуі, өз іс-әрекетінің мәнділік және мақсатты ұстанымының болуы, шешім шығара білуі. Бұл құзырлылықты меңгерген бала оқу және басқа іс-әрекетте өз білімі мен біліктерін жүзеге асыра білу қабілетіне ие болады. Нәтижесінде баланың жеке білімдік кеңістігі және оның өмірлік әрекет бағдарламасы қалыптасады. Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе –тұлғаны рухани-адамгершілік тұрғысынан дамыту. Өзін-өзі жетілдіретін тұлға үнемі ізгілік ұстанымдарын өз бойында шыңдап, жетілдіруге ұмтылады. «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға»,-деп Абай атамыз айтпақшы, ұстаз бала тәрбиелеу жолында үлкен нысандардан өтеді. «Бұлақ көрсең, көзін аш» демекші балалардың бойындағы әлі бүршік жармаған небір адами қасиеттерін ерте бастап байқап, жақсы нышандарға қарай баулу ең алдымен тәрбиешілердің сезімталдығы мен ізденімпаздығына байланысты. Жас ұрпақтың сапалы білім алып, өскелең өмірге лайықты адам болып шығуы өмір талабы. Осы үлкен талапты орындауға еңгізіліп отырған бағдарламалар руханиадамгершілік тәрбиесіне ерекше маңыз беретін, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханият дәуіріне басқан жаңа қадам болып табылады. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру-ата-анамен ұстаздардың басты міндеті. Руханилық негізінде адамның мінезі, ар-ұяты, сана-сезімі мен қарым-қатынас, жалпы адамгершілік қасиеттері дамиды. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормаларымен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады.

Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы қалыптасады. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке еңбекке тәрбиелеу, күнделікті өмірде үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани адамгершілік дамуы балабақша мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын жүзеге асады. Әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасайды. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады. Күн халық ауыз әдебиеті, оның сәулесі сол халық ауыз әдебиетінің түрлері. Ауыз әдебиетінің үлгілері ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштардың, тақпақтардың халық ойындарының баланың ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатып, тіл байлығын молайтуға маңызы зор. Сондықтан бала тілін кішкене күнінен байытып, ойын кеңейте түсу үшін халық ауыз әдебиеті мен көркем шығармалардан үзінділер оқудың маңызы зор. Осындай мазмұны терең, тілі көркем, оқуға жеңіл, тез жатталатын шығармаларды оқу балалардың сөздік қорларын молайтады. Оларды жүйелі ойлауға, ойын дұрыс түсіндіре білуге үйретеді. Ауыз әдебиеті балалардың ойөрісін, дүние танымын кеңейтеді. Балаларды адамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, туған өлкеге сүйіспеншілік сезімге баулиды. Халықтың дәстүрлі мәдениетіндегі бала тәлім-тәрбиесіндегі танымдық іс-әрекетінің аспектілері арқылы адамгершілікті, ақыл-ойды, жеке тұлғаның жан дүниесімен тығыз байланысты. Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала– балалар ойыны. «Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді»,-деді К.Чуковский. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене

құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, ұйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Бала ойын арқылы өзін толқытқан қуанышын немесе ренішін, асқақ арман мұрат-мүддесін бейнелесе, күні ертең сол арман-қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ойын ортасы ойындар технологиясының ерекшелігін анықтайды: затпен және затсыз ойындар, стол үстінде, компьютерде, түрлі жүру техникасымен. Балаларға тәрбие-білім беру жұмысында «Сыни тұрғыдан ойлау» технологиясының көп көмегі бар, тәрбиешінің шеберлігі осы технологияны ұтымды пайдалануы. «Ертегі туған жерге деген сүйіспеншілікті тәрбиелейді, өйткені ол халық шығармасы»деген тамаша педагог В.А.Сухомлинский. Қиял дүниесінен тараған ғажайып ертегілер, мақал-мәтелдер, ойға түрткі салатын сыр сандықты жұмбақтар, жаңылтпаштар–бәрі де балабақшада баланың тілінің дамуына әсері мол. Бұлардың бәрі Отанды сүюге, ерлікке, елін қорғауға тәрбиелейді. Халық ауыз әдебиетінен сусындаған баланын тілі ұшқыр, ойы зерек, алғыр, қиялын шарықтатып тіл байлығын молайтады. Бүгінгі таңда халық ауыз әдебиеті де талай ғасырдан келе жатқан асыл мұра, сарқылмас бай асыл қазына. Халық ауыз әдебиетінен халқымыздың батырлық, ерлік тарихын көреміз. Бала табиғаты қызықты оқиғаға құрылған ертегіні қалайды. Ертегі оқылса қызыға тыңдап, соған еліктейді. Бұл жөнінде М.Жұмабаев:«Жан тұрмысы өркендеуі үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баюы үшін бүлдіршіндерге ертегі тым қымбат нәрсе. Бала ертегіні тыңдау арқылы, ондағы жағымсыз кейіпкерлерді әртүрлі әдіс–тәсілдер арқылы жағымды етіп көрсетуге тырысады. Осы әдіс арқылы баланың қиялы дамып, сөздік қоры көбейіп, жаңа сөздер, сөйлемдер ойлап табады. Ертегі балалардың шығармашалық қабілет–дарынын дамытып, оны қоршаған ортаның ерекшеліктеріне бейімдеп, онымен тығыз байланыстыра отырып, олардың өмірді түсінуіне жағдай жасап, қиял армандарын жетілдіріп, шешен сөйлеп, 33

қайратты болуға жұмылдырады. Ертегі ғасырлар бойы сақталып ұрпақтан– ұрпаққа ауысып, біздің дәуірімізге жеткен. Әдетте ертегілер «ерте,ерте, ертеде...» немесе «Баяғы заманда» деп басталып, соңы жақсылықпен аяқталады. Шынында ертегілер балалық шаққа арналған, ол балалық шақтың айырылмас досы. Ертегі десе құлағы елең етпейтін бала жоқ. Балалар ертегіні бар ықыласымен тыңдап, қайталап айтудан жалықпайды. Ертегілер көбінесе халықтың қандай қиындықты болса да жеңіп шығатын ерліктерін шебер тілмен жеткізеді. Жөргегінде бесік жырларын естіп, сәби кездерінде мұндай ертегілерді тыңдап өскен баланың ақыл-есі зерделеніп, ойлау мен толғануға тамаша мүмкіндіктер алады». Халқымыздың тәлім-тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол-адамгершілікті, қайырымдылықты, мейірмандықты дәріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жасқы әдеттерге баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сәлем бер, жолын кесіп өтпе» деген ұлағатты сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті ар ұяты бар адамның бетбейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық

көрсету,адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Ауыз әдебиетінде халқымыздың түсінік, пайымы,тәлім-тәрбиесі бар. Осыдан үлгіөнеге алып, ата-бабаларымыздың аманаттап кеткен асыл қазынасын жоғалтпай, мына жаһандану заманында құндылығын арттыра берейік. ХХІ ғасырдың табалдырығын аттаған еліміз әлемнің дамыған елдерінің қауымдастығына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын биікке көтерер білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тәрбиелеу біздің алдымыздағы ең басты міндет. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Игенбаева Б.К.«Жеке тұлғаның руханиадамгершілігін дамыту бағытындағы авторлық бағдарламалар мен оқу-тәрбие ісшараларының үгілері». «Адамгершілік сабақтары» Алматы,2001. 2.Ақназарқызы Б. «Қайырымдылық–асыл қасиет» ғылыми-психологиялық басылым Ұлағат №3-2006. 3.Отарова Н. Сын тұрғысынан ойлау.Білімобразование -2006. № 1-21-23 б 4.К.Әлиева.«Адамгершілік сезім қалыптастырудың теориялық негіздері.» «Бастауыш мектеп» республикалық ғылыми-әдістемелік және педагогикалық журнал, №3-2004.

ЭКОЛОГИЯМЕН ТАНЫСТЫРУ АРҚЫЛЫ ТАБИҒАТ ӘЛЕМІНЕ ДЕГЕН ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУ Суталиева А.Ж. Атырау қаласы, №26 «Жұлдыз» балабақшасының ІІ санатты тәрбиешісі

«Табиғатта сұлулықтың неше түрінің бәрі бар. Бала бұлақтың сылдырын, жымыңдаған жұлдыздарды, түрлі-түсті кемпірқосақты көрсін, жаратылыс сұлу. Бала сол жаратылыстың құшағында болсын, сонда оның сұлулық сезімдері оянады. Тәрбиеші сол жаратылыстағы түрлі сұлулықтарға баланың зейінін аудара білуі керек.» М.Жұмабаев Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған мектепке дейінгі жастағы балаларды «Жасыл ел» бағдарламасы «Ағаш ек, гүл ек, табиғат қорғау жөніндегі ұлттық тәрбиенің туған жерді түрлет» ұранын алға ұстап, озық үлгілерін пайдалану арқылы 34

табиғаттың әсемдігін сезінуге, табиғат сұлулығына деген сүйіспеншіліктерін арттыру, оған қамқорлықпен қарай білуге тәрбиелеу-әр педагогтың міндеті. Педагогика саласында табиғаттың негізгі ерекшеліктерін балаға көрсету, сезіндіру, байқату арқылы оның ақыл-ойын, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық талғамын арттырып, денесін жетілдіріп, еңбекке баулу мақсатында пайдалануға көп мән берілген. Баланы табиғатпен жастай таныстыра дамыту, оның өзіндік логикалық ойының, сөз қорының, санасының жетілуіне мол әсер етеді. Логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және дәлелдеп беруге жетелейді. Балабақшада балаларға табиғат жайында, ондағы құбылыстар жөнінде алғашқы түсінік беру керек. Табиғатты қорғау жөніндегі ұлттық тәрбиенің озық үлгілерін пайдалану арқылы балаға табиғаттың әсемділігін сезініп, аялап күте білу дағдысын қалыптастыру. Экологиялық тәрбие беруде қоғамдық өмір және табиғат құбылыстары ұғымын, білімін кеңейту. Табиғат сұлулығына деген сүйіспеншіліктерін арттыру, оған қамқорлықпен қарай білуге тәрбиелеу. Балаларды табиғатпен таныстыру және шынайы қамқорлыққа ала отырып, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру мақсаты да көзделді. Қазіргі таңда баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыруға басты мақсат ұлттық рухы жоғары, өз Отанын, туған жерін сүйе білетін азамат тәрбиелеу болып отыр. Балаларды өсімдіктер мен жануарларды күтіп-баптауға баулу, айналасымен таныстыру және экологиялық тәрбие туралы ұғымдарды қалыптастыруда, баланың өлі және тірі табиғат, табиғат құбылыстары мағұлматты, өсімдіктер, жануарлар дүниесі мен адамдар арасындағы байланыс, халық болжамдары, тыйым сөздердің мазмұнын түсіне білу қарастырады. Балабақшадағы тәрбие жұмыстарының бағдарламасында балаларды жылдың төрт мезгілімен жеке-жеке таныстыру керектігі көрсетілген. Себебі әр мезгілдің өзіндік

ерекшіліктеріне сәйкес қайталанбас құбылыстар, олардың ой-пікірін ұштап жетілдіріп, сыры мен мәнісін сезінуге жетелейді. Балалар табиғат және ондағы көптеген заттар, құбылыстар жайынан хабардар болады. Балабақшада тәрбиеленетін бала жыл мезгілдерін бірбірінен толық ажыратып, әр мезгілдің өзіне тән құбылысын ерекше атап беру қабілетіне ие болуы тиіс. Жылдың әр мезгіліне тән құбылыстар кейде барлық маусымда да болуы мүмкін, оны балаларға дұрыс түсінуге көмектесу керек. Мысалы,жаңбыр көктемде де, жазда да, күзде де жауады. Бірақ әр мезгілдің жаңбырының өзіндік ерекшелігі бар, жаздағы жаңбыр ірі, тез жауып өтеді, көктемгі жаңбыр ұзақ, суық, көктемгі жауын күзгі жауынға ұқсас ұзақ, найзағайлы, соңынан кемпірқосақ шығуы мүмкіндігін түсіндіре білу керек. Сонымен қатар бала күнделікті көретін құстар хайуанаттар әлемінен көрген аңдар, ауылдағы үй жануарларын таниды. Олар жайлы өз ойлары, түсініктері болады. Мысалы, аю қыста ұйықтайды, жазда оянып орманда немесе таулы жерде жүреді деген сияқты. Бала табиғаттағы шындықты ертедегі жағдайлармен салыстырады, табиғаттағы заттарды бір-бірімен салыстырып, олардың бір-бірінен айырмашылығы бар екенін ажыратады. Мысалы, жануарлардың түртүсі, пішіні, сыртқы жамылғысы арқылы салыстырады. Тасбақа мен мысықты былай салыстырады: мысықта тасбақаның жамылғысы сияқты жоқ, ол тасбақада мысықтікі сияқты жүндері жоқ деп сипаттайды. Бала жануарларды күтуге, табиғатты қорғауға, табиғи ортаға жанашырлықпен қарауға тәрбиешінің күнделікті тікелей басшылығымен тәрбиеленеді. Тәрбиеші баланың күнделікті іс-қимылын бақылай отырып, балабақша ауласындағы еңбектеріне назар аударып, гүлдерге, талдарға су кұюы, арам шөптерді жұлу, күтуін жақсы өсуіне, көп өнім беріп өскендігін бақылай отырып тәрбиешілермен бірге еңбектенеді. Бұл орай да баланың «еңбекке» деген қабілеті басқа қасиеттерінен басым болатынын, сондықтан да оларға жұмыс бергенде аяғына дейін 35

тиянақты орындалуын қадағалап, мақсатын дұрыс ұғындыру керек. Осындай жағдайлардан кейін бала істеген жұмысын шын көңілімен, ынтамен жасауға бейімделеді. Мысалы, отырғызған жеміс ағаштарды, көкөністерді суаруда судың өте қажеттігін өйткені, ол сусыз өспейтінін, жеміс бермейтінін есіне салып тұру артық емес. Балабақша бала тәрбиесінде маңызды рөл атқарады. Мұнда бала білім алады, өзге балалармен, ересектермен бірлесіп әрекеттенуге, өз әрекетін ұйымдастыруға дағдыланады. Алайда, баланың бұл дағдыларды қаншалықты нәтижелі меңгеруі ата-ананың тәрбие үдіресіне үйлесімді дамуы іске асырылады. Ата-аналар балаларының білімі жүйелі болуын үнемі қадағалап отырғаны жөн. Баланың көп нәрсені есіне сақтауын шамадан тыс талап етпеу керек. Баланың танымдық, шығармашылық әрекеті дамыған сайын өзінің сұрақтарына жауап болатын объектілерді тауып, соларға зерттеушілік көзқараспен қарап, көптеген білімдерден хабар алуға тырысады. Сол кезде балаларға уақыт бөліп, оның сұрақтарына дұрыс жауап беру, түсіндіру, тура жолға бағыттау, ой-өрісін дамыту атаананың, тәрбиешінің парызы. Мектепке дейінгі тәрбиенің әрқилығы балалардың даму деңгейінен байқалып тұрады. Ата-ана және тәрбиеші баланың көзқарасына, оның ойына қысым жасамай, оның таңдауына, еркін әрекет жасауына көмек көрсетуі тиіс. Балаларды жалпы адамзаттың құндылықтарға айналадағы дүниемен жеке тұлғалық қатынасқа тәрбиелеу міндетін халқымыздың мәдени-рухани мұрасының, салт-дәстүрінің озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны зерттейді, ойын кезінде баланы ортамен қарым-қатынасы кеңейіп,таным қабілеті өседі. Ойын кезінде бала жолдастыққа, көпшілдікке, тапқырлыққа, ептілікке, адамгершілікке тәрбиеленеді. Ойынды оқу іс-әрекетінде қолдану баланың ой-өрісін жетілдіру мен бірге, өз

халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы. Қазақтың ұлттық ойындарының ішінде «Қуырмаш», «Санамақтар» жиі пайдалануға болады. Ұлттық ойындарымыздың көбі балалардың денесін дұрыс жетілуіне ықпал етіп, күш-қуатты молайтуымен бірге шапшаңдыққа, дәлдікке дағдыландырады, ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді. «Арқан тарту» ойыны балаларды ұйымшылдыққа баулып, көздеген мақсатқа жетуіне ықпал етеді. Мектепке дейінгі балалардың табиғатқа деген танымдық қызығуы өте жақсы дамыған. Кейде мектеп жасына дейінгі балалар өзін қоршаған табиғат тамашаларын бақылап, түсінгісі келеді. Бала алғаш жауған қарға алақанын тосып, аузына салып, дәмін татып көреді. Қардың қалай, қайдан пайда болғанын, неге еритіні және т.б жәйттер баланы қызықтырады. Міне, осының бәрі бала табиғатына тән қасиет. Бірақ оның үлкендердің басшылығынсыз өздігінен игерген білімі мен түсініктері жүйесіз, тайыз болады. Баланың ақыл-ойымен тіл дамыту мақсатын негізге ала отырып, табиғатпен таныстыру кезінде, әр түрлі әдістәсілдермен саяхат сабақ, еңбек, бақылау, серуен жұмыстары ұйымдастырылады. Бала өзін табиғаттың бір бөлігі екенін түсінуі керек, осыған байланысты халықта мынадай нақыл сөз бар:«Адамның табиғатсыз күні жоқ, Табиғаттың мұны айтуға тілі жоқ» осы нақыл сөздерді пайдалана отырып, балалармен серуенге шыққан кезде табиғатты қорғауға тәрбиелеймін. Балаларға гүлдерді жұлмау керектігі, жасыл шөпті баспау, жәндіктер мен құстарды, жануарларды жәбірлемеу жөнінде айтып, тәрбие беріп отырамын. 5-6 жастағы балалармен жабдықталған топ бөлмелерінің бұрыштарына бақылау жасап, таңертеңгілік қабылдау, кезекшілік тағайындау, серуендер, ойындар, күннің 2жартысында өткізетін, топтық жұмыстарымды жеке баламен жүргізілетін іс-тәжірибелер арқылы байланыстырып балалармен бірлесе жұмыс атқарамын. Топ бөлмелеріндегі табиғат бұрышындағы гүлдерді суару, ылғалды мақтамен

шаңдарын сүрту, олардың түрлі қасиеттерін, пайдасын, жапырақтарының әр пішіндері, түстері т.б аквариумдағы балықтарды үнемі бақылап, оларға қамқорлық жасауға үйренеді. Тірі, өлі табиғаттарды ажыратып айыру үшін бақылау кезінде затты ұстап көріп, өз пікірін білдіруге тырысады. Шағын сөйлемдер құрап айтуға жаттығады. Мұндай бақылау нәтижесінде заттың түсіне, атына т.б қасиеттеріне байланысты жаңа сөздер үйренеді. Баланың есте сақтау, ойлау қабілеті артып өмірге, табиғатқа деген қызығушылық сезімі оянады. Күннің 2-жартысында балалармен ертегі, әңгіме, өлеңдерді оқып беру. Балалардың оқыған шығарманың мазмұнынан қуанышқа бөленіп, оқиғаны талдауға қатысады, сұрақ-жауап арқылы сөздік қоры молая түседі, тіл байлығы дамиды, оны сахналауға сюжеттік рөльдік ойындарды ойнауда баланың қимыл қозғалысы арқылы ынтасы оянып, өзін батыл, күшті, тапқыр, ақылды екенін аңғартады, және сол балаларды мақтау, мадақтау арқасында жәй, жасқаншақ балаларды алға ұмтылуға бірлесіп ойнауға тартып ортаға үйретемін. Жеке балалармен жұмыс арасында суреттер, дидактикалық ойындар арқылы танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мақсатында: «Өз үйіңді тап»,«Ненің төлі», «Қай ертегінің кейіпкері», «Кім бұрын жинайды», «Қуырмаш», «Санамақтар», «Қандай аң», «Түстер» т.б тапсырма түрлерін күн тәртібінің барлық сәттерінде

ең тиімді әдіс-тәсілдермен жиірек алмастыра отырып, ойната ойлату арқылы орындатып отырамын. Топтық жұмыстарда да табиғат суреттері арқылы түстерін келтіріп әдемі боятуға, тазалыққа, ұқыптылыққа назар аударамын. Серуен кезінде ағаштардың әр түрлі жапырақтарын жинатып, кептіртіп (гербарийлерді) қол еңбектерінде табиғи материалдарды пайдаланамыз. Мен өз тәжірибемде халықтық тәрбие тағылымдағы асыл-мұраларға сүйенемін, соның ішінде табиғатқа үлкен құрмет, зор ілтипат пен қарауға ықпалын тигізетін, сондай-ақ оны көздің қарашығындай сақтап, жас ұрпаққа тәрбиелік маңызы бар әңгімелер, ұлағатты терең ойларды жиі пайдаланамын. Қорыта келе, мектеп жасына дейінгі балаларды дамытуда экологиялық ортаның алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды табиғатпен жан-жақты терең таныстырып отыру тек экология оқу ісәрекетінде ғана емес, тіл дамыту оқу ісәрекетінде де өз жалғасын табуы қажет. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Балабақша тәрбиелеу және оқыту2016,.№6. 2.Айтмамбетова Б. «Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері» -А., 1991. 3.«Қызықты психология» журнал 2014,№78, 4.«Отбасы және балабақша» журналы,2009, №2

Институт жаңалықтары «Ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуде және жариялауда Тhomson Reuters және Springer Nature электронды ақпараттық ресурс қорларын пайдалану жөнінде кеңес беру» тақырыбында семинар ұйымдастырылды. Семинар жұмысының мақсаты зерттеу бағыттары шеңберінде сапалы мақала әзірлеу, ғылыми нәтижелерді жариялауға арналған рейтингтік журналдарды таңдау және импактфакторы бар шетелдік рейтингтік журналдарда мақала жариялау үдерістері туралы мәлімет беру. Сондай-ақ THOMSON REUTERS ресурстарын қолдану, Springer Nature дерекқорының сайтына тіркелу, ғылыми-зерттеу жұмысында пайдалану бойынша ақпараттар беру.

Кәсіптік бағдар беру  ПЕРСПЕКТИВЫ СОЦИАЛЬНОГО ПАРТНЕРСТВА В ПРОФЕССИОНАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ Турганова Б. К. старший преподаватель кафедры «Инновационной технологии и методики преподавания естественно-научных (гуманитарных) дисциплин»» АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Атырауской области

Повышение конкурентоспособности образования, развитие человеческого капитала путем обеспечения доступности качественного образования для устойчивого роста экономики является основной целью реализуемой в стране Государственной Программой развития образования и науки РК на 2016-2019 годы, утвержденной постановлением Правительства РК от 25 апреля 2016 года за №243. Модернизация профессионального образования, требует определения и реализации стратегии обеспечения управляемого взаимодействия с внешней средой, создания условий для достижений конкурентоспособности профессионального образования и его субъектов. Принципиальными особенностями образования как единого целого являются: -разнообразные социальные коммуникации; - социальная управляемость; -образовательная деятельность, социальные отношения в процессе разделения труда в системе образования. Образовательная деятельность и система разделения труда в сфере образования вовлекают личности и социальные общности во все разнообразие образовательных процессов и в комплекс образовательных отношений. Именно под влиянием образовательной деятельности изменяются разнообразные параметры субъектов образования, а также интегративные качества самого образования. Глава государства в Послании «Казахстан в новой глобальной реальности: рост, реформы, развитие» говорил о том, что

профессиональное техническое образование должно быть основано на современных стандартах и жестко взаимосвязано с потребностями экономики.«Сейчас мы намерены полностью обновить его содержание. Это направление является самым актуальным и перед профессиональнотехническим образованием ставятся огромные задачи, прежде всего, это реализация индустриально-инновационного развития страны, достижение высокого качества технического и профессионального образования, а также обеспечение потребности рынка труда квалифицированными рабочими кадрами. Президент Н.Назарбаев обозначил главную цель– превратить нашу Родину, Казахстан, в вечную страну со счастливым и процветающим народом, войти в число 30 самых развитых государств мира, стать наравне с богатыми и сильными странами. «Мы должны подготовить молодых специалистов так, чтобы они были востребованными и отвечали всем требованиям нынешнего работодателя». «Нам необходимо максимально развивать систему подготовки технических кадров. Техническое и профессиональное образование должно стать одним из основных направлений инвестиционной политики. Для этого необходимо создать центры по подготовке кадров совместно с Германией, Канадой, Австралией и Сингапуром. Они станут моделью системы технического и профессионального образования для всей страны. Я объявляю, что с 2017 года будет дан старт новому проекту–«Бесплатное

профессионально-техническое образование для всех.Повышение заработной платы работникам образования, а также стипендии – студентам». Это значит, что это все будет способствовать повышению уровня статуса педагога, его профессиональному росту и даст мотивацию поступления абитуриентов в технические и профессиональные учреждения. Мировой опыт показал, что наиболее важной мерой в подготовке высококвалифицированных кадров является налаживание взаимовыгодного партнерства государства и бизнеса. Поэтому, в условиях глобализации и неизбежного формирования единого экономического пространства высокая квалификация специалистов технического и обслуживающего труда становится решающим фактором, обеспечивающим конкурентоспособность государства на мировой арене. Реализация стратегических программ нашего государства в целях развития во всех сферах экономики требует обеспечения высококвалифицированными кадрами. В целях повышения качества трудового потенциала и максимального развития системы подготовки технических кадров РК с 2009 года в Казахстане проводится независимая оценка уровня профессиональной подготовленности студентов-выпускников колледжей. Цель независимой оценки качества профессиональной подготовленности, подтверждения и присвоения квалификации – проверка соответствия уровня подготовки специалистов квалификационным требованиям единого тарифноквалификационного справочника работ и профессий рабочих. За основу взят Государственный общеобязательный стандарт образования РК и Единый тарифноквалификационный справочник работ и профессий рабочих. Успешная сдача студентами тестирования является надежным показателем соответствующего уровня знаний и умений, профессиональной компетентности выпускников колледжей, который имеет важную и положительную роль в повышении качества

профессиональной подготовки студентов и содействует росту их последующего трудоустройства. Зная, что современный прогресс требует специалистов, обладающих хорошими знаниями не только своей специальности, но и смежных с ней, свободно использующих в работе компьютерную технику, информационные технологии при создании технической документации и работе с нею, знающих иностранные языки, необходимо все это реализовать в рамках партнерского сотрудничества между системой образования и сферой труда. Взаимодействие системы профессионального образования и производства является составной частью социального партнерства как вида общественных отношений в социальнотрудовой сфере, строящихся на согласовании интересов всех участников этого процесса. Социальное партнерство– взаимодействие колледжа с субъектами экономической жизни в сфере труда для повышения эффективности профессионального повышения эффективности профессионального образования и компетентности рабочей силы. Социальное партнерство в профессиональном образовании складывается как «взаимодействие предприятий (работодателей), общественных организаций, государственных органов власти и органов местного самоуправления (в сфере образования, труда и занятости), учреждений профессионального образования, профессионально-педагогического сообщества и граждан, которые намереваются получить или получат профессиональное образование (обучающиеся образовательных учреждений, их родители, работники), действующие на основе консенсуса и взаимного учета интересов и потребностей в целях повышения эффективности профессионального образования и удовлетворения спроса на профессиональные компетенции рабочей силы на рынке труда». Именно эта совместная работа с работодателями позволит существенно модернизировать учебный процесс, сформулировать и довести 39

до студента компетенции, профессиональные умения и требования работодателей к специалистам. Взаимодействие колледжа и социальных партнеров будет устойчивым и долговременным лишь при условии, что каждый осознает и удовлетворяет свой интерес на всех этапах образовательного процесса. Конечный результат взаимосвязей производства и колледжа зависит в основном от таких факторов, как системный характер процесса осуществления взаимосвязей и эффективный механизм взаимодействия. Системный подход к осуществлению взаимосвязей колледжа и производства прежде всего предполагает, что производственные предприятия следует рассматривать в качестве педагогической подсистемы целостного процесса подготовки специалистов среднего звена. Производство, с одной стороны, формирует заказ на специалиста с определенными качествами и видами деятельности, которые отражены в квалификационной характеристике будущего специалиста, с другой стороны – создает необходимые условия для качественнотехнологической подготовки и творческой деятельности студентов. В рамках индустриализации необходимо обеспечить

наукоемкие и высокотехнологичные производства развивающихся отраслей экономики Казахстана квалифицированными рабочими кадрами, способными выполнять задания на высоком профессиональном уровне.В подготовке такого специалиста важное значение играет техническое и профессиональное образование, дающее знания и практические навыки работы. Таким образом, производство принимает непосредственное участие в процессе формирования специалиста с заданными качествами. Возможности социального партнерства безграничны и многоплановы. Их использование зависит от наличия в учреждении профессионального образования стратегии развития, мотивации педагогического коллектива на поиск и совершенствование форм партнерских отношений. Используемая литература: 1.Журнал «Техническое и профессиональное образование», №4 (23) 2015. 2.Журнал «Техническое и профессиональное образование», №3 (26) 2016. 3.Журнал «Фундаментальное исследование». №2, 2015.

ЖҮЙЕЛІ ЖҰМЫС НӘТИЖЕГЕ ЖЕТКІЗЕДІ Кереева Жаннат Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжінің әдістемелік кабинет меңгерушісі

Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі оқу орнының кәсіптік техникалық оқу орны болып ашылуы өткен ғасырдың 30 жылдарында Қазақстанның дамуға бет бұрған шағында батыс өңіріне мұнайшы мамандарды дайындаудың аса қажеттілігінен туындаған. 1930 жылы– Атырау (Гурьев) қаласында таумұнай техникумы болып ашылды.1995 жылы Атырау политехникалық колледжі атауын 40

иеленді. Кейін Атырау политехникалық колледжі мен Атырау теміржол көлік колледжі бірігіп Атырау политехникалық колледжі атанды. ҚР Үкіметінің №1115 қаулысымен 2014 жылы Мемлекет және қоғам қайраткері Саламат Мұқашевтың есімі беріліп,«Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі» ҚМҚК деп аталды. Колледжде 2012-2013 оқу жылы дуалдық оқыту жүйесін енгізу бойынша

эксперименттік алаң статусы беріліп, 0809000-«Мұнай және газ кен орындарын пайдалану» мамандығы бойынша эксперимент түрінде дуалдық жүйе енгізілген болатын. 2012 жылы аталған мамандық бойынша колледж «Техникалық және кәсіптік білім беруді модернизациялау» жобасы аясында 380₴ грант иегері атанып, материалдық-техникалық базаны нығайту, оқытушы біліктіліктерін арттыру жұмыстарын қатар жүргізді. Бұл қаржы 20122015 жылдары материалдық техникалық базаны қуаттандыру мақсатына игерілді. Қазіргі уақытта дуалдық жүйе негізінде колледжде 35 студент білім алуда. Оның ішінде «0807000-«Мұнай және газ кәсіпшіліктері жабдықтарына техникалық қызмет көрсету және жөндеу» мамандығы бойынша 20 студент және «Электрмен қамтамасыз ету» мамандығы бойынша 15 студент оқиды. 2016-2017 оқу жылынан бастап алғашқы рет коммерциялық емес АҚ «Холдинг Кәсіпқор» коммерциялық емес акционерлік қоғамының шет елдік серіктестіктермен бірге жасақтаған модульдік-құзыреттілік әдіске негізделген жаңа білім беру бағдарламасы ➢ «Химиялық технология және байланыс», ➢ «Мұнай және газ өнеркәсібі жабдықтарына техникалық қызмет көрсету және жөндеу», ➢ «Электрмен қамтамасыз ету» мамандықтары бойынша енгізілді. Колледждің барлық оқу кабинеттері арнайы пәндер бойынша заманауи стендтермен, интерактивті SMART тақталармен жабдықталған, зертханалар тренажер имитатор, компьютерлікзертханалық жұмыстармен қамтамасыз етілген. Арнайы жабдықталған химия, физика, ІТ технологиясы кабинеттері бар. Заман талабына сай колледждің материалдық базасы нығайтылуда. Бүгінгі күні кәсіптік техникалық білім беру орындарының алдындағы міндет - егеменді еліміздің жас ұрпағын жан-жақты дамыта отырып тәрбиелеу. Ал жас ұрпақты жан-жақты, терең білімді, интеллектуалық деңгейін жоғары етіп

қалыптастырудың бірден-бір жолы-студентке білімді терең игертудің тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіру, шығармашылыққа жетелеу. Білімді,ойы ұшқыр тұлға қалыптастыру,тәрбиелеу– ұстаздардың қолында. Сондықтан оқу үдерісінде жаңа технологияларды кеңінен қолдану студенттердің білімге деген қызығушылығы мен ізденушілігін арттырады. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті–ұлттық және жалпы адамзаттың құндылықтары, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шеберлігін шыңдауға бағытталған білім алуға қажетті жағдайлар жасау» деп атап көрсетілген. Сондықтан білім берудің барлық жүйесін талапқа сай реформалау, жеткіншек жастарға тиянақты тәлім-тәрбие беру–біздің міндетіміз. Осы мақсатта колледждің педагогикалық ұжымы аянбай еңбек етіп келеді. Бұл ретте шығармашыл инновациялық бағыттардың болуы, педагогтардың арасында шығармашылық топтардың құрылуы–жақсы нәтижелерге қол жеткізіп отыр. Әрбір оқытушының ғылымизерттеушілік, шығармашылық жұмыспен айналысуына, жаңа педагогикалық инновацияларды меңгеруіне және енгізуіне жағдайлар жасалды. Ал, әдістемелік жұмыс арқылы әр оқытушының педагогикалық шеберлігі шыңдалады, әріптестерінің тәжірибесін меңгеруге мүмкіндік туады. Колледжде 11 пәндік-циклдік комиссия жұмыс жасайды. Әрбір ПЦК бойынша жас мамандарға тәлімгерлер тағайындалып, әдістемелік көмек, бағыт бағдар беріледі. Оқу жылы бойына әдістемелік кабинеттің жоспарына сәйкес жас мамандарға арналған оқыту семинарлары, шеберлік сабақтар ұйымдастырылады. Тәжірибелі мамандар жас мамандарға жетекшілік жасап, үнемі білгендерін үйретіп отырады. Сапалы білім мен саналы тәрбие беру барысында колледжде жоғары және бірінші санатты ұстаздардың үлесі басым, яғни 55 пайызды құрайды. Колледждің оқытушылары шығармашылық жұмыстарын, өздерінің озық іс-тәжірибелерін облыстық, республикалық семинарлар, конференциялар мен 41

байқауларда көрсетіп, ғаламтор арқылы да таратуда. Осындай іс-шараларға белсенді қатысу арқылы колледжіміздің оқытушылары еңбектері мен студенттердің жетістіктерін көпшілік біле бастады, түрлі байқаулардың жеңімпаздары атанды. Республикалық «Үздік педагог» (2013, 2015, 2016 жж.) байқауынан 3 оқытушымыз жеңімпаз атанып, төс белгімен марапатталды, 4 оқытушы KAZENERGY Ассоциясының Республикалық конкурсының С.Өтебаев грантының иегері (2012, 2014, 2015 жж.) болса, 5 оқытушы Республикалық деңгейде «Кәсіпқор «Холдинг» КАҚ штаттан тыс тренерлері атанды. Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығы қарсаңында 2 оқытушымыз «Тау кен саласының батыры» Құрмет белгісімен және 6 оқытушымыз «Тау кен саласының үздігі» төс белгісімен марапатталды. ҚР білім беру саласындағы қажырлы еңбектері үшін «Білім саласындағы үздіктер» халықаралық (Ресей, Белоруссия, Қазақстан) энциклопедиясына 5 оқытушымыз еніп, «Үздік адамдар» төс белгісімен марапатталды. «Ұстаз талантты болса, шәкірт талапты, ұстазы ақылды болса, шәкірті дана болады»- дегендей, қазіргі бәсекеге қабілетті қоғамда колледждің ұстаздар қауымы студенттерді білім нәрімен сусындатып қана қоймай, оларды биік армандарға жетелейді, бәсекеге қабілетті, құзіреттілік мүмкіндігі кең және фундаменталды біліммен қаруланған мамандарды даярлайды. Колледжде оқытушылар тиянақты білім беріп, өз сабақтарында түрлі инновациялық әдістәсілдерді пайдаланып, жемісті еңбегінің арқасында, жеңіс тұғырына жетіп жүрген оқытушылар да баршылық. Жыл сайын колледж студенттері оқытушылардың жетекшілігімен математика, химия, физика, мұнай-газ ісі, тарих пәндерінен Республикалық, облыстық олимпиадаларға қатысып, жүлделі орындар алуда. Колледж ұжымы студенттердің білім-білік дағдыларының дамуына, тәжірибесін, шығармашылық жұмысқа бейімдеп қалалық, облыстық, республикалық іс-шараларға, байқауларға белсенді қатысуына жағдай жасауда. Бұл сөзімнің дәлелі ретінде «Электрмен қамтамасыз ету», «Есептеу 42

техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету» мамандығының студенттері облыстық «WORLS SKILS-2016» байқауына қатысып, Биғазы Аслан І дәрежелі дипломмен марапатталды. 2016 жылы Облыстық Білім беру басқармасының әдістемелік кабинетінің ұйымдастыруымен ТжКББ ұйымдарының студенттері арасында облыстық арнайы пәндер бойынша «Шынайы жобалар» облыстық байқауына «Жасыл энергия» жобасымен студенттер Жұбаналиев Бекарыс, Кунтуғанов Рустам, Теміртасов Рүстем қатысып, ІІ дәрежелі дипломмен марапатталды. Колледжде оқытушылар мен атааналардың қарым-қатынасы жақсы жолға қойылған. Студенттеріміз ғылыми-білім, спорт, мәдени бағыттар бойынша әртүрлі жарыстар мен байқауларға қатысып, жүлделі орындар алуда.Спорт саласында «Электрмен қамтамасыз ету» мамандығының студенті Әлішер Мұхтаров Muaythai бокс түрінен әлем чемпионы атанды. Атырау облысының ТжКБ беру ұйымдарының студенттері арасында Тәуелсіздіктің 25 жылдығына орай қазақ күресінен «Колледж барысы-2016» облыстық жарысынан «Электр және электрмеханикалық жабдықтар» мамандығының студенті Әлжанұлы Ерасыл Бас жүлдені иеленсе, екінші орынды «Автоматтандыру және басқару» мамандығының студенті Дастанұлы Жасұлан жеңіп алды. Жыл сайын студенттер ғылыми жоба сайысына, дебат, фестиваль, интеллектуалдық марафондарға қызыға қатысып, жүлделі орындарға ие болуы Б.Блялова, Қ.Дощанова, С.Бекмурзиева, Р.Сабырғалиева, О.Нұрханов, Г.Набиева, Т.Құрдашев сияқты оқытушылардың тынымсыз еңбегінің жемісі. Оқу орны 2016 жылы Республиканың 43 политехникалық колледжілер арасындағы рейтингтен 4 орынды иеленіп, институционалды аккредиттеуден өтіп және өңірдегі тәжірибесін басқа оқу орындарына тарататын тірек колледжінің санына енді. Мұның бәрі, колледж ұжымының нәтижелі жұмысының жемісі. Тәуелсіздігіміздің тұғыры биік болып, мемлекетіміздің өркендеуі біздің дайындап жатырған мамандарымыздың білім дәрежесіне байланысты екені анық.

Сондықтан осы бағытта студенттердің білім сапасын арттыру және рухани тәрбие беру мақсатында әлі де қыруар жұмыстар

жоспарлап отырған колледж ұжымы жас мемлекетіміздің іргесі бүтін,ертеңі нұрлы болуы үшін еңбек ете береді.

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ӨНЕР МАМАНДАРЫН ДАЯРЛАУ ЖОЛДАРЫ Салимов Д.Қ. Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжінің «Өнер және мәдениет» бөлімінің меңгерушісі

Бүгінгі жас ұрпақ-еліміздің ертеңі мен үміті. Қандайма болмасын халық өзінің тарихы мен дәстүрін жалғастыратын жас ұрпақты ғасырлар бойы ата-бабалар салып кеткен тәрбие әдіс-тәсілдері арқылы адамгершілікке, олардың рухани жетілуіне, олардың бойында ұлтына, еліне деген патриоттық сезімдерін қалыптастыруға, мәдениетті, өнерді сүюге тәрбиелейді. Жас маманның жеке тұлға болып дамуымен қатар алған білімін іске асыруда қабілетті мамандар даярлау қазіргі кездегі көкейтесті мәселенің бірі. Осы орайда тоқсан жылға жуық тарихы бар өлкеміздегі білімнің қара шаңырағы болып табылатын Қатира Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі облыс пен Республика көлемінде мәдениет пен өнер мамандарын даярлауда жүйелі жұмыстар жүргізіп келеді. Колледжде «Өнер және мәдениет» бөлімінде жастарды өнер мен мәдениетке баулитын «Сәндік қолданбалы өнер», «Хореографиялық өнер», «Технология», «Бейнелеу өнері және сызу», «Музыкалық білім беру» мамандықтары бойынша көкірегінде өнерге деген ұшқын оты маздаған, қолынан әсем бұйымдар жасай алатын талапты жастар, бойында өнер мен мәдениетке деген үлкен қызығушылықтары бар жастарды тәрбиелеудеміз. «Әр ұлт өз өнерімен, өз мәдениетімен ғана қуатты ел бола алады» десек, тәуелсіз елімізге ертеңгі өркениетті қоғам мүшесі өз ұлтының ізгі қасиеттерімен, рухани байлығымен сусындаған ұлтын, Отанын, халқының дәстүрлі өнерін сүйетін мәдениетті жеке

тұлғаны тәрбиелеу басты мақсатымыз бола бермек. Осы орайда өз ісіне зор жауапкершілікпен қарап нәтижелі еңбек етіп жүрген ұстаздар да баршылық. Оқутәрбие ісінде халықтық педагогика мен ұлттық өнерімізді, мәдениетімізді, салтдәстүрімізді енгізуде алдыңғы қатарлы оқытушыларымыздың озық тәжірибелері ұқыптылықпен жинақталып, қала, облыс, республика көлеміндегі оқу орындарындағы семинар-кеңестерге ұласып, мамандықты насихаттауға жол ашуда. Студент жастарымыздың қолынан шыққан әсем бұйымдар мен сәндік қолданбалы өнер туындылары облыс көлеміндегі көрмелерде ғана емес, көршілес Ресейдің Астрахань қаласында өтетін «Инвестиция және білім» атты халықаралық көрме жәрмеңкеге қойылуы жастардың өнерге деген жаңаша ізденулеріне жол ашты. Осы орайда колледж бен біздің әріптестік серіктестігіміз Астрахань әлеуметтік педагогикалық колледжі арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынастың да шет жерде тұратын қандастарымыздың өзінің ұлтының төл өнеріне деген қызығушылықтарын оятты. Тәлім-тәрбие негізін ұлттық қолөнеріміз арқылы, халық философиясының мәдени жетістігі негізінде ұйымдастыру-біздің басты міндетіміз. Ендеше атадан ұрпаққа мирас болып сабақтастығы үзілмей келе жатқан қасиетті мұраны сақтай білу керекақ. Бүгінгі күні колледжімізде «Сәндік қолданбалы өнер», «Бейнелеу өнері және сызу» мамандықтары бойынша бітіретін

студенттердің шығармашылық дипломдық жұмыстары өлкеміздің өнер мамандарының тарапынан жоғары бағаға ие болып, облыстың өнер мұражайларының құнды эспонаттарына айналуда. Студенттер қала, облыс, республика көлемінде өткізіліп тұратын түрлі байқаулар мен өнер фестивалдеріне үнемі қатынасып өз шеберліктерін де ұштап келеді. Оның айғағы Атырау облыстық Ш.Сариев атындағы өнер мұражайы ұйымдастырған жоғары және арнаулы орта білім беру ұйымдарының студенттері арасындағы «Халықтар достығы» атты облыстық көрмеге бөлім студенттері белсенді қатынасып, байқаудың қорытындысы бойынша Алдоңғарова Ботакөз–1-орын, Идрисова Салтанат, Оразбекова Салтанат–3орынға ие болды. Ақтөбе қаласында өткен «АРТ БИЖЕН АҚТӨБЕ-2016» атты аймақтық өнер фестивалінде колледж студенттерінің қолынан шыққан сәндік бұйымдар «Сәндік қолданбалы өнер» номинациясы бойынша Бас жүлде, кескіндемелік шығармалар «Кескіндеме» жанры бойынша І дәрежелі дипломмен марапатталуы-талантты жастардың үлкен шығармашылық жеңісі мен ұстаздар қауымының жемісі. Бөлім студенттері мен оқытушылары «Ұлттық жоба-100 қадам»,«Шығармашыл тұлға қалыптастырудағы ізденімпаз жаңашыл оқытудың құзыреттілігі» атты облыстық семинар жұмысына белсенді қатынасып, бірнеше шебер студенттеріміз өз шығармашылықтарымен көрініп, арнайы сертификаттар алды. Бүгінгі білім саласындағы жаңаша өзгерістер мен бағыттар мектептерде эстетикалық пәндер арқылы тәрбие берілуінің де қажеттілігін айқындап берді. Оқушыларымыз эстетикалық тәрбие арқылы дүниежүзілік мәдениет пен ұлттық өнерімізді танып білсе, ол көп ұлтты халқымыздың мәдени-мұрасын, салтдәстүрін сақтап, сол арқылы өскелең ұрпақты тәрбиелеуге мүмкіндіктер береді. Болашақта осы ұлттық өнерімізге баулуды колледж қабырғасында ғана емес, мектеп қабырғасынан бастап үйрету қажеттігі

12 жылдық білім беру ісінің бейімдеп оқыту сатысының негізі екендігі көңілге сенім ұялатады. Елбасының «Біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрі мен өнерін,тілін,мәдениетін түлете береміз» деген сөзін негізге ала отырып, бәсекеге қабілетті өнер мамандарын даярлауда осы мамандықтардың негізгі үш бағытын негізге алғымыз келеді. Тәлімдік мәні: ұлттық өнерді насихаттау, жас буынға эстетикалық тәрбие беру, шеберлікке баулу, ұлт өнерін зерттеуге, ұлтымыздың салт-дәстүрімен келешек ұрпақты қаруландыру. Қажеттілігі:білім тәрбие алады,өнер ұжымдарымен мәдениет ошақтарына мамандар даярлауда, халық тұтынатын сәндік бұйымдарды жасау, көрме, сайыстар арқылы өнерге баулу. Болашағы: болашақ жас ұрпаққа халқымыздың төл өнерін үйретуші кәсіби мамандарын дайындау.Сол арқылы атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық өнерімізді жаңа қырыннан дамытып, жетілдіру. Елбасы Н.Назарбаевтың «Мәдениетұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл–ойы,парасаты.Өркениетті ұлт, ең алдымен тарихымен, мәдениетімен, өнерімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғалармен, өзінің ұлттық төл өнері мен мәдениеті арқылы ғана басқаға танылады» деген сөзін мақсат ете отырып, өз ұлтының төл мәдениеті мен өнерінің ізгі қасиеттерімен, рухани байлығымен сусындаған ұлттық өнерімізді насихаттаушы жеке тұлғаны тәрбиелеу колледж ұстаздарының басты мақсаты бола бермек. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Н.Ә.Назарбаев «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына жолдауы 2016. 2.Ә.Төлебиев «Сурет сала білесің бе?» Алматы «Өнер» баспасы. 3.Ә.Марғұлан «Қазақ халқының қол өнері» Алматы «Өнер» баспасы. 4.М.Мұқашева, А.Сейтімов, Н.Хамзин «Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі» Астана «Фолиант» баспасы.

 0қыту технологиялары  СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ Назарова Ш.Т. Атырау энергетика және құрылыс колледжінің биология және химия пәні оқытушысы

«Егемен еліміздің болашағы, оның әлемдік өркениеттегі өз орны, ең алдымен білім мен тәрбиенің бастауы–ұстаз қолында.» Н.Ә.Назарбаев Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Қазіргі арттыра отырып, өз ойыңды еркін және кезеңдегі басты мәселелердің бірі–жаңа зерттей талпындырып, тұжырым жасау технологиялардың дамуы кезеңінде немесе ой қозғай отырып, баланың өз болашақ ұрпақтың тәрбиесі мен білім ойымен өзгелердің ойына сыни алуында ұстаздардың атқаратын рөлі қарап,естіген, білгенін талдап, салыстырып, ерекше. Егемен еліміздің болашағы, оның реттеп, сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі әлемдік өркениеттегі өз орны, ең алдымен зерттеп, дәлелдеп, тұжырым жасауға білім мен тәрбиенің бастауы–ұстаз бағыттау, өз бетімен және бірлесіп қолында»,-деп атап көрсеткен болатын. шығармашылық жұмыс жасау. Сонымен бірге, «Болашақта еңбек етіп, Сын тұрғысынан ойлау–оқу мен жазуды өмір сүретіндер-бүгінгі мектеп оқушылары, дамыту бағдарламасы. Оқушыны мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің жүктелетін міндет ауыр»,-деген еді. ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені Сондықтан да қазіргі заман мұғалімінен тек шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты өз пәнінің терең білгірі болу емес, тарихи жеңуге баулитын бағдарлама. Оқушы— танымдық, педагогикалық-психологиялық ізденуші, ойланушы, өз ойын дәлелдеуші. сауаттылық, саяси экономикалық білімділік Ал мұғалім—әрекетке бағыттаушы, және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. ұйымдастырушы. Ол заман талабына сай білім беруде Сыни ойлау сабағының құрылымдық жаңалыққа жаны құмар шығармашылықпен формуласы 3 кезеңнен (ERR) тұрады: жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісіне еніп 1.Қызығушылығын ояту («көпір оқытудың жаңа технологиясын шебер жасау», ой қозғау). Бұл кезеңде мұғалім меңгерген жан болғанда ғана білігі мен бұрынғы білетін білімдерін жаңа білімі жоғары жетекші тұлға ретінде материалмен ұштастыруға жағдай жасайды. ұлағатты саналады. Үйрену процесі– бұрынғы білетін және Жалпы білім беру ордаларындағы жаңа білімді ұштастырудан тұрады. педагогикалық технологиялардың бірі «Сын Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, тұрғысынан ойлау технологиясы». Сын өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен тұрғысынан ойлау–Қазақстандағы білім толықтырады, кеңейте түседі. Осы кезеңге беруді дамыту үшін маңызды болып қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”, табылатын қазіргі ең басты педагогикалық “Ойлану”,“Жұпта талқылау”, “Болжау”, түсінік. Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз– “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар сабақта балалардың қызығушылығын әдістер (стратегиялар) жинақталған. 45

Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты–үйренушінің белсенділігін арттыру. Өйткені, үйрену–енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды.Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен ұштастырады. Қызығушылығын ояту: Болжау кестесі, Тірек сөздер, Венн диаграммасы,Т кестесі, Бір айналым күнделік, Блум таксономиясы, Миға шабуыл, Топтастыру жатады. 2.Мағынаны таныту (мағынаны ажырату)—Реализация–оқып жатқан тақырыптардың қажетін түсіну. Мағынаны тану кезеңі негізгі кезең сондықтан оқылып жатқан материалдың қажеттілігін түсіндіреді. Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V – “білемін”,―- “мен үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”,? – “мені таң қалдырады” белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT– оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете түсіну–күрделі жұмыс. Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру–аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір кепілі. Мағынаны тану кезеңі:Т кестесі,Пікір— талас, Аквариум, İNSERT, RAFT, ДЖИК СО, Куббизм, Геометриялық фигуралар, Бір айналым сұхбат, Түртіп алу, Жұпта талқылау, Бағытталған оқу, Талдау картасы, Топтастырудан тұрады. 46

3.Ой-толғаныс (рефлексия, жаңа білім құрастырылады)–Рефлексия–тұжырымға келу, қорытындылау, жаңа білімді бекіту.Бұл бағдарламаның қорытынды үшінші кезеңінде үйренгенін саралап, салмақтап ой елегінен өткізеді, білімді бекітеді. Оқушылар осы кезеңде өз шығармашылықтарын көрсете алады. Өзіне және сыныптастарына сын көзбен қарайды. Өздерін бағалайды. Оқып, білгендерін таразылайды. Үйретушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білім арасында көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға дағдыландырады. Тақырып туралы ой-толғаныс–бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-бірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Ой толғаныс кезеңі: Эссе, Топтастыру, Пирамида, Құндылық сызығы, Т кестесі, Sinkuein немесе бес жолды өлең, RAFT, Түйін сөз, Семантикалық карта, Концептуалды таблица, Бір айналым сұхбат т.б тұрады. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн диаграммасы”,“Еркін жазу”,“Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала қолданылады. Сын тұрғыдан ойлау технологиясын қолдануымен жүргізілген сабақтың жоғары деңгейде өтуінің алғы шарты оның қағидаларында, яғни стратегияларында. Стратегия дегеніміз—философия, әдістемелік ұстаным. Мұғалім мен оқушы кез-келген стратегияның әдіс-тәсілін, қырсырын жетік түсіне білуі қажет. Сонда ғана жұмыс нәтижелі болмақ.Стратегиялар оқушыларды шығармашылықпен әрекет етуге, ізденімпаздыққа баулиды, еркін, терең, жан-жақты ойлауына, үздіксіз жұмыс жасауына жол ашады, стратегияның 80-нен

аса түрі бар. Жұмыстың ыңғайына қарай стратегияларды өзгертіп те жіберуге болады. СТО технологиясын пайдалана отырып, сабақ құрылымын жоспарлауға шығармашылықпен қарау, әдістемелік лабораторияны жинақтау секілді мүмкіндіктерге қол жеткізіледі. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, жазу мен оқу арқылы сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыру мақсатында қолданып жүрген стратегиялардың мүмкіншіліктеріне тоқталайын: РАФТ. Бұл стратегияны «кейіпкерге хат» деп алса да болады. Формасын түрлендіруге мүмкіндік бар: хат, хабарландыру, жеделхат, өтініш, бұйрық, жарнама. Оқушы жұмысқа кіріспес бұрын мәтіннің мазмұнын жетік түсінуге тырысады, ол үшін оны бірнеше қайтара оқып, ой елегінен өткізеді. Рафт оқушылардың тілін дамытады, қиялын өрбітеді, өз ойларын қағаз бетіне түсіру арқылы эссе жазуға жетелейді, ресми іс қағаздары жөнінде түсініктері қалыптаса түседі. Сұрақтар: оқушылар мәтінмен жұмыс істей отырып, мәтін мазмұны бойынша өздері тың сұрақтар құрастырады. Бұл дегеніміз, оқудың барлық әдістерін меңгеру болып табылады. Өйткені, оқушы алдымен қатесіз, түсініп оқуға тырысады, қойған сұрағына өзі жауап беруге дайын тұрады, басқа балалардың сұрақтарын мұқият тыңдап, сұрақ құрастырудың қиын жұмыс екенін біліп, ең үздік сұрақтарға ілтипат білдіреді. Миға шабуыл стратегиясы–бұл ұжымдық талқылау, мәселенің шешімін іздеуде қолданылатын тиімді әдіс. Қандайда бір проблеманы әр мүшенің пікірін еркін тыңдау арқылы шешу. Миға шабуыл стратегиясының өзіндік ережесін сақтап, дұрыс пайдаланса оқушының стандарты емес шығармашыл ойлауын жақсы дамытады. Мұғалім топ құрады да, қандай да бір проблеманың шешімін табуды өтінесіз (айтасыз). Барлық оқушылар өз пікірлерін айта бастағанда, ешкім оның ойын бөліп, өз пікірін айта алмайды және бағаланбайды. Іс –тәжірибеден байқағанда бірнеше минут ішінде көптеген пікірлер

яғни шешімдер табуға болады. Бұл жерде пікірдің көптігі мақсат емес, ол тек нақты саналы шешім қабылдауға негіз болады. ДЖИК СО стратегиясы—ұжымдық оқыту әдісі. Мақсаты: жалпы мәселені алдымен жұпта сосын ұжымда талқылау. Қолданылуы: Алдымен сынып 4 топқа бөлініп отырады–бұл жұмыс немесе бастапқы топтар деп аталады. Бірдей мәтін бөлігін алған оқушылар енді эксперт немесе жанұя топтарын құрады, яғни эксперт топтар басқа топ құрады, мәтіннің бірдей бөліктерін талдайды. Төрт логикалық бөлікке бөлінген мәтіннің 1–бөлігін бірлер, 2 — бөлігін екілер, 3—бөлігін үшіншілер, 4,5-бөліктерін— бесінші және төртінші топқа бөлінетін оқушылар алады. Келесі кезекте бастапқы топтар қайта табысып, үйреніп келген бөліктерінің мазмұнын ортаға салады. INSERT немесе түртіп алу стратегиясы—түртіп алу әдісі. Қолдарына қарындаш алып, «v»- білемін, «+» — білмеймін, «-» — мен үшін жаңа білім (ақпарат), «?» – мені таң қалдырды — деген белгілерді қойып отырып мәтіннің мазмұнын түсінеді. Бұл әдіс оқығанын саналы түсінуге, өз ойын басшылыққа алуға, ойын білдіруге үйрететін ұтымды әдіс. Оқушылар білгендерін анықтап, білмейтіндерін сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білетіндерімен жаңа материалды байланыстыруға дағдыланады. Куббизм стратегиясы–Ойын арқылы оқыту. Кубиктің алты жағына жазылған сөздер бойынша жұмыс жасайды. Қандайда бір затты жан жақты талдайды, талқылайды, сол арқылы білімдерін қайталайды, жаңа білім қосады. Кубикпен жұпта немесе топта жұмыс жасайды. 1,2–сыныптарда үш жағын ғана пайдалануға болады. Сонымен қатар Кубизм стратегиясында–кубик жасалынып, оның 6 қырына 6 түрлі тапсырма жазылады. Мұғалім кубті ортаға тастап, қай қыры түссе, оқушы сол қырындағы тапсырмаға жауап береді. Sinkuein немесе бес жолды өлең стратегиясы–оқушы берілген тапсырма бойынша өлең құрастырады.

Кластер (топтастыру). Бұл тәсілдің авторы американдық Гудлат. Стратегияның мәні оқу материалын график түрінде жүйелеу, яғни мәтіннің маңызды бөлігін бөліп, график түрінде белгілі бір тәртіппен шоқ тәрізді орналастыру. Мысалы, сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының кезеңдерін кластер түрінде былай келтіруге болады. Бұл тәсілді қызығушылықты ояту және ой толғау кезеңдерінде қолдануға болады. Инсерт (түртіп алу) жүйесі. Бұл тәсіл бойынша оқу материалы дайын күйінде беріледі, мәтінді оқып отырып оның бір жақ шетіне немесе кесте түрінде жазылады: «V» - білемін «+» мен үшін жаңа «-» басқаша ойлаймын «?»-түсінбедім, тереңірек білгім келеді. Кестені мәтіннің фрагменттері немесе толық абзац түрінде толтырады. Сонан соң оқушылар жұп болып немесе топпен өзара пікір алмасады. Түсініксіз болған ұғымдарды мұғалім түсіндіреді немесе басқа ақпарат көздерінен іздеуге үйге тапсырма беріледі. Білемін. Үйрендім. Білгім келеді. Бұл стратегияны 1984 жылы Чикаго университетінің профессоры Донна Огл шығарған. Оның мақсаты – таным үрдісінде рефлексивтілікті дамыту. Венн диаграммасы–екі затты алып, олардың ерекшеліктері мен ұқсастықтарын салыстыру. Эссе стратегиясын ой толғау кезеңінде қолданған тиімді. Мұнда оқушылар тақырыптық ішкі сырын терең түсініп, өз пікірін, өз ойын дұрыс жеткізіп, оқу материалының негізін анықтап, сол арқылы оларды өмірмен байланысын жазады. «Эссе» стратегиясы бойынша өз ойынан әр түрлі пікірлер құрастырып, оны дәлелдеуге үйренеді. «Сауалнама-интервью» стратегиясы да жаңа білімді меңгертуге үлкен септігін тигізеді. «Сауалнама-интервью» стратегиясы бойынша өтілген тақырыпқа талдау, салыстыру, зерттеу жұмыстары бойынша оқушы білімін жинақы түрде қорытындылауға болады. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізгі мақсаттары: 48

-Тек қана оқуда емес, өмірде де оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту; -Өздігінен дұрыс шешім қабылдай білетін тұлғаны дамыту; -Ақпараттармен жұмыс істей білетін шығармашыл тұлға қалыптастыру; -Құбылыстарды жан-жақты талдап саралай білетін сыншыл тұлға тәрбиелеу. Негізі сабақтың үш құрылымын сақтаудан тұрады: -ой қозғау; -мағынаны ажырату; -ой толғаныс. Сабақта белгілі қағидалар сақталынуы қажет. Ол үшін тақырып бойынша оқытушы –оқушыларға тапсырманы орындауға уақыт белгілеуі, сенім көрсетуі, қолдауы және бағыт беріп көмектесуі қажет. СТО бағдарламасы негізінде өткізілген сабақтар оқушының тақырыпты толық меңгеруіне, өз бетінше жұмыс жасауына және уақыт үнемдеуге өте ыңғайлы. Бұл технологияны пайдалану жеке тұлғаның ойлау қабілетін дамытуға, эстетикалық тәрбие, коммуникативтік қабілеттерін шыңдауға, қолайлы шешім қабылдай алуға, ең бастысы, білім сапасын арттыруға негіз болады. Нәтижесінде: -оқушы еркін сөйлеп, өз ойын жасқанбай айтуға үйренеді; -жұппен, топпен жұмыс істей отырып, бірінбірі сыйлауға, шешімі табылмай жатқан мәселені ақылдасып шешуге ұмтылады; -бірін-бірі оқытуға және дамытуға үйренеді; -жағымды қарым-қатынасқа бейімделеді; -ойы сараланған, дарынды, шығармашыл тұлға қалыптасады. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы бойынша жүргізілген сабақтар іздеудің мәнжайына қаныға, білімді тереңінен айтуға төселеді, дәлелдер келтіру, дәлелдеу тәсілдеріне жаттығады, теория мен практиканың бірлігін игереді, жеке және топпен бірлесіп мәселе түйінін шешу жолдарын табуға жаттығады, өз жолдастарының пікірімен санасуға, өткір сындарды тыңдап одан тиісті қорытындылар жасай білуге машықтанады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті

30 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауында «Білім беру стандарты– Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі»,деп атап көрсетуі педагогикалық үрдістің сапасын үнемі арттырып отыруды талап ететіндігін көрсетеді. Демек, заман талабына сай бәсекеге қабілетті жас ұрпақты тәрбиелеуде, оқушыларға қажетті білімді меңгертудің тиімді жолдарын, әдістәсілдерін талмай іздеу – әр ұстаздың міндеті. «Адам өзін-өзі жетілдіруге де, жоюға да қабілетті. Адамның өз болмысын тануға, ұмтылуға көмектесіп, тереңде жатқан талап тілегін, қабілеттерін дамытуға тиіс. Сол арқылы оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады»- деп көрсетілген ҚР білімді дамыту тұжырымдамасында. Мен ұстаз ретінде әр баланы болашақ азамат ретінде бағалап, осы тұжырымдаманы өз қызметімде басшылыққа аламын. Қазіргі жаңа заманда әр оқушының заман талабына сай әлемдік дәрежеде білімді меңгеруі үшін жан-жақты білім беру-ең басты міндетім.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2.Қ Р Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» // Егемен Қазақстан. 2010. 3.Хмель Н.Д Біртұтас педагогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы: оқу құралы. – Алматы, 2005. 4.Көшімбетова С.А.Оқыту- тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық тәсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары., Алматы, 2004. 5.Инновациялық педагогикалық технологиялар. Қ.Сарбасова.2006. 6.«Қазіргі кездегі оқытудың педагогикалық технологиялары», Н. Қошқарбаев, 2010. 7.Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыту нысандары мен әдістері» С.Мирсеитова, 2011. 8.Р.Қ.Қарсыбаева. Сын тұрғысынан оқу мен жазуды дамыту технологиясының ерекшелігі. «45-Минут» №1 2009.

ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ НА УРОКАХ ХИМИИ Калаугалиева Р.Т. КГУ «Вечерняя школа» учитель химии и биологии

Применяя инновационные технологии на уроках–мы повышаем компетентность учащихся, развиваем творческую мыслительную деятельность, активизируем способности, повышаем эффективность обучения к предмету. Все новинки технологического прогресса с особым восторгом встречают именно дети. Поэтому очень важно использовать любознательность и высокую познавательную активность учащихся для целенаправленного развития их личности. Именно на уроках под руководством педагога школьники могут научиться использовать компьютерные технологии в образовательных целях, овладеть способами

получения информации для решения учебных, а впоследствии и более широкого круга задач, приобрести навыки, обеспечивающие возможность продолжать образование в течение всей жизни. Однако использование в настоящее время компьютерных технологий в процессе обучения, в том числе химии, скорее исключение, чем правило. Кроме того, надо признать, что за последние годы наблюдается снижение интереса учащихся к естествознанию вообще и к химии в частности, что представляет собой одну из проблем школьного образования. Причины негативных изменений, появившихся в обучении химии за последние годы, связаны 49

с нарастанием сложности программного материала и сокращением учебного времени на его усвоение, а также недостаточным обеспечением учебного процесса специальным оборудованием. И для того, чтобы достичь поставленной цели в области преподавания химии определены следующие задачи: *рассмотреть основные принципы и методические приемы построения компьютеризированных методик обучения химии; *адаптировать применение информационных компьютерных технологий к условиям лечебнообразовательного процесса; *создать условия для формирования ключевых компетенций обучающихся с акцентом на информационные. Для реализации нового подхода к преподаванию с применением информационных технологий необходимо знать возможности, предоставляемые компьютером для усовершенствования учебного процесса на каждом этапе урока. Так, на этапе подготовки к уроку компьютер предоставляет возможности: *создавать компьютерные модели конспекта урока, темы, курса в целом; *максимально целесообразно располагать материал; *обеспечивать основной материал дополнительной информацией; *подбирать и систематизировать материал с учетом особенностей класса и отдельных учащихся. На этапе проведения уроков компьютер позволяет: -экономить время; -красочно оформлять материал; -повышать эмоциональную, эстетическую, научную убедительность преподавания; -оптимизировать процесс усвоения знаний, воздействуя на различные анализаторы; -индивидуализировать обучение; -концентрировать внимание на важнейшей проблеме урока;

-в любой момент возвращаться к уже знакомому материалу; -самостоятельно использовать учебный материал обучающимися. На этапе методической проработки процесса обучения у учителя появляются дополнительные возможности: -аккумулировать совместные усилия учителей; -развивать, модернизировать, корректировать электронные материалы; -систематически накапливать материал; -повышать мотивацию преподавания и обучения. Компьютерные технологии дают возможность демонстрировать реакции с взрывчатыми или ядовитыми веществами, редкими или дорогостоящими реактивами, процессы, протекающие слишком быстро или медленно, что невозможно в школьных условиях. Преподавание химии специфично по сравнению с другими дисциплинами, поскольку предполагает проведение практических работ. И в этом случае компьютер стал эффективным помощником учителя. Конечно, проведение опытов в лаборатории обладает неоспоримыми преимуществами, но при изучении токсичных веществ, например галогенов, виртуальный мир дает возможность проводить химический эксперимент без риска для здоровья. Если в кабинете отсутствует необходимое оборудование, использование компьютера дает возможность компенсировать этот недостаток. Привлечение обучающих игр позволяет сделать процесс усвоения химической информации эмоционально насыщенным, а значит более продуктивным. Обучающие игры можно применять и для внеклассной работы по предмету. Большинство обучающихся имеют домашний компьютер, поэтому появилась возможность использовать электронные носители информации в процессе индивидуальной работы с детьми, имеющими трудности в обучении и с одаренными детьми.

Еще одним аргументом в пользу применения информационных технологий является возможность быстрого и эффективного контроля знаний учащихся. Большая часть электронных учебников содержит упражнения – тренажеры, задачи с решениями, тестовые задания.Отдельные программные продукты содержат электронный журнал, который позволяет фиксировать уровень знаний учащегося по каждой теме курса (учитывается не только отметка и число попыток решения, но и затраченное время на выполнение заданий). Система оценки результатов дает возможность определить рейтинг учащегося по каждой теме, проследить динамику успеваемости и скорректировать учебный процесс в соответствии с показанными результатами.Кроме того,использование контролирующих программ способствует формированию адекватной самооценки у учащихся. Несмотря на ряд преимуществ готовых программных продуктов, информация на некоторых из них излагается очень сухо, задания чрезвычайно трудны для школьника. Поэтому возникает потребность в создании собственных информационных продуктов. Компьютерные презентации– эффективный метод представления и изучения любого материала. Применение слайд–фильмов (Power Point) обеспечивает более высокий уровень проведения урока, его информационную насыщенность, динамичность, наглядность. При создании презентации использую данные электронных учебников, информацию сети Интернет, размещаю на слайдах необходимые формулы, схемы химических опытов в соответствии с последовательностью изучения материала на уроке. В целях своевременного устранения пробелов в знаниях и закрепления наиболее важных вопросов темы на последнем слайде помещаю контрольные задания. Если учащиеся не могут ответить, на какой - либо вопрос, то есть возможность вернуть слайд, содержащий сведения для правильного

ответа. Таким образом, осуществляется разбор материала, вызвавшего затруднения. При изучении новой темы, при обобщении изученного материала,для проведения самостоятельных работ применяю презентации, которые разрабатываю как сама, так и учащиеся, а также использую готовые из Интернет ресурсов. Так же я использую форму проектной деятельности учащихся с использованием компьютерных технологий на основе знаний и умений по химии и информатике. Она позволяет создать условия для развития познавательного интереса школьников к химии; осуществлять личностноориентированный подход к обучению. Смыслом и позитивным результатом модели обучения с использованием информационного ресурса является следующие аспекты: *в центре технологии обучения - ученик; *в основе учебной деятельности– сотрудничество; *позиция ребенка в учебном процессе – активная; *перспективная цель-формирование мотивации и развитие способности ученика к самообразованию. Мною были выявлены преимущества использования компьютерных технологий на уроках химии: 1)индивидуальный и дифференцированный подход к обучению; 2) осуществлять контроль с обратной связью, с диагностикой ошибок иоценкой результатов учебной деятельности; 3) осуществлять самоконтроль; 4) осуществлять тренировку в процессе усвоения учебного материала и самоподготовку учащихся; 5) визуализировать учебную информацию с помощью наглядного материала 6) представление на экране монитора процессов недоступных в школьной лаборатории При использовании компьютерных технологий на уроках можно добиться

следующих результатов пример из собственного опыта: 1) Активизация внимания. 2) Повышение интереса к предмету. 3)Наглядность, занимательность и эмоциональность обучения. 4)Повышение качества излагаемого материала. 5)Эффективное использование времени урока. 6) Всестороннее развитие учащихся. 7) Повышение результативности и качества образования. На уроках компьютер-это средство достижения учебных целей. Это средство, которое обогащает учебный процесс и способствует развитию и личности ребенка, и профессионального мастерства учителя, создаёт новую культуру педагогического общения. Подготовка уроков с использованием современных информационных технологий требует много времени для поиска, систематизации и

оформления информации. Но вложенный труд накапливается в виде целых циклов уроков и практикумов, которые составляют интеллектуальное богатство учителя. А лучшей наградой для учителя служат возрастающий интерес ребят к предмету, ожидание ими уроков и их положительные результаты знаний. Литература: 1.Курдюмова Т.Н., Курдюмов Г.М. Компьютерные обучающие игры. /Химия. Методика преподавания, 2004. 2.Макошина В.Н. Мещерикова Е.В. Использование компьютеров в обучении химии. // Химия. Методика преподавания в школе, 2002. 3.Нечиталова Е.В. Информационные технологии на уроках химии.Химия в школе, 2005. 4.Раткевич Е. Ю. Проблемы компьютеризации процесса образования. //Химия. Методика преподавания в школе, 2001.

ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ – САПАЛЫ БІЛІМ НЕГІЗІ Уринбаева К.Е. Атырау қаласы, И.Тайманов атындағы №27 орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

«...Адамзат үшін XXI ғасыр жаңа технологиялардың ғасыры болмақ, ал осы жаңа технологияларды жүзеге асырып, өмірге енгізу, игеру және жетілдіру–бүгінгі жас ұрпақ, сіздердің еншілеріңіз... Ал жас ұрпақтың тағдыры–ұстаздардың қолында.» Н.Ә.Назарбаев Білімді де білікті, салиқалы да парасатты, жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу мемлекеттік маңызды іс. Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесінде адам факторы және оны жан-жақты жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту бала тәрбиесінің мәнімен оның проблемаларын күрделендіріп отыр. Осыған байланысты білім берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі бағыты–барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп, жан-жақты қалыптастыру.

Білім берудің қазіргі жаңа құрылымымен оқу-әдістемелік мазмұнының өзгеруі– мұғалімнің өз кәсіби шеберліктерін шыңдауды, жаңартуды талап етеді. Ел президенті Н.Назарбаев «Қазіргі заманда жастарға ақпаратты техникамен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет»,-деп атап көрсеткеніндей инновациялық әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдану жаңаша білім берудің бір шарты. Тұлғаға бағыттылған оқыту–бұл педагогикалық қызметтегі методологиялық бағдар, ол өзара байланысты түсініктер, идеялар мен тәсілдер арқылы өзіндік

тануын, өзін-өзі қалыптасуын және бала тұлғасының қабілеттерінің жүзеге асуын, оның қайталанбас даралығының дамуын қамтамасыз етеді және қолдайды. «Адам ұрпағымен мың жасайды»-дейді халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз–оқу. «Надан жұрттың күні– қараң, келешегі–тұман»,- деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі–білімді ұрпақ. Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет–оқушылардың шығармашылық білім дағдыларын қалыптастыру. Міне, өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық педагогикасының негізгі мақсатын шығармашылықпен оқу-тәрбие үрдісіне тиімді пайдалану әрбір ұстаздың міндеті болып табылады. Оқушы қабілеті дегеніміз–оның педагогикалық ықпал аясында білім алу әрекеті, жеке тұлғаны дамыта оқыту әдістері, оның шығармашылық қабілетінің дамуына әсерін тигізеді. Негізі өзімнің келелі мәселем– оқушылардың қазақ тілі мен әдебиеті пәніне деген қызығушылығын арттыру болып табылады. Оқушының пәнге қызығушылығы –оны табысты да түбегейлі игерудің негізгі шарты. Егер оқушы пәнге оның көтерген мәселелеріне қызықса, онда оны игеру барысындағы қиындықтарды жеңу қуанышына бөленіп, рухани және эстетикалық әсер алады, ғылымға құрмет сезімі қалыптасады, жалпы пәнді жандүниесімен, шексіз толқынысқа толы көңіл күймен қабылдай отырып, қол жеткен табысқа қанағаттанады. Пәнге танымдық қызығушылықты дамытудың үш шарты бар: 1.Мазмұнның жаңартылуы,бұрын жария етілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған материалға тарихи бағдар беру, ілімнің практикалық мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау. 2.Өз бетінше жұмыс істеудің әрқилы түрлеріне негізделген, оқытудың проблемалық тұрғыдан қолға алған

материалды зерттеу негіздерінде және оқушының шығармашылық, практикалық жұмыстарына бағытталған оқыту тәсілдері. 3.Оқушының қабілетін ұштау, мұғалімнің оқушыға көмек беруге дайын тұруы, олардың күш мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылдығы мен адалдығы, балаларды көтермелей білу, сондай-ақ оқушылардың өзара бәсекесіне көмек көрсете білу қасиет. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі–жаңа технология негіздері болып табылады. Оқушылар білімін, білігін және дағдысын тексеру– оқыту үрдісінің ең маңызды бөлімінің бірі. Ол оқушының үлгерімін қадағалау арқылы іске асады. Қазақ тілі мен әдебиет сабағында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту тұрғысынан тиімділігін арттыру бүгінгі жоғары және орта мектепте бұл пәнді оқыту теориясы мен әдістемесінің педагогикалық мәселелерінің бірі. Қазіргі кездегі білім берудегі мақсат жанжақты дамыған, өзіне сенетін, өмірге икемді тұлға қалыптастыру. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін әр мұғалім заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тәрбие ісіне еніп, оқытудың, жаңа технологиясын шебер меңгеріп, білігі мен білімі жоғары болуы тиіс. Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттерінің бірі– оқытудың әдістәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияларды меңгеру. Ұстаз үшін ең басты мәселе–оқыту әдісін дұрыс таңдау. Жаңа педагогикалық технологиялар оқушының жеке тұлғалық күшін арттырып, шығармашылық ойынының дамуында басты рөл атқарады. Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің зияткерлік, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. «Өз еңбегін талдай білген адам ғана тәжірибелі ұстаз бола алады»,-деген В.Сухомлинскийдің сөзін оқытушының талмай ізденген

еңбегінің нәтижесінде ғана көрінетіні белгілі. Қазіргі кезде білім мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушыға сапалы және терең білім беруіне жағдай жасап отыр. Оқытушы баяндайды, әңгімелейді, түсіндіреді, ал оқушы тыңдайды, қабылдайды, ойлайды т.б, таным әрекеттерін жасайды. Жаңа технологияны пайдаланудың тиімді тұстары: -Оқушының пәнге деген жеке қызыушылығын оятады; -Танымдық қабілеттілігін қалыптастырады; -Әлеуметтік мәдени тәрбие қалыптастырады; -Оқушыны шығармашылық жұмысқа баулиды; - Оқытушының уақытын үнемдейді; - Қосымша мәліметтер береді. Жаңа технологияны пайдаланудың оқытушыға береріне келсек: - Барлық баланы оқыту; - Оқу тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектесу; - Білім берудің формасын оңайландыру міндеттерін атқару; - Оқушының жеке қабілетін айқындау, іздену. Біз ұстаздар қауымы қандай болмасын жаңалыққа құлақ түре жүретініміз айқын. Жаңа технологияларды сабақта қолданудың тиімділігін қашан да жолға қоярымыз анық. Қазіргі кезде білім беру үрдісінде көптеген технологиялар қолданылады. Соның бірі «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» технологиясын басшылыққа алдым. Бұл бағдарламаның мені қызықтырғаны сол баланың өзі ізденіп, дәлелдеуі. Ол бұрын тыңдаушы болса, енді ізденуші, ойлаушы, өз ойын дәлелдеуші, ал мұғалім осы әрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы. Сын тұрғысынан ойлау–өз алдына сұрақтарға жауап іздеп, жан-жақты пікірлесу, талдау жасап отыру, яғни оқушы санасын сол тақырыпқа байланысты ояту, ой шақыру, ойын жеткізу оны дәлелдей алу. Сонымен қатар қасындағы оқушының пікірін тыңдау, сол пікірлерді салыстыру.

Бұл технологияның негізгі ұстанымдар: әлсін-әлі қайталау, міндетті кезеңдік бақылау, тіректерді пайдалану, келіспеушіліктің болмауы, оқушының жетістіктерінің жариялығы, қателерді түзеуге мүмкіншілік жасау, барлық балалар дарынды, табысқа жетуге жағдай жасау, оқытумен тәрбиенің бірлігі. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту күрделі процес болып келеді. Сыни ойлау ақпарат алудан басталып, қаралатын мәселеге байланысты шешім қабылдаудан аяқталады. Сыни ойлау кез-келген жас аралықтарына тән. Сыни ойлау күрделі үрдіс болғандықтан, оқушыға сыни ойлау ортасын жасау қажет. Мұнда әр оқушының ойы шыңдалып, өз даму деңгейіне сай жетістіктерге жетуге болады. Сыни тұрғысынан ойлау қалыптасқан ортада оқушы: -Нақты мақсат қоюға дағдыланады; -Өзіне деген сенімі артады; -Оқу процесіне белсенді қатысады; -Жолдастарының пікірін сыйлайды. -Өзін толғандыратын, проблемалық сұрақтар қоя біледі; -Сараптауға, бағалауға дағдыланады; -Пәнге деген қызығушылығы артады. Сын тұрғысынан ойлау жобасы мынадай үш құрылымнан тұрады. -Қызығушылығын ояту; -Мағынаны тану: -Ой толғаныс. Бұл технологияда бұрынғы білім мен жаңа ұғым ұштастырылады. Ал соңғы кезеңде оқушы өз шығармашылығынан қабілетін таныта алады. Мұнда оқушыға ойланып толғануға уақыт берілуі керек, ойын айтуға оқушы шығармашылығын қалыптастыратынын атап өту керек. «Қызығушылығын ояту» кезеңінде алдыңғы өткен тақырыпты тексеру мақсатында тест жұмыстарын өткізу арқылы оқушы білім деңгейін қадағалап, жаңа сабақты бастар алдында «Топтастыру» стратегиясы арқылы оқушылармен бірлесе жұмыс жасауға болады. Сабақтың қай құрылымында болмасын осындай стратегияларды қолданғанда «Мен не

ұтам?» және «Оқушы не ұтады?» деген сұрақтарды есінен шығармауы керек. «Мағынаны тану» кезеңінде оқушыларды топқа бөлу арқылы сұрақтар дайындап оны «Кубизм» стратегиясы арқылы жүзеге асыруға болады. Сұрақтар үш деңгейде әзірленеді. Дайындаған сұрақтарға оқушылар өз ойларын білдіріп жауап береді. Бұл технологияның келесі бір кезеңі–ой толғаныс. Мұнда «Венн» диаграммасын қолдану арқылы тақырыптардың ұқсастығымен мен айырмашылығын көрсетуге болады. Осы кезеңде пікір-сайыс немесе «5 минуттық эссе» жаздыруға болады. Мұндағы мақсат оқушылардың өзіндік көзқарасын қалыптастыру. Эссе жазғанда сабаққа қабілеті төмен деген оқушылардың 5-6 сөйлемнен тұратын ойын жазса, соның өзі оқушыны сабаққа тарта білгеніміз. Жаңа технологияның принциптері– оқытуды ізгілендіру, өздігінен білім алып, ізденіс арқылы дамитын, өзіндік дұрыс шешім қабылдай алатын, өмірге бейім жеке тұланы қалыптастыру. Жаңа оқыту технологиясы арқылы оқушы қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата алатын әмбебап тәсілдерді үйрену керек. Технологиялық жүйелікті сақтай отырып, қазіргі сабаққа қойылатын талапарды қатаң ескерген мұғалім, оқушылар шығармашылығын арттырып, білім бәсекелестігіне дұрыс бағыт-бағдар бере алады. Ұлы ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың «Ұстаз үздіксіз ізденгенде ғана, шәкірт жанына нұр құя алады»,-деген сөзі ізденімпаз, жаңаша ұстаздарға арналғандай. Мұны әрбір мұғалім жадында сақтауы тиіс. Қазіргі қолданып жүрген сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу–оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. Мақсатқа жету оқушылардың өзі арқылы жүзеге асады. Мұғалім–ұйымдастырушы, бағыт беруші, сыныпта шешім жасаушы және үкім кесуші мұғалім емес, оқушы екендігі туралы пікір қалыптастырады, яғни оқушы–басты тұлғаға айналады, «оқушы оқу әрекеті–мұғалім» жүйесі қажет болады. Бұдан мұғалім рөлі төмендемейді, тіпті 2–3

есе жоғарылайды, енді ол білімді беруші ғана емес, танымдық іс-әрекеттерді әр балаға лайықтап ұйымдастырушы, баланың қабілет көзін ашушы тұлға. Сөйтіп өз тәжірибемізде осы жаңа бағыттардың ортақ нүктесі қиылысар жерінде бір-бірімен ұштастыруға, өзара байытуға үлкен мүмкіндік барын көріп отырмыз. Дәл осы тоғысудан ізденгіш мұғалім өзі үшін көп нәрсе алары сөзсіз. «Әрбір бала–болашақ данышпан» деген ойлы қағидаға мән берсек,яғни табиғи таланттарды ашу, жас талапкерлердің жарқырап көрінуі үшін мұғалімге жүктелер міндет аз емес. Ол міндет–оқушылардың шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін, ой-өрісін дамыту үшін аянбай еңбек ету, оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту. Осы идеяларды дамыту үшін оқытудың және тәрбиелеудің жаңа технологияларын қана отырып, жеке тұлғаның дамуына қолайлы жағдай жасау, негізгі құндылық – оқушы және оның жеке тұлғасы. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік рухани, азаматтық, басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Сын тұрғысынан ойлау әдісі оқытуда дамыту технологиясына жатады. Бұл иллюстративті түсіндірмелі, ішнара іздену, пікір сайыс ойын, шығармашылық, өзін өзі дамыта оқыту әдістерінің бірі. Сын тұрғысында ойлау әдісі мұғалім қызметінде ұйымдастыра отырып, оқушылардың жеке, топпен жұмыс жасау негізінде білім алуымен ұштасады. Бұл стратегия оқушының жекелеген мүмкіндіктерін ашуға бағытталған. Бұл әдістің ерекшелігі оқу әдісінде қолданылады. Оқушылардың ауызша, жазбаша тілін, ойлау есте сақтау қабілеттерін, әрбір ақпаратты сонымен бірге өзінің және басқаның шығармашылығына сынай қарауы шығармашылық қабілетін дамытады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту арқылы–әр оқушы сабаққа толық қатыстырылып, деңгейін анықтай алады; 55

-жеке тұлғаның танымдық белсенділігін арттырады; -қызығушылығын оятады; сұрақ қойып, өз ойын еркін айтуға; -мазмұнын толық түсінуге жағдай туғызады. «Сын тұрғысынан ойлау» ұғымының белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдік ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар. Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Оның қандай стратегиялары болмасын оқушылардың өз ойын еркін айту, пікір талас жүргізу, өз бетінше тұжырым жасау, мәселені шеше білу басқалармен қандай деңгейде болса да, қарым-қатынас жасап, қажет жерде өз көзқарасын өзгерту, ойын қорғай білу, топ алдында дұрыс мәдениетті сөйлеу, т.с.с. қабілеттерін дамытады. Осының барлығы оқушының өздігінен білім ала білуін, сын тұрғысынан ойлау іскерлігін, зерттеу жұмыстарын жасау мүмкіндігін ашады. Бұл жобаның ерекшелігі– оқушы тек білім алып қана қоймайды, сонымен бірге ұжымдағы қарым қатынасқа қалыптасады. Бірін-бірі сыйлау, таңдап, жүйелі сөйлеу өздігінен жұмыс істеу қабілеті дамиды. Ізденіс жемісі – құнды сабақ. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы оқушы мен мұғалім арасында өте жақсы ынтымақтастықтың орнауына да жағдай туғызады. Оқушының даму психологиясын,әр оқушының сабаққа қатысуын, ынтасын бақылап, бағалауға мүмкіндік береді. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі. Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттерін 5 сыныпта өтілген «Аяз би» ертегісі атты 56

сабақта қолданылуына толығырақ тоқталып өтейік. Қызығушылықты ояту, үйрену процесі– бұрынғы білетіні мен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Яғни біз алдыңғы сабақтарды пысықтап, бірнеше тапсырмалар орындаймыз, ертегілерге тоқталып, басқа ертегілерді мысалға ала отырып, олардың арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын оқушылар арасында талдаймыз. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Бұл кезеңде оқушылар арасында «Білгенге маржан» кезеңі. 1-топ ертегіде кездесетін кейіпкерлерді бойындағы қасиеттеріне қарай жағымды, жағымсыз деп топтастырады. 2-топ басты кейіпкер Аяз бидің өткен сынақтарын жаз. «Теріп алу» стратегиясы бойынша. 3-топ Аяз би қандай қасиеттері арқылы мұратына жетті? 4-топ диалог құрау сурет бойынша.5-топ Ертегі желісі бойынша сұрақ дайындау.6топ өлең құрайды. Тақырып туралы ой толғаныс– бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарау, баға беру назардан тыс қалып отырады. Одан гөрі, үйге тапсырма беру, оны түсіндіру, баға қою сияқты шараларға уақыт жіберіп аламыз. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасында бұл сабақтағы аса қажетті мәнді, маңызды әрекеті болып отырады. Дәл осы кезеңде үйренуші не үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына қайта қарап, өзгерістер еңгізеді, яғни нағыз білім шыңына көтеріледі, үлкен әлемге енеді. Бұл кезеңді «6 қалпақ» стратегиясын қолданып, оқушылардың өз бетімен білімдерін

тексеруге мүмкіндік береміз. Нәтижесінде оқушылар ертегінің толық мазмұнымен танысып, оны толықтай талдай алды. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту сабақтарының негізінде менің сабағымда оқушылар арасында мынадай нәтижеге қол жеткізуге болады. -бір-бірінің пікірін тыңдау, сыйлауға ынтымақты қарым-қатынастың негізі қаланды; -өзін жеке дара тұлға ретінде тануға жол ашуға; -бір-біріне құрметпен қарауға; -өз ойын ашық, еркін айтуға, пікір алмасуға; -өзін-өзі, бірін-бірі бағалауға; -мұғаліммен еркін сөйлесіп,пікір алмастыруға; -достарының ойын тыңдай отырып, проблеманы шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты шешуге көмектесуге; -белсенді шығармашылық қабілеттері ұштасады. Қорыта айтқанда, әр технологияны қолдану арқылы белгілі бір жетістіктерге жете аламыз. Болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында білім беру жүйесін ізгілендіру, инновациялық үрдісте тиімді қолдану қазіргі заман талабы. ”Мектептің тірегі де, тілеуі де оқыта білетін мұғалім”,-

деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, жас ұрпаққа заман талабына сәйкес білім беру мүмкін емес. Осы мақсаттарды жүзеге асырудың алғы шарты–оқу-тәрбие жұмысын басқаруды әрі жүйелі жоспарлай білу, сол жоспарды жүзеге асыру. Біздің жалпы білім беретін орта мектеп жұмысында инновациялық процесті жобалау және бағдарлы білім берудегі мақсатымыз– шығармашылық ізденістегі ұстаздар қатарын толықтыру, білім беру мен оқыту әдістемесін жаңа технологиялармен байыту, жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның бәсекеге қабілетті жеке тұлғасын тәрбиелеу болып табылады. Әдебиеттер тізімі: 1. «Жеке тұлғаның шығармашылық дарындылығын дамыту жолдары», Е.Т. Акитбаев, 2006. 2.Бәкелестікке қабілетті тұлға тәрбиелеу. Қ.Жүнісханов. 2008. 3.«Оқыту – тәрбиелеу технологиясы» журнал - 2010 №3, 5, 2011. №5,10 4. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. 2015. 5.«Педагогикалық диалог» ақпараттықәдістемелік журнал.

АКТИВИЗАЦИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ ИНФОРМАТИКИ ПРИ ПОМОЩИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ Кабиева А. С. преподаватель информатики I категории Атырауского колледжа энергетики и строительства

На сегодняшний день процесс информатизации коренным образом изменил образование и создал безграничное информационное пространство во всем мире. Быстрое развитие информационнокоммуникационных технологий (ИКТ) позволяет существенно повысить качество в образовании. Многочисленные исследования показали, что ИКТ может улучшить результаты обучения учащихся и качество преподавания преподавателей.

Современное образование формирует у учащихся не только определенный набор знаний, но и пробуждает у них стремление к самообразованию, реализации своих способностей. Активизация познавательной деятельности у учащихся является обязательным условием для развития этих процессов.Учащийся лучше усваивает знания с одной стороны, а с другой стороны развивается познавательный процесс на основе знаний.Очень важно знать, что

изучение материала происходит через совершенствование форм и методов обучения.Помощником преподавателей в реализации активного обучения являются правильные подобранные технические средства обучения. Поэтому в своей профессиональной деятельности я обращаюсь к информационнокоммуникационным технологиям (ИКТ).

Для того,чтобы развить интерес к предмету, развить активизацию познавательной деятельности, творческой самостоятельности, мыслительных способностей обучающихся, применяю комплексный подход к совершенствованию методики обучения, к самостоятельным работам и развитию творческой активности обучающихся. Каждый из преподавателей при проведении теоретических и практических уроков применяет ИКТ. Обширные возможности современных ИКТ открывают перед учащимися новые знания. Современная компьютерная техника имеет высокую производительность, презентационное оборудование демонстрирует учебные материалы на качественно новом уровне. Использование ИКТ в образовательном процессе позволяет улучшить наглядность обучения и мотивацию к нему. Это позволяет реализовывать цели и задачи по формированию ключевых компетенций учащихся. ИКТ повышает интерес к уроку, делает урок информативным, эффективным, придает уроку динамизм и выразительность. Информационные технологии позволяют по-новому использовать на уроках текстовую, звуковую, графическую и видеоинформацию, что позволяет применять преподавателю и учащимся в творческой деятельности различные источники информации. В современных условиях обучения главной задачей образования является не только получение учащимися определенных знаний и компетенций, но и формирование навыков самостоятельной работы.Поэтому очень важна роль преподавателя в раскрытии возможностей новых компьютерных технологий. Практика показала, что обучающиеся, активно использующие 58

навыки работы с компьютером, применяют в самостоятельной работе более высокий уровень ориентации в бурном потоке информации, выделяют главное, систематизируют и обобщают. Человек по своей природе больше доверяет глазам, и огромная часть информации воспринимается им через зрительный катализатор. Учитывая это, можно проводить интересные уроки, применяя мультимедийные презентации, при этом организовать работу по развитию наглядно-образного мышления, внимания, памяти, создать положительную мотивацию. Положительная мотивация к познавательной деятельности может быть результатом успешного проведения урока. Использование информационных технологий для активизации познавательной деятельности на уроках может происходить на различных этапах урока и типах урока. Для активизации учащихся в учебном процессе, а, следовательно, развития интереса к предмету можно использовать различные педагогические технологии. Все они предполагают создание условий, способствующих проявлению самостоятельности учащихся при овладении учебным материалом. В ходе проведения групповых занятий (лекционных или семинарских) я часто использую объяснительно-иллюстративный метод изложения нового материала. Наиболее комфортным средством в этом случае по-прежнему является доска. На смену привычным доскам для преподавания отвечающие современным педагогическим технологиям пришли так называемые интерактивные доски. Интерактивная доска позволяет писать конспект (как на традиционной доске), вызывать с компьютера различные приложения и делать поверх них свои пометки. При этом все записи сохраняются в памяти компьютера, и есть возможность возвращаться к заданному месту в конспекте несколько раз. Более того имеется возможность заранее подготовить необходимые материалы, а на уроке лишь добавлять и модифицировать их.

Современные реалии использования ИКТ в образовательном процессе таковы, что на уроке с использованием ИКТ-технологии коренным образом меняется взаимоотношение «Преподавательучащийся». Применение ИКТ на уроках являются одним из наиболее перспективных и популярных информационных технологий. В ходе применений таких технологий формируется творческий, инновационный подход к пониманию профессиональной деятельности, развивать самостоятельность мышления, умение принимать оптимальные в условиях определенной ситуации решения. Как показывает практика, использование инновационных методов в профессионально ориентированном обучении является необходимым условием для подготовки высококвалифицированных специалистов. Использование разнообразных методов и приемов активного обучения пробуждает у учащихся интерес к самой учебно-познавательной деятельности, что позволяет создать

атмосферу мотивированного, творческого обучения и одновременно решать целый комплекс учебных, воспитательных, развивающих задач. Основные цели применения мультимедиа – это переход от звеньевой педагогики к компетентности, к развитию профессиональных способностей, учащихся через интерактивность. ИКТ не может заменить человека преподавателя, но может дополнить и усовершенствовать его деятельность, особенно в тех областях, в которых развиваются самостоятельность и творческое мышление учащихся. Итак, ИКТ способствует: 1.Активизации познавательной деятельности учащихся. 2.Развитию вариативности мышления. 3.Направленности мыслительной деятельности учащихся на поиск и исследование. Именно поэтому ИКТ вызывают интерес у учащихся и используется мною в практической деятельности.

 Инклюзивті білім беру  ПРОФЕССИОНАЛЬНЫЕ КОМПЕТЕНЦИИ УЧИТЕЛЯ ПО ИНКЛЮЗИВНОМУ ОБРАЗОВАНИЮ Ускенбаева Д.А. Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области заведующая кафедрой управления и качества образования, к.п.н.

В последние годы в образовании все более широкое распространение получает компетентностный подход (Н.Хомский, Р.Уайт, Дж. Равен, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, А.В.Хуторской, И.А.Зимняя, Л.А.Петровская, В.А.Болотов, В.В.Сериков и др.)- ориентированный на компетенции в образовании: соmреtепсе-bаsеd еduсаtiоnСВЕ). Его возникновение связывается с 6070 гг. XX века (И.А.Зимняя), когда в научной терминологии появились понятия «компетенция», «компетентность», попытки их разграничить, начались разработки видов компетентности (согласно периодизации И.А. Зимней - первый этап СВЕ-подхода). В 70-90гг. (второй этап) понятия «компетенция», «компетентность» получили широкое использование в научной литературе, были рассмотрены коммуникативная компетентность (Л.А.Петровская), социальная компетентность (Дж.Равен), профессиональная компетентность (А.В.Маркова. Н.В.Кузьмина) и др. На этом этапе в работах исследователей рассматривается не только содержание,виды компетентности,но и ее формирование (Л.А.Петровская). По мнению И.А.Зимней сейчас продолжается третий этап СВЕподхода в образовании, начатый в 90-е годы [1]. Понятие «компетенция» представляет собой совокупность взаимосвязанных качеств личности (знаний, умений). Компетентность- это фактор, в который входят: исчерпывающие знания предмета и объекта деятельности; умение разобраться в любом нестандартном вопросе, 60

относящемся к этой деятельности; умение и способность объяснить любые явления, связанные с деятельностью; способность точно оценивать качество работы и ее последствия [2]. На сегодня ученые выделяют инклюзивную компетентность учителя в качестве составляющей его профессиональной компетентности. Т.Л.Лещинская считает, что инклюзивная компетентность включает ключевые содержательные и функциональные компетентности. «Это интегративное личностное образование, обуславливающее способность учителей осуществлять профессиональные функции в процессе инклюзивного образования, учитывая разные образовательные потребности учащихся и обеспечивая включение ребенка с ограниченными возможностями развития в образовательную среду и создание условий для его развития и саморазвития». Наиболее значимой для инклюзивной компетенции является направленность личности учителя. Это, во-первых, общая гуманистическая направленность личности, а, во-вторых, положительная направленность на осуществление профессиональной деятельности в условиях инклюзивного образования детей с разными образовательными потребностями, понимание значимости инклюзивного образования для успешной социализации детей с ограниченными возможностями здоровья, глубокое осознание его гуманистического потенциала. Для повышения продуктивности работы учителя в условиях инклюзивного

образования важно знание как анатомофизиологических,возрастных, психологических и индивидуальных особенностей учащихся в норме и учащихся с различными нарушениями в развитии, так и основных закономерностей взаимодействия общества и человека с нарушениями в развитии. Вместе с этим важно обращать на наличие рефлексивной компетенции, как способности к рефлексии деятельности в условиях подготовки и осуществления инклюзивного образования; диагностическойспособности постановки верного диагноза уровня развития ученического коллектива, развития личности, обученности и воспитанности отдельных учащихся, состояния педагогического процесса в целом и на отдельных его этапах в условиях инклюзивного образования; прогностической– способности предвидеть результаты тех или иных педагогических действий в условиях инклюзивного образования; конструктивной-способности конструирования педагогической деятельности в условиях инклюзивного образования путем постановки адекватных данным диагностики целей (как общих, так и индивидуальных) и грамотного планирования своей педагогической деятельности, с учетом разных образовательных потребностей учащихся, варьирования формами, методами и средствами обучения; организационной-способности организации педагогической деятельности в условиях инклюзивного образования, творческое применение в профессиональной деятельности индивидуального подхода (например, обучение, по индивидуальному образовательному маршруту); коммуникативной-способности устанавливать конструктивные отношения с субъектами педагогического процесса, способствующие эффективному осуществлению инклюзивного образования; технологической-способности осуществления методик и технологий инклюзивного образования для детей с разными образовательными потребностями

и различными видами нарушений в развитии; коррекционной-способности корректировать ход педагогического процесса на любом его этапе, учитывая результаты промежуточной и итоговой диагностики; исследовательской-способности изучать, анализировать педагогические явления, проводить опытно-экспериментальную работу [3]. Педагоги, имеющие эффективный опыт работы в условиях инклюзивного образования, предлагают следующие способы включения: 1) принимать учеников с инвалидностью «как любых других ребят в классе»; 2) включать их в те же виды активности, хотя ставить разные задачи; 3) вовлекать учеников в групповые формы работы и в групповое решение задач; 4) использовать активные формы обучения– манипуляции, игры, проекты, лаборатории, полевые исследования [4]. Такая профессиональная позиция учителя позволяет ему преодолеть свои опасения и тревоги, выйти на совершенно новый уровень профессионального мастерства. В условиях современности, каждому учителю необходимо обладать определенным уровнем сформированности инклюзивной компетентности как составляющей его профессиональной компетентности. Поэтому, в условиях ИПК важно расширять знания педагогов по вопросам взаимодействия с учащимися с ограниченными возможностями развития. Литература: 1.Компетентностная модель современного педагога: УчебноМетодическое пособие /О.В.Акулова, Е.С.Заир-Бек, С.А.Писарева, Е.В.Пискунова,Н.Ф.Радионова,А.П.Тряпиц ына.-СПб.: Изд-во РГПУ им. А.И.Герцена, 2009. 2.Сваталова, Т. Инструментарий оценивания профессиональной компетентности педагогов/ Т. Сваталова// Дошкольное воспитание – 2011. -№1. С.95.

3.Образовательная интеграция и социальная адаптация лиц с ограниченными возможностями / под ред. Т.Л.Лещинской.–

Минск: национальный образования, 2005.

институт

ОРЫС СЫНЫПТАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ Дюсова Ш. Д. Атырау облысы, Мақат ауданы, №76 Л.Шахатов атындағы орта мектептің мұғалімі

XXI ғасыр адамның құқықтары мен бостандығын бірінші орынға койды. Әрбір демократиялық мемлекет адам құқықтарын құрметтеуге, оларды қамтамасыз етуге және бұзбауға міндеттенеді. Жаңа ғасыр талабын ҚР мүмкіндігі шектеулі балаларын “Әлеуметтік және медициналықпедагогикалық–коррекциялық қолдау” туралы 2002 жыл 11 шілде.№343 Заңының 15 бабының 5 тармағында «Мүмкіндігі шектелген балаларын медициналық психопедагогикалық консультацияның шешімі бойынша тегін арнаулы мекемелерде немесе жалпы білім беру мектептерінде тегін білім алуға құқылы.»,-деп, балаларды құқығы қарастырылған. Сонда инклюзивті білім беру барлық балалардың мүмкіндіктерін ескере отырып, білім алуын қамтамасыз ететін үрдіс. Инклюзивті білім беру оқушылардың адам құқығы туралы танымын арттырып, бірбірімен қарым-қатынас жасауға жете танып, білуге үйретеді. Осы ретте инклюзивті білім берудің мақсаты:даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім берумен жұмыстанамыз. «Жұмыла көтерген жүк–жеңіл» дегендей, педагогтар ұжымы, сыныптастары және отбасының белсенді қатысуымен мүмкіндігі шектелген балаларға коррекциялық-педагогикалық және әлеуметтік қолдау жасау, жалпы оқу процесіне толығынан кіріктіріп оқыту– айрықша қажеттілігі бар балалардың білім алуға мүмкіндік беретін жалпы білімнің арнайы даму үрдісі. Қоғам болып айырықша қажеттілігі бар балалардың білім алуына көңіл бөлсек, жауапты, үлкен іске үлесімізді қосқанымыз. Инклюзивті білім берудің басты идеясы–бірге оқи білуге үйрену және

серіктестік қызмет. Білім беруде жаңа оқыту технологияларын сабақ барысында тиімді пайдаланып қолданса, оқушының белсенділігі, оқытудың өмірімен, ізденіспен ұштасуы табысқа әкеледі. Инклюзивті білім беру үрдісіне қатынасушылар «дайын білімді игеруші», «орындаушы», «әрекетті жүзеге асырушы» болады. Сөйтіп, бірбірімен ынтымақтастық, шығармашылық байланысқан әрекеттер жасайды. Психологиялық тұрғыдан жеке тұлғалық жағымды мінез-құлқы тәрбиеленеді, өзін және өзге адамдарды түсініп, құрметтей білуге үйренеді, серіктестік дағдысы қалыптасады. Мектебімізде әртүрлі диагнозбен 4 бала, оның үшеуі үйден біреуі инклюзивті білім алады. Инклюзивті білім алатын 7 сыныпта оқитын Аня есімді қыз баланың психологиялық дамуы тежелген. Қорытынды бойынша: «Задержка психического развития церебральноорганического генеза. Нарушение письма и чтения». Жалпы тұлғаның дамуы күрделі үрдіс болса, соның ішінде айырықша қажеттілігі бар балалардың тұлғалық ерекшеліктері мен қабілеттері ұзақ жұмыстануды талап етеді. Әрбір жеке тұлғаның танымдық белсенділігі мен психо-физиологиялық дәрежелері өз ерекшеліктері бар. Сондықтан қазіргі таңда әр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, инклюзивті білім беру өмірдің қажеттілігі болып табылады.Неміс педогог-дефектолог П.Шуман. «Бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлым төмен болса, соғырлым мұғалімнің білім деңгейі жоғары болу керек»,- деп көрсеткен. Қазіргі заман мамандарынан тек өз пәнінің терең білгірі

болуы емес, тарихи танымдық, педагогикалық–психологиялық сауаттылық, саяси экономикалық білімділік және ақпараттық сауаттылық талап етілуде. Сонда жеке тұлға ретінде қарап отырған оқушыны әлеуметтік топқа қосып, әлеуметтік топтан жеке бақылай отырып дамыту қажет. Жеке тұлғаның бейімділігін анықтау. Баланың бейімділігін анықтауда сан түрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады. Оқушы бойындағы қабілетті анықтау үшін психологиялық диагностикалар, (әдістемелер тесттер, сауалнамалар, эксперимент зерттеуі) т.б.пайдаландым. Берілген тапсырманың ішінде оқушының жеке және электронды портфолиосын жасақтау бар болатын. Оған сыныптасы Амина көмектесті. Аняның гүлге қызығушылығының және гүл өсіруге ынтасының жоғары екенін анықтадым. Осыдан келіп Аняға берілетін тапсырманың өрісі кеңейеді. Айталық, қазақ тілінен «спорт дүкенінде» деген тақырыпта берілеген тапсырмалар гүлге қатысты болды. Жалпы Аняға сыныптан бөлек инклюзивті сабақ жоспары жасақталғандықтан, берілетін тапсырма өз деңгейінде дайындалып, орындалады. Тапсырманы өз қызығушылығымен орындаған Аняны жалпы білім беретін мектепте барлық сыныптастарымен тең дәрежеде білім алуына ықпал етемін. Сол арқылы жақсы оқитын балаларға еліктеп, өзін солармен тең дәрежеде сезінеді. Ортаға араласуы, достық қарым-қатынасы білім алуы. Сабаққа деген ынтасы, талпынысы артады, қалыпты жағдайдағы балаға қарап еліктейді, өзін солай сезінеді. Аняны түрлі іс-әрекеттерге тарту барысынды сабақ өтуіне аса мән беремін. Инклюзивті сабақ жоспарының әдістәсілдерді үнемі жаңарту, дидактикалық материалдар қорын молайту, ойын элементтерін қолдануды барысында оқушыны сөйлеуге үйрету, ойын ашық айта алды деуге болады. Қазақ тілі сабағында бірнеше бөлімдерді қамтитын болғандықтан оқушыға міндетті түрде дағдыны түпкілікті қалыптастырған жөн. Ол дегеніміз тіл үйрену, тіл ұстарту, мәтінмен жұмыс,

дыбыстарды кестеге қарап отырып талдау, диалог құрып сөйлеу, күнделікті қалыптасқан дағды салынып қалған сара жолмен жүруге үйретеді. Іс-әрекеттің жаңа түріне көшкен кезде қалыптасқан дағдының көмегімен Аня жаңа тапсырманы меңгеріп, кез-келген жағдайда өз бетімен келесі сатыға көшіп немесе ілесіп отырады. Үй тапсырмасын орындамайтын да кездері сирек кездеседі. Сол кездері қосымша тапсырма беріп, карточкалар, перфокарта, қолданамын, сыныптасынан қалыс қалдырмай назарымда ұстап отырамын. Аняның шығармашылық іс-әрекеті оның білімінен ұзап кете алмайды. Сыныпта шығармашылық іс-әрекет басталғанға дейін жұмысты орындауға қажетті білім, ақпарат жетіспей жатады. Сондықтан шығармашылық іс-әрекетің өзі қабілетіне, ыңғайына, қажетіне, іс-әрекеттің нәтижесіне қарай әр түрлі дамығандықтан, оның тиімділігі көзбен көріп, құлақпен естіп, есте сақтай отырып, оқушыны ізденіске, іскерлік пен танымдық ынтаға, шығармашылық қабілетті жетілдіру арқылы түрлі мәселелерді шеше білуге, тапқырлыққа, жаңа ізденіске жетелейді. «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандар тқа сай мүделі жаңа білім беру аса қажет», деп Елбасы атап көрсеткендей жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық – коммуникативтік технологияны оқу үрдісіне оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор. Ақпараттық технологияны инклюзивті оқытуда пайдаланудың басты мақсаты: оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытып, белсенділігін қалыптастыру. АКТ–оқу барысында компьютерді пайдалану, электрондық оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдану, интернетте жұмыс істеу, компьютерлік оқыту. Компьютерді пайдалануда дидактикалық мүмкіндіктерді, танымдық процестерді ескеруге болады; логикалық ойлау жүйесін қалыптастыру, ақыл-ой белсенділігі мен білім алуға деген қызығушылығын, шығармашылық еңбек етуіне бағдарлау. Өйткені, құлақпен естігеннен гөрі-көзбен көріп, қолмен ұстап 63

сезіну әрине ерекше әсер етеді. Инклюзивтік оқыту қазіргі кезде білім беру саласына етек жайып келе жатыр, бұл дегеніміз сапалы білім алудың барлығы үшін тең болуымен ескеріледі. Аняның оқу біліктілігімен қатар өзбетімен ойлауы, шығармашылық дамуы, талдау жасауы, салыстыруы, сұрыптауы сонымен қатар ізденіс кезінде басқалардан көмек алу, интернетпен байланысуы, сыныптастарымен қарым-қатынасы қалыптасуына мүмкіндігі болады. Интербелсенді тақтамен жұмыстанып отырған оқушы шығарманы көзімен көріп, өз бетінше білім жинақтай алады. Сыныптасының көмегімен қорытынды, талдау жасай алады. Сынып оқушылары үнемі көмектесіп қол ұшын беруге дайын отырады. АКТ- артықшылықтары: *Өз поштасынының болуы; *ғаламтор желісі арқылы балалар сайтынан мәлімет алу; *CD-Диск, арнайы электронды оқулықтарды қолдану; *онлайн сөздігін пайдалану; *өз парақшасы арқылы сыныптасымен ақпарат алмасу; *электронды кітапхананың көмегін алу; *аудио, видео жазбаларды тыңдау; *АКТ-ны қолдана отырып, білім алушылардан күтілетін нәтиже; *шығармашылық қабілеттерін арттырады; *теориялық материалдарды толық меңгереді; *өз көзқарасын қысқада нұсқа анық жеткізуге үйренеді; *пәнге деген қызығушылықтары мен үлгерімі артады; *көзбен тікелей көру арқылы тақырыпты тез түсінуге мүмкіндік алады. Қосымша сабақтарды АКТ-ны кеңінен пайдалана отырып жүргізу оқушының да жан-жақты дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Ақпараттық технологияларды пайдаланбайынша қазіргі өмірде бағдар табудың өзі қиын болатын жағдай туындауда. Сондықтан біздің басты міндетіміз– дамуында кедергісі бар оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімдеп, өмірден өз 64

бағдарын табуға ықпал ету.Мен өз сабағымда интербелсенді тақтаның көмегімен, аудио, видеожазбаларды қолдану арқылы өткіземін. Интербелсенді құралдардың көмегімен мұғалімнің, оқушының шығармашылықпен жұмыс істеуіне жол ашылып отыр. Сынып сағаттарын да, жеке, топтық жұмыстарында мультимедиалық тақтаны қолдану арқылы бала қызығушылығын оятамын. Инклюзивті білім беруден өзге жеке үйден оқытылатын 3 оқушы бар. Олар компьютермен қамтылып, ғаламтор жүйесіне қосылған. Осылайша арнайы білім беруді қажет ететін балаларға ерекше жағдай жасалған. Сонымен қатар, оқыту құралдары ретінде компьютермен жұмыс істеу тәсілдері әртүрлі: топпен, жеке, сыныппен.Бұл әдісәсіресе, түзете дамыта оқытылатын балалар үшін өте тиімді әдістердің бірі. Ақпараттық технологиялар әрбір оқушының білім беру үрдісіне шығармашылық қабілетін дамытуға айқын мүмкіндіктер береді.Сондай-ақ ізденуге, өз жұмысының нәтижесін көріп, өз өзіне сын көзбен қарауына және жеткен жетістігінен ләззат алуға мүмкіндік береді. Ол үшін мұғалім өткізетін сабағының түрін дұрыс таңдай білуі қажет. Сабақты дұрыс жоспарлап, мақсатын нақты белгілеп, сабақтың мазмұнын, құрылысын, дәлдігін, жұмыс жүргізу тәсілін мұқият ойластыруы қажет. Ақпараттық – коммуникативтік технологияны үнемі сабақтарында қолданып отыруының нәтижесінде оқушылардың әлеуметтендірудің жағдайы жақсы жолға қойылып келеді. Инклюзивті оқытуда жаңа ақпараттық технологияларды, инновациялық әдіс–тәсілдерді пайдалануоқыту үрдісінде оқушылардың білім қорын молайтуға, белсенділігін арттыруға, шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге көмегі бар. Оқушыларды шығармашылыққа, өз бетімен іс-әрекет етуге,өз пікірін айта алатын, оны дәлелдей білетін, өмірге деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, үнемі ізденіс үстінде болатын, қоғам дамуына үлес қоса алатын, жан-жақты жетілген жас ұрпақ өкілдерін дайындай аламыз. Демек, кез-келген оқыту, тек білім беруден басқа

түзете-дамыту жұмыстары болатын көрнекті-тәжірибелік сиқырлы іс-әрекет, ол виртуалдық іс-әрекет деңгейіндегі компьютермен жұмыс істеу. Жоғарыда атап өткендей мүмкіндігі шектеулі балаларды түзете-дамыта оқытудың негізігі жүйесі инклюзивті білім берудің практикалық адымы неғұрлым ерте ғылыми теориямен өзіндік үндестігін тапса, онда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген оң көзқарас оңалар еді. Педагогикалық ойындар технологиясы. Мүмкіндіктері шектеулі балалардың мінез құлқындағы кемшіліктерді түзету, орнына келтіру, дамыту–педагогика жүйесіндегі балалардың оқыту мен дамытудың маңызды құралдас бөлігі болып табылады. Ол үшін оқу үрдісін жаңартып, оқытудың жаңа педагогикалық технологияларын кеңінен қолдана сабақты түрлендіре өтудің маңызы зор. Сол технологиялардың біріпедагогикалық ойындар. Педагогикалық ойындар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырудың тиімді жолы болып табылады. Ойын оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, есту, қабылдау сезімдерінің жетілуіне, кез келген нәрсеге мән бере қарауға, абайлау, бағдарлау, тағы басқа дағдыларының ұштала түсуіне себепкер болады. Педагогикалық ойындардың түрлері көп. Олар: іскерлік, интеллектуалдық, сюжеттік, рөлдік, драматизациялық, дидактикалық тағы басқалары. Ойын– адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып білімін жетілдіреді. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Түрлі ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерін де дамытады. Ойындарды бүгінгі педагогикалық ілімдер талаптарына сай іріктеп, ретімен қолданып отырсақ, сабақтың сапасын көтеріп, тиімділігін арттырамыз, сыныптан тыс тәрбие

жұмыстарын жандандыра түсеміз.Қазақ тілде оқытпайтын мектептерде қазақ тілі сабағында тиімді әдістеріне көп көңіл бөлген жөн. Қазақ тілі сабағында ойынды ұтымды пайдалансақ оқу үрдісі жанданады. Баланың сөздік қоры молайып, сөзді еркін, өз мағынасында қолдануға жетіле түседі. Сынып сағатында шығармашылыққа баулу, оны дамытуда қарым-қатынас жасаудың өзі бірлескен шығармашылықтың, бірлесе әрекет етудің, байланысы байқалады. Топпен жұмыс жасау арқылы бір арнаға түсу үндестік табуы, топ мүшесінің үн қосу арқылы колориттік реңін кеңейтеді. Мысалы, Аняны біз сынып сағаттарындағы, мерекелердегі жұптық билеп, қыздармен бірге топтық билеп өнер көрсетеді. Оқушылар бірлескен іс-әрекет барысында бағыт-бағдар көрсету, сыныптасынан көмек алу, өз пікірлерін білдіру және қойылымның ерекше шығуы үшін бірін-бірі тартуы сияқты іс-әркеттерді саналы түрде қол ұшын береді. Ашық тәрбие сағаттарында ата-анасы үнемі қатысып, қадағалап, қолдау көрсетіп отырады. Тренингтер– білім-дағдыларды, әлеуметтік қызметтерді белсенді дамытуға бағытталған оқыту әдісі болып табылады. Тренингтер өте жиі қолданылады, егер ол тек жаңа білімдерді алу ғана емес, оларды практика барысында көрсетуді де қамтылады. Оқушылар арасында арасында жағымды қарым–қатынас орнату, сыйластықты арттыру, түзету ықпал жасау, сенімділік, сыйластық, жақын араласуға негізделеді. Психологиялық дамуы тежелген балаларға білім беру оңай еместігі белгілі. Осы қиындықты жеңу барысында әр түрлі әдіс-тәсілдермен, стратегияларды ақпараттық– коммуникативті технологияларды тиімді пайдалану көп септігін тигізді. Өмірдің өзі де күрес, бұл жерде бір қиындықты жеңіп қоймай, бірнеше мәселенің күрмеуін шешуіміз керек. Аняның жағдайы ата-ананың мейірімімен, сыныптастарының жолдастық қарым-қатынасымен, мұғалімдердің жанжақты ізденісімен жанданып, сәуле шашып тұрады. 65

Осы оқушылардың сыныптас оқушылармен тең дәрежеде сауатты да, тәрбиелі болып қалыптасуын ықпал етемін. Әлі де болса жұмысыма жаңа әдістерді қолданамын. Еңбек тәжірибемде сабақта оқушы қызығушылығын ояту мақсатында Қазақ тілі сабағындағы шығармашылықтың тиімділігі. Шығармашылық тапсырмада сөзжұмбақтар, салған суреттері бойынша өткен жылғы тапсырмаларды есіне түсіріп, оны өрбітіп алып кетіп жатады. Аня жеке папкасын беттерін суреттермен болса да қызығушылықпен толықтырып отырады. Тиімділігі сол оқушы ұқыптылыққа, жинақылыққа, тазалыққа машықтанып, шығармашылықпен ізденеді. Түрлі шараларға қатысу сайыстар өткізу, топ болып жарысу кезінде балалардың белсенділігі артып, қатарындағы оқушылармен тең дәрежеде өзімен топ құрып, жұптасып жатқанын байқауға болады. Жалпы және арнайы дағды мен әдет қалыптасты. Мысалы, үй тапсырмасының ішінде сурет салу, жарнамалар, тірексызбаны толтыру сияқты шығармашылық бағыттағы тапсырмаға құлшынысы жоғары. Үйге берілген тапсырманың ішінде оқушылар өз тапқырлығын ізденімпаздығын түрлі іс-әрекеттерінде құбылтып атқару арқылы өз беттерімен жұмыстана алады. Елімізде ғана емес барлық әлемнің өзекті мәселелерінің бірі мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамнан аластатпай оларды да өздерінің қоғамның бір мүшесі екендігін сезіндіру, басқа да балалармен бірдей білім алуын қамтамасыз ету, сол

себепті-инклюзивті білім беру бағдарламасы қабылданды. Қорыта айтқанда инклюзивті оқыту– оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынас жасауда қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту арқылы барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға болады. Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі шектеулі оқушыларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады және оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке қайырымдылыққа тәрбиелей аламыз. Инклюзивті оқыту оқушыларды толеранттылыққа тәрбиелеудің бастауы болмақ. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.С.Н. Лысенкова «Оқуға жеңіл болғандла» Алматы «Рауан» 1980. 2.Практические советы. Brooklyn New York.1998. 3.М.П. Иванов Коллектившілдерді тәрбиелеу. Алматы «Рауан» 1980. 4. «Қ Р білім беруді дамытудың 20112020жж арналған Мемлекеттік бағдарламасы» Астана, 2010. 5.Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002. №343 заңы 6. Қ Р білім туралы 2007 ж 27.07. № 319 Заңы 7. «Қазақстан мектебі» журналы

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫН ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУ Баделова Ш.Б. Атырау облысы, Исатай ауданы Аққыстау орта мектебінің жоғар санатты қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Әр оқушының білім алуда өз ерекшеліктері бар. Әр оқушының эмоционалдық және психикалық таным процестерінің даму деңгейі әр түрлі. Десек 66

те, қазіргі таңда әр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тәрбие, сапалы білім беру өмір талабы болып табылады. Осы ретте мектебімізде инклюзивті оқыту қолға

алынып, оқушыларға даму деңгейі мен жас ерекшелігі ескеріліп білім берілуде. Бүгінде еліміздің барлық аймағында инклюзивті оқытуды қолдау негізінде жалпы білім беретін мектептерде түзете-дамыта оқыту сыныптары біртіндеп ашылып жатыр. Бұл сыныптың мақсаты–әр сыныптағы мүмкіндігі шектеулі оқушыларды бір сыныпқа топтастырып, әр оқушыға жекелей сыныбы мен оқу бағдарламасына сай білім беру. Л.С.Выготский: «Бала бойындағы кемістікті оларға үнемі қамқорлық көрсетіп, оқыту мен тәрбиелеу істерін жүйелі жүргізу арқылы әлеуметтік жолмен толықтыруға болады»,- деп айтқан болатын. Біздің міндетіміз- инклюзивті оқытуда балаларға, ата-аналарға түзету жұмыстарын ұйымдастыру. Инклюзивті оқыту-барлық балалардың мұқтаждығын ескеретін ерекше қажеттілігі бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы. «Инклюзив» сөзі латын тілінен аударғанда «өзімді қосқанда», ал ағылшын тілінен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді. Инклюзивті білім беру – ерекше мұқтаждықтары бар балаларды жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту біріктірілген, жартылай топтарда өткізіледі. Біріктірілген топтарда оқушы қалыпты балалар сыныбындатобында оқиды және дефектолог мұғалімнің жүйелі көмегін алады. Ал жартылай топтарда жеке балалар күннің жарты бөлігін арнайы топтарда, ал екінші бөлігін қарапайым топтарда өткізеді. Инклюзивті оқыту оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті білім беру балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайы да өзгереді. Инклюзивті білім беруді ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіндік алады.

Балалардың ақыл-ой дамуының тежелуі туралы айтатын болсақ, оның білімді меңгеру дағдысы толықтай сақталып, деңгейлері өз құрдастарынан екі-төрт жылға артта қалып отырады. Баланың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері түрлі болуы мүмкін. Олар басынан өткерген аурулар, негізгі әлеуметтік жағдайы, нашар көруі, құлақ ауруы, тағы басқа себептерден болуы мүмкін. Психиатр, невропатологтың зерттеулері бойынша, психикалық дамуының тежелуі балада малярия, тұмау, сары ауру, іштегі улану сияқты аурулардан кейін пайда болады. Психикалық дамуының тежелуінің негізгі бұзылыстары– интеллектуалды деңгейі, көбіне таным процестері. Зейіні, логикалық есте сақтауы, ойлауы, кеңістікті бағдарлауы төмен болып келеді. Психикалық дамуының тежелуі бар балалардың оқу үлгерімі төмен болады. Бұл балалардың оқуға үлгермеушілігі бірінші сыныптан бастап көріне бастайды. Бірақ, анық белгілері екінші, үшінші сыныптарда белгілі болады. Олардың оқу дағдыларындағы кездесетін кемшіліктері: -сабақ процесіне жай қосылады; -оқу материалын баяу қабылдайды немесе мүлдем қабылдамайды; -берілген тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындай алмайды; -оқуы мен жазуы жай; -оқыған мәтінін түсінбейді және түсінгенін айтып бере алмайды; -есептер шығарған кезде қателер жібереді; -тез шаршағыш; -сыныптастарымен аз араласады; -өз ойын анық айта алмайды. Психикалық дамуының тежелуі бар балалар көбіне олигофрения балаларға ұқсайды. Бірақ, егер де оқу процесі, әдістемелік нұсқаулары дұрыс ұйымдастырылған болса, бір-үш жылда өз құрдастарының білім дағдысын қуып жетуге болады. Бұл туралы Л.С.Выготскийдің: «Кемтар бала қалыпты баланың деңгейіне жету үшін қазіргі ерекше оқыту құралдарды қолданған жөн»,- деген сөзі бар. Оқыту құралдары ретінде компьютермен жұмыс істеу тәсілдері әр түрлі: топпен, 67

жеке, сыныппен. Демек кез келген оқыту, тек білім беруден басқа түзете-дамыту жұмыстары болатын көрнекті-тәжірибелік сиқырлы іс-әрекет, ол виртуалдық іс-әрекет деңгейіндегі компьютермен жұмыс істеу. Жоғарыда атап өткендей мүмкіндігі шектеулі балаларды түзете-дамыта оқытудың негізгі жүйесі инклюзивті білім берудің практикалық адымы неғұрлым ерте ғылыми теориямен өзіндік үндестігін тапса, онда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген оң көзқарас оңалар еді. Сондай-ақ инклюзивті білім берудің инновациялық жолдарын оның ішінде компьютерлік технология, интерактивті тақта сияқты білім беруге қажетті жаңа ақпараттық технологиямен қамтамасыз етілсе, келешекте мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жүйесінде ешқандай кедергілер болмақ емес. Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді. Компьютерлік технологияны дамытуда терең және кешенді ауытқуы бар балалар үшін өзара іс-қимылды қабілетті қамтамасыз ету мен қоршаған ортамен қатынас, бірегейлі құралдар болып табылатындығын мойындаған. Компьютерлік технология арқасында мүмкіндіктер пайда болды. Баланы оқыту қызметін ынталандыру жағдайында басқа құралдармен мүмкін емес. Жас ұрпақты тәрбиелеуде оның бойындағы туа біткен табиғи мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету,талап ету арқылы жауапкершілігін жетілдіруге, ынтымақтастық педагогикасын пайдалану арқылы жеке тұлғаны қалыптастыруға болады. Баланың дамуы бұзылған кезде оның қоғамда әлеуметтену процесі және әрі қарай бейімделуі қиындайды. Қамқорлаумен қатар емдеу туралы ол қоршаған ортада «Өз орнын таба ала ма, қанағаттанып толықтай өмір сүре ала ма?» деген сұрақ туады. Ол үшін не істеу қажет? Бұл үшін инклюзивті оқытуда балаларды әлеуметтік оңалту және бәрінен бұрын оларды белсенді әрекет пен қоршаған ортаны тану үшін мүмкіндік беретін шынайы әрекеттерге тарту қажет. Педагогика жүйесіндегі балаларды оқыту мен дамытудың маңызды құрамдас бөлігінің 68

бірі–балаларды мінез-құлқындағы кемшіліктерді ескере отырып оқыту, олардың ой-өрісін дамыту, қоршаған ортаға бейімділігін арттыру болып табылады. Жалпы, балалардың жүріс-тұрысындағы кемшіліктер олардың жеке тұлға болып қалыптасуына, оның жеке қасиеттеріне, яғни оқу, жазу, ортаға бейімделу әрекеттерінің бұзылуын қалыптастырып, баланың үлкендермен, құрдастарымен қарым- қатынасына кері әсер етеді. Сондықтан да психикалық даму мүмкіндігі шектеулі балаларға оқу үрдісін қабылдау және танымдық қабілеттерінің қалыптасу қиындығы тән құбылыс. Ал танымдық қабілетті дамыту ойлау қызметін жетілдірумен тығыз байланысты. Баланың ойлау қабілетін дамыту мәселесі мектеп тәжірибесінде үлкен орын алады. Оқушы қабілетіне қарай ең басты мәселені айыра білсе, демек ол мәнді тапсырмаларды орындай алады. Менің ұстаздық жолымда қалыпты балалармен жұмыс істегеніме 19 жыл, ал инклюзивті оқытумен жұмысты бастағаныма бірінші жыл. Осы аз ғана уақыттың ішінде мен инклюзивті оқытудың қиындығы мен үлкен жауапкершілікті қажет ететіндігін сезініп те үлгердім. Себебі, қалыпты балаларға сабақ беру барысында еңбегіңнің жемісін тез көресің. Қалыпты балалар қоршаған ортаға тез бейімделеді, айтқаныңды тез ұғады. Тіпті, сабақ оқымай келген қалыпты балаға қаттырақ сөйлесең, ұрысқанның өзін ол дұрыс қабылдай алады, келесі жолы ондай қателік жібермеуге тырысады. Мектеп табалдырығын енді ғана аттап басқан бүлдіршіннің оқығанын, жазғанын, сабаққа деген құлшынысын көрудің өзі бір бақыт. Ал инклюзивті оқыту кезінде, ерекше дамуы бар балалардың даму жүйесінде ауытқушылықтар болғандықтан өз қатарластарынан артта қалған, қоршаған ортаға бейімделуі баяу, кейбіреулері денсаулығына байланысты ақырын қимылдайды, көбіне көңіл-күйі төмен болатындықтан да қатты сөйлегенді қабылдай алмайды. Мұндай балалардың ата - аналарымен жұмыс істеудің де өзіндік қиыншылықтары бар. Мұндай балалар үйреткеніңді қабылдайды, дегенмен, бұл –

ұзақ жүретін процесс. Бір сыныпта бес мүмкіндігі шектеулі бала болатын болса, әрқайсысының қабылдау деңгейі әр түрлі. Бірі түсінгенді екіншісі түсінбейді, бірінбірі тыңдағысы келмейді, сабақтың өзін көңіл- күйіне қарай қабылдайды. Бұл балаларға қатты сөйлеуге болмайды, тек асқан шыдамдылықпен баланың тілін таба білу керек. Яғни, сабақ түсіндіру барысында әр балаға қабылдау деңгейіне қарай түрлі тәсілді қолдану керек. Баланың ақылойының дамуы тек белгілі бір білім көлеміне емес, танымдық іс-әрекет, яғни баланың жанына жақын заттарды еске сақтату, ойландыру, елестету, бала бойындағы түрлі қабілеттерін дамытумен тығыз байланысты. Мүмкіндігі шектеулі баланың дамуы үшін есте сақтауы мен ойлау қабілетінің мәні өте зор. Бұлардың бәрі қоршаған орта мен білім, білік дағдысының қалыптасуы, еске сақтау және ойлау қабілетімен тығыз байланысты. Түзету сабақтары-бұл балалардың мектептегі білім мен икемділіктерді меңгеруге көмектесетін, практикалық жаттығулар, ойындар, қызметтің өнімді элементтерін және басқа түрлері мен пішіндерін пайдалануға негізделген арнайы дайындық жұмыс. Олардың түзету бағыты мектептегі қиындықтарды тудыратын психикалық қызмет бұзылыстарын (көру, есту арқылы қабылдаудың жетіспеушілігі, кеңістікте бағдарлаудың бұзылуы және т.б.) түзетуде, балалардың танымдық үдерісін дамытуда байқалады. Психомоторика мен сенсорлық үдерістерді дамыту бойынша сабақтар түзету бағытында құрылған. Баланың жалпы түсініктерін дамытумен қатар ақыл-ойы дамымаған балаларға тән психофизикалық дамудың кемшіліктерін түзету оларды психикалық қызметтің күрделі түрлеріне қатысты қалыптастыру қарастырылады. Психомоторика мен сенсорлық үдерістерді дамыту сабақтарында мақсатты бағытталған қызмет нәтижесінде оқушылардың үйренуге міндеттілері: -сенсорлық эталондарға бағдарлау; -заттарды берілген белгілеріне қарай тану;

-заттарды сыртқы белгілері бойынша салыстыру, -заттарды пішіні, көлемі, түсі, қолданыс түріне қарай салыстыру; -әр түрлі белгілері бойынша заттар мен олардың бейнелерін қатарға түзу. Зерде дамуы жеткіліксіз оқушыларға дер кезінде көрсетілетін психо-педагогикалық көмек олардың табысты оқуының алғышарты болып табылады. Жалпы, инклюзивті оқытумен сабақ жүргізетін мұғалімге қойылатын талап та жоғары. Ол мұғалімнің басшылыққа алатын негізгі ұстанымдары: 1.Мүмкіндігі шектеулі бала мен мұғалім арасындағы педагогикалық әдеп пен ынтымақтастықтың сақталуы; 2.Балаларға берілген тапсырманың шектен тыс ауыр болмауы; 3.Балалардың міндетті және мүмкіндік деңгейлерін ескеру; 4.Балаларға сабақ жүргізу барысында тапсырманың бала зердесіне әсер етуін, оның қабылдауы, есте сақтауын назардан тыс қалдырмау; 5. Бала ата-анасымен тығыз байланыста болу; 6.Сабақ жүргізу барысында түрлі ойын элементтерін көбірек қолдану. Негізінен, инклюзивті оқытуда балаларға сабақты, көбіне, олардың жанына жақын ойын түрінде өткізу тиімді. Өйткені, мұндай балалардың эмоциялық көңіл-күйі көбінесе ойын және еңбек іс-әрекетінде көрініс береді. Ойын– адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Сондықтан, ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін жетілдіреді. Төменгі сынып оқушыларына ойын түрлерін қолдану, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуге мүмкіндік туғызады. Ойындар мынадай түрлерге бөлінеді: дидактикалық, тіл дамыту, сюжеттік, дамытушылық, қозғалыс ойындары. Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді: 1.Заттық дидактикалық ойындар– дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдарымен ұйымдастырылады.

2. Үстел үстінде ойналатын дидкатикалық ойындар–«Лото», «Домино» және тағы басқа. 3. Сөздік дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойындардың негізгі бағыты- балаларға білім-білік, іскерлік, әдет –дағдыларды игерту мен оны бекітуге, ақыл-ой қабілеттерінің дамуына ықпал ету. Дидактикалық ойындардағы негізгі міндеті – балалардың ақыл-ойын дамыту, білімін байыту. Дидактикалық ойын балалардың қоршаған тілін дамытуда ауызекі сөйлеу, тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеуде байланыстырып сөйлеу, сөздік қорын дамыту үшін сабақта және сабақтан тыс уақытта ойналатын дидактикалық ойындардың маңызы зор. Сюжетті-рольді ойындар. Сюжетті рольді ойындар ақыл-есі кем балаларға тән, ең сипатты ойындар болып табылады. Ол балалар өмірінде елеулі орын алады. Сюжетті рольді ойындардың ерекшелігі сол, оны балалардың өздері жасайды. Ойынның дербес әрекеті айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ та қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті рольді ойында бейнелеу құралы мен ойын әрекеттері болып табылады. Мысалы: «Телефон» ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты–бір нәрсе жайында сұралып, баланы оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып табылады. Мысалы: «Дүкен» ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушының әрекеттеріне, ал «Мектеп» ойынын ойнағанда мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты ұғады. ХХ ғасырдың басында неміс педагогдефектологы П.Шуманның: «Бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлым төмен болса, соғұрлым мұғалімнің білім деңгейі жоғары болу керек»,-деген сөзінен-ақ инклюзивті оқыту кезінде баламен жұмыс істеу өте қиын екенін байқауға болады. Қазіргі кезде мектептерде кемтар балаларды қамқорлыққа алып, олардың қалыптасуына және айығуына мүмкіндік жасап, өз бетімен өмір сүруіне бағыт-бағдар беруге арнайы дайындық жүргізілуде. Кемтар балалардың білім деңгейін көтеріп, өмірге қажетті білім70

білік дағдысын, тәртібін қалыптастыруға байланысты түрлі шаралар жасалуда. Бұл балаларды оқытатын мұғалімдердің алдына мынадай міндеттер қояды: -баланың мектепке дайындығын анықтау; -тәрбиесіндегі кемістігін жою; -сабақты жүйелі жоспарлау. Адам өзін қоршаған әлемдегі ақпараттардың тоқсан пайызын көру жүйесі арқылы алады. Ал есту арқылы тек тоғыз пайызын, иіс сезу мен дәм сезу арқылы бір пайызын қабылдайды екен. Адам барлық әлемді сезім мүшелерінің көмегімен таниды, ал қабылдау мүмкіншіліктері әр түрлі болады. Сезім мүшелеріне әсер етуші ақпараттық қор бейне (көру), аудиобейне (есту мен көру), аудио есту құралдары болып бөлінеді. Оқыту мен тәрбие беру үрдісінде техникалық құралдарды пайдаланудың мақсаты-оқушылардың бағдарламаға сай материалдарды терең білуіне, ғылым мен техниканың негіздерін түсінуіне, оқушылардың білім сапасын арттыруға жоғары дәрежеде үлес қосу. Осы сезім мүшелерінің қызметін жақсарту барысында сабағымда арома, фито, арттерапия және еңбектену терапияларын сияқты заман талабына сай терапияларды қолданамын. Жақында мынадай бір фильм тамашалаған едім: «Олар бақытты отбасы еді. Үйленіп, отау құрғаннан кейін өмірге іңгәлап алғашқы сәбилері келді. Бақыттан бастары айналып жүргенде, екінші сәбиі дүниеге келді. Отбастарының бақыты екі еселенді. Сөйтіп жылдар өтіп жатты. Дүниеге үшінші сәбилері келді. Бірақ олар қуана алмады. Алдыңғы екі баласындай емес,үшінші бала дүниеге ерекше болып келді. Ол–Даниэл еді. Иә, олар қатты қамықты. Себебі, үшіншілері есейген сайын оның дамуындағы ауытқушылық анық көріне бастады. Бала алты жасқа толып, мектепке барды. Дегенмен, сабаққа деген ынтасы болмады, Даниэлдің қатарынан кем екендігі анықталып тұратын. Ол есеп те шығара алмайтын, жазуды да өте нашар жазатын. Мұғалімдері де тіпті, ата-анасы да баладан түңіле берді. Даниэлді дамуы тежелген балаларға арналған интернатқа тапсырмақ

болады. Сол кезде Даниэлдің сыныбына сурет сабағынан дәріс беретін мұғалімі ауырып қалып, орнына жаңа мұғалім келеді. Бұл мұғалім Даниэлдің дамуындағы ерекшелікті байқайды. Ол баладан «Жазуды қарағанда әріптер секіріп тұра ма?» деп сұрайды. Даниэл мұғалімінің жағдайын тап басып танығанына таң қалады. Сол күннен бастап Даниэл мұғалімге сырын ашып, әңгімелесе бастайды. Даниэл үйдегілерден тығылып, өз мұңын, қайғысын ақ қағазға шимайлай беретін. Себебі, оны әкесі мен шешесі де, бауырлары да түсіне алмаған еді. Ол үнемі жалғыз қалатын. Бір күні Даниэл ұстазын үйіне шақырып, салған суреттерін көрсетеді. Сурет альбомға салынған. Ең алғашқы бетінде Даниэл отбасымен тұр. Келесі бетте отбасымен табиғаттағы серуен бейнеленіпті. Ең соңғы бетін жапқанда

бірінші беттегі Даниэл барлық беттерден өтіп келіп, ең соңында жалғыз қалады. Суретті көрген ұстазы таң-тамаша қалады. Әр парағын ашқан сайын ұстазы баланың ерекше қасиетіне риза болады. Мұғалім баланың дарыны бар екенін, тек оны дұрыстап қолға алып, тәрбиелеу керектігін байқайды. Сөйтіп, екі-үш айдың ішінде Даниэл дарынды суретші болады. Мұны көрген әкесі көзіне жас алады.» Міне, көрдіңіз бе? Шындаса, ұстаздың қолынан келмейтін іс жоқ. Даму ерекшелігіне қарамастан, біз бала бойындағы қабілетті аша білуіміз керек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы Астана, 2010. 2. Дефектологиялық сөздік.

 Педагогтік ізденіс 

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОТАНСҮЙГІШТІК СЕЗІМДЕРІН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Махметова А. Б. Атырау қаласы, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі

«Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім–азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне апат әкеледі»,-деген екен Әл– Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз. Отанына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі– бүгінгі күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі. Отан дегеніміз–халық. Халық дегеніміз– адам. Адамды сүю-оған жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық–сонау ерте заманнан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене отырып, елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең-жырлар, мақал–мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал педагогтарымыз айтып та, жазып та жүр. Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады. Патриоттық сезімдер құралдарына: -Ұлттық құндылықтары–жер,ел,тіл жатады. -Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран. -Ұлттық мәдениеті–сөз, бейнелеу,саз, дене тәрбие және т.б. -Қазақ зиялыларының өнегелі ісәрекеттері мен сөздерін жатқызамыз. Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының даму тарихына үңілетін болсақ, ХҮ–ХҮІІІ 72

ғасырлардағы Асан Қайғы бастаған,Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын–жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз. Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклормен тығыз байланысты. Қазақ халқының өте әрідегі ата–бабаларының өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі– халықтық педагогика. Халық педагогикасының басты мәселелерінің бірі– ұлттық үрдістер тұтастығын сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой–толғаныстары бесік жырымен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыстермелерде, жұмбақ-жаңылтпаштар мен мақал–мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні– адамгершілік–имандылық, ақыл–ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала тәрбиесімен бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең–жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал–мәтелдердің өзіне тән ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс–тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи

мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін есебінде қолданылады. Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал– мәтелдердің алатын орны өз алдына бір төбе. Мақал–мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін, өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, «Өз елім өрен төсегім», «Ел– жұрты бардың жұтамы жоқ», «Туған жердің күні де, күлі де ыстық»,«Туған жер– тұғырың, туған ел- қыдырың», т.б. мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып, бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел– отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау әрбір ер–азаматтың басты борышы деп біледі. Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі–жұмбақтар. Жұмбақ-өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ, жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір жағдайындағы түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде айтылатын болған. Алдында айтылған мақал-мәтелдер тәрізді жұмбақтар да балаларды отаншылдыққа, патриоттыққа үндейтін маңызды құралдардың бірі. Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын қаһармандар өскелең буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді. Мысалы, көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз-жырауы атанған Асан Қайғы туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым-қайғыны білмейтін, жан–жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы самал, қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп тынымсыз сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер–судың қадір–қасиетіне қарай сипаттама беретін дала данышпаны қартайған шағында жарғақ құлағы жастыққа

тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған қызметі. Ертегілерге бай елдердің бірі–қазақ халқы. Қазақ халқының ой-қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық тәрбиесінде аса маңызды роль атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына қарағанда ертегілерде анық байқалады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік, батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық, мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа–үлгі ретінде ұсыналады. Отаншылдық, ел–жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын халықтық рухани құндылықтың бірі–ар–намыс. Бұл– борышты атқаруға итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар–намыс қазақ халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік- психологиялық ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар– намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер–азамат бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап тәрбиелеудің маңызы зор. Адам өмірінде тәлім–тәрбиенің маңызының зор екенін терең түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады. Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім–тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері мен ой– пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады. Патриотизм дегеніміз–Отанға деген сүйіспеншілік жеке адамның аман– саулығының қоғамдық–мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстығын сезіну, патриотизм мемлекет туралы ұғымды жеке адаммен, яғни оның өткенімен, бүгінгі

күнімен және болашағымен қарым– қатынасты білдіреді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың

бірлігі. Алматы 1983. 2.Көшекпаев Н. Оқыту теориясы Алматы, Мектеп 1986.

ТӘРБИЕ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТОПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Жанханова М.Б. Атырау қаласы, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі

Педагогикалық процесті ұйымдастыру жұмысында және елімізде жүріп жатқан жаңарумен байланысты тәрбие әдістерін қолдануда жаңаша ойлануды меңгеріп, дамыту қажеттілігі туындауда. Тәрбие әдістері–тәрбие процесінің өте күрделі компоненті. Себебі, тәрбие әдістері қазіргі қоғамның түбегейлі өзгеру жағдайындағы сан–салалы өмір талаптарына байланысты болуы тиіс. Сонымен қатар тәрбие әдістері жан–жақты тәрбиенің мақсатына, принциптеріне, тәрбие жұмысының мазмұнына сай анықталады. Соның ішінде тәрбие әдісінің мәні үнемі тәрбиенің мақсатынан туындап отырады. Оқушыларға тәрбиелік ықпал ету әдістері немесе тәрбие әдістері дегеніміз– тәрбиешінің оқушылардың бойында қоғамдық көзқарасты және мінез–құлық әдеттері мен дағдыларын қалыптастыру мақсатында, олардың санасы мен ерік күшіне ықпал ету тәсілдерінің жиынтығы. Қазіргі психологтер адамның жеке қасиеттерін зерттеу нәтижесінде адам бойындағы кез-келген қасиеттің құрамы негізінен төрт бөліктен тұрады: - адамның сезімінен; - санасынан; - сенімінен; -мінез-құлық, әдет–дағдыларынан құралатынын көрсетеді. Мектеп тәжірибесінде тәрбие әдісін қолданғанда педагог-психологтердың

жоғарыда келтірілген дәлелді тұжырымдарын, атап айтқанда, адам бойындағы кез-келген қасиеттің құрамы негізінен төрт бөліктен құралатынын әрдайым ескеруі керек. Сонымен, қазіргі кезде оқыту–тәрбие беру ісі қайта құрудағы белгіленген даму идеясы баланың жеке адам болып қалыптасуында тәрбие әдісін психологиялық негізде қолдану шешуші роль атқаратындығына баса назар аудару қажет екенін көрсетіп отыр. Көрсетілген пікірлерден тәрбие әдістерінің әр салалы мәнін анықтауға болады: *тәрбие әдісі ең алдымен тәрбиенің мақсатын, мазмұнын жүзеге асыратын құрал; *тәрбие әдісі тәрбиенің мақсаты арқылы анықталады, тәрбиенің мақсаты қандай болса,оның міндеті және тәрбиенің мақсатын жүзеге асырудың әдістері соған сай болады; *тәрбие әдісінің тиімді болуы мұғалімнің сырттай тәрбиелік ықпал жасауымен қатар баланың тәрбиелік қатынасқа іштей өзіндік ниетін, ықыласын, ынтасын, сезімін туғызумен де байланысты. Тәрбие әдісінің теориясында тәрбие әдісімен қатар тәрбиенің құралдары, тәрбиенің тәсілдері, ұғымдары айтылады. Тәрбие құралдары–дегеніміз арнайы тәрбиелік міндеттерді шешуге арналған,

мақсат көзделіп ұйымдастырылған әдістемелік жолдар. Ал, тәрбие тәсілдері педагогикалық ситуацияға байланысты жеке әдісі, тәрбие тәсілі ретінде қолданылады. Тәрбие тәсілі –тәрбие әдісінің жеке бір бөлігі. Ал нақтылы жағдайда тәрбие тәсілі, тәрбие әдісінің әрекетін, қажеттілігін, тәрбиелік мәнін айқындайды. Педагогикалық үрдісте тәрбие тәсілі тәрбие әдісіне тәуелді болады. Мәселен, бірінші сынып оқушысына мұғалім мінез–құлық ережесін, жолдастарымен қарым–қатынас жасау ережесін, үйде, мектепте, қоғамдық орындарда өзін тәрбиелі ұстау ережесін үйрету керек. Мұғалім бірінші күнен–ақ мектеп, сынып, парта, кітап, коридор, басқыш, спорт зал, т.б. таныстырып, пайдалану, жүру, шығу, отыру, т.б. ережелерді үйрете бастайды. Әр оқушы мұны әртүрлі орындайды.Нақтылы педагогикалық ситуация болған жағдайда тәрбие әдісі мен тәсілі бірін–бірі алмастыра алады. Кейбір педагогикалық мәселені шешуде тәрбие тәсілін тәрбие әдісі ретінде қолдануға болады. Мысалы, әңгіме–ол адамның көзқарасы мен сенімін қалыптастыру әдісінің негізгі бір құрамды бөлігі болып есептеледі. Сонымен бірге үйрету, жаттығу әдістерін жүзеге асырудың кейбір кезеңдерінде әңгіме әдістемелік тәсіл ретінде қолданылады. Тәрбие құралдарына әр салалы іс-әрекет түрлері (ойын, оқу, еңбек, өнер, спорт,т.б.) сонымен қатар педагогикалық жұмысқа қажетті материалдық және рухани шығармалар, заттар жиынтығы (көрнекті құралдар, саяси, көркем және көпшілікке арналған ғылыми әдебиеттер, бейнелеу өнері, музыкалық шығармалар, көпшілік ақпарат құралдары т.б.) жатады. Тәрбие әдісінің тиімді болуы барлық әдістердің, тәсілдердің, құралдардың, тәрбие процесін ұйымдастыру формаларының өзара байланыстылығымен анықталады. Сонымен бірге мұғалім балалардың жеке–дара тұлғалық ерекшеліктері мен тәрбиелік дәрежесін және баланың қандай нақтылы педагогикалық ситуацияда болғанын ескеріп, тәрбие әдісін

қолдануына тәрбиенің нәтижелі болуы тікелей байланысты. Барлық тәрбие әдістері бірін–бірі толықтырып,ықпал етудің толық мүмкіндігін туғызуы керек. Тәрбие әдістерінің жіктелуі. Тәрбие әдістерін топтастыру, жүйелеу, жіктеу, бөлу өте күрделі мәселе. Әр әдістің өзіндік ерекшелігі болады. Осыған байланысты педагогикада тәрбие әдісінің заңдылығы мен мәнін ашатын көлемді ғылыми қор жинақталған. Тәрбие әдісін жинақтау не үшін қажет. Ол тәрбие әдісін: -жалпы және жеке; -негізгі және кездейсоқ; -теориялық және тәжірибелік ерекшеліктерін айқындауға, бөліп қарауға көмектеседі; -мақсатты түрде әрбір тәрбие әдісін тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды; -әрбір тәрбие әдісінің өзіне тән белгісін және оның ерекшелігін,міндетін оның бір– бірімен байланысын айқындай түседі. Педагогика ғылыми зерттеушілердің еңбектерінде тәрбие әдісі түрліше топтастырылады. Ғалым педагогтер Н.И.Болдырев, Н.К.Гончаров, Ф.Ф.Королев т.б. тәрбие әдісін классификациялауда сендіру, жаттығу, мадақтау және жазалау әдістерін жеке бөліп қарастырады. Ал, Т.А.Ильина, И.Т.Огородников т.б. тәрбие әдісін топтастыруда сендіру әдісімен қатар оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру әдісін және олардың мінез–құлықтарын ынталандыру әдістерін қоса қалыптастырады. Сонымен әр топтағы көрсетілген тәрбие әдістері екі жақты тәрбие әдістерін сипаттайды: *Бір жағынан бұл әдістер жеке адамның әлеуметтік адамгершілік ережелерді саналы меңгеруіне ықпал жасауды көздейді. *Екінші жағынан, тәрбиеленушілердің әр түрлі іс-әрекетте, мінез–құлықта қарым– қатынас жасауда белсенді азаматтық позицияда болу қажеттігінен туындайды. Педагогика теориясында тәрбие әдістерінің әдістемелік және теориялық негізі ретінде адамның қоғамдық мәні мәселесі және жеке адамның қалыптасуында іс- әрекеттің ролі туралы ілімнің қағидалары 75

алынған. Бала жеке адам тек іс-әрекет үстінде ғана қалыптасады. Бұл үшін баланың өмірі үнемі іс-әрекет арқылы ұйымдастырылуы керек. Ол іс-әрекет нақтылы мақсатты шешуге бағытталып, қажет болған жағдайда арнайы ситуациялық іс-әрекеттер де ұйымдастырылуы қажет. Тәрбие әдісінің бірінші тобы– оқушылардың санасына, сезіміне, ерік– жігеріне жан–жақты ықпал жасауды қамтиды. Бұл әдістер оқушыларға сенімді қалыптастыруды және іс-әрекеттің бірлік принципін жүзеге асыруды көздейді. Бала жеке адам болып қалыптасу үрдісінде тек қана сыртқы әсер арқылы ғана емес, ішкі жан дүниесінің, жеке сананың әрекетінің ықпалы арқылы да дамып жетіледі. Жеке адамның қоғамдық санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру, әңгімелер, лекциялар, пікірталастар, үлгі - өнеге жатады. Тәрбие әдістерін қолдануда педагогикалық және психологиялық талаптар ескеріледі: -сөздің өте күшті сенім қаруы екенін түсіну; -оқушыға шын мәнінде белгілі ережені түсіндіру, жаңа мәліметтер беру немесе санасына әлдеқандай ерекше ықпал жасау қажет болған уақытта сендіру әдісін қолдану; -жеке бастың психологиялық табиғатын жақсы білу, сезімнің атқаратын ролін айқындау; -оқушының өмірлік тәжірибесіндегі алғашқы жинақталған ұғымдар, түсініктер

қорына, мінез–құлық қасиеттеріне арқа сүйену, оның оң не теріс екенін айқындау, орын алған ситуацияларды баяндау, оған қорытынды жасау; -мұғалімнің, тәрбиешінің немесе ата– ананың әңгімесіне, түсініктемесіне баланың үнемі белсенділікпен,қызығушылықпен қатысуын ұйымдастыру; -әр баланың көңіл–күйін, ынтасын арттыратындай өз ісінің, мінезінің кемшілігіне қысылатындай, өзін-өзі тәрбиелеуге жігерлендіретіндей жағдай жасау; -сендіру әдісінің барлық салаларының бірлікте, жүйелі түрде, үздіксіз қолданғанда және балалардың сана–сезімі, тәжірибесі, білімі көзқарасы мен жас өзгешеліктеріне қарай біртіндеп жоғарылаған сайын әр әдістің мазмұнын күрделендіріп, түрлендіріп, дамытып отырғанда ғана тәрбие ісі нәтижелі болады; -үнемі бір әдісті қолдану оқушыларға әсер етпейді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ж.Қоянбаев,Р.Қоянбаев.Педагогика.А,2 000 2.Е.Сағындықұлы. Педагогика.Алматы,1999. 3.С.Қалиев, Ш.Майғаранова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудық педагогикалық негіздері. Алматы, 2001.

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ Зейнуллина С. Ж. Атырау қаласы, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі

Бастауыш сыныптағы оқытудың мазмұнында ерекше орын алатын пән–Ана тілі. Ана тілін үйрету–сөздерді түсініп,

меңгеріп оқу, жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл үйрену мен қатар, бала сансыз көп ұғымдарды,

ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін, ойлау жүйесін де меңгереді. Ана тілін оқып– үйрену арқылы олар Қазақстанның мәртебесін көтере туған халқының өткені мен бүгіні, болашағы жайында мол мағлұматтар ала отырып, танымдық, тәрбиелік, білім-дағдыны үйренері хақ. Өтілетін әр сабақ белгілі бір мақсатқа құралған, оқушы танымы мен дүниетанымын қалыптастыра отырып шығармашылыққа баулуы тиіс. Ол үшін мұғалім күнделікті сабаққа жете ізденіп, жаңа технологияны шебер пайдаланса, сабақ өз мақсатына жеткен шығармашылыққа бағдарланған, оқушы дүниетанымын байытатын бірден–бір сабақ болар еді. Қай сабақ болмасын «мынау оның білімдік жағы, мынау тәрбиелік жағы» деп бөліп жаруға болмайды. Себебі білім мен тәрбие– әркез егіз үрдіс. Шебер мұғалім осы екі қасиетті оқушы бойына дарыта оқыта отырып, оқыту әдісін, жаттықтыру жұмысына қолданылатын көрнекілік түрлерін оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, қабілеті мен ынтасына қарай таңдай білсе, өзі көздеген мақсатына жетеді. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін оқытудың әр түрлі әдіс тәсілдерін қолдана отырып арттыруға болады. Олар мыналар: -Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау; -Арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру; -Логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу (анаграмма, сөзжұмбақ, ребус, құрастырмалы ойындар, т.б); -Әңгіменің ұқсастығын салыстыру, бөліктерге бөлу, ат қойғызу; -Қиялдау арқылы сурет салғызу, рольге бөліп оқыту; -Мәтін кейіпкерлеріне мінездеме беру; -Ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру; -Мәтін, ертегі, әңгімені өз бетінше аяқтау. Осындай әдіс–тәсілдерді үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға, шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз бетінше

ізденуге зор әсерін тигізеді. Бала бойындағы қабілетті ашу–оқушыны шығармашылық бағытта дамуына жете мән беруі болып табылады. Бала мен мұғалім арасындағы қарымқатынастағы сезім байланысын орнатып, үйлесімділікке қол жеткізуге Ш.Амонашвилидің мұғалімдерге берген кеңесін де басшылыққа алуға болады. Ол: «Педагогикалық процесте баламен тіл таба білу, яғни балаға өз ойын, талғамын, көңіліндегісін айтуға мұрсат беру мұғалімнен көп шеберлікті талап етеді. Осынау қарым-қатынаста бала жанының қозғалысы ұстаз жанының қозғалысымен үйлесім тапқан кезде бала өз бойындағы табиғи дарынын ашады, ал мұғалім өзінің шығармашылық жігер қуатының жемісін көруге мүмкіндік алады. Басқаша айтқанда, бала шығармашылығы мұғалім шығармашылығымен ұштасып кетеді. Мұндай жағдайда рухани тұтастық пайда болады», - дейді. Шығармашылықпен айналысқан оқушының ойы жүйрік, тұғыры биік азамат болып қалыптасады. Ана тілімен қатар қазақ тілі сабағы да сөзбен жүргізілетін жұмыс сөздерді байланыстырып сөйлеуге, әңгіме айтуға, шығарма жазуға көмектеседі. Сөздік жұмысы оқушыны бір жағынан ойлауға жетелесе, екінші жағынан қызығушылығын оятып, шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке ынталандырады. «Көкірегі сезімді, көңілі ойлыға, бәрі де анық тұрмай ма ойлағанда»-деп Абай атамыздың сөзімен айтар болсақ, шығармашылық қабілеті дамыған баланың көкірегі сезімді, көңілі ояу боларына дау жоқ. Бұл жұмыстар оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға зор үлесін тигізеді. Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны бағалауға бағыттау– өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Егер шығармашылық оқушының жас кезінде бағалы бағдар болып қалыптаспаса

онда болашақта да оның қалыптасуы екіталай. Бүгінгі жас ұрпаққа жан–жақты білім беру, тәрбиелеу әрбір ұстаздың басты міндеті. Олай болса, қазіргі ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс–әрекетіне қабілетті, еркін және жан–жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Оқушы шығармашылығын дамыту ісі үздіксіз жүргізіле бермек. Бұл қоғам талабынан туындайтын қажеттілік. Экономикалық даму деңгейі сол қоғамдағы жеке адамның шығармашылық мүмкіндігіне байланысты. Оқушы шығармашылығы практикалық әрекеттер, ізденімпаздылық арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар–жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қатынас сақталады. Мұғалім бақылаушы емес, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетін ұйымдастыратын

шығармашылық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Қорыта келгенде, бастауыш сыныптың қай пәнінде болсын оқушылардың танымдық шығармашылық қабілетін дамыта оқыту олардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, ойын, ынтасын, дамыта түседі. Мұғалім өз сабағын шығармашылықпен өткізе алса, өзінің білімін сарқып жұмсаса, үнемі ізденіс үстінде болса, шәкірттерді анасындай аймалап, жүрек жылуын бәріне бірдей шаша білудің қорытындысы– бағбанның жақсы ағаштан жиған сапалы жемісі іспеттес. Бүгінгі күннің мұғалімі–шығармашылық адамы. Ол қанша ізденсе, болашақ ұрпаққа соншалықты сапалы білім бермек. Ендеше мұғалім күш–қуатын, көңіл-күйін әрдайым жоғары көтере білсе,сонда сабақ беру сапасы арта түсіп, еңбегі жанады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Педагогикалық ізденіс.Алматы, 1990. 2.Б.Қ.Игенбаева «Адамгершілік сабақтары» 2002.

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Изимова Қ.М. Атырау қаласы, Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі

Табиғатпен таныстыру-балалардың танымын дамытудың басты құралдардың бірі. Мұнда балалардың қоршаған орта жөніндегі ұғым түсініктерін байытатын жалпы және нақты ғылыми мәліметтер алуының маңызы зор. Табиғатпен таныстыру барысында «Табиғат–бүкіл тіршілік атаулының алтын ұясы, тал бесігі, өсіп-өнер мекені» екендігі жөнінде нақты түсініктер беріледі. Бастауыш сынып балаларының тірі және өлі табиғатқа деген сүйіспеншілік қарым-қатынасын тәрбиелеу

мақсатында табиғатпен таныстыру, яғни табиғатты қорғау–экологиялық тәрбие мен білім беру жұмыстары жүргізіледі. Экологиялық тәрбие беруді сыныптан тыс, сабақ үстінде, пәнаралық байланыстар арқылы, арнайы курстар арқылы беруге болатыны теориядан белгілі. Қоршаған ортаға деген жағымды қарым-қатынасты айқындаудың бір формасы баланың күнделікті іс-әрекеті. Демек, экологиялық тәрбие үрдісінде көрініс табатын ісәрекеттің мынадай түрлерін атауға болады:

-табиғаттағы әр түрлі оқиғаларды бейнелейтін немесе табиғатты қорғау, көркейту іс-әрекетін білдіретін әңгімелер; -мектеп алаңында (табиғаттағы еңбек) тіршілік объектілері үшін немесе оларды күтіп-баптауды жүзеге асыру, сондай-ақ, заттарды қайта өңдеу (кітаптарды және т.б. жөндеу) іс-әрекеті; -табиғаттан алған әсерлерін және адамдардың табиғаттағы іс-әрекеттері негізінде бейнелеу өнерінің туындыларын жасау; -табиғатпен тілдесу, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің объектілерімен еркін түрде байланыс жасау–бақылау, оларды зерттеу, күтіп-баптау іс-әрекеті, қолға үйрету мен белгілі-бір жағдайға бағындырып үйретуді қамтитын кешенді ісәрекет; -тәжірибе жасау– бақылау нәтижесндегі өз пікірін айтумен сабақтасып келген іс жүзіндегі танымдық іс-әрекет; -сұрақтар, хабарламалар, әңгіме, сурет салу, хат жазу; -табиғатқа байланысты кейбір мәліметтер мен қызықты да құпия әсерлер жөнінді пікір алмасу, әңгімелесу арқылы табиғат жайындағы түсініктерін айқындау; -бақылау-өз бетінше дамытумен бірге табиғат туралы және табиғаттағы адамдардың іс-әрекеттері жөнінде мәліметтерді алуды қамтамасыз ету; -табиғат жайлы мазмұндағы телехабарларды, суреттерді көріп тамашалау, шағын шығармалар оқу балалардың табиғат жөніндегі қалыптасқан түсініктерін айқындайтын және жаңа ықпал ететін іс-әрекет түрлері. Баланың табиғаттан алған әсерін әңгімелеп, суреттеп беруі оның қиялына қанат бітіріп, табиғат жөніндегі түсінігін айқындауға ықпалын тигізеді. Табиғаттағы әдемілікті сезініп, қабылдау дағдысы өзіненөзі келе қоймайды, оны дамыту, жағымды іс-әрекет түріне айналдыру ата-аналардың және ұстаздардың көмегімен жүзеге асырылады. Демек, оларды өз бетінше әрекет жасауын бақылау, оның мазмұнын талдау балалардың жеке басы ерекшеліктерінің экологиялық

тәрбиелілігінің деңгейін анықтауғы мүмкіндік береді. Мұндай іс-әрекет түрлері арқылы баланың жеке тұлға ретіндегі дамуын оның экологиялық тәрбиесімен тікелей сабақтастықта байланыстыруға болады. Балалармен экологиялық бағыттағы ісәрекет түрлері кезінде нақты нәтижелерге қол жеткізу ұстаздың кәсіби шеберлігін танып, экологиялық тәрбие жұмысы кезінде тиімді әдіс-тәсілдерді игеруін қамтамасыз етеді. Сол себепті балалардың экологиялық тәрбиелілігінің деңгейін көтеруге олардың тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамытуда пайдалануға болатын мынадай әдіс түрлерін ұсынамыз. «Тіршілік иелерінің өміріне қажетті түғызу және қолдау әдісі» балаларға экологиялық тәрбие берудегі басты әдіс түрі болып саналады. Ол балалардың тәжірибе жасау дағдыларын, икемділіктерін айқындауға бағытталған. Объектілерді бақылау-өсіп-өндірудің нәтижелері қалыптаса бастаған дағдыларды бағалауға бағыт береді және оларға сипаттама беруді қамтамасыз етеді. Экологиялық тәрбиеде жақсы нәтижеге жету–осы әдіс түрінің тәжірибе мен моделденген іс-әрекетінің бір-бірімен байланыста болуында. Сондай-ақ, заттарды күтіп-баптауда, оларды жөндеуде және жаңартуға қатысу балаларға қажетті тәжірибелік дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізеді. Бақылау-табиғаттағы сезімдік тұрғыда тану әдісі, мақсатқа бағытталған қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі үрдіс. Ол табиғатпен, тіршілік объектілерімен, қоршаған ортамен тікелей байланыста болуды қамтамасыз етеді. Табиғи объектілер мен табиғат құбылыстарын бақылауды ұйымдастыру балаларды табиғатпен таныстырудың негізгі тәсілі болып табылады. Ұзақ мерзімді бақылауларды ұйымдастыру - өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру ортасымен өзара байланыста болу, балалардың сол ортаға деген бейімділігін танудың алғы шарты. Бақылау балаларға табиғат жөніндегі нақты түсініктерді меңгертіп, ойлау қабілетін, тілін дамытады. 79

Өсімдіктерді, жәндіктерді, құстарды бақылау арқылы бала көптеген жаңалықтарға тап болады. Ал жүйелі бақылау баланың жеке басының байқампаздығын аңғартады, осының әсерінен баланың дүниетанымы кеңейіп, қоршаған ортаға деген өзіндік көзқарасы пайда болып, білуге деген ынтасы арта түседі. Табиғатты бейнелеу әдісі–экологиялық тәрбие жүйесіндегі өзіндік орны бар әдіс түрі. Мұнда балалар табиғат көрінісін, кәсіби шеберлер дайындаған көркемдік суреттерді, музыкалық және әдеби шығармаларды тамашалап, табиғат күнтізбесімен жұмыс істеп, бейнелеу өнері туындыларымен таныса алады. Табиғатпен тікелей байланыста алынған халқымыздың ұлттық тұрмыс бұйымдары балалардың ол жөніндегі түсініктерін кеңейтіп, олармен жақын танысуға мүмкіндік береді. Сондайақ, бұл әдіс түрі арқылы табиғат адамдарға жоғары дәрежедегі рухани байлық, көтеріңкі көңіл-күй сыйлап, олардың сезімдеріне әсер ету арқылы әсемдікті сақтай білуге итермелейтіні жөнінде ұғым қалыптастырады. Жоғарыдағы әдістерді саралай келіп, балалардың экологиялық тәрбиелілігінің деңгейі мен тұлға ретіндегі экологиялық білімін дамыту мақсатында жүргізілетін мынадай жұмыс түрін жүргізуге болады: -мектептің, туған қаласының орнын картаға белгілеп, ұстаздың көмегімен желімдеу; -теңіздер мен мұхиттар жөнінде түсініктер беру; -өздеріне таныс қалаларды үлкен жалаушалармен белгілеу;

-экологиялық таза емес аймақтарды белгілеп, желімдеу. Картамен жүргізілетін мұндай жұмыс түрлері балалардың алғашқы географиялық танымдарын қалыптастырып және оқу ісәрекетінің бастапқы дағдыларын игере білуге, өз елінің кейбір экологиялық жағдайларын танып білуге мүмкіндік береді. Осы бағыттағы жұмыс түрлерін балалар үлкен құлшыныспен, қызығумен ынталы атқарады және ересектердің түсіндіргенін, құрдастарының жауаптарын тыңдап, ұжымдық әңгімеде, қорытынды жасауға белсенді түрде қатыса алады. Бейнелеу, дүниетану сабақтарында тоғайға, өзен аңғарларына үлкендердің басшылығымен қауіпсіздік ережелерін сақтай отырып, жорықтарға шығу, көргендерін шамаларына қарай қағаз бетіне түсіру–экологиялық сауықтыру мәні бар өте маңызды жұмыстар болып табылады. Бұдан балалар таза ауада демалып, табиғат әсемдігінен талғамдық ләззат алады, өсімдіктер мен жануарлардың бірлестігі туралы біледі, олардың қимыл қозғалыстарын бақылайды. Тіпті тірі табиғатпен осылайша өзара қарым-қатынас жасау балалардың табиғат аясында тәртіп нормаларын сақтап, мәдениетті демалуға тәрбиелейді. Осы әдіс–тәсілдерді қолдана отырып, оқушылар бойына экологиялық тәрбие, яғни табиғатты қорғау, аялау қасиеттері қалыптасады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Тілеуова С.С. «Этнопедагогика»/ 2003. 2. Сарманова К., Перкас Н.К. Экологиялық білім беру бағдарламасы. 1993.

ПОИСКОВО – ГРУППОВАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КАК ФАКТОР РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСКОЙ ОДАРЕННОСТИ УЧАЩИХСЯ Маева С.Г. учитель русского языка и литературы школы-гимназии №30, г Атырау

«Хорошо развитое любопытство ребенка – вот что важнее всего в процессе обучения.» Бертон Л. Уайт В настоящее время идет становление новой системы образования на вхождение в мировое образовательное пространство. Современная система образования является важным фактором определения статуса государства, его международного престижа как демократической страны, обладающей высоким уровнем культуры,науки и образования. Наш президент Нурсултан Абишевич Назарбаев уделяет большое внимание образованию и науке. В проекте «Триединство языков» сказано:Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется и должно пользоваться тремя языками. Это казахский язык– государственный язык нашего народа, русский язык как язык межнационального общения, английский язык–язык успешной интеграции в глобальной экономике развития нашей страны. Взяв на вооружение и во внимание этот проект президента РК, я как учитель русского языка и литературы Специализированной школы-гимназии №30 для одаренных детей с обучением на трех языках составила системный план работы с одаренными детьми. Как известно, интеллектуально одаренные дети стремятся в среды с повышенной информационной насыщенностью и познавательной неопределенностью. Самое неприемлемое для них–это скука, поэтому такие дети предпочитают дополнительные занятия, которые предлагают учащимся свободный выбор. Это занятия в кружках выразительного чтения,художественного творчества, внеклассные мероприятия: спектакли, литературные балы, интеллектуальные турниры, путешествия в

страну «Знаний», трехъязычная викторина Полиглот и другие. Эти занятия проводятся для оптимизации учебного процесса на базе информационных технологий на уроках, во внеклассной работе, в исследовательских группах. Хочу поделиться опытом внедрения инновационных технологий в своей работе. Я выбираю одаренных детей со всех обучаемых классов, создаю возрастные творческие группы по склонностям учащихся: художественные, лидерские, оформительские, в основном охватывающие учащихся 5-9 классов. Среди старшеклассников были организованы исследовательские группы и свой Школьный театр. В этих творческих группах одаренные дети сами выбирают предмет деятельности, сами решают с каким учителем они будут сотрудничать. То есть учащимся предоставлена полная свобода выбора для активной деятельности. Сначала ученик сам изучает свою деятельность,затем делает предложение наставнику,вместе они составляют план работ,проверяют их, планируют свою деятельность, проводят системный анализ полученных результатов и делают выводы. Именно дополнительным образованием занимаются поисковотворческие группы на базе Специализированной школы-гимназии №30. Задача учителя русского языка и литературы–увлечь учащихся, закрепить и развить у них мотивацию, дать возможность реализовать себя. Такие творческие группы учащихся способны удовлетворить специфические запросы одаренных детей: - высокую активность (познавательную, личностное проявление);

широкий спектр направленностей и видов деятельности, рефлексия собственной деятельности; -проявление самостоятельности в определении цели; -возможность самореализации, нахождение оригинальных подходов в своих ответах, поиск ответов в смежных областях знаний: в литературе, музыке, изобразительном искусстве, танце. А итог всей деятельности один– возможность максимально «утолить» свою любознательность. Методическое объединение русского языка и литературы начала свою работу с поисково-творческими группами с самых первых дней нового учебного 2016-2017 года. В преддверии празднования 25-летия Независимости РК я, как член МО русского языка и литературы провела общешкольную линейку на тему «Язык отцов-наследие святое», посвященную Дню языков. Это общий праздник для всех народов, проживающих у нас в стране. В основе этого многонационального праздника языков лежит такая идея: каждый язык– это часть духовного наследия всего человечества, а каждая культура– то бесценный вклад в мировую цивилизацию. Учащиеся кружка выразительного чтения прочитали стихотворения на трех языках. Ученица 9 «ж» класса Любезнова Юлия– на казахском языке. «Туған тілім – тірлігімнің айғағы, Тілім барды айтылады сыр ойдағы. Өссе тілім Мен де бірге өсемін, Өшсе тілім, мен де бірге өшемін.» Любезнова Юлия обладательница первого места в городской и второго места в областной предметной олимпиаде учащихся по казахскому языку. Наряду с этим ученица 9 «ж» класса Аскарова Ромина прочитала стихотворение на английском языке. Она подчеркнула, что в нашей стране большое внимание уделяется английскому языку.Знание английского языка помогает стать грамотным, эрудированным специалистом во всех областях науки,

техники, что особенно необходимо нашей нефтяной столице – городу Атырау. А ученица 6 «ж» класса– Алтыбаева Аягоз прочитала стихотворение на русском языке, аргументируя свое выступление тем, что «Язык – это окно в мир». Чем лучше ты владеешь языком, тем больше прав у тебя называться человеком. Если в Казахстане проживают более 130 народов разных национальностей, то в Специализированной школе-гимназии №30 для одаренных детей обучаются дети более 15 национальностей. Объединяющей идеей праздника было понимание, что любой язык – это часть духовного наследия всего человечества, а культура всякого народа– это бесценный вклад в мировую цивилизацию. МО русского языка и литературы на новый 2017 год, год исторический для всего государства,в год проведения Международной выставки Экспо-2017 свою работу продолжила с самого начала III учебной четверти с празднования открытия Декады русского языка и литературы на тему «Чародейкою зимою». Декада поводилась в III тура. I тур: Выставка лучших творческих работ учащихся. Творчество–2017 (Газеты, плакаты, рисунки, буклеты, поделки, сочинения на тему «Чародейкою зимою», лучшие тетради по развитию речи). Место проведения – фойе школы. II тур: Внеклассные мероприятия. Интеллектуальный турнир «Телеманы» в 7 классах. Урок-конкурс в пятом классе на тему «Бородино» по произведению М.Ю. Лермонтова. Урок-путешествие по океану Морфология. Пушкинский бал для старшеклассников. III тур: Открытые уроки. Тематика открытых уроков соответствовала тематическому календарному плану учителей.

6 класс «Употребление прилагательных в речи». 7 класс «Отличительные признаки знаменательных частей речи от служебных». 9 класс. Урок-театр «Печорин в системе художественных образов по роману М. Ю. Лермонтова «Герой нашего времени»». На общешкольной линейке были подведены итоги. Лучшие учащиеся награждены, поощрены дипломами, грамотами и подарками. Главная задача методического объединения не только увлечь учащихся творческой деятельностью, а выявить и развить одаренность юных талантов. И, как говорится, итогом любой деятельности является конечный результат.

Итоги предметных олимпиад школьников по русскому языку и литературе и достижения работ наставников: 2007-2008 гг. – Благодарственное письмо и сертификат центра Дарын за участие в V республиканском конкурсе инновационных педагогических идей в городе Щучинске. 2010-2011 гг.–Бигалиева Гаухар I м. город.I место область.Благодарственное письмо РК. 2012-2013 гг.–Альжанова Альбина III м. город. 2013-2014 гг.-Благодарственное письмо в конкурсе «Учитель года 2014». 2015-2016 гг.–Парусимова Александра II м. город. Так выглядит диагностика одаренности детей Специализированной школыгимназии №30 для одаренных детей с обучением на трех языках.

ХАЛЫҚ ФОЛЬКЛОРЫ АРҚЫЛЫ БАЛАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ Хасанова А. М. Атырау қаласы, №26 «Жұлдыз» балабақшасының тәрбиешісі

«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында.» Н.Ә.Назарбаев Ауыз әдебиетіхалық халқының мұндай сөз өнерін ғалымдар ауыз шығармашылығының айрықша саласы, әдебиеті деп атаған. Сонымен бірге ғылым ауызша шығарылып, ауызша тараған мен мәдениетте “халық шығармашылығы”, көркем-әдеби туындылардың жиынтық “халық поэзиясы”, “халықтың ауызша сөз атауы. Қазақ халқының ерте заманда өнері” дейтін атаулар да осыған жақын жасаған мұрасының бірі халық ауыз мағынада қолданылады. әдебиеті. Жазу-сызу өнері болмаған ерте Қазақ халқының ауыз әдебиеті өзінің кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс көркемдік-идеялық нәрімен, эстетикалық тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы қуат-тегеуірінімен, түрі мен жанрларының мен кәсібі, қуанышы мен күйініші. молдығымен, тақырыптық және сюжеттік Дүниетанудағы көзқарасы жайында неше байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және түрлі өлең-жырлар, ертегі-әңгімелер, мақалтәрбиелік терең мән-мазмұнымен мәтелдер, аңыздар ойлап шығарған және ерекшеленеді. оларды ауызекі күйінде тудырған. Қазақ 83

Қазақ ауыз әдебиеті–талай ғасырлардан келе жатқан мұра,сарқылмас бай асыл қазына. Одан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымыздың ұлылығын танимыз. Қазақтың мақал-мәтелдері болсын, жұмбақ-жаңылтпаштары мен ертегілері болсын–бәрі де балаларды Отанын сүюге, ерлікке, елін қорғауға үндейтіні белгілі. Балалар бақшасының тәрбиеленушілерін ауыз әдебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады. Қиял дүниесінен туған ғажайып оқиғалы ертегілер, батырлар жыры, өмір тәжірибесінің қысқаша қорытындысы–мақал-мәтелдер, ойға түрткі салатын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған тақпақ жаңылтпаштар–бәрі де балалар бақшасында кең пайдаланылатын дүниелер. Қазақ халқының тұрмыс-салтын, арман үмітін, өткен өмірін кеңінен танытатын ауыз әдебиеті үлгілерінің көлемді саласының бірі–ертегілер. Ертегілер өте ерте заманда, тіпті жазу-сызу болмаған кездің өзінде-ақ туған. Бұларды халқымыз күні бүгінге дейін ұрпақтан – ұрпаққа ауызша жеткізіп келеді. Халық ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ертегілер де адам баласының еңбекке, тұрмыс-тіршілік жағдайына байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатынын толық түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Қазақ ауыз әдебиеті нұсқалары жас бөбектердің ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтеді. Оларды адамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, туған өлкеге сүйіспеншілік сезімге баулу ісінде шешуші орын алады. Ертегілер оқу, әңгіме мазмұнын жүйелі байланыстырып, әңгімелеуге үйрету, ертегіәңгімеде кездескен кейіпкерлердің ісәрекетіне сай образды сөздер мен диалогтарды, кейбір өлең шумақтарын бұлжытпай жатқа айта білу, екі адамның диалогында кездесетін сұрақ, талаптілектерді білдіретін сөздерге дауыс екпінін дұрыс қою, мәнерлі айта білуге тәрбиелеу талап етілді. Балабақшада баланы бүлдіршін 84

кезінен адамгершілікке, имандылық пен өзіне-өзі қызмет етуге, мәдени-гигиеналық машықтарды қалыптастыруға, еңбекке, бауырмалдыққа баулуға, патриоттық сезімді қалыптастыруға үлкенді сыйлап, кішіге қамқор болуға бағытталған жұмыстар жүргізіледі.Сондай-ақ балабақшада тәрбиемен бірге оқу тәрбие жұмысы қатар жүргізіледі. Бала тәрбиесінде тәрбие жұмысы аса маңызды... Тәрбие жұмысын тәрбиеші педагог мамандармен бірге ата-анада бірлесе отырып жүргізсе келешек ұрпақтың өңегелі де, білімді болары сөзсіз. Кішкентай бүлдіршіндердің өнер, білімге баулып, тәрбиелеуде балалар әдебиетіндегі ертегілер мен аңыз-әңгімелердің, өлең-тақпақтар мен мақал-мәтелдердің, жаңылтпаштардың маңызы өте зор. Өйткені, тәрбиешінің немесе ата-ананың ертегіні әсерлеп айтып, балаға жеткізуі баланың сол ертегі бойынша түсінігі қайталап айтып беруі оның тек сөздік қорын молайтып қана қоймай ақылойын жетілдіреді. Сәбилердің ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға ауыз әдебиеті үлгілері–ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, халық ойындары арқылы жүзеге асырылуда. Ауыз әдебиетінің асыл үлгілеріндегі өзекті идея өз ұрпақтарын, Отанын, елін, жерін жаудан қорғауға, бостандықты, азаттық үшін күресе білуге, париотизмге баулу болды. Халық тәрбиесін құндақта жатқан күннен бастап, ат жалын тартып азамат болғанға дейін естіп өскен есті ұрпақ бабалар өсиетін ғасырлар бойы мүлтіксіз іске асыратын болады. Қазақ ауыз әдебиеті нұсқалары жас бөбектердің ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға, дүниетанымын кеңейтуге, балаларды адамгершілікке, тапқырлыққа, еңбекке баулу. Балалардың санасына туған тіліне, халқына деген сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімін ұялату. Туған өлкеге деген сүйіспеншілігін арттыру. Қиялдарын қанаттандыру. Ұлттық рухты бойларына сіңіру.

Халық ауыз әдебиетінің мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі бағыттары: 1.Денсаулық, 2.Еңбек пен мамандық, 3.Өнер, 4.Имандылық пен адамгершілік, 5.Патриоттық, 6.Эстетикалық, 7.Табиғатқа деген сүйіспеншілік. Педагог міндеті: 1.Халық ауыз әдебиетіне қызықтыру арқылы балалардың тілдік қорларын дамыту. 2.Жеке тұлға дамуында заманауи инновациялық әдістерді қолдану. 3.Халық ауыз әдебиеті арқылы адамгершілікке, Отанын сүюге тәрбиелеу. Ауыз әдебиетінің түрлері: 1.Ертегілер, 2.Жұмбақтар, 3.Аңыз–әңгімелер, 4.Мақал-мәтелдер, 5.Тыйым сөздер. Жалпы мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ой-өрісін, санасына туған тіліне, халқына деген сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімін ұялатып, қиялдарын қанаттандыру, ұлттық рухты бойларына сіңіру, ана тілі мен Отанына, тарихы мен мәдениетіне деген сезімдерін қалыптастыруда қазақ халқының ауыз әдебиетінің орны ерекше. Халық ауыз әдебиеті–халық шежіресі. М.Горький «Халық ауыз әдебиетін білмейінше, еңбекші халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес» деген. Ауыз әдебиеті де, жазба әдебиеті де көркем туынды. Сәбилердің ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатып, тіл байлығын молайтуға ауыз әдебиет үлгілері–ертегілер, жұмбақ, жаңылтпаштардың, халық ойындарының тигізетін пайдасы ұшан-теңіз. Әрине, ауыз әдебиеті үлгілерімен балаларды таныстыру үшін алдымен оқытылатын материалдың көлемін, мазмұнын анықтап алу керек. Материал мәтіннің мазмұны балаларды қызықтыратындай, жалықтырып жібермейтіндей шағын болу керек. Ертегінің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні алсақ та, ол

белгілі бір сюжетке құрылады, оқиғаның желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі. Әсіресе адам өміріне байланысты іс-әрекет өткір сықақмысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді.Бала жағымсыз кейіпкердің жексұрын әрекетінен бой тартып жақсылыққа құмартады. Ертегінің әр жақты сырын қызықты, тартымды, бала санасына лайықтай жеткізу айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты. Балақшада ертегі оқу оқу қызметінде және оқу қызметінен тыс уақыттарда өтіледі. Оқу жұмысы баланың жас ерекшелігіне орай жоспарланады. Сәбилер тобында оқығанды тыңдату және әңгімелеп беру қатар жүргізіледі.Мұндай мақсат– ертегіні ауызекі әңгімелеуге төсілдіре отырып оқылғанды шыдамдылықпен тыңдай білуге үйрету. Бүгінгі таңда әр тәрбиешіге қойылар талап пен міндет–өз ісіне жаңашыл көзқараспен қарап, жауапкершілікті күшейтіп, әр баланың жанын түсініп көкірегіндегі саңылауды ашып, жан–жақты үйлесімді жетілген жаңа адамды тәрбиелеу. Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарынан орын алуы бүгінгі ұрпақ тәрбиесінен көрінеді. Күтілетін нәтиже: 1.Болашақ ұрпақтың бойына руханиадамгершілік қайнарын сіңіріп, мінезқұлқын тәрбиелеуге жалпы адамзаттық құндылықтарды,адамгершілік принциптерін басшылыққа алатын тұлға қалыптастыру. 2.Заман талабына сай жан-жақты жетілген, бойында ұлттық құндылықтар, сана-сезімі қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеу. 3.Білім беру жүйесінде рухани-адамгершілік құндылықтардың негізгі қағидаларын тиімді қолдану. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Ф.Жұмабекова «Мектепке дейінгі педагогика»- Астана-2012. 2.«Бала мен балабақша» журналы №1, 2015. 3.Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. -А., 1991. 4. Отбасы және балабақша 2009. № 2 85

 «Өзін-өзі тану» пәні шеберханасынан  АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНЫҢ БАСТЫСЫ -ІЗГІЛІК Кульниязова А. С. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, Деңгейлік бағдарламалар орталығының «Өзін-өзі тану» пәні бойынша тренері

Өмірдің алдында бәріміз шәкіртпіз. Адам деген атқа лайық өмір сүру үшін адамға білім керек, ыждаһат керек, білік керек. Оны игеру үшін аузы дуалылар жақ жаппай баршамыз үшін-бүгін жер басып жүргендеріміз үшін де бұл дүниеге бізден соң келетіндер үшін де қапы жібермей қадағалай тыңдайтындай айтып келе жатқан ғибрат сабағын бойға сіңіру керек. Есті құлақ замандастарының аузына, есті көз бұрынғылардың жазуына үңіліп, оны талдап түсіне білгенде жетілу келеді. Өмір ғибраттарын танып білу арқылы өзін–өзі тану бір басын емес,көптің қамын қамдай жүретін қайырымды пиғыл иесіне тән келеді -деп Әбіш Кекілбаев өз ойын тұжырымдаған екен. Егер әрқайсымыз өзімізге мынандай сұрақ қойып ойлансақ: «Өмірдің мақсаты не? Тойып ішіп–жеу, өлең айту, уақытты босқа өткізу ме?». Жоқ, олай емес. Өмірдің мақсаты–өзіңді танып білуде. Өзіңе «Мен кіммін» деп сұрақ қой. «Сен кімсің?»,«Ол кім?»,«Қайдансың?»деп сұрама. Одан да өзіңнен «Мен кіммін?» деп сұра. Сен өзіңді танып білсең, басқаларды танып білу қиын емес. Өзің туралы өзің айтпасаң, кім біледі. «Мен адаммын», «Ол да адам». Барлығы осылай қарапайым қатынаста болуы тиіс. Өз табиғатын танып білмейтіндер, өзгенің табиғатын танып біле алмайды. Сөйтіп «ренжіту», «кемсіту», «менсінбеу», «көңіл қалдыру» сияқты сезімдер орын алады. Әр адамның бойында өзіне деген, өзгеге деген махаббат толы болуы керек. Қазіргі қоғам өмірін демократияландыру, ізгілендіру, бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту, бәсекеге қабілетті қоғам мүшелерін тәрбиелеу барысында елімізде елеулі өзгерістер пайда болып жүзеге асырылуда. Бүгінгі таңда өркениетке қадам басып, 86

ғылым мен техниканың қарыштап даму кезеңінде,өмірде жаңалықтар молайып, адам баласының тұрмыс-тіршілігі жеңілдеген сайын уақыт пен рухани тапшылық, адами қасиеттердің кемшін тұстары айқын сезілуде. Сондықтан да, жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруде рухани-адамгершілік тәрбие мәселесі басты назар аудартуда. Адамгершілік тақырыбы-мәңгілік. Осынау асыл қасиетті ұрпақ бойына сіңіруотбасының, ұстаздардың қала берді әр азаматтың міндеті дейміз. Толымды тәрбие беру мәселесі кім-кімді де толғандырар жайт. Бұл мәселе қай заманда да адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы. Өйткені, өзінің өмірін, ісін жалғастыратын тәрбиелі, салауатты, саналы ұрпақты өмірге қосу басты міндет. «Адам табиғатындағы үш жүйенің:Тән, Жан, Рухтың тәрбиесі түзелмей, әділетті қоғам да, мейірімді мемлекет те болуы мүмкін емес!...» Қазақ халқы табиғатынан кең пейілді, барлық адамды бауырым деп риясыз сүйіп, ешкімге қиянат жасамай, ұрпағына жамандық шақырмай "тек"-пен тәрбиелеп, ізгілік нұрын өзінің және өзгенің жүрегіне жеткізе білгені, бүгінгі ұрпақтың аман-есен біртұтас ынтымағы жарасқан ел болуының өзі рухани асыл қасиеттеріміздің әлі де болса сақталуынан шығар. Әрбір ұрпақ тәрбиесіне жауапты тұлғаны «Бүгінгі күнде рухани адамгершілік тәрбиесі қандай деңгейде?» деген сұрақ толғандырары анық. Ең бірінші, адамның ішкі жан дүниесі рухани бай болу керек. Ондай адам қанағатшыл, қиянат жасамайтын, ақиқат жолмен жүретін, өз іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайтын адам боп тәрбиеленеді. Отбасы- бала үшін тәрбиелік орта болып табылады. Отбасының әсері

әсіресе баланың өмірінің алғашқы жылдарында маңызды және бұл кезде басқа барлық тәрбиелеу ықпалдарына нәтижелі. Отбасылық тәрбие-тәрбиелеу үрдісінде жақсы әсер етсе, жеке тұлғалық дене, ақылой, еңбек тәрбиесінің нәтижесі де жоғары деңгейде болады. Жеке тұлғаның қалыптасу процесі мен нәтижесіне әсіресе отбасы қатты әсер ететіндіктен, отбасына қоғам мен мемлекет тарапынан көп көңіл бөліну керек. Мықты, күшті, рухани отбасы- мемлекет тірегі. Рухани-адамгершілік құндылықтарды білім арқылы беруге болады. Білім деген тек дағды мен білік қана емес, сонымен бірге адами қасиет. Білімнің басты мазмұны рухани-адамгершілік қасиеттерге баулу. Рухани-адамгершілік білім мектептің оқутәрбие ісінің құндылықтық-мазмұндық өзегі болып табылады. Рухани-адамгершілік білімі барлық оқу пәндерінің өзегі, мәнді діңгегі ретінде қарастырылып, әрбір пәннің өзіндік мақсат-міндеттерімен тығыз байланыстырылып, жан-жақты білімпаз, дамыған, тәрбиелі оқушыны дамытуға, жетілдіруге қызмет етеді. Осындай тамыры терең руханилық, адамгершілік өрбіту болғанда ғана оқу-тәрбие ісі жемісті болмақ. Рухани-адамгершілік білім беруді басты идея етіп ұстанатын «Бөбек» қорының Президенті Сара Назарбаеваның «Өзіңді өзің тану–рухани өркендеудің түп тамыры және адамгершілік құндылықтардың негізі», —дегендей «Өзін-өзі тану» бағдарламасының оқу-тәрбие үрдісіне енгізіліп, жаңа бағдарламамен толығуы оң бастама болды. Бұл еліміздің дамуын, болашақ ұрпақты ізгілікке бағыттайтын жаңа қадам. Бұл Сара Алпысқызының еліміздің ертеңін, болашақты ойлаған көрегендігінің белгісі. Пәннің ерекшелігі– әр баланың өзін-өзі танып, ішкі дүниесін,

өзгені танып, қанағат ете білуі болып табылады. «Үшінші мыңжылдық-бұл адамзаттың ішкі жан дүниесінің ашылуы. Егер де өткен ғасырда материалдық жағынан өрескел ғылым болса, онда келер ғасыр–ішкі жан дүниеміздің ашылу ғасыры болып есептелінеді. Ең алдымен рухани күшқуатымыз бен риясыз жігеріміздің болуы». Ғылым мен білімнің жаңалығын игертумен қатар бала бойына рухани–адамгершілік құндылықтарды: ақиқатты ұғынып, ойы, сөзі, әрекеті бір жерден шығатын, риясыз сүйіспеншілікпен халқына қызмет ететін, өзінің және өзгенің жанына тыныштық сыйлап, ар-ұжданының даусын еститін, жер бетіндегі тіршілікк қиянат жасамайтын, мейірімділікті, қайырымдылықты, адалдықты, әділдікті, махаббаты, сұлулықты, бақытты, дәл қазіргі сәтті бағалай білуді бойына сіңіріп,тәрбиелеуді талап ету–қазіргі өмірде басты мақсаттардың бірі Бүгінгі таңда білім берудің басты міндеті–рухани бай, жан-жақты дамыған жеке, дарынды тұлға қалыптастыру. Рухани байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет-салты, әдебиет мәдениеті,өнері, шыққан түп тамырында жататыны белгілі. Сол ұлттық байлықты бүкіл адамзаттың өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім берудің озық ұстанымдарымен байланыстыра отырып, әр баланың қабілетін, талантын ашу, өзінеөзінің сенімін нығайтып, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі жасау–міне, бүгінгі білім беру, тәрбие ісінің басты мақсаты. Сөзімді белгілі педагог Ш.А.Амонашвили: «Бала жүрегінде адал және игі сезімдерді тәрбиелеу-әртүрлі білімдермен байытудан гөрі қажеттірек әрі қымбаттырақ»-деген даналық ойымен аяқтаймын.

АДАМИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ІЗГІЛІКТЕРІ Дюсупова С. Б. Атырау қаласы, №8 Атамбаев атындағы жалпы орта мектептің «Өзін-өзі тану» пәні мұғалімі

Тұлға мәдениетінің негізі оның жалпыадамзаттық құндылықтарының негізінде көрінеді.«Құндылық» термині болмыстың белгілі құбылыстарының адами, әлеуметтік және мәдени мән-мағынасын білдіру үшін қолданылады.Адам өмірінің өзегі-құндылықтар, ал басқа мақсаттар оған жеткізетін баспалдақтар ғана.Осы қағидаға сүйенсек,қоғамның жаңару кезіндегі жаңаша көзқарастардың бірі-құндылық бағдар. Қазіргі заманда ғылым мен білім, ақпараттық технология, техника қаншалықты қарыштап дамыған сайын, адамның бойындағы рухани-адамгершілік қасиеттерінің соншалықты төмендеп бара жатқанын күнделікті өмірде көріп отырмыз. Атап айтар болсақ, тастанды бала, қарттар үйі,қатыгездік,табиғатты ластау, ағашты кесу, алдап соғу, жемқорлық, өлтіріп кету, өз-өзіне қол салу, т. б. толып жатыр. Адамзаттың ең асылы–«адам» деп қарайтын болсақ, онда адамның азғындауына не себеп? Әлде заман кінәлі ме?-деген сұрақтар туындайды. Көпшілігі «заманына қарай адамы » деген принциппен өмір суруде. Ал, заманды құрайтын адам емес пе? Міне, сонда барлығы қайтадан адамға келіп тіреледі. Сондықтан күллі әлемді сақтап қалатын бірден-бір жол рухани адамгершілік білім екені даусыз. Ал, адамның жүрегіне нұр құятын, риясыз сүйіспеншілікпен рухани бастауға жетелейтін, ол–ұстаз. Рухани-адамгершілік білімнің негізі болып табылатын «Өзін-өзі тану» жобасының авторы С.А.Назарбаева «Өмір әдебі» деген кітабында:«Рухани кәусар бұлаққа барар жол іздеу әр адамның міндеттерінің міндеті екендігіне сенімдімін» дей келе, оған тек жалпыадамзаттық құндылықтарды оқыту арқылы ғана жетуге болатынын атап көрсетті. Сонымен қатар «Алланың алдында бәріміз бірдейміз. Әрқайсысымыздың жолымыз, өмірлік 88

міндетіміз бар, бірақ бәрімізге ортақ міндет –жан дүниеміздегі махаббаттың сөнбейтін шырағын жаға отырып, Адам боп қалу!» деп адамшылықты бірінші орынға қояды. Бүгінгі таңдағы жас ұрпаққа беріліп жатқан тәрбиенің түрлерін алып қарайтын болсақ, ақыл-ой тәрбиесін математика сабағы, дене тәрбиесін дене шынықтыру сабағы дамытатын болса, патриоттық тәрбиені тарих сабағында, эстетикалық тәрбие музыка, әдеп сабақтарында беріледі. Ал адамгершілік тәрбиесі тек сынып сағатымен шектеліп қалды. Аптасына бір рет болатын сынып сағатында шешімін таппай жүрген түйінді мәселелердің көп екенін ескерсек, тәрбие бағытына уақыттың қалмайтыны да белгілі. Ал, түсінген кісіге жас ұрпақ тәрбиесі үшін, жалпыадамзат үшін «Өзін –өзі тану» пәнінің алатын орны ерекше. Рухани құндылықтар қоғам талабына сай өзгерістерге ұшырап жаңа нарықтық қоғам салты пайда болды. Бұл жағдайлар адамдардың арасында ізгілік, әділдік, өзара көмек, төзімділік сияқты қарым-қатынастар орнатуына ықпал ететін құндылықтар мен әр жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуы мен оларды жүзеге асыруға түрткі болатын құндылықтарды зерттеу қажеттіліктерін туғызды. Осындай жағдайларда қоғамдық мұраттар мен адамдардың тәлімдік үдерістері өзгерді.Сондықтанда білім мазмұнын түбегейлі жаңғырту,әдістерді жаңарту және жастарды оқыту мен тәрбие беру технологияларын жетілдіру қажеттілігі туындады. Қоғамның осындай қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында «Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білімі жобасының авторы, еліміздің Бірінші Ханымы Сара Алпысқызы тұңғыш рет мемлекеттік деңгейдегі өскелең ұрпақты жалпыадамзаттық құндылықтарға үйрету мәселесін көтерді. Жоба авторы «Өзін-өзі

тану» білім бағдарламасының мәнін ешкімге еліктемей, өзіндік тұлғасын сақтап қалу; өз мүмкіндіктерін, дарынын дамыта білу; міндетті түрде «жақсы» мен «жаманды» ажырата білу; өзінің ниетіне, сөзіне және ісәрекетіне жауапкершілікпен қарау; өзімен және қоршаған ортамен жарасымды өмір сүру; адамдарға әрқашан қолынан келгенше көмектесу; өзінің ішкі «Менін» жоғалтпай, ар-ұжданымен өмір сүру; қоғамның игілігі үшін еңбек ету, үнемі кемелденіп отыру деп түсінеді. Мұның барлығы–үйлесімді дамыған адамның негізгі өмірлік ұстанымдары, яғни «Өзін-өзі тану» білім бағдарламасы болып табылады. «Бұл жобаны біз «Өзін-өзі тану» деп атадық,–дейді Сара Алпысқызы–өйткені адам әуелі өзін-өзі, өзінің мүмкіндіктерін, өзінің өмірдегі орнын танып білмесе, ол тағдыр қолындағы ойыншыққа айналады. Егер де «біз кімбіз?»,«қайдан пайда болдық?»,«бұл өмірге не үшін келдік?» және «қайда барамыз?»–деген терең философиялық сауалдар төңірегінде мәселе қозғасақ–ол өзіміздің көзқарасымызды, өзіміздің ішкі «Менімізді» адамгершілік жағына қарай өзгертуге жасаған алғашқы қадамымыз болғаны…» Әлемдік кеңістік аясындағы адам өмірі дегеніміз не? Бір ғана сәт, қас-қағым уақыт қана. Бізге берілген осындай ғана ғұмырды өзіміз үшін және өзгелер үшін ешқандай қиындықсыз өткізу маңызды емес пе?! Жас ұрпақты өкінбейтіндей етіп, қателіксіз, уайым-қайғысыз, зорлықзомбылықсыз өмір сүруге, өмірлері қуаныш пен шаттыққа толы болуға үйрету–біздің қасиетті парызымыз. Нағыз ұстаз бейнесін Әбу Насыр Әл-Фараби сөзімен түйіндесек: «Ұстаздық мінез-құлық нормасы мынадай болуға тиіс: ол тым қатал да болмауға тиіс, тым ырыққа да жығыла бермеуі керек, өйткені тым қаталдық шәкіртті өзінің ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа көне беру ұстаздық қадірін кетіреді, оның берген сабағы мен оның ғылымына, шәкірті селқос қарайтын болады. Ұстаз тарапынан барынша ынталылық пен табандылық қажет. Өйткені бұлар, жұрт айтқандай, тамшысымен тас тесетін бейне бір су тәрізді». [2]

Осындай ұстазға тән мінез-құлық ізгілікпен ұштасып, бала жүрегінің төрінен орын алған жағдайда жас ұрпақтың рухани бай, адамгершілігі мол, жан-жақты үйлесімді дамыған, елін сүйер абзал азамат болары сөзсіз. Жас ұрпақ отбасында, ұжымда, қоғамда бірлесе өмір сүру жайында үлкендер әлемінен лайықты өнеге алады. Мұндай өнегеге нелер жатады? Ең алдымен, адамның өз-өзімен және қоршаған ортамен, атап айтсақ, Әлеммен, өзге тіршілік иелерімен, өз пейілдерімен, сезімдерімен және іс-әрекеттерімен жарастықта өмір сүруі, өзінің өмірдегі орнын таба білуі болып табылады. «Өзін өзі тану» рухани адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздеріне көз жүгіртіп, қарайтын болсақ, әлемдік рухани тұлғалардың философиялық ойларынан, яғни,Сократтың заманынан бастау алатынын көруге болады. Құндылықтар—қасиеттер. Қасиетсіз адам жануарға айналып кетеді. Олар бізге бала кезден, ана сүтімен бірге, ана тілі арқылы, мораль негіздері ретінде, өз тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрптары мен салтдәстүрлерін игеру нәтижесінде орнығады. Жалтырағанның бәрі алтын емес. Құндылықтарды танудағы ең қиын мәселе – нағыз құндылықтарды жалғандарынан ажырата білу. Құндылықтар әр адам үшін әр түрлі болады. Реттілігіне қарай, маңыздылығына қарай өзгеріп отырады. Петракова құндылықтарды үш түрге бөледі: табиғи, жүре пайда болатын және абсалюттік. Табиғи және жүре пайда болатын құндылықтар тәрбие жүзінде адам бойында қалыптасады. Ал, абсалюттікуақытқа бағынбайтын, өзгермейтін, бүкіл адамзат үшін маңызы зор мәңгілік құндылықтар. Жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойында тумысынан болады. Әр адамда рух бар. Рух болмаса,дене жоқ. Рух дегеніміз жалпыадамзаттық құндылықтардың жиынтығы. Табиғи құндылықтар мен жүре пайда болатын құндылықтар жалпыадамзаттық құндылықтарды жоя бастайды. Негізгі бес жалпыадамзаттық құндылықтарды атап 89

айтар болсақ: ақиқат, сүйіспеншілік,дұрыс әрекет,ішкі тыныштық, қиянат жасамау. Оқыту үрдісіне жалпыадамзаттық құндылықтарды енгізу арқылы адамның рухани өсуіне жағдай жасаймыз. Мәңгілік құндылықтар білімнің негізгі өзегі болып табылады. Жалпыадамзаттық құндылықтарды адамның бойынан жарыққа шығару ізгілікке апарады, яғни, мінезін өзгертуге болады. Адамның жақсылыққа ұмтылуы, ақиқатқа жүгінуі оның болмысынан ішкі жан дүниесінде бес құндылықтың бар екенінің дәлелі емес пе? Егер осы құндылықтарды ағашқа теңеп көрсек, ағаштың тамыры–мәңгілік құндылықтар, оны ақиқатқа теңейміз. Ағашқа құятын суды, сүйіспеншілік деп алайық. Егер мәңгілік құндылықтарды, ақиқатты, сүйіспеншілікпен түсінсек, суарсақ, әрқашан әрекетіміз дұрыс болады. Яғни, ағаштың діңі түзу өседі. Әрекетіміз дұрыс болса, ішімізде тыныштық орнайды. Яғни, ағаш бүршік жарады. Ішімізде тыныштық орнаса, біз ешқашан қиянат жасамаймыз, тіпті ойламаймыз да. Яғни ағаш жемісін береді. Ақиқат, сүйіспеншілік, дұрыс әрекет, ішкі тыныштық, қиянат жасамау- бұл мәңгілік бес құндылық адамның ұлтына, нәсіліне, ортасына, дініне қарамайтын, уақытпен өзгермейтін құбылыс.Адамның руханияты мен мәдениетінің жиынтығы, яғни, ата, әжелеріміздің даналығы. Бүгінгі таңда рухани білім әлемге ауадай қажет болып тұр. Сондықтан әр адамның ақыл ойын жаңғыртып, санасын өзгерту керек, сонда әлем де жаңарып, өзгереді. Адамдар осы өмірден қуаныш пен қанағат аламыз деп ойлайды. Алайда бұл қуаныш олардың өздерінде жасырынып жатқан өлшеусіз қуаныштың кішкентай ғана сәулесі, яғни уақытша екенін, сезіне бермейді. Адам ақиқатты танып, сүйіспеншілікпен дұрыс әрекет еткенде оның жан дүниесінде ішкі тыныштықтың хош иісті гүлі шешек атады. Яғни, шынайы жан тыныштығы жүректің нұрымен келеді. Жапырақ, ағаштан үзіліп бара жатып, жерге қонғаннан кейін не күтіп тұрғанын түсінбестен,«Қалықтап жүрген қандай керемет!»,-деп ойлайды,ал, артынан не 90

боларын кейіннен ғана түсінеді. Адам да қиындыққа тап болған кезде ғана ойланады, қиналады. Қиналған кезде оның жаны тазарады.Адам баласы ақыл мен жүрек қосылғанда ғана эмоцияға берілмей, өз сезімін бағындыра алады. Сөйтіп саналы түрде жақсы мен жаманды ажырата алатын деңгейге жетеді.Сосын ар-ұжданына сүйеніп, шабытпен, интуиция арқылы ең жоғарғы, рухани деңгейге жете алады. «Өзін-өзі тану» бағдарламасының негізгі мақсаты да осы. Адамның қоршаған ортаны біліп, өзінің ішкі жан-дүниесіне үңіліп, өзінөзі басқару негізінде рухани-адамгершілік әлеуетті көтеру болып табылады. «Өзін-өзі тану» пәні арқылы жан-жақты дамыған, рухани-адамгершілігі мол,бір-біріне сүйіспеншілікпен,құрметпен қарайтын, өмір сүруге деген құштарлығы жоғары жеке тұлға тәрбиелей аламыз. «Өзін-өзі тану» бағдарламасының авторы Сара Алпысқызы Назарбаева:«Өзін-өзі тану» пәні адамның өзін-өзі тануына,өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға,өз ар-ұжданын сақтап, әрқашанда АДАМ деген атқа лайық болуына ықпал етеді деп атап айтқан болатын.Бұл оймен мен де толықтай келісемін.Және бүгінгі таңда жас ұрпақты рухани адамгершілік білімнің нәрімен сусындатып,әр баланың,әр адамның жүрегіне ізгілік нұрын құйып, тәрбие саласында қызмет етіп жүргеніме өзімді бақытты сезінемін. Тұлғаның үйлесімді дамуының нәтижесінде бүгінгі күнді ғана емес, болашағын сәулелі күйде елестетіп, алға ұмтылатын, арманшыл, қиялы асқақ, рухы биік азамат тәрбиелеуге болады. «Өзін-өзі тану әлемінде» әр баланы керемет рухани күш иесі деп қарап, демеу жасасақ, қуаттандырсақ, жүрегі нұрға толы, жанжағына шуағын шашып тұрған мейірімді, адамгершілігі мол,үнемі талпынып тұратын, өз елін, өз жерін, өз тілін, өз отбасын сүйетін,еңбекқор,адал адам тәрбиелейтініміз сөзсіз. Пайдаланылған әдебиет: 1.Мен Адаммын,жеке тұлғаның руханиадамгершілігін дамыту сабақтарын ұйымдастыруға арналған әдістемелік құрал, Игенбаева. Б. Қ. Алматы - 2000

 Жаңаша оқыту-жаңаша көзқарас  СЫНИ ТҰРҒЫДА ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ МОДУЛІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Казакбаева А.С. Атырау облысы, Жылыой ауданы, №2 жалпы орта білім беретін мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Деңгейлік оқыту бағдарламасындағы жеті модульдің бірі–сыни тұрғыдан ойлауға үйрету. Бұл бағдарламада сыни тұрғыдан ойлау модуліне «Қазақстандағы білім беруді дамытудағы ең басты педагогикалық түсінік» деген анықтама берілген. Не жайлы мәселе көтерсек те, алдымен, оның мәніне көз жүгірткеніміз дұрыс. Өйткені төмендегідей орынды сауалдардың туындайтындығы анық. Сыни тұрғыдан ойлау дегеніміз не? Ол-белгілі бір ақпарат жайлы ойлау, зерттеу, салыстыру, бағалау, талдау, шешім қабылдау, ой қорыту және өз ойын еркін жеткізе білу. Бір сөзбен айтқанда, бір мәселе төңірегінде жан-жақты ойлана келіп, ол мәселенің шешімін тауып дәлелдеу. Ол неліктен сыни тұрғыда деп аталады? Өйткені сыни тұрғыдан ойлаудың өзіне тән бірнеше сипаты бар. Біріншіден, дербестілігі басым. Яғни, әр адам өзінше ойлайды, бір адам үшін басқаның ойлауы мүмкін емес. Екіншіден, сыни ойлауда адам белгілі бір құбылысқа немесе затқа қатысты пікірді жан-жақты ой елегінен өткізеді. Өзгелердің көзқарастарын салыстыра келіп, өзіндік тұжырым жасайды. Туындаған сауалға шешім табуды көздейді. Үшіншіден, сыни тұрғыдан ойлаудың әлеуметтік сипаты бар. Өйткені адамдар қанша жерден өзіндік ойлауға ие болғанымен, түптің түбінде ортаның пікірімен санасады, бірлесе келіп, ортақ шешім шығарады. Сыни тұрғыда ойлауды сабақта пайдаланудың қандай қажеттілігі бар? Ол оқушы бойындағы қандай қасиеттердің

дамуына, дағдылардың қалыптасуына ықпал етеді? Оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға үйретудің төмендегідей жетістіктері бар: -Пәнге деген қызығушылығы мен белсенділігі артады; -Белгілі бір сұрақ төңірегінде ойланып, оған жауап беруге дағдыланады; -Оқушылар өзіне берілген тапсырманы жанжақты талдай алады; -Өзіндік көзқарасын білдіруге мүмкіндік туады; -Еркін сөйлеуге төселеді, ой еркіндігі пайда болады; -Өз бетімен жұмыс істеуге дағдыланады; -Зерттеу ісіне бейімделеді, зерттеушілік дағдылары дамиды; -СТО әдіс-тәсілдері арқылы шығармашылық қабілеті артады; -Оқушылар бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі; -Топ болып, ортақ пікірге келуді үйренеді, сөйлесу, пікірлесу дағдылары дамиды; -Өзгелерді тыңдап, олардың пікірімен де санасуға қалыптасады; -Алған теориялық білімін іс жүзінде қолдана білуге үйренеді; -Бір сөзбен айтқанда, функционалдық сауаттылығын арттырады. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету модулін сабақта қолданудың мән-маңызы ерекше екендігі көптеген педагогикалық зерттеулерге арқау болып отыр. Мұғалімдер өз тараптарынан СТО әдіс-тәсілдерін сабақта пайдаланудың жолдарын өздерінің тәжірибелеріне сүйене отырып көрсетуде. Біз де өз тарапымыздан бастауыш сыныпта

оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруда сыни тұрғыдан ойлау технологиясының түрлі элеметтерін қолданып жүрміз. Жалпы сабақ барысында қай технологияны қолдансақ та, нәтиже мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне, сабақты ұйымдастыруына, сабақ мазмұнын жүйелей білуіне, тапсырмаларының ұтымдылығына байланысты болып келеді. Бұл тұрғыда кез-келген уақытта мұғалім жетекші тұлға ретінде танылады. Оқушының сабаққа деген ынта-ықыласын арттыру, оның зейін қойып оқуына мұрындық болу, пәнге деген қызығушылығын ояту басты мәселе болып саналады. Себебі сабаққа ешқандай ынта қоймай отырған оқушылармен жұмыс жүргізудің өзі мүмкін емес, ондай жағдайда нәтиже жоққа бағаланады. Сол себепті оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттырып, ынталандыра түсу үшін төмендегідей әрекеттер мұғалім тарапынан міндетті түрде орындалуы керек: 1.Сабақтың жүргізілу барысын басынанаяғына дейін мұқият ойластыру, ұйымдастыру, жүйелеу. 2.Әр сабақты түрлендіріп өткізу. 3.Саралап деңгейлеп оқыту, модульдік оқыту, дамыта оқыту, сыни тұрғыдан ойлау, проблемалық оқыту,ірі блокпен оқыту, жобалай оқыту, жеделдетіп оқыту, алдынала оқыту, тұлғалық гумандық технология, шоғырландырып-қарқынды оқыту, жүйелілік тұрғысынан оқыту, үшөлшемді әдістемелік жүйе, интерактивті оқыту технологияларын ықпалдастастыра қолдану; 4.АКТ құралдарын, аудио және бейне жазбаларды тиімді пайдалану және оның қолданылуын оқушыларға да үйрету; 5.Сабақта тақырып мазмұнына байланысты көрнекілік құралдарды кеңінен орынды пайдалану; 6.Сабақта оқушылардың өздері жасаған суреттерін, сызбаларын қолдану; Сонымен сабақ ең алдымен жақсы ұйымдастырылуы керек. Бұл мұғалім тарапынан ізденісті қажет етеді. Бас-аяғы жұмыр, оқытудың әдіс-тәсілдері дұрыс ойластырылған сабақ оқушының да пәнге 92

деген қызығушылығын арттырады, сабақтың нәтижелі болуына басты ықпал етеді. Бұндай жетістіккке қол жеткізу үшін, мұғалім тарапынан төмендегідей әрекеттер жүзеге асуы тиіс. Мұғалімнің әрбір сабаққа дайындығы: 1.Оқытудың сан алуан технологиясын пайдалану, оның элементтерін әр сабақта түрлендіріп қолдану; 2.Көрнекі құралдарды, техникалық құралдарды орнымен тиімді пайдалану; 3.Сабақ тақырыбына байланысты үнтаспаларды, аудио жазбаларды пайдалану; 4.Сабақ бөліктерінің алдын-ала ойластырылып, жүйелі түрде жүргізілуі т.б. Біздің бұл тұсқа басым екпін түсіріп отырғанымыз негізсіз емес. Өйткені қандай технологияны пайдалансақ та, дұрыс ұйымдастырылмаған сабақ немесе мұғалімнің сабақ барысында селқос көңіл күйде болуы, оқушыны ынталандырып отырмауы т.б. сабақ материалының толық игерілмеуіне, оқушының пәнге деген, тақырыпты игеруге деген қызығушылығының төмендеуіне әкеліп соқтырады. Сол себепті кез келген сабақта мұғалім реттеуші, жүйелеуші, сыни ойлауға итермелеуші, ұйымдастырушы болып қала бермек. Ал, оқушы–жүйелі ұйымдастырылған сабаққа қызығушылық танытып, оны әрі қарай жандандыратын жетекші тұлға. Оқушыға ұсынылатын тапсырма нақты болуы керек. Ол өзінің не істеуі қажет екенін түсінгенде ғана мақсатқа жетуге ұмтылады, өзгелерден қалмауға тырысады, ісін нәтижеге бағыттайды. Міне, сыни тұрғыдан ойлау технологиясының негізгі мақсаты да осы. Ол оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттыруды, ойлау қабылеттерін дамытуды, өздігінен жұмыс істеу дағдысын дамытып, сол арқылы шығармашылық тұлға қалыптастыруды көздейді. Көздеген мақсатқа қол жеткізу үшін жазу мен оқытуда сыни тұрғыдан ойлауды пайдаланудың үш түрлі моделін қолданамыз. Олар:  қызығушылықты ояту;  мағынаны ашу;  ой толғаныс.

Қызығушылықты ояту барысында болжау, топтау, түртіп алу, жұпта талқылау, кластер т.б. әдістері қолданылса, мағынаны ашу барысында «INSERT», «ББҮ» т.б. стратегиялары пайдаланылады. Ал ой толғаныста «Венн диаграммасы», «Синквейн әдісі», «Қосжазба күнделігі», «РАФТ стратегиясы», «Шатысқан логикалық баулар» т.б. әдістерді қолдануға болады. Қызығушылықты ояту: . Миға шабу .Болжау (сурет, протреттер, қажетті сөздер бойынша). . Топтау. . Түртіп алу. . Жұпта талқылау . Әлемді шарлау. . Кластер. Мағынаны ашу: INSERT СТРАТЕГИЯСЫ V- «білемін» -мен үшін түсініксіз, +- мен үшін жаңа ақпарат, ?- мені таң қалдырады белгілерін қойып отырып, оқу тапсырылады. Ой толғаныс . Бес жолды өлең немесе синквейн . Венн диаграммасы . Еркін жазу . Қосжазба күнделігі . Ойлану стратегиясы . Шатысқан логикалық баулар . РАФТ стратегиясы . Өлең, әңгіме, ертегі, эссе шығармашылық жұмыстарын жазу Сыныпта СТО-ны қолданудың төмендегідей әдіс-тәсілдері бар: СТО технологиясы әдіс –тәсілдері Сабақта қолданылатын стратегиялар түрі: 1.Негізгі ойды суреттеу 2. Топтастыру 3.Бес жолды өлең немесе синквейн 4.Эссе жазу 5.Болжам кестесі 6. Блум жүйесі 7. РАФТ 8. Автор жүйесі 9. ЖИГСО-1

10. ЖИГСО-2. Сабақта сыни тұрғыдан ойлау технологиясының осындай әдіс-тәсілдерін пайдалану нәтижесінде сыныптағы оқушыларды толық қамтимыз. Әркімнің ойлануына, өз дәрежелерінде шешім қабылдауларына, шығармашылық белсенділіктерін танытуға жағдай жасаймыз. Сыни тұрғыдан ойлау барысында оқушы бойындағы келесі қасиеттердің дамып, жетілуіне назар аударып, бақылағанымыз жөн. Сондай-ақ тапсырмалар реті де соған негізделуі қажет. Мысалы: оқушының тіл байлығы, сөздік қоры, қызығушылығы, ақыл-ой белсенділігі, жауапкершілігі, шығармашылық белсенділігі, ой ұшқырлығы, дүниетанымы, қайрат-жігері, адамдармен тіл табысуы т.б. Осы аталған ізгі қасиеттер оқушы бойынан табылса, адамгершілігі, қайрат-жігері, жауапкершілігі мол, ортамен тіл табыса алатын, кез келген жағдайға бейімделгіш, шығармашылық тұрғыда ойлайтын азаматтарды тәрбиелеп шығарамыз. Деңгейлік бағдарламаның мұғалімдерге арналған нұсқаулығында сыни тұрғыдан ойлайтын бала бойындағы белгілер мен оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерінің жетілгендігін көрсететін қасиеттері төмендегідей үлгіде ұсынылған: Сыни тұрғыдан ойлайтын оқушыға тән белгілер: белсенділік, орынды сұрақ қоя біледі, дәлелдемелерді талдайды, олар кез келген дәлелге сене бермейді, зерттеушілік қабілеті басым, жаңашыл идеялардың авторы. 1.ҰТҚЫРЛЫҚ: сұрақ қоюға бейім, дәлелдер талап етеді, эмоцияға қарағанда, нәтижені себепке негіздейді, ең үздік түсініктеме табуға ұмтылады; 2.Сыңаржақтылықтың болмауы: бір көзқарастың аясында қалып қоймай, барлық қорытындыларды бағалайды, көзқарастарды, ұсыныстарды саралайды; 3.Пайым:ұсынылған болжамдар, жорамалдар, көзқарастар мен пікірлердің орындылығын, артықшылықтарын пайымдай алады; 4.Тәртіп: сөзі мен ісі тиянақты, жан-жақты. Міне, осы аталған белгілердің әр оқушының бойынан табылуын көздегеніміз 93

жөн. Ол үшін тапсырмалар ретін түрлендіріп, оқушының қызығушылығын арттыра түсетіндей ұйымдастыру керек. Тапсырмалардың әр бағытта орындалуы арқылы оқушыларды әр қырынан, жанжақты тани түсеміз. Мәселен біреу зерттеу ісіне бейім болса, енді біреулері өлең құрастыру, суретпен жұмыс жасауға, тағы біреуі өткен тақырыпты есте сақтау қабілетінің жоғарылығымен және т.б. қасиеттерімен ерекшеленіп көзге түсіп жатады. Мұғалім сабақ барысындағы әр оқушының әрекетін жіті қадағалай, сырттай бақылай отырып, олардың бойындағы дарындылықты, талантты, қабілеттілікті жетілдіре түсуі қажет. Сыни тұрғыда ойлайтын оқушы бірден пайда болып қалыптаса қалмайды, ол уақыт қажет ететін күрделі процесс. Әр сабақ сайын оқушының бұндай дағдыларын жетілдіріп отыру жүйелі жүргізілгені дұрыс. Сабақ материалын жаттанды түрде қабылдамай, ондағы идеялардың негізгі себептерін, жүзеге асыру жолдарын және нәтижесін білу, оларды өз мүмкіндігіне, өз керегіне лайықты кіріктіру, талдау, ой елегінен өткізу, яғни проблемаға сыни тұрғыдан қарап, өз мақсатына пайдалана білуін көздегеніміз дұрыс. Бастауыш сынып оқушыларының кез-келген мазмұнға сын тұрғысынан қарауды сабақта және сабақтан тыс уақытта үйрету әр мұғалімнің, ата-ананың міндетіне айналуы қажет. Оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға қалыптастыру жағдайлары: 1.Сыни тұрғыдан ойлауды тудыру үшін уақыт беру керек және қолайлы жағдай жасау қажет; 2.Оқушыларға қолдау көрсету керек; 3.Түрлі көзқарастарды, идеялар мен пікірлерді қабылдай білу қажет; 4. Әр оқушының жасаған сынына және оның сын көзімен қарау қабілеттілігіне сенім білдіру. 5.Оқушылардың сыни тұрғыда ойлауын әділ бағалау. СТО–жеке дербес ойлау. Әр оқушының ойланып жазуы мен оқуына ықпал жасаймыз. Бұл арқылы сыныпта тұйық, көп сөйлемей бұйығы отыратын оқушылардың 94

топпен етене араласуына мүмкіндік туады. «Дарынды оқушы-жақсы оқитын оқушы» деген түсініктің аясында қатып қалмай, барлық баланың өз мүмкіндігін танытуына жол ашамыз. Сабаққа ынтасы жоқ, зейін қоймайтын оқушыға кейбір әдістердің аса ұнап, оған белсене қатысуы кездеседі. Біреу суретпен жұмысқа, біреу шатысқан тізбектерге, бес жолды өлең т.б. әдістерге келгенде ерекше қызығушылық танытып, өз белсенділіктерін көрсетіп жатады. Бұл да оқушының шығармашылық қасиетін танытады. Сабақты жақсы оқымайтын оқушылардың арасынан небір атақты суретшілердің, өнер адамдарының, басқа да шығармашылық адамдарының көптеп шығып жататыны өзімізге мәлім. Бұндай балалардың дарынын ерте бастан байқап, өзінің сүйікті ісіне қарай бейімдеп, талантын ұштай түскеніміз абзал. Оқушылардың барлығына бірдей көзқараспен қарап, әділ бағалау да олардың сабаққа деген ынтасын арттыра түспек. Бала бойындағы шығармашылық қабілетті арттыра түсу үшін сабақтағы тапсырмалар алуан түрлі болуы керек. Бірізділік, жаттандылық, бір сарынды тапсырмалар оқушыны зеріктіріп, материалды игеруге деген құлшынысын жояды. Мұғалімнің үлкен ізденісін талап ететін бұндай шығармашылық тапсырмалар баланы өзінен-өзі жетектеп, білімнің өзгеше бір әлеміне еріксіз алып кетіп отырады. Сондықтан оқушыны шығармашылық ісіне баулу үшін мұғалімнің өзі үнемі ізденісте болып, шығармашылық тұрғыдан аса биік талаптарға жауап бере алатындай болуы керек.Осыған байланысты мұғалімнің дарынды оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері, шығармашылықтың белгілі бір түріне бейімі бар оқушыларға арналған тапсырма үлгілері қамтылатын бағдарламасы болуы керек.Оқушыларды ғылыми бағыттағы шығармашылыққа немесе көркем-әдеби сала шығармашылығына баулу пән мұғалімінің жетістігі болмақ. Оларды олимпиадаларға қатыстыру, шығармашылық сайыстарға дайындау, ғылыми жоба негізінде жұмыс істеуге бейімдеу, ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндама жасауға баулу

олардың шынайы шығармашылық өмірдегі түйіндерін сынайды, өз пікірін , өз тоқтамын алғашқы баспалдақтары болып қалана жасайды. Бұл әдіс шәкірттерге де, береді. Алайда оқушыны бірден бұлай оқытушыларға да үлкен жауапкершілікті шығармашылық адамы етіп бір күнде жүктейді. Оқыту әдістерін жетілдіруге, дайындап шығармаймыз. Ол ұстаздың күн дамытуға олардың тиімділігін арттыруға сайынғы еңбегінің нәтижесінде бала көмектеседі. Шәкірттердің сыни тұрғыдан бойында бар талантты, дарынды біртіндеп ойлау қабілеттерін дамытуға арналған дамыту нәтижесінде, шығармашылық ісіне оқытудың әдіс-тәсілдері білім алушыға бейімдеу арқылы қалыптасатыны белгілі. құбылыстардың себептерін толық ұғынуға, Мәселен,сыни тұрғыдан ойлау ережелер мен заңдылықтардың сырларын технологиясының қызығушылықты ояту, терең түсінуге , олардың ғылыми білімдегі мағынаны тану, әсіресе ой толғаныс орнын аңғаруға қолайлы жағдаяттар кезеңдерінде оқушыларды жоспар құру, жасайды.Мұндай әдістер табиғатынан өлең жазу,эссе жазу,мәтінді өз сөзімен жазу, тұйық,өз ойын тәптіштеп түсіндіруге қысқаша аннотация жазу тәрізді шалағай,өздеріне сенімсіздеу, түйін жасауда тапсырмалар арқылы шығармашылық жасқаншақтық байқататын оқушыларға қабылеттерін біртіндеп дамыта түсеміз. Әр пайдасы ұшан теңіз екеніне көзім жетті. сабақта жоқ дегенде 10-15 минут Сын тұрғысынан ойлау-бұл кез-келген оқушылардың ойын қағаз бетіне түсіруіне мазмұнды сынау емес,оны зерттеу, немесе ойын еркін айта білуіне көңіл қойып бақылау,талдау, әртүрлі стратегиялар отырғанымыз абзал. арқылы өзінің ойлау негіздерін сыни Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының тұрғыда дамыту. Жаңа технологияның қай әдістерін қолдансақ та, оқушылардың арқасында оқушының белсенділігі артып, шығармашылық деңгейін арттыруға жан-жақты талдауға, ойын ашық айтуға, оқу бағытталған. мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауға Кез келген шығармашылық жұмыс үйренеді.Осындай жұмыстардың ойлаудың нәтижесінде туындамақ. Сыни нәтижесінде бүгінгі күн талабына сай көзқарасы қалыптасқан бала белгілі бір іске сауатты, білімді оқушылар тәрбиелеуге сын көзбен қарау нәтижесінде өзіндік болады. Ол үшін мұғалім көп ізденіп, көп шешім қабылдайды. Шешімді әркім әр түрлі оқып, ізденіс үстінде болу керек. жарыққа шығарады. Біз оқушының Сөзіміздің бір мысалы ретінде, 1бойындағы сол қабылетті жетілдіре білуіміз сыныптың «Сауат ашу» оқулығындағы керек. Шеберлік сабақтарын жүргізу төмендегі тапсырмаларды топтастырып барысында оқушылардың шығармашылық беріп отырмыз. Сауат ашуда оқушыларға деңгейін арттыруда сыни тұрғыдан ойлау ұсынылған тапсырмалар реті төмендегі технологиясының сан алуан стратегиясын кестенің бірінші бағанында берілген, ал пайдалану өз жемісін көрсетіп келеді. оларды орындату барысында қолданылатын Міне, бұл технологияда оқушы өз СТО әдіс-тәсілдері екінші бағанда топшылауын, өз пайымын еркін білдіреді, көрсетілген. өзіндік дәлелдер келтіреді, басқалардың ой 1. Сөйлемге сәйкес сызбаны табу. 2. Суреттерді сызбаның көмегімен оқу. 3. Сөздің сызбасы қай аңның атына сәйкес Қолданылатын СТО әдіс-тәсілдері: келеді? Кубизм, Болжау стратегиясы, Топтау 4. Сызбаға сай келетін сөйлемдер құра. стратегиясы т.б. 5. Берілген затттардың көмегімен сөз құрастыру.

1. Сызбаның көмегімен әңгімелеу. 2. Түсінгенін өз сөзімен әңгімелеу. 3. Суреттердің көмегімен әңгіме құрау. 4. Берілген жауаптарға қарап, сұрақтарын Қолданылатын СТО әдіс-тәсілдері: болжау. Негізгі ойды суреттеу, Қазымыр 5. Ертегіні суреттердің көмегімен оқушы, Болжау стратегиясы, Синквейн, жалғастыру. Галереяға саяхат, Жуан-жіңішке 6. Өлең мазмұнын суреттің көмегімен сұрақтар. толықтыру. 7. Өлеңнің ұйқасын табу. 8. Жұмбақтар шешу. 9. Өлеңнің не туралы екендігін айту. 1.Баспана түрлері. Жан-жануарлардың қайда мекендейтіндігін суреттен тап. 2.Өз баспанасының қай суретке сәйкес ЖИГСО, Мозайка, ББҮ, Көпір т.б. келетінін табу. 3.Өз үйін, бөлмелерін, ондағы тұрған заттарды сипаттау. Біз оқулықтағы бір ғана тапсырманың өзін орындау барысында түрлі әдістәсілдерді қолдана аламыз. Бұның барлығы оқушының қызығушылығын арттырып, олардың бойында сан алуан қасиеттердің дамып жетілуіне ықпал етеді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық- Астана: «Назарбаев зиякерлік мектебі» ДББҰ, 2012.

2.Интерактивті оқыту әдісін қолданып сабақты жоспарлау және басқару.- Алматы, 2014.- 128 б. 3.Темпл Ч. ,Стилл Дж., Мередит К. Сыни ойлауды дамыту әдістері. «Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірленген 2, 5, 6- құрал.- Алматы,1998.55 б.

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕРДІ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ Есмағанбетова Б.Ғ. Атырау облысы, Исатай ауданы, Нарын орта мектебінің І (ілгері) деңгей,жоғары санатты қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Әдісін алғанша қай істе болса,қиын болады.Әдісін алған соң, қайсысы болса да оңайланады.Істің шапшаң істелуі күйге жетуі,қайта-қайта істеліп, дағдыға айналған кезде болады. Ж.Аймауытов Қазіргі таңда білім саласындағы басты талаптардың бірі білімді, сауатты шәкірт тәрбиелеу болып табылады. Бүгінгі күнде оқу процессі бұрынғыдан өзгешелеу. Өйткені техника, ақпараттық құралдар дамып келе жатыр. Оқушылар барлық мәліметті интернеттен алуға қызығады, қолына кітап алғысы, ізденгісі келмейді. 96

Мұғалімнің алдындағы басты мәселе қайтсем оқушыны сабаққа қызықтыра аламын? деген сұрақ аясында болуы керек. Қазіргі таңдағы технологиялардың дамыған кезеңінде интербелсенді әдістерді қолдану арқылы оқушылардың ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамыту өзекті мәселелердің бірі болып

табылады.«Интербелсенді» дегеніміз диалог арқылы үйрену/үйрету, яғни «үйретуші–үйренуші»,«үйренуші– үйренуші», «үйренуші—өзімен-өзі» форматтарында жасаған қарым-қатынас («әңгіме»,«сұхбат»,«бірлескен әрекеттер»). Интербелсенді оқу/оқыту бірінші мезетте білім игеру процесіне қатысушылардың тиімді қарым-қатынасына негізделеді. Ағылшын тілінен келген «интерактив» сөзі де осы ұғымды білдіреді: «inter» дегеніміз «өзара» мағынасында, ал «akt»-«әрекет жасау» дегенді білдіреді. Сонымен «интербелсенді» дегеніміз біреумен қоянқолтық қарым-қатынаста болу, онымен бірлесе әрекет жасау, диалог құру. Басқаша сөзбен айтқанда, бүгінгі күні білім беру жүйесінде мәселені тіпті келесідей төтесінен қоюға болады: «Үйрену мен үйрету тек өзара белсенді әрекеттерге негізделген қарым-қатынас арқылы жүзеге асырылады» және «Тек әрекеттесу арқылы ғана үйренуге үйретуге болады». Міне, осы себептерге байланысты жоғары мектепте оқу процесінің негізін интербелсенді (интерактивті) әдістемелер құрауы керек, әрбір оқытушы интербелсенді (бұдан әрі қарай «интербелсенді» термині қолданылады – А.Ә.) құралдар мен тәсілдерді өзінің әдістемесінің төрінен көруі қажет. Сабақта берілген білімді нақты түсіну және білімді меңгеру үшін қажетті интербелсенді әдістерді таңдап алу және оларды тәжірибе жүзінде пайдалану қажет. Интербелсенді әдіс-тәсілдерді қолдану кезінде білімді игеру екі жақтың да (шәкірт пен ұстаздың) белсенділігін қажет етеді. Бұл үшін ұстаз дәстүрлі сабақ түрінен бас тартып, бас рөлді шәкіртке ұсынуы қажет.Дәстүрлі өткізілген сабақпен интербелсенді әдістерді қолдану арқылы өткізілген сабақтардың айырмашылықтарын көруге болады Дәстүрлі өткізілген сабақта: 1. Мұғалім уақыттың көп бөлігінде сөйлейді, белсенді 2. Оқушылар тыныш отырып, мұғалімді тыңдайды. 3. Оқытудың басым түрі — түсіндіру 4. Сабақтың негізгі бөлігі — жеке — жеке

бағалау 5. Сабақ кезеңдері ұзақ мерзімде өтеді Интербелсенді әдістерді қолдану арқылы өткізілген сабақта: 1. Оқушылар белсенді, тапсырманы талқылайды. 2. Мұғалім — бағыттаушы. Көмектеседі, сұрақтар қояды. 3.Бір-бірінен оқып,үйренеді. 4. Оқушының өзі сұраққа жауап іздейді. 5. Бағалаудың жаңа түрлерінен пайдаланылады. Менің жұмысымның негізгі мақсаты-өз тәжірибемде қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда қолданылатын интербелсенді әдістердің тиімділігін көрсету. Интербелсенді әдістерді таңдау кезінде, ең алдымен,өзім үшін олардың қолданылу критерийлерін айқындаймын: 1.Білімнің игерілуіне көмектесе ме? 2.Тұлғааралық қатынастарды жақсарта ала ма? 3.Оқыту үдерісін белсенді етуге септігін тигізетін бола ма? 4.Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыта ма? Жаңашыл, іздемпаз ұcтaздың мiндeтi– сынып оқушыларының бұрын білмеген басқа қырларынан танытуы мен ортақ белгісін табуға мүмкіндік туғызатын ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сондықтан өз сабақтарымда сапалы білім беру мақсатында қолданылып жүрген интербелсенді әдістердің тиімділігі жөнінде ой бөліспекпін. Үй тапсырмасын тексеруге, қорытынды сынақ немесе қарапайым ереже сұрауға таптырмас әдіс «Стикердегі диалог» әдісі.Бұл әдісті қолданған кезде оқушы оқылған сұрақтың жауабын білуі тиіс. Сонымен қатар бұл әдіс оқушыны тез ойлануға, есте сақтау қабілетін дамытып, шапшаңдыққа үйретеді. Себебі, қағазда жазылған сұрақ басқа, жауап та басқа. Осы жерде оқушының шапшаңдығын, аңғарымпаздығын тануға болады және сыныптағы ынтымақтастық атмосферасын орнатуға да мүмкіндік береді. Оқушылар өз сұрағының жауабын естуге тырысады және өзіндегі жауаптың сұрағын тыңдауы тиіс, 97

сондай-ақ сынып оқушыларының арасында сыйластық қалыптасып, бір- бірінің сөзін тыңдауға бейімделе бастайды. Кластерлер-идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды айқындауға арналған жазба кестелер.Негізгі тақырып (тірек сөз,басты идея) тақтаның (дәптердің) ортасындағы шеңберге жазылады да, одан туындаған тақырыпшалар оның жанжағына жазылып, шеңберленеді, оларды бір-біріне сызықтармен қосады да, өзара

байланыстары туралы әңгімелейді. «Кластерлер» әдісінің жаңа тақырыпты ашу, үй тапсырмасын сұрау мақсатында тиімді екендігіне көз жеткіздім. Себебі, біріншіден, жадыны дамытады.Екіншіден, бұл әдіс оқушының өз ісіне жауапкершілікпен қарауға үйретеді. Егер оқушы бір сабақта тақырыпты меңгермеген болып, басқа сөз жазса,келесі сабақта ол сыныптастарынан қалмай, түйінді сөз жазарда ойланып жазады.

Ойлан, Жұптас, Пікірлес–қандай да болмасын сұрақ, тапсырма берілгеннен кейін оларды тыңғылықты орындауға бағытталған интербелсенді тәсіл.Тақтада сұрақ/тапсырма жазылғаннан кейін әрбір оқушы жекеше өз ойлары мен пікірін берілген уақыт ішінде (2-3 минут) қағазға түсіреді. Содан кейін оқушы жұбымен жазғанын 3-4 минут талқылайды, пікірлеседі. Ал, оқушылардың сыни ойлауын дамыту, айтылым, оқылым, жазылым бойынша ой-өрісін,сөйлеу, жазу дағдыларын қалыптастыру мақсатында «Екі түрлі күнделік», «РАФТ»,«5 минуттық эссе», «Автор орындығы», «Джигсо», «Т кестесі», «Соңғы сөзді мен айтамын» т.б. секілді әдіс –тәсілдері оқушының ойлануына, олардың көшбасшылық,шығармашылық қасиеттерін анықтауға, талдау мен бағалай білуге, шешімдер шығара алуға, нақты дәлелдер келтіруге үйретуге мүмкіндік береді. Сабақта қолданылған барлық интербелсенді әдістер сәтті ұштастыра білудің түпкілікті нәтижесінде оқушылардың танымдық қызғушылықтарының дамуына,жаңа білімнің тиімді игерілуіне және алған

ақпаратты сын тұрғысынан ойластыруға септігін тигізеді. Өткізілген сабақтарымның нәтижесінде оқушылар бойындағы сыни ойлау, сынды айта білу және оны көтере білу секілді мәселелердің шешімін таптым деп ойлаймын. Сондай-ақ сабақтарда қолданылып жүген интербелсенді әдістерді істәжірибеме енгізу нәтижесі оқушылар бойында төмендегідей білім, білік, дағды, машықтарға үйренді: •әрбір оқушы өзінің жеке ойымен, өмірге деген көзқарасымен және ойлау қабілетімен ерекшеленеді; •бір-бірінің пікірлерін қабылдауға үйренеді; •ойын жаңа ақпараттар арқылы білдіреді, өзіне белгіліні пайдалана алады; •өз біліміне сүйеніп, мәселенің шешімін дұрыс тауып,ойын жеткізе біледі Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында интербелсенді әдістерді қолдану барысында мынадай қорытындыға келдім: 1. Оқушы өмірге деген өз ойын білдіру мүмкіншілігін біледі. 2. Жаңа білім бойынша өз жобалары, болжамдарын тыңдап, талқылауды үйренеді.

3. Білімді өз бетімен алуға деген ынтасы, шығармашылық жұмыстарға қабілеті, танымдық белсенділігі артады. 4.Білім дәрежесі деңгейін саралау, өзіндікталдау, бағалауының деңгейі қалыптасты. 5.Бір-бірімен ынтымақтастығы, пікірлерін айта білуге дағдыланды. 6.Өзінің және өзгелердің пікіріне құрметпен қарауға үйренді. 7.Оқушылар өз ойымен, істәжірибесімен, пікірлермен бөлісуге

үйренеді, бұл бағыт топпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Әдебиеттер тізімі: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық. «НЗМ» ДББҰ, 2013ж 2. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану.А .Әлімов А-2009. 3.Педагогикалық диалог, №1 (11) 2015. 4. .Педагогикалық диалог, №4 (10) 2014.ж

ЖУРНАЛҒА ЖАРИЯЛАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР 1. Ғылыми мақалалар журналдың мазмұндық бағытына және талаптарына сәйкес болуы қажет. 2. Ғылыми-әдістемелік мақала көлемі қосымша материалдарды (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар және т.б.) қосқанда көлемі 4-5 беттен аспауы керек. Мәтіндер компьютерде Times New Roman KZ, шрифт-11, интервал – 1теріледі және қосымша материалдар (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар және т.б.) jpg арқылы жіберлуі тиіс. 3. Көрнекілік материалдар жеке реттік нөмірімен қосымшада ұсынылады. 4. Редакцияға жіберілетін мақаланың 1-бетінде: мақаланың тақырыбы, автордың аты-жөні, мекен-жайы (облыс, аудан) жұмыс орны, лауазымдық қызметі және ғылыми атағы толық жазылуы қажет. 5. Мәтіндегі әдебиеттер сілтемелері сандармен тік жақшада көрсетіледі. Әдебиеттер тізімі мақала соңында ұсынылады. Авторы, аталуы, басылып шыққан мекені,баспасы,жарық көрген жылы. Шет тіліндегі әдебиеттер отандық басылымдардан кейін жазылады. 6. Мақала соңына автордың үй, жұмыс және ұялы телефоны жазылады. Мақалада келтірілген деректер, үзінділер, статистикалық мәліметтер, кісі аттары, өлең, ән авторлары, т.б. мағлұматтар мақала авторының жауапкершілігінде. 7. Редакция әдеби өңдеу барысында келіп түскен мақалалардың көлемін қысқартуға құқылы. Сондай-ақ 8. журналдың мазмұндық бағыттарына сәйкес келмесе немесе жазылу сапасы төмен болса, мақаланы жариялауға ұсынбауға құқылы. 9. Журналға мақала 3 тілде (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) қабылданады. Редакция

100