БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР, ТƏЖІРИБЕЛЕР» 1 том

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР, ТƏЖІРИБЕЛЕР» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тəжірибелік online конференция МАТЕРИАЛДАРЫ 1 ТОМ

Атырау қаласы 2017 жыл 1

Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова ғылымдарының кандидаты, профессор, академик

М.А.-педагогика

Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор, О.М.Ташмуханова- доцент, А.К.Ермагамбетова, Г.С.Қаленова-магистр Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер: халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдар жинағы/ құраст.Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова,1-том, Атырау, 2017. 410 б

«Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn - line конференция материалдарының жинағына тікелей жəне сырттай қатысқан мақалалар жинақталған. Мақалалар Қазақстан Республикасы біліктілік арттыру жүйесі жəне білім беру мазмұнын жаңарту бағытындағы жұмыстардың теориясы жəне іс-тəжірибесі зерделеніп, педагогикадағы инновациялар мен оның ерекшеліктері, білім беру жеке тұлғаны, қоғамды жəне мемлекетті дамыту ресурсы ретіндегі мəселелерге арналған. Конференция материалдары төрт бөлімнен тұрады. Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне жəне көпшілік оқырманға арналған. Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.

© «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, 2017 жыл

2

Мазмұны Галимжанова М.А. Алғы сөз Аниськин С.В., Бусыгин А.Г. Ноосферный системно-интегративный подход к экологогеографическому образованию и воспитанию обучающихся как способ обновления системы образования Хамзина Э.Н. Командалық оқыту əдісі «TEAM TEACHING» Тойганбекова Ш.М., Джаксылыкова У.С. Феномен воспитания: поликультурное пространство и гуманитарно- целостный подход Одноколова А.Г., Новак Н.Г. Взаимосвязь личностных особенностей и гендерной идентичности в юношеском возрасте Касенева А.Н., Мамиева М.И. Использование активных форм обучения-основа развития познавательной компетентности школьника Аниськин В.Н., Аниськин С.В., Добудько Т.В. Инфомационно-образовательный холизм и его роль обновлении системы образования Табунщик Н.М. Ядрова Н.В. Групповая работа как средство активизации познавательной деятельности учащихся Жумажанова С.Б. Развитие социального партнерства в профессиональном образовании при дуальной системе обучения Утекова Г.Н. Мектеп жасына дейінгі педагогтардың кəсіби-құзыреттілігін арттыру Əлім Г.Ə.Ересек тəрбиеленушілердің жетілуі критерийлері мен көрсеткіштері, мектептегі оқуға дайындықты қалыптастыру Климбей Л.В., Муратова Т.А. Духовно-нравственное воспитание и развитие в современной школе Есмырзаева А.О., Кошкимбаева Ж.С. Білім беру мазмұнын жаңарту жағдайындағы əдістемелік қызмет көрсетудің жаңа тəсілдері Намазбаева А.А. Расширение и обогащение опыта реального взаимодействия с миром природи на внеклассных мероприятиях по естествознанию Керимбекова Ф.К. Қазақ тілі пəні бойынша жаңартылған бағдарлама жəне оның педагогтердің кəсіби құзыреттілігін қалыптастырудағы тиімділігі Таджибаева Г.Т. Жаңартылған оқу бағдарламасы аясында оқушылардың пəнді меңгеруін дамытуда Блум таксономиясының тиімділігі Кадиева А.И. Рухани – адамгершілік тəрбиенің өзектілігі Бозшин Б.Ж. Үш тілде білім беру–бəсекеге қабілетті, көп мəдениетті тұлға қалыптастырудың негізі Есмырзаева А. О. Жаһандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы жəне интеграциялануы Жумагалиева Д.Ш. Интегрированный подход как один из приоритетов образования в условиях обновления содержания среднего образования Апселемова Г.Д. Реализация основных принципов дуальной системы обучения в системе профессионального образования Болганова А.М. Основные направления и возможности использования интерактивных методов обучения русского языка в условиях обновления содержания среднего образования Пранге О.В. Развитие функциональной грамотности школьника в условиях обновления содержания образования Данабекова А.Б. Үштілді білім беруді жүзеге асуының маңыздылығы Шойманова М.Б. Questioning forms as important interaction patterns in terms of the updated curriculum Аманғалиева М.Ж. Ақынның дастандарындағы тəрбиенің негізі Қожанұлы М. Əскери оқу орындарында модульдік оқыту технологиясын қолдану Алпыспаева М.К., Оразбаева А.К. Инновациялық педагогикалық технологияларды білім сапасын арттыруда қолданудың тиімділігі 3

6 8 12 15 23 26 30 34 38 43 48 52 57 64 69 73 76 79 84 89 93 96 102 107 110 114 120 124

Пылишева И.А. К проблеме духовно-нравственного воспитания молодежи Мурзагалиев М. Абай шығармаларындағы рухани-адамгершілік тəрбие Чукотаев М.Н. Нуртазина Е.М. Механизмы реализации инклюзивного образования: проблемы и перспективы Мыңбаева А.К. Білім беру жүйесін жаңғыртудағы ұлттық тəрбиенің құндылықтары Жаналина Л.Е. Духовно-нравственное воспитание учащихся начальной школы в контексте национальной идеи «Мəңгілік ел» Ракишева А.Е. Білім мазмұнын жаңарту жағдайында мұғалімдерінің біліктілігін арттыру кəсіби шеберлікті жетілдірудің алғы шарттарының бір дəлелі Альмагамбетова Л.С., Абишева Д.О. Взаимосвязть субьектности учителья и ученика Изжанова Г.Н. Рухани - адамгершілік тəрбиесінің өзектілігі Нұржанова Р.М., Жаналина Л.Е. Бастауыш сыныптағы өзгеріс: мəселе мен тəжірибе Дильдибекова Г.А. Измерения результативности духовно-нравственного развития и воспитания личности в условиях изменяющегося общества Ермагамбетова А. К.Проблемы обновления профессиональной деятельности учителя в условиях изменении парадигмы образования Сарсекенова А.Б., Балапанова Ж.Т. ХХІ ғасыр қоғамдық құрылымда жаһандық жаңалықтар мен білімнің дəуірлеу ғасыры Кужимова Ж.Т. Жаңартылған бағдарлама- адами құндылықтардың негізі Камзина А.Н. Жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында бастауыш сынып мұғалімдерінің кəсіби құзіреттіліктерін дамыту Басанова А.С. Көптілді білім беру: заманауи өзектілігі, маңызы жəне мақсаты Серікқызы Ш. Ұлттық патриоттық тəрбие – Отансүйгіштіктің негізі Егембергенова М.Ы., Тасполат М.П. Мектепте инклюзивті білім беруді дамыту үдерістері Нурманова В.А. Қазіргі білім беру жүйесінде рухани-адамгершілік тəрбиені жүзеге асыру-қоғам қажеттілігі Мусабекова Р.И. Творческая работа как путь к воспитанию личности Утеева Н.Е.,Тургунова Д.К. Көмекші мектепте оқитын жеткіншектердің тұлғалық сапаларын дамыту жолдары Қыстаубаева Д.М. Жаһандану жағдайындағы білім берудегі инновациялар мен келешегі Моронцева Л.М. Особенности организации проектной деятельности в специальной коррекционной школе для детей с нарушением интеллекта Толеген Е.Б. Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білімнің теориялық жəне əдістемелік басымдылықтары Сейданова Д.А. Проблема обновления профессиональной деятельности учителя в условиях смены парадигм образования Құрманова Ж.С. Тренердің ойлау əрекетін дамытудың негізіндегі мəліметтерді талдау тəжірибесінен Қамбаралиева И.Т.Бүгінгі таңдағы рухани- адамгершілік тəрбиесінің маңыздылығы Қылышбекова Н.Ұ. Көптілде білім беру жағдайында қазақ тілін оқытудың электронды құралы: бүгінгі жағдайы мен келешегі Бисенбаева М.К. Рухани мəдениеттің қалыптасуындағы ұлттық дүниетаным көрінісі Қайролдаева А.Н.Балаларды отбасында адамгершілікке тəрбиелеу мəселелері Айтмагамбетова А.М. Баянды білім беру жаңа жүйе қажеттілігі Қалымбет М.И. Жаңартылған бағдарлама – жаңалықтың бастауы Ахмеджанова Г.У. Жаңа технологияның тиімді əдіс-тəсілдерін сабақта пайдалану Пердебаева Р.С., Нурлыбаева Ж.Л. Жасөспірімдер тəрбиесін ұйымдастырудың физиологиялық, психологиялық жəне этнопедагогикалық негіздері Алдамбергенова К.Т. Применение ключевых идей программы 7 модулей на уроках математики Aмaнтaевa Б.A. Oқытудaғы жaңa көзқaрaс Козарезова Н.Д., Мичкарева Т.А., Усольцева Т.Н. Поликультурное воспитание, как 4

129 132 136 144 149 153 158 161 166 169 174 177 180 182 186 191 196 200 204 206 210 213 218 221 225 228 232 236 239 242 245 248 252 257 262

приоритетное направление деятельности дошкольной организации Каламов Ж.А., Каламова М.С. Из опыта работы с детьми с особыми образовательными потребностями Курманиязов Т.Ж. Адамгершілік – асыл қасиет Наурызбаева М.К. Көптілді тұлғаны қалыптастыру негізінде коммуникативті оқыту технологиясын қолданудың маңыздылығы Тұрбекова Ұ. Қ. Қазақ тілі сабағында ақпараттық - коммуникативтік технологиялармен бірге Кембридж тəсілдерін қолданудың тиімділігі Балгобаева А.Н. Жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтың əсері Копабаева А.Н., Тусипбаева Х.К. Кəсіптік білім беру мазмұны мен оның негізгі элементтері Копабаева Ж. Н. Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша бағалау Егенова Н.А., Ахметова У.О. Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани адамгершілікке үйрету Саворовская Т.Ю., Мисфахитинов М.Б. Деятельность сетевых профессиональных сообществ как ресурс развития системы повышения квалификации Саворовская Т.Ю.,Абильханова Г.А.,Жумабаева Ж.Ж. Развитие навыков формативного оценивания у учителей и учащихся Лукина Е.Ю., Овсянникова Е.Е. Выявления и преодоления кризисных явлений в учебно-воспитательном процессе посредством внедрения мониторинга качества образования Жаркеева С.Ж. Трехьязычие – веление времени Тлеумагамбетов К.О. Музыка пəнінен интерактивті тақта мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға үйрету Тлегенова А.А. Нəтижеге бағытталған білім берудегі тиімді педагогикалық технологиялар Арзиева А.Т. Білім мазмұнын жаңғырту жағдайында инклюзивті білім берудің маңыздылығы Сагындыкова Г.М., Абдульманова Б.Н. Идеи компетентностного подхода в условиях обновления содержания образования Кажгалиева М.К. Жаңа талап – жаңа мақсат Жарылгапова К.К. Қазақ тілі мен əдебиетін оқытуда ақпараттық – коммуникативтік технологияларды енгізу- жеке тұлғаның шығармашылық қабілетін арттырудың негізгі көзі Билялова Ж.К. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру – білім берудің басым бағыттағы мақсаттарының бірі Аманшина Г.А. Үштілділік білім беруді жүзеге асыру шарттары Тусупбаева С. Ж. Мектепке дейінгі ұйымда қазақ тілін тиімді оқыту Садыкова Б. А. Инклюзивті білім беру-өмір қажеттілігі Шонтыбаева Н. Тарих пəнін оқытуда ұлттық құндылықтардың алатын орны Сейтқазиев Р.З. Мектептің даму үдерісінің өзгерісін мониторинг арқылы бағамдау Кулымбетова Ж.К. Толеранттылық, дінаралық татулық пен келісім тұғырнамасы Хатимулина Б.Т. Жаңа заман талабына сай кəсіби құзіретті мамандар дайындауда дуалды оқыту жүйесінің маңызы Машжанова А.Е. Үштілділік – бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі Абилова Ж.М. Рухани адамгешілік – асыл қасиет Абишева А. М., Узахова Ж.Т. Жаңаша оқыту-жетістік көзі Жиенқұлова Ж.А. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудағы логикалық есептердің маңыздылығы Сармолдаева Ү. М.География сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру Конференция ұсынысы 5

268 274 278 284 290 295 299 303 306 309 315 319 324 329 332 339 342 346 350 357 361 365 368 373 378 381 386 390 394 399 404 407 410

АЛҒЫ СӨЗ Ғалымжанова Маржан Анесқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Құрметті əріптестер! Құрметті конференция жұмысына қатысушылар! Бүгінгі «Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn-line конференция жұмысына қош келдіңіздер!Желі жүйесінде шығармашылық жұмыстарымен, ғылыми ізденістегі баяндамаларымен барша қатысушылар ісіне сəттілік! Бұл конференцияны өткізуде педагогтардың кəсіби құзіреттілігі мен білімін инновациялық қызметте арттыру, əлемдік жəне отандық тəжірибелік мəселелерді талқылау мен ендіру жəне білім мен ғылымды дамыту бағытында пікіралмасу мақсат етілген. Ел Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын айқындап берді. Ол–Қазақстан Республикасының əлемдегі дамыған алдыңғы 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Əлем бір орында тұрмайды. Еліміз тарихи тамыры терең, адами ресурстар потенциалы бай тəуелсіз мемлекет ретінде дамып, өркендеуде екендігін көрсетіп келеді. Жолдауда аталған бес басымдық осының дəлелі. Сондықтан да білім беру саласында кезек күттірмейтін бірқатар шешілуі тиіс мəселелер мен атқаратын ауқымды жұмыстар күтіп тұр. Білім беру жүйесіндегі білім мазмұнын жаңартуға басымдық беріліп, олардың жүзеге асуы-бұл білім беру жүйесінің дамуы, оны жаңарту мен тиімділігін арттырудың басты шарттары болып табылады. Қазіргі уақыттағы білім беру жүйесінің басты мақсаттары –əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне қоғам қажеттіліктеріне сай заманауи көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық үлгісін қалыптастыру. Бұл - білім мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық моделін жетілдіру, техникалық жəне кəсіптік білім беруді жақсарту, ақпараттық технологиялар жөнінде жаңаша педагогикалық көзқарастарын айқындау секілді кешенді шараларға тікелей қатысты. Жаһандық білім беру тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Өйткені білім арқылы ғана қоғамның интеллектуалдық капиталы мен инновациялық əлеуеті қалыптасады. Қашанда білім – ұлттың бəсекеге қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады. Халықаралық тəжірибеде «өмір бойы білім алу» қағидасы негізінде ерте жастан есейген кезеңдерде де ізденісте болу, адами капитал сапасын жақсарту мəселесі қарастырылады. Өмірде білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы болатыны дəлелденіп отыр. Білім берудің мазмұнын жаңарту оқушылардың білімін ғана емес, оларды 6

қолдану дағдыларын, құзіреттілігі мен функционалдық сауаттылығын, өмірге бейімділігін қалыптастырады. Конференция жұмысына Ресей Федерациясынан, Өзбекстан, Беларуссия мемлекетінен, еліміздің барлық өңірлерінен ғалым-педагогтар қатысуда. Олар білім беру парадигмасының өзгеру жағдайындағы жаңартулар мен өзекті мəселелерді көтере отырып, педагогтар тəжірибелерін зерделеп, жаңашылдыққа бағытталған педагогтардың ізденісті еңбектерін қолдап, жүзеге асыруға күшжігерлерін жұмсай береді деген сенімдемін. Бүгінгі ұйымдастырылып отырған ғылыми-тəжірибелік конференция жұмысының қорытындысында жинақталған материалдар барша педагогтар үшін əдістемелік көмекші болады деген ойдамын. Барша ғалым-педагогтарға ғылыми-шығармашылық тұрғыда сəттілік, табысты еңбек тілеймін!

7

НООСФЕРНЫЙ СИСТЕМНО-ИНТЕГРАТИВНЫЙ ПОДХОД К ЭКОЛОГО-ГЕОГРАФИЧЕСКОМУ ОБРАЗОВАНИЮ И ВОСПИТАНИЮ ОБУЧАЮЩИХСЯ КАК СПОСОБ ОБНОВЛЕНИЯ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Аниськин Сергей Владимирович доцент кафедры химии, географии и методики их преподавания

Бусыгин Александр Георгиевич профессор кафедры педагогики и психологии

Самарский государственный социально-педагогический университет, г. Самара (Россия)

Одним из возможных способов обновления системы образования, в том числе среднего и высшего профессионального педагогического, является ноосферный системно-интегративный подход к эколого-географическому образованию и воспитанию и,как квинтэссенции этого,–ноосферной экологогеографической грамотности, компетентности и культуры студентов колледжей и вузов. В основе ноосферного системно-интегративного подхода к экологогеографическому образованию и воспитанию обучающихся лежат такие принципы, как: - принцип органической целостности объективного и субъективного; - принцип структурности системы; - принцип динамизма системы [1]. Можно предположить также, что первый принцип наиболее целесообразен при создании системы эколого-географического образования. При этом в условиях обновления системы образования основными объективными факторами будут формирование и развитие экологической культуры обучающихся, определение наиболее оптимального содержания и методов эколого-географического образования и воспитания, а также сами экологогеографические знания (информация). Субъективные факторы системы эколого-географического образования, в этом случае, можно свести к взаимодействию субъектов эколого-географического образования с субъектами взаимодействия с природой в целостном педагогическом процессе. С учётом этого, вполне допустимо констатировать, что принцип единства объективного и субъективного будет ориентировать субъектов образовательного процесса на необходимость обновления содержания процесса формирования и развития экологической культуры учащихся, способов и методов её развития в системе эколого-географического образования и определять направления единства теории и практики, в том числе и практико-ориентированного дуализма обновляемой системы высшего профессионального образования. Цель обновлённой практико-ориентированной системы экологогеографического образования заключается в том, что, определяя содержание и методы формирования экологической культуры учащихся, педагог опирается на теоретические положения об экологической культуре субъектов образовательно-воспитательного процесса и строит на их основе свою 8

практическую деятельность [2]. Решать задачи обучения, воспитания и приобщения обучающихся к ценностям природы, формирования у них способностей к выражению ценностного отношения к ним и к человеку, взаимовыгодно взаимодействующему с природой, развития способности студентов к решению экологических проблем с позиций конструктивного и эффективного мировоззрения сотворчества, может такой педагог, который не только имеет свой конструктивно-эффективный взгляд на экологию и географию природы, но и может формировать и развивать экологическую культуру своих учащихся не только в соответствии с нормативнообусловленными действиями,а и с логическими общечеловеческими (земными) ценностями. Современные эколого-географические, социокультурные и миграционные проблемы нашего социума требуют поиска новых подходов и способов их решения. Целостный характер экологических проблем, порожденных деятельностью человека, его взаимодействием с природой и взаимодействием людей в обществе, делает необходимым интеграцию усилий всех людей по их решению. Субъективный фактор является одним из ведущих в разрешении противоречий, присущих взаимодействию общества и человека с природной средой. Взаимодействие человека с природой – это неравновесный процесс в том смысле, что преобразование природы осуществляется деятельностью человека. Вмешательство Человека в природу требует от общества брать на себя задачу компенсации возмущающих природу действий. В таком взаимодействии с природой, как отмечает М.Б. Туровский, человек «представлен одновременно и возмущающим, и регулирующим началом по отношению природе» [3]. При этом он предстает и как участник и как свидетель такого взаимодействия. Соответственно может возникать такая проблемная ситуация, снятие противоречий которой осуществляется только человеком, а основным критерием этого процесса является системнотрактуемый критерий «этично – неэтично». Именно он и служит одной из основ системно-интегративного подхода к современному эколого-географическому образованию и воспитанию обучающихся, и призван сыграть свою, далеко не последнюю роль, в обновлении нынешней системы образования. Экологические проблемы целостны по своей природе, а потому их решение требует поиска природно-сообразных и эффективных системноинтегративных подходов, адекватных целостной природе взаимоотношений человека с природой в целом, и в рамках формирования экологической культуры обучающихся, в частности. Главная цель обновления системы образования при этом заключается в том, чтобы данные подходы к формированию эколого-географической культуры студентов органически проецировались на ту целостность, которая закреплена соответствующей философской категорией. Анализ научной литературы показывает, что всестороннее исследование проблемы целостности (интеграции – авторы) проведено И.В. Блаубергом. В результате анализа различных точек зрения относительно соотношения понятия «целое» и «часть», «целостность» и 9

«система», а также «системность» ученый приходит к выводу о том, что целостность есть представление о полноте охвата явлений и, вместе с тем, интеграции, структурных уровней, иерархической организации процессов и явлений и т.п., существующих в философском и научном познании [4]. Особенно наглядно объективно и субъективно-жизнеутверждающее значение эколого-географического образования и воспитания студентов для обновления нынешней системы высшего профессионального образования, невзирая на все позитивные и негативные особенности её двухуровневой формы, подтверждается спиралью базовых потребностей личности МаслоуБусыгина [5], которая приведена на рисунке 1.

Рис. 1. – Спираль базовых потребностей Маслоу-Бусыгина Проблема определения базовых потребностей личности обучающегося в условиях обновляемой системы образования исследовалась нами с позиции методологической идеи А. Маслоу о том, что интегративный способ мышления должен стать мировоззрением» человека [6]. По утверждению ученого в эпоху глобализирующегося мира особенно ощутима потребность общества в специалистах-интеграторах (интеграторах-экологах – авторы), способных жизнеутверждающе видеть явление целиком, то есть, по выражению А. Маслоу, видеть мир холистично (интегративно) [7]. Эта идея развивается в работе «Спираль потребностей как основа теории здоровья здорового человека или строил когда-нибудь Абрахам Маслоу "Пирамиду потребностей Маслоу?"»

[5], которая служит весьма убедительным доказательством того, что экологогеографическое образование и воспитание является своего рода панацеей в решении жизненно-важных проблем не только конкретного индивида, а и всего человечества. Целостность эколого-географического образования и воспитания является ориентиром познавательной деятельности студентов, которая направлена на совершенствование общей практической деятельности, в том числе и деятельности по формированию экологической культуры личности обучаемого.

10

Как ориентир познавательной деятельности целостность имеет, согласно И.В. Блаубергу, двухслойную структуру. Она включает в себя актуальное и потенциальное знание [4]. Последний слой способствует объяснению новых педагогических фактов в контексте решения проблемы формирования экологогеографической культуры обучающихся в условиях обновляемой системы образования. Особенно наглядно основоопределяющее значение ноосферного системноинтегративного подхода к эколого-географическому образованию и воспитанию обучающихся для обновления системы образования подтверждается ноосферной концепцией В.И. Вернадского, которая стала предшественницей идеи устойчивого развития общества на основе методологического принципа стратегии выживания человечества [8]. Ноосферная гармония как «модель желаемого будущего» [9] и ведущая роль человеческого разума в системе «человек – общество – природа» определяют новый этап эволюции жизни на Земле и предоставляют большие возможности для конструктивного и эффективного обновления системы образования, в которой экологические императивы должны составлять не только основу жизненной стратегии каждого человека, а также национальной и региональной образовательной политики. Литература: 1.Аниськин С.В. Системно-интегративный подход к развитию экологической культуры педагога в системе повышения квалификации // Пути повышения статуса педагога в системе повышения квалификации–Атырау: Филиал АО «НЦПК "Өрлеу"» ИПКПР по Атырауской области (orleu-atr.kz.),2015.С.10-15.

2. Аниськин С.В. Формирование экологической культуры будущего учителя в процессе обучения в педагогическом университете (на примере естественногеографического факультета): автореф. дисс…канд. пед. наук. – Самара: СГПУ, 2005. – 25 с.

3.Туровский М.Б. Философские основания культурологии.–М.,1997. 440 с.

4. Блауберг И.В. Проблема целостности и системный подход. М.,1997. 448 с.

5.Бусыгин А.Г., Бусыгина А.Л. Спираль потребностей как основа теории здоровья здорового человека или строил ли когда-нибудь Абрахам Маслоу «Пирамиду потребностей Маслоу?» – Самара: СамГПУ, 2003. – С. 27-37.

6.Маслоу Абрахам Г. Мотивация и личность. – СПб.: Евразия, 1999. – 479 с.

7.Бусыгин А.Г. Десмоэкология или теория образования для устойчивого развития. Книга первая. Симбирск: Изд-во «Симбирская книга», 2003. 224 с.

8. Глазачев С.Н. Ноосферные идеи Вернадского и современное образование // Социально-экологические технологии. Выпуск № 2. – Том 2, 2012. – С. 9-19.

9.Урсул А.Д.Путь в ноосферу (концепция выживания и устойчивого развития цивилизации). М., 1993.

11

КОМАНДАЛЫҚ ОҚЫТУ ƏДІСІ «TEAM TEACHING» Хамзина Эльмира Нариманқызы Орал қаласындағы физика-математика бағытындағы Назарбаев зияткерлік мектебінің экономика негіздері пəні мұғалімі

Аңдатпа Мақалада командалық оқытудың тиімділігі, артықшылығы туралы жазылады. Оқыту барысында оқушылардың белсенділігінің артып, білім сапасының көтерілуіне оң əсерін тигізетіндігі жəне мұғалімдердің бірлесіп жұмыс жасауы мұғалімнің жұмысының жүктемесінің азаюына ықпал етіп , өз кезегінде оқыту үрдісінде белгілі бір жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретіндігі туралы талданады. Аннотация В статье написано об эффективности и преимуществе командного обучения, о его положительном влиянии на улучшениие качества образования и повышение активности студентов в обучении. Совместная работа учителей, работа в команде позволяет достичь определенных успехов в преподавании и снизить нагрузку при подготовке к уроку.

Abstract The article written about the effectiveness and superiority of team learning, its positive impact on improving the quality of education and increase the activity of students in training. Joint work of teachers, teamwork can achieve some success in teaching and reduce the load in preparation for the lesson. Бүгінде ұстаз қасиетті міндетін атқара отырып, білім беруді одан əрі ізгілендіру, жеке тұлғаны қалыптастыруда озық, жаңғыртылған əдістемелік жүйені меңгеру, əлемдік білім беру кеңістігіндегі ел дамуына оңтайлы ізгі қадамдарды игеру сияқты жаңа талаптарға сəйкес істерді жүзеге асыруға бет бұрды. Сапаға жетелейтін, оны қадағалайтын түрлі тетіктер жеткілікті. «Əлеуметтік-экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауын жүзеге асыру мақсатында Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тəжірибесін оқу-тəрбие үрдісіне енгізе отырып, тарату қазіргі таңдағы білім беру саласындағы тырнақ алды маңызды мəселелердің бірі болып табылады.Қазақстанның барлық білім беру мектептерінде НЗМ инновациялық білім беру тəжірибесінің тиімділігін ғылыми тəсілдер арқылы жəне оқытушы-əдіскерлердің ғылыми–əдістемелік ұстанымдарындағы ерекшеліктеріне тоқталып өтсек. Үш тілде білім берудің тиімділігі Халықаралық зерттеулер үш тілде жүргізілетін оқу бағдарламалары бойынша білім алатын оқушылар жұмысқа ұқыпты, мотивациялары жоғары, бірнеше тіл білудің артықшылықтарын түсінеді. Зияткерлік мектептерде үш тілде оқытудың əдіс тəсілдері:  Пəн мен тілді кіріктіріп оқыту əдісі; 12

 Командалық оқыту;  Тілдік ортаға ену; Командалық оқыту əдістеменің үштілдік білім беру саясатына əсері. Реформаны жүзеге асыру əрбір ұстаздың басты міндеті. Сондай міндеттердің бірі ретінде командалық оқыту əдістемесі негізінде кіріктірілген білім беру бағдарламасының үштілдік саясатының мақсатын жүзеге асыру болатын. Назарбаев Зияткерлік мектептерінде жасалынып, іске асып жатқан игі істерімізді оқырман жəне ұстаздар қауымымен ортаға салып, бөліскіміз келеді. Мұндай игілікті істер ел болашағын қолына алатын болашақ жастарымыздың жан-жақты өсіп-өркендеуіне ықпал етері сөзсіз. Біздің алдымызда Назарбаев Зияткерлік мектептері үшін нақты, айқын қойылған стратегиямызда мақсат пен міндет көрсетілген, оны орындау үшін ат салысу əр қайсысымыздың міндетіміз. Бүгінгі таңда мектебімізде АҚШ,Канада, Ұлыбритания, Кениядан келген жоғары біліктілігі бар, өз ісіне білікті, ұзақ жыл еңбек өтілі бар жас мамандар мен шетел пəнінің мұғалімдері қызмет атқарады. Командалық оқыту «Team teaching»–бұл екі мұғалімнің өзара қызметтестігі, олар ортақ мақсатқа жету үшін, яғни оқушылардың білімдерін жетілдіруге ұмтылады. Оқушылар үшін мұғалімдер білім беретін ортаны жасайды жəне өзінің білім беру тəжірибесін жетілдіріп отырады. Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша, командалық оқыту барысында оқушылардың белсенділігі артып, білім сапасының көтерілуіне оң əсерін тигізеді жəне мұғалімдердің бірлесіп жұмыс жасауы мұғалімнің жұмысының жүктемесінің азаюына ықпал етеді. Бұл өз кезегінде оқыту үрдісінде белгілі бір жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді. Командалық оқытуды жүзеге асыру–сабақ жоспарын бірлесе жоспарлау мен сабақты екі мұғалімнің бірлесе сабақ жүргізуі. Командалық оқытуды жүзеге асыру кезінде əр мұғалім өз идеясымен бөлісе отырып, бір-бірімен тəжірибе алмасады. Бірлескен жұмыс нəтижелі сабақты жоспарлауға мүмкіндік береді. Сабақты командалық түрде жүргізуде: -əр мұғалім сабақ жүргізетін сыныбындағы оқушылардың психологиялық жас ерекшеліктерін жақсы білуі қажет; - сабақ жоспарында сабақтың əр кезеңін жүргізуде əр мұғалімнің атқаратын қызметін нақты бөліп көрсетілуі тиіс; -сабақтың əр кезеңін жүргізуде қолданылатын əдістер мен тəсілдерді жəне қолданылатын ресурстарды бірлесе отырып таңдау қажет. Күнделікті сабақтарды жоспарлау барысында командалық түрде жоспарлауды əрдайым жүзеге асырып келеміз. Сонымен қатар сабақ беру үрдісінде командалық оқытуды жиі қолданамыз.Мысалы,11-сыныпта командалық оқытуды негізге алып сабақ жоспарын дайындап, экономика пəнінен «Сұраныс.Сұраныс заңы.Ұсыныс.Ұсыныс заңы.Нарықтағы баға» тақырыбында командалық түрде сабақ өткіздік.Сабақты жоспарлау барысында кезеңдерге бөліп,əр кезеңді өткізудің əдіс-тəсілдерін таңдадық. Ол үшін əр мұғалімнің атқаратын қызметін алдын ала анықтап алдық. Сабақ үрдісінің ұйымдастыру кезеңінде де екі мұғалім де бірге атсалыса отырып əрекет етеді.

13

Əр сыныпқа сабақты жоспарлау кезінде оқушылардың жас ерекшеліктері ескерілді.Ұйымдастыру кезеңінде оқушылардың қызығушылығын туғызу мақсатында оқушыларға « Нарықтағы баға» ойыны ойнатылды. Оқушылардың барлығы бір тауардың (апельсиннің) бағасының неліктен əртүрлі болатынын, барлық оқушы арзан тауарды сатып алғысы келетіндерін көрсетті. Осы кезде бір мұғалім нұсқаулықты оқыса, екінші мұғалім іс-əрекетті көрсетіп тұрады. Бұл кезеңде оқушылар белсенді қозғалу нəтижесінде бойларын жазады, əрі сабақ тақырыбын айқындайды. Тілдік мақсатты жүзеге асыру үшін оқушылар үш тілде жазылған терминдері бар кеспе қағаздарды сəйкестендірді. Сабақтың осы кезеңінде АКТ-нің көмегімен бір мұғалім түрлі сурет арқылы оқушыларға проблемалық сұрақтар қойды, оқушылардың жауабын тыңдаған соң, екінші мұғалім осы суретке байланысты сипаттама жасады.Балалар сын тұрғысынан ойлануға берілген суреттер арқылы сөйлеп, өз пікірлерін айтты. Сын тұрғысынан ойлануға берілген тапсырмалар оқушылардың қойылған сұрақтарға жауап іздеу, əр мəселеге байланысты өз пікірін айтып, оны дəлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дəлірек қарастыруды жəне сол дəлелдемелердің қисынын зерттеуге мүмкіндік береді. Тақырыпты бекітуге арналған тапсырмаларды орындау кезеңінде əр оқушы жеке еңбектенді.Командалық іс-əрекет əр оқушының жеке жұмысын тез бағалауға үлкен мүмкіндік беретіндігін осы жерде анық байқадық. Оқушыларға жаңа ұғымдарды таныстыру мақсатында мұғалімнің бірі нарық заңдары туралы, бағаның қалай түзілетіні туралы айтып тұрса, екінші мұғалім болып жатқан құбылысқа байланысты есептердің шығарылуын көрсетіп тұрды. Оқушылардың сұрақтарына байланысты мұғалімдер диалогты түрде жаңа білімді əрі қарай жалғастырып өрбітті. Сабақтың келесі кезеңінде оқушылар топқа бөлініп, Сұранысқа ұсынысқа əсер етеін факторларды,олардың графиктерінің қалай жылжитынын анықтауға байланысты практикалық жұмыстарды жүргізді.Экономика пəнінен жүргізілетін практикалық жұмыстар соның ішінде,есептер шығару, гафиктермен жұмыс оқушылардың белсенділігін арттырса, ал мұғалімдер үшін бірлесе отырып жүргізілген сабақ оқушылардың белсенділігін зерттеуге,əрі оқушыларды бағалауға, оқушылардың бір-бірін бағалауға үлкен мүмкіндік береді.

- Сабақ рефлексиясы «Бағдаршам» түрінде жүргізіліп, командалық түрде өткізілген сабақтың нəтижесі оқушы көзқарасы тарапынан бағаланды. Мұғалімдер үшін сабақты бірлесе жоспарлау, командалық түрде пəнді оқытуда жақсы жетістіктерге жетудің тиімді əдісі екендігіне көзімізді жеткіздік. Сонымен қатар командалық оқыту барысында мұғалімдер мынадай жағдаяттарға аса мəн беру керектігін байқадық:сабақты жоспарлау барысында нақтыланып көрсетілген əр мұғалімнің міндеті сабақтың кезеңінде сақталуы тиіс; -–сабақ үрдісінде мұғалімдер арасында бір-бірінің ойын жалғастыратындай өзара байланыс болуы керек; -–командалық оқытуды жүргізетін мұғалімдер бір-бірінің пікірін тыңдап, қабылдай білуі керек.

14

Жəне сонымен қатар ең бастысы –мұғалімдер бір-бірінің тілін үйренуге бар күштерін салуы тиіс. Тіпті шектеулі болса да сөздік жаттау, оқытуға қатысты сөздерді меңгеру,оқу жəне жазу дағдыларын жаттықтыру мұғалімдерге өзара коммуникацияны орнықтыруға мүмкіндік береді. Мысалы, «орында отырып жұмыс істеу», «жұптық жұмыс», «топтық жұмыс», «сынып болып жұмыс істеу», «оқушы», «бірінші», «екінші», «үшінші» жəне т.б. осы сияқты сөз тіркестерін, оқу іс-əрекетінің түрлерін білдіретін жаңа сөздерді жаттау кедергісіз коммуникацияға жол ашатыны сөзсіз.Сондай-ақ мұғалімдер сыпайылық пен əдептілікке бастайтын қарапайым сəлемдесу, алғыс, ризашылықты білдіретін сөздерді үйреніп алса, тіптен жақсы. Оқыту үрдісі кезінде келесі қысқа мерзімді шаралар коммуникация орнатуға өз септігін тигізеді екен. Пайдаланған əдебиеттер: 1.George, M & Davis-Wiley, P 2000, ‘Team teaching a graduate course’ College Teaching, 48(2), 75-84.

2.Davis, J 1995, Interdisciplinary courses and team-teaching: New arrangements for learning, 3.Mason, J 1992, ‘Business schools: Striving to meet customer demand’, Management Review, 81(9), 10-14.

4.McDaniel, E & Colarulli, G 1997, ‘Collaborative teaching in the face of productivity concerns: The dispersed team model’, Innovative Higher Education, 22(1), 19-36.

5.Helms, M, Alvis, J, & Willis, M, 2005, Planning and implementing shared teaching: An MBA team-teaching case study. Journal of Education for Business.

September/October, 29-34.

6.Hill, H & Cohen, D, 2005, ‘Teaching teachers: Professional development to improve student achievement’, Research Points, summer, 3(1), 1-4.

7.Hinton, S & downing, J, 1998, Team teaching a college core foundations course: Instructors’ and students’ assessments. Richmond, KY: Eastern Kentucky University.

ERIC document No. ED 429469.

8.Hung, D, 2002, ‘Bringing communities of practice into schools: implications for instructional technologies from Vygotskian perspectives’. International Journal of Instructional Media, 29(2), 171-183.

ФЕНОМЕН ВОСПИТАНИЯ: ПОЛИКУЛЬТУРНОЕ ПРОСТРАНСТВО И ГУМАНИТАРНО-ЦЕЛОСТНЫЙ ПОДХОД Тойганбекова Ш.М., Джаксылыкова У.С. ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области

Понимание природы явления многими исследователями признается исходным в построении педагогической деятельности. В зависимости от того, как интерпретируется воспитание, во многом зависят последующий выбор педагогических средств и обоснование логики их развертывания, 15

профессиональное становление педагога,его подготовка к эффективной деятельности и поведению в педагогической реальности. При этом под реальностью мы, вслед за философами,понимаем совокупность всего существующего, бытие. Э. Фромм указывает на две кардинально противоположные жизненные позиции всех живущих на земле: позиция «иметь» и позиция «быть». Первая означает сведение смысла жизни к потреблению: «Я есть то, чем я обладаю». Вторая заключается в самом проживании взаимодействия с миром: «Я есть то, что со мной происходит». При первой человек центрируется на средствах существования, при второй – на содержании жизни. Традиционно воспитание рассматривается с позиций обладания: общества–личностью, личности–социальными и культурными ценностями, человека–человеком и т. д. Бытийственный подход к воспитанию переводит восприятие человека в сферу активности, деятельности, субъектности. Обращение к философскому знанию традиционно рассматривается как один из важных методологических источников обоснования целей воспитательного процесса и профессионально-педагогической подготовки к осуществлению воспитательной деятельности. Наиболее плодотворным в этом отношении нам представляется феноменологический подход, гуманитарная интерпретация которого предполагает,во-первых, освобождение от иллюзии познания субъективного мира человека, а следовательно, и сопряженного с ним мира культуры в рамках естественнонаучной парадигмы; во-вторых, положение о том, что науки о человеке должны стать по преимуществу осмыслением (извлечением или приданием смысла) субъективно воспринимаемых проявлений жизни (духа) человека; в-третьих, признание основным методом постижения духовной реальности не познание, но понимание; методом же репрезентации результатов понимания –описание вместо объяснения. Исследуя воспитание как феномен, мы понимаем, что в отличие от объективного факта и субъективного представления феномен есть неустранимое единство того, что действительно существует, и формы, в которой это существование явлено. «В отличие от классического “явления”, “феномен”есть нечто,что имеет онтологическое существование и значимость» (М. К. Мамардашвили). При этом феномен представляется как единство предметного знания и тех жизненных структур, в которых это знание порождается (К. А. Свасьян). Попытки описания и понимания бытия приводят нас к герменевтическим методам.Герменевтика, как известно,–искусство и теория истолкования, имеющего целью выявить смысл текста, исходя из его объективных (значения слов и их исторически обусловленные вариации) и субъективных (намерения авторов) оснований.Возникнув в период эллинизма в связи с интерпретациями и исследованием классических текстов, герменевтика в XX в. постепенно оформляется в одну из основных методологических процедур философии, сначала в рамках экзистенциализма (М. Хайдеггер), затем собственно в 16

философской герменевтике. В учении X. Г. Гадамера герменевтика приобретает функции онтологии, поскольку «бытие, которое может быть понято, есть язык» социальной философии, а понимание есть форма осуществления общественной жизни и «критики идеологии». Современные казахстанские и зарубежные исследования в области философии, психологии и педагогики доказывают плодотворность герменевтических методов в понимании мира культуры, человека, процессов его становления. Герменевтический подход, имеющий своим основанием феноменологию, утверждает в науках о человеке понимающую методологию, понимающие методы или, следуя традиции, –интерпретационизм. Как полагает Ю.С.Майнулов, отдельные представления о деятельности, игре, отдыхе, общении, отношениях можно суммировать в одно понятие – «способ бытия» –и тем самым отвлечься от деталей и избыточной информации, подняться на более высокий уровень обобщений. Бытие все шире входит в педагогику воспитания как категория, обозначающая «жизнь, существование» (например,«радость бытия»); все чаще педагоги приходят к выводу, что «содержанием воспитания должно стать содержание жизни ребенка» (Е. В. Бондаревская). Так воспитание становится педагогикой бытия. Анализируя различные подходы к определению категории «воспитание», мы обнаружили,что большинство авторов сходятся в том, что воспитание одновременно рассматривается в трех аспектах (социальное явление, процесс и деятельность), отражающих три аспекта духовного бытия человека: его социокультурное (выбор и осуществление культуросообразного образа жизни и поведения),индивидуальное (самостановление субъектом культурного процесса) и сопричастное бытие вместе со значимыми Другими. Соглашаясь с О. С. Гребенюком,что «в основу курса педагогики необходимо положить идею человековедческой направленности педагогического мышления, идею формирования человеческого в человеке», мы рассматриваем три выделяемых аспекта воспитания как три способа бытия ребенка в культуре: предстояние, самостояние и состояние. «Стояние» отражает бытийственность рассматриваемых воспитательных процессов, а соответствующие приставки (пред-, само- и со-) выделяют из семантического поля различные аспекты этого бытия. При этом первый аспект задает жизненные (а значит, и воспитательные) смыслы, его результативные характеристики, второй отражает образ бытия, являющийся предметом и целевой характеристикой воспитания, а третий (состояние) – содержание и механизм воспитания. Социокультурная природа воспитания: бытие как предстояние Воспитание как социальная функция воспроизводства человеческого качества может быть понято лишь в контексте культуры, как социокультурный феномен. С этой точки зрения, воспитание человеческого в человеке – это воспроизводство в нем социальной культуры, его «окультуривание». Личность – это способ общественного бытия человека. Родившись, человек предстает перед опытом предшествующих поколений, который в 17

концентрированном виде выражен в культуре, социокультурных ценностях.Интериоризация этих ценностей,идентификация с социокультурным окружением (т. е. личностное становление) – первое, что ожидает от человека его окружение. В педагогическом аспекте интериоризация социокультурных ценностей обеспечивается в рамках культурологического подхода через организацию педагогически целесообразной среды (общественное мнение, традиции, коллективные дела, события, праздники и т.д.). Системный подход позволяет организовать среду в воспитательное пространство, технологизировать воспитательный процесс, повысив степень целостности воспитательных влияний. При этом под социокультурным воспитательным пространством мы понимаем специально организованную педагогическую среду, структурированную систему педагогических факторов и условий становления ребенка.Характерные признаки пространства – его протяженность, структурность, взаимосвязь и взаимозависимость элементов, его выделенность из среды, обязательно воспринимаемая воспитанником субъективно (образ пространства, выделенного из среды). Важная характеристика воспитательного пространства – субъективность восприятия. То, что воспринимается одним человеком как пространство, служит ценностью, пределом, имеет определенные очертания, границы, для другого есть бесформенное «нечто», невоспринимаемое и незначимое, т. е. пространством не являющееся. Синонимом пространства в филологии выступает категория «поле». Мы можем выделить в качестве воспитательных пространств поле значений (социальное пространство), поле ценностей (пространство культуры), поле смыслов (субъектное пространство человека). Вокружающем человека мире объективно существует особое социальное измерение, создаваемое совокупной деятельностью людей, – поле значений, которое отдельный индивид находит как вне его существующее (им воспринимаемое, усваиваемое);как то,что входит в его образ мира (А. Н. Леонтьев). В пространстве культуры школьник и педагог обретают действительно духовно-личностный уровень и способ общения с миром, который в любой модели духовно-познавательной деятельности (философской, религиозной, художественной, научной и т.д.) не только приведет воспитанника к знанию, но и оставит «право на незнание» (Ю. Миттельштрасс), на постижение сущности явлений «изнутри» (М. Цветаева), на выбор и локализацию во взаимодействии с миром «личностного диалекта» (А. А. Мелик-Пашаев). Если среда в основе своей есть данность, то воспитательное пространство, в трактовке Л. И. Новиковой, – результат конструктивной деятельности, достигаемый в целях повышения эффективности воспитания, причем деятельности не только созидательной, но и интегрирующей. Однако возможности создания социально-культурных воспитательных пространств 18

достаточно ограничены: реально мы можем говорить о совокупности пространств воспитания ребенка. Средовый подход к воспитанию, понимание его как социокультурного феномена подчеркивает значимость и актуальность воспитания для общества. В рамках этого конструируются идеал личности как социального типа, модели гражданина, патриота и т. д. Однако этот подход не дает возможности сформулировать инструментальные педагогические цели, тем более, определить способы отбора содержания воспитания. С вопросом пребывания человека в бытийном пространстве М. М. Бахтин связывает диалогичность сознания и рассматривает процесс становления души, когда человек начинает самоосознавать себя, делаясебя и субъектом и объектом самопостроения, самоформирования. Наиболее перспективным тезисом гуманистической психологии и педагогики является тезис о том, что развитие ребенка имеет свои внутренние закономерности, внутреннюю логику, а не является пассивным отражением действительности, в условиях которой это развитие совершается. Понятие внутренней логики развития, являющееся ключевым для гуманистической психологии, фиксирует то обстоятельство, что человек, являясь саморегулирующимся в процессе жизнедеятельности, приобретает такие свойства, которые не предопределены однозначно ни внешними воздействиями, ни внутренними природными данными. В соответствии с таким подходом непременным условием эффективности воспитания является опора на собственные силы ребенка и внутреннюю логику его развития. Восхождение к субъектности: бытие как самостояние В качестве ведущей идеи современной педагогики, как показывают исследования В. В. Горшковой,С. М. Годника, А. В. Кирьяковой, И. А. Колесниковой, Н. К. Сергеева, В. В. Серикова, А. П. Тряпицыной, Е. Н. Шиянова и др., выступает необходимость преобразования воспитанника из преимущественно объекта учебно-воспитательного процесса преимущественно в его субъект, а воспитание понимается как «восхождение к субъектности» (М.С. Каган). Субъект (от лат. subjectus — находящийся у основания) — носитель предметно-практической деятельности и познания, «активный делатель», источник осознанной, целенаправленной активности. В философии под субъектом понимается активно действующий и познающий, обладающий сознанием и волей человек, противостоящий внешнему миру как объекту познания. Субъект – ненечто пассивное, только воспринимающее воздействия извне и перерабатывающее их способом, производным от его «природы», а носитель активности. Субъект – это самоутверждающаяся индивидуальность. В становлении субъектных свойств ребенка видится суть современной педагогической деятельности. Е. В. Бондаревская рассматривает субъектные свойства как определяющие меру свободы личности, ее гуманности, духовности, жизнетворчества, как ядро человека культуры. Если личность и индивидуальность – это два способа бытия в обществе, то 19

субъектность нам представляется как единство этих двух аспектов. В самом деле, нельзя утвеждать свою самость, не будучи выделенным из среды; но также не представляется возможным конструктивное самоутверждение без идентификации со средой. Таким образом, воспитание как процесс –это «восхождение к субъектности» ребенка (М.С. Каган), «непрерывное становление к целостности», «предоставление человеку возможности самоопределиться» (Г.С. Батищев). И в этом смысле оно является по отношению к воспитателю «другодоминантным» процессом, характер и закономерности протекания которого обусловлены онтологическими особенностями становления ребенка. Причем, выражаясь словами В. В. Серикова, «становление ребенка субъектом – это не момент воспитания, а суть его». Субъектное становление человека осуществляется через самоопределение, которое есть, прежде всего, самоопределение смыслов деятельности, поведения, всей жизни человека. Культура в этом отношении предоставляет ребенку выбор, а педагог – поддержку в выборе и принятии (переживании) ценностей. В результате самоопределения человек (ребенок) выстраивает систему смыслов, смысловое поле, или внутреннее смысловое пространство. Формами его организации могут выступать, по крайней мере, «Я-концепция» или направленность личности, а способы управления процессом его становления позволяет определить синергетический подход. Понятие смысла выражает укорененность индивидуального сознания в личностном бытии человека (Г.Г. Шпет), а понятие значения – подключенность этого сознания к сознанию общественному, к культуре. Два этих понятия встречаются в категории «ценность», т. е. в том, что значимо для других и эмоционально принято и осознано самим индивидом. Два процесса – осмысление (наделение ценностей смыслами) и осознание (формулирование смыслов в ценности),– встречаясь, образуют пространство субъектности человека, или его ценностно-смысловую сферу. Согласно утверждению В. Франкла, «быть человеком означает быть обращенным к смыслу,требующему осуществления, и ценностям, требующим реализации». Субъектное пространство, по нашему мнению, выделяется рядом признаков. Во-первых, это целостный и в высшей степени осознанный образ себя. Так же, как и социокультурному воспитательному пространству (в трактовке Л. И. Новиковой и ее научной школы), субъектному пространству присуща целостность, согласованность элементов. Во-вторых, субъектное пространство – это идентичность человека в его социокультурном окружении. Иметь идентичность – значит быть, прежде всего, самим собой в уподоблении себя выбранному социокультурному окружению (Э. Эриксон). Идентичность как организация жизненного опыта в эго индивидуума охраняет согласованность и индивидуальность опыта, подготавливая индивида к разрушительным воздействиям среды, предвидению внутренних и внешних опасностей, интегрирует его дарования и социальные 20

возможности. В-третьих, субъектное пространство – всегда результат работы человека над собой, постоянного усилия быть, сохранять свою позитивную идентичность. В этом отношении запрет и самоограничение являются не только результатом, но и процессуальной характеристикой становления человека как субъекта. Взаимодействие с окружением (ближайшей средой и людьми) служит важнейшим источником саморазвития индивида, средством обеспечения его самореализации и стимулом для дальнейшего индивидуально-личностного роста, который осуществляется непрерывно на протяжении всей его жизни. Взаимодействие человека с миром и людьми позволяет ему не только актуализировать имеющиеся внутренние потенциалы, но и восполнять их в структурном, содержательном, ценностном, смысловом плане. Включение в этот процесс делает возможным сопоставление мыслей, чувств и поступков индивида с их выражением у других людей, что выступает основой его самопознания, самоопределения, саморегуляции, самореализации и самоутверждения. Оно помогает субъекту умножить собственные силы, получить эмоциональную «подпитку» и через со изменение картин мира перейти к более адекватному его восприятию и пониманию. Эти выводы приводят к необходимости рассматривать взаимодействие (со стояние) человека с миром и людьми как условие его саморазвития. Лишь в этой плоскости может быть понята роль педагога в воспитательном процессе, категория содержания воспитания. Воспитательное взаимодействие: бытие как состояние Недостаток многих исследований и практики воспитания, как нам представляется, состоит в том, что деятельность воспитанника понимается только лишь как реактивная деятельность, осуществляемая в ответ на предъявление со стороны педагога определенных условий (условий задачи, например). Анализ попыток прямого переноса теории деятельности в воспитательную практику показывает неэффективность бихевиористского подхода в воспитании. Воспитание как процесс смыслообразования, рефлексивное сознание, «мучение над смыслом бытия» приближается к внутренней деятельности, не имеющей, однако, предметного характера. Уяснение человеком смысла того или иного отношения к миру не дается ему прямо и автоматически, но требует сложной и специфической внутренней деятельности по оценке своей жизни, решению особой «задачи на смысл» (А.Н. Леонтьев). М. Хайдеггер обнаруживает, что вхождение человека в мир жизненных смыслов и поступающей деятельности может осуществляться «только путем сопонимания, соосмысления, сооценки, сопереживания и приобщения к совместному творчеству, созидающему подлинные и гармонические отношения человека к миру, другим людям» и к самому себе. Утверждая некую общность условий человеческого существования, Ж. Сартр приходит к выводу «…чтобы получить истину о себе, я должен пройти через Другого». Данные идеи 21

подтверждают мысль о том, что саморазвитие индивида в условиях его взаимодействия с окружающими является по сути двусторонним процессом. В рамках социальной, средовой педагогики дискутируется вопрос об «авторах среды» (или «школьного пространства»), о пассивной роли в ней учеников. Но традиционное воспитание ставит в пассивную роль и педагогов, которые, превращаясь в простых исполнителей социального заказа, перестают быть субъектами воспитания и формируют столь же пассивных исполнителей. М. С. Каган называет «потребность в другом человеке как соучастнике моего бытия» одной из основных внегенетических потребностей индивида. Особо выделяя эту потребность, он исходит из понимания того, что человеческая жизнь и деятельность коллективны по своей природе и предполагают «взаимодействие между участниками этих процессов». На этой основе М. С. Каган утверждает, что человек испытывает нужду в себе подобных «как соучастниках единых материально-практических, практическидуховных и чисто духовных действий».В нравственной философии М. М. Бахтина Я присутствует в присутствии Другого. Другой позволяет признать за ним конкретно-индивидуальный неповторимый мир действительнопоступающего сознания. А. Г. Асмолов выделяет потребность ребенка в том, чтобы значимые «другие» включались в его жизнедеятельность. В контексте самостановления ребенка деятельность воспитателя воспринимается как ценностно-смысловое взаимодействие с целью решения экзистенциальных проблем воспитанника. Одновременно происходит трансформация представлений и способов деятельности самого воспитателя. Активное субъект-субъектное взаимодействие педагога и воспитанника, их ценностно-смысловые обмены и связанные с ними сотрансформации приводят к идее со стояния педагога и воспитанника в культуре, в едином ценностносмысловом поле, пространстве диалогического взаимодействия. «Существовать значит сосуществовать». Только познав другого, сам можешь определить собственную принадлежность. Это пространство воспитательного взаимодействия есть пространство педагогической культуры, поскольку его конструктами являются ценности и способы деятельности, а содержанием – происходящие в субъектах взаимодействия изменения. Педагог не передает готовые образцы нравственной и духовной культуры, а создает, вырабатывает их вместе с воспитанниками. Совместный поиск ценностей, норм и законов жизни, их исследование в конкретных видах деятельности, в общении и составляют содержание воспитательного процесса. Список литературы: 1.Бершадский, А. М. Понятие, формы и методы воспитательного процесса / А. М. Бершадский. – М: Изд-во «Прогресс»., 2012. – 308 с.

2.Ибрагимов, И. М. Воспитательные технологии и средства обучения / И. М. Ибрагимов, - М.: Изд-во: «Академия», 2013. – 336 с.

3.Малитиков, Е. М., Карпенко, М.П., Колмогоров, В.П. Актуальные проблемы развития образования в РК и странах СНГ // Образование. – 2014. – №1 (2). – С.

42–54.

22

ВЗАИМОСВЯЗЬ ЛИЧНОСТНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ И ГЕНДЕРНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ В ЮНОШЕСКОМ ВОЗРАСТЕ Одноколова Анастасия Геннадьевна студент, ГГУ им. Ф. Скорины

Новак Наталья Геннадьевна старший преподаватель кафедры, кандидат психологических наук, ГГУ им. Ф. Скорины

Комплекс гендерных характеристик личности включает в себя гендерную идентичность, маскулинные и фемининные черты личности, стереотипы и установки, связанные с полотипичными формами и моделями поведения. Отдельные гендерные характеристики не всегда тесно взаимосвязаны между собой, поскольку они зависят от нескольких факторов. Каждая из гендерных характеристик может иметь свою историю развития и отличаться спецификой проявления [1]. Выделяют три уровня явлений, которые объясняют гендерные особенности личности юношей и девушек: биологический уровень (индивидуальный ресурс и жизненный потенциал человека, начиная от клеток и заканчивая системой органов), психологический уровень (личностный ресурс, который человек использует для конструирования своей идентичности, то есть комплекс психологических особенностей, включающий в себя когнитивные способности, мотивационно-волевой потенциал, доминирующие ориентации, ценности и др.), социальный уровень (доминирующая в обществе идеология и социальные изменения, влияющие на юношей и девушек как участников общественных отношений). Гендерная идентичность–это социальный конструкт, представляющий собой целостную,сложно организованную, внутрипсихическую, динамичную структуру, интегрирующую отдельные стороны личности, связанные с осознанием и переживанием себя как представителя определенного пола. Это одна из базовых характеристик личности, которая формируется в результате психологической интериоризации мужских или женских черт, в процессе взаимодействия Я и других,в ходе социализации.Содержательные составляющие гендерной идентичности, как правило, раскрываются через категории «маскулинность» и «фемининность» как осознание своей связи с этими культурными определениями [2]. Трудности с формированием гендерной идентичности вызваны следующими причинами: – мальчики больше времени проводят с матерью; – мальчики зачастую воспитываются только мамой и бабушкой; – окружающие ребенка взрослые нередко осуждают «немужское» поведение, но не поощряют мужское и не обучают ему; – мама берет на себя роль «мужика» в семье; – отсутствие в образовательных программах дифференцированного подхода к обучению и воспитанию девочек и мальчиков.

23

Гендерный подход изучения личности основан на идее о том, что важны не биологические или физические различия между юношами и девушками, а то культурное и социальное значение, которое придает общество этим различиям. Иными словами, наиболее важна именно социокультурная составляющая понятия гендера, которая закладывается в процессе воспитания и развития. Эти различия можно рассмотреть с разных позиций, с точки зрения учета специфических особенностей и в контексте саморазвития,социализации. Юношество–это самый трудный и сложный из всех возрастов, представляющий завершающий период становления личности. Вместе с тем это самый ответственный период, поскольку здесь складываются основы нравственности, формируются социальные установки, отношения к себе, к людям, к обществу. Кроме того, в данном возрасте стабилизируются черты характера и основные формы межличностного поведения [3]. Психологическое содержание юношеского возраста связано с развитием самосознания, решением задач профессионального самоопределения и вступлением во взрослую жизнь.В ранней юности формируются познавательные и профессиональные интересы, потребность в труде, способность строить жизненные планы, общественная активность. В юношеском возрасте окончательно преодолевается свойственная предшествующим этапам онтогенеза зависимость от взрослых, и утверждается самостоятельность личности. Формируется принципиальность, развиваются убеждения, чувство долга и ответственности. Важной чертой нравственного развития является усиление роли нравственного сознания в поведении. Юношеский возраст отличается богатством и многообразием переживаемых чувств, которые обычно соотносятся с принятыми в обществе моральными требованиями. В отношениях со сверстниками наряду с сохранением большой роли коллективно-групповых форм общения нарастает значение индивидуальных контактов и привязанностей. Юность – напряженный период формирования нравственного сознания, выработки ценностных ориентации и идеалов устойчивого мировоззрения и гражданских качеств личности. Актуальность исследования личности и ее гендерных особенностей в юношеском возрасте обусловлена современной социальной ситуацией, которая характеризуется изменением гендерных стереотипов и полоролевых взаимоотношений в обществе. Изучением гендерных особенностей личности занимались такие ученые как:Р. Ангер, Г. Бок, М. Виттинг, И. Гофмана,Д. Зиммермана, Д. Карен, Т. де Лауретис,Дж. Лорбер, К. Миллетт, К.Рензетти, Г.Рубин, Дж. Скотт, К. Уэста, И. Хирдман и др.В России они изучались:Н.И. Абубикирова, Т.В. Барчунова, О.А. Воронина, С.И. Голод, Т. Гурко, Е.А. Здравомыслова, И.Е. Калабихина, Т.А.Клименкова,А.И.Посадская,Н.М.Римашевская, Л.Л.Рыбцова,Г.Г. Силласте, А.А. Темкина и др. Гендерный подход изучения личности основан на идее о том, что важны не биологические или физические различия между юношами и девушками, а то 24

культурное и социальное значение, которое придает общество этим различиям. Иными словами, наиболее важна именно социокультурная составляющая понятия гендера, которая закладывается в процессе воспитания и развития. Эти различия можно рассмотреть с разных позиций, с точки зрения учета специфических особенностей и в контексте саморазвития, социализации. Исследование проводилось на базе «ГГУ им. Ф. Скорины». В исследовании принимали участие 100 студентов (экономического и физического факультетов), 50 юношей и 50 девушек, в возрасте от 17 до 23 лет. Цель исследования–изучить гендерные особенности личности юношеского возраста. В качестве диагностического инструментария были использованы: 1. Методика «Маскулинность - фемининность» С. Бем.

2. 16-факторный личностный опросник Р.Б. Кеттелла (форма С). Результаты эмпирического исследования свидетельствуют о том, что у юношей и девушек в юношеском возрасте преобладает андрогинный тип личности, т. е. испытуемые гармонично сочетают фемининные и маскулинные качества. Следовательно, можно сделать вывод о том, что андрогиния является важной психологической характеристикой юношей и девушек, определяющая способность менять свое поведение в зависимости от ситуации.Она способствует формированию устойчивости к стрессам и помогает в достижении успеха в различных сферах жизнедеятельности. Личность андрогинного типа оценивает свое профессиональное будущее как эффективное, успешное, чувствует удовлетворенность характером профессиональных отношений, ощущает гармонию в межличностных отношениях, а основной составляющей жизненного успеха считает собственную активность. У юношей и девушек андрогинного типа преобладают высокие показатели по фактору А (69%) («замкнутость–общительность»), что свидетельствует о общительности,открытости, естественности, непринужденности, готовности к сотрудничеству, приспособляемости, внимательность к людям. Так же, юноши и девушки, обладающие андрогинными чертами характера, имеют высокие данные по фактору G (61%)(«низкая нормативность поведения–высокая нормативность поведения»),что указывает на добросовестность, ответственность, стабильность,уравновешенность,настойчивость, склонность к морализированию, разумность, совестливость. Юноши и девушки маскулинного типа имеют высокие показатели по факторам Е (57%) («подчиненность – доминантность») и H (57%) («робость – смелость»),что констатирует наличие таких качеств, как: самостоятельность, независимость, настойчивость, упрямство, напористость, смелость, предприимчивость, активность, эмоциональные интересы, готовность к риску и сотрудничеству, иногда конфликтность. Юноши и девушки фемининного типа имеют высокие данные по фактору F (71%) («сдержанность – экспрессивность») и низкие по фактору L (57%) («доверчивость– подозрительность»), что свидетельствует о наличии таких качеств, как: импульсивность, восторженность, беспечность, безрассудность в 25

выборе партнеров по общению, эмоциональная значимость социальных контактов, экспрессивность, эмоциональная яркость в отношениях между людьми, динамичность общения, открытость, уживчивость, терпимость, покладистость, свобода от зависти. Таким образом, можно сделать вывод о том, что у юношей и девушек андрогинного типа преобладают такие качества, как: общительность, открытость,естественность,непринужденность,готовность к сотрудничеству, приспособляемость,внимательность к людям, добросовестность, ответственность, уравновешенность. У юношей и девушек маскулинного типа можно выделить следующие особенности: самостоятельность, независимость, настойчивость, упрямство, напористость, смелость, предприимчивость, активность, эмоциональные интересы, готовность к риску и сотрудничеству, иногда конфликтность. Юноши и девушки фемининного типа наделены такими качествами характера,как:импульсивность, восторженность, беспечность, безрассудность в выборе партнеров по общению, экспрессивность, эмоциональная яркость в отношениях между людьми, динамичность общения, открытость, уживчивость, терпимость, покладистость, свобода от зависти. Список литературы: 1.Берн, Ш.Гендерная психология. /Ш.Берн.СПб.Прайм-Еврознак, 2002. 320 с.

2.Бендас, Т.В. Гендерная психология: учеб. Пособие. Т.В. Бендас. СПб.: Питер, 2005. – 431 с.

3.Волков, Б.С. Психология юности и молодости: учеб. пособие. / Б.С. Волков. – М.: Академический проект, Гаудеамус, 2006. – 256 с.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АКТИВНЫХ ФОРМ ОБУЧЕНИЯ - ОСНОВА РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ ШКОЛЬНИКА Касенева Асия Назыровна, Мамиева Мара Имашевна ст. преподаватели кафедры «Управление и качество образования» ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по ВКО,г.Усть-Каменогорск

Модернизация системы образования Казахстана направлена на качественную подготовку детей к требованиям жизни в ХХI веке: выпускники школы должны быть не только функционально грамотными, но и способными проявить духовную и нравственную стойкость при решении любых жизненных проблем, при выборе средств, методов и путей достижения поставленной цели.Особое внимание обращается на гармоничное становление личности на основе развития ценностного отношения к себе, другим и миру, что является предпосылкой утверждения мира и согласия, созидательной силой воплощения общенациональной идеи «Мəңгілік ел»,а также условием для становления казахстанского патриотизма.

26

Особенностью содержания обновленного начального образования является не только ответ на вопрос, что ученик должен знать, но и формирование универсальных учебных действий в личностных, коммуникативных, познавательных, регулятивных сферах, обеспечивающих способность к организации самостоятельной учебной деятельности. Высокая продуктивность использования активных методов обучения на уроках в начальной школе во многом зависит от уровня профессиональной компетентности педагога: умения создать личностно-ориентированное педагогическое пространство; владения демократическим стилем обучения, диалоговыми формами взаимодействия с детьми; знания и учёта реальных возможностей учащихся. Необходимо также использовать активные формы обучения не от случая к случаю, а в системе, с четким соблюдением последовательности.Учителя зачастую жалуются на отсутствие интерактивной доски, техники. Будучи тренерами мы призываем учителей осмотреться вокруг себя и принести на урок детские игрушки. Так, при изучении сквозной темы «транспорт» в процессе обучения слушателей курсов проведению микропреподавания тренеры приносят на занятие различные машинки, тракторы, самолетики и просят обучающихся по стратегии «снежный дом» составить рассказ о предложенном виде транспорта. Вопервых, каждый обучающийся, составляя свое предложение или фразу вносит вклад в коллективную работу. Во- вторых, развиваются навыки сотрудничества, когда обучающийся должен «держать в голове», что сказали до него, повторить эти предложения или фразы и составить еще свою часть текста, чтобы она не выбивалась из общего русла работы. В- третьих, мы создаем условия для участия каждого слушателя курсов в общей работе, вырабатываем навыки успешного взаимосотрудничества, обучаем тому, как можно включить в работу свой личностный опыт. Широкое использование стратегии «снежный ком» позволяет сформированность ряда коммуникативных умений, развитие мышления, опыт оценочной деятельности.Уверены,что,если учитель активно принимает участие в проведении этой стратегии в рамках курсов, то он обязательно принесет ее на урок. В процессе применения активных форм обучения можно выделить 4 этапа:мотивационный,планово-подготовительный,информационнооперативный, рефлексивно-оценочный. Наиболее эффективными приемами активизации познавательной деятельности учащихся на уроках являются: -нетрадиционное начало урока (эпиграф,видеофрагмент,увертюра,ребус, загадка, анаграмма); -постановка и решение проблемных вопросов, создание проблемных ситуаций (неожиданности, конфликта, несоответствия, неопределенности, выбора); -использование ИКТ (видео, электронные учебные пособия, интерактивная доска и др.); 27

-использование схем (графическое отображение материала от традиционных схем и таблиц до опорных конспектов, фреймов и кейсов); -использование форм интерактивного обучения («метода проектов», «мозгового штурма»,«дебатов», «интервьюирования различных персонажей» и др). Эффективным диагностирующим материалом является упражнение на составление синквейна по изученному вопросу, так как позволяет увидеть в целом уровень усвоения материала учащимися, а также присутствие оценочных ассоциаций, передающих личностное восприятие. Достаточно результативным является применение «рассказов с ошибками». Учителем или же самими учениками составляются предложения или целые рассказы, содержащие фактологические ошибки. Данные упражнения позволяют развивать мышление, аналитические умения, внимание и наблюдательность. Особое внимание следует уделить отработке понятий. Для более глубокого понимания и лучшего запоминания учащиеся получают задание изобразить понятие графически и подобрать ассоциирующиеся слова. При использовании подобного задания на этапе проверки знаний, изображения и ассоциации представляются остальным группам без называния понятия, что позволяет быстро и объективно отследить степень понимания и усвоения терминологического аппарата. Эффективным приемом является работа по стратегии «кубик Блума», использованию которой также уделяется пристальное внимание тренерами. Так, при освоении глоссария курса обновления содержания образования используется данная стратегия. Изучаемый термин раскрывается с 6 позиций:описание термина,сравнение,ассоциации, аргументация, применение, оценивание. Уроки, построенные в ключе обновления содержания образования, отличаются от традиционных следующими принципами: максимальное вовлечение учащихся в активную деятельность на уроке; поддержка альтернативности и множественности мнений; педагогически обоснованная дифференциация учащихся по следующим критериям: учебные возможности, интересы и склонности, характер мышления. Выбор вида урока обусловлен уровнем мотивации к учению и уровнем познавательных возможностей учащихся. В классах с низким уровнем мотивации лучше всего проводить уроки следующих видов: ролевая игра, путешествие, экскурсия, интегрированный урок, взаимообучение. Их целью является формирование у школьников мотивации к изучению предмета, а также развитие творческого потенциала детей. Игры, игровые моменты (ролевые, имитационные, дидактические). В методической литературе описано большое количество игровых сюжетов, представлены классификации,рассматривающие в основном общепедагогические аспекты игровых способов обучения. Отношение учителей к игровым технологиям неодинаково: одни используют их очень активно, считая результативными, другие—предпочитают классические формы учебного 28

процесса. Для дальнейшего развития игровых технологий и более полного использования их педагогических возможностей, особенно с точки зрения развития личности учащихся, представляет интерес выявление особенностей развития игровых технологий, мнений учащихся и учителей о педагогических играх. Активные формы обучения, в том числе и игровые, получили в последнее время широкое применение на уроках различных предметов. Использование игр в обучении решает множество задач. Они развивают познавательный интерес к предмету, активизируют учебную деятельность учащихся на уроках, способствуют становлению творческой личности ученика, так как многие из игр часто предполагают проблемный характер обучения, ибо есть исходный вопрос, на который надо дать ответ, а пути решения не ясны. Многие из игр дают возможности для взаимообучения, так как предполагают групповые формы работы и совещательный процесс. Интеллектуально развитые дети занимают лидирующее положение, обучая отстающих в командной игре. Возможность совещаться, обсуждать проблемы позволяет также удовлетворять потребность подростков в общении. Включение в структуру урока игровых моментов может быть использовано для снятия усталости и для развития личностной свободы и раскованности ребят, особенно невротизированных, слабых и неуверенных в себе. Основным способом проявления активности ученика является развитие его мышления, прежде всего, критического и творческого и увеличение количества элементов самостоятельного поиска и решения учебных задач. Как вариант возможно применение не всей игры в целом, а игровых приемов. Они могут занимать как весь урок, так и часть его. Проведение игрового урока не всегда возможно по разным причинам и не в последнюю очередь из-за малого количества учебных часов, отведённых на предмет, а элементы игры удобно использовать практически на любом уроке. Например, «Цепочка»: ученики по очереди задают вопросы друг другу, вовлекая весь класс в составление вопросов и ответов. «Верю — не верю»: учителем называются утверждения, ученики должны выразить согласие или несогласие (вставанием, поднятием руки и т.д.). Данный приём можно применять также и в письменном виде. Выполнение школьниками заданий творческого характера (минисочинение,эссе,фотовыставка,сюжет видеофильма, кроссворд, ребусы и др.). Контроль знаний и умений учащихся в форме зачета (терминологического, учебной встречи с элементами соревнования, зачета по номенклатуре, хронологического). Использование активных форм организации обучения будет наиболее эффективным, при соблюдении следующих условий: -активная заинтересованность педагога в формировании образовательных компетенций; -переход к «субъект-субъектному» взаимодействия между учителем и учащимися; 29

-постоянный рост самостоятельной деятельности учащихся; -методическое обеспечение практического обучения по учебным дисциплинам; -соответствие материальной базы современным требованиям. Таким образом,применение активных форм организации обучения можно считать одним из основных путей формирования ключевых компетентностей современного выпускника средней школы. Литература: 1.Программа курсов повышения квалификации педагогических работников Республики Казахстан, АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы, 2015г.

2.Ахметова Г.М. Через повышение профессионального уровня педагогов - к новому качеству образования // Открытая школа. 2015. № 7. С. 3-6.

3.Жиенбаева Н.Б. Развитие социальной активности в процессе формирования общения: Автореф. дис. ... д-ра психол. наук: 19.00.07 - Педагогическая психология. Алматы, 2008. 48 с.

4.Сериков В.В. Обучение как вид педагогической деятельности// Москва, Издательский центр «Академия». 2008.

5.Шамшидинова К.Н. Изменение парадигмы образования //Педагогический диалог. – 2013. - №4. – С.7-9

ИНФОРМАЦИОННО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ХОЛИЗМ И ЕГО РОЛЬ В ОБНОВЛЕНИИ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Аниськин Владимир Николаевич декан факультета математики, физики и информатики

Аниськин Сергей Владимирович доцент кафедры химии, географии и методики их преподавания

Добудько Татьяна Валерьяновна заведующий кафедрой информатики, прикладной математики и методики их преподавания Самарский государственный социально-педагогический университет, г. Самара (Россия)

Одну из главных ролей в обновлении системы образования, функционирующей в современном информационно-образовательном пространстве (ИОП),несомненно,играет единая холистичная информационно образовательная среда (ЕХИОС),основными преимуществами которой являются: -интеграция локальных информационно-образовательных сред (ИОС) различных образовательных организаций в единое информационнообразовательное пространство (ЕИОП), являющееся одной из особо важных составляющих инфоноосферы; -возможность выстраивания индивидуальных траекторий обучения на основе унификации организационно-координационных, контролирующих и 30

регуляционных мероприятий и механизмов, реализуемых в условиях ЕХИОС и ЕИОП; -определение единых, наиболее оптимальных, мер контроля поступления учащихся в образовательные организации (ОО), их обучения, приема экзаменов и т.д.; - оперативное распространение и внедрение в практику ОО инновационного и передового теоретического и практического опыта; -дополнительные возможности для решения задач современной компетентностно-ориентированной парадигмы образования и повышения качества обучения; - обеспечение оперативного доступа к любому образовательному контенту, необходимому обучающимся и преподавателям, и возможности внесения нужного изменения в него [1]. Исходя из приведенных преимуществ ЕХИОС, можно предположить, что её лейтмотивной базой является интеграция локальных ИОС и обеспечивающих их электронно-коммуникативных средств, систем и технологий (ЭКССТО) различных ОО в ЕИОП на основе принципа информационно-образовательного холизма information and education holizm (ieh). Модель ieh приведена на рисунке 1.

Рис. 1. – Модель ieh [2] Суть принципа ieh заключается в интеграции различных по своим дидактическим свойствам и функциям форм, методов, средств и технологий обучения, а также дидактического, научного, производственного и культурнопросветительского потенциала инфраструктуры ОО и их партнёров в единую педагогическую систему, обеспечивающую реализацию синергетического эффекта и эмерджентности в учебно-воспитательном процессе [3]. В этом случае ieh может играть роль универсального и эффективного механизма обновления системы образования, интегрирующего социальные, технологические, экономические, политические и культурные критерии современного информационного общества и системно объединяющего их в единое социально-информационное пространство, обязательной составляющей 31

которого является ЕИОП. По сути, ieh способен выполнять функции онтологического холизма, который определяет приоритет целостностей перед отдельными элементами. Ведь именно благодаря холизму (от греч. holos – целый, весь), рассматриваемому в философии как позиция целостности, миром управляет процесс творческой эволюции – процесс создания новых целостностей [4]. Основываясь на результатах исследований Т.Н. Поплавской, мы считаем, что в условиях обновления системы образования ieh является той философской позицией, которая интегрирует различные взгляды и подходы всех членов информационного общества в единое целое мировоззрение, а формируемая ныне холистичная парадигма способна дать ответы на многие вопросы, стоящие перед субъектами системы образования. На современном этапе развития информационного общества особо важен философский синтез современных концепций естествознания, который пока ещё не отражён полностью в учебной и научной литературе, но может адаптировать предметные знания к использованию для комплексного решения научных и образовательных проблем [5]. Наше мнение подтверждается такими функциями философии, как ценностно-ориентирующая и интегрирующая, так как они определяют систему критериев оценочной деятельности и правильной ориентации обучающихся в мире,обобщают,систематизируют и интегрируют накопленное человечеством знание, что, несомненно, способствует повышению качества образования в целом и предметного обучения, в частности.Дополнительным доводом в пользу этого мнения служит определение холизма в его качественном и организационном отношениях как учения о высшей и всеохватывающей целостности мира, объединяющей области психологической,биологической и физической действительности [6]. Кроме того, на основании результатов исследований интегративных возможностей холистического подхода в образовании, науке и практике, можно сделать вывод о том, что феномен холизма основывается на непосредственной целостной взаимосвязи материального и идеального. При этом холистический научный метод представляет собой теорию о нераздельной взаимосвязи и целостности окружающей нас действительности, о постоянном обновлении и преобразовании всех видов живой материи [7], а одноимённый методологический принцип широко используется в трактовке и раскрытии сущности таких педагогических явлений, как: целостный педагогический процесс,целостное формирование личности в педагогическом взаимодействии и т.п. [8]. Очевидно, что эти педагогические явления должны входить в число необходимых компонентов обновляемой системы образования, что служит одним из доказательств ведущей роли ieh в этом обновлении. По результатам анализа психолого-педагогических и методических работ можно также сделать вывод о том, что в условиях обновления и глобализации образования холистический метод особенно эффективен при обучении иностранным языкам, когда учебно-воспитательный процесс является той 32

призмой, сквозь которую глобальное воспринимается, оценивается и становится мировоззренческим ориентиром через явления собственной культуры, а собственная жизнь индивида (обучающегося) и его ближайшего окружения рассматриваются в контексте глобальных процессов [9]. В этом случае ieh выступает как один из инновационных дидактических принципов и органически занимает своё место в ряду таких принципов обучения, как: научности, систематичности и доступности, интегративности и генерации знаний, культуросообразности и гуманизма [2]. Известно также, что предметный ieh, формирующий и развивающий у обучаемых цельную (холистичную) картину реальности при изучении ими конкретных учебных дисциплин и играющий при этом роль культурологической основы, уже подтвердил свою целесообразность и эффективность в таких предметных областях, как: физика, биология, психология [10]. По-нашему мнению, именно принцип ieh определяет структуру ЕХИОС ОО, полностью отвечающую основным критериям обновляющейся ныне системы образования. С позиции нашего исследования мы определяем ЕХИОС как системно-интегративный комплекс образовательных информационнокоммуникационных технологий (ОИКТ), аппаратных и программных аналоговых и цифровых (компьютерных) средств их реализации, учебных, научных, воспитательных и иных бумажных и электронных информационных ресурсов, средств их разработки, хранения и обеспечения дистанционного (сетевого) и непосредственного доступа к информации, необходимой субъектам образования; а также традиционных технических средств обучения (ТСО), современных и перспективных ЭКССТО, лабораторного, учебнопроизводственного и специального оборудования. Обобщая вышеизложенное можно сделать вывод о том, что синергетический эффект и системная эмерджентность ЕХИОС дают гораздо больший образовательный эффект по сравнению с применением в отдельности самых совершенных современных и перспективных ЭКССТО, а роль ieh в этой единой образовательной среде, являющейся основным элементом обновляемой системы образования, является одной из ведущих. Литература: 1.Казаков К. Предпосылки создания и новые возможности Концепции развития Единой информационной образовательной среды (ЕИОС), 19.06.2013.[Электронный ресурс].–Режим доступа: http: //минобрнауки. рф/новости /3453/файл/2309/13.06.19-14-Казаков.pdf (дата обращения: 02.02.2017).

2.Аниськин В.Н., Аниськин С.В., Добудько Т.В., Пугач В.И. Модель информационно-образовательного холизма // Балтийский гуманитарный журнал. – Т. 5 – № 4(17). – 2016. – С. 135-139.

3.Аниськин В.Н., Аниськин С.В., Добудько Т.В., Пугач В.И. Информационнообразовательный холизм как инновационная педагогическая технология // Проблемы развития образования на современном этапе. – Махачкала: С-КИ ВГУЮ, 2016. – С. 30-34.

33

4.Блауберг И.В. Холизм / Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / Гл. ред. А.М. Прохоров. – 3-е изд. – М.: Советская энциклопедия, 1969-1978.

5.Поплавская Т.Н. Холистическая стратегия познания в современном гуманитарном знании. – Лондон, 2014. – С. 70-72.

6.Словари и энциклопедии на Академике. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://dic.academic.ru/ (дата обращения: 03.02.2017).

7.Холистический подход к науке и практике. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http:// samopoznanie.ru /schools/holisticheskiy_ podhod_k_ nauke_i_praktike / (дата обращения: 29.01.2017).

8. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь: для студ. высш. и сред. пед. учеб. заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – С. 162.

9.Осипова Н.В. Подготовка учителя иностранного языка в контексте глобального образования (на материале французского языка): дисс. ... канд. пед. наук: 13.00.08. – Елец, 2010. – 199 с.

10.Ласло Э. Холизм в современной науке. [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.kabbalah.info/rus/content/view/frame/ (дата обращения: 30.01.2017). ГРУППОВАЯ РАБОТА КАК СРЕДСТВО АКТИВИЗАЦИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ Табунщик Наталья Михайловна учитель начальных классов ГУ «Октябрьская средняя школа» отдела образования акимата Карасуского района Костанайская область

Ядрова Надежда Викторовна старший преподаватель кафедры дошкольного, начального обучения и воспитания личности Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Костанайской области»

«Мои ученики будут узнавать новое не от меня;они будут открывать это новое сами.Моя главная задача—помочь им раскрыться,развить собственные идеи» И. Г. Песталоцци Каждый учитель желает, чтобы его ученики нашли свое место в жизни. Каждый ребенок вправе получить достойное для своего времени востребованное и эффективное образование.Для этого нам,педагогам, необходимо изменить свои подходы в методике образования.Поэтому применение различных технологии и стратегии на уроках, использование различных форм уроков имеет огромное значение.Применение и использование новых форм сделает наши уроки необычными, яркими, интересными и доступными для учащихся.

34

Сегодня каждый учитель, который стремится идти в ногу со временем, должен ориентироваться в широком спектре современных инновационных технологий,направленных на успешную реализацию учебно-воспитательного процесса. Очень распространенной и продуктивной формой усвоения знаний является работа в группах. Применение групповых форм работы открывает широкие возможности для формирования коммуникативных действий, развития мышления и личности ребенка,которые предусматриваются образовательными стандартами второго поколения. Групповую работу в первых классах рекомендуется начинать не раньше ноября, только после окончания периода адаптации. Сначала идет обучение детей работе в парах. Это может быть работа с карточками, мозаики, задания по типу «соедини правильные ответы», «допиши или дорисуй» и так далее. На этом этапе группы должны формироваться учителем. У каждого ученика должен быть получен опыт выполнения различных функций при работе в группе - «организатора», «исполнителя», «контролера». Также важно, чтобы у учеников появился не только опыт работы в группах, где участники равны по способностям или уровню знаний и интересов, но и в группах, куда входят дети с различными уровнями способностей. Групповые формы работы на уроке способствуют развитию у учащихся критического мышления и адекватной самооценки, развивают самостоятельность и ответственность, способность к сотрудничеству. Учителю остается лишь направлять учебный процесс, наблюдать, как ученики самостоятельно постигают новый материал. На традиционных уроках принято учитывать активность учащихся на уроке по поднятым рукам, выступлениям отдельных учащихся перед всем классом. А если ребенок в силу своих психологических особенностей не может пока публично выступать? Где уверенность в том, что дети, внешне принимающие активное участие на уроке, имеют знания по данному материалу? При групповой форме ученики, находясь в группах, становятся активнее – там им комфортнее. Учащийся пока еще не может по разным причинам публично выступать и высказывать свои мысли вслух перед всем классом и учителем, но зато в группе он сможет занимать активную позицию, обсуждать наравне со всеми предложенные вопросы и задания. Учащийся в такой ситуации чувствует себя увереннее, что достаточно важно, особенно на первом этапе обучения. Если учащиеся делают только первые шаги в групповой работе, то необходим контроль не только за ходом работы в группе, но и за каждым ее членом. После того как группы получают карточки с заданием, следует наметить последовательность действий. Когда процедура введена и зафиксирована, начинаем наблюдать за работой внутри групп и за каждым членом в группе. Если вы замечаете, что группа отклонилась от цели и 35

учащиеся проявили пассивность и не заметили нарушения процедуры, работа приостанавливается и проводится рефлексия или физминутка. После того как учащиеся увидят свои ошибки и будут определены способы решения намеченной проблемы, работа в группе продолжается. С появлением у всех учащихся умения взаимодействовать друг с другом учитель должен уйти в тень. Он должен отдать свою судейскую роль на откуп ученикам. И тогда группы проверяют друг друга сами: исправляют, добавляют, оценивают. Если работы были письменные, то обмениваются выполненными работами. Чтобы групповая взаимопроверка была возможна, необходимо заранее позаботиться о том, чтобы результаты работы были сравнимы, задание для всех групп должно быть одно. Оценивание одноклассников при работе в парах и самооценка – есть нечто большее, чем просто выставление оценок детьми работам друг друга или собственным работам. Чтобы улучшить процесс изучения, эта деятельность должна вовлекать детей в качество их работы и помогать им в осмыслении того, как ее улучшить. Оценивание одноклассников предоставляет детям возможность давать друг другу ценную обратную связь, таким образом они учатся друг у друга и поддерживают друг друга. Это раскрывает ценное измерение процесса обучения: возможность общаться, обсуждать, объяснять и бросать вызов друг другу позволяют детям достичь того, что выходит за рамки возможностей самостоятельного изучения. Оценивание одноклассников помогает развить способность к самооценке, которая способствует независимому обучению, помогая детям брать все большую ответственность за собственный прогресс. Взаимооценивание является полноценным обучающим приемом оценивания.Кроме того,взаимное оценивание дает учащимся возможность закреплять изученный материал посредством оценивания друг друга. Преимущество взаимооценивания состоит в том, что учащиеся учатся отмечать сильные и слабые стороны других работ и, таким образом, анализируют собственный прогресс [3]. Оценивание работы групп имеет несколько направлений:  оценка деятельности каждой группы учителем;  оценка деятельности некоторых учащихся учителем;  самооценивание/взаимооценивание, совместное оценивание групповой работы учителем и учащимися. Процесс оценивания выполняется следующим образом — оценщики в течение урока оценивают участие и деятельность каждого члена группы и деятельность самого себя (такой прием оценивания называется самооцениванием). Самооценивание–это не только оценивание своей работы, но и самостоятельное определение проблем и путей их решения. Каждый ученик должен научиться объективно и справедливо оценивать работу не только других учеников, но и работу самого себя [2].

36

Для организации групповой работы требуется выполнение ряда условий, которые учитель должен с самого начала объяснить учащимся:  Сообщение цели групповой работы и ее соответствие обучающим целям изучаемой темы.  Определение критериев оценки задания (для оценки процесса работы в группе и оценки результата работы группы).  Сообщение о том, кто будет осуществлять оценивание (сам учитель; учитель совместно с учащимися; только учащиеся; специальное жюри).  Определение сроков и формы предоставления работы группы. Сообщение о принципах оценивания:  обязательное оценивание индивидуального вклада в работу группы (если таковой будет оцениваться),  оценивание работы группы в целом (один за всех – все за одного, если таковая будет оцениваться). Таким образом,групповая технология как коллективная деятельность предполагает:  взаимное обогащение учащихся в группе;  организацию совместных действий, ведущую к активизации учебнопознавательных процессов;  распределение действий;  коммуникацию, общение, без которых невозможны распределение, обмен и взаимопонимание, благодаря которым планируются адекватные учебной задаче условия деятельности и выбор соответствующих способов действий;  обмен способами действия для получения совокупного продукта деятельности – решения проблемы;  взаимопонимание диктуется характером включения учащихся в совместную деятельность;  рефлексию, через которую устанавливается отношение ученика к собственному действию и обеспечивается коррекция этого действия. При всех достоинствах групповая форма несет в себе и ряд недостатков. Среди них наиболее существенными являются: трудности комплектования групп и организации работы в них; учащиеся в группах не всегда в состоянии самостоятельно разобраться в сложном учебном материале и избрать самый экономный путь его изучения. В результате, слабые ученики с трудом усваивают материал, а сильные нуждаются в более трудных, оригинальных заданиях, задачах. Только в сочетании с другими формами обучения групповая форма организации работы учащихся приносит ожидаемые положительные результаты. Групповую форму работы невозможно проводить без технически оснащенного кабинета, в кабинете обязательно нужны интерактивная доска, компьютер, подключенный к интернету [1]. Таким образом, успех групповой работы учащихся зависит, прежде всего, от мастерства учителя, от умения его распределять свое внимание таким образом, чтобы каждая группа, и каждый участник в отдельности ощущали 37

заботу учителя, его заинтересованность в их успехе, в нормальных плодотворных межличностных отношениях. Всем своим поведением учитель обязан выражать заинтересованность в успехе как сильных, так и слабых учащихся, вселять уверенность им в своих успехах, проявлять уважительное отношение к слабым ученикам. Для того, чтобы обучение в группах проходило успешно и давало определенные результаты, важно, прежде всего, научить детей работать в команде,уважительно относиться друг к другу. Я уверена, что важно не только умение дружить,а и умение общаться между собой, говорить друг другу приятные вещи от души, не обижаться по пустякам. При работе с детьми необходимо помнить о том, что ребенок не только ученик, но, прежде всего, личность, которая не готовится к жизни, а уже живет и имеет свой жизненный опыт. Список литературы: 1.Носова И.В. Особенности работы в малых группах. – ж.''Начальная школа плюс до и после'', №6 – 2004 г., стр. 69. Особенности работы в малых группах. – ж.''Начальная школа плюс до и после'',№6 – 2004 г., стр. 69 2.Селевко Г. К. Современные образовательные технологии: учебное пособие.

— М.: Народное образование, 2008.

3.Цукерман Г.А. От умения сотрудничать к умению учить себя // Психологическая наука и образование. 2010. № 2. Интернет-источники: http://festival.1september.ru/articles/579384/ http://www.selevko.net/1contents.php РАЗВИТИЕ СОЦИАЛЬНОГО ПАРТНЕРСТВА В ПРОФЕССИОНАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ ПРИ ДУАЛЬНОЙ СИСТЕМЕ ОБУЧЕНИЯ Жумажанова Сауле Болатовна Старший преподаватель кафедры Инновационных технологий и методики преподавания естественно научных (гуманитарных) дисциплин ФАО «НЦПК «Өрлеу» «ИПК ПР по Акмолинской области

В Послании Президента Республики Казахстан-Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»новый политический курс состоявшегося государства» одним из ключевых приоритетов развития страны названо образование. «Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством,-отметил Глава государства,- мы должны стать высокообразованной нацией». Сложившийся в Казахстане инновационный рынок труда диктует необходимость пересмотра традиционных подходов в системе профессионального образования. Однако образовательные учреждения пока еще не в состоянии переориентироваться на новые цели подготовки 38

специалистов. Действующие государственные образовательные стандарты предполагают в лучшем случае равное соотношение теоретического и практического обучения, хотя актуализация профессиональных компетенций требует превалирования практико-ориентированных форм. Реакцией на вызовы современного рынка является процесс модернизации системы образования в Казахстане. Реализуемые меры, как использование зарубежного опыта организации учебного процесса, внедрение инновационных технологий, компьютеризация обучающих процессов, должны повысить квалификационный уровень выпускников учебных заведений. В определенной степени решению обозначенной проблемы способствует реализация в обучающем процессе принципов дуальной технологии. Социальное партнерство в области профессионального образования ориентировано на повышение адекватности результатов деятельности системы образования, приближение уровня подготовки кадров к потребностям отраслей экономики и работодателей, укрепление связей обучения с производством, привлечение дополнительных источников финансирования. Социальное партнерство в учебных заведениях может быть реализовано посредством внедрения дуальной системы профессионального обучения с заключением трехстороннего договора (учебное заведение - предприятие студент). Основные направления взаимодействия партнеров в области профессионального образования: -участие работодателей в разработке государственных общеобязательных стандартов образования, типовых учебных планов и программ; -организация профессиональной практики обучающихся с использованием технологической базы предприятий, стажировок преподавателей специальных дисциплин и специалистов; -развитие взаимодействия сторон по вопросам подготовки специалистов и содействия их трудоустройству; -обеспечение рынка труда высококвалифицированными рабочими и специалистами в соответствии с требованиями профессиональных квалифицированных характеристик; -привлечение к процессу обучения специалистов, имеющих опыт профессиональной деятельности в соответствующих отраслях экономики; -участие в организации контроля над качеством подготовки специалистов при поведении итоговой аттестации обучающихся; -привлечение финансовых средств работодателей на развитие организаций образования. Социальное партнерство в профессиональном образовании – это современный тип взаимоотношений учебных заведений и работодателей, государственными и местными органами власти, общественными организациями, нацеленный на максимальное согласование и учет интересов всех участников этого процесса.Понятие «социальное партнерство рассматривается как участие различных государственных и общественных 39

организаций, а также отдельных лиц в совместной деятельности, направленной на решение конкретных задач, стоящих перед отраслью. В Закон Республики Казахстан «Об образовании» введено понятие «кооперативное обучение» как одной из форм организации подготовки кадров, основанной на ответственности государства, работодателей и учебных заведений, а также новая статья «Социальное партнерство в области профессионального образования». В ней определены основные направления взаимодействия работодателей в подготовке специалистов, организации профессиональной практики и их трудоустройстве, привлечения работодателей к процессу обучения специалистов с производства, оценке профессиональной подготовленности выпускников. Социальное партнёрство в Республике Казахстан направлено на решение следующих задач: -создание эффективного механизма регулирования социальных, трудовых и связанных с ними экономических отношений; -содействие обеспечению социальной стабильности и общественного согласия на основе объективного учёта интересов всех слоев общества; -содействие в обеспечении гарантий прав работников в сфере труда, осуществление их социальной защиты; -содействие процессу консультаций и переговоров между сторонами социального партнёрства на всех уровнях; -содействие разрешению коллективных трудовых споров. Социальное партнёрство призвано, наиболее эффективно,решать вопросы обеспечения социального мира, поддержания оптимального баланса интересов работодателей и работников,установления стабильности гражданского общества. Целью социального партнёрства является согласование интересов работников и работодателей по вопросам регулирования трудовых отношений и иных, непосредственно связанных с ними отношений, направленное на установление государственных гарантий интересов работников и создание благоприятных условий, при которых в равной степени реализуются права работников и работодателей. Основные принципы социального партнёрства гласность принимаемых решений. Основными принципами социального партнёрства являются: - полномочность представителей сторон; - равноправие сторон; - свобода выбора обсуждаемых вопросов; - добровольность принятия обязательств; -уважение интересов сторон; -обязательность выполнения коллективных договоров, соглашений; - ответственность сторон, их представителей за невыполнение по их вине принятых обязательств по соглашению; - содействие государства в укреплении и развитии социального партнёрства.

40

Социальное партнёрство в образовании предполагает акцент на равноправие субъектов взаимодействия, что позволяет рассматривать его как форму взаимодействия социальных институтов, групп, индивидов, позволяющую им свободно выражать свои интересы и находить эффективные способы их гармонизации и реализации. Развитие социального партнерства в системе технического и профессионального образования Акмолинской области. ГККП «Педагогический колледж, г. Щучинск» проводит обучение по следующим специальностям: учитель начальных классов (на казахском и русском языках обучения), учитель музыки и музыкальный руководителей дошкольных учреждений, учитель физической культуры, учитель английского языка, учитель казахского языка и литературы, мастеров производственного обучения, менеджеров-организаторов для обслуживания гостиничного хозяйства и туристских комплексов, воспитателей дошкольных учреждений. Для прохождения профессиональной практики по всем специальностям с предприятиями и учебными заведениями города и области заключаются договора. Так на дошкольном отделении установлено социальное партнерство с детскими садами и мини-центрами г. Щучинска: ТОО «ОВПП «Мерей», «Айналайын», ясли – сад «Одуванчик», «Бобек», мини – центы при СШ № 2, СШ № 3, СШ №4, СШ № 5., а также с детскими садами Буландынского и Енбекшильдерского районов. Кроме г. Щучинска студенты отделения проходят практику в детских садах и мини-центрах по месту жительства.Для прохождения практики организациями на имя директора колледжа предоставляется отношение от администрации детского сада, о том администрация не возражает о прохождении практики, а также заключается трехсторонний договор в лице директора колледжа, социального партнера, в лице директора или заведующей детским садом и студентом.Для прохождения преддипломной практики студентов отделения приглашают работать в качестве воспитателя, и предоставляют отношение,где указывают, что данный студент проходит практику с дальнейшим трудоустройством в данной организации. Важным показателем социального партнёрства является трудоустройство выпускников по специальности на вышеперечисленных предприятиях. Так, например, из выпуска 2015 г. социальными партнёрами трудоустроено более 20 выпускников. Как элемент внедрения дуальной системы образования при подготовке специалиста можно считать семинарские занятия для студентов при подготовке их к практике, т.е. перед тем как оправить студентов на базу прохождения практики нами проводятся согласно учебного плана и программы занятия для по подготовке к практике. В ходе таких уроков, студенты проводят те занятия, которые им предстоит провести на практике, анализируют друг друга, учатся видеть свои плюсы и ошибки, чтобы учесть при прохождении практики.

41

Преподаватели дошкольного отделения активно сотрудничают с администрацией детских садов. Так на ежегодных декадах ПЦК дошкольной педагогики и частных методик проводятся мероприятия с участием социальных партнеров. Так в рамках декады был подготовлен и проведен семинар с участием опытных воспитателей детских садов города и района, на котором воспитатели рассказывали о своем педагогическом опыте студентам дошкольного отделения. Так же в рамках декады педагогами ПЦК дошкольной педагогики и частных методик совместно с ПЦК музыкально-теоретических дисциплин был проведен семинар, в котором приняли участие порядка 40 воспитателей города и района. Кроме этого социальные партнеры (заведующие детских садов г. Щучинска) принимают участие в практическом тестировании при присвоении квалификации «Воспитатель дошкольных организаций». В 2014 году Казахстан вступил в международное движение World skills International, в рамках которого впервые среди студентов колледжей был проведен конкурс профессионального мастерства World skills Kazakhstan. Основной целью конкурса является популяризация рабочих профессий, повышение их статуса и совершенствование стандартов профессиональной подготовки и квалификации. В 2016 году студенты третьего курса Жанатханова Айнаш, и Герман Александра приняли участие региональном чемпионате WorldSkills в компетенции дошкольное образование, где продемонстрировали свои профессиональные знания и умения и заняли второе и третье призовые места. Подводя итоги, хочется отметить, что:  дуальная система обучения должна рассматриваться как методология профессионального и технического образования Казахстана;  внесение изменений в законодательство страны, направленное на создание Национальной системы профессиональной квалификации, позволит повысить статус колледжей, сформировать новое отношение к выпускникам учреждений технического и профессионального образования (ТиПО);  ориентация образовательных стандартов на «профессиональные стандарты» специальностей повысит конкурентоспособность выпускников учреждений ТиПО на рынке труда, станет условием успешной адаптации к производству и вхождению в трудовые коллективы. Литература: 1.Послание Президента Республики Казахстан-Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»:новый политический курс состоявшегося государства» от 14 декабря 2012 г.

2.Шерстнева Н.В. «Дуальное обучение–перспективная система обучения в ТиПО» 3.«Вопросы перехода на дуальное образование»

42

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ПЕДАГОГТАРДЫҢ КƏСІБИҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ Утекова Гулайм Насихатовна №26 «Жұлдыз» балабақшасының жоғары санатты əдіскері Атырау қаласы

“Адамның адамшылдығы ақыл,ғылым,жақсы ата,жақсы ана,жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады ” А.Құнанбаев Елбасы Н.Назарбаевтың Жолдаудың «Нұрлы Жол» деп аталуының өзі оқыған адамды тебірентпей қоймайды. Бұл алдымызда жарқыраған болашақ, жаңа бастамалар болатынына сеніммен қарау деп түсіндім. Меніңше, Президент халыққа өте қажетті жолды нұсқағандай əсер алдым. Бүгінгі күні бүкіл əлем дағдарыстан арылмай тұрған жағдайда Елбасының дұрыс жол тауып, халықты жақсылыққа бастауы міне осы тіке жол болар деген ой келді. Елбасы Қазақстан халқына арналған Жолдаудың барлығында да балалар- біздің елдің бүгінгісі мен болашағы,біздің мемлекеттің басты байлығы мен тірегі екенін нақтылай айта, балаларды балалар бақшасымен қамтуға байланысты проблемаларды түбегейлі шешуге бағытталған «Балапан»бағдарламасының орындалысын өз қолына алып, бақылауда ұстауда. Бұл бағдарламаның маңызы мен мəні еліміздің жарқын болашағы жас ұрпаққа күнделікті тəрбие мен білім беретін тəрбиешілер қауымына да үлкен міндет жүктейді. Қазіргі уақытта қоғам кəсіби еңбек ету барысында болашақ маман иесінен педагогикалық-психологиялық əдістемелік тəсілдерді жеке тұлғаға меңгертуді талап етіп отыр. Заманауи прогресте мақсатқа жету үшін жас мамандарды үйрете отырып, заман талабына сай болу үшін білімі жоғары, мəдениетті, өзіне деген сенімі мықты, азаматтық айқындамасы орнықты, кəсіптік білім деңгейі жоғары, жаңалыққа жаны құмар, тың шешім таба алатын тəрбиеші болуға дайындау керек. Жаңа формациялы тəрбиешілерді қалыптастырудың негізгі мақсаты: -жеке тұлғаның қажеттіліктерін қалыптастыру; -жеке тұлғаны жан-жақты дамыту: -Тəрбиешінің жеке тұлғалық қабілеттерін ашуға мүмкіндік туғызу; -Тəрбиешінің кəсіби құзыреттілігін дамыту; -Тəрбиешінің біліктілігін арттыру; Концепцияда көрсетілген талаптарға сай жаңа формациялы тəрбиешілерді қалыптастыру біздің міндетіміз.Болашаққа бастар нұрлы жол ең негізгі басымдықтың бірі-білім. Білім-мемлекет дамуының алтын арқауы. Елдің келешегі-өскелең ұрпақтың қолында екенін ескерсек, білім беру мен тəрбие адамгершілікті тұлға қалыптастырудың қос қанатындай. Бүгінгі таңда педагогтардың кəсіптік деңгейін арттыруды əдістемелік сүйемелдеу мақсаттарын іске асыру үшін, мына міндеттерді негізге алып отырамын:  педагогтардың психологиялық жас ерекшеліктері мен оларды іске асыру мүмкіндіктерін зерделеу; 43

 ақпараттық-талдау деңгейін пайдалану, теориялық деңгейін арттыру жұмысын жалғастыру;  жобалық қызмет пен оқытудың заманауи педагогикалық технологияларын іс-тəжірибеге енгізуді жалғастыру;  өз қызметін бағдарламалау, шығармашылық ниетін іске асыру. Соңғы уақытқа дейін əдіскер жұмысының мақсаты бақылау жəне басшылық жүргізу болып келді. Қазіргі заман жағдайында бұл тұжырым басқарушылық функцияға ауысты, ол əр педагогтың нақты ерекшеліктерін ескере отырып, кадрлармен əдіскерлік жұмыс жүргізуді тиімді құруға, сол арқылы педагогикалық үдерісті жақсартуға мүмкіндік береді. Белгілі ұлы педагог Ушинский: «Баланы жан-жақты етіп тəрбиелеу үшін оны жан-жақты білу керек»,-деген. Жас ұрпақты мектепке дейінгі мекемеде тəрбиелеуде, білім діңгегі сапалы болу үшін жас ұрпақты оқыту əрі қарай инновациялық негізде жалғастыруда əдістемелік–педагогикалық диагностиканың маңызы өте зор. Инновациялық қызметтің əр кезеңі педагогтардан кəсіби құзыреттіліктерді талап етеді, осыған байланысты педагог кадрлар мен тəрбиешілердің кəсіби шеберліктерін арттыру мақсатымен балабақшада ғылыми-əдістемелік жұмысты, инновациялық үрдістерді басқаруды, жаңаша жолға қою керек деген ой туындады. Инновациялық ісəрекетті жүзеге асырудағы əдістемелік міндеттің əдіс-тəсілдерін басшылыққа ала отырып, оларды өз жұмысымда қолдану арқылы диагностикалық зерттеу жұмыстарын педагогтардың педагогикалық үрдістерін дамытуда қолданып келемін.Диагностиканың негізгі мақсаты- диагностика бағытын анықтау жəне əрі қарай жетілдіру жолдарын бақылау, зерттеу болып табылады. Инноватор тəрбиешілер дайындау үшін, мен əдіскерлік жұмысымды үнемі жаңартып, инновациялық бағытта дамытып келемін: 1.тəжірибеде бұрыннан қолданып келген жүйені өзгертіп, педагогтармен жүргізілетін жұмыстарға жаңалықтар енгізу; 2.жинақталған іс-тəжірибені шығармашылық іс-əрекетпен жаңарту; 3.əдістемелік көмек бетшелерін дайындап, тəрбиешілерге ұсыну; 4.Тəрбиешілердің тəжірибелік іс-əрекеттеріндегі кейбір мəселелерді шешу жолында əдістемелік көмек беру; Тəрбиешілерге диагностикалық жəне жекелеу негізінде əдістемелік тұрғыдан нақты бір көмек көрсету, шеберлігін шыңдау мақсатында білім беру үрдісінің сапасын жоғарлату үшін балабақшада мынадай жоспарлы жұмыс түрінің моделі құрылды. Модель төрт сатыдан тұрады: 1 саты-Аналитикалық талдау (тəрбиешілерге мониторинг, диагностика жүргізу нəтижелері арқылы білім деңгейін, тəрбиеші қызметіндегі қиыншылықтарды анықтау жəне зерттеу, мəселеге бағытталған талдау жүргізу). Осындай мониторинг, диагностика нəтижелері арқылы проблема анықталғаннан кейін жұмыс түрлері жоспарланады.

2 саты-жұмыс жоспары жасалған кезде, оның: -ғылымилығы (жоспардың нақтылығы мен шынайлығы).

44

-оптималды (нақты есепке алу мүмкіндігі).

-белгілі бір мақсатқа бағытталуы. Бұдан кейін жоспарланған жұмыс ұйымдастыру жəне үйлестіру (3 саты) бойынша жүргізіледі.

3 саты -ұйымдастыру жəне үйлестіру –тəрбиешілердің мамандық деңгейін жоғарлатуына бағытталған əртүрлі əдістемелік жұмыс түрлерін дайындау арқылы жүзеге асады; 4 саты- бақылау диагностикалық (жасалған жұмысты оқып түсіну, өткізілген шараларға талдау жасап, əрекеттерді түзету. Өзімнің шығармашылық жоба тақырыбым бойынша педагогтармен жұмыстар жүргізіп келемін. Өзімнің жеке шығармашылық жоба тақырыбым: «Мектеп жасына дейінгі педагогтардың кəсіби-құзыреттілігін арттыру». Бұндағы мақсат: Əдістемелік қызметтің жұмыс жүйесі арқылы педагогтың кəсіби құзыреттілігін қалыптастыру. Жоба міндеттері: - Педагогтардың кəсіби құзыреттілігінің деңгейін, олардың қажеттіліктерін, проблемалары мен мүдделерін зерделеу.

- Педагогтардың психологиялық-педагогикалық деңгейлері мен əдістемелік білімдерін, икемділіктерін,кəсіби тəжірбиелерін,олардың кəсіби құндылық бағдарларын жетілдіру.

- Педагогтарды нормативтік құқықтық құжаттар,бағдарламалықəдістемелік қамтамасыз ету арқылы педагогика жетістіктері туралы хабардар ету.

- Педагогтардың кəсіби құзыретін үздіксіз дамытуға жəне өздігінен іске асыруына арналған жағдайлар жасау. Бұл бағытта педагогтармен жүргізілген жұмыстарымның нəтижесі де көрініп жатты. Осы жоба бағытында педагогтардың ғылыми –теориялық деңгейін арттыруда жаңа технологиялық құралдармен тəсілдерді меңгеруде оқытудың белсенді əдістерін ескере отырып, əдістемелік сағаттар, кеңес берулер, проблемалар бойынша семинарлар,педагогикалық кеңестер жүргізіліп отырылады. І кезең Дайындық. Іс-əрекеттер: Балабақшадағы əдістемелік жұмыс педагогтардың үздіксіз білім беру жұйесіндегі аспектінің бірі ретінде ұсынылған кадрлармен жұмыс негізінде педагогтардың педагогикалық шеберлік деңгейі бойынша жіктеп сараптау. Педагогтарды үш топқа жіктей отырып, төмендегіше деңгей құрамына қарай сараптауға болады,олар мыналар: - шығармашылық тұрғыда жұмыс жасауға бейімділер; - бейімделе алмай жүргендер; - жас мамандар.

45

Педагогикалық диагностиканың мазмұны үдерісті немесе педагог жеке басының құбылысы мен қызметін жедел зерделеу жəне бағалау, реттеу жəне түзету. Бұл кəсіптік дайындықтың нақты деңгейін ғана емес, сонымен бірге қажеттілікті де бағалауға негіз ретінде педагог-кадрлармен жұмыстың мақсатын айқындап,жүзеге асыруға педагогикалық-диагностикаларды таратуға болады: - тəрбиешінің кəсіби дағдыларын өздігінен бағалауы. (диагностикалық карта толтыру).

- бақылау жəне басшылық ету.

- ата-аналармен жұмысты ұйымдастыру.

- қызмет нəтижесін талдау. Кəсіби өсудің талаптары бойынша кəсіби құзыреттілікті арттыруды ақпартаттық, дидактикалық, техникалық жағынан қамтамасыз етудің бар мүмкіндігін методикалық өзгеріс əрекетіне қарай педагогтар бойына жеткізіп отыру. Əдістемелік сүйемелдеу жүйесін мəлімденген проблемаларға сəйкес дайындау. Күтілетін нəтиже: -педагогтың кəсіби құзыреттілігінің өсуі; -мектепке дейінгі балалар білімінің сапасы мен деңгейін педагог жетістігі арқылы көру; -əдістемелік ақпараттар жинақтау; -əдістемелік-психологиялық-аналитикалық диагностика жүргізу, нəтижесін бағдарлау; -педагогтардың біліктілігін арттыруды жоспарлау, педагог білімін иновациялық бағытта жетістігін көру; -кəсіптік шеберлік диагностикасының нəтижесі қаралады, дайындық деңгейі, икемі, педагогикалық қызмет нəтижесі белгіленеді; -кəсіптік шеберлікті жетілдіруге бастайтын алғашқы саты-өздігінен білім алу жұмысын дамыту нəтижесін күту; -ойындық үлгілеулер, сауалнамалар, жобалық əдіс, педагогикалық шеберханалар, тұсау кесерлер; ІІ кезең Жүзеге асыру. Педагогқа ықпалды көмек көрсету, сараланған тəсіл кезеңі негізінде педагогикалық жұмыстар іске асырылады: -кəсіпқой педагогтар дамытудың күрделі мəселелерін меңгереді.

-топ бағдарламасы мен жоспары педагогтарда кездесетін қиындықтарды зерделеуге негізделген нысана негізінде жүзеге асырылады.

- заманауи сабақтардың технологиясымен оған байланысты, педагогтар бала мүмкіндігін диагностикалау, тəрбие беру жəне оқыту əдістерін оңтайлы үйлестіруді таңдау жəне негіздеуге зерделенілген əдістемелік жұмыстар қаралып отырылады. Əдіскердің басшылығымен кəсіптік шеберлікті жетілдіру мен жиынтықтаудың дербес теориясы əзірленеді жəне іске асырылады.

46

Күтілетін нəтиже: -Шығармашылық топ құрудағы əдістемелік жұмыстар нəтижесі қаралады, күтіледі. Педагогикалық шеберлікті жетілдіру мектебінің жұмыс жоспары бойынша жүргізілген жұмыстар нəтижелі күтіледі, қаралады.

-Жас маманды қалыптастыру мектебінің жұмыс жоспары негізінде жүргізілген жұмыстар нəтижесі күтіледі. ІІІ кезең Нəтижелі кезең.

-Жас педагогты қалыптастыру мектебінің жұмыс жоспарын басшылыққа алып, педагогтардың жеке басының жəне кəсіби дамуына арналған жағдайларды жасау, жас педагогтың кəсіби құзыреттілігін арта түсіру; -өзін-өзі дамыту,өздігінен білім алу бағдарламаларын жасауға, педагогты балалармен өзара қарым-қатынаста болуға жағдай жасалынды, əдістемелік кеңестер тарату; -Педагогикалық шеберлікті жетілдіру негізінде,жоғары кəсіби құзыреттілік қалыптастыру, өзін-өзі кəсіптік жетілдіру,өзін-өзі дамыту қажеттілігін дамыту; -педагогтардың үздіксіз кəсіптік білім алудағы қажеттілігін қанағаттандыру; -педагогтың қызметін жүзеге асыруда, жетістіктерге қол жеткізуге əдістемелік көмекті үнемі жиі қалыптастыру; -педагогтарды дербес ғылыми-зерттеу қызметіне тарту; ‐жұмыс тəжірбиесін ұсыну, жинақтау, іс-тəжірбие алмасу; -Өздігінен білім беру жұмыс нəтижесінде есеп беруді талап етіліп, кеңес беру, педагогикалық кеңеске,семинарға қатысу,өзін-өзі таныстыру, ашық сабақтарды көрсету, іздену, тəжірибе алмасу нəтижесінде жұмыс нəтижесін қадағалау, диагностикалау; -шығармашылық жұмыс таңдау, жетістік жағдайын жасақтау; -жұмыс нəтижесін зерделеу кезінде қадағалау,сұхбат,сауалнама алу,тест жүргізу, педагогикалық тəжірбиені ұсыну; -педагогтың педагогикалық-əдістемелік рейтинг картасын толтыру; -курстық қайта даярлаудан өту; -біліктілік разрядын арттыруы; -балабақшаның, қалалық білім бөлімінің, облыстық білім басқармасының алғыс хаттарымен, мақтау қағаздарымен марапатауларға қол жеткізу. Күтілетін нəтиже: Жасақталған жоспар негізінде, жаңашыл педагогикалық жұмыстарға ізденіс қалыптастыру, нəтижесін көру. Педагогтардың кəсіби диаграммасының өсу деңгейін қадағалау, диаграмма нəтижесін шығару. Жаңа білім беру технологиялары оларды іс-тəжірбиеге енгізу, нəтижесін көру. Педагогтардың шығармашылық есебі; Калалық,облыстық семинарға қатынасу нəтижесі; Балабақшаішілік іс-шараларға, сабақтарға, ойын-сауықтарға қатынасу.

47

Қалалық байқауларға қатысу, жетістікке жету. Үнемі іс-тəжірбие алмасып отыру. Озық педагог жетістігіне жету.

- Авторлық семинарлар - Конференциялар - Педагогикалық шеберханалар - БАҚ-тағы жарияланымдар. Жоба жұмысын дайындау. Осылайша əдістемелік қызметтің жұмыс жүйесі арқылы педагогтың кəсіби құзыреттілігін қалыптастыруда жобалау іс-əрекетін пайдалану педагогтардың психологиялық-педагогикалық деңгейлері мен əдістемелік білімдерін, икемділіктерін, кəсіби тəжірбиелерін, олардың кəсіби құндылық бағдарларын жаңғыртуға ықпал жасайды жəне əр педагогтың шығармашылығын жүзеге асыруға, балабақшаның білім процесінің нəтижесін көруге мүмкіндік береді. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.Балабақша меңгерушісі мен əдіскері- Республикалық ғылыми-əдістемелік журнал - №1-2014 ж.

2.А.Ə. Жайтапова, Г.А. Шамина «Əдіскер қызметінің мазмұны білім беруді жаңарту тұрғысынан» -Алматы, 2010 ж.

3.Б.П Битинас, Л.И Катаева «Педагогикалық диагностика болмысы, қызметі, болашағы».Алматы, 2010ж.

4.Білім беру ұйымның əдіскері- Республикалық журнал -2014 ж.

5.Мектепке дейінгі ұйым əдіскері- авторлар Ноғайбекова Б.Ж, Ноғайбекова Б.С Шымкент 2012ж.

6.Мектепке дейінгі ұйымдарда мониторинг жүргізу əдістемесі – А.С Амирова. Алматы 2013 ж. ЕРЕСЕК ТƏРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІҢ ЖЕТІЛУІ КРИТЕРИЙЛЕРІ МЕН КӨРСЕТКІШТЕРІ, МЕКТЕПТЕГІ ОҚУҒА ДАЙЫНДЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Əлім Гүлмира Əлімқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы АОБПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Өткізілу түрі: Тренинг Мақсаты: Курс тыңдаушылардың ересек тəрбиеленушілердің жетілу критерийлері мен көрсеткіштері, мектептегі оқуға дайындықты қалыптастыруда, балалардың білімдерін,іскерліктері мен дағдыларын бағалаудағы құзыреттіліктерін дамыту. Міндеті: Тренинг арқылы балаларын мектептегі оқуға дайындықты қалыптастыру бойынша білім берудің тиімді жəне олқы жақтарын ажырата білуге жаттықтыру.

48

Жоспар: 1. Тақырыпты пайымдауға топты психологиялық дайындау 2.Тренинг тақырыбы бойынша пікірлер 3.Имитациялық ойынды өткізу 4.Моделдеу 5.Рефлексия. «Мен не үйрендім?» Тренинг тақырыбы: «Мектептегі оқуға дайындықты қалыптастыру» Мақсаты: Тыңдаушыларды мектепалды даярлық балаларын мектептегі оқуға дайындықты қалыптастыру бойынша білім берудің тиімді жəне олқы жақтарын ажырата білуге жаттықтыру. «Тренинг» құрылысы төмендегідей: - тыңдаушыларды топқа бөлу; - тыңдаушылардың көңіл-күйін анықтау, - бұрын алған білімдері мен білігін тексеру; - тренингтің мақсатымен таныстыру; -оқытушының оқу материалын баяндауы; -ауызша жəне жазбаша кері байланыс; жаттығу жұмыстары ( оқыту мотивациясы бойынша жұмыс); таратып берілетін жаттығу материалдары (түрлі жағдаяттық тапсырмаларкурс тақырыптары бойынша); тренингтің тиімділігін анықтау. Тренингтің барысы 1. Ең алдымен оқытушы бұл тақырыпты неге тренинг ретінде өткізу керектігін айтып түсіндіреді. Балалардың мектепалды даярлығының негізгі мақсаты мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы, жеке, физикалық дамуын, білімді меңгеруге даярлығын қамтамасыз ету, балада оқу іс-əрекетін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді қалыптастыру болып табылады. Оқытуда білім берудің кез келген əдісін қолдануға болады. Бірақ сол əрбір əдістің тиімді жəне кемшілік жақтарын жете түсінгенде ғана оны тиімді қолдануға мүмкіндік туатындығын айта отырып, мұғалім тыңдаушыларға тапсырма береді.Бұл тыңдаушылардың осы əдіс туралы не білетінін байқауға арналады: -сөздік əдіс деген не?

-оның қандай тəсілдері бар?

-сөздік əдісті сабақтың қай бөлімдерінде қолдануға болады?

- сабақтың қай бөлімінде сөздік əдіс қандай мақсатты көздейді?

(5 минутта осы сұрақтарға жазбаша жауап беру тапсырылады.) Əр топ тыңдаушылары келесі топтың жауаптарын салыстырып, толықтырады.

2.Оқытушы оқу материалын баяндап, сөздік əдістің тиімділігін талдау жəне кемшіліктерін анықтауға арналған тапсырма береді. Осы тұста тыңдаушылардың қаншалықты сөздік əдісті жете түсіне алатыны анықталып, олардың салыстыра білу қабілеттері ашылады.

-сөздік əдістің тиімділігін дəлнлдеңдер; 49

-сөздік əдістің кемшіліктерін анықтаңдар; -сөздік əдісті тиімді қолдану жолдарын талдаңдар. Тыңдаушыларға берілген тапсырма бойынша əр топ өздерінің көзқарасын білдіретін сызба жасайды.Сол сызбалардың ішінен бір топтың жасаған сызбасын төменде келтіріп отырмыз. Бұл сызба бойынша сөздік жұмысты қаншалықты тыңдаушылардың тиімді жағынан талдай білгенін байқауға болады.

3.«Мұғалім» кəсіптік ойынын ұйымдастыру. Мұнда мұғалім бойындағы бүкіл кəсіптік сапалар ашылуға тиісті.Тек сабақ беру шеберлігі ғана емес, психологиялық тұрғыдан өзін балалармен қарым-қатыста ұстауы, ата-анамен жұмыс т.б. жақтары талданады. Бұл тұста тыңдаушылар ашық пікірсайысқа қатысады. Бір- бірінің қате ұғымдарын жөндеп, нағыз мұғалімнің кейіпін шығаруға тырысады.

4.Тыңдаушылардың мұғалім ретінде өздігінен іс-əрекет жасау оқулықпен жұмыс кезінде ашылады. Бұл жұмыста ұжым мүшелері толық қатыса отырып, бір біріне көмекке, кеңеске келіп, неғұрлым сөздік əдісті жаңаша қолдану жолдарын іздестіруге тырысады. Сөздік əдісті жаңаша қолдану барысында көбіне балаларды іздендіретін тапсырмалар, таратып беретін материалдарды кеңінен қолдануға тырысады.

5.Таратып берілетін материалдар топқа не болмаса, жеке студенттерге арналады. (Мысалы , мəтін мазмұнын толық түсіне алмаған баламен сөздік əдісті қолдану арқылы қандай жұмыс жүргізесің?).

-тыңдаушылардың танымдық қызығушылығын оятып, өмірлік позициясы айқындалып, белсенділіктері артады; -практикалық жұмыстарды орындауға қатысты жаттығулар тренингг барысында тыңдаушыны өзіне қажетті білік пен дағдыға машықтандырады.Тренингтің практикалық жұмыстарды орындауға қатысты жаттығулар құрылымының да көптеген артықшылықтары бар: -тыңдаушы өзіне қажетті білік пен дағдыға сол сəтте үйренеді; -тыңдаушы білім, білік, практикалық тəжірибе алуға белсене қатысады; -тыңдаушы жұмысты оқытушының басшылығымен жəне ұжымның көмегімен орындайды да, көп қателіктер жібермей, тез үйренуге машықтанады; -тыңдаушы «білсем», «үйренсем» «меңгерсем» деген белсенділігі, ынтасы артады; Топпен жұмыс жасау арқылы ұжымды қалыптастыру, іскерлік қарым – қатынас, бірлік іс – əрекет жасау, əртүрлі жағдаяттарды шешуге бір-біріне көмектесу дағдылары қалыптасады. Тренинг барысында, берілген аз уақыт ішінде əрбір тыңдаушы ойын еркін айтуға, іс-əрекет жүйесін таңдауға мүмкіндік туады. Тренингтің қортынды бөлімінде оның тиімді жақтарын, жеткен нəтижелерін анықтау мақсаты орындалады. Бұл тыңдаушының тренинг өткізгенге дейінгі жəне одан кейінгі іс- əрекетін салыстыру арқылы жүзеге асады.Бұл жағдайда алдымен тыңдаушылардың өздері тренингтің тиімділігін 50

талдайды.Олардың атқарған жаттығулары мен берген жауаптарынан жəне ісəрекеттерінен тренингтің қаншалықты пайдалы болғаны да көрінеді. Тренингтің нəтижелігін анықтау ұжымның, жекеленген оқушының тренинг өткізгенге дейінгі жəне тренингті өткізгеннен кейінгі іс- əрекетін салыстыру нəтижесінде жүзеге асады. Тренинг нəтижесінің тиімділігін анықтауда бағалау критерийлері екі жолмен іске асады: 1.Тренингтің тиімділігі туралы тыңдаушылардың сөздерінің пікірі ( Тренинг арқылы не біліп, не үйрендік).

2.Оқытушының тыңдаушылардың қол жеткізген жетістіктеріне қатысты байқағаны. Мұндай сабақтар тыңдаушылардың қазіргі таңда қол жеткізген жетістіктерін байқауға мол мүмкіндік береді. Сонымен қатар, сабақ бастан аяқ қызу қарқынды белсенділігімен, іс- əрекеттің нəтижелілігімен, іскерлік қарымқатыстың дұрыс құрылуымен ерекшеленеді. Тренингті ұйымдастыру көп дайындықты керек етеді. Себебі, тыңдаушылардың тренинг барысындағы іс-əрекеттерінің нəтижелі болуы алдынала жасалған дайындықпен тікелей байланысты. Ол дайындықтар мына мəселелерді ескеруді керек етеді: -тақырыпқа байланысты əр топқа немесе əр балаға берілетін үлестірмелі тапсырмалар; -психологиялық жаттығулар; -рөлдік жəне іскерлік ойындар мазмұны; -видеоаппаратуралар, техникалық құралдар, əр түрлі көрнекіліктер; Тренингке қатысқан əр топтың, əрбір баланың жауабын бағалауға арналған арнайы сызбалар мен қағаздар жəне т.б. Білім заңына орай жаңа ұлттық білім үлгісі бойынша мектепке дейінгі баланың жеке басын тəрбиелеуде педагогикалық дамудың бұрыннан қалыптасқан əлеуметтік бағыттарын түбегейлі өзгеруге тура келеді. Бұл жастағы балалардың бойында адамға тəн қасиеттердің жақсы, өнегелі үлгілерін ойдағыдай қалыптастыру арқылы мектепке дайындау мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті. Баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығын аттап, білім алуға ден қоюы–оның өміріндегі дамуының негізгі кезеңі. Осы кезеңнен бастап баланың мінезі жəне жеке ерекшеліктері қалыптаса бастайды. Мектепалды тобының балаларының мінезі мен ерекшеліктерін мектепке дейінгі дайындығын, денсаулығы мен даярлық сапасының бағалау өлшемін нақты білетін мектепалды даярлық тобының тəрбиешісі əрі психолог, əрі медицинадан хабары бар, əрі əртістік шеберлігі өте мықты дамыған тəрбиеші болу керек.Ол: - Сабақты жаңаша шығармашылықпен жүргізе білетін .

- Ұстаздық жүрегіне жылылық қалыптасқан.

-Балалардың ойындағы əртүрлі шығармашылық өнерлерін танып жолға түсіре білетін.

- Оқушылардың қызығушылығын оятып, оқу əрекетіне белсенділігін арттыра білетін.

51

- Баланың отбасы жəне қоғамдық қарым-қатынасын тиімді ұйымдастырудағы ата-ана қызметінің проблемаларын нақты шешіп, жол көрсете білетін ұстаз болуы қажет. Рефлексия. «Мен не үйрендім?» Мақсаты: тренинг барысында қатысушылардың пікірін, ой-тұжырымын түрлендіре жүйелендіру. Тапсырма: ұсынылған сөйлемдерді таңдап аяқтау. Ұйымдастыру əдісі: Үлкен параққа төмендегі аяқталмаған сөйлемдер жазылған: Менің білгенім........................................... Мен дəлелін түсіндім................................ Менің анықтағаным.................................. Мені таңқалдырған................................... Маған ұнағаны.......................................... Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Баденова А.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың ауызша сөйлеу тілін дамыту. Оқу-əдістемелік құрал. – Павлодар: ПМПИ баспасы, 2012. – 153 бет.

2.Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі кезеңде білім беру мазмұнын жаңартудың əдіснамалық негіздері. Монография – Астана, 2010. – 250 б.

3.Психолого-педагогическое сопровождение детей предшкольной подготовки при переходе на 12-летнее образование: методические рекомендации –Астана, 2013. – 35 с.

4.Мектепке дейінгі жастағы балалардың шығармашылықтарын интербелсенді əдістер арқылы дамыт: əдістемелік ұсыныстар/Құраст.:Р.Жеткенбаева, Ж.Қантарбаева. – Қарағанды, 2013. ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЕ ВОСПИТАНИЕ И РАЗВИТИЕ В СОВРЕМЕННОЙ ШКОЛЕ Климбей Лариса Васильевна Старший преподаватель, ФАО «НЦПК «Өрлеу»ИПК ПР по Костанайской области» г. Костанай

Муратова Тойжан Ароновна Учитель начальных классов ООШ №21 г.Костанай

Духовность и нравственность являются важнейшими, базисными характеристиками личности. Духовность определяется как устремленность личности к избранным целям,ценностная характеристика сознания. Нравственность представляет собой совокупность общих принципов поведения людей по отношению друг к другу и обществу. В сочетании они составляют основу личности,где духовность–вектор ее движения (самовоспитания, самообразования, саморазвития), она является основой нравственности. Духовно-нравственное воспитание направлено на «возвышение сердца» ребенка как центра духовной жизни. Оно представляет собой процесс организованного, целенаправленного как внешнего, так и внутреннего 52

(эмоционально-сердечного) воздействия педагога на духовно-нравственную сферу личности, являющуюся системообразующей ее внутреннего мира. Это воздействие носит комплексный, интегрированный характер относительно чувств, желаний, мнений личности. Оно опирается на определенную систему ценностей, заложенную в содержании образования и актуализируемую определенной позицией педагога. Концепция духовно-нравственного воспитания казахстанских школьников разработана в соответствии с требованиями Закона Республики Казахстан «Об образовании» и Патриотического акта – Мəңгілік Ел. Идея нужна для ориентира:- куда идти, чем жить, в будущем, какими ценностями надо руководствоваться В основе Мəңгілік Ел – простые, понятные и самые ценные для каждого из нас истины:благополучие наших семей, гостеприимство и трудолюбие,стабильность,безопасность и единство, уверенность в завтрашнем дне. Современная казахстанская семья и ее полноценное функционирование немыслимы без культуры, без духовной и нравственной цели,без формирования патриотизма. Осуществление указанных параметров развития современной семьи возможно только на основе базовых ценностей национального менталитета. Базовыми ценностями национального менталитета являются высокая нравственность, преданность своей вере в сочетании с веротерпимостью, взаимопомощь, дух коллективизма, особая любовь к земле предков, толерантность, совестливость, долг, высокая роль семьи и человека,гражданственность, чувство справедливости, милосердия, готовность к преодолению жизненных испытаний, готовность к служению людям и Отечеству. Общая концепция включает обоснование общенационального педагогического идеала, систему требований к задачам, условиям и результатам воспитания школьников, к структуре и содержанию программ воспитания и социализации учащихся общеобразовательной школы, а также систему базовых общенациональных ценностей, на основе которых могут быть выстроены программы воспитания и социализации обучающихся. В духовно-нравственном воспитании отмечено: «обеспечение духовнонравственного развития личности—ключевая задача современной государственной политики,направленной на модернизацию страны. Законопослушание,правопорядок, доверие,развитие экономики и социальной сферы, качество труда и общественных отношений непосредственно зависят от принятия гражданином Казахстана национальных и общечеловеческих ценностей и следования им в жизни и общественной деятельности. Духовнонравственное развитие гражданина есть развитие Казахстана, осуществление процесса модернизации страны в его конкретно-человеческом, социальноличностном выражении» [15, с. 15]. Само по себе духовно-нравственное развитие личности — сложный, многоплановый процесс. Он неотделим от жизни человека во всей ее полноте и противоречивости, от семьи, общества, культуры, человечества в целом. Сферу педагогической ответственности можно обозначить двумя положениями.

53

1.Личность рассматривается,прежде всего,в аспекте ее гражданственности, соответственно, программы воспитания и социализации должны обеспечивать духовно-нравственное развитие гражданина.

2.Основным инструментом педагогической поддержки духовнонравственного развития личности гражданина является общеобразовательная школа, выстраивающая партнерские отношения с другими социальными субъектами воспитания: семьей, институтами гражданского общества, конфессиями, общественными организациями. Носителями ценностей и традиций являются социальные группы, а также этнические и религиозные сообщества. Соответственно, задача духовнонравственного развития гражданина страны может быть осуществлена посредством последовательной интеграции личности школьника в культуры составляющих общество социальных групп, в те этнические и религиозные традиции, которые существуют в нашей стране, а также в те, которые имеют и мировое значение. Первоочередная задача воспитания в общеобразовательной школе развитие личности гражданина-не локализована исключительно в учебновоспитательном процессе.Для ее осуществления необходима гражданская позиция педагогического коллектива школы. Идентичность не будет сформирована у школьников, если она отсутствует или имеет формальный, отчужденный характер у учителей, руководителей образовательных учреждений, родителей, иных лиц, чья деятельность определенным образом влияет на воспитание школьников. Необходимо последовательно и терпеливо взращивать национальную воспитательную культуру школы и ее социальнокультурного окружения» [15, с. 23]. Духовно-нравственное воспитание личности – сложный многогранный и длительный процесс, включающий: педагогические, социальные и духовные влияния, но вместе с тем этот процесс автономный. Педагогическое влияние может быть разным:длительным, кратковременным, значимым и не имеющим значения, предвиденным и неожиданным. Социальное влияние для духовно-нравственного воспитания имеют: социальные условия, биологические факторы, неорганизованное общение, однако решающую роль играет здесь взаимодействие, поскольку оно в наибольшей степени осмысленно и управляемо. Духовность и нравственность являются важнейшими базисными характеристиками личности. Духовность определяется, как устремленность личности к избранным целям – это ценностная характеристика сознания. Нравственность – это совокупность общих принципов и норм поведения людей по отношению друг к другу и обществу. В сочетании эти два качества составляют основу личности, где духовность–вектор ее движения (к самовоспитанию, самообразованию, саморазвитию), она является основой нравственности.

54

Духовность имплицитна (подразумевается неявно), несет в себеоценочный компонент и не может быть понятна вне ее аксиологических характеристик и непосредственно связана с аффективно-эмоциональной сферой. Духовность – это способность человека к духовной жизни; присуща только человеческому индивиду; заложена в реальных человеческих поступках, творениях культуры, духовных переживаниях; в высшем своем проявлении это проявляется сверх сознания; органом сверх сознания человека является сердце – как центр эмоционально-мотивационной сферы. Выдающиеся педагоги К.Д. Ушинский, Н.И. Пирогов, А.С. Макаренко, В.А.Сухомлинский подразумевали под воспитанием сердца:выбор правильного направления развития личности; воспитание чуткости ко всему святому, воли к совершенству; радости любви и вкуса к доброте. Важнейшими задачами воспитания выступают: 1.Нравственное развитие личности, предполагающее осознание учащимися факта сосуществования и взаимодействия в мире множества культур, каждая из которых имеет свои идеалы, систему духовных и нравственных ценностей; воспитание моральных качеств (совестливости, милосердия, достоинства, любви, добра, трудолюбия, порядочности) и формирование опыта нравственного поведения.

2.Формирование патриотизма и гражданственности, основанное на любви к своей земле, народу, языку, уважении к истории своего Отечества, национальной культуре, традициям, обычаям. Воспитание у учащейся молодежи гражданского долга, ответственности, мужества, основанных на знаниях гражданского права и обязанностей.

3. Формирование трудовых и жизненных навыков означает воспитание у учащихся творческого отношения к труду, целеустремленности, трудолюбия, ответственности; развитие у них умений прогнозировать личные и коллективные трудовые успехи, способности к постоянному самообразованию навыков самообслуживания и безопасного поведения.

4.Формирования ответственного поведения, проявляющегося в способности контролировать себя, свои естественные потребности и задатки, проявлять себя в качестве субъекта деятельности, коммуникации, культуры, проявлять самодеятельность и творческие возможности, соблюдать правила и нормы общежития. Формирование ответственного поведения означает развитие умений разрабатывать цели и проект деятельности по их реализации, осуществлять рефлексию, самоконтроль и самооценку достигнутых результатов, решать задачи в новых условиях, продуктивно общаться и разрешать конфликты ненасильственным путем.

5. Формирование здорового образа жизни, проявляющегося в отношении к своему здоровью как к жизненной ценности, умениях и навыках вести здоровый образ жизни, укреплять репродуктивное здоровье.

6. Развитие эмоциональной сферы личности ребенка, осуществляемое в первую очередь в интимно-родственных отношениях в семье, основанных на любви, заботе, теплоте, ненасилии.

55

7.Развитие чувства прекрасного средствами природы, искусства, окружающей предметной среды, повышающими активность, результативность, творческий характер деятельности воспитанников и формирующими умения видеть, любить и ценить прекрасное во всех сферах их жизнедеятельности, труде, общении.

8. Развитие экологического сознания, предусматривающего создание условии для приобретения учащимися и молодежью соответствующих знаний и практического опыта решения проблем в данной области; формирование ценностных ориентаций экологического характера и привычек экологоцелесообразной деятельности;способность к причинно-следственному анализу ситуаций и явлений в системе «человек– общество – природа» и выбору способов решения экологических задач [22, с. 28]. Итак, мы осуществили теоретический анализ процесса духовнонравственного воспитания подростков, его сущности, ценностей и направлений. Духовно-нравственное воспитание - один из аспектов воспитания, направленный на усвоение подрастающими поколениями и претворение в практическое действие и поведение высших духовных ценностей. В итоге под «духовно-нравственными ценностями» понимаются основополагающие в отношениях людей друг к другу, к семье и обществу принципы и нормы, основанные на критериях добра и зла, лжи и истины. Применительно к духовно-нравственному воспитанию выделяют следующие высшие духовные ценности: индивидуально-личностные (жизнь человека, права ребёнка, честь, достоинство);семейные (отчий дом,родители, семейный лад, родословная семьи, её традиции); национальные (образ жизни, поведения, общения; Родина, святыни страны, национальная геральдика, родной язык, родная земля, народная культура, единство нации); общечеловеческие (биосфера как среда обитания человека, экологическая культура, мировая наука и культура, мир на Земле и так далее). По словам учёного В.И.Павлова,духовно-нравственное воспитание личности направлено на формирования её: нравственных чувств совести, долга, веры, ответственности, гражданственности, патриотизма; нравственного облика-терпения, милосердия, кротости, незлобивости; нравственной позиции-способности к различению добра и зла, проявлению самоотверженной любви, готовности к преодолению жизненных испытаний; нравственного поведения-готовности служения людям и Отечеству, проявления духовной рассудительности, послушания, доброй воли. Каждое государство разрабатывает собственную идеологию, в том числе национальную идею, исходя из собственных интересов. Эти идеи будут отличаться от других, поскольку в конечном счете у каждого народа свои базовые ценности, культурные, ментальные коды, как принято назвать их «метафизические родины». В заключение нужно заметить, что человек не рождается богатым в духовном и нравственном смысле, поэтому нужно внешнее воздействие преподавателей, родителей, всей образовательной среды. Список литературы 56

1.Адамова А. Г.Сущность духовно-нравственного воспитания учащихся в контексте системного подхода / А.Г.Адамова // ВЕСТНИК.-2008.-№7.-с.32-36 2.АксеноваН.И.Системно-деятельностный подход как основа формирования метапредметных результатов / Н. И. Аксенова // Теория и практика образования в современном мире: материалы междунар. науч. конф. (г. Санкт-Петербург, февраль 2012 г.). — СПб.: Реноме, 2012. - С. 140-142 3.Александрова, А. В. Проблема измерения результативности

БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ƏДІСТЕМЕЛІК ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУДІҢ ЖАҢА ТƏСІЛДЕРІ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна, Кошкимбаева Жанар Сыихынбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚФ Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, Тараз қаласы «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушылары

Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың əлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз– белсенді,білімді жəне денсаулығы мықты азаматтар.Барлық дамыған елдердің сапалы бірегей білім беру жүйесі бар. Білім берудің сапасын жақсарту үшін заманауи бағдарламалар мен оқыту əдістемелер, білікті мамандар қажет. Білім – қоғамды əлеуметтік-мəдени, ғылыми үрдіспен қамтамасыз ететін жоғары құндылық. Болашақтың бүгінгіден нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамы алға апаратын күш тек білімде ғана. Қай елдін болсын өсіп-өркендеуі, ғаламдық дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүиесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа сапалы, мəн-мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру – бүгінгі күннің басты талабы. Бүкіл əлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мəселе қайта қаралуда. Осы мəселе аясында «Баллалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек?» жəне «Оқытудың тиімді əдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар білім беру бағдарламасымен жəне білім беру бағдарламасын жүзеге асыруда қолданатын педагогикалық тəсілдермен тығыз байланысты.Білім беру бағдарламасындағы ұлттық стандарттарға, бағалауға, оқулықтар мен оқыту əдістеріне қатысты білім беру саласындағы өзекті құндылықтар мен мақсаттар мектеп оқушыларының жалпы үлгерімін арттыруды, сондай-ақ инновация мен көшбасшылықты енгізу үшін талап етілетін дағдыларды дамытуды, мектеп мəнмəтіні арқылы ұлттық сананы қалыптастырып, іске асыруды жəне ауқымды халықаралық тəжірибемен өзара əрекеттесуді көздейді. Жаңартылған білім беру бағдарламасы мен бағалау жүйесін енгізу аталған міндеттерді шешу үшін қабылданған шаралардың бірі болып табылады.

57

Бүгінгі таңда табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет деген ойдың жақтастары көбейіп келеді. Бұл оқушылардың есте сақтап алған білімдерін ұғынуын, түсінуін жəне əртүрлі салада қолдана білуін талап етеді. Білімді дəл осылай қолдану оқушыларға «ХХІ ғасыр дағдысы» деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді. Мектеп–еліміздің халыққа білім беру жүйесінің күрделі тармағы. Еліміздің жарқын болашағы, мектеп болашағы–ұстаздардың ізденісінде, балаларға деген сүйіспеншілігінде, кəсіптік деңгейіне байланысты екендігінде[1]. Шындығында мұғалімнің алдында оқушыларға білім мен тəрбие беруде үлкен жауапкершілік тұр. Əрбір оқушыны оқытып тəрбиелеуге байланысты мəселелерді өздігімен жəне шығармашылық ынтамен шешуге қабілетті жаңашыл мұғалім керек. Жаңа, тез өзгермелі, білімді де білікті, тың серпіліске, өзгеруге дайын жəне жаңа талап межесінен көріне алатын шығармашыл да кəсіби шебер мұғалімдерді қажет етіп отырғанына көзіміз жетті. Оқушылардың мектепте табысты оқуы ғана емес, өмірде де табысты болуы мұғалімнің қабілетіне, оның құзыреттілігіне байланысты екенін терең түсіндік. Мұғалім оқушылар үшін қандай да бір пəн бойынша білім беретін адам ғана емес, сондай-ақ олардың оқудағы еңбегін қызықты, тиімді ұйымдастыра алатын, оларға үлгі болатын ерекше тұлға болуы керек. Жаңа заман мұғалімнен күнделікті оқушылармен қарым-қатынас барысында əрбір ситуация үстінде ерекше білім деңгейін көрсетуді жəне шығармашыл шешім қабылдай алуын талап отыр.Оны қанағаттандыру үшін қазіргі заманның мұғалімі жаңашыл, икемді, өзгерісті тез қабылдай алатын,, жан-жақты, жаңа педагогикалық инновациялық технологияларды меңгерген болуы керек. Соңғы жылдары педагогикалық теорияда жəне оқу-тəрбие үдерісінде айтарлықтай өзгерістер болып жатыр.Білім берудегі жаңғырту мен инновациялық үрдістердің жалғасуына ықпал етудің маңызды факторының бірі мұғалімнің кəсіби шеберлігі. Солай бола тұра «кəсіби шебер» түсінігіне пəндік, дидактикалық, əдістемелік, психология-педагогикалық білім мен дағды ғана емес, педогогтің жеке тұлғалық потенциалы, кəсіби құндылықтары да жатады. ҚР-ның педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға арналған үш айлық курс бағдарламалары, білім беру жүйесінде педагогтар алдына жаңа міндеттер қойып, оларға үн тастады десек те болады[2]. Білім мазмұнын жаңарту тікелей шығармашылық ізденістегі мұғалімнің кəсіби шеберлігіне байланысты.Білім берудің мекемесінде əдістемелік істің басты ұраны: 1.Бірігіп еңбектену педагогикасы.

2.Оқыту арқылы тəрбиелеу. Білім мекемесінің басты мақсаты: педагогтардың кəсіби шеберлігін, құзырлығын дамытып, ұжымды шығармашылықпен жұмыс істеуге баулу. Ал міндеттері: 1.Сапалы білім берудің əдіс-тəсілдерін жинақтау.

2. Оқып үйрену жəне қолдану.

3.Оқу-тəрбие үрдісін бақылау, сараптау.

58

4.Шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалімдерді анықтау,іс-тəжірибесін жинақтап, тарату.

5.Жас мамандармен жұмыс. Тəрбиелі,білімді жəне белсенді тұлға қалыптастыру – білім ордасындағы оқытушылардың кəсіби шеберлік деңгейімен анықталатыны сөзсіз. Мектептегі əдістемелік жұмысты мұғалімдердің негізгі қызметтерінен қол үзбей біліктіліктерін жетілдірудің үлгісі ретінде қарастыруға болады, өйткені əдістемелік жұмыс олардың шығармашылық белсенділіктерін арттыруға қолайлы жағдай туғызып, кəсіби шеберлігін шыңдауға жол ашады. Əдістемелік жұмыс–ғылыми жетістіктерге,озат педагогикалық тəжірибелерге, сонымен қатар мектептің оқу-тəрбие үрдісі бойынша қорытынды талдаулары мен сараптамаларына негізделген біртұтас жүйе. Ол – педагогикалық ғылымитеорияның мұғалімнің кəсіби шеберлігін көтеруге бағынышты жүйелі, жеке жəне ұжымдық жұмыс. Соңғы уақытта, заман талаптарына орай əдістемелік жұмыс сипаттамасының барлық компонентеріне:атап айтқанда,мақсат,мазмұн,ұйымдастыру жəне дидактикалық формалар,əдістəсілдеріне жаңашылдықтар енгізіліп жатыр. Əдістемелік жұмыстың ақпараттық, бақылау-коррекциялық сияқты дəстүрлі қызметтік аяларынан басқа инновациялық,яғни болжамдық, жобалық, зерттеушілік, оқытушылық қызметтері қосылды. Атқарылып жатқан əдістемелік жұмыс барысында мұғалімдердің кəсіби деңгейін дамыту үшін келесі талаптарды қолданамыз: -педагогикалық жəне психологиялық деңгейін көтеру; -оқыту мен тəрбиелеудің жаңа технологияларын, əдіс-тəсілдерді зерттеп, меңгеру жəне оны өзінің кəсіптік жұмысында қолдана білу; -мұғалімнің педагогикалық-кəсіптік оң көзқарастары мен құндылықтарының қалыптасуы, əрі оның тұрақтылығына жету; -өз білімін көтеруге, шығармашылық жұмыс атқаруға ынталандыру, қажетті жағдайлар туғызу, педагогтарды ақпараттық жағынан қамтамасыз ету; -авторлық бағдарламалар, курстар, құралдар, мақалалық ізденістер жасауға ұмтылдыру, жан-жақты қолдау көрсету; Педагог мамандардың кəсіби деңгейін ұдайы көтеріп отыру, олардың теориялық білімі мен əдістемелік білігін үздіксіз жетілдіру, оқытудың озық əдіс-тəсілдерімен қаруландыра отырып, шығармашылық жұмыстарына жол көрсету, яғни мұғалім мамандығын жетілдіру – нəтижеге бағытталған əдістемелік жұмыстың негізгі міндеті болып табылады. Ы.Алтынсарин «Маған жақсы мұғалім бəрінен де қымбат, өйткені мұғалім-мектептің жүрегі»-деп айтып кетті[3]. Мұғалімнің кəсіби деңгейін көтеру мектептің əдістемелік жұмысының негізгі саласы. Мектеп алдындағы міндеттерді шешуде мұғалімнің, сонымен бірге бірлестік жетекшісінің алғы шартының бірі. Əдістемелік жұмыс -ол педагогикалық кадрлардың ғылыми-теориялық, жалпы мəдени, психологиялық-педагогикалық дайындығын көтеруге бағытталған жүйелі істің бірі. Қазіргі кезде біздің Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен 59

оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру жүйесі өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болуда: •білім мазмұны жаңа біліктермен, ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық жəне нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде; • ақпараттық дəстүрлі əдістері–ауызша жəне жазбаша, телефон жəне радиобайланыс-қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде; •баланың жеке басын тəрбиелеуде, оның жандүниесінің рухани баюына, азамат,тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде; • мектеп, отбасы мен қоршаған əлеуметтік ортаның бала тəрбиесіндегі бірлігіне ұмтылыс жасалуда; • қоғамдық біліммен бара-бар педагогикалық технологияның кеңінен қолданылуына жəне ғылымның рөліне мəн берілуде. Оқыту технологиясын жетілдірудің психологиялық, педагогикалық бағыттағы негізгі ой-тұжырымдары төмендегідей сипатталады: • есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу; • білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой əрекетінің динамикалық құрылым жүйесіне көшу; • оқушыға орташа деңгейде білім беретін бағдарламадан жекелеп, саралап оқыту бағдарламасына өту. Соңғы кезде оқытудың əр түрлі педагогикалық технологиялары жасалып, мектеп өміріне енгізілуде. Олар мыналар: Лысенкованың алдын ала оқыту, Хазанкиннің есептер шығару, Палтышевтің физикадан есептер шығару,Шаталовтың интенсивті оқыту (тірек сигналдарын пайдалану арқылы), Эрдниевтің ірі блоктан оқыту, мəселелік оқыту, оқытудың белсенді əдісі, т.т. Ал соңғы жылдары оқытудың модульдік технологиясы мен В.М.Монаховтың,Дьяченконың оқытудың ұжымдық тəсілі, сондай-ақ, профессор Ж.Қараевтың оқытуды дербестендіру мен дифференциалау жəне білім беруді демократияландыру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа педагогикалық компьютерлік технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде қолданылып жүр. Мектептерде жүргізіліп жатқан қазіргі тəжірибелік-сынақ жұмыстардың басты міндеті жаңаша оқытудың педагогикалық технологиясын оқыту үрдісіне енгізу болып табылады.Мəселен,Л.В.Занков,Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдовтың бірлесе жасаған “Дамыта оқыту жүйесі” бір-бірімен тығыз байланысты əрі мынадай ұстанымдардан құралады: 1. Жоғары деңгейдегі қиындықта оқыту.

2. Теориялық білімнің жетекші рөлі.

3. Оқу материалын жеделдете оқыту.

4. Оқу үрдісін оқушының сезінуі.

5. Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу. Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулері оқу əрекеті жəне оның субъектісін қалыптастыруға бағытталған. Оның құрылымы мынадай: оқу60

танымдық мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу амалдары, оқу операциялары. Л.В.Занковтың оқыту жүйесінде оқушы өзін емін-еркін сезінеді, оның əлеуметтік мүмкіндігі мен дербестігінің дамуына жағдай жасалады. Осы жүйеде оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-катынастың іргетасы қаланады[4]. Мұғалім түсіндіруші, оқытушы тұрғысында емес, оқушының оқу əрекетін ұйымдастырушы, бағыттаушы ретінде көрінеді. Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тəрбиелеудің міндеті жанжақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғандықтан, жаңа технология бойынша əдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады. Сондықтан танымдылық іс-əрекеті белгілі бір дəрежеде белсендірілуі қажет. Бұл əдістемелік жүйенің басқа бөліктерінің де (мазмұн, əдіс, оқыту түрі мен құралдарының) өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны орындау үшін төмендегідей ұстанымдар жүзеге асуы тиіс: 1.Оқушылардың өзіндік іздену іс-əркетінің əдістерін меңгеру талап етіледі. Өйткені бұл əдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқыту əдістерінен айырмашылығы бар. Яғни жаңа жағдайдағы "оқыту əдістемесі" деп отырғанымыз:"оқушы-мұғалім" ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек, мұнда бірінші орында оқушы тұрады жəне оның өз бетімен білім алудағы белсенділігіне баса назар аударылады.

2.Жаңаша оқытудың негізгі түрлері: оқытудың дербес жəне топтық түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат - оқушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың фронтальды түрі көбінесе, бағыт беру, талқылау жəне түзету енгізуде ғана пайдаланылады.

3. Жаңа технологияның мақсаты бойынша "оқытуды ізгілендіру" қажет. Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-əрекетін жүргізе алатындай болуы керек. Бұрынғы дəстүрлі оқулықтар мұндай талапты қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім алуына аса бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек. Жаңа технологияның тағы бір психологиялық негізі болып табылатын теория - Л.С.Выготскийдің "оқыту үрдісінде оқушының ақыл-ойының дамуы "актуалды даму" аймағынан жақын арадағы даму" аймағына ауысуы туралы теориясы[5]. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталап орындауға ғана арналған бірінші деңгейден өнімді іс-əрекетті қажет ететін келесі деңгейлерге ауысу негізіндегі іс-əрекет арқылы жүзеге асады. В.П.Беспалько бұл деңгейлерді төртке бөледі: бірінші деңгей - "міндетті, оқушылық", екінші - алгоритмдік, үшінші - эвристикалык, төртінші - шығармашылық. Ендеше оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық жəне дербес деңгейлік ұстанымдарының талаптарына сəйкес өткізілетін əр түрлі сабаққа арналған жаңа ұрпаттағы оқулықтар мен оқу құралдары қажет[6]. Бұлар - əңгімелесуші-оқулықтар мен оларға қосымша төрт деңгейдегі тапсырмалар берілген жұмыс дəптерлері. Əңгімелесуші-оқулық бойынша жаңа тақырыпты өз бетімен меңгеріп, анықтама мен ережелерін өзі 61

шығарады. Қарапайым жаттығу-мысалдармен оларды бекіткеннен кейін жұмыс дəптерлеріндегі деңгейлік тапсырмаларды орындауға көшеді. Оқытудың жаңа технологиясы жағдайында оқушылардың өздігінен жүргізетін танымдық іс-əрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей бойынша құрастырылып,ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты мазмұндалған болса оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология бойынша сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушылардың сабақтан бас алмайтындығын айтады. Өйткені оқушылар өзара бəсекелесе отырып жұмбақ,сөзжұмбақ,ребус, математикалық басқатырғыштар сияқты əр деңгейдегі тапсырмаларды шешуге ұмтылатыны даусыз. Бұл жерде “үлгерімі кейіндеп қалып, өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай істеуіміз қажет?” деген сұрақ туады. Бұл мəселенің де оңды шешуі қарастырылған. Олар мыналар: •барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгермеушілерге көмектеседі; •сыныптың басқа оқушылары өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде мұғалім үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыты болады. Деңгейлік тапсырмаларды енгізудегі басты мақсат – сынып оқушыларын "қабілетті" жəне "қабілетсіз" деп жасанды əр түрлі жіктерге бөлуді болдырмау. Осы арқылы жəне дербес оқыту, сонымен қатар барлық оқушыға қатысты ізгілендіру ұстанымдары сақталады. Сондай-ақ деңгейлеп оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды дұрыс орындағаны есепке алынып отырады.Демек,қандай оқушы болсын, өзінің жақсы оқитындығына қарамастан "оқушылық міндетті", яғни бірінші деңгейдің жұмысын орындаумен бастайды. Нəтижеде бұл барлық оқушыларды тірек білімімен қамтамасыз етеді жəне Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы талаптарына сай міндетті бірінші деңгейді толық игеруін жүзеге асырады. Мұндай есепке алу (зачеттік) жүйесін жүргізу нəтижесінде үлгерімі нашар оқушылар кем дегенде "оқушылық" деңгейге сəйкес білімді толық меңгерді. Өйткені алғашқы деңгей тапсырмаларын толық жəне дұрыс орындамайынша олар келесі деңгейге көшпейді. "Міндетті" деңгейді толық меңгерген оқушы əрі қарай ілгері ұмтылады, өзіне өзінің сенімі артады. Сондықтан да білім беру жүйесінің алдында тұрған басты мақсат: жаңа технологияның талаптарына сай жаңа оқулықтар буынын жазу болып отыр. Бұл жаңа оқулықтар мен дидактикалық құралдардың ерекшелігі сол, олардың мазмұнын қысқа мерзімде ешқандай бейімдеусіз-ақ компьютерге кіргізуге болады екен.Себебі,бұл құралдардың құрылымы электрондық оқулық құрылымдарына ұқсас.Əрбір педагогикалық технология жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға, оның өзіндік жəне шығармашылық қабілетін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға жəне өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға қажетті объективті əдістемелік мүмкіндіктерін қамтиды. Жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту технологиясында оқу пəндері əдістемелері мен білім беру технологияларын жоспарлау жүйесі қолданылады.

62

Пəндердің əдістемесін қолдануды жоспарлау мынаған келіп тіреледі, яғни əр оқушының өз кезеңі барысында мұғалім оған қажетті əрбір жаңа педагогикалық технологиялар мен əдістемелерді міндетті түрде пайдалануы қажет. Бұл үшін мына төмендегі түсініктерді ескерген жөн: • қатар отыратын екі сыныптағы оқушылардың жас ерекшеліктері мен білім деңгейлерін ескеру; • əдістеме мен технологияның сабақтастығы; • оқушының өз бетінше іс-əрекет жасау тəсілдерін меңгеруіне мұғалім тарапынан көмек беруді біртіндеп азайту; • параллель сыныптардағы сынып топтарының ерекшеліктерін ескеру; • мұғалімдердің ықыласы мен шеберлік деңгейінің , болуы т.б. Демек, 1-11 сынып аралығында жүргізілетін педагогикалық технология мен əдістемелерді (мұғалімнің қалауы бойынша) төмендегідей етіп жоспарлауды ұсынуға болады.

1. Бастауыш мектеп:дамыта отырып оқыту, дидактикалық бірліктердің ірілендірілуі,түсініктерді қабылдау,нəтижелі əдістемелеу жəне оны қабылдау, іс-əрекетті бағалау, оқулықсыз оқыту, ойын əдістемесі жəне оны қабылдау.

2.Орта буын: проблемалық оқыту,іздену-зерттеу əдістері, топпен оқыту тəсілі, ұжымдық оқыту,нəтижелі технологиялар,өзіндік жұмыс əдістері, бағдарлы оқыту,оқытудың коммуникативті əдісі,дискуссиялық əдіс, дидактикалық ойындар.

3.Жоғары сыныптар: өзіндік жұмыстың əдістемесі, іздену-зерттеу əдістері, нəтижелі технология, жобалау əдісі, даралап оқыту, оқушының іс-əрекеті бойынша ұйымдастырылған ойындар, "өнертапқыштық тапсырмаларды шешу теориясы" адістемесі, бағдарламалы оқыту, профильді жəне кəсіптік бағдар бере отырып оқыту, тірек конспектісін қолдану, диалогтік əдістеме, дискуссияның негізінде оқыту, модульдік технология, семинар-сынақ түрлері, өз бетімен білім алу. Еліміздің болашағы, көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қазіргі білім беру саласындағы проблема əлеуметтік педагогикалық жəне ұйымдастыру тұрғысынан, білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді, жаңа əдістерін іздестіру, оларды жүзеге асыра алатын мұғалімдерді даярлау. Мұғалімдерді даярлау қай уақытта да ең өзекті мəселелер қатарына кіретіні белгілі жəйт. Олай болатыны, қоғамның əлеуметтік – экономикалық міндеттері заманына сай өзгерістерге ұшырап, өскелең ұрпақты соған лайықтап өмірге бейімдеудің жаңа талаптары туындап отырады.Бұл жерде ұстанымдар кəсіби педагог кадрларын даярлау жүйесіндегі көзқарастардан айкыңдалары даусыз.Қазіргі мектеп жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тəрбиелеудің соңғы əдіс-тəсілдерін, инновациялық педагогикалық технологияны игерген, психологиялықпедагогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті жəне нақты тəжірибелік іс-əрекет үстінде өзіндік даңғдылы жол салуға икемді, шығармашыл педагог-зерттеуші, ойшыл мұғалім болуын қажет етеді.

63

Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Заман көшіне ілесе отырып, жаңашыл бағытта жұмыс жүргізу – барша ұстаз алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі. Осы міндеттерді жүзеге асыруда мектептің əдістемелік жұмысының алатын орны ерекше. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Коростылева Л.А. «Инновационные технологии в обучении школьников», 2008ж 2. Грибкова В.А. «Новые технологии обучения в средней школе», М., 2007ж 3.Безруких М. М., Ефимова С.П. «Технологии обучения» М., 2006, 4.Жанпейісова М.М. Технология модульного обучения. Актобе. РИПК СО, 1999ж 5.ҚР “Білім мемлекеттік бағдарламасы” / Қазақстан мұғалімі. – 2000ж 6.Дьяченко В.К. Новая педагогическая технология учебно-воспитательного процесса. Усть-Каменогорск.-1999.

7.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы,-2000.

8.Монахов В.М.Технологические основы проектирования и конструирования учебного прцесса. Волгоград: - Перемена.-1995.

9.Репкина Н.В. Что такое развивающее обучение? М., 1993.

10.Педагогикалық ізденіс. – Алматы: Рауан, 1990.

11. Шушакова Е.В. «Научно- методическое сопровождение инновационных процессов в сельской школе».

РАСШИРЕНИЕ И ОБОГАЩЕНИЕ ОПЫТА РЕАЛЬНОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ С МИРОМ ПРИРОДЫ НА ВНЕКЛАССНЫХ МЕРОПРИЯТИЯХ ПО ЕСТЕСТВОЗНАНИЮ Намазбаева Айгуль Алибековна учитель – дефектолог первой категории, КГУ «Вспомогательная школа-интернат», ВКО, г.Семей,

К.Д.Ушинский говорил, что нужно «вести детей в природу», чтобы сообщать им все доступное и полезное для умственного и словесного развития. Живая природа издавна признавалась в педагогике одним из важнейших факторов образования и воспитания. Общаясь с ней, изучая ее объекты и явления, дети школьного возраста постепенно постигают мир, в котором живут: открывают удивительное многообразие растительного и животного мира, осознают роль природы в жизни человека, ценность ее познания, испытывают нравственно-эстетические чувства и переживания, побуждающие заботится о сохранении и приумножении природных богатств. Выдающийся педагог В.А.Сухомлинский придавал особое значение влиянию природы на нравственное развитие ребенка.По его мнению, природа лежит в основе детского мышления,чувств, творчества. Он отмечал, что сама природа не воспитывает, а активно влияет на взаимодействие с ней. И,чтобы ребенок научился понимать природу,чувствовать ее красоту, прививатьэто нужно с детства.

64

Изучение естествознанияпризвано формировать у учащихся специальной коррекционной школы элементарные понятия об окружающей среде на основе взаимосвязи живой и неживой природы[1].Преподавание естествознания неразрывно связано с психологией.Психологами (Выготский Л.С., Эльконин Д.Б., Занков Л.В., Давыдов В.В. и др.) установлено, что для школьников характерно стремление к деятельности,к контактам с людьми и любознательность. Очень важно, чтобы учитель смог применить природную потребность ребёнка в обучении. Как заинтересовать ребёнка, удовлетворить его любопытство? Один из основоположников отечественного естествознания А.Я. Герд писал,что постановка опытов и проведение наблюдений,развивает исследовательские навыки,учит самостоятельно решать учебные и практические задачи. «Если ребёнка научили и приучили наблюдать, то у него не пропадёт интерес к предмету». Для детей с умственной отсталостью, имеющих ограниченные знания об окружающем мире, это имеет очень большое значение[2]. А.В.Сухомлинский говорил,что чудесный мир природы не должен оставаться за дверью школы. Одним из средств сохранения интереса ребёнка к учебному предмету,является наблюдение за окружающей действительностью. Такие простые приёмы наблюдений, как рассмотрение, распознавание формы, цвета, размера или других признаков предмета или объекта, дают возможность воспринимать изучаемое на уроках естествоведческого курса. Все виды наблюдений тесно связаны с практическими работами и опытами. Данные формы деятельности работ для вовлечения учащихся в несложную научно- исследовательскую работу. Опыт – это способ изучения объектов или процессов в специально созданных условиях.Перед детьми ставится задача, определяется цель, выдвигается гипотеза, которую может подтвердить или опровергнуть результат опыта. Умение открывать и изучать новое самим, помогает активизировать деятельность,развивать познавательную активность, наблюдательность, внимание, память, мышление. Расширение и обогащение опыта реального взаимодействия с миром природы у воспитанников школы-интерната на уроках естествознания и на занятиях кружка имеют очень большое значение для раскрытия связей между человеком и природой. Связь между человеком и природой проявляется, прежде всего, в той многообразной роли, которую природа играет в материальной и духовной жизни людей. Вместе с тем данная связь проявляются и в обратном воздействии человека на окружающую среду, которое в свою очередь может быть положительным (охрана природы) и отрицательным (загрязнение воздуха, воды, уничтожение растений, животных и др.) Материал о связях между человеком и природой должен быть обязательным элементомуроков по естествознанию. Получая определенную систему знаний на уроках естествознания и на занятиях кружка,ученики также могут усвоить нормы и правила 65

экологического поведения в природе,так как через экологическое просвещение воспитывается ответственное отношение к природе. Важнейшими условиями для обогащения реального опыта взаимодействия с природой у воспитанников школы-интерната являютсяиспользование местного краеведческого материала, учет преемственности, постепенное усложнение и углубление отдельных элементов от начального звена к старшему[3]. Важную роль так же играет активное вовлечение школьников в посильные для них практические дела по охране местных природных ресурсов. Это внутреннее и внешнее озеленение школы, сквера, уход за цветниками, шефство над младшими классами в помощи по работе на участке, сбор плодов и семян декоративных и древесно-кустарниковых растений, уборка валежника, охрана и подкормка птиц и т.д.Исходя из реальной практики работы в школе, можно сделать выводы, что практические работы, проводимые на занятиях по естествознанию, привносят в обыденный урок элемент занимательности. Однако количество практических работ,заданное согласно учебной программе,не является достаточным[4]. Современная методика преподавания естествознания включает в себя три основных метода:-словесный;-наглядный;-практический. Практический методвключает в себя следующие методические приёмы: -наблюдение (кратковременное и длительное); -проведение опытов; -работы с природоведческими приборами; -практические работы на объектах живой природы. Наблюдение–основа для выделения главных признаков сравнения и обобщения,установления причинно-следственных связей.Местом проведения наблюдений могут быть экскурсии. Здесь учащиеся знакомятся с предметами и явлениями в естественной обстановке (сезонные изменения в живой и неживой природе, рост и развитие растений, состояние почвы и водоёмов).Во время экскурсий учащимся можно дать задания для самостоятельного наблюдения[5]. Данный прием позволяет расширять знания об окружающем мире, развивает внимание,наблюдательность,способствует развитию речи и мышления. Наблюдение–метод познания действительности на основе непосредственного восприятия.Это один из наиболее доступных приёмов обучения детей с нарушением интеллекта, т.к. он прост. На уроках-экскурсиях у учащихся формируется представление о природе как о едином целом, об отличительных признаках времён года, о цикличности смены сезонов.Наблюдение за красотой природы, делает процесс познания интересным и занимательным. При подготовке учащихся к экскурсии учитель знакомит их с задачами, стоящими перед ними в ходе выполнения данного вида работы.Объектами наблюдений на экскурсии могут быть: зимующие птицы,лиственные и хвойные деревья, насекомые, растения под снегом и т.д[6]. Кружковые занятия проводятся в школе-интернате, а также на базе Детского областного биологического центра.На протяжении нескольких лет, наша школа-интернат ведёт сотрудничество с коллективом Детского 66

областного биологического центра по обогащению и расширению опыта реального взаимодействия с миром природы по экологическому обучению и воспитанию учащихся школы-интерната. Программа кружка, разработанная для учащихся школы-интерната, учитывает особенности познавательной деятельности детей с ограниченными возможностями. Весь материал программы дан в упрощённой и доступной форме.Условия и формы реализации программного материала позволяют в комплексе решать коррекционно-развивающие задачи, направленные на подготовку воспитанников к жизни в обществе, снижение их зависимости от посторонней помощи.Изучение программного материала варьируется. Содержание адаптируется в соответствии с возможностями конкретного ребенка, что позволяет расширить образовательное пространство и обеспечить формирование жизненно необходимых знаний и умений у детей. Также учитываются возрастные и индивидуальные особенности воспитанников.Дети не имеют специальных биологических знаний, но имеют желание приобщиться к изучению предмета. Поэтому в программу включён большой объём практических работ. Сезонные наблюдения за птицами и животными, например, павлинами, мускусными утками,попугаями, медведями, косулями и другими животными, позволяют наблюдать и выявлять особенности приспособлений в условиях содержания в неволе и сравнить с жизнью в природных условиях. Дети учатся терпению, и находятответы на вопросы, почему страус хотя и птица, но не умеет летать, павлин гордится своим хвостом, хотя на самом деле – это нарядное надхвостье. Экскурсии–метод познания действительности на основе непосредственного восприятия. Главная задача экскурсий заключается в том, чтобы научить детей видеть жизнь природы, понимать биологические процессы,развивать эмоциональные чувства детей в процессе общения с природой.Одним из направлений программы является возможность взаимодействия с живыми растениями и контактными животными. Ведь цветочная оранжерея,живой уголок,–любимейшие места всех детей. Каждый раз воспитанники с нетерпением ждут встречи с любимцами и мы уверены, что дети становятся добрее, прикоснувшись к живым существам, которые нуждаются в нашей любви и опеке. Важно проводить«Экологические беседы»,которые расширяют представления о животном и растительном мире,формируют бережное отношение к природе, развивают речь детей. «Экологические игры». Игра–важная форма экологического воспитания. Участвуя в играх, воспитанники приобретают разнообразный опыт взаимодействия с природой, выполняют вполне конкретную природоохранную работу,усваивают правила поведения в окружающей среде, становятся добрыми, чуткими, отзывчивыми на чужую беду. Игра обогащает личный опыт учеников. Игра интересна, увлекательна. Она насыщена образами и наглядностью, которые остаются в детской памяти.

67

«Творческие мастерские». Большой эмоциональный всплеск дают занятия, на которых дети рисуют или что-то мастерят. Рисование, лепка, изготовление поделок из природного материала, дают возможность раскрыть свою творческую индивидуальность и развить познавательную активность. На этих занятиях они учатся видеть и изображать красоту природы. «Загадки природы».Расширению кругозора, развитию наблюдательности и познавательной деятельности способствуют загадки о природе. Существует множество народных и авторских загадок о живой и неживой природе, о временах года и явлениях природы. Например: Бежал по тропке луговой – Кивали маки головой. Бежал по речке голубой – Речка сделалась рябой. Я и туча, и туман, И ручей, и океан, И летаю, и бегу, И стеклянной быть могу! Он всё время занят делом, Он не может зря идти. Он идёт и красит белым Всё, что видит на пути. Учащиеся нашей школы участвуют в массовых мероприятиях,проводимых на базе Биологического центра (Посвящение в юннаты, День медведя,День синички и др.),экологических акциях (Подкормка зимующих птиц,Сбор сухих листьев для медведей, Чистая планета и др.).Такие формы способствуют взаимодействию с другими членами кружка, их адаптации в социуме. Зима-самое трудное время года для животных, птиц и поэтому изготовление, развешивание кормушек, подкормка птиц одно из любимых занятий учащихся. Изготовление кормушек развивает не только трудовые навыки, но и воспитывает у детей доброту, заботу. Учащиесяизготовляют дидактический материал (гербарии, коллекции семян, открытки). На занятиях кружка в школе, учащиеся занимаются заготовкой почвы, перегноя для посадки семян, подготовки рассады для пришкольного участка интерната на будущий год. В осеннее время идет работа по сбору семян однолетних декоративных растений, их сортировка, уборка опавших листьев для компоста и т.д. В течение учебного года дети учатся ухаживать за комнатными растениями: проводить правильную поливку, опрыскивание и мытье листьев, рыхление, перевалку и пересадку, подкормку и обрезку комнатных растений, узнают методы борьбы с их вредителями.На занятиях учащиеся приобретают навыки по выращиванию однолетних и многолетних культур, по агротехнике луковичных и клубнелуковичных растений. Это очень большая и кропотливая работа, которая воспитывает у детей внимательность, аккуратность, учит 68

бережно относиться к растениям. Таким образом, складывается взаимодействие с миром природы у воспитанников школы-интерната во время уроков и кружковых занятиях. Подводя итог, можно сказать, что расширение и обогащение реального опыта взаимодействия с миром природы у воспитанников школы-интерната заключается в их вовлечении в социально-полезную деятельность. Для успешной адаптации наших детей с ограниченными возможностямив социуме, им понадобятся знания и навыки, которые они получили. Все мы знаем, что не все наши дети смогут работать парикмахерами и поварами, но они смогут работать в садоводстве, в организациях по озеленению городов или на своих участках выращивать цветы и овощи.Поэтому нужно максимально расширять кругозор детей, привлекая их к практической деятельности на уроке и во внеурочное время, прививая тем самым жизненно необходимые навыки, привычки, знания и умения. Список литературы 1.Гамаюнова, А. Н. Организация практических и лабораторных работ при обучении естествознанию в специальной (коррекционной) школе VIII вида, Дефектология. – 2006.

2.Гритченко, Р.С.Активизация познавательной деятельности умственно отсталых учащихся на уроках естествознания, Дефектология. – 1997.

3.Постовская, В. А. Воспитание навыков самостоятельной работы у учащихся вспомогательной школы в процессе обучения естествознанию,–М.: Просвещение, 1994 4.Синев, В. Н. Коррекционная работа на уроках географии и естествознания, – Киев: КГУ, 1996.

5.Усвайская, А. В. Изучение природы в вспомогательной школе, − М.: Просвещение, 1999.

6.Ягодовский, К. П. Методика естествознания для вспомогательной школы, – М.: Просвещение, 1995.

ҚАЗАҚ ТІЛІ ПƏНІ БОЙЫНША ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА ЖƏНЕ ОНЫҢ ПЕДАГОГТЕРДІҢ КƏСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТИІМДІЛІГІ Керимбекова Фатима Кайратовна «Өрлеу» БАҰО» филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ «Инновациялық технологиялар мен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

«Адам ұрпағымен мың жасайды»-дейді халқымыз.Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді.Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу.Қазіргі мектеп мұғалімдерінің алдында тұрған басты міндет–оқушыларды дұрыс өмір сүруге негіздей отырып оқыту. Шəкəрім Құдайбердіұлы «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек.Бұл сапалар адамды дүниеге келген күннен бастап тəрбиелейді» деп есептейді:Ұрпақ 69

тəрбиесі–бұл болашақ тірегі, мемлекеттік маңызды іс.Міне,өз ұрпағын білімді, өнегелі, өнерлі, еңбексүйгіш, абзал, адал азамат етіп шығару–əрбір ұстаздың міндеті болып табылады.Сондықтан ұстаздар қауымының алдына өте үлкен міндет жүктелді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пəнді тиімді ұғындырудың бірі – жаңартылған бағдарлама болып табылады. Қазақ тілінде оқытатын мектептердегі қазақ тілінің оқу бағдарламасының мақсаты оқушылардың бойына ХХІ ғасырда өмірдің барлық салаларында табысты болу үшін қажетті дағдыларды дарыту болып табылады. Оқу бағдарламасы біліммен қатар, дағдыларды да қолдануды назарға алады. Оқушылар өз дағдыларын қайта-қайта қолданып, оны жетілдірген сайын өздерінің алға ілгерілегенін көріп,тəуелсіз əрі еркін сезіне бастайды. Оқушыларды оқу бағдарламасының түрлі тақырыптары бойынша өз дағдыларын қолданып,одан əрі дамытуға ынталандыратын бірнеше əдістер бар. Мысалы: • шеберліктің жоғары деңгейін талап ететін мəтіндермен қамтамасыз ету. Бұл анағұрлым ұзын мəтін, жаргон немесе арнайы лексика қолданылған мəтін немесе өзекті жəне басы артық ақпарат ұсынылған мəтін болуы мүмкін; • оқушыларды модельденген мысалдармен қамтамасыз ету немесе тапсырманы орындауда қолдау көрсету; • мəтін құру кезінде пайдалануға арналған жазылым құрылымдарын ұсыну. Оқушылар белгілі бір дағдыларды қайта-қайта қолданған кезде олардың бұған дейін меңгерген білімі мен дағдыларын естен шығармай, соларды қолданғандары маңызды болып табылады. Бұл оқушыларға өз жетістіктерін жинақтап, қазақ тілі бойынша түрлі сыныпта жəне түрлі тақырып аясында меңгерген білімдерінің арасындағы байланысты көруге көмектеседі. Осы жағдайда көмек болатын бірқатар тəсілдер: • Оқушылардан нақты бір тақырыпқа қатысты білімін жетілдіру үшін жеке жетістіктерін көрсететін бағамдау немесе рефлексия жазуды сұрау. Бұл бағамдау/рефлексияны олар осы тақырыптың келесі деңгейін меңгеру кезінде есепке алу.Нəтижесінде оқушылар өз үлгерімдерін бақылауға мүмкіндік алады, сондай-ақ жетілдіру мақсатында өзгеріс енгізіп, келесі оқу кезеңіне дайындалуға негіз етіп алу; • Оқушыларға алдыңғы білімі мен қазіргі тапсырманы байланыстыруға көмектесетін мақсатты сауалнама пайдалана алу; • Оқушылардан алдыңғы тарау немесе сыныптағы жұмыстың бір бөлігін қарастырып, жаңа білімдерін қолдана отырып, осы жұмысты қалай жақсартуға болатыны жөнінде ойлануды сұрау. Оқушыларға 5-сынып пен11-сынып аралығындағы оқу кезінде өз үлгерімдерін көруге көмек көрсетумен қатар,қазақ тілі сабағын жоспарлаудың тағы бір маңызды аспектісі оқушыларға анағұрлым зиялы жəне анағұрлым тəжірибелі болуға көмектесетін əртүрлі педагогикалық тəсілдерді таңдау болып табылады. Тіпті оқушылардың өзіне деген сенімі соншалықты артпаған күннің өзінде де,сіз жай ғана сырттан бақылаушы болмай, оқуға «ынталандырғыш» болуыңыз маңызды. Жаңа тақырыпты енгізу кезінде тура 70

нұсқау беру мен қолдау көрсетуге көбірек көңіл бөлуіңіз əбден мүмкін (мысалы, жазылым құрылымы, жауаптар модельдері жəне т.б.). Оқушылар белгілі бір деңгейде жетістікке жеткен кезде, бұлайша тура нұсқау айтуды азайтып,өз рөліңізді біртіндеп үйлестіруші, уəждеушіге ауыстыруыңызға болады.Алайда, оқудың барлық кезеңдерінде оқушылардың сабақ кезінде олар жеке жұмыс істегенге қарағанда, сіз қолдау көрсеткен жағдайда көп жетістікке жетіп жүргеніне көз жеткізуіңіз қажет. Бұны орындаудың ең тиімді жолы жеке оқушыларға жүйелі түрде кері байланыс ұсыну жəне күрделілігі тұрғысынан сəйкес келетін тиісті мақсат белгілеу қажет. Кез келген мұғалімнің алдында тұрған басты міндеттердің бірі оқығысы келмейтін оқушыны оқу үдерісіне қатысатындай етіп қызықтырып, қолдау көрсету болып табылады.Əдетте балалар мектепте жақсы оқиды, алайда кейбіреулері оқуға деген уəжі мен қызығушылығын жоғалтып жатады. Оқушылар оқу қажет болғаннан емес, өз еркімен оқуға ынталанып, өздігінен уəжделуі тиіс.Бұған оқуды мүмкіндігінше белсенді, күрделі, қызықты жəне маңызды ету арқылы қол жеткізуге болады. Ересек білім алушылар өздерінің жаңа білімдері мен дағдыларын іс жүзінде өз тəжірибесінде қолдануға болатынын көргенде оқуға деген ынтасы артады.Сондықтан олар шынайы өмірден алынған жағдаяттарға негізделген өздерінің күнделікті тəжірибесімен байланысты тапсырмаларды ұнатады. Оқушыларының уəжін арттыруда тиімділікке қол жеткізу үшін мұғалімдер төменде аталған бірқатар маңызды мəселелерді ескерулері қажет: -Оқушылардың қызығушылықтарымен,қажеттіліктерімен жəне ұмтылыстарымен ұштасып жататын, соларға бағытталған жаттығуларды əзірлеу жəне қолдану.Бұл сіздің оқушыларыңызға, олардың шыққан ортасына жəне оларды не қызықтыратынына немқұрайды қарамайтыныңызды білдіреді.

-Оқушылар инновацияларға ұмтылады. Оқыту мен оқудың жаңа əдістерін қолданып, оқушыларды сізбен бірге экспериментке қосылуға шақырыңыз. Бұл мұғалім мен оқушылардың арасындағы байланысты нығайтып, жағымды оқу ортасын құрып, оқушыға толыққанда кері байланыс ұсынуға мүмкіндік береді.

-Көтермелеу үнемі табысқа əкеле бермегенімен, тамаша уəждеуші фактор болып табылады. Əрбір мұғалім оқу бағдарламаның мазмұнын түрлендіріп отыруы керек. Көптеген мұғалімдер сабақтың басым бөлігін өздері ғана сөйлеп, «жаулаптөстеп» алады да, оқушыларға тапсырмаларды орындау ғана, айталық, тыңдау жəне экраннан немесе тақтадан жаттығуларды көшіру ғана қалады. Ішкі уəжді сақтау үшін, тіпті оны арттыру үшін пайдалануға болатын бірқатар педагогикалық əдістерді мұғалімдер іздену арқылы тиімді пайдаланып отырулары қажет.Сонда ғана оқушыларды қанағаттандыруға болады. ХХІ ғасыр–техника ғасыры. Білім мен Ғылым саласы қарқындап дамып отырған кезеңде кез келген жаңалыққа жақсы жағынан қарай білуіміз керек. Мысалы: Ұлттық Бірыңғай Тестілеу.ҰБТ шыққан кезде де жұрт түрлі пікірлер білдіріп жатты.Дұрыс емес,жаттанды,т.б. Əрине барлық нəрсенің екі жағы бар. Жақсы жəне жаман, тиімді жəне тиімсіз т.б.Атамұра баспасынан шыққан 71

кітапты оқушыларға ұсынғанда, кітап іші мəтінмен жұмысқа толы болатын. Қазақ тілі пəн мұғалімдерінің өздері ол мəтінмен жұмыс істеудің қиындығын сөз еткен-ді. Сол секілді бүгінгі жаңартылған бағдарламаның да айналасында көптеп сын-пікірлер айтылуда. «Көш жүре түзеледі» демекші жұмыс істеген адам жайлап бұл бағдарламаның жақсы жəне тиімді жақтарын сезіне бастайды. Дегенмен, бұл өте тиімді əрі пайдалы:  Дəстүрлі оқытуда оқылым мен жазылымға баса назар аударылған болса, қазіргі жаңартылған бағдарламада ең бірінші тыңдалым мен айтылымға баса назар аударылады.  Топтасып жұмыстар атқарылады.  Мəтінмен жұмыс жасаудың түрлі əдіс-тəсілдері меңгеріледі. Бүкіл əлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мəселе қайта қаралуда. Осы мəселе аясында «Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені оқыту керек?» жəне «Оқытудың тиімді əдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар оқу бағдарламасымен жəне оқу бағдарламасын жүзеге асыруда пайдаланылатын педагогикалық əдістемелермен тығыз байланысты.Барлық оқушылар өздері өмір сүретін əлемде жұмыс істеуге дайын болуы өте маңызды. Оқушылар күн сайын БАҚ жəне түрлі технологиялар арқылы орасан зор ақпараттармен танысатындықтан, тыңдау, сөйлеу, оқу жəне жазу мүмкіндіктері оқушыларды барған сайын артып келе жатқан жаһандану жағдайындағы қоғамда қарымқатынас жасауға дайындайды.Бірінші кезектегі жəне негізгі тіл болып табылатын қазақ тілінде сапалы білім алу оқушылардың өздерінің ойлары мен эмоциясын басқаларға жеткізе алу үшін еркін оқуына жəне жазуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оқу жəне тыңдау арқылы басқалар да олармен қарымқатынас жасай алады.Сондай-ақ, оқушылар оқу арқылы мəдени, эмоционалдық, интеллектуалдық,əлеуметтік жəне рухани жағынан даму мүмкіндігіне ие болады. Оқу оқушылардың жаңа білімді меңгеруіне де, сондай-ақ алған білімін əрі қарай дамытуына да мүмкіндік береді. Барлық тілдік дағдылар қоғамның толыққанды мүшесі болу үшін айтарлықтай маңызды болып табылады.Қазақстанда қазіргі кезде жаһандық проблемаларға жауап бере алатындай деңгейдегі ұлттық мəнмəтіндегі жұмыстар жүргізілуде. Оқу бағдарламаларының, бағалаудың, оқулықтардың жəне педагогиканың ұлттық стандарттарымен байланысты өзекті білім беру құндылықтары мен мақсаттар мектеп оқушыларының жалпы жетістіктерін арттыруды, сондай-ақ инновациялар мен озық тəжірибелерге қол жеткізу үшін, ұлттық сəйкестікті мектеп бағдарламасы арқылы растау мен іске асыру үшін жəне барынша ауқымды халықаралық тəжірибемен өзара əрекеттесу үшін қажетті дағдыларды дамытуды қамтиды. Табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет деген ойдың жақтастары көбейіп келеді. Бұл оқушылардың ақпаратты еске сақтап, алған білімдерін ұғынуын, түсінуін жəне əртүрлі салада қолдана білуін талап етеді. Білімді дəл осылай қолдану оқушыларға ХХІ ғасырдың 72

дағдысы деп жиі айтылып жүрген кең ауқымды құзыреттілікті меңгеруге мүмкіндік береді. Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы контекстінде білім беруді дамытудың стратегиялық бағыттары. «100 нақты қадам» ұлттық жоспары. Білім беруді дамытудың «ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол», 11.11. 2014 ж.

2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру. 2014-2018 жылдарға арналған білім жəне ғылымды дамытудағы басым бағыттар.

3.ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.

4.Мырзабаев А.Б.Шығармашылықты дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері.Қарағанды:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті, 2004 5.Махмутов И.М. «Проблемное обучение», М.Педагогика. – 1975.

6.Б.А.Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық əлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту: теория жəне тəжірибе. Aлматы. – 2005.

7.К.Құдайбергенова. Құзырлылық–тұлға дамуының сапалық критерийі. 2008.

ЖАҢАРТЫЛҒАН ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПƏНДІ МЕҢГЕРУІН ДАМЫТУДА БЛУМ ТАКСОНОМИЯСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ Таджибаева Гаухар Тойлыбаевна Тараз қаласы, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ басқару жəне білім сапасы кафедрасының аға оқытушысы, тренер

Жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұндық ерекшеліктеріннің бірі– таным заңдылығы мен пəндік операциялардың неғұрлым маңызды түрлері бойынша ойлау дағдысының деңгейлік жіктелімдеріне негізделген Блум таксономиясы бойынша оқыту мақсаттарының иерархиясы. Оқу мақсаттары білім алушылардың пəнді меңгеруін дамытуы қажет білімі мен дағдыларын анықтайды. ҚР МЖМББС күтілетін нəтижелерді анықтау, осы дамытуды ақпараттандыру үшін оқу бағдарламасындағы негізгі бағыт болып табылатын Б.Блумның таксономиясы қолданылады. [2] Білім берудің қай деңгейінде болса да бағалау жүйесі оқушының оқу материалының қаншалықты деңгейде меңгергенін, оларда қандай дағдыларының қаншалықты қалыптасқанын анықтауға мүмкіндік қажет. Блум таксономиясы Қазақстандағы білім беру жүйесін жаңартуды ең тиімді иерархия ретінде алынған. Таксономия білім алушылардың жеткен деңгейін, оқу нəтижелерін бақылауға, өлшемдерін салыстыруға берілген. Бұл таксономия оқушылардың білім жетістіктерін бағалауда, білім алушылар дайындығының жалпы деңгейіндегі өзгерістерді, оқудағы жетістіктерінің жəне білім беру процесінде орын алатын қиындықтарының шынайы сипаттамасын алуға мүмкіндік береді. Оқушылардың ақпаратты меңгеруі, ақпаратты өңдеуі, 73

шығармашылық жəне жобалық қызмет, ойын жеткізу жəне т.б. танымдық қызметінің динамикасын тіркеуге қолайлы. [1] Блум таксономиясы арқылы критериалды бағалау мұғалім, оқушы, оның ата-анасы, сынып жетекшісі, сонымен бірге əкімшілік пен білім беру ұйымының педагогикалық ұжымы арасындағы тұрақты байланысты қамтамасыз етеді. Білім беру процесінде туындаған сұрақтарға нақты жауап беруге, жүйелі көзқарасты қалыптастырып, тұтастығын қамтамасыз етуге септігін тигізеді. Өз кезегінде мұндай жүйе білім алушыларға білімді сəтті алуға, мұғалімдерге кері байланысты тиімді орнатуға, сабақтың деңгейін анықтауға қажетті құрал ретінде қолданылады. Американдық психологтар Дж.Керолл жəне Б.Блумның оқу нəтижелерін бөліп көрсету қажеттілігін жазған ережесі бүгінгі күнге ҚР МЖМББС білім беру аясындағы білім алушылардың дайындық деңгейлеріне қойылған талаптар осы таксономияға негізделген. Б.Блумның (1956) теориясында оқудың басты шарттары білім алушылардың барлығымен берілген нəтиже-критерийге жетуі үшін өзгеріп отырады делінген. Осындай көзқарастың негізінде критериалдықбағдарлы оқыту технологиясы əзірленген, оны сонымен қатар толық меңгеру технологиясы деп те атайды, себебі оның бастама беретін сəті ретінде барлық білім алушылардың қажетті оқу материалын меңгеруге қабілетті болатыны алынған. Бұл бүгінгі таңда барлық мектептердегі пəндер бойынша ұсынылатын стандарттар меңгерудің анық критерийлерін əзірлеу үшін негіз болып табылады. Тапсырмалар түрлерін, бақылау нұсқаларын, білім алушыға көрсетілетін түрлі көмектердің қолданылуы аталмыш оқыту технологиясының тиімділігі. Яғни, əр оқушыға оларды меңгеріп, жеке тұлғаның толыққанды оқуы мен дамуының мүмкін болмайтын білімділік критерийлердің белгіленген деңгейіне жетуге мүмкіндік беретінінде. Критериалдық бағалау жүйесі келесі элементтерді құрайды: 1. Тақырыпты меңгеру критерийлері дəл анықталады, бұл нақты оқу нəтижелерінің тізімінде көрсетіледі (білім беру бағдарламасының шеңберінде меңгеру деңгейлерін анықтаумен алынған оқу мақсаттары бойынша).

2. Тексеру жұмыстарын əзірлеу арқылы оқу ресімдерінің қажеттіліктері анықталады.

3. Оқу материалы оқу бірліктеріне бөлінеді, оқыту барысында қол жеткізуге жататын критерийлер анықталады. Ағымдық тексеру жұмыстары құрастырылады. Олар əрбір оқушының оқу мақсаттарына қол жеткізілгеніне көз жеткізуге мүмкіндік береді.

4. Критерийлерге сəйкес оқу əдістері таңдалады, білімділік тапсырмалар алынады.

5. Əр тапсырма сұрағы бойынша балама түзету материалы беріледі. Мұғалім сабақтарында оқушылардың оқу мақсаттарға жету деңгейін анықтау оқу жетістіктерін бағалаудың мақсаты болып табылады. Яғни оқу деңгейін, оқыту деңгейін, бағдарламалық материалдарды жетік меңгеру жəне оқыту нəтижесінің сапасын арттыру үшін оқушылардың жеке дара траекторияларын анықтауы керек.

74

Оқушының жеке оқу траекториясын анықтап, онымен жұмыс жасау үшін ең алдымен оның қабілетін анықтап алған дұрыс. Себебі Блум таксономиясы бойынша деңгейлерге сəйкес берілетін тапсырмалар түрі, тапсырмаларға берілетін іс-əрекеттер əр түрлі келеді. Г.Гарднер анықтаған зияткерлік түрлерін қарастыра отырып, төмендегідей тірек-етістіктерді қолданып тапсырмалар беруге болады (1 кесте). [7, 8] Блум таксономиясының тірек-етістіктерінің кестесі 1 кесте ВербальдыЛогикаКеңістіктік Музыкалық- Денеліклингвистикал математикалық зияткерлік ритмикалық кинес ық зияткерлік зияткерлік зияткерлік тетикалық зияткерлік Білу анықта, есте атап шық, бақылап есіңде барлық іссақта, жинақта, көр, сақта, əрекеттерді жазызып ал, белгіле, анықта, қайтала, қайтала, істізімін санатта, қайта көшіріп, əрекетте жаса; нөмірле, суретін ал, атап түсіндір, анықта сал, шық, көшірме көшіріп санап шық жаса, жаз, боя ұқсастыр Түсіну түсіндір, талқыла, суретте, ата, суретпен анықта, талқыла, білетініңді теңестір, сипатта, мəнерле, тұжырымда білетініңді білдір, білетініңді суретте, , суретте, ойнмен білдір, білдір, музыкаға қайтала топтатыр, суретпен сал көрсету орнын анықта түсіндір, демонстра цияла, сызбасын сыз Қолдану интервью тексер, шеш, драмала, жаттық, қолдан, ал, есептеп мысалмен демонстра суретте, драмала, шығар, сипатта, цияла, ұқсастыр, көрсет, демонстрация көрсет, көрсет, елестет білетініңді ла, құрастыр, үйрет, білдір, эксперимент дəлелде сыныпқа жарияла жаса, дəлелде көрсет Анализ интерпрета анализ жаса, тиянақты интерпрета таңдап ал, цияла, зерделе, зертте, цияла, сұрыпта, зертте, зертте, ашып орналастыр, аналаз қарап сұрақтар көрсет, диаграмма жаса, шық, қой, ретпен үлгіле, өлше, құр, топтастыр, жүйеле, қой, шолу бөлік көрсет график құр, дифференц классифика жаса салыстыр, ацияла цияла, қараматоптастыр, топтарға қарсы қой бөл Синтез жасап шық, ойлап тап, құрастыр, ойлап рет-ретімен құрастыр, құрылымда, құр, шығыр, орналастыр, елестет, өз конструкц жүйеле, жасап болжам гипотизаңды ияла, құр, белгілі шығар, жаса, ойлап көрсет, ойлап тап, бір ретпен құрастыр, тап орналастыр, жинақта, орналастыр ойлап жүйеле елестет, шығар, модельде ойлап тап Бағалау

қорытынды мəніне қарай жаса, ірікте, бағала, қорытындыл іріктеп ал,

таңдап ал, ірікте, бағала,

бағала, түзе, пайымдау

75

өлше, шеш, таңда,

Тұлға аралық Тұлға-ішілік зияткерлік зияткерлік қайтала, анықта, санап шық, ата, айтып бер, жинақта

ата, қайтала, есіңде сақта, жаттап ал

суретте, түсіндір, талқыла, білітініңді білдір, айтып бер

түсіндір, тұжырым да, білетініңді білдір, қайтала

қолдан, ұқсастыр, сұра, жаттық

өзің драмала, жоспарла, шеш, елестет

жүйеле, шолу жаса, зертте, зерделе, топтастыр

сына, салыстыр, қарамақарсы қой, зертте, бөліп көрсет

орналастыр, құрылымда, жоспар құр, ұсын

құр, ойлап шығар, жинақта, гипотизаң ды көрсет, елестет, жасап шық, құрастыр қорытынды жаса, бағала,

шеш, бағала, қорытынды

а, бағала, жорамалда, түзе, болжамда, түзету енгіз

өлше, санап шық

пайымдау жаса, ұсыныс бер

жаса

бағала, ұсыныс бер

жаса, ұсыныс бер, сына, қорытынды жаса

қолдау жаса, мақұлда

Ойлау дағдыларының деңгейлері үш топтың аясында беріледі: білу жəне түсіну; қолдану; жоғары деңгей дағдылары (талдау, жинақтау, бағалау). Тапсырмаларды құрастыру кезінде мұғалім əр ойлау дағдыларының деңгейін көрсететін етістіктерді ала отырып құрастырғаны ескерілуі керек. Себебі тапсырма құрастыру кезінде саралау (дифференциялау) тəсілін қамтамасыз ету үшін бағалау критерийлерін ойлау дағдыларының деңгейіне қарай бөледі. Сыныптағы саралау жұмысының жалпыға ортақ қабылданған жеті тəсілінің ең біріншісі–тапсырма беруде саралау. [6] Тапсырмаларды қабілеттеріне қарай саралап беру арқылы сыныптағы барлық оқушыларды оқу үдерісіне толыққанды қатыстыруға болады. Саралап берілген тапсырмалар оқушылардың зияткерліктерін арттырып, дарынды оқушыларды ашуға мүмкіндік береді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Білім алушылардың білімін бағалау өлшемшарттарын бекіту туралы» ҚР Білім жəне ғылым министрінің 2016 жылғы 21 қаңтардағы № 52 бұйрығы.

2.Өңірлік жəне мектеп үйлестірушілеріне арналған критериалды бағалау бойынша оқу-əдістемелік құрал. «НЗМ» ДББҰ ПШО, Астана, 2016.

3.Мұғалімге арналған нұсқаулық. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатынмектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. «НЗМ» ДББҰ ПШО, 2015.

4. «Білім берудің тиісті деңгейлерінің мемекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартынын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ҚР Үкіметінің 2015 жылғы 25 сəуірдегі № 327 қаулысы. «Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты».

5.Бастауыш мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру əдістемесі. Əдістемелік құрал. Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы. Астана 2013.

6.Мұғалімге арналған үлестірме материалдар. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде «Математика» пəні бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. «НЗМ» ДББҰ ПШО, А - 2016. РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Кадиева Айгуль Ибжановна ОҚО Қазығұрт ауданы, Т.Рысқұлов мектеп-лицейінің тарих пəні мұғалімі

Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тəрбиесі – бүгінгі күн тəртібінде тұрған мaңызды мəселелердің бірі. Олaрдың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылық жəне 76

адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын руханиадамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру- үлкен қажеттілік екендігі ел президенті Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында жан-жақты негізделген. Қaй зaмандa болмaсын, сол қоғамға сай азаматты тəрбиелеудің бірден-бір жолы адамның рухани байлығын aрттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жaйдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тəрбиелі ауыл адамдaры да өзгерген. Мысалы, адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қaсиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық сияқты жaт қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез жастар ауылдан да орын алады. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олaрдың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарым-қатынаста өмір сүруіне жaғдай жасау кезек күттірмейтін мəселе екені анық. Мұнда, əсіресе, оқушылар тəрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тəрбие іс-шараларының ықпалы зор болaры сөзсіз. Бұл мəселе ҚР «Білім туралы» заңындa білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан. Ал Қ Ржалпы білім беру «тұжырымдамасында» жеке адамның рухани жəне күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, рухани-адамгершілікті қалыптастыру, əрбір адамды дамыту үшін жaғдайлар жасау міндеті ерекше аталуы біз көтерген мəселенің қоғам талабынан туындaп отырғандығын, тақырыбымыздың өзектілігін дəлелдейді. Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтaрдың табиғаты, мəні, шығу тегі жəне атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мəселерімен тікелей байланысты қарастырылып,осы кезге дейін күн тəртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын aрттыра түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мəселері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. «Адамгершілік» ұғымының педагогикaлық термині ретінде ғылыми тұрғыда қалыптасқан өзіндік мағынасы бар. Ал «руханилық» ұғымының мəні əртүрлі салаларды қамтитыны белгілі. Бірақ, бұл ұғым педагогика ұғымында категориялық деңгейдегі анықтамаға ие бола қойған жоқ. Рухани-aдaмгершілік тəрбиесі қоғамның барлық сатысында зерттеу объектісі болып отырғаны баршаға белгілі. Рухани-адамгершілік қасиетін қалыптастыру отбасынан басталып, орта балабақша мен мектеп табалдырығында жалғасын тaбады. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адaмгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде 77

отбасы мен педагогтар шешуші рөл атқарады. Рухани-адамгершілік тəрбие-екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпaлын, екінші жағынан- тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді. Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске aсыра, адамгершілік ықпалдың əр түрлі əдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың нəтижелерін, тəрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек. Рухани-адамгершіліктің мəні–адам еңбегіне құрметпен қарау, шығармашылық күші мен мүмкіншілігін дамытудағы рөлінен көрінеді. Руханиадамгершілік мəдениеті жалпы адамгершілік тұрғысынан алғанда, ол адамның жемісті іс-əрекеті болып табылады. Рухани-адамгершілік қасиеттер адамдардың еңбек мəдениетінде, қоғамдық мəдениеттің көркем жəне эстетикалық, ғылыми жəне білім беру компоненттерін өзара байланысын, қоғамдық қатынастағы мəдениетін, рухани-адамгершілік көз қарасын қалыптастырады. Тəрбиелі мінез адам бойында ибалық қасиеттердің бар екендігін көрсетеді.Рухани дүниесі бай,қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ой-өрісі кең адамдарды толық мінезді адам дейміз.Мінездің тұрақтылығы адамның адамгершілік түсініктерінен туындайды. Рухани адамгершілік тəрбиесінде тəрбиеші оқу шебері тұлға ретінде тани біліп қана қоймай, үш кезеңді ескеруі, оның дамуын көре білуі қажет. «Бала тəрбиесі – мемлекеттің маңызды міндеті» деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Өйткені ұрпақ тағдыры дегеніміз – ұлт тағдыры. Əрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мəселе əрқалай шешіліп отыр. Қазіргі таңдағы ағымда оңай болып отырған жоқ. Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тəрбиелеп жатырмыз, алдымызда не күтіп тұр деген сұрақ əрбір атаананың, əрбір педагогтың көкейінде тұр. Француз жазушысы əрі философы Жан-Жак Руссо өзінің «Эмиль немесе тəрбие туралы» атты кітабында «баланы өмір сүруге үйрету керек» деп жазған болатын, өйткені өмір сүру адамның – ең басты мақсаты мен міндеті. Ал өмір сүру дегеніміз өмірдің əрбір мезетін, əрбір көрінісін толыққанды, бар мүмкіншіліктерімен, мүшелерімен сезіну. Дана деп көп ғұмыр сүрген адамды емес, өмірді жан–жақты сезіне білген адамды атамаймыз ба?! Ғұлама хəкім Абайдың негізгі ұстанымы да «Адам бол!» еді ғой… Абай өзін өзгеден артық санайтын адамнан бойын тартып, тіксініп қана қоймай, оны адам қатарына қоспаған. Адам мен адам бір-біріне тең тұтқанда, тегін сыйлағанда ғана сүюі мүмкін.Адам баласын осылай сүйе алған Абай «Адамның баласы – бауырың», «Адам баласына адам баласының бəрі – дос», «Адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп» деген нақыл сөздерінен білуге болады. Аса зор гуманистік сүйіспеншілікпен айтылатын мұндай ауқымды, құдіретті сөзді тек кеудесінде Жер шарындай алып жүрегі бар Абай сынды тұлға ғана айта алса керек. Сондықтан талай-талай ұлылардың тəлім-тəрбиелік əдеп-қағидаларын, өмірлік ғибратты өсиеттерін жастарымыздың санасына сіңіру, жалпыадамзаттық құндылықтарды игерту білім беру жүйесіндегі қажетті шарты болып табылады.

78

Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық шарттары – оқушылардың белсенді өміршіл,саналық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқуларына жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басының қалыптастырушы дамудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тəрбиелі ұстаз шəкірттерге жан- жақты тəрбиені осы адамгершілік тəрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін белгілі бір мақсатқа жетелеу іс –əрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді.Сонда ғана ұстаз шəкірттерінің ізгілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады. Ізгілік отбасынан бастау алады, оған ата- ананың берген тəрбиесі, тұрмысы ықпал етеді. Халықтық мақал «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» адамгершілік тəрбиенің негізгі отбасында қалыптасатынын көрсетуде. Халық, жанұя құндылықтарын ауызша халық шығармашылығы арқылы тапсырады, мысалы, аңыз ертегілерді, ырымдарды, салттарды қолданады, дін арқылы, əртүрлі қоғамдық ұйымдар арқылы т.б. Халық ауыз əдебиеті адамгершілік– эстетикалық тəрбие беруде баланың ой- өрісін дамытады. Олардың тіл байлығы жəне шексіз шешендік мүмкіндіктерін арттырады. Оқушыларды кішіпейілділікке, адамгершілікке тəрбиелеуде қазақ халқының тəлімдік тиімді құралының бірі–ертегі. Оларда халықтың тыныстіршілігі, əдет- ғұрыптарының дəстүрлері, бақыт жолындағы күресі, баланың өзара қарым-қатынастары–өз халқына, Отанға, туған жеріне, оның табиғатына сүйіспеншілігін бейнелеген. ҮШ ТІЛДЕ БІЛІМ БЕРУ–БƏСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ, КӨП МƏДЕНИЕТТІ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ Бозшин Бекболат Жағалбайлыұлы Bozshin_b@mail.ru Ақтөбе облыстық мамандандырылған физика – математикалық мектеп – интернатының физика пəні мұғалімі

Қазақстан қоғамының əлеуметтік-экономикалық, рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тəрбиелеудің негізгі факторларының бірі-мектепте көптілді білім беруді жолға қою болып табылады. Көптілді білім-көп мəдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Қазақ тілі мемлекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетел тілдерінің бірін білу тұлғаның ой-өрісін кеңейтеді, оның «сегіз қырлы, бір сырлы» тұлға болып дамуына жол ашады, ұлтаралық қатынас мəдениетін, толлеранттілігін жəне планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Елбасы Н.Ə.Назарбаев өзінің жылдағы дəстүрлі жолдауында «тілдердің үш тұғырлығы» мəдени жобасын іске асыруды жеделдету тиістігіне ерекше мəн береді.«Əлеуметтік-экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты» жолдауында «Көп ұлттылық пен көптілділік құндылықтардың бірі жəне біздің еліміздің басты артықшылығы болып табылады » деп атап 79

көрсетті.Сонымен қатар бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытудың сапасын арттыру қажеттілігіне ерекше назар аударады. Сондықтан қазақ тілін тереңдетіп оқыту, сонымен қатар көптілділікті меңгеруді жолға қою-бүгінгі таңдағы орта білім жүйесінде педагогикалық үрдістің негізгі бағыттарының бірі. Ол-Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары талаптары деңгейінде үш тілде білім меңгерген, көптілді коммуникативтік құзырлылықтары қалыптасқан, көп мəдениетті, руханиадамгершілік қасиеттері дамыған,бəсекеге қабілетті тұлғаны тəрбиелеу. Қазақ тіліне деген сүйіспеншілігі жоғары, өзге тілдерді оқып білуге деген қызығулары мен ұмтылыстары мол, өз тағдырын ел тағдырымен мəңгілікке байланыстыратын;-дүниежүзі халықтарының мəдени құндылықтарын сыйлайтын ұрпақ тəрбиелеу. Тіл белгілі бір жүйе жиынтығын құрайтыны сөзсіз. Тіл жүйесі туралы ілім неміс ғалымы В. фон Гумбольдтың есімімен тығыз байланысты. В. фон Гумбольдтың бұл идеясын əрі қарай дамытушы швейцар ғалымы Фердинанд де Соссюр болды. Фердинанд де Соссюр тілдің жүйелілігі туралы: «Тілдің барлық элементі–біртұтас болып келетін жүйе, ал жеке элементтердің мағынасы басқа элементтері болғандығы үшін ғана байқалады» – деп қорытынды жасайды. Көптілділік – жеке адам немесе адам-топ қатынасында бірнеше тілдің кезек қолданылуы. Көптілділік, мультилингвизм, полилингвизм -нақтылы коммуникативтік жағдайдың əсер етуімен белгілі бір əлеуметтік ортада, мемлекетте бірден үш,одан да көп тілде сөйлей білушілік. Мұның өзі жеке адамның (индивидуумның) көптілділігі жəне ұлт пен ұлыстың көптілдігі болып бөлінеді. Көптілдіктің үш тілді меңгеру дəрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, əлеуметтік, экономикалық, мəдени өмірі, тұрмыс –тіршілігі секілді көптеген факторларға байланысты. Көптілді білу- өмір талабы. Дүние жүзі халықтарының өзара түсінісу тіліағылшын тілі. Бала жас кезінде тілді қиналмай еркін меңгереді. «Ұстазы пейілді болса, шəкірті зейінді болады» деген ниетпен көптілді білуге ұмтылу–жас ұрпаққа жүктелген абыройлы міндет. Елбасының жолдауында айтылғандай, шəкірттеріміз əлемдік білім кеңістігіне ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. Осы мəселе бойынша 12 жылдық білім беру үлгісі эксперимент сынақтан өту үстінде. Көптілді білім берудің проблемасы туралы зерттеу барысында отандық жəне шетелдік əдебиеттер мен мəліметтерге сүйенсек, əр мемлекеттің көп тілді білім беру жүйесінде өзіне тəн бір ерекшелігі бар екені мəлім болды. Бірақ барлық жағдайларда ең маңыздысы-адам факторы, яғни көптілді білім беру барысында жеке адамның ұлтына, мəдениетіне, т.б. құндылықтарына мəн берілуде.Мысалы,Орта Азия елдеріндегі көп тілді білім беру мəселесімен айналысатын CIMERA халықаралық ұйымының зерттеулеріне назар аударсақ 80

бұл өңірлерде əсіресе, екі тілдік басым, яғни кезінде Кеңес Үкіметі орныққан бұл елдерде орыс тілінің ықпалы басым, тіпті кейбір жағдайларда аталған елдерде орыс тілінің үстемдігін байқап тұрамыз. Егер ҚР білім беру жүйесін алып қарайтын болсақ, осы уақытқа дейін жоғары оқу орындарында үш тіл оқытылып келді, мысалы: орыс тілі, қазақ тілі жəне бір шет тілі (ағылшын, неміс, француз жəне араб). Егер де білім алушы осы үш тілді жетік меңгеріп шықса жəне осы тілдерде еркін сөйлеу мүмкіндігіне ие болса, онда сол білім алушы көп тілді білуші болып саналады. ҚР жалпы білім беретін мектептерде білім беру мазмұны мен құрылымының халықаралық стандарт деңгейіне жету үшін өзге елдердегі тілдерді оқытудағы жетістіктерін талдау қажет етіледі. Көптілді білім берудің моделі тұжырымдамасын құрастырып, жалпы орта білім берудің мазмұнында қолдану қажеттілігі туындады. Елбасы 2006 жылғы халыққа Жолдауында «тілдердің үш тұғырлығы» мəдени бағдарламасын ұсынған болатын. «тілдердің үш тұғырлығы дегеніміз ол- мемлекеттік тіл- қазақ тілі, ұлтаралық тіл- орыс тілі, ал ағылшын тіліжаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі»- деп анық та айқын атап көрсеткен. Еліміздің тізгінін ұстар бүгінгі жастарымыз əлемнің кез-келген жерінде кез-келген қызметіне жарайтындай бəсекеге қабілетті маман болуы үшін шет тілін меңгерудің маңызы зор. Ал 2011 жылғы 28 қаңтардағы жолдауында былай деп атап өтті: «мен қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу-əркімнің дербес табыстылығының міндетті шарты екендігін əрдайым айтып келемін. Сондықтан 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиіс деп ойлаймын». Қазақстан өз алдына дербес, тəуелсіз мемлекет. Оның ішкі жəне сыртқы саяси ағымына сай мамандандырылған іс жүргізетін мемлекеттік құрылымы қалыптасқан. Бұл келешекте де дами бермек. Білім дамыту институты мектеп мұғалімдерінің шет тілін оқыту барысы деңгейіне өз отанымыздың мəртебесін көтеру тұрғысынан қарайды. Шет тілін білу- қазіргі заманның ешкім шек қоя алмайтын талабына айналып отыр. Бір немесе бірнеше шет тілін еркін меңгерген бала кейін келе өмірдің кез-келген саласынан өз орнын табары сөзсіз. Еліміз тəуелсіздік алғалы бері мемлекет басшысы білікті мамандар дайындау ісіне ерекше көңіл бөліп келеді. Кең байтақ елімізді дамыту, оның қойнауындағы жатқан ен байлықты тиімді игеру, дамыған елдердің озық технологияларын меңгеру жолында білікті мамандар ешқашан көптік етпейді. Ал шет елдердің даму тарихын, ондағы ғылым мен білімдегі жаңалықтарды үйренуге, озық инновациялық технологияларды меңгеруде шет тілін білуотанымыздың əлемдік көштен қалмауға өз септігін тигізеріне ешкім дау айта алмас. Осының айқын дəлелі – Елбасының бастамасымен өмірге келген «Болашақ» бағдарламасы. Осы бағдарлама бойынша əлемнің озық мемлекеттерінде білім алған жастарымыз қазіргі таңда еліміздің түрлі саласында табысты қызмет атқарып, жарқын болашағына өз үлестерін қосуда.

81

Елбасы жолдауында аталғандай қоғамды сапаландыру бағытында білімнің басым бағыттарының бірі- əлемдік жаһандану кезеңінде жастарға берілер білімнің мазмұнын ұлттық құндылықтармен, мəдениетаралық түсінікпен, ақпараттық жетістіктермен, тілдік (ана тілі мен шетел тілдері) байлықпен толықтыру болмақ. Ұлы Абайдың XIX ғасырдың өзінде-ақ: «Зардабынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек», -деп, өзгенің тілін үйренуді өсиет еткені белгілі. Қазақ бабаларымыздың сол кездердің өзінде болашақ үшін қам жеп, ұрпақтарына «жеті жұрттың тілін білген, жеті жұрттың қамын жер»- деген қанатты сөзді бекер айтпаған болар. ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХХШ сессиясында сөйлеген сөзінде «ағылшын тілін кеңінен білмейінше ұлттың шынайы бəсекеге қабілеттілігі туралы айту қиын болады. Мен бұл жерде еліміздің барлық азаматтары туралы айтып тұрмын.Тіпті төрт мың жылдық ұлттық тарихы мен мəдениеті бар бір жарым миллиардтық қытайдың өзі ағылшын тілін белсенді түрде меңгеруде. Жапония, Үндістан, Сингапур, Малайзия сияқты елдердің табысқа жетудегі маңызды факторларының бірі халықтың жаппай ағылшын тілін білуінде. Еліміздің жалпы білім беретін мектептері мен жоғары оқу орындарында ағылшын тілін терең əрі қарқынды түрде оқытудың арнайы бағдарламасын жасаудың уақыты келді деп ойлаймын. Бұл бағдарламаға Ұлыбритания мен АҚШ-тың білім беретін ірі құрылымдарын тарту жөнінде ойлану қажет. Мен барлық ата-аналарды балаларын үш тілде оқытуға шақырамын. Бұл олардың болашағы үшін маңызды »-деген болатын. Қазақстандағы көптілді білім беру моделі төмендегі мəселелерді қамтиды.

1.Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде нығайту.Оқушылардың ұлттық дамуын сақтау.

2.Шетел тілдерін оқытуда Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беру мазмұнымен, құрылымымен санасу.

3.Көптілді білім берудің оқу жоспарын жасау. Тілді тереңдете оқытатын мектептер ашу, жалпы əдістемесін жасау.

4.Көптілді білім беруде материалдық,техникалық,оқу-əдістемелік жұмыстарды инновациялық үрдіске сай ұйымдастыру.

5.Кадрларды оқыту, шетелдік волонтер кадрлардың көмегін алу. Егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр; білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болды.атап айтқанда: -білім мазмұны жаңа біліктермен,ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық жəне нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде; -ақпараттық дəстүрлі əдістер-ауызша жəне жазбаша, телефон немесе радио байланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде, 82

-баланың жеке басын тəрбиелеуде, оның жан-дүниесінің рухани баюына, азамат тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде; -мектеп, отбасы мен қоршаған əлеуметтік ортаның бала тəрбиесіндегі рөліне мəн берілуде. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы, оның ішінде ақпараттық (компьютерлік) оқыту мұғалімдердің өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін жүйелі ұйымдастыруына көмектеседі. Қ Р қабылданған білімді ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламалары еліміздің біртұтас дүниежүзілік білім кеңістігіне ену мүмкіндіктерімен байланысты, білім беру сапасын ақпараттық тұрғыдан қамтамасыз етудің жаңа сатылық жүйесін жасауға бағытталған. Бағдарламаның жүзеге асуы білім мекемелерін компьютерлендіруге ғана емес білім беруді ақпараттандыруды қамтамасыз ету əдістемесіне, ғылым мен тəжірибенің өзара байланысына да тəуелді. Компьютерлік технологияның даму деңгейі жаңа дəуірдің мультимедиялық, телекоммуникациялық мүмкіндіктері мен артықшылықтарын көрсететін, сапалы, нақты алғы шарттар болып табылады. Мектеп оқушыларына ағылшын тілін меңгертудің деңгейін: сөйлеу, лингвистикалық, əлеуметтік-мəдениеттілік, компенсаторлық, оқу-танымдық біліктіліктердің қалыптасу дəрежесінен айқын аңғаруымызға болады. Мұндай қажеттілік ағылшын тілі мұғалімдерінен кəсіби қызметін қайта қарастырып, жүйелі ойластыруды талап етеді. Ол үшін ағылшын тілін үйретудің халықаралық іс-тəжірибеде қолданыс тапқан модельдерін енгізу кəсіби шығармашалық тұрғыдан іске асырылуы тиіс. Модельдерді енгізудің маңыздылығы мынада: -бүгінгі қазақ қоғамында шетел тілін үйренуге деген сұраныстың артуы, -оқушыларды отандық жəне əлемдік ақпарат кеңістігіне кіріктірудегі проблемаларды шешу қажеттілігі; -өскелең ұрпақты қазақстандық патриотизм мен ұлтаралық қатынас мəдениетіне тəрбиелеудің өзекті мəселеге айналуы; -оқушылардың коммуникативтік жəне ақпараттық құзырлықтарының сапалы деңгейіне қол жеткізу. Осыған сəйкес, ХХI ғасырдың үш тілді жетік меңгерген жеке тұлғасын тəрбиелеуде ағылшын тілі пəні мұғалімі ретінде мен алдыма мынадай мақсаттар қойдым. Оқу үрдісінде: оқушыларға жан-жақты сапалы білім бере отырып,үш тілділікке үйрету, кəсіби шеберлікті дамыту. Оқу-əдістемелік бағытта: Ағылшын тілін оқыту əдістемесін отандық жəне шетелдік теориялармен іс-тəжірибелік тұрғыдан салыстыру, білім берудің озық, жаңа технологияларын білу, тиімді түрлерін ұтымды пайдалану, педагогикалық жəне ақпараттық жаңалықтардан хабардар болу,электрондық оқулықтарды пайдалану. Тəрбиелік бағытта: ұлттық патриотизмге , өзін-өзі басқаруға, өзін-өзі тануға, білім нарығында бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу.

83

Елбасының жолдауында атап өтілген тапсырмаларды жүзеге асыру мақсатында біздің мектебіміздің ағылшын тілі мұғалімдері шетел (ағылшын) тіліне оқытудың негізгі: ана тіліне сүйену; оқытудың коммуникативтік қағидалары; оқытудың лингво-елтану қағидалары; оқу материалын минимумға келтіру қағидалары; грамматикалық оқу материалын игеруде уақыттың бірізділігін есепке алу қағидаларын басшылыққа ала отырып, шығармашылықпен еңбек етуде. Қорыта келгенде айтарым,мен «үш тілділікті» жүзеге асыру мақсатында жоспарлы түрде жұмыстар атқарудамын. Биылғы оқу жылында физика пəнінен терминологиялық сөздіктер шығарамын. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі-А. «Сөздік-Словарь» 2005.

2. Фердинанд де Соссюр. Курс общей лингвистики // Труды по языкознанию. – М. : Прогресс, 1977. – 695 с.

3. М.Қ.Садуақасова ҚҒƏК-нің əдіскері.«Көптілді білім беру-басты бағытымыз». Ғалам тор материалы 4.Г.И.Досманова «Қазақ мектептеріндегі шетел тілі» № 5-2009 .

5. «Үш тілде оқыту- заман қажеттілігі». Қазақстан мектебі . №8-2011 6.ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.2006 жылғы 1 наурыз 7. ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.2011 ж 28.01.

8. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы.9 бап 9.Қ Р «Ақпараттандыру туралы» Заңы 2007 жыл, 11 қаңтар № 217-3; ] ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ДАМУЫ ЖƏНЕ ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫ Есмырзаева Аманкуль Орынбаевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиал Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, Тараз қаласы, «Инновациялық технологиялармен жаратылыстану-ғылыми (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

ХХІ- ғасырдың шынайы кілті жаһандану білім саласына келді. Соның арқасында əлемдік экономиканың интеграциялануы, жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы оның пайдалану өрісінің кеңейгені белгілі. Негізгі мектептегі білім алу ғылымның іргетасы жəне мемлекет дамуының алтын қазығы екені белгілі. Тəуелсіз еліміздің кезең-кезеңмен атқарып жатқан білім саласындағы ісшаралары мемлекеттің өре мен қуатының ізденісін аңғартады. Жаhандану заманында интеллектуалды азамат қалыптастыру, қойылған міндеттер бойынша жастардың дүниетанымын өзгертіп, олардың жаңаша ойлау қабілетін арттыруға, білімге деген құштарлығын оятуға, отансүйгіштік қасиетін одан əрі дамытуға бағытталып отыр, бəсекеге қабілетті азаматтарды 84

даярлауға ғана қатысты емес, оларды ел экономикасын, мəдениетін алға тартатын күш ретінде орнықтыруға да байланысты. Білім жүйесін əлемдік дамыған инновациялық технологиялармен жабдықтау, білім мен ғылымның халықаралық стандартын меңгеру, сапалы білім беруге қол жеткізу, қоғам сұранысына жауап беретін білікті маман даярлау. Отандық жəне шетелдік зерттеушілердің ойына қарағанда , жаһандану жағдайында өмір сүретін болашақтың адамы ерекше құзыреттілік ие болуы керек олар:өзара ынтымақтастық , мотевациялық факторларды нұсқау етіп пайдалану,барлық жағдайда да шыдамды, тілдерге бейім , азаматтық борышы мықты болу міндет. Жаһандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы жəне интеграциялануының мақсаты: 1.Əлемдік жаhандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы жəне интеграциялануының кезеңінде жастарға берілер білімнің мазмұнын ұлттық құндылықтармен, мəдениетаралық түсінік-пайыммен, ақпараттық жетістіктермен, тілдік (ана тілі мен шетел тілдері) байлықпен толықтыру.

2.Жастардың бойында қоғамның экономикалық жəне əлеуметтік саласына деген практикалық таным негізін қалыптастырып, өзінің, отбасының, достарының, айналасының, жалпы қоғамның əл-ауқатын ойлайтын жауапкершілігін сезіндіру.

3.Шыққан əлеуметтік тегіне қарамай, талантты да белсенді, білімді де ойлы жастарды толық қолдау арқылы қоғамның əлеуметтік икемділігін қамтамасыз ету қажет. Осы арқылы жас буынның ақылды адам денсаулығы зор,рухани дүниесі бай, адамгершілікті, тəуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыру. Білім мəдениеті мен қоғам алдындағы жауапкершілікке бағытталған кешенді іс-шараны жағымсыз нəрселерді (наркомания, бейəдептілік, т.б.) аластатуға бағыттап құру. Білім–еркіндік пен таңдаудың көзі əрі дем берушісі. Білімге əлеуметтік тапсырыс беруші – жалғыз мемлекет емес, мүдделі мекемелер, ойлы да іскер адамдар болуы тиіс. Орта мектептер жаһандану заманындағы білім экономикасының өзегі болып,еліміздің инновациялық дамуының қозғаушы күшіне айналуының шарттары: Сондықтан мектептерде неғұрлым білім беру жүйелерінің дамуы жəне интеграциялануы таза, серпінді, шығармашыл, толыққанды болса, ол келіп құятын білім айдыны да сондай дəрежеден табылады. Нəтижесінде отбасында,қоғамдағы өмірлік құндылықтар жақсарып,сапалық көрсеткіштер жоғарылайды. Бүгінде дүние жүзі мемлекеттері мен олардың білім жүйелері жаhандану үдерісіне үн қосып,бұдан əрі дамудың жаңа стратегиялары мен бағдарламаларын ұсынып отыр.Жалпы əлемдік даму бəсекелестікке негізделген. Білім саласындағы жаңа ойлар мен жаңалықтар–əлемнің бейбіт дамуының кепілі[1]. Əрине, бұл дамудың жəне интеграциялануын уақыт пен жағдай анықтайтыны өз межесімен, өз бағамы аз емес екені белгілі. Сондықтан 85

əлем айдынындағы тəуелсіз Қазақстан саясатта болсын,білім-ғылым ізденісінде болсын осы меже мен бағамның үдесінен шығуға бағыт ұстанғаны айдай анық. Алдағы уақытта да заман талабына сай білімді əлемдік деңгейге жеткізудің бірден-бір жолы, бұл–инновациялық қызмет.Сол үшін əр ұстаздың алдында оқу мазмұнын жаңарту, өзінің шығармашылығын дамыту мен шеберлігін шыңдап, озық технологияны жетік меңгеріп, əр күнгі сабағына тиімді əдіс– тəсілді пайдалану, тəуелсіз еліміздің ертеңі саналатын–білімді ұрпақ тəрбиелеу міндеті болып табылады.Біздің мектепте де оқытудың тиімді жолдары мен əдістəсілдерін іздестіру жұмыстары кең көлемде жүргізіліп келеді. Жас ұрпаққа топтық, ойын, тірек сигналдары, модульдік тестік жүйе,интерактивті,оқытудың компьютерлік,дамыта оқыту технологиялары бойынша білім беруде. Бұл Елбасы алға қойған міндет, заман талабына сай ғылыми–техникалық білім қалыптастыру [2]. Əр дамыған мемлекет жаһандану жағдайында ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы мен интеграциялануы бəсекеге қабілеттілігі оның ғылыми əлеуетімен өлшенеді.Осы мəселе бойынша білім саласында инновациялық даму ұлтымыздың нанотехнологиясын жəне биотехнологиясын дамыту. Білімге қызығушылығы жоғары оқушыларды тəрбиелеу. Шетелдік тəжірибелерге сүйенсек, оқу процесін ұйымдастыру кез келген білімді басқару жүйесінің орталық тізбегі болып табылады.Мектепке дейінгі, бастауыш, орта,арнаулы,жоғары,жоғарыдан кейінгі білім жүйесін дамыту[3]. Қазақстандағы білім беру саласы əлемдік аренаға шыққан сайын, алған белестерге тұйықталмай, кезеңдік шектеушілікке бармай, сапа баспалдақтарынан өтіп, икемділікпен жəне академиялық ұшқырлықпен жұмыс істесе, білім беру жүйесінің дамуы мен интеграциялануы орындалатын жəне орындалған іске айналар еді. Болон декларациясына қол қойған кез-келген елдің білім беру жүйесі жаһандану жағдайында төл халқының тарихына, мəдениетіне жəне рухани өміріне,ана тіліне сүйіспеншілік пен құрмет қалыптастыратын ұлттық ерекшелікке тəн.Басқаша айтсақ, дамыған елдердің білім беру жүйесі–өз халқының нағыз патриоттарын қалыптастыруға негізделген.Осыған байланысты біз дүниежүзілік білім сахнасына бір жағынан əлемдік өркениетті байытатын, екінші жағынан ұлттық білім беру моделін жетілдіруге жаңа көкжиек ашатын, өзімізге тəн мəдени жəне рухани құндылықтармен енуіміз қажет. Білімнің ықпалдасуы түрлі мақсаттарды көздеуде: шетел студенттерін ақылы бөлім негізінде оқытуының қаржылық тұрғыда өсуі жəне диверсификациялануы;оқу бағдарламаларының кеңейуі, өз студенттерімізді шетелдік серіктес-оқу орындарында оқыту, білім сапасының артуы жəне мұғалімдер мен студенттердің халықаралық білім алмасу негізіндегі бірлескен зерттеулерінің нəтижелілігі.«Білім беру саласын модернизациялау білімнің базалық құрамдылығын сақтауға бағытталуы тиіс жəне оларды үздіксіз жаңартып, толықтырып отыру қажет. Ең тəуір білім беру жүйесі жақсы оқитын оқушы мен нашар оқушының арасындағы айырмашылықтың жоққа таяулығы болып саналады»,-деп Елбасы Н.Назарбаевтың көрсеткендей, білім беруді 86

реформалауды жүзеге асырудың жəне бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту, білім беру мзмұнын жаңа мəдени бағытта жаңарту қажеттігі туып отыр[4]. Дүние жүзінде білім берудің əр түрлі жүйесі мен түрі бар екені белгілі. Атап айтсақ, еуропалық, америкалық, жапондық, кеңестік (ресейлік) жəне т.б.Оларда мемлекеттік деңгейде білім берудің тиімділігінің, оның экономиканың дамуына оң əсер ететін ғылыми-тəжірибелік тұрғыдан қалыптасқан жүйесі бар.Дегенмен,ХХ ғасырдың соңында дүние жүзінде барлық салаларда ықпалдасу үдерісі кеңінен дамып келе жатқанын білеміз. Сондықтан халықаралық білім беру кеңістігін құру, əр түрлі елдің ұлттық білім беру жүйесінің заман талабына сай озық үлгілерін теориялық-əдістемелік тұрғыдан жақындастыру арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру жүйесін құру қажеттігі туындады. Бүгін əлемдік деңгейдегі білім беру - қазіргі білім берудегі басты бағыт. Яғни, оқытудағы білім алушыны жеке тұлға болып қалыптастыру, оқытудың заманауи əдістерін қолдану арқылы бəсекеге қабілетті тұлғаны жетілдіру, тұлғааралық қарым-қатынастарға бейімдеу болып табылады. Елбасы өз сөзінде, "Бүгін Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық гүлденуі мен қауіпсіздігі халықтың білімі мен инновациялық əдістерді дұрыс қолдануына тікелей байланысты".Яки,ел болашағы үшін еліміздің əрбір азаматы мемлекеттің дамуына өз үлесін қосу керек. Міне, осындай мақсатта білім беру жүйесіне де айырықша мəн беріліп отыр. Яғни, ХХІ ғасыр деңгейіне сай білім беру.Ол дегеніміз ұстаздар қауымынан инновациялық білім беру, өз тəжірибесінде инновациялық əдіс-тəсілдерді жəне технологияларды қолдану болып табылады. Бұл заңды процесс,себебі елде болып жатқан саяси, экономикалық,əлеуметтік жəне басқа да өзгерістер білім жүйесін сол өзгерістер тұрғысында дамытуды талап етеді. ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына кезекті жолдауында "Бізге оқыту əдістемелерін жаңғырту жəне өңірлік мектеп орталықтарын құра отырып, білім берудің онлайн-жүйелерін белсене дамыту керек болады"[5]. Бүгінгі білім мен тəрбие технологиясында «жеке тұлға» тəрбиелейтін мұғалімнің де өзіндік жеке тұлға ретінде шығармашылығының орны ерекше. Инновациялық технологияларды пайдалану бүгінде сапалы білім беру негізгі шарттын бірі. Ал осы басты міндеті атқаруда əрбір ұстаздың бойында мынадай проблема бірден қалыптасады: оқушылардың танымдық қабілеттерін, оқу процесінде жүретін (есту, көру жəне т.б.) негізгі əрекеттерін дамыту бүгінде заман сұранысына сай қолданып жүрген əдіс-тəсілдердің аздығы. Осы проблеманы шешу үшін тиімді жолдарды қарастыру қажет. Оны шешу үшін білім берудің мазмұнын жаңартып, озық əдіс-тəсілдерді өндеп шығару қажет. Болашақтың табысты экономикасы білім беруіне, халықтың дағдылары мен қабілетіне инвестициялайтындар болмақ.Білім беруді əлеуметтік қажеттіліктерге жұмсалатын шығындар ретінде ғана емес, экономикалық инвестициялар ретінде түсіну қажет. Білімге негізделген экономика жəне қоғам, өмір бойы оқыту – бəсекеге қабілеттілік пен жаңа технологияларды қолдану проблемаларын шешудің, əлеуметтік бірлікті, тең мүмкіндіктер мен өмір 87

сапасын жақсарту тəсілдері болуы тиіс» деп, қазіргі таңдағы қоғам мен мемлекеттің дамуы үшін білімді дамытудың маңыздылығын айқындай отырып, білімді дамытуда бірнеше міндеткерліктер жүктейді. Сондықтан да, соңғы жылдары еліміздің білім жүйесін жаңғырту мəселесі үнемі күн тəртібінен түспей, соның ішінде оқытудың мерзімі мəселесі қозғалып, орта білім жүйесін жаңа технологияға негізделген білім беру стандарттары мен жаңа бағдарламалары, оқулықтар жобасы жасалып, олар барлық деңгейде талданып келе жатыр. Орта білім саласындағы осы өзгерістер педагогикалық білім беру жүйесіне де өз əсерін тигізіп, педагогикалық оқу орындары білім нəтижелерін осы тұрғыдан қарастыруға бағыт алуда[6]. Бүгінгі таңда білім беру саласында көптеген модернизациялар жүргізіліп жатыр. Орта білім берудің 12 жылдық моделі, кəсіптік жəне техникалық білім берудің мазмұнының жаңартылуы, электронды оқыту, зияткерлік мектептер арқылы жоғары оқу орындарына дарынды шəкірттер дайындау, жоғары оқу орындарына қойылатын жаңа талаптар, магистрлар мен PhD докторларды дайындау арқылы университеттік білімді жаңа деңгейге көтеру бірқатар инновациялық жобаларға бастама болып, инновациялық оқыту əдісі кеңінен қолданыла бастады.Сондықтан, қазіргі таңдағы білімді одан əрі дамытуды қажет ететін ауқымды жобалар мен əлем тəжірибесіне негізделген инновациялық білім берілуі тиіс.Оның негізгі мақсаты-ҚР практикалық маңызы бар ғылым мен білімді дамытудың басым бағытына сəйкес келетін инновациялық жобаларды іріктеу, аймақтағы ғылыми-зерттеулерді дамыту жəне аймақтың əлеуметтік-экономикалық дамуы үшін ғылым мен білім жетістіктерін пайдалану болып отыр. Қазір жаһандану дəуірінде интеграциялық процестер қарқынды даму үстінде.Сондықтан ұлттық білім саласы əлемдік білім кеңістігіне кірігусіз дербес дами алмайтынын бүгінгі қоғам дəлелдеп отыр. Жаңа ғасырдың шынайы кілті саналатын сол жаһандану білім саласына мықтап еніп, соның негізінде əлемдік экономиканың интеграциялануы, жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы кең қанат жайды. Сондықтан, білім саласын модернизациялауда ұлттық инновациялық жүйені жасау адам іс-əрекетінің жаңа ғылыми жəне кəсіби бағыттарын айқындауды көздей отырып, кадрлар дайындаудың мамандандырылған жүйесін іске асыруды талап етеді. Пайдаланған əдебиеттер: 1.2015 жылдың 30 қараша күні жария етілген Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсу, реформалар, даму 2.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, 2007 3.С.Көшімбетова «Оқу-тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдістəсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары», Алматы,2008.

4.М.М.Жанпейісова «Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде», Алматы, 2002.

5.Кобдикова Ж.У. «Оқытудың процесін технологияландыру».–Алматы, Ақжелкен мектебі, 2000.-32 б.

88

6.Білім технологиялары. - Журнал, 2012.-№2 7.И.З. Гликман Воспитатика учебник М.,НИИ 2009ж

ИНТЕГРИРОВАННЫЙ ПОДХОД КАК ОДИН ИЗ ПРИОРИТЕТОВ ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ Жумагалиева Динара Шынболатовна заведующий кафедрой психолого-педагогического сопровождения профессионального развития учителей, магистр педагогики Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» «Институт повышения квалификации педагогических работников по Западно-Казахстанской области», Западно-Казахстанская область, г. Уральск

В последнее время в мировом образовательном пространстве большое внимание уделяется изучению вопросов интеграции естественнонаучного образования, а также процессам интеграции знаний в начальной школе. Интеграция частных наук является одним из главных направлений реформы казахстанского образования. Общеобразовательные школы во все времена стремились к тому, чтобы у каждого выпускника была сформирована целостная система универсальных знаний,умений и навыков самостоятельной деятельности, гражданской ответственности и правового самосознания, духовности и культуры, инициативности, толерантности, способности к успешной социализации в обществе [1]. Одной из отличительных особенностей обновленных программ, реализуемых в первых классах является то, что средством интеграции предметов, разделов, тем, а также осуществления межпредметных связей служат сквозные темы. Они органично вплетены в содержание всех предметов и в систему долгосрочного и среднесрочного планирования. Поэтому при подготовке краткосрочного плана учителю необходимо соблюдать систему сквозных тем и учитывать их при составлении заданий и организации деятельности учащихся на уроке [2]. Сквозные темы в первом классе распределены равным образом – по две в каждой четверти, на каждую из них отводится примерно одинаковое количество часов. Количество часов на каждую сквозную тему в зависимости от особенностей подготовки обучающихся варьирует сам учитель (рис.2).

Сквозные темы

1 четверть Все обо мне Моя школа

2 четверть Моя семья и друзья Мир вокруг нас

3 четверть Путешествие Традиции и фольклор

89

4 четверть Еда и напитки В здоровом теле – здоровый дух!

Возникновение идеи интеграции в образовании было обусловлено выявившимся противоречием в науке между ее целью – созданием целостной картины мира-и дифференцированным состоянием научных данных об окружающей действительности как следствия разъединения науки на отдельные отрасли знаний.В процессе развития идеи интегрированного обучения возникли концепции интегрированного обучения, основанных на центрическом принципе построения содержания учебных программ (С.И.Гессен, Д.Дьюи, Г.Кершенштейнер, П.П.Блонский и др.), спиралевидное построение образования как разновидность центрического. Анализ научно-педагогической литературы позволил выявить следующие основополагающие теоретические положения интеграции в системе среднего образования: -интеграция должна осуществляться на основе сохранения линейного принципа формирования содержания образования (Ю.К.Бабанский); -интеграция возможна при условии родства наук, соответствующих интегрируемым учебным предметам, совпадения или близости объекта изучения, наличия общих закономерностей и общих теоретических концепций (Л.С.Глушкова, В.Р.Груздева и др.); -возможны различные формы интеграции: полное слияние учебного материала в едином курсе, слияние большей части учебного материала с выделением специфического,построение автономных блоков с самостоятельными программами или разделами общей программы (Ю.И.Дик, А.А.Пинский, В.У.Усанов); - построение интеграции вокруг ведущей, структурообразующей идеи – ядра интеграции (В.Р.Ильченко, Ю.М.Колягин, В.В.Лубенко) [3]. В настоящее время актуальны исследования влияния процессов интеграции на обучение и воспитание обучающихся. Тенденции развития современной школы требуют при этом постепенного интегрирования содержания образования. Таким образом, интеграция может выступить одним из основных путей совершенствования содержания школьного образования. Приведем краткий анализ опыта построения интегрированного содержания образования на примере российского и европейского образовательных стандартов и программ для уровня начального образования. Интеграция естественнонаучных и обществоведческих знаний широко представлена в образовательных программах российской школы. С позиций единства природной и социальной среды составлен интегрированный курс естествознания, где окружающий мир представлен в пределах своего города / села, в пределах своей страны, раскрывается связь живой и неживой природы, формируются представления в системе: «человек–природа–общество» (И.М.Сватков, И.Ф.Виноградова, Г.Г.Ивченкова и др.) [4]. В дисциплинарной структуризации начальной школы (Grundschule) Германии–базовые знания по математике, немецкому языку, краеведению, музыке и религии преподаются комплексно, т.е. интегрировано в рамках одного учебно-воспитательного курса «Bausteine» [5].

90

Содержательное построение курса «Мой мир» («Pasaulis ir as») в начальной школе Литвы представляет собой интегрированное изучение природы и общества, знакомство с историческими событиями своей страны, раскрытие связи времен и поколений [6]. Программа интегрированного образования в 1-3 классах «ранней» (начальной) школы Польши представлена в следующих блоках: «Ребенок и общественная среда», «Ребенок и его географическая и историческая среда», «Ребенок и природная среда»,«Ребенок–его тело и здоровье», «Ребенок и ежедневные математические решения»,«Ребенок и искусство, техника, музыка» [7]. Сквозные темы в учебных программах Эстонии являются средством интеграции общих компетенций, предметов и предметных циклов, а также их следует учитывать при формировании учебной среды в школе. Сквозные темы отражают актуальные для общества вопросы и позволяют получить целостное представление об общественном развитии, содействуя формированию у учащихся умения применять свои знания в различных жизненных ситуациях[8]. Построение интегрированного содержания учебного программы по годам обучения может строиться на основе принципов модульности, с одной стороны, и концентрического развития содержания курса, с другой. То есть обучающийся будет возвращаться в каждый год обучения к рассмотрению одних и тех же объектов, фактов и явлений. Каждый год будет происходить приращение знаний о признаках и свойствах основных компонентов окружающего мира, что позволит сделать переход от обыденного мировосприятия к целостному, соответствующему объему реального жизненного опыта обучающихся. Следовательно, при изучении предмета должен быть обеспечен переход от обыденной картины мира в представлениях обучающегося, основанной на его жизненном персональном опыте к научной картине мира. Одно из современных требований к структурированию содержания школьного образования характеризуется воссозданием в нем универсального спектра целостного знания о мире и человека в нем. Новое отношение к образованию, суть которого соотносится с целостным контекстом мировой культуры, ориентирует на создание новых форм знаний как результата структурирования содержания образования, исходя из современного понимания его ценностного смысла. Один из способов решения этой проблемы связан с интеграцией как формой организации содержания учебного материала. Интеграция (от лат. слова восстановление, восполнение) означает объединение в целое каких-либо частей, элементов. Учитывая возможности межпредметной связи, следует отметить лишь ее вспомогательную роль. Поэтому она не в состоянии объединить знания учащихся в целостное видение в полном смысле. Таким образом, анализ научно-педагогической литературы показывает, что наряду со сложившимися формами, видами и типами интеграции содержания образования намечаются новые подходы ее использования. Эти новшества 91

касаются интеграции содержания предметов разных образовательных областей, выявления фундаментальных объектов как основы для построения новых синтетических форм знания; построения различных ситуаций как условия и средства интегрирования учащимися полученных знаний и способов деятельности. В нынешней ситуации новое отношение к образованию предопределило роль интеграции в уточнении соотношения естественнонаучного и гуманитарного образования в их предметном выражении. Усиливается значимость интеграции и как формы организации содержания образования, и как вспомогательного средства совершенствования его структуры. Таким образом, на основе интеграции естественнонаучных и обществоведческих дисциплин отражаются знания о человеке, природе и обществе, взаимосвязи и взаимозависимости природных и социальных явлений.Следует подчеркнуть необходимость формирования у обучающегося уровня начального образования знаний о природном и социальном окружении человека посредством сквозных тем, рассматриваемых по всем учебным предметам. Сквозные темы в программе обучения - это средство создания школьной среды обобщения знаний и умений, полученных на разных предметах.Сквозные темы используются при комбинировании методов учебной работы. Список использованной литературы 1.Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 2016-2019 годы.

2.Об особенностях организации образовательного процесса в общеобразовательных школах РК в 2016-2017 учебном году: Инструктивнометодическое письмо. – Астана: Национальная академия образования им. И. Алтынсарина, 2016.– 278 с.

3.Ковалько В.И. Здоровьесберегающие технологии в начальной школе. 1-4 классы. М: “ВАКО”, 2004, 296 с. – (Педагогика. Психология. Управление.)

4.Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностноориентированной парадигмы // Народное образование. - 2003. - № 2. - С.58-64 5.RAHMENPLAN GRUNDSCHULE, 2005, стр. 3 6.Bendrosios programos ir issilavinimo standartai. - Vilnius, 2004, стр. 14 7.Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej w klasach 1-3, Warszawa, 2004.

8.http://www.narva.ut.ee/sites/default/files/narva_files/Einar%20Vara.pdf

92

РЕАЛИЗАЦИЯ ОСНОВНЫХ ПРИНЦИПОВ ДУАЛЬНОЙ СИСТЕМЫ ОБУЧЕНИЯ В СИСТЕМЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Апселемова Гульнара Дюсембековна старший преподаватель Филиал АО «НЦПК «Өрлеу»институт повышения квалификации педагогических работников по ВКО, г.Усть - Каменогорск

Повышение эффективности и качества образования-одно из базовых направлений реализации государственной политики, общая рамка тех системных преобразований, которые обеспечат решение вопросов социальноэкономического развития. Приоритеты государственной политики в сфере образования определены для каждого уровня образования. В системе профессионального образования приоритетной является деятельность, направленная на совершенствование структуры и сети государственных образовательных организаций высшего образования, повышение результативности деятельности образовательных организаций высшего образования с учетом их специализации, эффективное взаимодействие организаций профессионального образования и работодателей. Формирование на региональном уровне соответствующей системы профессионального и дополнительного профессионального образования предполагает создание условий для профессиональной мобильности трудовых ресурсов на основе развития способности к изменению содержания трудовой деятельности, готовности работника при необходимости освоить новые для себя функции, что, в свою очередь, обеспечит максимальное соответствие кадровых ресурсов требованиям современной экономики. Получение качественного профессионального образования представляет собой комплексную проблему, решение которой позволяет отвечать существующим и будущим потребностям и вызовам времени. Модернизация управления системой образования - важная социальная задача, решение которой обеспечивает необходимое улучшение качества подготовки специалистов. Важнейшей качественной характеристикой современного этапа развития профессионального образования выступают интеграционные процессы, которые отражают, с одной стороны, содержательно-структурные изменения внутри собственно системы образования, а с другой – процессы взаимодействия профессионального образования и производственной сферы. Одним из приоритетных направлений деятельности образовательного учреждения в условиях рыночной экономики является поиск и установление прочных взаимовыгодных связей с предприятиями и организациями, разработка эффективной системы подготовки кадров. Основным системообразующим фактором дуальной формы профессионального образования является институт социального партнерства с четкой дифференциацией интересов и обязанностей каждого партнера при ведущей роли работодателей.

93

Дуальная система профессиональной подготовки строится на взаимодействии двух самостоятельных в организационном и правовом отношениях сфер в рамках официально признанного профессионального обучения, осуществляемого в соответствии с законодательством о профессиональном образовании. Система включает две различные учебнопроизводственные среды– предприятия и государственного образовательного учреждения, которые осуществляют совместную деятельность во имя общей цели – повышения качества профессиональной подготовки обучающихся. Под дуальной целевой подготовкой я понимаю инновационную форму организации профессионального обучения, предполагающая согласованное взаимодействие образовательной и производственной сфер в подготовке кадров определенного профиля и уровня квалификации в соответствии с потребностями конкретного предприятия и производства, построенная на единстве трех методологических оснований: аксиологического (паритетность гуманистических и технико-технологических ценностей и целей); онтологического (компетентностный подход);технологического (организация процесса развития профессиональной деятельности, социальнопрофессиональных отношений). Извечная беда нашего профессионального образования — разрыв между теорией, которую студенты получают в учебном заведении и требованиями производства и рынка труда. Подобных недостатков в подготовке будущих специалистов лишена система дуального образования, совмещающая в учебном процессе и теоретическую, и практическую подготовку. Таким образом, дуальная система обучения - это инновационный тип организации целевой профессиональной подготовки, который предполагает согласованное взаимодействие образовательной и производственной сфер по подготовке специалистов. Дуальная система отвечает интересам всех участвующих в ней сторон — предприятий, работников, государства. Для предприятия—это возможность подготовить для себя кадры, экономия на расходах по поиску и подбору работников, их переучивании и адаптации. Для молодых людей дуальное обучение—отличный шанс рано приобрести самостоятельность и легче адаптироваться к взрослой жизни. Уже во время обучения они получают за свой труд на предприятии денежное вознаграждение, а после его окончания—работу, к которой хорошо подготовлены. В безусловном выигрыше остается и государство, которое эффективно решает задачу подготовки квалифицированных кадров для своей экономики. К неоспоримым преимуществам дуального обучения нужно отнести, и то, что она: Во-первых, обеспечивается высокий процент трудоустройства выпускников, т.к. они полностью отвечают требованиям работодателя. Обучение максимально приближенно к запросам производства. Во-вторых, достигается высокая мотивация в получении знаний. Формируется новая психология будущего работника. Студенты, сначала 94

закрепившись на предприятии в качестве потенциальных работников, учатся совершенно по-другому,более осознанно и заинтересовано. Позиция пассивного потребителя учебной информации сменяется инициативной позицией специалиста на производстве, которому надо принимать решения и нести за них ответственность.Студент раньше адаптируется к производственным отношениям в коллективе, учится социальным поступкам. В-третьих, работает принцип «от практики к теории», студент больше работает не с текстами и знаковыми системами, а с производственными ситуациями. Сложные теории легче осваиваются через практику и решение реальных профессиональных задач. В-четвертых, оценка качества подготовки специалистов проводится самими работодателями. С первых дней учащийся большую часть времени проводит на рабочем месте,показывает свои навыки и старание. Работодатели получают возможность оценить уровень подготовленности будущих специалистов непосредственно в производственных условиях. В-пятых, преподаватели должны иметь не только хорошие теоретические знания, но и владеть всеми новшествами на производстве. В-шестых, снижается нагрузка на бюджет.Часть затрат по профессиональному обучению несет предприятие. Для успешного проведения эксперимента по внедрению дуальной системы профессионального обучения необходимо соблюдение следующих условий: -наличие договора с производственными предприятиями; -согласие руководителей производственных баз на трудоустройство студентов, на особенный режим работы для них; -наличие специалистов, имеющих опыт производственной работы и навыки для обучения молодых работников; -обеспечение студентов необходимой специальной и защитной одеждой согласно требованиям, предъявляемым техникой безопасности на производстве; наличие материальной базы для проведения студийных занятий на базе предприятия; выделение специальных часов; -методическое обеспечение дисциплин, преподаваемых в режиме дуального обучения. Следует отметить, что новая система подготовки начала внедряться благодаря партнерству, сближению организаций образования, работодателей и органов управления образованием. Таким образом, дуальная система обучения - это инновационный тип организации целевой профессиональной подготовки, который предполагает согласованное взаимодействие образовательной и производственной сфер по подготовке специалистов. Идея дуального обучения приобретает свои реальные практические контуры. Взаимодействие образования с бизнесом, субъектами рынками труда –это одна из составляющих современной модели, которая востребована 95

обществом.Поэтому, именно сейчас нужна всемерная поддержка программы дуального образования и должна быть продолжена работа по ее реализации в тесном сотрудничестве с работодателями и социальными партнерами, заинтересованными в развитии дуального образования. Таким образом, внедрение дуальной системы обучения в организациях ТиПО позволяет решить основную проблему профессионально-технического образования - разрыв между теорией и практикой (производством). Литература: 1.План мероприятий на 2011 – 2015 годы по реализации Государственной программы развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы (I этап).

2.Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы.

3.Татур Ю.Г. Компетентность в структуре модели качества подготовки специалиста /Высшее образование сегодня, №5, 2004.

4.Равен Джон. Компетентность в современном обществе. Выявление, развитие и реализация.//М., 2002. ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ И ВОЗМОЖНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ Болганова А. М. Старший преподаватель кафедры «Психолого-педагогическое сопровождение профессионального развития учителей», ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПКПР по ЮКО

Задачей современной школы и вуза является активное использование инноваций в обучении, другими словами, инновационных методов обучения как нового оружия педагога. С одной стороны инновации изменяют методы работы педагога, само взаимодействие, взаимоотношения преподавателя и обучающегося, с другой – ииновации изменяют мышление педагога, становятся философией практической деятельности как педагога так и студента. Новые методы обучения–это образно говоря «многофункциональное оружие» педагога, требующего искусного им владения, некой философии использования, постоянного ухода за ним, и модификации. Повышение качества, эффективности обучения прямо зависит от умелого подбора и использования разнообразных, наиболее адекватных тематике и ситуации методов обучения, а также от активизации, субъект – субъектных отношений всего учебного процесса. Выбор методов обучения обусловлен, прежде всего, содержанием учебного материала и целями обучения.

96

Приучение к инновационным методам обучения, постоянное их использование, позволяет сделать открытым к новшествам мышление самих обучающихся, научить работать на опережение, поскольку эти качества являются особенностями инновационного обучения. Сущность инноваций в обучении, самих инновационных методов обучения также определяется их динамичностью и активностью. Особенностями инновационного обучения являются: - работа на опережение, предвосхищение развития; - открытость к будущему; - постоянная неуспокоенность человека; - направленность на личность, её развитие; - обязательное присутствие элементов творчества; - партнерский тип отношений: сотрудничество, сотворчество, взаимопомощь и др. Активные методы обучения являются по существу интерактивными (от англ. Interaction – динамическое взаимодействие), поскольку из методов воздействия они перерастают в методы взаимодействия педагога и обучаемого. Активизация обучающихся позволяет формировать собственную активную позицию по отношению к знанию и процессу познания. А это путь к развитию и реализации личности. Использование активных методов обучения в учебном процессе, оформленных в определенные временные и пространственные рамки детерминирует активные формы обучения. Особенностями активного обучения являются: - принудительная активизация мышления, когда обучаемый вынужден быть активным независимо от его желания; - активность обучаемых совпадает с активностью преподавателя; - повышенная степень мотивации, эмоциональности,творчества; - постоянное взаимодействие преподавателя и обучаемых посредством прямых и обратных связей; - направленность на преимущественное развитие профессиональных, интеллектуальных, поведенческих умений и навыков в сжатые сроки и др. Необходимо, чтобы каждое занятие русского языка было радостным и интересным, активизировал творческие силы обучающихся, наконец, давал не только знания, расширяющие кругозор, но и поставил обучающегося перед ситуацией нравственного выбора, принятия в жизни правильного решения. Есть такая притча о трех работниках, которые везли тачку с камнями. Когда у них спросили, чем они занимаются, первый ответил: Первый: «Везу эту проклятую тачку» Второй: «Зарабатываю себе на хлеб» Третий: «Строю прекрасный храм!». Все трое делали одно и то же, но воспринимали работу по-разному, оттого и выполняли ее по-разному.

97

С каким настроением обучающиеся будут трудиться на занятии – как первый и второй работник или как вдохновенный третий, – будет зависеть от того увлечет ли их преподаватель. В основе современного образования лежит активность и преподавателя и обучающегося. Внедрение инновационных технологий - большая трудная работа. Она требует от преподавателя не только большой эрудиции, но и высокого методического уровня. Русский язык обучающиеся часто воспринимают лишь как свод орфографических и пунктуационных правил. Поэтому задача воспитания интереса к предмету очень важна и актуальна. Огромную роль играет развитие у обучающихся интереса к предмету. Опираясь на интересы, можно успешно раскрывать творческие способности. В этом помогут современные технологии, которые обеспечивают активное участие на занятии каждого обучающегося, повышают авторитет знаний и индивидуальную ответственность обучающегося за результаты учебного труда. Такие занятия создают атмосферу сотрудничества и коллективизма, активизируют творческие силы, расширяют их кругозор, ставят перед ситуацией выбора принятия самостоятельного решения. Радостным, интересным, творческим и должно быть современное занятие. Для развития творческих способностей обучающихся необходимо создать ряд условий: - организовать занятия так, чтобы они могли преодолевать трудности; - активизировать самостоятельную работу обучающихся; Функция «притчи» Т.Д. Зинкевич – Евстигнеева утверждает: «Как правило, именно притча является носителем глубинной жизненной философии. Жизненный урок в притчах не завуалирован, а прямо сформулирован. Обычно одна притча посвящена одному уроку». Притча–близкий басне небольшой рассказ, содержащий поучение в иносказательной форме, но без морали, без прямого наставления. На занятиях русского языка притча используется как занимательная форма сообщения новых знаний, постановки проблемных вопросов, активизирующих деятельность обучающихся, и в качестве дидактического материала. При изучении любых тем русского языка можно использовать притчу. Использование притчи на занятиях русского языка Притчу можно использовать на любом этапе занятия. При объяснении новых тем, как «Человек и его духовный мир», «Главные и второстепенные члены предложения», «Имя прилагательное» показываем притчу «Ведро с яблоками» на слайде. Ведро с яблоками Купил человек себе новый дом-большой, красивый - и сад с фруктовыми деревьями возле дома. А рядом в стареньком домике жил завистливый сосед, который постоянно пытался испортить ему настроение: то мусор под ворота подбросит, то еще какую гадость натворит.

98

Однажды проснулся человек в хорошем настроении , вышел на крыльцо, а там – ведро с помоями. Человек взял ведро, вылил помои, ведро вычистил до блеска, насобирал в него самых больших, спелых и вкусных яблок и пошел к соседу. Сосед , услышав стук в дверь злорадно подумал: «Наконец- то я достал его!». Открывает дверь в надежде на скандал, а человек протянул ему ведро с яблоками и сказал: - Кто чем богат, тот тем и делится! Эта притча выбрана не случайно. Здесь много прилагательных единственного и множественного числа, есть хорошая основа для воспитательной беседы. Читая притчу, даю задание: 1) Определите основную мысль; 2) Найдите ключевые слова; 3) выпишите из текста дополнение, определение и обстоятельство. Обучащиеся легко находят из текста имена прилагательные единственного и множественного числа. На заданные вопросы к тексту ребята быстро отвечают, подкрепляя свои рассуждения примерами из жизни, из прочитанных книг. Семантическая карта дополнение Себе, деревьями

определение Большой, красивый, стареньком, завистливый

обстоятельство Возле дома, в стареньком домике

При изучении тем «Самообразование и самовоспитание личности», «Антонимы», «Однородные члены предложения» можно использовать притчу «Два волка». Два волка Когда-то давно старик открыл своему внуку одну жизненную истину: -В каждом человеке идет борьба, очень похожая на борьбу двух волков. Один волк представляет зло: зависть, ревность и ложь.Другой волк представляет добро:мир,любовь, истину, доброту и верность. Внук, тронутый до глубины души словами деда, задумался , а потом спросил: - А какой волк в конце побеждает?. Старик улыбнулся и ответил: - Всегда побеждает тот волк, которого ты кормишь. Задания: Определите основную мысль. Из текста найти положительные и отрицательные черты характера человека. Составление диаграммы Венна.

99

Добро

Зло

Задание 1: подобрать к данным словам противоположные по значению слова. Например: доброта- злость верность – предательство мир-война любовь- ненависть истина – ложь Задание 2: Найдите однородные члены предложения и обобщающие слова. Утверждая правильность ответов обучающихся, определяется грамматическая тема урока (Антонимы). Домашнее задание. Написать сочинение на тему: «Добро и зло» На завершающем этапе занятия для воспитательного аспекта, применяем притчи нравственного характера. Применение притчи дает толчок речевой, умственной и творческой деятельности обучающихся. Мудрец и бабочка Притча Это произошло давным-давно. В одном городе жил мудрец. Все люди города обращались к нему с вопросами и на все вопросы он давал свой мудрый ответ. Как-то один человек решил перехитрить мудреца. Пришел он на луг, поймал бабочку. Легко зажал ее между сомкнутых ладоней и подумал: «Пойду я к мудрецу. Спрошу какая у меня в руке бабочка-живая или мертвая?» Если мудрец скажет, что живая, то зажму сильнее, придавлю ее и покажу, что вот, мол, мертвая. А если мудрец скажет, что мертвая, то выпущу ее, пусть летит». Так и сделал. Пришел и говорит: «Мудрец ты у нас все знаешь, тогда скажи мне, живая у меня в руке бабочка или мертвая?» Мудрец подумал и сказал: «Все в твоих руках!» Читаем притчу. Сюжет развивается и я прерываю текст на самом интересном месте. Вопрос: Что ответил мудрец? Даю задание:допиши,придумай,что будет дальше? (Рассуждение ребят) Показ слайда с продолжением притчи. Ответ: «Все в твоих руках». Разноуровневые задания 100

1.

Составление кластера к слову «Мудрость» Наука

Ум

Благо

Мудрость

Высшее

Воля Истина

По этой схеме составляется примерно следующий текст. Мудрость – это целая наука. Чтобы овладеть этой наукой, нужно безустанно идти к своей цели и обладать большой силой воли. Только мудростью и умом можно добиться великой истины и блага. С древности глубокие знания передавались через притчи.

2. «Собери мозайку». Из слов составить одно целое предложение.

3 4 5 6 1 2 человек , решил, перехитрить, мудреца, как-то, один.

3. Составить «Синквейн» (пятистишие) к слову «Мудрец» 1. мудрец 2. умный,благородный 3. воспитывает, направляет, вдохновляет 4. своей мудростью поучает других 5. светила Используя притчи мы научим обучающихся самостоятельно рассуждать и делать правильные выводы. Умелый подбор притчи, продуманная работа над их содержанием помогает не только овладеть языковым материалом, но и формирует личность обучающегося. Важно, чтобы обучающийся не просто прочитал текст, выполнил задания к нему, но чтобы он задумался над поступками героев. Они освобождаются от напряжения и приобретают новые познания при изучении притчи. Применяя новые требования, мы повышаем компетентность знания, умения и навыков обучающихся. Для достижения цели каждое слово преподавателя должно выражаться эмоциями, чувствами, восхищениями.Создание на занятиях атмосферы для нравственного обогащения обучающихся помогает им усваивать понятия о доброте,отзывчивости, справедливости, быстрее распознавать в жизни добро и зло,чуткость и равнодушие,искренность и ложь.

101

Таким образом, особенности активных методов обучения заключается в решении психологических проблем в коллективе, высоком уровне мыслительной (интеллектуальной),аналитической деятельности обучающихся. Практическая деятельность способствует более прочному усвоению знаний.Повышает интерес к занятию, что сопряжено с положительными эмоциями и идет эмоционально- интеллектуальный отклик на обучение. Наблюдается высокий уровень мотивации, самоуправления. Развиваются творческие и коммуникативные способности. Наша страна доверила нам самое дорогое – свое будущее, свою смену. Мы должны оправдать это доверие. И пусть девизом каждого преподавателя будут слова притчи «Все в твоих руках!». Литература: 1.А.К.Мынбаева, З.М. Садвакасова «Инновационные методы обучения, или Как интересно преподавать: Учебное пособие, 7-5-е изд.- Алматы, 2012 г.

2.Ж.А.Сихамбекова «Сборник притч», 2011 г.

3.Т.Н.Лось (Журба) «Возможности информационных технологий в преподавании русского языка».

4.В.И.Шаповалов Формируем конкурентоспособную личность. Школьные технологии. -2003. -№ 3.

5.А.А.Вербицкий Деловая игра как метод активного обучения // Современная высшая школа.- 2005. №3.

РАЗВИТИЕ ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ ГРАМОТНОСТИ ШКОЛЬНИКА В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ Пранге Оксана Владимировна ст.преподаватель кафедры ППС ПРУ филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Акмолинской области г.Кокшетау

В современном Казахстане идет становление новой системы образования, ориентированной на мировое образовательное пространство. Этот процесс сопровождается существенными изменениями в педагогической теории и практике. В Послании народу Глава государства Н.А.Назарбаев выделил следующее: «Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией. В современном мире простой поголовной грамотности уже явно недостаточно. Наши граждане должны быть готовы к тому, чтобы постоянно овладевать навыками работы на самом передовом оборудовании и самом современном производстве. Необходимо также уделять большое внимание функциональной грамотности наших детей, в целом всего подрастающего поколения. Это важно, чтобы наши дети были адаптированы к современной жизни» [1].

102

Еще Ш.А. Амонашвили сказал: «Мы принуждаем наших детей заучивать и запоминать огромный груз мёртвых знаний... Именно на этом отрезке жизни растущий и взрослеющий человек мог бы получить мощное развитие талантов и способностей, познавательных мотивов и взглядов, составить в себе целостную картину мира». Его слова, как нельзя лучше отражают необходимость пересмотра системы образования, введение новых подходов и новых школьных предметов, которые тесно связаны с повседневной жизнью, с развитием функциональной грамотности. Функциональная грамотность есть способ социальной ориентации личности, интегрирующий связь образования с многоплановой человеческой деятельностью. В рамках этой программы предстоит существенно переработать концептуальные подходы, методологию, соответственно адаптировать стандарты и содержание образования, перейти от «знаниевого» к компететностному подходу. В этом вопросе важную роль играет профессиональная компетентность учителя. Профессиональная компетентность учителя в формировании функциональной грамотности учащихся характеризуется как интеграция педагогических знаний, умений, профессионально значимых личностных качеств на достижение социально-педагогических результатов по формированию информационной,проблемной,коммуникативной и организационной компетенций выпускников школы, формированию компетенции в решении жизненных проблем, необходимых для адаптации и полноценного функционирования в современном обществе. Структура профессиональной компетентности учителя по формированию функциональной грамотности учащихся включает следующие компетенции: предметно-методологическая, психолого-педагогическая, коммуникативная, компетенция в области управления качеством образовательной системы «учитель-ученик». Работа учителя по формированию функциональной грамотности учащихся, должна включать следующие этапы: целеполагания, планирования, прогнозирования, реализации, коррекции, рефлексии. В современном Казахстане идет становление новой системы образования, ориентированной на мировое образовательное пространство. Этот процесс сопровождается существенными изменениями в педагогической теории и практике учебно-воспитательного процесса. Инновационный подход к подготовке учебных материалов нового поколения, изменение их функций и способов использования в образовательной практике являются одной из составляющих модернизации образования. Сегодня каждого педагога интересуют вопросы: – В чем разница обновленного содержания образования от ныне действующего?

– Изменятся ли подходы к организации образовательного процесса в школе?

– Что означает понятие «образование, ориентированное на результат»?

– В каком направлении и как должен готовиться учитель к обновленному содержанию образования?

103

Обновление содержания образования–это, прежде всего, пересмотр самой модели среднего образования, его структуры, содержания, подходов и методов обучения и воспитания, внедрение принципиально новой системы оценивания достижения учащихся. Весь комплекс мероприятий в рамках обновления содержания образования направлен на создания образовательного пространства,благоприятного для гармоничного становления и развития личности. Качественное изменение образования невозможно без формирования нового взгляда учителя на свое место и роль в учебном процессе, нового отношения к ученику. Результатами обновленного содержания образования должно стать то,что учебные достижения будут иметь продуктивный характер, а реальный учебный процесс будет характеризоваться активной деятельностью самих учащихся по «добыванию» знаний на каждом уроке. В этих условияхученик субъект своего познания. Учитель – организатор познавательной деятельности учащихся. Готовность к инновационной деятельности в современных условиях – важнейшее качество профессионализма педагога, без которого невозможно достичь высокого уровня педагогического мастерства и, как следствие, нового высокого качества образования. Как пугают учителей, пришедших на курсы по обновленной системе образования, первые дни обучения. И насколько вдохновленными уходят учителя с курсов, полные энергии и настроенные на плодотворную работу в своих школах. Педагогам приходится по-новому посмотреть на свое преподавание, на привычные педагогические подходы и систему оценивания. Так как обновленная система предусматривает творческий подход к обучению и активные формы работы, а непривычное сидение учеников за партой на протяжении всего учебного процесса. Ещё Х.Й.Лийметс говорил: «Если какоенибудь педагогическое новшество резко противоречит прежнему стилю работы учителей и учеников, то к более глубокому его внедрению в школьную практику можно приступить лишь тогда, когда весь стиль учебной работы будет существенно изменен». Качественное изменение в образовании невозможно без формирования нового взгляда учителя на свое место и роль в учебном процессе, нового отношения к ученику. Поэтому важно, чтобы учитель сам понимал суть новых изменений, смысл нового качества образования и новых образовательных результатов. В ходе обучения педагоги не только получают новую информацию, но и показывают свои навыки и умения в ходе микро преподавания по основным предметам в начальных классах. В чем же отличие старой системы от обновленной? Какое преимущество дает учителям и ученикам перемены в образовании? Давайте попробуем в этом разобраться. Все предметы при обучении в начальной школе связаны между собой посредством сквозных тем, которые доступны, близки и понятны для детей. Благодаря этому программный материал быстрей, легче и прочней усваивается.

104

Также использование инновационных педагогических технологий играет большую роль в обучении ребенка. Исследовательский метод, дискуссии, мозговой штурм, технология «критического мышления”, технологии проектной деятельности, технологии продуктивного чтения, таксономия Блума, приемы работы с текстом, развивающие функциональную грамотность учащихся,интерактивные,групповые формы и методы, коллективный способ обучения. Данные технологии развивают творческую активность, формируют мыслительную деятельность, учат школьников отстаивать свою точку зрения, помогают добиться глубокого понимания материала. Работа в парах, в группах сменного состава позволяет решить и задачи воспитания: желание и умение сотрудничать в группах с одноклассниками. Приёмы, используемые в рамках данных технологий, удовлетворяют потребность в творчестве учащихся, развивают способность к лаконичному изложению мыслей в устной и письменной форме, активизируют мыслительную деятельность учащихся, и в общем способствуют формированию различных компетенций. Например, развивает умение воспринимать информацию, способность к рефлексии прием «Знаю – хочу узнать – узнал – научился». Этап «Знаю» предполагает работу в паре: что я знаю о теме урока; «Хочу узнать» — формулирование цели; «Узнал» — соотношение старой и новой информации; «Научился»—осознание результативности деятельности. Повысить мотивацию к изучению материала, развить умение прогнозировать способствуют приемы: «Верные – неверные утверждения», «прогнозирование». Используя приём «верные-неверные утверждения», ученикам предлагают несколько утверждений по ещё не изученной теме. Дети выбирают верные утверждения, полагаясь на собственный опыт или просто угадывая. На стадии рефлексии следует вернуться к этому приёму, чтобы выяснить, какие из утверждений были верными. Для осмысления содержания текста, обнаружения личностного смысла чаще всего использую приемы: «Чтение с остановками», «Чтение с пометками», «Составление кластера». Развивает умение задавать вопросы с помощью приема «Толстые и тонкие вопросы»: тонкие вопросы требуют однозначных ответов, толстые неоднозначных, развернутых ответов. Тонкие

Толстые

кто

дайте объяснение почему

что

почему вы думаете

когда

в чем разница

возможно

предположите что будет, если

какой

что если 105

Особое слово хочется сказать о кластерах. Это особая графическая организация материала, позволяющая систематизировать и структурировать имеющиеся знания.В центре записывается ключевое слово и от него расходятся стрелки-лучи,показывая смысловые поля того или иного понятия. К приемам письменной рефлексии, помогающим творчески интерпретировать информацию, относятся: 1.Написание эссе.

2.Составление телеграммы, памятки, инструкции.

3.Стихотворение по алгоритму.

4.Письмо по кругу.

5.Синквейн 6.Диаманта А также задания, направленные на формирование базовых познавательных уровней: закончите начатые фразы подходящими словарными словами из списка, ставя их в нужную форму; отметьте верные и неверные определения знаками «+» и «-». Все эти задания будут способствовать развитию функциональной грамотности учащихся в рамках обновления содержания образования. По новой системе учитель в образовательном процессе выступает в роли координатора и активатора. С помощью новой программы и активных форм обучения можно заинтересовать, привлечь каждого учащегося к работе, раскрыть в каждом ребенке его таланты, его возможности. Можно достучаться до каждого ученика, причем самими же учениками! Надеюсь, что с помощью изменений, внесенных в обновленное содержания среднего образования мы педагоги сможем воспитать функционально грамотных учеников. Таким образом, проблема развития функциональной грамотности учащихся в процессе обучения предметам в начальной школе должна быть реализована в аспекте содержания учебной деятельности и компетентности учителя. Развитие профессиональной компетентности учителя, обеспечивающей реализацию педагогического процесса, инициирующего и формирующего функциональную грамотность учащегося, является на современном этапе развития образования одной из главных задач. Из вышеуказанного следует: что современному обществу требуются люди, умеющие быстро адаптироваться к изменениям, происходящим в постиндустриальном мире. В новых обстоятельствах процесс обучения выпускников в школе должен быть ориентирован на развитие компетентностей, способствующих реализации концепции «образование через всю жизнь». Установлено, что предпосылкой развития компетентности является наличие функциональной грамотности.

106

Литература: 1.Компетенции в образовании: опыт проектирования: сб. науч. тр. / Под ред. А.В. Хуторского.М.: Научно-внедренческое предприятие «ИНЭК», 2007. 327 с.

2.Перминова Л.М. Минимальное поле функциональной грамотности (из опыта С.-Петербургской школы)//Педагогика. 1999. - №2. - С.26-29.

3.Перминова Л.М. Функциональная грамотность/ неграмотность как социальнопедагогическое явление. – М., 2003.

4.Танжарикова Г.Т. Формирование функциональной грамотности на уроках русского языка и литературы 5.Таскенова Б.М., Формирование функциональной грамотности школьников в условиях среднего образования https://infourok.ru/material.html?mid=124558

ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Данабекова Айгерім Бақытқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚФ ОҚО бойынша ПҚБАИ аға оқытушы

Тіл қай ұлтта, қай елде болмасын қастерлі де құдіретті. Ол əрбір адамға ана сүтімен дарып қалыптасқандықтан, «ана» деген ардақты атпен «ана тілі» деп атаймыз. Біздің ана тіліміз-қазақ тілі. Қазақ тілі - ғажап тіл, сан ғасырлық тарихы бар тіл. Ата-бабаларымыздан мирас болып келе жатқан баға жетпес асыл мұра.Егемендігіміздің арқасында еңсесін тіктеп, күретамырын тереңнен бойлаған төл тіл. Халқымыздың біртуар перзенті Мағжан Жұмабаев:«...Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілінің кеми бастауы – ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат еш нəрсе болмасқа тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын,саспайтын сабырлы мінезі–бəрі көрініп тұр. Қазақтың сары даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ»,–деп тіл жайында терең толғанған екен кезінде. Еліміз тəуелсіздік алғалы бері жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының арқасында қазіргі таңда мемлекеттік тіл туралы оңды қоғамдық көзқарас қалыптасып отыр. Тіпті Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдерінің де мемлекеттік тілді меңгеруге деген құлшынысы күннен-күнге арта түсуде. Мемлекеттік тілді білу - парыз, өзге тілдерді үйрену - құқық. «Өз тілің – бірлік үшін, өзге тіл–тірлік үшін» дегендей, көп тіл білетін адамның көп нəрсеге қол жеткізетіні, басқаларға қарағанда қалаған жерінде жұмыс істеуіне де мүмкіндігі мол екені, қай елге барса да алдынан жарық жағылып тұратыны белгілі. Бүгінгі технология жəне жаһандану заманында көптілді меңгеру жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік.

107

Көптілді меңгеру деген ұғым - қазақ дүниетанымында бұрыннан бар түсінік. Кезінде халқымыздың «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген аталы сөзі дəл бүгінгі дамыған дəуірімізге сəйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, əлемде Аристотелден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Əбу Насыр əл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мəңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігі анық. Көптілді меңгерген адам əуелі өз тілінде ой қорытып, туған халқына өнеге болып, өзге жұртпен бəсекеде ырықты орынды иеленіп, сан мəдениетті санасына салып сараптай алса, онда ол өз өмірін қалайда мағыналы өткізетін айтулы тұлға болып жетілері анық. Көптілділік біздің қоғам үшін 2006 жылғы Елбасының «Тілдердің үштұғырлылығы»–«Триединство языков»-«Trinity of languages» тұжырымдамасынан бастау алғаны мəлім. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан-2050»Стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында:«Үш тілді меңгеру–біздің еліміздің əрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады. Қазақстанды əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек», - деген болатын. Ендеше, Қазақстанның білім беру жүйесінде үштілді оқыту мəселелерінің көтерілуі заман талабынан туындап отырғаны айқын. Тілдердің үш тұғырлылығы идеясына Елбасы нақты анықтамасын да береді: қазақ тілі мемлекеттік дəрежесінде мемлекет өмірінің бар саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші»қызметін атқарса,орыс тілі ұлттар арасындағы қарым-қатынастарға қызмет етеді, ал ағылшын тілі əлемдік экономикаға, əлемдік қауымдастыққа кірігуімізге қызмет етеді. Осыдан артық қандай нақтылы анықтама керек?! Қазірде жаһандану үрдісі етек алған заманда халықаралық байланыс құралы жəне халықаралық экономика, халықаралық білім беру тілі – ағылшын тілін білмей əлеуметтік-экономикалық кеңістікке ену мүмкін емес. Жеке тұлға қаласа да, қаламаса да, қабылдап, не қабылдамаса да жаһандану бас тартып кете алмайтын біздің əлеуметтік шындығымыз.Ол бұқаралық ақпарат құралдарының кең мағынада тарихи даму процесімен шартталған. Ең басты əлемдік коммуникациялық кеңістік–Интернетте барлық ақпараттың 80% ағылшын тілінде ұсынылады. Қазіргі қоғамда адамдардың тек ана тілін білуімен шектеліп қана қоймаған қостілділік (билингвизм), тіпті көптілділік (полилингвизм) феномені кеңінен таралуда. Бұл жаһандық үрдістен біздің еліміз де тыс қалған жоқ. Елбасының көрегенді саясатына орай ҚР əлеуметтік-экономикалық дамуындағы басым бағыттардың бірі - қазақстандықтардың кемінде үш тілді меңгеруі. Сонымен бірге, Елбасымыз «Үш тілді меңгеру, білу-бұл жаһандық əлемге жолдама деген сөз. Бұл адамның өмірдегі табыстылық, жетістік принципі. Жаһандық əлемде біздің балаларымыз «Планета азаматы» болады. Бүгінгі күрделі əлемде біздің балаларымыз өздерін «судағы балықтай» сезінуі керек, біз соған жағдай жасап жатырмыз…» дей отырып,2017 жылға қарай 108

мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу, ал 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиістігін атап көрсеткен болатын. Сондықтан қазіргі таңда мектептерде шет тілін бастауыш сыныптардан, тіпті балабақшадан бастап оқыту енгізілуде. Себебі, ағылшын тіліне ерте жастан оқытудың тілді жақсы əрі еркін меңгеруге тигізер əсері мол. Көпжылдық зерттеу көрсеткендей,ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы жəне тілдік дамуын реттейді, балаларды өзге ұлт мəдениетін білуге жəне құрметтеуге үйретеді. Ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, үлкен адамға қарағанда кішкентай бала ағылшын тілін тез меңгереді. Қазіргі заманғы мектептердің басты мақсаттарының бірі өсіп келе жатқан ұрпақты жан-жақты, жаһандану құндылықтарына бейімдеу, балалар мен жеткіншектердің көрші елдер мəдениетінің өкілдерімен дүниежүзілік кеңістікте өзара əрекет жасасуына деген шеберліктерін қалыптастыру. Оқытушылар мен оқушылардың алдында тұрған басты мақсаты – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары талаптары деңгейінде үш тілде білім меңгерген, өз елінің тарихы мен салт-дəстүрін білетін, көптілді коммуникативтік құзырлықтары қалыптасқан, өзін-өзі дамытуға жəне өзін-өзі жетілдіруге талпынатын тұлғаны дамыту. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде үш тілді білім беру моделін енгізудің өзектілігі мынада: -бүгінгі қазақстандық қоғамда көптілді, көп мəдениетті тұлғаға деген сұраныстың артуы; - ұлттық мектеп бітірушілерді жалпы қазақстандық жəне əлемдік білім жəне ақпарат кеңістігіне кіріктірудегі мəселелерді шешу қажеттілігі; -болашақ ұрпақты қазақстандық патриотизмге, ұлтаралық қатынас мəдениетіне тəрбиелеудің өзекті мəселеге айналуы; -аз ұлт өкілдерінің этникалық ерекшеліктерін сақтаумен бірге олардың жалпы қазақстандық экономикалық, əлеуметтік-мəдени үрдістерге толыққанды қосылуына жағдай жасау; -мектеп бітірушілерінің коммуникативтік жəне ақпараттық құзырлықтарының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу. Сонымен көпұлтты Қазақстан жағдайында «Тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасы қоғамдық өзара келісімді нығайтатын маңызды фактор. Тілдердің үштұғырлығы идеясы Қазақстанның бəсекеге қабілеттілігін құруға жəне дамытуға бағытталған ұлттық идеологияның бөлігі болып табылады. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл–елдік бəсекеге қабілеттілікке ұмтылудың бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналады.

109

QUESTIONING FORMS AS IMPORTANT INTERACTION PATTERNS IN TERMS OF THE UPDATED CURRICULUM Шойманова Молдир Балгабаевна кандидат филологических наук, старший преподаватель ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПКПР, Шымкент

A study of classroom interaction further substantiated questioning as interaction pattern in the ESL classroom.

Questioning is a universally used activation technique in teaching, mainly within the Initiation-Response-Feedback pattern. Note that teacher questions are not always realized by interrogatives. For example, the question: ‘What can you see in this picture?’

May be expressed by the statement: ‘We’ll describe what is going on in this picture.’ or by the command: ‘Tell me what you can see in this picture.’

So perhaps a question, in the context of teaching, may be best defined as a teacher utterance which has the objective of eliciting an oral response from the learner(s).

There have been a number of taxonomies and typologies of questions. Paul’s taxonomy exemplified Socratic questioning, thus the basis of eliciting is formed. The other taxonomy is Bloom’s, which identifies six types of questions which develop and test thinking skills. "The major purpose in constructing taxonomy of educational objectives is to facilitate communication..."–Bloom maintained [1, 170].

Language teachers ask a lot of questions. There have been founded that questions are one of the commonest types of utterances in the discourse of classroom.

Questions can have different purposes, for example, socializing; scene setting, checking vocabulary, checking learning and seeking opinion, so there are different types of questions: -Yes/No questions - questions requesting just very short answer ‘yes’ or ‘no’, e.g.

Here is a picture of a boy. Have you seen his face before?’

-Short answer/ retrieval-style questions – questions requesting just main idea, e.g.

‘What did she say about the film?’

-Display questions - questions requesting information already known to the questioner. These are designed to elicit learners’ prior knowledge and to check comprehension. They often focus on the form or meaning of language structures and items, e.g. ‘What color the….is?’, ‘What comes after…?’, ‘What will we do if…?’

-Referential questions - questions requesting new information, give an opinion, explain or clarify. These questions often focus on content rather than language, require ‘follow-up’ or ‘probe’ questions, and the answer is not necessarily known by the teacher, e.g. ‘What kind of…?’, ‘What’s your view on…?’, ‘How did you…?’.

-Open ended or divergent questions are the best referential questions. They are broad and may have multiple answers, require a higher level of learners’ thinking. This type is ideal for developing such skills as predicting, verifying, inferring and summarizing, as well as eliciting more language.

110

-Closed or convergent questions are also types of referential questions. They have more narrowly defined correct answers which can be recalled from memory and require little reflection or originality. This type of questions is common for conventional tests.

-Non-retrieval, imaginative questions - questions that do not require the learner to retrieve given information but instead call on inferred information or information in which an opinion or judgement is called for, e.g. ‘What do you think the writer was suggesting by making the central character an animal?’

Often the type and the stage of the lesson define the purpose of questions. At the first stage of the lesson referential questions form the basis of brainstorming a topic, generating interest and related vocabulary. The responses may be recorded on the board as a mind-up, or as the first phase of a ‘what we know’, ‘what we would like to know’, ‘what we know now’ framework, particularly in receptive skills based lessons where predicting content is a useful pre-reading / listening activity.

Questions are used to elicit learners’ prior knowledge, and guide them into recognizing patterns and forming hypotheses about language using only when language has been presented. To help learners to identify language in context the ‘noticing’ questions can be used (‘How did he make a promise?’, ‘what language does she use to share her plans?’).

Before language is practiced meaning and understanding should be checked.

Concept-checking questions (CCQs) need to demand short answers, be simple and asked often (‘Is she speaking about the past, future or present?’, ‘has the action finished?’, ‘Is meaning positive or negative?’ (Checking meaning and understanding is the subject of another article on this site.)

Question-response is a common form of guided oral practice. In this stage nomination is often basic, but the traditional ‘lockstep’ pattern of interaction need to be minimized by asking learners to ask and answer questions in open pair across the class and in closed pairs. Learners’ involvement may be increased by asking students to nominate the person to ask the next question (learner nomination).

Globally designed materials often suggest form-based questions for language practice which are too general, outside the learners’ experience, or which produce obvious answers. Form-based questions may also be personalized and divergent in that they require elaboration. Thus ‘How often do you brush your teeth?’ is unlikely to either stimulate interest or generate language, whereas ‘How often do you argue with your parents?’ offers the opportunity for follow-up questions as well as producing the target structure.

In skills lessons questions may focus on strategies as well as language (‘Do you have to read everything to get the information?’, ‘Do you need to understand every word?’. ‘What do you think will be next?’ Questions may also focus on process rather than product (‘How did you guess the meaning of that word?’, ‘Where in the passage did you find the information?’, and ‘What helped you to understand what the speaker’s opinion was?’)

For obtaining the answers to exercises and comprehension tasks learners nomination may also be used, but feedback on the tasks themselves is equally 111

significant and can be dealt with by such questions as ‘What was difficult about that question?’, ‘Did you have enough information?’ and ‘Did you enjoy that activity?’

The use of open-ended referential questions defines the success of many fluency activities; the motivation can be increased by expressing interest through questions.

The ‘chats’ form is taken for discussions, often outside the classroom, when paraphrasing and clarification can take place more naturally.

Questions focusing on form, function, meaning, concept and strategies may all be termed ’guidance questions’, and differ from comprehension questions in that learners are not necessarily required to provide correct answers. To gradually raise awareness of language and skills and to help learners develop strategies for learning in a focused way is the overall aim of these questions.

Questions play an important role in classroom management, throughout the lesson, including general questions (‘Can you all see the board?’, ‘Have you got your dictionaries ready?’) and questions for checking progress ‘Ready?’, Have you finished?’. Questions designed to check instructions are vital in order to avoid interrupting a task in order to reinstruct or clarify the task. These questions should be kept simple (‘Are you working alone or in pairs?’, ‘Who is in group A?’, ‘Are you going to write anything?') and spread around the class.

To estimate the amount of time needed for a learner to respond to a question is difficult for many teacher, often due to pressure of time, impatience or fear of silence.

Rushing learners may result in mistakes and frustration. Sufficient ‘wait-time’ is needed for learners to comprehend the question, formulate an answer, process language and respond. Wait-time before nominating and after the initial response encourages longer answers, questions from the learners, self-correction and level of learner involvement.

There are various reasons why a teacher might ask a question in the classroom.

Here are some of the reasons: - To provide a model for language or thinking.

- To find out something from the learners (facts, ideas, opinions).

- To check or test understanding, knowledge or skill.

- To get learners to be active in their learning.

- To direct attention to the topic being learned.

- To inform the class via the answers of the stronger learner rather than through the teacher’s input.

- To provide weaker learners with an opportunity to participate.

- To stimulate thinking (logical, reflective or imaginative); to probe more deeply into issues; - To get learners to review and practice previously learnt material.

- To encourage self-expression.

- To communicate to learners that the teacher is genuinely interested in what they think.

- Etc.

112

(Note: any specific question is likely to involve more than one of these aims; for example, it might review and practice while simultaneously encouraging selfexpression.)

There have been numerous attempts to identify characteristics of effective questioning techniques in the classroom. Questions have been classified according to various different criteria: what kind of thinking they try to elicit (plain recall, for example, analysis, or evaluation); whether they are ‘genuine’ or ‘display’ questions (does the teacher really want to know the answer, or is he or she simply checking if the student does?); whether they are closed- or open- ended (do they have a single right answer or many?); and many others.

However, in the present context, it is proposed concentrating on a few basic principles that would seem to characterize effective questions within the conventional IRF structure, defining ‘effective questions’ in terms of the desired response. Motive in questioning is usually to get students to engage with the language material actively through speech; so an effective questioning technique is one of that elicits fairly prompt, motivated, relevant and full responses. If, on the other hand, question result in long silences, or are answered by only the strongest student, or obviously bore the class, or consistently elicit only very brief or unsuccessful answers, then there is probably something wrong.

Some useful criteria for effective questioning for language teachers are suggested: Clarity: do the learners immediately grasp not only what the question means, but also what kind of an answer is required?

Learning value: does the question stimulate thinking and responses that will contribute to further learning or the target material? Or is it irrelevant, unhelpful or merely time-filling?

Interest: do learners find the question interesting, challenging, stimulating?

Availability: can most of the members of the class try to answer it?

Or only the more advanced, confident, knowledgeable? (Note that the mere addition of few seconds’ wait-time before accepting a response can make the question available to a significantly larger number of learners.)

Extension: does the question invite and encourage extended and/or varied answers? (!)

Teacher reaction: are the learners sure that their responses will be related to with respect, that they will not be put down or ridiculed if they say something inappropriate? (!) Occasionally–for example,where the emphasis is on listening comprehension rather than speaking–brief single answers may be more appropriate; in such cases this criterion would not apply.

As with all aspects of teacher talking time, it is not the quantity but the quality and value of questions that is significant. When thinking about questioning technique, the following as a check-list might be used: *Decide on the purpose of questions.

113

*Minimize the use of "yes / no" questions except when checking meaning and understanding or encouraging weaker students. *Ask a balance of referential and display questions. *Use open-ended (divergent) questions to encourage opinions, elaboration and discussion. *Ask questions about important rather than trivial content. *Grade language in questions and try not to over-paraphrase. *Personalise questions where possible. *Avoid questions that contain the answer. *Make sure that students clearly understand questions. *Spread questions randomly around the class. *Balance questions to the whole class with individual student nomination. *Give enough time for students to answer. *Anticipate learners’ responses. *Give appropriate responses to questions, particularly where correction is required, in order to extend the dialogue.

References: 1.Bloom-Kulka, Shoshana, House J. and Kasper G. (eds.) Cross-cultural pragmatics: Requests and apologies. In Roy O. Feedle (ed.) Advances in Discourse Processes, Norwood, NJ: Ablex, 1989. 170 p.

2.Hudson T. Indicators for pragmatic instruction, in G. Kasper and K. Rose (eds.)

Pragmatics in Language teaching, Cambridge: Cambridge University Press, 2001.

187 p.

ƏОЖ 8 КАЗ АҚЫННЫҢ ДАСТАНДАРЫНДАҒЫ ТƏРБИЕНІҢ НЕГІЗІ Аманғалиева Мақпал Жолайқызы Х.Досмұхамедұлы атындағы Атырау мемлекеттік университеті аға оқытушы гуманитарлық ғылымдары магистрі

Дастан сияқты эпикалық жанр қазақ əдебиетінде өте ертеде басталып, замандар өте келе жетіліп дамып отырған. Алғашқы дастандар халық ауыз əдебиетіндегі батырлар жырлары мен лиро-эпостық жырлар. Жазба əдебиетінде үлгілі дастандар Абайдан басталды. Осы дəстүр ХХ ғасыр ақындарының шығармаларында жалғасын тауып, мəн-мағынасы, көлемі жағынан алуан түрлі болды. Сондықтан əр ақын өзінің ақындық құдіреті қалай нұсқаса, дастан сол пішінде дүниеге келеді. Ақын Сембай Бердімұратовтың мұрасындағы көлемді дастандарының бірі «Тағдыр мен өкініш» деп аталады. Бұл дастан алғы сөз немесе кіріспе орнына жазылған ақынның толғауы, оған «Аяулы арман» деп айдар тағылған. Шығарма алты тараудан тұрады. Оларға «Ой толғау», «Зұлым жаумен жүздесу», «Əжуа 114

ермек болғанда», «Өкінішті өткен күндер –ай», «Қайғылы қаза», «Кек алу кезегі» деген атаулар берілген. Бұл тараулардың əрбіреуі ұлы ақын Махамбетке байланысты оқиғаларды тілге тиек ете отырып, терең тəрбиелік мазмұнға толтырылған. Ақын бұл дастанда Махамбет туралы толғана келе, ұлы бабаның кім болғандығын түсіндіруді мақсат етеді. Ел ішінде ерлігімен сыйлы адам, Хан алдында айылын да жимаған. Өжеттік бар, ақындық бар, ақыл бар, Оның жанын заман сазы қинаған. Бұл үзіндіде ақын туралы жан-жақты мəлімет беріледі. Кейінгі тарауларының бəрі де Махамбеттің тағдырына байланысты баяндала отырып жақсылық пен зұлымдықтың арасындағы тартысқа құрылады. Сол болған оқиғалардың бірінде Махамбеттің нағашысының ауылына барғандағы, сол елдегі Баймағамбет сұлтанға сəлемдесіп баруы суреттеледі. Махамбет бастаған бір топ адам сұлтанның ақ ордасына енгенде, Баймағамбеттің оларды менсінбеген түрін ақын өз жырында былайша бейнелейді: Сұлтанның да аулына келіпті, Жер екен бір жайлауы да көрікті. Келген жандар қол қусырып бүгіліп, Хан алдына жүгініп, ақ ордаға еніпті. Хан жатыпты ақ орданың төрінде, Бейімделген жан сияқты өлімге ... Екі қолы желкесінің астында, Оң аяғы сол тізенің үстінде. Мəн бермепті келген жанның біріне, Жұрт таң қалды мына жатқан түріне. Екі көзі қадалыпты аспанға, Сөйте ме екен мəртебесі тасқанда?! Сұлтанның қарамағындағы қарабайыр халықты кем санап, көзіне ілмей, асып-тасқандықтың кейпі осындай. Жігері тасыған Махамбетке сұлтанның бұлайша тəкаппарлық танытуы қатты əсер етіп, қорлыққа шыдай алмаған батыр оған тап береді. Деп сұрапты: - Мына шіркін тірі ме? Мəн бермеуі келген жанның біріне. Қарамайды көзін салып адамға, Мына пері өпірем бе, надан ба?! Есі кетіп əлде ұйықтап жатыр ма, Өзім барып оятайын одан да [1,71],- деп, Нарынның он алты өрме қамшы – дойырын бүктеп ұстап, сұлтанның алқымына тірепті. Осылайша Баймағамбетті қатты састырған екен. Махамбеттің бұл əрекетінен ханның да, сұлтанның да алдында саспайтын ержүрек батыр, сөзі мен ісі мірдің оғындай өткір батыл жан екені көрінеді. Батыр елдің намысын аяққа таптаған тəкаппар бай - сұлтандар 115

мен əкім - қараларды шыбын құрлы көрмей, олардың бұл қылығына мығым тойтарыс беріп, халық үшін жанын шүберекке түйіп өтеді. Өзінің масқара болып жеңілгендігін білдірмес үшін сұлтан Махамбеттің əрекеті мен сөзін ойынға, əзілге айналдырып, опасыздықпен айтқан сөздерін ақын былай баяндайды: Сонда сұлтан ұтылғанын біледі, Қарқ-қарқ етіп, тек өтірік күледі: - Бір тентектеу жиендерің Бар деп еді, осы ма? Қане менің жақын отыр қасыма. Жасап жатқан менікі де əзіл ғой, Ақыретті төндірдің –ау басыма! Осылайша сұлтан Махамбеттің əрекетін қанша ойынға айналдырып, əзілге шаптырса да, оның көкірегінде батырға деген мəңгілік кек қалды. Көп кешікпей Махамбет Нарынға қайта аттанған. Оған ханның көңілінде Өшпейтіндей дақ қалған, Ғұмыр бойы сақталған. Халық санасында мəңгілік қалған бұл оқиға ер намысы мен ел намысын қорғау мен аялау жолындағы күрес тарихының бір парағы. Дастанның келесі тарауы: «Əжуа ермек болғанда» деп аталады. Жəңгір ханның өзімен жəне билерімен талай кездескенде, Махамбет олардың əрқашан озбырлықтарын, опасыздықтарын, ақымақтықтарын беттеріне басып отырғызып кетеді екен. Ақынды мұқатудың жолын іздеген Шомбал бастаған билер ақылдасып, Махамбетті жеңіп, пұшайман қылудың жолын іздейді. Ақыры ойлана келе ақынның арғы тегін есіне салып, бір жеңудің реті осы деп, олар Махамбет тұқымынан бір баланы жылатып-еңіретіп қойып, соның үстіне Махамбетті шақыруды ойластырған екен. Мұндағы ойлары ақынды бас идіру болатын. Билер Махамбетті ханға шақыртып ақынның алдынан өз тұқымынан бір баланы өтірік жылатып қояды. Махамбетті көріп жас бала, Егіліп сонда жылайды. Жылауы жалған сыңайлы – Аға – еке,- деп, жармасып, Аяғына құлайды. Мұны көрген Махамбет қатуланып былай дейді: Тұр орныңнан босқа бала егілме, Осалдық жоқ сенің ата-тегіңде! Атасы қалмақ Шомбалдың, Жəңгір хан тегі монғолдан Бұлар да жүр ғой осы елде, Кездеспей əлі кеселге, 116

Кем болмассың ешкімнен Мені көке десең де. – Болам деп жетім қорықпа!Деп Махамбет ақырды. Жығылып жатқан баланы Тұрғызып жерден алады. Хан да, билер де сасқалақтап, тілдері күрмеліп қалады. Осы жерде Махамбет ханға қарата айтылған атақты жырын толғаса керек. Ол былай еді: Хан емессің қасқырсың, Қара албасты басқырсың. Достарың сені табалап, Дұшпаның сені басқа ұрсын. Хан емессің, аярсың, Айыр құйрық шаянсың. Хан емессің ылаңсың, Қара шұбар жылансың. Махамбет кеткен соң Жəңгір хан қатты ашуланып: Ой, Шомбал би, Шомбал би, Осы ма сенің ақылыңның жеткені? Білмедің шама-шарқыңды, Жақсы еді ғой мұнан да, Маңдайға келіп тепкені. Хан ұзақ сөйлеп, сөзінің соңында: Махамбет емес, өзіңнің Аштырып алдың артыңды,- дейді [1,82]. Шомбал бидің ойлаған ойы зұлымдық болатын. Ол баланы жылатып қойып, Махамбеттің арғы атасының басқа елден екенін еске салуды мақсат еткен болатын. Ал бала шынында да Махамбеттің арғы атасы келген елден екен. Берік Қорқытовтың бір дерегінде Махамбеттің арғы атасы туралы былай дейді: «Ол заманда көршілес отырған елде жер үшін, малдың қонысы үшін бірбірімен дауласуға, тіпті жауласуға дейін де барып жүрген. Сондай бір жорықта қазақтардың қолына 4-5 жасар бала түскен. Баланың киімінің бір жерінен таңбасы бар алтын мөр табылған. Мөрде баланың əкесі Нəдір шахтың есімі жазылған екен дейді. Ол кезде хан-сұлтандар мен шах - бекзадалардың жоғалып кеткенде тез табылуы үшін балаларының бір жеріне əкесінің есімі жазылған мөр тағып қою салты болған.сол мөрден баланың нəсілі Қызылбас екенін, Бұхара жақтан келгенін біледі, есімінің Мəлі екенін баланың өзі айтады» [2,18]. Ал тарихта Нəдір шах Иранның 1736 жылы таққа отырған шахы екені белгілі. Махамбеттің қазаққа кірме екенін білген Шомбал сонысын бетіне басып, «таза қазақ емессің» дегенді айтып, кемсіткісі келген. Осыны түсіне 117

қойған Махамбет хан Жəңгір мен Шомбал бидің тегін айтып өздерін састырады. Махамбеттің аузынан шыққан мірдің оғындай атылған сөздер жүректеріне дəл тиіп, көмейлеріне құм құйылады. Жəңгір елді жаулаған моңғолдардың тұқымы болса, Шомбал қазақты қырғынға ұшыратқан қалмақтың тұқымы екендігі тарихтан анық. Атасы қалмақ Шомбалдың, Жəңгір хан тегі моңғолдан, Бұлар да жүр ғой осы елде,- дегені төбелерінен жайдай түсіреді. Ақын Махамбеттің асқан өжеттігімен қоса ханның топас билерін тақырға отырғызып кеткен тайсалмас тапқыр, аузы дуалы дауылпаздығын шеберлікпен жырлап, поэтикалық өрнекті сөздерімен бейнелі бере білген. М.Əуезов:«Əдебиет тарихының арғы-бергі жолының толық қамтыла қарастырылуын ескерілуі тиіс ең басты мəселе ақындардың өмірбаянын тексеру, сол арқылы жазған шығармаларымен байланысын айыру, ақынды елінің өмірімен қоса қарастыру, ақынды жəне оның айналасын, ұлттық болмысын қарастыру, ұлттық қоршаған табиғатпен байланысын, көрші халықтардың берген үлесін, өзара өнераралық ықпалдастықты біріктіре қарастыру»-дейді [3,16-17]. С.Бердімұратовтың Махамбет батыр туралы жазған өлеңдері дəл осындай сипатқа ие. Бұл тарауда ханның да, бидің де ақылдарының аздығы, таяздығы, қорқақтығы, топастығы бір ғана эпизодпен шебер таңбаланған. Ақынның тарихи жайттарды көп білетініне дəн риза боласың. Ақын осы аталған жағымсыздықтан оқырмандарын сақтандырғысы келгендей. Дастанның «Өкінішті өткен күндер-ай» атты тарауы Махамбеттің Жəңгір ханмен өткен шайқастарын көрсететін тарау. Мұнда Исатай мен Махамбеттің көтеріліс қолын бастап барып Жəңгірдің ордасын қамауға алуы суреттеледі. Исатай мен Махамбет бастаған көтерілістің жеңіліс табуы, Исатайдың шайқаста опат болуы, Махамбеттің өкініші үлкен толғаныспен жырланады. Мұнда халқы үшін, жері үшін не нəрседен де тайынбас ерлердің ісі оқырман назарына сатыланып ұсынылған. «Қайғылы қаза» атты тарауда Махамбеттің қазасының қалай болғандығы туралы баяндалады. Махамбеттің жанашыры - халық. Халық жүрек жұтқан жаужүрек, жауынгер ақынын еш уақытта жауға бермейді. Бір күні екіндінің шамасында аттылы бір топ адам, іштерінде Үбі бар, Ықылас бар келе қалыпты. Жандардай жатыр қасар мəңгілікті, Оғаштау мінездері таң қылыпты.

- Жоғалған малды іздеген жандармыз деп, Ақыры Махамбетті нандырыпты. Сөйтіп, Махамбет қаннен-қаперсіз əңгіме-дүкен құрып отырған кезінде бір сəтте төрт-бес адам жабыла кетіпті. Қапыда қайран ердің басын кесіп, Жасапты жан күтпеген тағылықты.

118

Бұлар «мал іздеп жүрген адамдармыз» деп, өтірік айта келіп, Махамбетке тап беру əрекеттерінің өзі нағыз қанішерлік, жауыздық, опасыздық болды.Олардың ішінде Махамбеттің өз досы Үбі болса, екіншісі өз ағайыны Ықылас еді. Махамбеттің басына көп ақша тіккен Баймағамбет сұлтанның тапсырмасы осылайша озбырлықпен орындалған екен. Ақынның басы Баймағамбетке табыс етілген кезде де ол былай деп өп-өтірік көлгірсіпті: Уа, оңбаған қасқыр нəсіл, бөлтірік! Əкел деп пе едім мен саған Махамбетті өлтіріп, Өзін əкел дедім ғой. Мына ісіңмен оңбаған Жанымды менің жедің ғой! Қайта апар басын қабірге. Сендей сұмнан бұл істі Күткенім жоқ еді өмірде! [4,85]. Махамбеттің көзін құртуды көптен армандап жүрген Баймағамбет сұлтан ақынның басын кесіп əкелгенге іштей сонша қуанса да, ендігі жерде халық алдында қарабет болып қалмаудың жолын көздеп, ел алдында Ықыласқа «неге тірідей ұстап əкелмедің?»- деп тап беруі нағыз екіжүзділік, пасықтық еді. Халықтың жəне келер ұрпақтың қарғысы мен наласынан қорыққан ол бар пəлені Ықылас бастаған топтың басына жабады [5,23-30]. Ақын дастанның осы тарауында халықтың Баймағамбет сұлтан мен оның жандайшаптарына деген ашынған ыза, кегін көрсетеді. Ақын ұрпаққа адам бойында болатын опасыздық, сатқындық, қанішерлік қасиеттің қай заманда да болатынын ашық ескертеді. Ондай зұлымдықтан сақтануға шақыра отырып, елім деп еңіреген, халқым деп қамыққан бабаларының рухын əркез құрметтеуге, қастерлеуге үндейді. Тасадан тұрып оқ атудан сақтандырады. Дастанның келесі тарауы «Кек алу кезегі» деп аталады. Мұнда патшаға қарсылық көрсеткен батырдың басын алды деген желеумен Баймағамбет сұлтанның шенін биіктету үшін ақ патша оны Петербургке шақыртады. Бұл халықтың қанаты қайырылып, қара жамылып, Баймағамбет сұлтанға лағнет айтып жатқан кездегі бір сұмдық əрі жиіркенішті іс болатын. Деп тіледі сонда жұрт: - Сапарың болсын ақырғы. Баймағамбет «генерал» атағына ие болып, ел шетіне ілініпті. Сол кезде Елек өзені тасып жатса керек. Ел сол кезде өзеннен əрлі-берлі паром арқылы өтеді екен. Қуаныш пен мақтаныштан жүрегі жарылып, масаттанып жерге симай келе жатқан Баймағамбет сұлтан өзеннің құтыра тасып жатқанына қарамастан: Жырымдай мынау Електен, Бізден де басқа ел өткен, деп, жандайшаптарының кідіре тұруға берген кеңесін құлағына да ілместен паромға мініпті. Өзеннің ортасына жете бергенде арқан үзіліп, сұлтан тасқын судың қойнына еніп, өмірімен қош айтысыпты. Бұл оқиғадағы Баймағамбет 119

сұлтанның суға батып өлім құшуын Махамбет батыр жақтастарының бірінің əрекеті деп баян етеді ақын. Жағасында Електің Қалың шыбық өсетін. Сол шыбықты паналап, Асаубай жүрді десетін. Кім білсін, оны кім білсін? Неше күн жүрді неше түн. Ел аузында аңыз бар, Сол арқанын паромның Асаубай деп кесетін [1,86]. «Көп асқанға-бір тосқан» дейді қазақ. Баймағамбет өзінің өркөкірек астамшылығына халықтың қарғысы осылайша тосқауыл жасады. Əрқашан да əділетсіздіктің шексіз шарықтауы болмақ емес, оған да бір кездерде шек қойылатындығы тіршіліктің философиялық шындығы. Ақын Сембай Бердімұратовтың бұл дастаны Махамбет тағдырына байланысты халық аузында жүрген аңыз бен тарихи шындыққа құрылған хикаялардан тұрады. Халық аузындағы аңыз болса да түпкі негізіне арқау болған тарихи шындық бар. Дастанды оқып шыққан əрбір оқырман ержүрек жауынгер, дауылпаз ақынның өмірі туралы терең мағлұмат алады. Ақын Махамбеттің от ауызынан өрілген жырының əр жолынан, жүріп өткен ізінен терең тəрбиенің мəнін ұғынуға шақырады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. С.Бердімұратов. Тағдыр таңбалары. Астана, 2002. 57б.

2. Қорқытов Б. Табынған тарландарым. –Атырау: Ағатай. 2009. 18 б.

3. Əуезов.М.Əдебиет тарихы.-Алматы: Ана тілі. 1991.16-17б.

4. Қазына. Атырау ақын жазушыларының кітапханасы. Сембай Бердімұратов.

2т. «Арыс». 2010,36 б.

5. Қ.Абисатов «Махамбет ғұмырнамасының беймəлім беттері», Атырау, 2002 ж.

23-30 бб. ƏСКЕРИ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДА МОДУЛЬДІК ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ БІРЕР СӨЗ Қожанұлы Манасбай ф.ғ.к., доцент, аға ғылыми қызметкер, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы атындағы ұлттық қорғаныс университеті, Əскери ғылыми-зерттеу орталығы Астана қ.

Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда, отандық педагог-ғалымдар,жаңашыл əдіскер-мұғалімдер бірінші орынға білім алушының білімін,білігі мен дағдысын емес, білім арқылы оның тұлғасын даму процесін қойып отыр. Басты себеп, əлемдік оқу процесінің жетістігі – жаңа технологияларда екені белгілі.

120

Қазіргі уақытта оқыту технологияларының түрлері өте көп. Атап айтсақ, ынтымақтастық технологиясы, ойын арқылы оқыту технологиясы, білім беруді ізгілендіру технологиясы, дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы, оқытудың модульдік технологиясы,дамыта оқыту технологиясы, ақпараттықкоммуникативті технология, деңгейлеп саралап оқыту технологиясы, тірек сигналдар арқылы оқыту технологиясы, проблемалық оқыту жəне т.б. Жоғарыда санамаланған білім беру жүйесінде қолданылатын əрбір технология өзіндік жаңа əдіс-тəсілдермен ерекшеленіп қана қоймай, əлемдік өркениетке жетудің негізгі бағыттарын көрсететін біртұтас құрылымдық жүйе.Ал оқытушы болса,олардыбілім алушының қабілетіне, қабылдау деңгейіне қарай іріктеп,біліктіліктерін қалыптастыру жəне дамыту болып табылады. Біздің бұл жердегі мақсатымыз-əскери оқу орындарында осы технологиялардың ішінен ең тиімдісін қолдану. Дəстүрлі жəне жаңаша оқыту технологиясында деңгейлеп оқыту, ақпараттық оқыту, модульдік оқыту жəне ойын технологиясы арқылы оқыту кең тараған. Назарларыңызға, тиімді технологиялардың бірі ретінде модульдік технология туралы өз ойларымызды ортаға салуды жөн көрдік. Соңғы кездеҚазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі əскери білім беру жүйесінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген «Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары оқу орыннан кейінгі білім беру стандарттары» негізіндемодульдік оқыту технологиясына басты назар аударуда жəне білім беру саласына арналған нормативтік-құқықтық құжаттарындамодуль термині туралы «модуль–білім алушылардың білімі, білігі, дағдысы жəне құзыреттілігі бағалау критерийлеріне сəйкес келетін нақты тұжырымдалған, дербес, білім беру нəтижелері тұрғысынан аяқталған білім беру бағдарламаларының құрылымдық элементі» [1],-делінсе,ал модульдік білім беру бағдарламасытуралы «білім алушылардың қандай да бір академиялық дəреже жəне/немесе біліктілік алуы үшін қажетті негізгі құзыреттіліктерді меңгеруге бағытталған оқу модульдерінің жиынтығын қамтитын оқыту бағдарламасы» [1],- деп атап көрсетеді. Əскери оқу орындары алдында тұрған басты міндет– жоғары сапалы, білімді де білікті əскери маман тəрбиелеп шығару. Сондықтан əскери білім мен ғылымды, тəрбиені ұштастырып жəнеəрбір жеке тұлғаның ерекшелігін ескере отырып, жан-жақты танымдылық белсенділігін дамытудағы оқытудың бір түрі– модульдік оқыту технологиясын əскери білім беру жүйесінде кеңінен қолдануда. Модульдік оқыту технологиясы туралы педагог-ғалым Б. Сақтағанов: «Оны басқа технологиялардан айтарлықтай ерекшелейтін оқытудың модульдік технологиясының төрт маңызды сипаттамасын бөліп көрсетеді: 1) Оқытудың мазмұны мұнда логикалық аяқталған жəне қойылған дидактикалық мақсатқа сəйкес өзндік ақпаратттық блоктарда көрсетіледі.

121

Соңғысының тек көлемді емес, материалды игеру деңгейін анықтайтыны маңызды; 2) оқытушы мен оқушының қарым-қатынасы жеке қатынас жасау немесе модульге қойылған ақпарат арқылы жүргізіледі; 3) оқушылар негізінен өз бетінше жұмыс істейді. Сол арқылы мақсат қоюға, өзі жоспарлауға, өзі ұйымдастыруға, өзін бағалауға, өзін бақылауға үйренеді. Бұл өз əрекеттерін мойындап, материалды меңгеру деңгейін өзі анықтауына, өз білімдер мен дағдыларында түйткілді жайттарды көруіне көмектеседі; 4) оқу модульдерінің (басып шығарылған жəне əрбір оқушыға берілген) болуы оқытушыға əрбір оқушымен жұмысын жекелеуге, оның оқу-танымдық əрекетін мақсатты түрде жеңіл басқаруға, қажет болса көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Оқу пəндерінің модульдік бағдарламасы кешенді дидактикалық мақсаттардан (КДМ) жəне оған жетуді қамтамасыз ететін модульдер М1, М2, ...Мn жиынынан тұрады» [2,167-б.],- деп жазғандай, жалпы оқыту технология түрлері сияқты, модульдік оқыту технологиясы – білім мазмұнын, білімді меңгеруді, өз бетінше жұмыс істеуді, əдіс-тəсілдер бойынша оқытудың дербестігін қамтамасыз етеді. Сонымен, модульдік оқыту мазмұнына қарай: 1. Оқытудың жалпы мақсатын қою.

2. Жадпы құрылған мақсатты нақтыландыруға көшу.

3. Балалардың білім деңгейін алдын ала бағалау.

4. Оқу əрекетінің жиынтығы.

5. Нəтижені бағалау тұрғысынан келіп, оның басқа оқыту технологиясынан айырмашылығы, оқу модулі, негізінен үш құрылымды бөліктен тұрады:кіріспе (модульге, тақырыпқа енгізу), сөйлесу бөлімі (оқушылардың танымдық қызметін өзара сөйлесу негізінде ұйымдастыру) жəне қорытынды бөлімінен (бақылау) [3]. Оқу модулінің өзгешелігі жалпы сағат санына қарамастан, кіріспе жəне қорытынды бөлімдерге 1-2 сағат беріледі. Қалған уақыт сөйлесу бөлімінің үлесінде. Кіріспеде оқытушы білім алушыны оқу модулінің жалпы құрылымымен, мақсат-міндеттерімен таныстырады.Содан соң, оқытушы оқу модулі бойынша есептелінген оқу материалын қысқаша (10-20 мин. ішінде) сызба, кесте жəне т.б. үлгілерге сүйене отырып түсіндіреді. Сөйлесу бөлімінде білім алушылар оқу материалын іске асыру үшін қайта қолдану осы бөлімде жүзеге асырады. Онда олар топ құрамына қарай 2-4 не 2-6 адамнан шағын топтарға бөлу арқылы, білім алушылардың өзара əрекет етуіне құрылады.Білім алушылар қандай да бір деңгейдегі тапсырмаларды өздері таңдайды жəне тапсырмаларды рет-ретімен не кезең- кезеңімен орындау міндетті емес. Өйткені, білім алушылар тапсырманы өзінің орындау мүмкіндігіне қарай таңдауға ерікті. Оқу модуліндегі сөйлесу бөлімінің тағы бір ерекшелігі – түрлі əдіс-тəсілдерді (мысалы, ойын түрлерін) кеңінен қолданып, білім алушылардың оқу материалына бірнеше рет қарапайымнан-күрделіліге 122

немесе жеңілден ауырға қарай қайта оралып (кем дегенде – 10-нан -20-ға дейін, кейде одан да көп), олардың жадын, ынтасын, ойлауын, ауызша жəне жазбаша тілін дамыта отырып, жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Біздің пайымдауымызша, сабақты модульдік оқыту технологиясымен өткізуші əрбір оқытушы сөйлесу бөлімін дайындауда төмендегі бес əрекетқадамнан тұратын даярлық құрылымын бастан кешіреді.

1.Модульдің сөйлесу бөліміндегі материалдың негізгі мазмұнын белгілеу.

2.Оқу материалын біртұтас, жинақы, «өсу» бағытымен беру.

3.Тақырып бойынша неғұрлым жеңілдетін деңгейдегі тапсырмалар дайындау.

4.Сабақта оқу материалының бөлігіндегі өзара сөйлесуді қамтамасыз ету.

5.Білім алушының пəнге қызығушылығын дамытуға арналған шығармашылық сипаттағы материал дайындау. Жоғарыда аталған даярлық құрылымы үлкен сауаттылық, білімділік шеберлікті қажет етумен қатар, олардың модульдік оқытуды пайдалануға уəжділігі мен дайындығы да талап етіледі. Қорытынды бөлімі–бақылау. Егер сөйлесу бөлімінің барлық сабақтарында білім алушылардың бір-біріне көмегі, бірін-бірі оқытуы, түрлі ғылыми ақпарат көздері пайдаланып, ретіне қарай сұрыпталып отырса, ал қорытынды бөлімде білім алушылар өзінің сөйлесу бөлімінде алған білімін ешкімнің көмегінсіз нəтижесін көрсетуі тиіс. Бұл бөлімде (қорытынды) оқу пəнінің ерекшелігіне қарай бақылаудың формалары ретінде тестілік тапсырмалар, бақылау жұмыстары, сынақ, зертханалық жұмыстар эксперименттік есептер (немесе сөздік жұмыстар) беріледі жəне білім алушының ағымдағы жұмыс нəтижесін балл қоюмен бағалау, сондай-ақ қосынды-рейтинг түрінде қорытынды бағаны қоюмен аяқталады. Осы жерде ескеретін нəрсе:модульдік бағалау,яғни оқытудың модульдікрейтингтік технологиясы ƏОО-нда қолдана бастады [2,168-169-бб]. Егердəстүрлі оқу технологиясындабілім алушылар: 1) өз ойын толық жеткізе алмауы;2) барынша оқу материалын оқытушы жеңілдетіп түсіндіруін қалауы; 3) нақты фактілерге мəн бермеуі; 4) білімді жинақтауға мəн бермеуі болса, ал модульдік оқыту технологиясыныңтиімділігі: 1) қысқаша сызбалар арқылы түсіндірілуі; 2) білім алушылардың диалогтық қарым-қатынас негізінде əрбір сабақтағы іс-əрекетін бағалау үшін танымдық іс-əрекетін ұйымдастыру; 3) барлық тақырыптар бойынша тест, сынақ жүргізуі арқылы білім алушының бірлескен іс-əрекеті болып табылады.Бір сөзбен айтқанда, модульдік оқыту технологиясы жеке тұлғаның өз-өзін дамытуға, шығармашылық қабілеттерін арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға, өз əрекетін жоспарлауға, бақылай білуге үйрететін бірден-бір технология. Сөз соңында айтарымыз: модульдік оқытудың ерекшелігі–білім алушыны көбірек тыңдауға, қажетті сызбаларды барынша пайдалануға, өтілген оқу материалын қайта жаңғыртып, терминдерді, негізгі ұғым-ережелерді анықтауға мүмкіндік берумен қатар,мынадай жетістіктерге қол жеткізугеболады: 1.Уақытты үнемдеу.

123

2.Сабақтың сапасы көтеру.

3.Оқу əдіс-тəсілдері мен қажетті құралдарды таңдауға мүмкіндік беру.

4.Білім алушының белсенділігі мен қызығушылығы арттырып, оқу үлгерімін көтеру. Бір сөзбен айтқанда, модульдік оқыту технологиясы жолында оқытушы оқу процесінде білім алушылармен жан-жақты ынтымақтастық қарым-қатынас орнатып, олардың адамгершілік əлемін терең түсінген жағдайда ғана алға қойған мақсатына жететіні сөзсіз. Əдебиеттер тізімі: 1.«Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары оқу орыннан кейінгі білім беру стандарттары» туралы ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысы.;«Оқытудың кредиттік технологиясы бойынша оқу процесін ұйымдастырудың қағидаларын бекіту туралы» ҚР Білім жəне ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сəуірдегі № 152 бұйрығы.

2.Сақтағанов Б. Əскери педагогика: Оқулық. – А., 2012. -336 б.

3.http://bigox.kz/moduldik-okytu-texnologiyasy/

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДА ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Алпыспаева Майгуль Кенесбековна, Оразбаева Айгуль Казезовна «Өрлеу»БАҰО» Шығыс Қазақстан облысы бойынша біліктілікті арттыру институтының аға оқытушылары

Қазақстанның əлемдік білім беру кеңістігіне енуіне орай қазіргі таңда өтіп жатқан əлеуметтік-экономикалық өзгеріс жағдайында мұғалімнің жеке тұлға ретіндегі, оның кəсіби біліктілігі айрықша мəнге ие болуда. Өйткені ол мектептегі дəстүрдің жалғастырушысы мен жаңаруының кепілі болып табылады. Қай кезде де білім бастауын мектептен алады, сондықтан мектеп неғұрлым таза, серпінді, шығармашыл болса, ол келіп құятын білім айдыны да сондай дəрежеде болады. Білім жəне ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев: «Мұғалімнің жас ұрпақтан білім деңгейі əлдеқайда жоғары болуы тиіс, жаңа формацияның педагогы қажет, бұл уақыт талабы»-деп атап көрсетсе, ал жолдауда барлық дамыған елдерде білім беру жүйесінің сапасы жоғары деңгейде екенін атап кетті.[1]Осы орайда жаңа технологияларды енгізу, білім беру қызметкерлерін үздік технологиялармен қамтамасыз ету, халықаралық білім беру стандарттарына көшу-білім беру саласындағы негізгі стратегиялық басымдықтар болып отыр.Себебі,ақпараттық технологиялар оқушыларға білім алу үшін жан-жақты мүмкіндік бере отырып, мұғалімдерге оқу үдерісін сапалы жаңа деңгейге шығаруға жəне оқыту сапасының тиімділігін арттыруға көмектеседі.

124

Бүгінгі инновациялық үрдістің негізі - жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың біртұтас қызметі. Кез-келген жаңа əдіс жеке, сондайақ уақытша жоспарға жатады. Инновациялық оқыту білімді тереңдетумен қатар оқушының оқу əрекетіне жетелеп, олардың оқуға деген ынтасын оятады. Қазіргі оқу орындарында жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Инновациялық-ақпараттық технологияларды қолдану мұғалімге не береді? Атап айтқанда:сабақта уақытты үнемдеу;оқыту барысында көрнекілік деңгейін көтереді; оқушының бос отыруы болмайды; оқу үдерісін белсендіреді; материалдың мазмұнын тереңдетуге мүмкіндік береді; оқу мотивациясын арттырады; оқытуды интеграциялауға мүмкіндік береді; бір мезгілде аудио, видео, мультимедиа-материалдарды қолдану арқылы сабақты жаңашаландыруға мүмкіндік береді. Инновациялық құбылыстар білім беру саласында өткен ғасырдың сексенінші жылдарында кеңінен тарала бастады. Əдетте инновация бірнеше өзекті мəселелердің түйіскен жерінде пайда болады да, берік түрде жаңа мақсатты шешуге бағытталады,педагогикалық құбылысты үздіксіз жаңғыртуға жетелейді. Ғалым Н.Нұрахметов: “Инновация, инновациялық үрдіс-білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау,меңгеру,қолдану жəне таратуға байланысты бір бөлек қызметі”деген анықтаманы ұсына отырып, “инновация” білімнің мазмұнында, əдістемеде, технологияда, оқу-тəрбие жұмысын ұйымдастыруда, мектеп жүйесін басқаруда көрініс табады деп қарастырады. [8] Ал əдіскер С.Көшімбетова өзінің зерттеуінде оқу-тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдіс-тəсілдерді қолданудың келесі ерекшеліктерін атап көрсеткен [10]: дербес оқыту технологиясы оқу-тəрбие үрдісінде ғылымның негіздерін игерту үшін ізгілік, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыра отырып,жеке тұлғаның əлеуметтік-психологиялық жауапкершілігін арттыру;қоғам мен табиғат заңдылықтарын кіріктіру негізінде меңгеруі; оқытушы білмейтін шығармашылық ізденіс негізінде өмірге келген жаңа қабілет; саралап деңгейлеп оқыту технологиясында оқытудың мазмұны мен əдістері шығармашылық ізденіс іс-əрекет жасау негізінде адамның инновациялық қабілеттерінің қалыптасуына бағыттау; ақпараттық бағдарламалап оқыту-оқытудың мазмұнын пəнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастыру; иллюстрациялы түсіндірмелі оқытуда «адам-қоғам-табиғат” үйлесімдік бағыттағы дүниетанымында жүйелі саналы мəдениет қалыптастыру;ізгілендіру технологиясында педагогика ғылымының алдыңғы қатарлы ғылыми жаңалықтарды тəжірибеде «бала –субъект», «бала-объект» тұрғысынан енгізіле бастайды да, ал ғылыми білімдер «оның тұрмысының əлеуметтік жағдайы мен іс-əрекетінің əлеуметтік нəтижесінің бірлігінде қарастырады.

125

Ал жалпы инновацияны модификациялық, комбинаторлық, радикалдық деп үш түрге бөлуге болады: модификациялық инновация-бұл бұрын қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен айналысу. Бұған В.Ф. Шаталовтың математикаға жазған тірек мəтінін жəне оны көптеген мұғалімдердің пайдалануы мысал бола алады.Комбинаторлық модификация-бұрын пайдаланылмаған, белгілі əдістеме элементтерін жаңаша құрастыру. Бұған пəндерді оқытудың қазіргі кездегі əдістемесі дəлел. Радикалдық инновация білімге мемлекеттік стандарттарды енгізу жатады. Мемлекеттік стандарт білім беруде, негізінен, мөлшерлерді, параметрлерді, деңгейлік жəне сапалы оқытудың көрсеткіштерін қалыптастырады. Қазір Республика оқу орындары ұсынып отырған көп нұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сəйкес кез-келген үлгі бойынша қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің əртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға жəне тəжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар.Инновациялық үрдістерді енгізу үш өзара байланысты күштер:енгізілген технологияның ерекшеліктерімен; жаңашылдардың инновациялық əлеуетімен; жаңалықты енгізу жолдарымен анықталады. Болашақ мамандардың жаңа инновациялық педагогикалық технологияларды қолдануға даярлықты қалыптастыру мына көрсеткіштерді қамтиды: мотивациялық өлшемдеріне танымдық қызығуды қалыптастыру бейнесі жатады. Оған болашақ мамандарды қалыптастыру, құндылық қарымқатынас, болашақ маманның өзінің кəсіби шеберлігін дамытуға талпынуы, болашақ мамандығын ерекше жақсы көруі, ұрпақ тəрбиесінде ұстаздың жетекші орнын сезінуі,кəсіби жеке біліктілік деңгейін көтеруге бағыттылығы, инновациялық іс-əрекетке ұмтылу əрекеттері кіреді. Мазмұндық өлшемдеріне болашақ маманның жалпы мəдениеттілік дайындығы мен мəндік əдіснамалық дайындығының деңгейі, мамандығы бойынша білімі, педагогикалық біртұтас білім жүйесі, біртұтас педагогикалық үрдістің заңдылықтары мен қозғаушы күштерінің жалпы теориялық білім негіздерімен қарулануы кіреді. Оған біртұтас педагогикалық үрдістің теориялық негіздерін жəне жеке тұлға теориясының ғылыми негіздерін меңгеруі, педагогикалық іс-əрекет теориясының негіздерін білуі, білім алушылардың барлық мүмкіндіктерін пайдаланғанда инновациялық іс-əрекеттің көбіне нəтижелі болатындығын сезіне алуы жатады. Бейімділік өлшемдерін болашақ маманның барлық жағдайға бейімделе алу қабілеті жатады: бейімділік жағдаятына бағдарлана алуы, микроорта өзгерістеріне сай қолайлы инновациялық педагогикалық технологияларды таңдай алуы. Бейімділік өлшемдері болашақ маманның білімгер мəртебесінен оқытушы, ұстаз мəртебесіне ауысуының ерекшелігін сезіне білуімен бейімділік іс-əрекетті жүзеге асырудың жаңа əдіс-тəсілдерін пайдалана алуларымен ерекшеленеді. Танымдық өлшемдері болашақ маманның əлеуметтік кəсіби қоршаған ортаны жедел тани алуымен, өзін кəсіби жүзеге асырудың нəтижелі əдіс-тəсілдерін пайдалануымен, инновациялық педагогикалық технологияларға қызығушылық танытумен ерекшеленеді. Оған болашақ маманның əлеуметтік кəсіби қоршаған ортаны біліп тануы, кəсіптік 126

білімін өз тəжірибесінде қолдана білуі, инновациялық педагогикалық технологияларды оқып меңгеруі, үйренуі жатады. Іс-əрекеттік өлшемдері болашақ маманның өзінің кəсіби іс-əрекетінің мақсаты мен міндеттерін анықтай алуы жəне педагогикалық қарым-қатынастық үрдісті тиімді жүзеге асыра алуымен өлшенеді. Технологияның өлшемдері оқытудың əдістемелік мақсаттары, оқыту үрдісі, оның міндетттерін анықтай алуы, оқытудың нəтижесін болжай алуы жəне психологиялық-педагогикалық білімдерді меңгерумен анықталады. Оған болашақ маманның біртұтас оқу- тəрбие үрдісінде сабақты тиімді ұйымдастыра білуі, оқушылармен ынтымақтастық қарым- қатынасты жүзеге асыра алуы, біртұтас педагогикалық үрдісті диагностикалай алуы жəне сабақтың нəтижесі жоғары болатындай ең тиімді педагогикалық технологияны таңдай алуы қажет.Шығармашылық өлшемдеріне шығармашылық ептілікті, шығармашылық белсенділікті болашақ маманның шығармашылық-ізденушілік дамытуы кіреді. Оған болашақ маманның ғылыми–зерттеу жұмыстарына өзіндік талдау жасай алуы, өз білімін көтеруге, жетілдіруге талпыныстың болуы мен инновациялық əдіс-тəсілдерді қолдануға өзіндік жаңалықтар, өзгерістер енгізумен жəне жаңалықты шығармашылықпен қолдана алуымен сипатталады.Осы аталған көрсеткіштердің əсерінен білім, кəсіп, іскерлік, іс-əрекет, игеру, нəтиже құралады. Барлық үрдіс байланыса орындалғаннан соң нəтиже көрсеткіші пайда болады. Əрбір педагогтің инновациялық іс-əрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: инновация туралы білімі; инновацияны жан-жақты меңгеру;инновациялық іс-əрекет диагностикасын меңгеру; инновацияны тəжірибеге енгіру жұмыстары; инновацияны тəжірибеде дұрыс қолдану. Білім сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технологияларды қолдануды оқып, үйреніп, сараптай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: білім алушылардың білім, білік тілік сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технология түрлері сан алуан, оларды таңдау жəне одан шығатын нəтиже оқытушының кəсіби біліктілігіне тікелей байланысты; жаңа инновациялық технологияларды енгізу жүйелі əрі мақсатты түрде жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; жаңа инновациялық оқыту технологияларын енгізу барысында əрбір оқу орнының материалдықтехникалық базасының бүгінгі талапқа сай еместігі, əрі жетіспеуі, кадрлық əлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды. Қазіргі жас ұрпақтың саналы да сапалы білім алуының бірден-бір шарты-оқу орындарындағы білім беру үрдісіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу екендігі сөзсіз түсінікті. Сондықтан ғылымитехникалық прогрестен қалыспай, жаңа педагогикалық инновацияларды дер кезінде қабылдап, өңдеп,нəтижелі пайдалана білу–əрбір ұстаздың негізгі міндеті болып табылады.Біздің ойымызша,оқу орындарында инновациялық басқару жүйесін енгізіп, оны жүзеге асыру міндет. Қорыта келгенде, жаңа инновациялық педагогикалық технологияның негізгі, басты міндеттері мынадай: əрбір білім алушының білім алу, даму, басқа да іс-əрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; білім мен білігіне сай 127

келетін бағдар таңдап алатындай дəрежеде тəрбиелеу; өз бетінше жұмысты істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; талдап, ойлау қабілетін дамыту. Ақпараттық технологияларды қолдану оқушылардың ойлау əрекеттерін белсендіреді,таным белсенділіктерін арттырады,шығармашылық қабілеттерін арттырып, оқу мотивациясын арттыруға сол арқылы біілм сапасын көтеруге мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пəнді тиімді ұғындырудың бірі-жаңа технология негіздері болып табылады. Оқушыларды өз бетімен жұмыс жасауға тəрбиелеу, үйрету, шығармашылық қабілетін дамыту. Тақырып бойынша деңгейлік тапсырма жүйесі дамыта оқыту жүйесін іске асырады. Өйткені, ол оқушының ойлауын, елестету мен есте сақтауын белсенділігін, дағдысын білім саласының дамуын қамтамасыз етеді.Оқыту үрдісінде электронды оқыту бағдарламаларын дəстүрлі оқыту əдістерімен, педагогикалық инновациямен ұштастыру арқылы жүйелі түрде қолдану дайындық деңгейлері əртүрлі балаларды оқытудың тиімділігін біршама көтереді. Жаңа ақпараттық технологияның басты тиімділігі - бұл мұғалімге оқыту үрдісінің құрылымын түбегейлі өзгерту, оқытудағы пəн аралық байланысты күшейте отырып, оқушылардың дүниетанымын кеңейтуге жəне жеке қабілеттерін көре біліп,оны дамытуға толық жағдай жасау. Ақпараттық–коммуникациялық техналогияларды сабақта қолдану оқушылардың белсенділігін, қызығушылығын арттырады. Білім үрдісінде ақпараттық- коммуникациялық технологияларды пайдалану қазіргі кездегі заман талабы болғандықтан оған басты назар аудару қажет.Жаңа ақпараттық технологияларды білім беру үрдісінде қолдану біршама жетістіктерге апаратын жол. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Назарбев Н. "Қазақстан—2030"Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі жəне əл-ауқатының артуы, Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1997ж, 176 бет [1] 2.Жанпейісова М.М. Технология модульного обучения. Актобе. РИПК СО, 1999.

3.ҚР “Білім мемлекеттік бағдарламасы” / Қазақстан мұғалімі. 2000. - №33-34 4.ҚР орта білімнің дамыту тұжырымдамасы. – Алматы: Қазақстан,-1997, 34б.

5.Əбдіғалиев Қ. Шоғырландырып қарқынды оқыту жүйесі. // Қазақстан мектебі.

– 1998.-№11-12, 24-35б.

6.Таубаева Ш.Т., Барсай Б.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары // Бастауыш мектеп. - №3, 4, -1999.

7.Границкая А.С. Научить думать и действовать. Адаптивная система обучения в школе. Просвещение, 1991. [5] 8.Бөрібекова Ф,Жанатбекова, Кусаинова. Оқытудың инновациялық технологияларын пайдалану ерекшеліктері.kazmu.kz 9.Қабдықайыров Қ.Инновациялық технологияларды диагностикалау.А., 2004.

10.Көшімбетова С. Инновациялық технологияны білім сапасын көтеруде пайдалану мүмкіндіктері. – А.: Білім, 2008.

128

К ПРОБЛЕМЕ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ МОЛОДЕЖИ Пылишева Ирина Александровна старший преподаватель, Учреждение образования «Гомельский государственный университет им. Ф. Скорины»

Актуальностью процесса обучения и воспитания в вузе являются: социальная адаптация молодежи, ее становление в качестве сознательных, идеологически зрелых граждан своего общества. Проблема воспитания личности всегда была объектом исследования социологов, педагогов, психологов, которые рассматривали ее в соответствии с общей тенденцией развития общества и государства. В процессе воспитания личности наиболее важное значение имеет ее духовное и нравственное формирование. Внедрение моральных норм, принципов, идеалов решается путем нравственного воспитания личности.Личностно-профессиональный рост и самосовершенствование на протяжении всего периода овладения профессией в вузе–непременное условие успешной деятельности профессиональной подготовки будущего специалиста. Важной задачей высшего образования помимо формирования профессиональных навыков и профессионально важных качеств является содействие в формировании духовно-нравственных качеств личности. Воспитание в педагогическом смысле – это специально организованный и управляемый процесс формирования человека, осуществляемый педагогами в учебно-воспитательных учреждениях и направленный на развитие личности. Духовно-нравственное воспитание является составной частью единого процесса общественного воспитания. Необходимость регулирования обществом поведения людей включает две взаимосвязанные задачи: -во-первых, выработку нравственных требований, которые находят отражение и получают обоснование в моральном сознании общества в виде норм, принципов, идеалов, понятий справедливости, добра, зла и т.п.; -во-вторых, внедрение этих требований и связанных с ними представлений в сознание каждого отдельного человека, с тем, чтобы он смог сам направлять и контролировать свои действия, а также участвовать в процессе регулирования общественного поведения, т.е. предъявлять требования к другим людям и оценивать их поступки. Эта вторая задача и решается путем нравственного воспитания, которое включает формирование у человека соответствующих убеждений, нравственных склонностей, чувств, привычек, устойчивых моральных качеств личности [1, с.86]. В современном обществе требуется сделать акцент на приоритет общечеловеческих ценностей, на осмысление нравственных и этических норм, с целью создания оптимальных условий для полноценного духовного, нравственного воспитания детей и молодежи. Сложившаяся ситуация свидетельствует о необходимости совершенствования деятельности учреждений образования по духовно-нравственному, этическому воспитанию 129

подрастающего поколения, предполагающей формирование нравственных ценностей, этических правил и норм, накопления опыта этического поведения. Одним из способов преодоления негативных явлений в обществе является духовно-нравственное воспитание личности. Без сформированности у подрастающего поколения системы духовных, нравственных ценностей, представлений о нравственном идеале и культуры взаимоотношений невозможно ни правильное взаимодействие человека с окружающим миром, ни саморазвитие личности. Основой личности является ее нравственное сознание, которое характеризуется активностью, способностью к рефлексии, а так же отражает регулирующую функцию человеческого поведения. Нравственная сфера личности рассматривалась в работах Л.М. Аболина, Б.С. Братуся, А.Л. Горбачева, Д.И. Фельдштейна и др. Разработкой проблемы периодизации развития нравственности личности занимались В.В. Абраменкова, Л. Колберг, А.В. Зосимовский и др. Огромная заслуга в раскрытии проблемы воспитания у подрастающего поколения нравственноэтической культуры принадлежит педагогам-классикам: Я.А. Коменскому, Дж. Локку, А.С. Макаренко, Ж.-Ж. Руссо, В.А. Сухомлинскому, Л.Н. Толстому, К.Д. Ушинскому, И.Ф. Харламову и др. Нравственная культура охватывает все сферы личности – как духовную, так и волевую, все ее поведенческие проявления. Как интегральная характеристика растущего человека, нравственная культура определяет его существование и функционирование в соответствии с системой моральных ценностей, принципов, норм, идеалов и потребностей. И.Ф. Харламов в свою очередь определяет нравственность человека как совокупность его сознания, чувств, навыков и привычек поведения, связанных с соблюдением норм и требований морали.В.А. Сластенин указывает на то,что нравственность–это личностная характеристика, объединяющая такие качества и свойства как доброта, честность, справедливость, трудолюбие, ответственность, порядочность и т.д. [2, с.56-57]. Духовность авторы определяют как выраженность в системе мотивов личности двух потребностей: идеальной потребности познания и социальной потребности жить и действовать для других. Полезность духовной деятельности человека сочетается с бескорыстием, удовлетворением от выполненных обязанностей, общения, долга. Духовность – важнейший фактор развития не только человека, но и всей общественной жизни, где формирование духовных потребностей личности важнейшая задача воспитания. О степени сформированности духовно-нравственных аспектов сознания, чувств и поведения можно судить на основе следующих критериев нравственной воспитанности личности (Н. Горожанкина): - глубина осмысления правил морали; - степень развитости и сформированности нравственных умений, навыков и привычек нравственного поведения; - характер моральной ориентации в сложных нравственных ситуациях; - меры нравственной требовательности к себе, к людям; 130

- характер поведения наедине с собой и в коллективе; - наличие гуманистических черт характера и поведения; - степень уважительного и доброжелательного отношения к людям; - уровень развития чувства собственного достоинства; - уровень развития совести, чести, стыда и др. [2]. Одной из главных задач учреждения образования является становление нравственных основ личности обучающихся. В настоящее время педагоги признают, что основой общечеловеческих ценностей является не только интеллектуальное развитие,но и духовно-нравственное воспитание личности, а так же формирование нравственных основ жизни. Реализовать их возможно путем включения в воспитательный процесс системы воспитания этической культуры, которая основана на принципах гуманизма и общечеловеческих ценностей. Цель духовно-нравственного воспитания– это помочь человеку раскрыть окружающий мир, сформировать конкретные представления о нормах отношений между людьми, о себе как об одном из представителей человеческого рода, о людях, об их чувствах, правах и обязанностях. Внимание ребенка к себе, понимание своей сущности, понимание того, что он – человек, личность, осознание своих возможностей будет способствовать тому, что вырастая, ребенок научится видеть других людей, понимать их поступки, чувства, мысли, у него будут сформированы определенные нравственные мотивы поведения, которыми он, в свою очередь, будет руководствоваться в своих поступках. Для того чтобы сформировать представления о нравственных и этических нормах современного общества у молодежи, педагог должен: - формировать у обучающихся культуру общения, поведения, этических норм и правил; - воспитывать важнейшие коммуникативные качества и навыки; - развивать эмпатию к окружающим, произведениям литературы и искусства, животным и др.; - применять на практике этику и культуру педагогического общения; - обучать нравственному самоанализу (к самооценке своих действий и поступков на основе нравственных критериев); -в ходе практической деятельности учитывать индивидуально-психологические особенности личности обучающихся; -использовать такие методы как убеждение, положительный пример, упражнения, одобрение, переключение и т.д.; - опираться на знания педагогики и психологии. Духовно-нравственное воспитание личности должно осуществляться педагогами через рациональную и эмоциональную сферы, используя примеры и убеждения.Знание этических норм и понятий помогает подрастающему поколению ориентироваться в системе нравственных ценностей. Духовнонравственное воспитание представляет собой непрерывный и организуемый процесс деятельности учреждения образования, где молодежь должна быть 131

включена в такие виды деятельности как учебная, общественная, патриотическая, коммуникативная и др. Развитие духовно-нравственной позиции обучающихся на различных видах занятий в вузе должно осуществляется через предметно-тематическое содержание и комплекс основных методов, направленных на формирование саморазвития личности: игровое моделирование, коррекционные упражнения, тематические задания, анализ конфликтных ситуаций, групповая дискуссия, тренинговые занятия, презентации и т.д. При этом необходимо чтобы молодежь принимала активное участие в общественной деятельности вуза, различных научно-практических конференциях и семинарах. Таким образом, духовно-нравственное воспитание начинается с создания необходимого запаса нравственных основ личности молодежи, элементарных этических норм и является процессом, который совершается под влиянием жизненных отношений и воздействий. В процессе воспитания формируются моральные ценности, принципы, нормы, идеалы и развивается способность к нравственно-этическим оценкам в общественной жизни. Литература: 1 Новейший психолого-педагогический словарь / сост. Е.С. Рапацевич; под общ. ред. А.П. Астахова. – Минск: Современная школа, 2010. – 928 с.

2 Журлова, И.В. Педагогика: Основы общей педагогики. Теория и методика воспитания. Организация свободного времени учащихся: курс лекций для студентов днев. и заоч. от-ний пед. ун-та / И.В. Журлова. – Мозырь: УО «МГПУ им. И.П. Шамякина», 2008. – 202 с. АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕ Мурзагалиев Мирболат Батыс Қазақстан облысы, Казталов ауданы, А.Оразбаева атындағы жалпы орта білім беретін мектебінің қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

2015 жылғы 22 сəуірдегі №227 бұйрықпен бекітілген Тəрбиенің тұжырымдамалық негіздері арқылы тəрбиенің 8 бағыты мектептерде басшылыққа алынады. «2015-2016 оқу жылына арналған ғылым негіздерін оқытудың əдістемелік нұсқау хатында» тəрбие туралы: Білім берудің негізгі бағыттарының бірі тəрбие жұмысы болып табылады. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты қазақстан халқына жолдауында ұлт Көшбасшысы Н.Ə.Назарбаев: «Бала тəрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция.Біз бұл мəселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек»,-деп көрсеткен болатын. Олай болса, тəрбиенің негізгі арқауы рухани-адамгершілік тəрбиеге барып тірелері сөзсіз. Рухани-адамгершілік тəрбие мектепте оқушының рухани деңгейін көтеру, адамгершілік қағидаларды меңгерту, жеке тұлға ретінде өмірге бағдарланып, адамдармен қарым-қатынасқа түсу шарттарын, өмірде коммуникативті 132

дағдылармен қатар, ұлттық қасиеттердің ең зоры- үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, əдептілік пен ар-ұятты сақтау сияқты қасиеттерден тұратыны анық. Рухани жетілген, адамгершілік қағидаларды ұстанатын ұрпақ тəрбиелеу – бұл ұлтымыздың қанында бар, мəңгілікке ел идеясына ұмтылған Қазақстандықтардың арманы мен міндеті болса керек. Рухани-адамгершілік тəрбиенің өзектілігі неде? Ойланып көрейік... Ел Тəуелсіздігін алғанға дейін біз ұлт ретінде ұрпақ тəрбиелеу, ұлттық қасиетімізді дəріптеу, толық адам ретінде əлеуметтену деген мəселелерді кең түрде толғап та, кең түрде халықтың санасына беріп те жарытпадық. Əрине, өткенге топырақ шашпаймыз.Ол кездегі тəрбиенің де жақсы тұстары болғанын ешкім жоққа шығармайды.Рухани-адамгершілік тəрбиенің өзектілігі–ол барлық пəн арқылы, соның ішінде пəн бағдарламасындағы тұлғалық нəтижені орындау мақсатында жүруімен қатар, жеке тұлғаның адами қасиеттерді меңгеруін, ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүректе болуын талап ететін, адамның өзін-өзі реттеуін жүзеге асыруын, əлеуметтенуін қамтамасыз ететін, ең түпкі тірегі ұлттық құндылықтар арқылы ата-бабамыздың қанында бар қасиеттерді ұлттық тұрғыда сіңіртуді көздейтін мəселе болғандығында. Өзектілігі – бұл тəрбиенің еш уақытта қатып қалған қағидаларға сүйенбейтіні, нəтижесінің бірден көзге көрінбейтіндігі. Неге олай? Біздің халық-сөзге мəн берген, сөзге тоқтаған, үлкенін құрмет тұтқан халық. Сол қасиеттерімізді мектеп қабырғасында сіңірту жауапты да үлкен міндет болып саналады. Мен қызмет ететін мектептегі рухани-адамгершілік тəрбиенің жургізілу əрекетіне тоқталуды жөн көрдім.Тəрбиенің тұжырымдамалық негізінде рухани-адамгершілік тəрбиенің мақсаты: Тұлғаның қазақстандық қоғам өмірінің жалпыадамзаттық құндылықтарымен, нормаларымен жəне дəстүрлерімен келісілген руханиадамгершілік жəне этикалық ұстанымдарын, моральдық қасиеттерін жəне көзқарастарын қалыптастыру. Бағалау критерийлері (қарым-қатынасы арқылы): - мораль мен этиканың көпшілік мақұлдаған нормаларына; - өзінің қасиетіне, арына жəне парызына; - ішкі бостандығына жəне адамгершілік шешім қабылдауына; - өзінің жəне өзге де халықтардың мəдениетіне, дəстүріне, əдет –ғұрпына, - діни құндылықтарға; - ой, сөз жəне іс бірлігіне; - өзінің мінез-құлқын жетілдіруге; - ар-ұжданымен орындалған қылықтарға; - түрлі мəдениет пен нанымның бірлігіне; - адамдарға риясыз қызмет етуіне; - өз ата-анасына, Отан, қоғам алдындағы парызына адамгершілік сезім білдіру, Іске асыру механизмдері: Оқу пəндері мазмұнына құндылықтарды кіріктіру арқылы оқытудың тəрбиелік əлеуетін күшейту; педагогикалық консилиумдар, ата-аналар институты; «Өзін-өзі тану» адамгершілік-рухани тəрбие бағдарламасының 133

метапəндік жəне тəрбиелік рөлін күшейту, рухани-адамгершілік тəрбие тұрғысынан қосымша білім беру жүйесінің мүмкіндіктерін кеңейту арқылы жүзеге асырылады делінген. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін «Өзін-өзі тану» пəнінен бөлек қазақ тілі мен əдебиеті, тарих пəндері арқылы да ұлттық құндылықтарды пайдалана отырып, рухани – адамгершілік тəрбие беруге болады. Қазақ əдебиеті пəнінің бағдарламасында ұлы Абай шығармалары бірнеше сағатқа берілген. Абай шығармаларын тəрбие тұжырымдамасына кіріктіру – рухани-адамгершілік тəрбиенің қайнар көзі болары сөзсіз. Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек» атты Абай шығармаларына негізделген тəрбие бағдарламасын құрастырдым. Тəрбиенің тұжырымдамалық негіздеріне сүйенген бұл бағдарлама Абай шығармалары арқылы жеке тұлғаның толық адам болуын, адами қасиеттердің ұлттық тұрғыда меңгерілуін, ар-ұжданды сақтау, адамдарға риясыз қызмет ету, мінез-құлқын жетілдіру сияқты міндеттерді көздейді. Абай сөздері адамзат тарихында ескірмейтін, мəнін жоймайтын сөздер болғандықтан, сөз құдыреті арқылы жас ұрпақтың санасын тəрбиелеу, ұлттық намыс пен ар-ұждан, адамгершілік, абырой, ар-ұят туралы сөздерінің мағынасын санаға сіңірту парыз болып саналады. Мысалы Абай: Ойға түстім, толғандым Өз мінімді қолға алдым,-дейді. Осы өлең жолдарының жас ұрпаққа берер өнегесі – адам баласының өзін-өзі реттеуге қабілеттілігі, жеке тұлға ретінде əлеуметтену іс-əрекетін жүзеге асыра алатындығы. Абай 18-қарасөзінде: «Тегінде адам баласы ,адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нəрселермен озбақ»,-дейді. Жас ұрпаққа осы сөздің мағынасының өзі жетіп жатыр. Немесе, 25-сөзінде: «Құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең – оқыт, мал аяма»,-дейді. Тағы да 15-сөзінде: «Егер есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мəртебе, болмаса, жұмасына бір, ең болмаса, айында бір, өзіңнен өзің есеп ал»,-дей келіп, əрі қарай оқырманға сауал тастайды. Сөз арқылы жас ұрпақ санасына сілкініс салу, ойландыру – əрбір мектепте жұмыс істейтін мұғалім парызы болса керек. Мысалы, рухани-адамгершілік тəрбие бағытын Абай шығармасы бойынша «Нұрын,сырын көруге, Көкірегінде болсын көз» деп алып, мақсатына қазақ халқының тəн мен жан тəрбиесі қалай қалыптасқандығын негіздеу, ұлттық тəрбие алған оқушы моделі қандай болу керек, моральдық қасиеттерді Абайдың көркем сөздері арқылы дамытуды көздеді.Бұл бағыт бойынша Абайдың 8,13,18,21,36,38-сөздері алынып, 9,10,11-сыныптарға «Толық адам» идеясы жөнінде сынып сағаттары, пікірталастар жүргізіліп, оқу бағдарламасындағы Абай тақырыбына берілген сағаттарға қосымша сабақтар беріледі. Абайдың 13сөзінде «Иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек». Иманы бар деуге ғылымы жоқ, беріктігі жоқ, я алдағанға, я азғырғанға қарап, ақты қара деп, қараны ақ деп, я өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз?,дейді. Оқушыға қазақтың ұлт ретіндегі бейнесі қандай болуы керек екенін ұғындырып, адами қасиетке жат қылықтар жөнінде Абай болып ой тастау, 134

əрине, сөзге тұшынған əрбір қазақ баласына əсер етері сөзсіз. Мəңгілік ел боламын деген қазақ баласының бойында ата-бабамыздан келе жатқан қорықпас жүрек-қайсарлық, бір сөйлер уəдеге беріктік, иманы күшті бұзылмас дін мен діл əбден керек-ақ. Мəңгілік ел идеясы сөз жүзінде «жалаң» идея болып қалмас үшін, əсіресе, əдебиет сабақтарында бұл идеяны көбірек айтуымыз қажет. Өйткені бəріңіз де білесіздер, біріншіден, əдебиет – ардың ісі, екіншіден адамға жақсы мен жаманды, ұлттық рухты сіңіртетін осы пəн. Руханиадамгершілік тəрбие арқылы Мəңгілік Ел идеясын сіңірту-мектептерден бастау алуы тиіс, сондықтан Абай шығармаларын тəрбиеге кіріктіру оң нəтиже береді деп ойлаймын. Немесе,тағы бір мысал,азаматтық-патриоттық, құқықтық тəрбие бағытын тек сынып сағаттары арқылы беру жалаң нəрсе болар еді. Абайша «Адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп» алатын болсақ, оның көздеген мақсаты ұлттық дүниетаным қалыптастыру, патриоттық сана-сезім, өзара татулық пен келісім, діни сауаттылық қалыптастыру болып табылады. 2-сөзінде Абай өзге ұлттарға сипаттама береді, өнегелі жақтарын саралай келіп, қазақ халқының ілгері жағы мен кейін кеткен жағын суреттейді. Ақын ойы əлемге ұлт ретінің өзінде де бір мəңгілік идея бар сияқты. Абайдың мақсаты қазақтың əр баласын, жұртын толық адам деңгейіне көтеру болатын. Ал толық адам–ол өзін де, өзгені де əлемге танытып, мəңгілік елдік идеяны ұстанары сөзсіз. Ұлтына адал қызмет етіп, ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстануға өсиет айтқан Абайдай тұлға, əрине, біреу, біреу емес, бірегей. Жалпы, «Мəңгілік Ел» ұлттық идеясының басты мақсаты – жеке тұлға тəрбиелеу жəне оны əлеуметтендіру. Мектеп қабырғасында отырған оқушы əр түрлі əлеуметтік рөлдерді атқарғаны сияқты келешекте де жеке тұлғаға бағдарлана отырып əлеуметтік рөлдерді атқаратын болады. Жіктеп айтатын болсақ, ол – біреудің көзінің қарасы мен ағы, сүйікті баласы, немересі, көршісі немесе болашақтағы белгілі бір саланың маманы. Осы бағытта тұлғаны тəрбиелеу үшін мектептегі түрлі бағыттағы шаралармен қатар қазақы қасиетімізге сіңген асыл сөздің құдіреті арқылы адам баласының өзін-өзі реттеуіне, қадір тұтуына, бейімделуіне əсер етуін қолға алған жөн. Өйткені ол біздің қанымызда бар нəрсе. Сөзге тоқтаған, сөздің мəнісін бір ауызбен түсінген, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айта білген халықпыз. Мысалы, Абай 36-сөзінде «Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған қысымның аты» десе, 38-сөзінде «Күллі адам баласын қор қылатын үш нəрсе бар. Сонан қашпақ керек: Əуелі – надандық, екінші– еріншектік,үшінші – залымдық деп білесің» деп əрбіреуіне сипаттама береді. Оқушы бойындағы ұят сезімдерінің адами қасиетке ұласуына себепкер болатын дəл осындай сөздер арқылы жас ұрпаққа əсер ету, тұлғаның əлеуметтенуіне бағдар беру – үлкен жауапты іс. Оқушыға Абай сөздері əсер етуі үшін мектепте пікірталас, топтық жұмыстар, əдеби кештер, тренингтер, кездесулер өткізу, оқушыларға Абайдың тың ойларынан жоба қорғау тапсырмаларын беру орынды болады.

135

Еліміздің болашағы–жас ұрпақ. Жас ұрпақты ұлттық құндылықтар дүниесіне бағдарландыру арқылы сана-сезіміне өзгеріс енгізу, көзқарастарын дұрыс ықпалға икемдеу, əрине, тұлғаның əлеуметтенуіне əкеледі. Əлеуметтену процесі дамыған жеке тұлға өзіне де, еліне де қызмет етіп, елдің мəңгілік ұстанымын ту етеді. Еліміздегі білім беру саясатының да басты мақсаты осы мақсаттарды орындау бағытын ұстануда. «Өзің үшін еңбек қылсаң өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың, адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың» деп Абай айтқандай, адамзат құндылықтарын игерген, толық адами қасиеттермен қаруланған Мəңгілік Елдің ұрпағы қалыптасары сөзсіз. Мектептегі қалыптасқан бұрынғы жүйені өзгерту керек, жалаң сынып сағаттарымен, ата-аналармен жиналысымен, насихат айтатын мезгілсіз жиындарды азайтып, оның орнына оқушының тұлғалық қабілетін көрсететін пікірталас, пікірсайыс, өзіндік идея айтатын жобалар қорғау, өздігінен білім алуға септігін тигізетін стратегияларды таңдауға мұрсат беретін қосымша тақырыптармен жұмыстану, əр тарау, тақырып соңында ойын білдіретін жобалар ұсынуды, кездесулерді жиі ұйымдастыру, бүкіл жұртшылық болып атсалысатын тəрбиелік шаралар əбден керек-ақ. Тарихымызға үңілсек, ұрпақ тəрбиесіне бұрындары бүкіл ауыл, аймақ болып атсалысып, елдің болашағына алаңдайтынын білетін едік. Қазіргі заманда аз да болса сол үдерісімізден жаңылысқандай кейіп бар, ұлттық кейпімізді сақтау үшін, мəңгілік қазақ елі болып қалу үшін, əрине, бірінші еліміздің ішкі тəртібінің қатаң түрде, ұлттық сана ,салт сақталуын қалар едім. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Абай қарасөздері. Алматы, 1993 жыл 2.Тəрбиенің Тұжырымдамалық негіздері 3.2015-2016 оқу жылына арналған ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы əдістемелік нұсқау хат.

МЕХНИЗМЫ РЕАЛИЗАЦИИ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ Чукотаев М.Н. профессор ВКГУ им.С.Аманжолова, кандидат педагогических наук;

Нуртазина Е.М. доцент кафедры Воспитания и Социализации личности филиала АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по ВКО, кандидат педагогических наук

В Послании «Казахстанский путь 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» среди предстоящих задач общества Н.А.Назарбаев выделил задачу-создание безбарьерной зоны для граждан с ограниченными возможностями, подчеркнув, что многие из них могут успешно трудиться на благо государства, быть полезными для общества, самореализоваться в 136

жизни.Важным шагом для нашей страны стало подписание Главой государства Н.А. Назарбаевым Конвенции «О правах инвалидов». В подтверждение можно сказать, что действие многих нормативно-правовых законов Казахстана определяет законодательное регулирование инклюзивного процесса, возможность получения среднего и высшего профессионального образования, трудоустройства лиц с ограниченными возможностями (ОВ). Включение в систему среднего образования детей с ограниченными возможностями (ОВ) закрепило за ними право на получение образования, что «приводит к наиболее полному по возможности вовлечению ребенка в социальную жизнь и достижению развития его личности, включая культурное и духовное развитие ребенка». Инклюзивное образовательное пространство основано на предоставлении вариативных форм обучения для детей с разными стартовыми возможностями. При инклюзии учитывается разнообразие учеников, учебные планы и цели подстраиваются под их способности и потребности. В этом процессе важна роль учителей и специальных педагогов, которые привносят свой опыт и знания для того, чтобы каждый ребенок мог учиться с наибольшей для себя пользой. Необходимо активно решать вопросы построения вертикали инклюзивного образования, обеспечения доступности образования на любом уровне. Все это требует наличие подготовленных квалифицированных кадров для успешной работы в условиях инклюзивной практики. Специфика организации учебно-воспитательной и коррекционной работы с детьми с ограниченными возможностями развития, обусловливает необходимость специальной подготовки педагогического коллектива образовательных организаций, обеспечивающих интегрированное образование. Педагоги организаций образования должны знать основы коррекционной педагогики и специальной психологии, иметь четкое представление об особенностях психофизического развития детей с ограниченными возможностями развития (ОВР), о методиках и технологиях организации образовательного и реабилитационного процесса для таких детей. Специальное образование является частью системы общего образования и государство создает условия для лиц, имеющих специальные образовательные потребности с целью обеспечения им равных возможностей в получении образования. Законодательством Республики Казахстан в соответствии с основополагающими международными документами в области образования предусматривается принцип равных прав на образование для лиц с ограниченными возможностями в развитии. Гарантии прав детей с ограниченными возможностями в развитии на получение образования закреплены в Конституции Республики Казахстан, Законах Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «Об образовании», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан», «О специальных социальных услугах».

137

Однако выделение классов и групп для детей с отклонением в развитии часто ведет к исключению этих детей из социальной жизни школы и детского сада и создает определенные барьеры в общении и взаимодействии детей. Поэтому от интеграции перешли к инклюзии – совместному обучению и воспитанию детей с ограниченными возможностями здоровья (далее - ОВЗ). Термин «инклюзия» введен в 1994 г. Саламанкской декларацией о принципах, политике и практической деятельности в сфере образования лиц с особыми потребностями. Инклюзия (калька с англ. inclusion)–включение,добавление, прибавление, присоединение.Инклюзивное образование-совместное обучение и воспитание лиц с ограниченными возможностями, предусматривающее равный доступ обучающихся к соответствующим образовательным учебным программам обучения, коррекционно-педагогическую и социальную поддержку развития посредством обеспечения специальных условий. В Государственной программе развития образования РК на 2011-2020 годы впервые определены механизмы включения детей с ограниченными возможностями в образовательный процесс, обеспечения для них доступной среды.Инклюзивное образование-процесс вовлечения всех детей в образовательный процесс и социальную адаптацию независимо от пола, этнической, религиозной принадлежности, особенностей в развитии и экономического статуса. В основу инклюзивного образования положена идеология, которая исключает любую дискриминацию детей, обеспечивает равное отношение ко всем людям, но создаёт особые условия для лиц, имеющих особые образовательные потребности. Инклюзивное образование– это признание ценности различий всех детей и их способности к обучению, которое ведётся тем способом, который наиболее подходит этому ребёнку. Это гибкая система, которая учитывает образовательные потребности всех детей, не только с проблемами развития. Система обучения выстраивается для ребёнка, а не ребёнок адаптируется к условиям системы. Преимущества получают все дети, а не какие-то особые группы, часто используются новые подходы к обучению, применяются вариативные образовательные формы и методы обучения и воспитания, дети с особенностями могут находиться в группе полное время или частично, обучаясь с поддержкой и по индивидуальному учебному плану. Цель инклюзивной школы–дать всем учащимся возможность наиболее полноценной социальной жизни, самого активного участия в коллективе, местном сообществе, тем самым обеспечивая наиболее полное взаимодействие и заботу друг о друге, как членах сообщества. Решение данной проблемы обеспечит доступ детей к качественному образованию будет способствовать устранению препятствий его связи с миром и интеграцию в общество в целом. Министерством образования и науки Республики Казахстан в тесном сотрудничестве с Детским Фондом ООН ЮНИСЕФ проведены исследования по включению детей с ограниченными 138

возможностями в образовательную среду и предложены рекомендации, которые вошли в Государственную программу развития образования на 20112020 годы. Инклюзивное образование понимается и реализуется в мировой практике как благо для всех тех, кто таких детей учит, кто учится вместе с ними, кто воспитывает их в семье, как шанс для всего гражданского общества, получающего возможность на практике реализовать гуманистические ценности равных прав, свобод и достоинств каждого человека.Именно так представлена инклюзия в основополагающих международных документах,таких, как Саламанская декларация о принципах, политике и практических действиях в сфере образования лиц с особыми потребностями и практике и Конвенция о правах инвалидов. Перечень и название международных документов позволяют увидеть основные направления тех усилий сторонников идеи равных прав на образование как важнейшее культурное благо и социальное право - для всех, без исключения детей и взрослых, которые свидетельствуют о глобальном контексте образовательной инклюзии в рамках социокультурного подхода к образованию. Совместное обучение детей-инвалидов и «обычных» детей невозможно без толерантного отношения к особенностям другого человека, без естественного принятия его, без базовой готовности к выстраиванию с ним дружеских, партнерских, а не конкурентных отношений. Дети, формируя свое отношение к другим людям и миру вообще, ориентируются на позицию, которую демонстрируют взрослые. Учреждение, в котором практикуется инклюзивное образование, должно стать нормой. Это не означает, что должна быть уничтожена система специального образования, наоборот, она должна развиваться, во-первых, для того, чтобы у детей и их родителей было право выбора, а, во-вторых, чтобы питать своими наработками, результатами и технологиями систему общего образования, переходящую на принципы инклюзии. Необходимо разрабатывать различные модели сотрудничества и совместного преподавания различных предметов общими и специальными педагогами. Именно богатый опыт учителей коррекционных школ – источник методической помощи инклюзии. В целом, отношение родителей к инклюзивному процессу и запрос к системе образования является важнейшим фактором развития инклюзивной практики. Второе – проблема готовности педагогов массовой школы к реализации инклюзивного подхода. Успех реализации инклюзии напрямую зависит от положительного отношения к ней учителей. Инклюзия охватывает глубокие социальные процессы школы: создается моральная, материальная, педагогическая среда, адаптированная к образовательным потребностям любого ребенка. Такую среду возможно создать только при тесном сотрудничестве с родителями, в сплочённом командном взаимодействии всех участников образовательного процесса. В такой среде должны работать люди, готовые изменяться вместе с ребенком и 139

ради ребенка, причем не только «особого», но и самого обычного. Принцип инклюзивного образования состоит в том, что разнообразию потребностей учащихся с ограниченными возможностями здоровья должна соответствовать такая образовательная среда, которая является наименее ограничивающей и наиболее включающей. Современные тенденции образовательной политики прямо или опосредованно влияют на развитие инклюзивного образования: -введение новых стандартов образования, делающих акцент на формировании социальных компетенций, формировании социально активной личности, способной решать проблемы, взаимодействовать с другими людьми, получать и преобразовывать информацию. Стандарт ориентирован, в первую очередь, на деятельностный компонент образования, что позволяет повысить мотивацию обучения, в наибольшей степени реализовать способности, возможности, потребности и интересы ребенка. Специфика педагогических целей основной школы в большей степени связана с личным развитием детей, чем с их учебными успехами; - новый подход к оценке качества образования, в соответствии с новыми задачами, поставленными перед образованием, напрямую связан с идеями инклюзии; -переход на новые экономические условия функционирования образовательных учреждений также имеет отношение к развитию инклюзивного образования.

- ожидаемые результаты обучения по образовательным областям служат основой для определения базового содержания среднего образования, построения различных вариантов учебных программ начального образования по предметам соответственно разным уровням образовательных потребностей обучающихся, в том числе и для детей с ограниченными возможностями. Несмотря на многообразие и богатство зарубежного опыта инклюзии в образовании, нашей стране необходимо выработать свой собственный подход и модель (модели) инклюзивного образования. В школах происходят системные перемены, связанные с реализацией инклюзивных принципов в существующей практике образования. Меняется роль и ответственность учителя. Важная характеристика данного этапа развития инклюзивного образования - недостаточная профессиональная подготовка педагогов общего образования и специалистов сопровождения, способных реализовать инклюзивный подход. Они нуждаются в специализированной комплексной помощи со стороны специалистов в области коррекционной педагогики, специальной и педагогической психологии, в понимании и реализации подходов к индивидуализации обучения детей с особыми образовательными потребностями, в категорию которых, в первую очередь, попадают учащиеся с ограниченными возможностями здоровья. Но самое важное, чему должны научиться педагоги массовой школы–это работать с разными детьми и учитывать это многообразие в своём педагогическом подходе к каждому. Необходима разработка общепедагогических технологий, моделей развивающего урока, технологий поддержки и детского 140

сотрудничества, вовлечения родителей в педагогический процесс. Успешное внедрение практик профессионального сотрудничества позволит превратить препятствия и ограничения в возможности и успехи наших детей. Изменения должны затронуть три уровня– ценностный, содержательный и организационный, а именно: -разработка нормативно-правового и финансового обеспечения инклюзивного образования; -создание в образовательных учреждениях новой образовательной среды с учетом образовательных потребностей всех учащихся. Целенаправленное распределение и использование специального оборудования и технических средств обучения детей с различными ограничениями; -разработка и реализация программ подготовки, профессиональной переподготовки и повышения квалификации педагогов и специалистов сопровождения общеобразовательных учреждений; -организация инклюзивных условий образования,максимально приближенных к месту жительства; - создание разноуровневой системы ресурсных центров по обеспечению инклюзивного образования (материально-техническому и методическому), в том числе использование потенциала специальных (коррекционных) учреждений; -обеспечение вариативности структуры и содержания образовательного процесса с применением индивидуальных маршрутов образования, индивидуальных учебных планов; -разработка методов и педагогических технологий обучения и воспитания в разнородной образовательной среде; -разработка технологий психолого-педагогического сопровождения детей с различными нарушениями на всех ступенях инклюзивного образования (от дошкольного до высшего профессионального образования); -изменение подходов к организации оценки качества образования; -разработка научно-методического обеспечения развития инклюзивных процессов в общеобразовательных учреждениях. Реализация инклюзивного образования зависит от эффективности коррекционно-педагогической помощи детям с проблемами в развитии в раннем и дошкольном возрасте, от возможности осуществления их интегрированного воспитания и обучения. Это способствует достижению ребенком равного или близкого к возрастной норме уровня общего и речевого развития и позволяет ему на более раннем этапе влиться в среду нормально развивающихся сверстников.Также создаются условия для обеспечения родителей (законных представителей) своевременной консультативной поддержкой и для подготовки общества к принятию человека с ограниченными возможностями. Построение инклюзивной практики в общеобразовательной школе окажется ограниченным, если не предусмотреть развитие инклюзивного подхода в системе среднего и высшего профессионального образования.

141

Концепция инклюзивного образования требует принципиальных изменений в системе не только среднего, но и профессионального и дополнительного образования. Для решения проблем в этой области в первую очередь требуется создание банка данных о существующих в настоящее время вспомогательных устройствах, как зарубежных, так и отечественных, используемых в образовательном процессе для всех категорий детей. В условиях быстрых изменений в науке и общественной жизни, стремительного развития информационных технологий в качестве эффективного инструмента реализации компетентностного подхода в образовании, в том числе лиц с ограниченными возможностями здоровья, целесообразно рассматривать дистанционное обучение. В условиях дистанционного обучения учащийся,студент приобретает навык эффективного поиска информации, ее отбора и структурирования, анализа и оценки. Организация взаимодействия с семьей, воспитывающей ребенка с ограниченными возможностями здоровья, должна быть обеспечена на совершенно новом уровне и предполагает: — создание программно-методического обеспечения и координации решений по социально-психологической и социально-педагогической помощи семьям,воспитывающим детей с ограниченными возможностями здоровья; — создание программно-методического обеспечения для выявления и коррекции проблем, возникающих между членами семьи, где воспитывается ребенок с ограниченными возможностями здоровья; — создание условий для реализации права родителей (или лиц, их заменяющих) на информационное обеспечение по имеющимся в стране услугам в сфере комплексной диагностики, комплексной реабилитации и образования; — активное вовлечение семьи в работу учреждения, обеспечивающего сопровождение детей с ограниченными возможностями здоровья; — консультирование родителей по проблемам развития их детей; — обучение родителей доступным им методам и приемам оказания помощи детям в условиях семьи; — организация обратной связи родителей с учреждением и др. Решение этих проблем и ряда других, возникающих в условиях общеобразовательной школы, приведет к снятию барьеров в образовательной, профессиональной и бытовых сферах, в самопознании, саморазвитии и самореализации детей с ограниченными возможностями здоровья, что, в свою очередь, будет способствовать более успешному развитию инклюзивного образования. Список использованной литературы: 1.Государственная программа развития образования РК на 2011-2020 годы. Астана, 2010.

2.Закон РК «О внесении изменений и дополнений в Закон РК «Об образовании» от 24 октября 2011 года.

142

3.Закон РК «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» от 11.07.2002 г.№ 343-П 4.Закон РК от 29 декабря 2008 года N 114-IV « О специальных социальных услугах» 5.Послание Президента РК Н.Назарбаева «Стратегия «Казахстан-2050» года: новый политический курс состоявшегося государства».

6.Национальный план действий по развитию инклюзивного образования в РК 7.Гари Банч. Включающее образование. Как добиться успеха? (Основные стратегические подходы к работе в интегрированном классе) Пер. с англ. Н. Грозной и М. Шихаревой. /М. РООИ “Перспектива», ООО «Издательство МБА», 2008 8.Дэвид Митчелл «Эффективные педагогические технологии специального и инклюзивного образования. Главы из книги. Перевод Борисова Н.В., Аникеева И.С. ООО «БЭСТ-принт». - М., 2011.

9.Чепель Т.Л. Инклюзивное образование как инклюзивный проект: опыт Новосибирской области // Инклюзивное образование: методология, практика, технология: Материалы международной научно-практической конференции (20-22 июня 2011 г., Москва) / Моск. гор. психол.-пед. ун-т; Редкол.: С.В. Алёхина и др. – М.: МГППУ, 2011. – 2011. – 244 с. – С. 30-34.

10.Ковалева Т. М. О деятельности тьютора в современном образовании // Организация тьюторского сопровождения в образовательном учреждении: содержание, нормирование и стандартизация деятельности тьюторов: материалы Всероссийского научно-методического семинара «Стандарты деятельности тьютора: теория и практика/ отв. ред. А. А. Теров, О. Ю. Жилина. М. : АПКиППРО, 2009. С. 188.

11.Рубцов В. В. Психолого-педагогическая подготовка учителя для новой школы // Психологическая наука и образование. 2010. № 1. С. 5-12.

12.Lipsky D. К., Gartner A. Achieving full inclusion: Placing the student at the center of educational reform // W. Stainback and S. Stainback (Eds). Controversial issues confronting special education: Divergent perspectives. Boston: Allyn & Bacon, 1991.

13.Амрина Б. Б. О выполнении «Методических рекомендаций МОН РК по определению детей после кохлеарной имплантации в организации образования» // Открытая школа (Каз). - 2012. - №6 (117). - С. 40-42.

14.Ерсарина А. К. Как помочь аутичному ребенку в школе // Открытая школа (Каз). - 2012. - №4 (115). - С. 17-22.

15.Рауанова К.К.Инклюзивное обучение–способ вхождения детей с ограниченными возможностями в общество//Əлеуметтік педагог- Социальный педагог. - 2011. - №5. - С. 56.

16.Сулейменова, А.А.Байтурсынова. К вопросу об обеспечении условий для включения детей с ограниченными возможностями в общеобразовательный процесс //Специальное образование в Казахстане. Научно-практический журнал, 2011. - №2(35). – С.3-10.

143

Түйіндеме Берілген мақалада Қазақстан Республикасыныңдағы инклюзивті бiлiмдi дамытудағы өзектi сұрақтарға арналған. Жалпы білім беру дамытуда əлеуметтік тұжырымдама, білім беру жаңа бағыты көпдеңгейлі үдеріс ретінде қарастырылады. Инклюзивтік білімді дамытуда ықпал ететін білім беру саясатының қазіргі тенденциялары көрсетілген. Қазақстандың білім беру жүйесін дамытуда инклюзивтік білім беру тəжірибесін қазіргі кезеңде ұтымды дамытуға кедергілерге қарсы тұру жолдары берілген. Резюме Данная статья посвящена актуальным вопросам развития инклюзивного образования в Казахстане. Инклюзия рассматривается как социальная концепция, как новый тип образования, как многоуровневый процесс развития общего образования. Выделены современные тенденции образовательной политики, влияющие на развитие инклюзивного образования. Указаны «барьеры», препятствующие успешному развитию инклюзивной образовательной практики на современном этапе развития казахстанской системы образования.

Summary This article is devoted to topical issues of inclusive education in Kazakhstan.

Inclusion is seen as a social concept as a new type of education, as a multilevel process of general education. Highlighted the current trends of educational policies affecting the development of inclusive education. Shown "barriers" that prevent the successful development of inclusive educational practices at the present stage of development of Kazakhstan education system.

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢҒЫРТУДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ Мыңбаева Ақбота Камзабекқызы «Өрлеу» БАҰО »АҚФ ОҚО, «Мектепке дейінгі тəрбие жəне бастауыш оқыту» кафедрасының аға оқытушысы

Қазіргі кезде ұлттық тəрбие балабақшадан басталады. Мектепте қазақша, орысша, ағылшынша бірден тəлім алып, баланың таза қазақи тəлім алуына кедергі тудырып отырғаны белгілі. Біз ағылшын немесе орыс тілдерін оқытпайық деп отырғанымыз жоқ, көбірек өз туған тілге, ұлттық тəрбиеге көңіл бөлінсе деген ойлар. Яғни, ұлттық тəлім-тəрбиені балабақшадан беріп, ұлағатты іс істесек. Міне, сондықтан балабақшада, бастауыш білім беретін сыныптарда таза қазақ тілінде тəрбие беруге назар салып, ұлттық құндылықтарды түсіндіріп, түрлі халықтық ойындар арқылы санасына сіңдіру керек. Қай баланы алып қарасаң да «Маша и медведь», «Шрек», «Человек паук», «Скубиду» деп батыстан келген атыс-шабыс мультфильмдерді айтып,тіпті сол бейнеленген киімдермен киініп, ыдыстармен тамақ ішіп,жыр ғып айтып отырғаны.Өзіміздің төл дүниелерімізді көбірек көрсетіп, патриоттық сезімін 144

оятуға əлі де енжарлық танытып отырғанымыз. Бүгінгі таңда тəуелсіз еліміздің ұлттық тəрбиесін білім бағдарламасына ендіре отырып, əр білім үрдісіне оның тəрбие көздерінің бірі салт-дəстүр, əдет-ғұрып нақыштарын тəрбие мен білімнің бастауы ретінде оқыту жағын негіздеуіміз өте орынды. Ол əрине, отбасы ошақ қасынан бастау алуы керек. Кез келген ата-ана баласына үй тəрбиесінен ұлттық құндылықтармен сусындатып, ана тілінде сөйлесіп, бала тілін жаттықтырудан бастауы қажет. Содан кейін де, басқа тілдерді де оқытып үлгереміз. Оқу бағдарламаларына да қазақ халқының тарихын, философиясын, педагогикасын,психологиясын ендіруді қарастырған орынды. Бұл дегеніміз, халықтың рухани болмыстарын таныстырып отыру деген сөз, баланың өз ұлтының құндылығын танып, сүйіп өсуіне əсер етері сөзсіз, ал Қазақстанда тұратын басқа ұлт өкілдеріне тұратын мекенін мақтан тұтып, қызықтырып, қадірлеуге бағыт-бағдар көрсетуге мүмкіндік береді.[1 ] Егемен еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Қазақ халқының өміріндегі ұлттық тəрбие жеке отбасының ғана мұраты болған емес, ұрпақ болашағы ежелден ортақ мүдде деген түсінік бар. Ал біздің болашағымыз-өсіп келе жатқан жас бүлдіршіндер. Жас ұрпақ-ел тірегі, ертеңіміздің кепілі-деген де сөз бар емес пе? Сондықтан баланың эстетикалық-көркемдік талғамын ұштап, ұлттық тəрбие беруіміз керек. Баланың тілі шықпай жатып, ойын айта алмайтыны бəрімізге түсінікті болғанымен, баланы жеке тұлға деп , оның өз түсінігі бар деп оның түсінігімен санасуымыз керек. Ата-аналардың бала тəрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген жұмысы-балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер не айтса, соны айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бəріміз де білеміз. Баланың үйден көргені, етене жақындарынан естігені ол үшін адамгершілік тəрбиесінің ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетін үлгісімен берер тəлімі мол. Сондықтан «Бала ата-ананың адамгершілік өмірінің айнасы» -дейді халық. Бала тілі ана сүтімен бойына дарып, жетілетіні белгілі . Содан кейін мектеп атты ұяда дамып жетіледі. Онсыз бала мəңгүрт болып, елін – жерін сүймейді.Сусыз,құрғақ жерге,таса көлеңкелі жерге дəн тастағанмен өнбейтіні сияқты, жас баланы біліммен сусындатып, бағып күтпесек, көкірегін ашып, тəрбие бермесек, өспейді, өнбейді. Баламен тіл табысып, оның бойынан білім ұрығын себетін басты тұлға ол– Ұстаз. Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа – егеменді терезесі тең елге айналуға мойын бұрамыз. Баланың өмір тəжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл - насихат, өнеге өсиет, əрі əсерлі, əрі ойда қалатындай мəні бар болуы керек. Ұрпағымызды ана тілін ардақтауға, ұлтымызды сақтауға, көтеруге, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тəрбиелейтін қасиеттерден сақ болуға, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тəрбиелейді жəне санасын арттырады. Қазіргі кезде ұлттық тəрбие мəселесі оңай болып отырған жоқ. Кейбір тұрмыстық қиындықтар мен өмір сүрудің ауытқушылығынан руханиятсыздық белең алды. Сондықтан Президентіміз Н.Ə.Назарбаев өзінің Жолдаулары мен сөздерінде егемен 145

еліміздің азаматтарын қалыптастыруда тəрбие жұмыстарының ерекше рөлі барын баса айтып келеді.Елбасы əсіресе, жастардың ұлттық патриотизм сезімін оятып, тəрбиелеу қажеттілігіне айрықша көңіл аударуда. Ұлттық-тəрбиенің басты мақсаты–елін сүйетін, өмірдің əрбір сəтінен қуана білетін, Отанға деген сүйіспеншілікті сезіне алатын бақытты адамды тəрбиелеу.Жасөспірім тəлім–тəрбиені,адамгершілік қасиеттерді үлкендерден, мұғалімдерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы да осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзін-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тəлім-тəрбие беру керек.«Мен үш қасиетімді мақтан тұтам,-депті Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым жəне ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет əркімнің өз Құдайы. Өз Құдайынан айрылған күні адам бос кеуде, өлгенмен тең» деген екен. «Еліміздің күші – патшада, сəбидің күші – жылауда, ақымақтың күші - өтірікте, ұрының күші – үндемеуде» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз–адамгершілігімізде болуы керек.[2] Ол үшін мектеп, қоғам, жанұя болып Ақан сері атамыздың тұлғалық қасиеттерін бала бойына дарытта білсек, өзінің əрбір сөзіне, əрбір ісіне жауап бере алатын бақытты тұлғаны қалыптастыра алсақ – ұлы жеңіске жеткеніміз. Қазір біз өмір сүріп отырған қоғамдағы білім саласының басты мақсаты əр оқушы өзінің жəне қоғамның мүддесіне өзін-өзі белсенді етуге дайын , өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім, бəсекеге қабілетті жəне құзіретті, шығармашыл білімді тұлға қалыптастыру болып табылады.Осы міндеттерді орындау барысында біздер қандай кедергілерді жеңуге тиіспіз жəне қандай көкейтесті мəселелерді шешуге тиіспіз. Оқушылардың өміріндегі бір нəрсені ерекше деп алып, оған қатты зер салып, қалғандарын елемей қалдырсақ, ол қателіктің ең зоры болып табылады. Ондай ұсақ түйектер үздіксіз күнбе-күн кездесіп отырады жəне өмірдің өзі сол ұсақ түйектен құралады. А.Макаренко «Тəрбие ішінде ешбір ұсақ түйек нəрсе жоқ» деген екен. Ал осынау жауапкершілігі зор міндетті тек мектеп пен мұғалімдер ғана шешуге тиіс пе? Меніңше, əрбір баланың іс-əрекеті, тəрбиесі от басында ата-ананың жағымды өнегесінен қалыптасады, сондықтан баланың бас ұстазы ата-ана.Ал отбасы–таным белгісі, отбасы өркениет ошағы, отбасы – үлгі өнеге бастауы. [3] Білім берудегі тəрбиеге негіздеудің екі тəсілі бар. Бірінші, білімді ұлттық құндылықтар мен өркениетке негіздеу; екінші, шəкіртті өз жігерін толық пайдалануға баулу. Баланы білім шыңына көтеру үшін ата-ана мен мұғалім бірлесе бірін- бірі қолдау көрсете жұмылғанда ғана еңбектері күткен нəтижеге қол жеткізері анық. Мектептегі ұлттық тəрбиенің негізгі міндеттері: 1.Оқушыларды ұлттың алдында тұрған ерекше проблемаларды шешуге дайындау.

2.Өз халқының ғасырлар бойы қол жеткізген табыстарына ұмтылуға тəрбиелеу, жас ұрпақты түп тамырынан үзіле жаздаған, ата-баба салты мен дəстүрі, əдетғұрыптарымен қайта табыстыру.

146

3.Мектептің тəрбие жүйесін ұлттық мəдениет пен ұлттық педагогика идеяларына негіздеу. Ұлттық намысы қанында лаулап тұрған бала еш уақытта жаман əдетке бармайды. Халықтың ұлттық тəрбиесі –ең берекелі ,өзімізге қанымызға жақын, өткеннен қалған парасат тəжірибесі, ұлы дүние. Ол ғасырлар бойы жинақталып, əр түрлі жылдардың елегінен өткен, негізі қалыптасқан бір тұтас ілім болып есептеледі. Елді көп жыл басқарған атамыз Д.А Қонаев айтқандай « Қанмен берілгенді қастерлемесең, қадірің кетеді» деген сөз, əр адамның жүрегінің төрінде тұруы керек. Осы ұлы сөздің қадірін, қасиетін жойып алмай, тəрбиелеу саласында ұрпаққа сіңіруіруіміз қажет. Ұлттық тəрбие-ұлағатты іс.Бұл тек қазақ ұлты үшін емес, республикадағы барлық ұлттар үшін қажет. Ұлттық рухтың негізі, дем беруші күші тəрбие екенін естен шығармау керек.Тектілік тағлымдары, сыйластық мəдениеті, өзара қарым-қатынастың қанға сіңген қағидалары, əдептілік-қазақы тəрбиенің тамырын тереңінен алған жəдігерлік жаһарлар екенін оқушылардың санасына жеткізуміз керек.[4 ] Халқымыздың əдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық сияқты қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру үшін əрбір тəрбиеші, ұстаз халық педагогикасын, салт-дəстүрін, əдетғұрыптардын терең білумен қатар, рухани бай, жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам қалыптасады. Адамгершілік тəрбиесі – тəлім-тəрбиенің ықпалды əсерімен моральдық сананың қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың сара жолы. Ол отбасы, мектеп, ұстаз, еңбек, қоғам, жеке ықпал арқылы іске асырылады.Абай атамыз да: «Адамға үш алуан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан, құрбысынан, əсіресе солардың қайсысын жақсы көрсе, содан көп жұғады» деген. Ендеше, жақсы болу, жақсылық жағынан бір-біріне əсер ету – осы «Үш алуан адамның» міндеті де, келешек ұрпақ алдындағы парызы. Конфуций айтқан екен: «Танымның үш жолы бар: ең оңайыеліктеу, ең ащысы – тəжірибе, ең мəртебелісі – ойлау».Таным ойдың білмеуден білуге қарай, шала, дəл емес білуден неғұрлым толық, дəл білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі процесі. Адам танымы байқаудан, сезіп қабылдаудан немесе философияда айтылатындай, нақты аңғарудан, заңдарды жүзінде ашуға, ал сонан кейін ол заңдарды практикада қолдануға қарай жүріп отырады. Олай болса, танымды белсендіру дегеніміз білімді меңгертудегі тек байқаумен, сезумен ғана қабылдап қоймай, керісінше, талданып отырған процесті нақты аңғарту арқылы заңдылықтың теория жүзінде қалай ашылғанын байқата, соны білдірте отырып, меңгерген білімін практикада творчестволықпен қолдана білудің дұрыс амал, тəсілдерін үйрету, сол арқылы шеберлігі мен дағдысын арттыру болып табылады. Мұғалім оқушы қабілетінің артуына негіз қалап, творчестволық дарындылығын дамытып, қандай іске 147

болсын шығармашылықпен келетін етіп тəрбиелеу үшін оқыту жүйесіне практикалық-танымдық жайттарды ендірумен оқушылардың еске түсіру (елестеу, көшірмелік) қабілетін ғана дамытып қана қоймай, дербес логикалық ойлау қабілетінің дамуына негіз қалауды да ойластыру керек.Танымдық белсенділік– оқушының оқуға, білуге деген ынта-ықыласының,құштарлығының ерекше көрінісі.Мұғалімнің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тəжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуге белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса,оқушылардың ақыл ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды:зеректілік,зейінділік, байқағыштық, ойлау жəне сөйлеу дербестігі т.б. Жеке тұлғаны қалыптастыру үшін не істеу керек? Ол үшін аянбай еңбек ету, іздену, жаңашыл үрдістерге көңіл бөліп, бала бойындағы жақсы қасиеттерді тани білуіміз керек. Тұлға қалыптасуы кезең-кезеңімен жүреді деп айтсақ қателеспейміз. Яғни бірінші кезеңде тұлға ең алдымен отбасында қаланады. Сондықтан да мұғалім мен ата-ана тығыз байланыста болуы шарт. Ата-анамен бірлесе отырып, біз, мұғалімдер, баланың табиғи қабілетін ашып оны дамытуымыз қажет. Екінші кезеңде білім саласында жүргізіліп жатқан реформаның басты мақсаты ой өрісі жаңашыл, шығармашылық деңгейде қызмет ете алатын білімдік бəсекеге қабілетті жан-жақты дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Үшінші кезең ұлттық тəрбие жұмыстарын ұйымдастыру. Ұлттық тəрбиесіз – ұлттық намыс, ал ұлттық намыссыз – ұлттың гүлденуі де мүмкін емес деп қабылдауымыз қажет. Əдет-ғұрып пен салт-дəстүрімізді баланың бойына сіңіріп,əрбір баланың ұлтжандылық қабілетін жоғарлату.Халқымыздың əлеуметтік өміріне зер салсақ, бала тəрбиелеу ісінде үлкенді сыйлауға, кішіні құрметтеуге, жақсы мен жаманды ажыратып, өзіндік шешім қабылдауға, өз бетімен іс-əрекет жасауға, шежірені үйретуге, туған жерін қастерлеуге, отбасын құруға, жинақтап айтқанда кісілікке үйреткен. Сондықтан жеке тұлғаны қалыптастыру ісі ұлтымыздың баланы тəрбиелеу тəжірибесі негізінде жүргізілуі орынды екенін айғақтайды. Тұлғаның дамуы мен тəрбиесі ұлттық идеяларға негізделеді. Олар: 1.Ұлттық тəрбиенің шынайы мақсаты-адамды қабілетіне жəне дарындылығына сүйеніп, жан-жақты дамыту жəне қалыптастыру. Сонымен бірге шығармашылық, жолдастық, қамқорлық, сергектік, рух бостандығы.

2. Ересек адамдар мен балалардың бірлесе жасайтын іс-əрекетінің идеясымұғалім мен балалар еңбегінің бірлестігіне сүйенеді.

3. Ұлттық тəрбие бағыттарының дербес идеясы мұғалімнің балаға ерекше көңіл аударуын қажет етеді.

4. Өзін-өзі талдау идеясы – балалардың өзін-өзі жеке жəне ұжымды талдауға үйрету қажет.

148

5. Ата-аналармен ынтамақтастық–мектепте,үйірмеде балалар ересек адамдарға ашық, сенгіш,жолдастық, жылы шырайлы қатынасты болуы қажет. Қорыта келгенде, ұрпақ тəрбиесі–ел алдындағы маңызы зор міндет,еліміздің дамуына үлес қосатын білімді де мəдениетті, парасатты азамат тəрбиелеп шығару ұстаздардың негізгі міндетті болып саналады. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың халыққа Жолдауында да білімі жағынан шет елдегі замандастарымен бəсекеде жеңілмейтін, рухы кемел қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тəрбиелеу қажеттігі баса айтылған. Ендеше, осындай бəсекеге қабілетті, рухы биік ұрпақ тəрбиелеу жаңа тұрпатты мұғалімнің еншісіне тиері хақ. Тəуелсіздігіміздің тұғыры биік, халқымыздың еңсесі жоғары,егемендігіміз баянды болсын деп тілейік, əріптестер.[ 5] Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Əліпбаева С. Оқушылардың танымдық жəне шығармашылық ізденістерін дамыту. Қазақ тілі мен əдебиеті – 2003 №3 2.Төкеева Б. Бектұрғанова С. Оқушылардың танымдық əрекеттерін жеделдету жəне олардың өзін-өзі басқаруы Алматы-2009 3. Изекеева Б. Баланың бойындағы беймəлім қасиеттерін тану кезіндегі атаананың рөлі мен мүмкіншіліктері. //Мектеп – 2006 4.Баймұрза А.Тəрбиенің басты мақсаты–бақытты адамды тəрбиелеу. Мектеп2006 5. Сауранбаев С. Тұлға – ұлттық болмыстың көрінісі. Жас ғалым – 2008

ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЕ ВОСПИТАНИЕ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ В КОНТЕКСТЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ «МƏҢГІЛІК ЕЛ» Жаналина Лаула Еркеновна старший преподаватель филиал АО НЦПК «Өрлеу» город Костанай

В своем послании народу Казахстана президент Республики Н.А. Назарбаев вдвинул национальную идею построения «Мəңгілік Ел» («Вечная страна») – нашего общеказахстанского дома: «Сейчас не время для лени, не время для пустословия и бестолковых дел. Настало время задуматься о судьбе Родины!»[1] Идею Мəңгілік Ел президент озвучил в своем Послании народу Казахстана «Стратегия "Казахстан-2050" на торжественном собрании, посвященном Дню Независимости Республики Казахстан. Обращаясь к участникам собрания, президент страны отметил, что 16 декабря 1991 года в созвездии наций мира зажглась новая звезда – Республика Казахстан и назвал семь бесценных достояний, первое из которых–«наша священная и достойная страна, Мəңгілік Ел. Более четырнадцати тысяч километров бесспорных границ спаяли нашу Родину в единый монолит. Они стали рубежами добрососедства со всеми сопредельными странами»[1]. Глава государства говорил о том, что 149

основная задача Казахстана строить добрососедские отношения с соседними странами, воспитывать молодое поколение на примерах предков, дать детям достойное образование, развивать науку и честно, добросовестно трудиться. В наиболее полной форме идея Мəңгілік Ел прозвучала в Послании Президента «Нурлы жол–путь в будущее» от 17 января 2014 года: «"Мəңгілік Ел" – это национальная идея нашего общеказахстанского дома, мечта наших предков. За 22 года суверенного развития созданы главные ценности, которые объединяют всех казахстанцев и составляют фундамент будущего нашей страны. Они взяты не из заоблачных теорий. Эти ценности – опыт Казахстанского Пути, выдержавший испытание временем». Во-первых, это Независимость Казахстана и Астана. Во-вторых, национальное единство, мир и согласие в нашем обществе. В-третьих, это светское общество и высокая духовность. В-четвертых, экономический рост на основе индустриализации и инноваций. В-пятых, это Общество Всеобщего Труда. В-шестых, общность истории, культуры и языка. В-седьмых, это национальная безопасность и глобальное участие нашей страны в решении общемировых и региональных проблем. Благодаря этим ценностям мы всегда побеждали, укрепляли нашу страну, множили наши великие успехи. В этих государствообразующих, общенациональных ценностях заключается идейная основа Нового Казахстанского Патриотизма».[2] Мы строим своё будущее на прочном фундаменте. И такой фундамент – это патриотизм. Это уважение к своей истории и традициям, духовным ценностям наших народов, нашей тысячелетней культуре и уникальному опыту сосуществования сотен народов и языков на территории Казахстана. Это ответственность за свою страну и её будущее. В Послании Глава государства коснулся и проблем развития языков. Он выдвинул принцип триединства в языковой политике. Это является одним из гарантов того, что мы сохранимся как народ, сохраним свой язык, свою историю, свои корни. Реализация политики трехъязычия очень важна: следующее поколение будет знать три языка, а значит и судьбы их будут связаны с этими тремя языками. Однако для каждого казаха родной язык должен быть превыше всего. В своем Послании глава государства поручил организовать разработку и принятие рассмотрение идеи «Мəңгілік Ел» сквозь призму развития казахского языка: «Наш язык…обеспечивает преемственность между нашими героическими предками и последующими поколениями, является хранителем культурных истоков и традиций народа. Язык–это самая большая ценность народа... только язык остается тем единственным мостом, через который от поколения к поколению передается духовное наследие народа. Именно поэтому эстафету Независимости в веках передаст последующим поколениям язык,являющийся опорой для народа».[2] Идея Мəңгілік Ел в виде задачи по созданию проекта патриотического акта и задачи внедрения ценностей Мəңгілік Ел вошла в учебные программы школьного образования.

150

С этого года вся страна перешла на обновленную образовательную программу. Обновленное содержание способствует тому, чтобы учащиеся стали уверенными, успешными личностями и ответственными гражданами, также содействует стремлению к изучению языков,сознательному отношению к духовным ценностям.Национальная идея «Мəңгілік ел» красной нитью проходит через весь курс обновленного содержания, расширяет взгляды учащихся на традиции и обычаи, образ жизни, историю своего и других народов, воспитывает толерантное отношение к другим народам, формирует представление об универсальных общечеловеческих ценностях. С помощью художественных и нехудожественных текстов программы, значительно расширяется видение учащихся о традициях и обычаях, образе жизни, истории других народов и представлении общечеловеческих ценностей, что прививает уважение к другим народам. Организации образования республики Казахстан внедряют политику трехъязычия через обучение казахскому, русскому и английскому языкам с 1 класса. Учителям языковых дисциплин необходимо поощрять в учащихся стремление к размышлениям о сходствах и различиях казахского, русского и английского языков и каким образом они проявляются. Уважение к разнообразию культур и мнений требует проявления личностных, межличностных и межкультурных компетенций. Сквозь разделы «Мир вокруг нас», «Мой родной край» с 1по 4 классы проходят темы «Моя страна», где идея «Мəңгілік Ел» отчетливо видна. В разделе «Традиции и фольклор» проходит тема «Моя Родина– Казахстан», изучаются поведенческие нормы, рассматриваются образы героев. Тему «Мəңгілік Ел» раскрывать в начальных классах необходимо, т.к. не донеся до ребенка в начальных классах, что на самом деле такое любовь к Родине, долг перед ней, перед своим народом, конституционные обязанности каждого гражданина, то в старших классах сделать из маленького гражданина настоящего патриота становится тяжелой, а иногда и невыполнимой задачей. Работа по патриотическому воспитанию школьников должна вестись не эпизодически, а ежедневно.[3] Учитель в свою очередь на своём примере должен показывать, что ему не безразлично, какими станут его воспитанники. Если дети будут чувствовать и видеть, что их учитель на деле, а не на словах любит свою страну, то они ему будут верить, и воспитание патриотических чувств будет направлено в нужное русло.[3] Начиная с первого класса, в работу можно включать задания для расширения кругозора учащихся по основам окружающего мира. В обновленном содержании сквозные темы проходят по всем дисциплинам. В теме «Мир вокруг нас» задаем вопросы и задания по изучению истории родного села, края, города, своей страны. В начальных классах можно знакомить с историей возникновения названий рек, городов, фамилий людей; почему в нашем государстве такие государственные символы, что они означают, откуда появились. В теме «Моя страна» рассказываем и гордимся какими полезными ископаемыми богат Казахстан, и какую они играют роль в экономике нашей страны.

151

Патриотов не воспитаешь, если они не будут любить свою семью.[4] В теме «Моя семья и друзья» учим уважать людей, не предавать друзей, воспитывать «чувство локтя». Этому способствует утренники, проводимые в школе во внеурочное время, спектакли, в которых играют сами дети, музыкально – литературные композиции, посвящённые значимым событиям в нашей стране. Здесь дети не только узнают много нового для себя, но и учатся дружить, не подводить своих товарищей и учителей, учатся взаимовыручке. Проводить классные часы на темы: «Страницы Великой Отечественной войны 1941–1945 годов», «Народ Казахстана в Великой Отечественной войне» и др.; конкурсы чтецов, рисунков, поделок, памятных знаков, посвящённых Победе в Великой Отечественной войне. Младший школьный возраст наиболее благоприятный период для воспитания положительных черт личности, патриотизма. Податливость, доверчивость, склонность к подражанию и огромный авторитет, которым пользуется учитель, создают благоприятные предпосылки для успешной реализации идеи «Мəңгілік ел».Учащиеся переживают чувства привязанности к своей родной земле, когда включаются в краеведческую работу, совершают походы по памятным местам родного края, встречаются со знаменитыми и героическими людьми, совершивших боевые и трудовые подвиги. Патриотическое воспитание тесно связанно с национальным воспитанием, которое ставит своей целью сохранение народных обычаев, обрядов, традиций, языка и передачу этих знаний новому поколению.[5] Воспитывать можно и на ярких образах личностей разных эпох и народов, на исторических событиях и явлениях. Направления могут быть такими: героическое -«Герои на все времена», культура-«Волшебная сила искусства», бытовое - «Человек на земле», музейное - «Хранители времени». В процессе занятий физической культурой и спортом, проводя конкурсы «Ловкие, смелые, быстрые», соревнования «Школа безопасности» и др., развиваем морально-волевые качества детей, воспитываем силу, ловкость, выносливость, стойкость и дисциплинированность. Проводя операции «Оживи родник», «Озеленение», «Сбережем свой край» и др. Мы проводим и экологическое воспитание любви к природе, потребности в ее защите от загрязнения, истребления редких растений, а также охраны и изучения природы родного края. Реализуя национальную идею «Мəңгілік ел», можно использовать в работе народную тематику: народный фольклор, народную поэзию, сказки, эпос,и лексику родного языка, многообразие видов декоративно-прикладного искусства, народные обряды и традиции, т.е. все те духовные ценности, чем богат Казахстан, что составляет стержень национального характера. Такую работу можно осуществлять на уроках ИЗО и технологии. Подобная система работы по патриотическому воспитанию, как показывает опыт, обогащает учащихся знаниями и формирует историческое сознание, готовит к жизни и труду, с первых дней появления ребенка в школе 152

включает его в многоплановую деятельность, которая органично сливается со всей жизнью растущего человека. Использованная литература: 1.Назарбаев Н.А. Послание Президента народу Казахстана «Стратегия "Казахстан-2050"., 2012.

2. Назарбаев Н.А. Послании Президента «Нурлы жол – путь в будущее» от 17 января 2014 года 3. В.А. Сухомлинский Рождение гражданина. М.,1971.

4. К.Д. Ушинский Собр. соч. М.,1946.

5. Философский словарь / Под ред. М.М.Розенталя. М.,1975. Патриотическое воспитание в начальной школе.

БІЛІМ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ КƏСІБИ ШЕБЕРЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫНЫҢ БІР ДƏЛЕЛІ Ракишева Анар Ерубаевна «Өрлеу»БАҰО» АҚФ ПҚ БАИ Алматы қаласы бойынша аға оқытушы

Қазақстанның əлемдік білім беру кеңістігіне кіруі, елдегі білім беру жүйесінің даму бағыттарын айқындап, оның мазмұнын ашуды талап етуде. Қазақстан Республикасының заңнамалық құжаттарында білім мен тəрбие берудегі мемлекеттік саясат белгіленіп, қазіргі білім беру мақсаты мен міндеттері көрсетіліп, оны шешу бағыттары айқындалған. Қоғамның білім деңгейі мен интеллектуалдық əлеуеті ұлттық құндылықтардың маңызды құрамы ретіндегі сипатқа ие болуда. Адамның білімділігі, кəсіби икемділігі, шығармашылыққа талпынысы жəне қалыптан тыс жағдайларда əрекет ете білуі Қазақстан Республикасының өркендеуіне жəне тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге негізгі шарт бола алады. Əлемдік білім кеңістігіндегі жалпы талаптарға сəйкес келетіндей білім алушыларды өздігінен дамуға, алған білімдерін шығармашылықпен жүзеге асыра білуге икемдейтін, күтілетін нəтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғыдағы білім жүйесі болуы қажет. Жас жеткіншектің əлеуметтік жəне қоғамдық өмірдегі өзгерістерге икемделе отырып, болашақ өмірге еркін енуіне дайындығын тың мазмұнды жаңа мектеп қана қамтамасыз ететінін əлемдік тəжірибе көрсетіп отыр [2]. Кез келген жаңа идеяның өмірге еніп, жүзеге асырылуы оның ғылыми- тұжырымдамалық негізін жасаудан басталатыны белгілі. Білім беруді ұйымдастыруда негізгі тұрғылар ретінде:  жеке тұлғалық,  іс-əрекеттілік,  құзыреттілік əрекеттер алынды, олар жалпы білім беруді ұйымдастырудағы жаңаша көзқарас ретінде қарастырылуда. Құзыреттілік – білім, білік, дағдыларды шығармашылық негізде жүзеге асыра білу қабілеттілігі десек, білім беру мазмұны əрбір білім алушының 153

жалпыға міндетті білім беру стандартымен айқындалған мынадай түйінді құзыреттіліктер түріндегі білім беру нəтижелеріне қол жеткізуіне бағытталған:  проблемалардың шешімін табу құзыреттілігі;  ақпараттық құзыреттілік;  коммуникативтік құзыреттілік. Білімділік көрсеткіші – осы құзыреттіліктердің қалыптасу деңгейімен сипатталады. Білім мазмұнын жетілдірудің негізгі бағыттары: •мектептегі білім мазмұнын қоғамның жылдам өзгермелі сұраныстарына сəйкестендіру; • сұранысты қанағаттандыруға үйрету, өздігінше білім алуға жəне оны іс жүзінде пайдалана білуге, оқушыны іс-əрекет субьектісі ретінде нақты, үздіксіз дамуына жағдай жасау; • білім мазмұнын білім алушылардың жеке дамуындағы білім беру ортасы ретінде қарастыру; • білім мазмұнының білім берушілік компоненетін жетілдіру, яғни білім мазмұнына білім алушылардың игеруі қажет негізгі құзіреттіліктерді, технологияларды енгізу; •білім алушыларды жүйелі түрде бағытталған ғылыми таным əрекеттерімен таныстырып, ақпараттық технология негізінде жетекші мотивацияны қалыптастыратын оқу ситуацияларын кеңінен қолдану; •білім мазмұнын гуманизациялауды қамтамасыз ету жəне білім алушының білім алудағы талғамын ескеру[1]. Жалпы орта білім беру деңгейінің негізгі мақсаты – бейіндік оқытуды іске асыру, білім алушылардың саналы түрде кəсіптік, азаматтық, тұлғалық өзін-өзі анықтауына мүмкіндік беретін түйінді құзыреттіліктерді игеруін қамтамасыз ету жəне даралық білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бейіндік оқыту: жаратылыстану-математика, əлеуметтік-гуманитарлық, технологиялық бағыттар жəне оларға сəйкес келетін типтік оқу жоспары бойынша жүзеге асыру.Күтілетін нəтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғысынан келуді жүзеге асыратын білім беру жүйесінің жаңа үлгісі келесілерді қамтамасыз етеді: - білім алушының «дайын білімдерді алушы» ретіндегі енжар қалыптан танымдық үрдістің белсенді субъектісі бола алатын білім алушыға айналуын қамтамасыз ететін мектеп қызметінің маңызды процесі ретіндегі оқудың ролін көтеруді; -оқу пəндері арқылы білім беру процесінде білім алушылардың құзіреттілігін қалыптастыру мен дамытуды; -білім берудің əрбір деңгейінде орта білім берудің құрылымы мен мазмұнының білім алушылардың психофизиологиялық жəне жас ерекшеліктеріне, олардың мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сəйкес келуін; -білім берудің əртүрлі деңгейлерінде тұлғаның дамуының бірізділігін сипаттайтын күтілетін оқыту нəтижелерінің əрдеңгейлі жүйесін құруда сабақтастықтың сақталуын;

154

- білім берудің сəйкес деңгейлерін бітіруші түлектердің тұлғалық сапасы ретінде көрініс табатын құзіреттіліктер түріндегі күтілетін нəтижелерді болжауды; -оқыту мен тəрбиелеу үрдісінде білім алушыларды нəтижелі əлеуметтендіруді; білім алушылардың сəйкес құзреттіліктерді меңгерудегі оқу жетістіктерінің деңгейлерін анықтау негізінде білім алушылардың, мектептердің, білім беру жүйелерінің даму өзгерісінің мониторингін жасауды.Осындай талаптарды қанағаттандыру мүмкіндіктерінің бірі ретінде мектепте оқытылатын интеграцияланған пəндерді түзіп, оны мектеп практикасына енгізу болып отыр. Осы орайда мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне жəне оқушының білімбіліктілігін қалыптастыруда өз білімін арттырудың тигізетін əсерін мол болмақ. Мұғалім əрдайым даму үстінде сондықтан өзінің еңбек жолының барлығында зерттеуші болып табылады. Əсіресе мұғалімнің кəсіби шеберлігін қалыптастыру барысында біліктілікті арттыру курстарыны үлкен əсерін тигізеді.Бұл іс- əрекет: -білім саласында болып жатқан қазіргі кездегі өзгерістермен əрдайым таныстыру; -өз əріптестерінің əртүрлі формадағы сабақ ұйымдастыру тəжірибесін оқып үйрену; - жаңа білім тұжырымдамасымен, бағдарламаларымен т.б. танысу. Өзінің педагогикалық шеберлігін арттыру үшін мұғалім əртүрлі курстарға қатысады, сол сияқты өз білімін арттырумен шұғылданады. Оқыту процесіндегі қазіргі көзқарасты ескере отырып, қазіргі мұғалімнің құзіреттілік моделіне енетін мынадай элементтерді атауға болады: 1. Құндылық (принцип, мақсат) – оған идея мен пікір жатады. Мысалы: мынадай пікір болуы мүмкін...

- оқушының өз-өзімен болу бостандығы; -əр адам өзінің кемеліне жету қабілетіне ие болу; -əр оқушының жеке дарындылығына əлеуметтік көмек көрсету; -əр оқушының қабілеті, қызығушылығы мен мүмкіндігі дамуына сай болуы.; -адам өз қабілеті мен қызығушылығына сай оқиды жəне оны өзіне пайдалы деп санайды; - түлек қазіргі қоғамда табысты болу үшін тиісті құзыреттіліктің негізгі жиынтығын меңгеруі керек; -оқушының дамуына жоғары деңгейде ықпал ететін салт-дəстүрді қатыстыру.

2. Кəсіби сапа.

- оқушыға тілектес қарым- қатынаста болу; - өз əріптесіңнен, оқушыңнан сынды дұрыс қабылдап, өз əрекетіне түзету енгізу болу керек.; - қоршаған орта мен əлеуметтік жағдайларға өз көзқарасы жəне оқушымен өз əдіс - тəсілімен бөлісе алу қабілеті; - рефлексия мен сынға жоғары қабілеттің болуы; - оқытуда өз көзқарасы мен мəнерінің болуы, яғни көріксіз ой көрсетпеу; - құндылығы, қабілеті, қызығушылығы бар басқа адамды түсіну; 155

- талданатын барлық сұрақтар бойынша оқушының барлық ойына ашық болу; - өз ойың мен сезіміңді оқушылармен бөлісе білу;.

- құзыреттілік тəртіп, білуге құмарлық, нəтижеге жауапкершілік, диолог пен кооперацияға, бірлесу қабілеті; -нақты, түсінікті, икемді, бейінді сөйлей білу. Дамыту ортасын құру мұғалімнің базалық құзыреттілгіне бағытталған мұғалім əрекетінің əсері: -оқушның əр түрлі қабілетін дамытатын əрекет түрлерін енгізу; -басқалармен салыстырғанда өз көзқарасының жоғары деңгейде екендігін көрсету; -ойлаудың басқа тəсілін қолданып көру; -шындыққа негізделген қиын мақсатты қоя білу; -соңғы нəтижесінің қажеттілігін түсіне отырып топпен жұмыстың бір бөлігін оқушыға істеуге үйрету; -топтық жұмысқа өз ролі мен талқыланатын мəселеге қатысты өз көзқарасын да анықтау; -белгілі критерий бойынша өз іс-əрекетін бағалауды, оны іс жүзіне асыруды үйрету; - жұмыс нəтижесін бағалау критериін толық түсіндіріп жеткізу.

- өздігінен істеген оқушының əрбір ісін мадақтау - оқушыға соңғы нəтиженің жауапкершілігін өзіне алуға мүмкіндік беру.

3.Негізгі құзіреттілік.Мұғалім өзі оқытып жатқан оқушы меңгеретін құзырлықты меңгеруі керек. Ол: -өз оқушысымен бірге үйрену; -оқушының өздігінен жұмыс істеу əрекетін ұйымдастыру жəне жоспарлау; -əр түрлі іс-əрекет түріне оқушыны ынталандыру; -жоба жасауды жəне жобалап ойлауды меңгеру; - топты ұйымдастыра білу жəне топтың іс- əрекетін жобалауды басқару.

- оқу сабағында оқушылардың жəне өзінің əрекетіне рефлексия жасауды іс жүзіне асыру; - компьютерлік технологияны меңгеру жəне оқу үдерісінде қолдану; - талқыланатын мəселе туралы оқушылар өз ойларын еркін айтатындай атмосфера туғызып диалог, не пікірталас түрінде өткізу; - зерттеу жұмысын ұйымдастыра білу жəне оны басқару,зерттеушілік ойлауды меңгеру; - оқушылармен түсініктеме жұмысын ұйымдастыру; - оқушының өз жетістігін теңбе- тең бағалауға мүмкіндік туғызатын бағалау жүйесін қолдану жəне оны жетілдіру[3].

4. Педагогикалық əдіс -тəсіл, технологиясы. Мектептің негізгі міндеті оқушыға сын тұрғысынан ойлау мен оқытуды үйрету. Алға қойылған мақсатқа жету үшін көптеген əдіс, тəсіл мен технологиялар қолданылады.Оныңішінде: - жобалап зерттеу əдісі; - диалог пен пікірталастың əртүрлі формасын ұйымдастыру, түсінікті қалыптастыру əдісі мен сын тұрғысынан ойлау технологиясы; 156

Мұның бəрі негізінде оқытудағы жаңа тəсілді қамтиды, оны батыс педагогикасында «конструктивті дидактика» деп атаған.

5. Кəсіби көзқарас. Мұғалім өз көзқарасы бойынша оқушыға дамыта білім беру ортасын тудырады.Мұғалім: - іс-əрекетті ұйымдастырушы; - кеңесші; - тьютор; - кері байланысты ұйымдастырушы; - сарапшы; - серіктес болу. Заманауи сабақ құзіреттіліктердің қалыптасуына бағытталған. Сабақты сабақ соңында барлық оқушылар мақсатқа жеткеніне сенімді болатындай етіп ұйымдастыру қажет. Мақсатқа кішкене жетуге болмайды, оған жетесің, не жетпейсің! Мектептің есігін мақсаттар педагогикасы мен құзіреттіліктер педагогикасы қағып тұр. Əрине, басында мұғалім сахнадағы актер болу шеберлігінен, ал оқушылар оның көрермендері болу шеберлігінен бас тарту қиынға соғады. Мұғалім өзінің «бұлбұл əнін» мұғалімнің сиқырлы таяқшасы бойынша əн айтатын көп дауысты балалардың хорына өзгертуі керек. Құзіретті педагогика дегеніміз осы[4]. Мектеп қазыналар қоймасы, олардың қоймада болуына мұғалім жауап береді. Қоймаға кірген оқушы өз қалтасын қазынамен өзі толтырады, мұғалім оқушының қалтасына қазынаны өзі тықпайды. Сабақтан қанша байлық алып кететінін, қанша алып кете алатынын өзі шешеді жəне қанша байлық алғанын өзі бағалайды. Мұндай сабақтар əр оқушыға өзінің шығармашылық жəне интеллектуалды қасиетін барынша жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Мұндай сабақтардың нəтижелері тез көрінеді. Қолданылған əдебиеттер: 1.Н.В. Кузьмина. Педагогическое мастерство учителя как фактор развития способностей учащихся. // Вопросы психологии. // №1 2009. с.-20 2.Боранбаев Ж., Омарова Л. Қазақ мектептерінде «Кембридж» тəсіліне негізделген жаңаша оқытудың бүгінгі баспалдақтары. А, «Білім», 2012. – 4б 3.Монахов В.М.,Ярыгина А.Н., и.др. Педагогичекие объекты. Педагогическое проектирование. KNOW HOW технологии. Т., 2004 4.Қараев Ж.А.,Кобдикова Ж.У.Актуальные проблемы модернизации педагогической системы на основе технологического подхода. А, 2005. 136с 5.С.К.Исламғулова. Оқу үрдісін технологияландыруға жаңаша көзқарастар. А, 2010.

157

ВЗАИМОСВЯЗТЬ СУБЪЕКТНОСТИ УЧИТЕЛЯ И УЧЕНИКА Альмагамбетова Л.С. к.п.н., зав. кафедрой ДВ и НО ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по СКО, г.Петропаловск СКО

Абишева Д.О. тренер ЦУП ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по СКО, г.Петропаловск СКО

Проблема личностного развития школьника является приоритетной в современном образовательном пространстве, так как от ее разрешения во многом зависит не только повышение качества обучения учащихся, но и гуманистическая направленность их деятельности в будущем. В условиях качественно новой образовательной ситуации – ориентации на субъект – субъектные отношения участников учебной деятельности–проблема развития школьника как субъекта стали одними из главных задач образования. При этом проблема превращения ученика в активного субъекта учебной деятельности не является принципиально новой. Так, проблема активизации учения школьников интенсивно исследовалась на протяжении всего XX века, что нашло отражение в исследованиях В.В. Давыдова, И.А.Зимней, Ю.Н.Кулюткина, М.И.Махмутова, М.Н.Скаткина,Г.И.Щукиной,И.С. Якиманской и др. Несмотря на научную разработанность вопроса, современные исследователи задаются вопросом: почему в реальном образовательном процессе до сих пор распространен субъектно-объектный тип взаимодействия, при котором ученику отводится лишь роль объекта? Для ответа на этот вопрос необходимо понять, что такое субъект и субъектность? Под субъектом образования, используя и дополняя определение Е.Д.Божович, мы понимаем ребенка, который не только усваивает (осваивает и присваивает) содержание учебного материала, но и соотносит его с содержанием собственного опыта [1].Он сам регулирует свою познавательную деятельность на основе рефлексии не только результатов, но и процесса этой деятельности, имеет желание и возможность регулировать образовательный процесс на учебных занятиях, в своем классе и школе в целом. Иными словами субъект - это тот, кто способен авторизовать деятельность, включиться в ее проектирование и построение как целого, задать свое видение. В одной из общеобразовательных школ города Петропавловска мы провели диагностику с целью определения уровня развития субъектности школьника. Для этого использовали стандартизированный тест-опросник «Субъектность обучающихся в образовательном процессе», адаптированный Т. В. Терехиной, Н. А. Разиной, М. И. Лукьяновой [2]. В исследовании приняли участие ученики 5-7 классов в количестве 32 человек. После качественного и количественного анализа результаты наглядно отражены на рисунке 1.

158

Ряд1; Количественный показатель уровня высокий развития субъектности школьников уровень; 15%; 15% Ряд1; низкий уровень; 38%; 38%

Ряд1; средний уровень; 47%; 47% низкий уровень

средний уровень

Обратите внимание, что данная диаграмма показывает большой процент школьников (38%), чья субъектная позиция в образовательном процессе выражена очень слабо либо практически отсутствует. В процессе учебной деятельности такие школьники занимают чаще всего пассивную позицию, активность проявляют крайне редко, эпизодически, предпочитают быть в роли исполнителя учительских указаний и не выражать своего отношения к ним. К самостоятельности не стремятся, различные виды самостоятельной работы выполняют в силу заданности их учителем и не стремятся к их собственному выбору. Ориентированы на традиционное выполнение роли ученика как объекта педагогических воздействий, на усвоение знаний, умений, навыков. Многочисленные психолого-педагогические исследования показывают высокую корреляцию между развитием субъектности школьника и субъектностью учителя. Именно педагог инициирует, осуществляет управление учебной деятельностью школьника, обеспечивает взаимодействие учащихся с содержанием образования и между самими обучающимися. На наш взгляд субъектность учителя в педагогической деятельности-определяющее условие формирования субъектности ученика. Для получения информации о понимании роли учителя в становлении и развитии субъектности школьников нами была составлена анкета. В анкетировании приняли участие 20 педагогов организаций образования области. В анкете предлагалось ответить на вопросы о сущности понятия «Субъектность школьника», о методах и его формах его развития и практического обеспечения. В ходе проведения анкетирования на первый вопрос – «Субъектность школьника, что это, по вашему мнению?» были получены следующие ответы: - 82% учителей считают, что это самоуверенность ребенка, достижение своих собственных целей, целеустремленность, умение отстаивать свою точку зрения; - 13% считают, что это способность самостоятельно добывать знания, состояние личностного развития ученика; - 5% ответили, что это представление учащихся об окружающем мире.

159

Как видим, многие из опрошенных учителей (%) недостаточно четко имеют представление о данном понятии. Второй вопрос, - «Какие методы развития субъектности школьника вы используете в своей деятельности?» показал следующие результаты: - 43% учителей используют мозговой штурм, проектный метод; - 27% используют решение кейсов, рефлексию, проигрывание ролевых игр; - 16% учителей проводят нестандартные уроки; - 14% опрошенных учителей применяют упражнения по развитию критического мышления. Результаты анкетирования по третьему вопросу,–«Какие формы практического обеспечения развития субъектности школьника Вы используете в своей деятельности?»: - 68% опрошенных используют составление задач, примеров, упражнений самими учениками; - 17% учителей организуют взаимооценивание между детьми; - 10% учителей составляют открытые тесты; - 5% респондентов предпочитают составлять рассказы, сказки, ребусы, кроссворды, свободные домашние задания. Проанализировав ответы респондентов по четвертому вопросу, – «Какие трудности вы встречаете при развитии субъектности учащихся?» мы получили следующие результаты: -58 % учителей отмечают в качестве трудностей: равнодушие родителей, неактивность школьников; - 33% опрошенных считают в качестве основных трудностей заниженную самооценку ребенка, недостаточную самостоятельность; - 9% респондентов определяют неуверенность, стеснительность ребенка в качестве трудностей в развитии субъектности школьника. Таким образом, по итогам мини-исследования можно сделать некоторые выводы: 1.В условиях новой парадигмы образования– субъект-субъектных отношений – наблюдается значительный процент школьников с низким уровнем субъектности; 2.Высокий уровень субъектности школьника напрямую зависит от сформированности и развития субъектности педагога; 3.Педагоги имеют неточные представления о сущности понятия «субъектность», применяют традиционные методы и формах ее развития в личности ребенка. Таким образом, трудно говорить о развитии субектности школьников, в условиях, когда учителя сами слабо представляют что такое «субъектность» и предпочитают использовать субект-объектный тип отношений в своей педагогической деятельности. На наш взгляд немаловажную роль в развитии субъектности учителя должна сыграть система повышения квалификации. Так педагоги ФАО «НЦПК Өрлеу» «ИПК ПР по Северо-Казахстанской области» на курсах повышения 160

квалификации проводят: 1) стажировки при отделах и кафедрах, имеющие профессиональную направленность и дающие возможность выбора дополнительной научно-методической работы. Это позволяет сделать его лично ответственным за уровень своего профессионализма; 2) педагогические конкурсы, мастер классы, круглые столы, позволяющие повысит мотивацию, которая как фактор субъектности педагога имеет своей основой гуманистическую направленность, проявляющуюся в ценностном отношении к другому человеку как к уникальному, неповторимому существу; 3) лекционнопрактические занятия в форме дискуссий, деловых игр, тренингов, что позволяет повысить у педагогов интерес к себе, уровень понимания ценности развития субъектности и способов реализации этого свойства, способность к сопереживанию и чувствительность к критике. Все это представляет собой конструктивную основу для развития субъектности учителя. Тем не менее, считаем, что в системе повышения квалификации педагогов необходима разработка специальных учебных программ, направленных на развитие у учителя деятельного отношения к себе и к учащимся как субъектам педагогической деятельности; уровень развития субъектности педагогов и диалогичный характер взаимодействия в учебном процессе. Литература: 1.Божович Е.Д. Психологические особенности развития личности подростка. – М.: Знание, 2010. – 40с.

2.Терехина Т. В., Разина Н. А., Лукьянов М. И. Способы диагностики субъектности учащихся в образовательном процессе // Педагогическая диагностика.- № - 2004. – С. 25-28

РУХАНИ - АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕСІНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Изжанова Гүлмира Набидоллақызы Маңғыстау облысы. Бейнеу ауданы. "Ə.Махутов атындағы мектеп-балабақша тəрбиешісі

«Адамға ең бірінші білім емес, рухани –өнегелі тəрбие берілуі керек, тəрбиесіз білім - адамзаттың қас жауы, ол берілген келешекте оның барлық өміріне апат əкеледі...» (əлемге əйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі Əбу Насыр Əл-Фараби Балабақшадағы тəрбие–барлық тəрбиенің бастамасы. Тəрбиеші балаларды адам мəдениетінің əлеміне, күрделі жəне алуан түрлі қарым-қатынастардың əлеміне ертетін үлкендердің бірі. Қазіргі кезде ата-ананың сұраныс деңгейі биік. Өскелең жас ұрпақты рухани-өнегелі қасиеттерге тəрбиелеу мəселесі қазіргі заманымызда өзекті болып отыр. Балалардың білім беруде, адамгершіліктің ең құнды қасиеттерін бойына сіңіріп тəрбиелеуде,білім мекемелерінен,ұстаздардан,ата-аналардан шығармашылықты талап етеді.

161

Баланы жан-жақты, дені сау, үйлесімді болып өсуіне ата-анасы қаржысын аямай ден қояды. Кішкентай жастан музыка, би, шет тілдер, спорттық үйірмелерге қатыстырады.Оның барлығы, əрине заман талаптарына сай, бірақ ең бастысы рухани–өнегелі тəрбие-тəрбиенің бастамасы екендігін ешқашан ұмытпағанымыз дұрыс. Жазушы-педагог Ж.Аймауытов:«Баланы тəрбиелеу үшін əрбір тəрбиешінің өзі тəрбиелі болуы керек. Себебі, бала айтып ұқтырғаннан гөрі, көргеніне көп еліктегіш келеді. Солай болған соң балаға не жақсы мінез болсын, іспен көрсету керек»,-дейді. Осы бір ұлағатты ой астарында отбасында-ата-анасынаң мектепке дейінгі ұйымда–тəрбиешіден талап етілетін тағылым жүгі жатыр. Жер бетінде мекен еткен адамзаттың бір бұтағы—бір халықтың қандай да дара қасиетке ие болып, қандай бет-бейнесімен көрінуі— сол халықтың мектебінің бет-бейнесіне, өзіндік ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Əрине, отбасында бала ұлттық құндылықтар негізінде тəрбиеленіп келіп, ол тəрбие балабақша мен бастауыш мектепте жалғасын тауып жатса, бала өте құнарлы этномəдени білім мен тағылым алары анық. Отбасының басты қазығы,алтын тіреу діңгегі–бала. Бала-жасы кəмелетке толмаған, жан-жақты тəрбиені қажет ететін, болашағынан көп үміт күттіретін жеке тұлға. Ал, баланың жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етіп, тəрбие берушілер ата-ана, жанұя,араласатын ортасы, жолдастары, балабақша жəне тəрбиеші. Жеке баланың бойындағы ар-ұяты, ақыл-ойы, адамгершілігі, басқа адамдармен қарым-қатынасы, мəдениеттілігі жанұядан алынады. Сондықтан жанұя – бала тəрбиесінің ең алғашқы ұжымы. Осы ұжымның əрбір мүшесі өзара сүйіспеншілікпен, береке-бірлікпен, сыйластықпен бала тəрбиесіне араласса, кəмелетке толғаннан кейін саналы, тəрбиелі жеке тұлға пайда болады. Ал, баланың тəрбиелі болып өсуіне берекелі, тату, берік отбасының əсері мол, себебі оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады. Сондықтан, отбасы өте қажетті,басқадай ешнəрсемен ауыстыруға болмайтын баспалдақ. Ата-ана– тəрбие өнегесі, сондықтан «Ата көрген-оқ жонар, ана көрген – тон пішер» деп қазақ мақалы тегін айтылмаған. «Бала ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деген аталы сөз тағы бар. Осы нақыл сөздерден-ақ, отбасының, атаананың бала тəрбиесіндегі ролі өте үлкен жəне маңызды екенін көреміз. Бала тəрбиесі- қиын да күрделі процесс. Біз баламыздың тəрбиелі де өнегелі болып өсіп, өз қатарының алды болғанын қалаймыз. Бірақ баламызды осы мақсаттарға сай тəрбиелеу үшін үлкен еңбек, күш - жігер қажет екенін бəріміз білсек те, бала тəрбиесімен қажетті түрде айналыса бермейміз. Кейін баламыз есейген сəтте, «сен маған тартпағансың, мынаны олай істемедің, ананы былай істемедің, ештеңеге қырсызсың» деп кінəлап жатамыз. Алайда, бала неге осындай болды деп ойланып, оның осындай болуына басты себепкер өзіміз екенін мойындамаймыз.

162

Өнегелік тəрбие мақсаты- балалардың өмірде қажет болатын жалпы адамзат құндылықтарына, ұлттық дəстүрлер мен бастауларына тарту үшін мінез-құлық нормаларын қалыптастыру, кəсіптік этика мен абырой бағытында тəрбиелеу, мейірбандылық, қайырымдылық, адамгершілік, бауырмалдық,татулық, əдептілік, инабаттылық, кішіпейілділік, ықыластылық жəне гуманистік қасиеттерін дарытып тəрбиелеу. Еліміздің көркейіп, өркениетті елдің қатарына қосылып, халықаралық деңгейге шығуы бүгінгі ұрпақ бейнесімен көрінеді. Шығыс ғұламасының бірі болып саналатын Жүсіп Баласағұнның дастандарында отбасы тəрбиесі көп айтылады. Мемлекеттің беріктігі, тек ел билеуші қайраткерлерге, əділ заңға, күшті əскерге ғана емес, əр отбасының беріктігіне байланысты екендігін сипаттайды. Ғұлама пікірі бойынша: отбасы беріктігі адамның болашақ жар таңдауынан басталып, өнегелі отбасын құру жəне осы өнегелі отбасынан ғана өнегелі ұрпақ тəрбиеленеді. Осы пікірмен бала тəрбиелеп отырған əрбір ата-ана келіседі деп ойлаймын. Қазақстан Республикасының Конституциясында «балаларына қамқорлық жасау жəне оларды тəрбиелеу ата-ананың құқығы əрі парызы» деп көрсетілген. Сондықтан, өнегелі ұрпақ өсуін тілеп, ұрпақ тəрбиесін отбасынан бастап, бала алдындағы парызымызды дұрыс атқаруымыз қажет. Əр ата-анаға ақыл айтып, баласын қалай тəрбиелеу керектігін түсіндіру шарт жəне мақсат емес, алайда бала тəрбиелеп отырған отбасылар, əсіресе жаңа отбасын құрған жанұялар бала, болашақ ұрпақ тəрбиесіне көп мəн берер деп сенемін. Мектепке дейінгі жастағы баланың рухани-өнегелі дамуы балабақшасы мен отбасы арасындағы қарым-қатынастың тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге асады. Əрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін, өзіндік ерекше жағдайлар жасалады. Мəселен, ойында ұнамды əдеттер, өзара қарым-қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады, еңбекте-еңбек сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, сондай-ақ ұйымшылдық, жауапкершілік, парыздың сезімі сияқты қасиеттер,патриоттық сезімдер жайлы мағлұматтар.т. б. қалыптасады. Мектепке дейінгі жаста балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің негізгі міндеттері мына жайлармен түйінделеді: ізгілік бастамасымен тəрбиелеу, балалар мен үлкендер арасындағы саналы қарым-қатынас/ тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау/кеңпейілдік,қайырымдылық, жақын адамдарға қамқорлықпен қарау жəне т. б./Ұжымға тəрбиелеу, балалардың өзара ұжымда қарым-қатынасын қалыптастыру,Отанға деген сүйіспеншілікке тəрбиелеу, əр түрлі ұлт өкілдеріне қадір тұту жəне сыйлау. Осылайша мейірімділіктің негізі қаланады, немқұрайдылықтың пайда болуына, құрбыларына, төңіректегі үлкендерге қалай болса солай қарауға мүмкіндігі жасалмайды. Қарапайым əдеттерді тəрбиелей отырып педагог балдырғаннның бар істі шын пейілмен əрі саналы атқаруына қол жеткізеді, яғни сыртқы ұнамды мінездері оның ішкі жан дүниесін,оның ережеге деген көзқарасын айқындайды.

163

Мектепке дейінгі жылдарда бала ересектердің жетекшілігімен жақын адамдарымен,құрдастарымен,заттармен, табиғатпен қарым-қатынас жасаудың,тəлім-тəрбие алудың бастапқы тəжірибесіне ие болады. Балалардың іс-əрекеттерін басқара отырып, тəрбиеші олардың бойында Отанын сүю, айналадағыларға ықыласпен қарау, шамасы келгенше оларға көмектесуге ұмтылу, дербес іс-əрекетте белсенділік жəне белгілі бір іске бастама (инициатива) көрсету сияқты адамның маңызды сипаттарын қалыптастырады. Дұрыс тəрбие балаларда теріс тəжірибе көбеюіне жол бермейді, баланың адамгершілік сапасының қалыптасуына қолайсыз əсер ететін мінез-құлықтағы теріс дағдылар мен əдеттердің дамуына кедергі жасайды. Үлкендермен қарым-қатынас жасау процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардың нұсқауларына сай əрекет жасауға, оларды қуантуға, жақын адамдарын ренжітетін қылықтар жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзінің тентектік, қателік жасаған кездегі реніші немесе наразылықты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал өзінің жақсы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын адамдарының ризашылдық білдіруінен рақат алады. Отбасының бала тəрбиесіндегі ролі - бала тəрбиесінде отбасы ықпалы басқа тəрбиелік ықпалдарға қарағанда ең басым болып келуі; - өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тəрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны; - отбасы– болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек – арқауы; - отбасы – жеке тұлғаны əлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ жас азаматтың дене жетілеуіне, шынығуына, рухани жəне адами дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды жəне ұлттық рухани байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тəрбиелеуге ықпал жасаушы; - отбасы бала тəрбиесінде адамзат қоғамның тарихындағы ғасырлар сынынан мүдірмей өткен ұлттық дəстүрлі жалғастырушы; - отбасының əлеуметтік міндеттерінің өзегі тəуелсіздікке ие болған ҚР мемлекеттік заңдарын құрметтеуші, елжанды азамат тəрбиелеу; - отбасы баланың мамандықты еркін жəне саналы таңдауына ықпал жасаушы; - отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы; Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,—дейді. Демек, шəкіртке жанжақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы—өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу. Мысалы: Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта əр адам өзінің рухани дамуына қажетті нəрсенің бəрін де ертегіден алады. Тəрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі 164

оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жас баланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық», деп атап көрсеткен. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу. Ұрпақ тəрбиесі — келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мəдени — ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу — біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Рухани – өнегелі бала ұқыпты, ұстамды, мейірімді, сыпайы,білімді, мəдениетті болуы керек. Осы баяндамамды мына өлең шумағымен аяқтағым келеді. Əкем,анам үлкенді сыйла деген, Сол сөз маған ізгілік,құйған ерен. Үлкендерден ауысқан,кішілікті, Үлкендердің өзіне сыйға берем. Осы астарлы сөзді əрқашанда ұмытпайық. Əр бала-дара тұлға. Бала тəрбиесінде жаман қылықтар көрсетуден аулақ болып, балаға өнеге бола алсақ- жан-жақты дамыған, шығармашылық қызығуы бар ұрпақ тəрбиелей аламыз.

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАҒЫ ӨЗГЕРІС: МƏСЕЛЕ МЕН ТƏЖІРИБЕ Нұржанова Раушан Малдыбаевна, Жаналина Лаула Еркеновна «Өрлеу» «БАҰО» АҚ филиалы Қостанай облысы бойынша ПҚБАИ аға оқытушылары

Қазақстан Республикасындағы болып жатқан əлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сай білім беру саласына да оқушыларға əлемдік даму деңгейіне сəйкес келетін белгілі бір білімді меңгерту қажеттілігі туындауына орай білім мазмұнына жаңарту енгізілді. Білім беру жүйесін жаңартуға орай мектептегі тəрбие мен білімнің теориялық жəне əдістемелік тұрғыдан өзгеруі де жаңа бағытқа бұрылуда. Оған дəлел қазіргі жағдайда білім беру ұйымдарында оқытудың дəстүрлі əдіс-тəсілдерін өзгертіп, оқыту үдерісіне белсенді оқу стратегияларын тиімді пайдалануды кеңінен қолданылып жатыр. Ахмет Байтұрсыновтың «Мұғалім əрқашан ізденісте болғанда ғана шəкірт жанына нұр құя алады» деп айтқанындай бастауыш сыныптағы теориялық жəне 165

əдістемелік жаңару мұғалімнің құзыреттілігімен тікелей байланысты. Ал, мұғалімнің кəсіби құзыреттілігінің бір қыры шығармашылық қабілеттерін дамыту,яғни, дəлірек айтқанда, оқу үрдісінде белсенді оқыту стратегияларын пайдалана отырып білімді меңгертудің қажетті шарттарының бірі. Сондықтан да бүгінгі мектеп мұғалімдерінің бойында шығармашылық қабілеттердің көрініс табуы, мектеп оқушыларының терең білім алуының бірден бір факторы. Осы тұрғыдан мектеп мұғалімдерінің ұстаздық қызметіндегі шығармашылық жұмыстарын зерделеу қажеттілігі туындайды деп түсіндіреді.[1,32-бет] Жаңартылған білім беру бағдарламасының негізгі идеясы - сындарлы оқыту теориясы. Ал ол бастауыштан басталады. Бастауыш мектеп мұғалімінің негізгі тəрбие жұмысын жүргізудегі міндеті–жеке тұлғаны дамыту, тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз ету. Бастауыш сыныптағы өзгерістерге назар аударсақ, алдымен мұғалім оқушының жан дүниесін түсіну қажет. Өйткені мектеп табалдырығын аттаған бала оқу іс-əрекетін меңгере бастайды, сонымен қатар психикалық функцияның еріктілігі құрылады, рефлексия туындайды, əрі баланың өзін-өзі бақылауы ерекшеленеді. Мұның барлығының қалыптасуына мұғалім ықпал етеді. Баланың тұлға болып қалыптасып, бейімделуіне біраз уақыт керек. Бастауыш сыныпта оқу-тəрбиедегі іс-əрекет маңызды роль атқарады. Жеке тұлғаның нақты ерекшеліктеріне зерттеушілер ең алдымен табиғи талапты, ақыл-ой жəне ерекше белгілері, жас ерекшелік сипаттамасын, əлеуметтік ортаның ықпалын, ең маңызды орынға мотивациялық аспектіні жатқызды. (Д.Б.Богоявленская,А.М.Матюшкин,Л.И.Новикова,Я.А.Пономаров, Р.Стренберг, Э.Д.Телегина, В.С.Терехов); танымдық қажеттіктер, қайта жасау белсенділік мотиві,жетістікке жетуге ұмтылыс,белгілі бір əрекетке мотивацияның жоғары деңгейі. [2, 6-бет] Қазіргі əдістемелік басымдылық – белсенді білім беру стратегиясы болып отыр, бұл барлық оқушыларға өз қабілеттері мен шығармашылық талаптарын іске асыру үшін мүмкіндік. Жаңартылған білім беру бағдарламасына сəйкес бастауыш сыныпта оқушының зейінінің дамуына назар аударылуда. Дəстүрлі оқыту əдістемесін еске алсақ, бала кейде үлкендер тарапынан «сен мүлдем тырыспайсың?» деген сөзді еститін еді. Бірақ бала «тырысу» деген сөздің мағынасын түсінбейтін. Қазіргі жағдайда бала бастауыш мектепке келгеннен кейін барлық мектеп ұжымының алдына қоятын өзекті мəселесі оқытудың тиімділігін арттыру жəне оқушы берілген білімді ғана меңгеріп қоймай, өз бетінше ойлай алуға үйрету мен бəсекеге қабілетті азамат етіп тəрбиелеу. Бастауыш сынып оқушысының биологиялық, əлеуметтік мəдени, педагогикалық ерекшеліктері мен белгілері танымдық əрекеттің қалыптасуында басты назарда ұсталады. Бастауыш сыныпта білім берудегі əдістемелік басымдылықтың бірі – берілетін білімнің спиральді түрде берілуі. Оқушылардың бойында өмір бойы білім алу дағдыларын қалыптастыру мақсатында бастауыш сыныпқа арналған пəндердің аясында мұғалімдер əрбір оқу жылында нені оқыту керектігін жəне оқу сапасы қандай болу керектігін нақты білуі тиіс. Оқушылардың, сондай-ақ мұғалімдер мен мектептердің əр 166

алуандылығын қамту үшін бастауыш сыныпқа арналған білім беру бағдарламасы айтарлықтай икемді. Туған тілі қазақ тілі болып табылатын оқушыларға арнап бай, құнарлы тілдік ортаны ұсына отырып, білім беру бағдарламасы мұғалімдердің тіл саласында туындап қалуы мүмкін проблемалар туралы барынша хабардар болуын қамтамасыз етуге тиіс. Оқушылар əртүрлі пəндердің аясында қолдануға болатын білімдерін алып, дағдылары мен мінезқұлқын қалыптастырады, бұл оқушыларға мектептен тыс өмірде қолдануға болатын дағдыларды меңгеруге көмектеседі. Осындай дағдыларға сауаттылық, математикалық ойлау қабілеті, сын тұрғысынан жəне шығармашылық ойлау кіреді, бірақ бұл тізім бұлармен шектелмейді. [3, 20-бет] Дəстүрлі білім берумен қазіргі білімді салыстырғанда заманауи білім беру жүйесінде мұғалім оқушының қажеттілігі мен қабілетіне сəйкес жұмыс жасайды.Дəстүрлі оқытуда бастауыш сынып оқушылары бұрын берілген тапсырманы жаттап алғысы келсе, қазір тапсырманы қалай орындаудың тəсілін іздестіреді. Бұл олардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес, оқуға əлі төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге үйренбендігінен болды. Қазақстандық психологтардың еңбектерінің бірі М.М.Мұқановтың «Жас жəне педагогикалық психология» еңбегіне сүйенсек мынадай жағдайға қанық боламыз: «... бастауыш мектепте тапсырманың балаларға екі түрлі жолмен берілетінін көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі, мысалы, тақпақты жаттау үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді. Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады». Баланың оқу əрекеті арқылы əрекет жасауы, яғни мəселені көре отырып шешуі олардың танымдық іс-əрекетінің дамуына ықпалын тигізеді.Кез келген іс-əрекет құрылымнан тұрады. Іс-əрекет жеке əрекеттерден тұрады да, оқушының сабақ барысында тақырыпқа сай алдына қойған мақсатына жетуге бағыттайды. Сонымен қатар бастауышты оқытудағы тағы бір өзгеріс оқушылардың сыни ойлау қабілеттерімен қатар тілдік дағдыларын жетілдіріледі.Бұрын оқу мен жазу дағдыларын дамытуға байланысты жұмыстар көп жүргізілген болса, қазіргі жағдайда тыңдалымайтылым-оқылым-жазылымға назар аударылып отыр.Тəжірибе көрсетіп отырғандай қазіргі сабақтарда оқушылар ынтымақтастық атмосферасында жұмыс жасай отырып, бірін-бірі тыңдауға, күту шыдамдылығы, сөйлеу дағдылары қалыптасып, өзіндік пікірін ашық айтуға дағдылану үстінде. Бұл өткізілген курстарда басты назарда болатын. «Оқу үдерісін жандандыру үшін мұғалімдер ынталандырғыш материал ұсынып, оқу үдерісіне таңдамалы түрде араласады, осылайша оқушылардың бойында танымдық өзгерістердің орын алуына ықпал етеді. Сыныптан сыныпқа ауысқан сайын оқушылар анағұрлым жақсы нəтижелерге қол жеткізу үшін өз бетінше əрекет етуге үйрену керек.

[4,7-бет] Бастауыш мектепте тілдік дағдыларды жетілдірудің бірі оқылым болғандықтан, оқушының алған білімі сабақтағы берілген мəтінмен тікелей байланысты. Мəтінмен жұмыс жасауда оқушының не туралы оқып отырғанын 167

білуі, соған сəйкес дұрыс сұхбат құрастыра алуы, ашық сұрақтар қоя алуы да маңызды орын алады. Бастауыш сыныпта түсінбеген оқушының ары қарай жетіліп жоғары сыныпта оқу үрдісінде толық жұмыс жасай алатынына ешкім сенімді болып, кепілдік бере алмайды. Яғни жаттандыдан түсінуге бетбұрыс жасалып жатыр.Бұлардың барлығы да алдымен мұғалімнің жетекшілігімен жүретін жұмыстан басталады.Бұл туралы Муни (1995) мұғалімнің жетекшілігімен жүретін оқылымды былай сипаттайды: «сіз жəне балалардың шағын тобы... оқып отырған əр адамға белгілі бір деңгейде күрделі болып табылатын мəтін туралы əңгімелесу, ойлану жəне оны оқу. Бұл кездегі мұғалімнің рөлі оқушылардың түсініп оқып жатқанына кепілдік беру үшін қолдау көрсетуге бағытталған.Балаларды назарда ұстау жəне тыңдау. Оқылымның мақсаты–мəтін мағынасын түсіну немесе анықтау». [4,9-бет] Өйткені, оқылым арқылы баланың ойы мен миы жұмыс жасайды. Екіншіден, оқушы мəтінді оқи отыра, материалдан керекті мəліметтерді жинақтайды. Ал оқылым тек берілген материалды ұғыну ғана емес, тілдік қатынасқа түсе отырып жан-жақты игеру. Оқушы бағдарламаға сəйкес белгілі бір уақыт ішінде топтық, жұптық, жеке тапсырмаларды орындаудың ортақ тəсілдерін, өз əрекеттерін бақылап бағалап, өз жұмысының нəтижесін кері байланыспен дəлелдеу арқылы меңгереді. Бастауыш сынып оқушыларының маңызды тағы бір ерекшелігі-оларды эмоционалдық көңіл-күйінің көтеріңкілігі.Жарқын айтылған бір ауыз сөз, көрілген бейнефильм,мұғалім басшылығымен оқылған кітап,не əңгіме балаларды баурап алады,олардың жан сарайында жаңғырық тудырады. Оқылым-берілген материалды түсініп, ұғу ғана емес,ондағы əрбір тілдік қатысымдық тұлғалардың мағынасын білу,қалпын тану жəне оны тілдік қарымқатынаста кеңінен пайдалана білу. Бастауыш сыныптарда кеңінен қолданылатын, өзара əрекеттесудің түрлі жағдайларында қалыптасатын жəне жүретін оқудың екі саласы бар; бұл монологтік жəне диалогтік (Alro & Skovsmose, 2002). Монологтік көзқарас заттарды абсолюттік материя ретінде түсінеді жəне де бұған дейін алынған білімнің негізінде қалыптасады, ал диалогтік көзқарас болса білімді оқу барысында жүретін үдеріс ретінде, дəлелдеу барысында, яғни пікірталас пен келіссөз барысында қалыптасатын білім ретінде қарастырады. [4, 11-бет] Оқушылардың кез келген пəн бойынша үлгерімі екі тəсілмен, яғни қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау арқылы шығарылады. Бұл өте тиімді.Оқушының интеллектуалды даму деңгейі оқытудың сапасымен мазмұнымен жəне оны меңгеру процесімен анықталады. Яғни, оқушының танымдық əрекеті оның дамуындағы басты шарт болатынын анықтады. Ол даму оқушының танымдық əрекеті арқылы жүреді,яғни,оқушы өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асырады. Қорыта айтқанда, мұғалімнің əдістемені орынды қолданғанда ғана оқушы тілдік дағдылар арқылы қажетті хабардың, акпараттың барлығын алады жəне оны тілдік қарым-қатынаста керегіне жаратады. Тілдік дағдылар арқылы 168

көңілге түйгенін оқушы жинақтайды, сұрыптайды, тұжырымдайды. Бұл уақыт өте келе сарапқа түсіп, өмірде, ғылым мен техникада жана ізденістердің шығуына жол ашады. Бəсекеге қабілетті адамның қоғамдағы ролі артады, бастауыш сынып оқушысының қабілеті дамиды. Пайдаланылған əдебиет: 1. Педагогика мəселелері. Вопросы педагогики. Р.Г.Умурзакова Бастауыш сынып мұғалімінің кəсіби шеберлігін арттыру жолдары 3/2013 Алматы 2.М.Асылханова,И.Аманова Бастауыш сынып оқушыларының креативті дамуының ерекшеліктеріВоспитание школьника.Оқушы тəрбиесі 6/2012 Алматы 3. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы 2 басылым, Астана 4. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы мұғалімге арналған нұсқаулық ИЗМЕРЕНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНОСТИ ДУХОВНОНРАВСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ И ВОСПИТАНИЯ ЛИЧНОСТИ В УСЛОВИЯХ ИЗМЕНЯЮЩЕГОСЯ ОБЩЕСТВА Дильдибекова Гульнара Айсаевна Старший преподаватель кафедры дошкольного, начального обучения и воспитания личности филиала акционерного общества «НЦПК«Өрлеу» ИПКПР по Костанайской области» г. Костанай

В Проекте государственной стратегии «Интеллектуальная нация-2020» предложенной лидером нации Н.А. Назарбаевым, есть три составляющих и одна из них: духовно-нравственное воспитание молодежи. [4,с.168]. Реализация этого направления стратегии по духовно-нравственному развитию начинается в казахстанском образовании с детского сада и продолжена на всех ступенях образования. Цель преподавания дисциплины «Самопознание»-становление человека совершенного характера, основанного на вечных нравственных ценностях, живущего в единстве мысли, слова, дела. Отметим, что предмет «Самопознание» введен в Государственный Общеобязательный Стандарт образования 2012г. Мы надеемся, что этот предмет станет со временем стержневым предметом образования (метапредметом), обеспечивая целостность, человечность и одухотворенность процесса образования. Между духовностью и нравственностью существует, несомненно, существует глубокая связь. [3, с. 619-622.] Подытоживая вышесказанное, отметим, что проблемы современного духовно-нравственного воспитания и развития являются фокусной точкой образования Казахстана.

169

Великий мыслитель Мишель Монтень в своих «Опытах» в главе «О воспитании детей» подчеркивал важность приоритета нравственно-духовного образования над интеллектуальным обучением: «Величайшее недомыслие – учить наших детей науке о звездах раньше, чем наука об их собственных душевных движениях. После того, как юноше разъяснят, что же ему нужно, чтобы сделаться лучше и разумнее, следует ознакомить его с основами логики, физики, геометрии и риторики». [4, с.4]. Духовно-нравственное воспитание– это педагогически организованный процесс, в котором учащимся передаются духовно-нравственные нормы жизни, создаются условия для усвоения и принятия обучающимися базовых национальных ценностей,для освоения системы общечеловеческих, культурных,духовных и нравственных ценностей многонационального народа Р К. Для духовно-нравственного становления личности особенно важен процесс интериоризации: присвоение ценностных смыслов и субъектное основание, которое человек вырабатывает сам через обретение нравственных знаний, их эмоциональное прочувствование, реализацию в собственном опыте построения отношения с людьми и окружающим миром. Усвоение и присвоение этих нравственных знаний, и приобретаемый учащимися опыт поведения, деятельности и взаимоотношений в учебной и внеурочной, особенно социально ориентированной деятельности и составляет основу духовно-нравственного воспитания. Ценностные установки духовно-нравственного развития и воспитания учащихся начальной школы согласуются с традиционными источниками нравственности: патриотизм, гражданственность, любовь к близким, уважение к личности и т.д. Процесс превращения базовых ценностей в личностные ценностные смыслы и ориентиры требуют включения ребенка в процесс открытия для себя смысла той или иной ценности, а реализация этих ценностей у младших школьников возможна при соблюдении принципа системно-деятельностной организации воспитания. Это могут быть проекты, психолого-педагогические диагностики, которые помогли бы каждому школьнику быть полноценным участником воспитательно-образовательного процесса по развитию нравственности и духовности. Работу по развитию духовности и нравственности желательно начинать с психолого-педагогической диагностики. На основе анализа этой диагностики планировать дальнейшую воспитательную работу в детском коллективе. Без вышесказанного невозможно наладить деятельность по духовно-нравственному развитию детей, работу с коллективом родителей по этой же проблеме. В работе с младшими школьниками по определению результативности работы по духовно-нравственному развитию и воспитанию рекомендуются следующие виды работы: -комплекс методик по изучению уровня воспитанности учащихся; 170

-изучение нравственных ценностей семьи учащегося в проекте «Семейное древо»; -изучение интересов, увлечений, мечтаний ребёнка о будущем в проекте «Звезда недели»; -методика «Герб коллектива»; -изучение уровня воспитанности учащихся (методика Капустина Н.П.); [5] Психолого-педагогические диагностики, как одна из форм проведения воспитательной работы, помогают определить, как с помощью данных видов работы решить некоторые задачи духовно-нравственного развития личности младшего школьника, создание условий для гармоничного развития личности, способной адаптироваться к современным условиям общества. При проведении такой работы целесообразно придерживаться следующих принципов воспитательного процесса:  принцип открытости  принцип привлекательности дела  принцип деятельности  принцип свободы участия  принцип сотворчества  принцип успешности  принцип обратной связи  принцип системно-деятельностной организации воспитания Развитие духовно-нравственного потенциала не возможна без приобщение родителей к активному участию в педагогическом процессе. Социальные ценности и атмосферу семьи помогает определить проект «Семейное древо».

[5].Данный проект имеет несколько рубрик: 1. Рисунок «Моя семья» 2. Словарик семьи 3. Генеалогическое дерево 4. Памятные даты 5. Мой дом 6. Общие семейные правила. Данный проект позволяет понять и прочувствовать семейную среду – как первую культурную нишу для ребенка, включающую в себя предметно-пространственное, социально-поведенческое, событийное, информационное окружение ребенка. Родители, присутствующие на защите проектов своих детей осознают, как организована среда воспитания, как зависят методы воздействия на ребенка, их эффективность для его развития. «Целостность школьного и семейного воспитания, ведущая роль школы в определении направленности семейного воспитания обеспечивается привлечением семьи к планированию и осуществлению воспитательного процесса в школе»- одна из заповедей Ш.А. Амонашвили . [4.С 12 ]. Для положительного подкрепления намерений ребенка, авансирование успеха, акцентирование внимания на положительных чертах ребенка, как фактора помогающего развить духовность и нравственность, усиление мотива деятельности можно организовать проект «Звезда недели» с рубриками: 1. Я рисую 2. Я умею 3. Я люблю 4. Я мечтаю 171

5. Я хочу научиться 6. Когда я стану взрослым 7. Мои друзья Проведение этого проекта создает у младшего школьника ощущение успеха, атмосферу эмоционального подъема, а это, в свою очередь, инициирует активность, стимулирует желание трудиться, не бояться высказывать свою мечту, а наоборот претворять ее. Для определения понимания учащимися направленности коллектива и уровня его сплочённости применяют диагностическую методику «Герб коллектива». На первом этапе каждый учащийся изображает на альбомном листке свою эмблему.Круг–символ гармонии.Ребёнок искренне заинтересован в хороших межличностных отношениях. Квадрат– неутомимый труженик. Треугольник – очень уверенный человек, который хочет быть первым во всём. Прямоугольник – символизирует состояние перехода и изменения. Ребёнок не удовлетворён тем образом жизни, который ведёт сейчас, занят поиском лучшего положения. Из различных символов ученики класса составляют герб класса. Коллективом класса выбирается самый лучший герб. К нему добавляют символы, которых по мнению ребят не доставало. Окончательный вариант герба помещают в уголке класса. Изучение уровня воспитанности учащихся (методика Капустина Н.П.) Оценивается 6 качеств личности: 1.Любознательность 2.Трудолюбие 3.Бережное отношение к природе 4.Отношение к школе 5.Красивое в жизни школьника 6.Отношение к себе Учащиеся выставляют отметку сами себе. Затем её ставит учитель, или классный руководитель. По каждому качеству выводится одна среднеарифметическая оценка. В результате каждый ученик имеет 5 оценок, которые затем складываются и делятся на 5. Средний балл и есть условное определение уровня воспитанности: 5-4, 5 - высокий уровень; 4, 4-4 - хороший уровень; 3,9-2,9 - средний уровень; 2,8-2 - низкий уровень. Данные этой диагностической методики определения уровня воспитанности помогают педагогу увидеть результат своей деятельности по воспитанию детей. Перечисленные методики позволяют педагогу получить необходимую и достоверную информацию о развитии личности учащихся и уровне сплочённости классного коллектива. Результаты диагностики используются при планировании и организации воспитательного процесса и жизнедеятельности класса, духовно-нравственном развитии и воспитании школьников. Метод проектов помогает младшему школьнику раскрыть себя как личность, умеющую высказать свое мнение, как один из главных моментов духовно-нравственного развития и воспитания, подготовить и сплотить 172

родителей, как участников единого образовательного процесса по воспитанию духовности и нравственности. Организуя такие виды нравственного самоизучения младших школьников, нельзя забывать, что они еще далеко не всегда готовы объективно оценивать себя. Но сегодня мы особенно должны думать о каждом ученике. И если среди наших воспитанников есть хоть один ученик, чьи жизненные установки требуют педагогической коррекции, работа с ним должна рассматриваться как важная задача духовно-нравственного воспитания. А таких учеников хватает в каждом классе. Библиографический список литературы: 1. Александрова, А. В. Проблема измерения результативности духовнонравственного развития и воспитания личности в условиях изменяющегося общества /А.В.Александрова// Воспитание в изменяющемся мире: материалы первой международной научно-практической конференции (Омск, 30 января 2015г.) / Сост. С. Г. Чухин. – Омск: Изд-во ОмГПУ, 2015. – С. 23-27.

2.Губанова, Е. В. Духовно-нравственное развитие и воспитание личности гражданина России/Е.В.Губанова, Ю. Б. Пушнова // Воспитание школьников. 2011. - № 5. - С. 8-14.

3.Материалы III международной научно-практической конференции «Духовнонравственное и гражданско-патриотическое воспитание школьников», 12-14 марта 2013г.–Москва.: АПКиПППРО, 2013. – С. 252 4.Мукажанова Р.А.Омарова Г.А.«Самопознание» и другие учебные предметы:возможности интеграции содержания и методов обучения. Учебнометодическое пособие для учителей.-Алматы:ННПООЦ «Бөбек»,2013.С. 176.

5. Черенкова И. В. Диагностика уровня воспитанности / И. В. Черенкова Педагогическая диагностика. – 2005. - № 5. – С. 126-129.

ПРОБЛЕМЫ ОБНОВЛЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧИТЕЛЯ В УСЛОВИЯХ ИЗМЕНЕНИИ ПАРАДИГМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Ермагамбетова Алмагул Калидуллаевна Начальник отдела методического обеспечения и инновационного развития «Өрлеу» ИПКПР по Атырауской области» г. Атырау

Проблема обновления профессиональной деятельности учителя, далеко не новая в педагогической теории и практике (В. С. Лазарев, М. Н. Невзоров, С. Д. Поляков, Л. С. Подымова,В.А.Сластёнин,Л.А.Степашко,А.В. Хуторской и мн. др.) и сегодня приобрела характер приоритетной, так как обусловлена многими объективными факторами. Общемировые и отечественные тенденции перехода от индустриального к информационному обществу требуют обеспечения инновационного развития страны на долгосрочную перспективу.

173

Одной из первостепенных задач определяется становление инновационной системы образования–системы, ориентированной на новые образовательные результаты. Смысл и цель современного образования – развитие личности, обучение деятельности. Компетенции рассматриваются как новая единица измерения образованности человека и предполагают не только сумму заученных знаний, умений, навыков, но и способность коммуницировать и действовать в различных проблемных, нестандартных ситуациях. И поэтому, проблема обновления профессиональной деятельности учителя лежит в основе первостепенного противоречия сегодняшней жизни: между возможностью применять новое и готовностью применять новое. Термин «обновление» этимологически связан с понятием «инновация», которое происходит от латинского innovatis (in-в, novus-новый) и в переводе означает «обновление, новинка, изменение». В работах исследователей [5, 7, 8] педагогические инновации понимаются: 1) как средство или результат обновления-принципиально новое образование, абсолютная новизна, в отличие от понятия «новшество», обозначающее относительную новизну; 2) как процесс обновления-целенаправленное изменение, процесс создания, введения и освоения новшества на практике, синоним понятия «нововведения». Педагогическая инновация выступает побудителем и регулятором обновления деятельности учителя. Обновление есть суть и результат инновационной педагогической деятельности, которая направлена на улучшение и совершенствование системы образования в целях удовлетворения потребностей общества. В современном Казахстане идет становление новой системы образования,ориентированной на мировое образовательное пространство. Этот процесс сопровождается существенными изменениями в педагогической теории и практике учебно-воспитательного процесса. В этих условиях учителю необходимо ориентироваться в широком спектре современных инновационных подходов к конструированию учебных материалов нового поколения. И сегодня формат профессионального развития учителя становится намного шире. Это не только посещение курсов семинаров, конференций, оно включает кроме обучения и практику. Подготовка новых видов учебных материалов, изменение их функций и способов использования в образовательной практике являются одной из составляющих модернизации образования. Анализ работ исследователей позволяет определить принципиальные аспекты, лежащие в основе обновления профессиональной деятельности учителя: -личностная включённость, активность стимулируют профессиональное развитие,играет существенную роль в преодолении психологических барьеров и противоречий, возрастных и профессиональных изменений и кризисов;

174

-потребность в новизне, восприимчивость к педагогическим новациям «толкает» учителя к поиску и освоению более совершенных форм профессиональной деятельности ; -системообразующим фактором профессионального поведения учителя выступает педагогическая рефлексия, которая «способствует «дозреванию» ведущих идей до уровня их внутреннего принятия» [1] ; - ценностно-смысловые профессиональные установки определяют стратегию учителя в достижении цели и характер профессионального поведения, а также качество изменений в соответствии с меняющимися условиями [3] (Г.Н. Прозументова и др.) Говоря о новом педагогическом профессионализме, Г.А. Игнатьева и В.И.Слободчиков отмечают, что в данной ситуации первостепенной становится готовность учителя к формированию инновационного поведения своих учеников. По мысли учёных, миссия современного педагога включает следующие компоненты: «создание условий безопасности и ситуаций развития; позитивное стимулирование и поддержка инициатив; обучение различным способам деятельности и жизненному проектированию; организация учебного сотрудничества и формирование потребности рефлексии и самооценки» [2]. Для удовлетворения образовательных потребностей современного общества и его устойчивого развития необходимо использование в системе образования информационных и коммуникативных технологий, так как информационная культура и грамотность стали залогом успешной профессиональной деятельности человека. Использование информационных технологий в образовательном процессе позволяет повысить эффективность уроков, усилить привлекательность подачи материала, осуществлять дифференциацию в обучении, а также разнообразить формы обратной связи. Особое место занимают технологии позволяющие развивать активность и самостоятельность учащихся. Это обучение в сотрудничестве, проектное обучение. Современное общество требует от учащихся и педагогов системнодеятельностного подхода к образованию, при котором знания учащийся получает через деятельность и, благодаря сопровождению учителя в процессе, приводит свои знания в систему. Главный вектор развития Казахстана на современном этапе обозначен в Послании Лидера Нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства»: к 2050 году Казахстан должен войти в число 30 (тридцати) самых развитых стран мира. Достижение этой цели обусловлено не только уровнем технического прогресса и экономического роста, а социальной модернизацией, человеческим капиталом страны, напрямую зависящей от качественных показателей системы образования.Образование должно обеспечить успешность становления личности,способной решать социально-экономические проблемы.

175

И,сегодня, образование становится не целью, а одним из вспомогательных средств интеллектуального развития человека, а обучение умению самостоятельно добывать необходимую информацию, выделять проблемы и искать пути их решения, уметь критически анализировать получаемые знания и применять их для решения новых задач - становятся непременным условием продвижения в успешное будущее. Обновление стандартов школьного образования обуславливает также изменения и в подготовке учителей. Сегодня необходимо готовить учителей не только к обучению по новым стандартам, но и к инклюзивному образованию и полиязычному обучению.Все это требует готовности педагогов к постоянным инновациям.Именно, этим отличаются новые стандарты: осилить их могут учителя, которые находятся в постоянном поиске новых форм, методов и средств обучения. Давно известна истина, что получение вузовского диплома - не финиш, а старт. На каком бы этапе жизненного и профессионального пути ни находился учитель, он никогда не может считать свое образование завершенным, а свою профессиональную концепцию окончательно сформированной. Сегодня каждый педагог сам определяет наиболее важные аспекты совершенствования своего мастерства. Методическая работа,конечно,способствует профессиональному самосовершенствованию педагогов, но только тех, кто заинтересован в своем профессиональном росте. Новой школе нужен новый учитель, мобильный, готовый к восприятию инноваций и умеющий действовать по-новому. Библиографический список 1.Бизяева А. А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия. – Псков: ПГПИ им. С. М. Кирова, 2004. – 216 с.

2.Игнатьева Г. А., Слободчиков, В. И. Новые образовательные стандарты: ценность – служение– ответственность // Нижегородское образолвание, 2011. – № 2. – С. 4-11.

3.Инновационные процессы в педагогической практике и образовании. – Под ред. Г.Н. Прозументовой. - Барнаул-Томск, Алтайская академия экономики и права, 1997. – 128 с.

4.Лазарев В. С., Мартиросян Б.П. Педагогическая инноватика.М.,2006.– 360с.

5.Исабеков Б.Н. Индустриально-инновационные основы развития науки и образования. - Туркистан: изд-во Туран, 2009. - С.27-50.

6..Стратегии вхождения Казахстана в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира»

ХХІ ҒАСЫР ҚОҒАМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМДА ЖАҺАНДЫҚ ЖАҢАЛЫҚТАР МЕН БІЛІМНІҢ ДƏУІРЛЕУ ҒАСЫРЫ Сарсекенова А.Б., Балапанова Ж.Т. «Өрлеу» БАҰО» АҚФ , Атырау қ.

176

Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында қазіргі таңда Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылуда. Бұл үрдіс педагогика теориясы мен оқу-тəрбие үрдісіне нақты өзгерістер енгізумен қатар елімізде болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметіне жаңашылдық енгізуді, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып, саралауды,белсенді оқыту, жастардың шығармашылық əлеуетін дамытуды, мұғалім іс-əрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді. Білім адамды жеке тұлға етіп қалыптастыруға негіз болатын маңызды фактор[1]. Адамзат өзінің даму тарихы барысында қоршаған əлемді танып-білудің жəне игерудің бірнеше тəсілдерін меңгерді. Білім мен ғылым - қоғамның рухани мəдениетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Адамзат дамуының белгілі бір кезеңінде білім мен ғылым дами келе, əлемдік қоғамдық сананың кредосына айналады. Бүкіл əлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мəселе қайта қаралуда. Осы мəселе аясында «Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені оқыту керек?» жəне «Оқытудың тиімді əдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар оқу бағдарламасымен жəне оқу жоспарларын жүзеге асыруда пайдаланылатын педагогикалық əдістемелермен тығыз байланысты.

- Пəн мазмұнының спиралді қағидатпен берілуі - Блум таксономиясы бойынша оқу мақсаттарының иерархиясы; - бір білім беру аясындағы жəне пəнаралық байланыстарды жүзеге асыру мақсатында «ортақ тақырыптардың» берілуі - оқу үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді жəне қысқа мерзімді жоспарлар - оқытудың тəрбиелік əлеуетін арттыру, оқушының адамгершілік-рухани қасиеттерін қалыптастыру; - білім беру деңгейлері аралығында пəн бойынша сабақтастықты ескеруге мүмкіндік беретін толық оқу курсы бойынша педагогикалық мақсат қою; - бөлімдердің мазмұны мен ұсынылған тақырыптардың уақыт талабына сəйкес келуі, əлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға назар аударылуы; - оқытудағы жүйелі-əрекеттік ұстаным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысуы)[2]. Қазақстандағы білім беру үдерісіне енген жаңартылған білім беру бағдарламасы–заман талабына сай келешек ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама.Өте ертеден бері дамыған, сонымен қатар ғылымдағы жаңа бағыттардың да қатарына жататын білім жүйелерінің бір тобы-космологиялық білімдер, олардың зерттеу пəні - жаңартылған білім беру бағдарламасындағы жаңа пəн жаратылыстану. Осы пəн арқылы жаңартылған білім беру бағдарламасы жаңашыл ой-толғаулар тудырады. Əр жаңашылдық, біріншіден, стандартты іске асыруда мұғалімнен кəсібилікті, екіншіден, одан əрі сапалы нəтижені алу мақсатында жігерлі іс-əрекеттерді талап етеді. Осы аталған бағдарлама бойынша тиімді оқыту мен оқу, сабақ берілуі, бағалау, сабақты жоспарлау, зерттеу дағдылары секілді мəселелер қарастырылады. Оқу үрдісінде қолданылатын бағалау моделі, білім беру бағдарламасын іске асыруға 177

көмектесетін тиісті педагогикалық тəсілдері, сонымен қатар, білім алуда спираль əдісі мұғалімнің қызметіне оңтайлы өзгерістер əкеледі. Оқушылар оқыған тақырыпты бірнеше мəрте қайталап оқиды, оны қайталаған сайын пəннің күрделілігі нығаяды, жаңа алған білім бұрынғымен қайта салыстырыла қарастырылады[2]. Осы орайда бастауыш сынып оқушылары функционалды сауаттылыққа сенімді бет алуына Джером Брунердің адамның танымдық қабілетінің белсенді (жұмыс үдерісінде білім алу), бейнелілігі (суреттер мен бейнелердің көмегімен білім алу), таңбалылығы (сөздер мен сандардың көмегімен білім алу) жөніндегі тұжырымдамасы дəлел болады. Оқушы бір пəнде алған білімін басқа пəнде пайдалана алып, келер пəнде өз білімін оның негізінде жақсартуға мүмкіндігі болады. Пəндік білімдердің ықпалдасуын таныттырады[4]. Пəнаралық байланыс негізінде кіріктіре оқыту идеясы Я.А.Коменскийден басталады. Ұлы дидакт: «Бір-бірімен байланысы бар заттар, сол байланысты көрсетіле отырып оқытылуы қажет», - деген болатын. Қазіргі таңда кіріктірілген бағдарламалар оқу-тəрбие процесін технологияландырудың бірден-бір шарты болып табылады. Қыркүйек айынан бастап оқылатын Дүниетану пəнінің бірнеше пəнмен кірігуі оқушыларға қоршаған ортаны, түрлі қоғамдық, мəдени жəне табиғи үдерістер мен құбылыстарды толық, өзара байланыста танып-білуге мүмкіндік береді. Олардың қызығушылығын оятады. Олардың өздерінің кім екенін түсінуіне көмектеседі. Бізді не қоршап жатырған əлем жəне біздің өткеніміз бен келешегіміз туралы өздерін мазалаған сұрақтар аясында ойлануына мүмкіндік береді. Пəндер бойынша оқытылатын бөлімдердің мазмұны мен ұсынылған тақырыптардың уақыт талабына сəйкес келуі, əлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға назар аударылады. Білім беру деңгейлері аралығында пəн бойынша сабақтастықты ескеруге мүмкіндік беретін толық оқу курсы бойынша педагогикалық мақсат қойып, соған жетуге талпынады. Оқушылар айналадағы қоғамдық құбылыстарды түсінеді. Оқу үрдісінде күтілетін нəтижеге жету үшін критериалды бағалау жүйесі қарастырылады, оның пайдалану жолдары қамтамасыз етіледі[3]. Бастауыш сынып пəндерінің аясындағы педагогикалық тəсіл белсенді оқуды көздейтін сындарлы оқуға негізделеді. Оқу үдерісінде мұғалім емес оқушы неғұрлым белсенді болғанына назар аудару, мұғалім оқу материалын дайын күйінде бермей, ашық сұрақ қою, назарын шоғырландырып оқу, шолу жасау, тəжірибе жəне зерттеу жасауға бағыттау;-оқылым жəне жазылымға негізделген сабақтарды құрылымды етіп құру арқылы сын тұрғысынан ойлауға мүмкіндік беру, яғни ол қызығушылығын ояту, мағынаны ажырату жəне рефлексия кезеңдерін əзірлеу. Əр кезеңде белгілі бір оқыту мақсатын қоя отырып, оқушыларға мақсатқа жетуге, мəселені анықтауға, жауаптарды іздеуге, мəселені талқылауға, қорытынды жасай отырып, өз ойын білдіруге жəне ашық қоғамның азаматы болуға үйрету;-интерактивті оқыту əдіс-тəсілі арқылы оқушы интелектісіне əсер ету, яғни ақпарат мұғалімнен оқушыға, оқушыдан мұғалімге өтіп отыруына мүмкіндік беру. Белсенді оқыта отырып, оқушыларды өз пікірін айта білуді жəне өзгенің пікіріне құрметпен қарауды үйрету; 178

ұжымдық оқыту технологиясы арқылы жаңа идеяларды ұсынуға жəне жаңа мүмкіндіктерді қолданып көруге бағыттау[4]. Бастауыш сыныпта сабақ жүргізуде қолданылатын педагогикалық тəсілдердің басым бөлігі зерттеуге негізделген оқу стратегияларынан тұрады. Олардың мазмұнында шəкірттер өз-өзін бағалау үрдісіне қатысып, жетістіктерін одан əрі дамыту мақсатында беріліп жатқан білімнің сапасы анықталады. Отандық білім саласының жаңашылдығы мұғаліммен тұлғалық жаңашылдықты талап етеді. Мұғалімнің оқу мен оқытуға көзқарасының түпкілікті өзгерісі, өзіндік жаңашылдық ұстанымы бүгінгі білім алушыны да өзін-өзі реттеу негізінде өз бетімен білім алуға құштарлығын қалыптастырады. Жаңартылған білім беру бағдарламасы мен бағалау жүйесін енгізу аталған міндеттерді шешу үшін қабылданған шаралардың бірі болып табылады[4]. Тақырыбы: «Сабақта қалыптастырушы бағалауды ұйымдастыру» Мақсаты:  Бағалаудың негізгі тəсілдерін түсіну.  Оқыту мен сыныпта оқудың ҚБ қалай байланысатынын қарастыру.  Сабақта ҚБ ұйымдастыру формаларын білу.  Бағалаукритерийлерінесəйкестапсырмалартаңдау.  Тапсырмаға дескриптор құрастыруды үйрену.  Тиімдікерібайланыстыңмаңызын ұғыну жəне тиімді кері байланыс орната білуге үйрену  ҚБ тəжірибесінмұғалімдергеқалайтаратуғаболатынынойластыру. Оқушылар əртүрлі оқуды қалауы мүмкін: -Көзбен көру, визуалды - суреттер мен бейнелердің көмегімен.

-Дыбыстарды пайдалану арқылы - дыбыстар мен музыканың көмегі арқылы.

-Ауызша, вербалды - ауызша жəне жазбаша тілді пайдалану арқылы.

-Кинестетикалық – дене қимылдарын пайдалануды жөн көреді.

-Логикалық – қисынды ойлау мен пайымдауды пайдаланғанды жөн көреді.

-Əлеуметтік - топта немесе басқа адамдармен бірлесе оқығанды жөн көреді.

-Дербес, жеке – өзі жеке оқуды немесе өз бетінше білім алуды жөн көреді. Оқушылар əртүрлі əдіс-тəсілдерді қолданады. Оқушылар сөйлейді.

-Оқушылар топтық жобамен жұмыс істейді.

-Оқушылар рөлді койылымдарды жүргізеді.

-Оқушылар тəжірибелік тапсырмаларды орындайды.

-Оқушылар эссе жазады.

-Оқушылар туындылардың үзінділерін есте сақтайды -Оқушылар электронды таныстырылымды ұсынады. «Ұлттық білім беру жүйесін түбегейлі жаңарту бізден инновациялық режимде сапалы əрі нəтижелі жұмыс жасауды талап ететінін түсінеміз. Əлемдегі ең дамыған елдердің бірегей білім беру жүйесінің озық үлгілерін игеруге бағытталған мемлекеттік маңызы үлкен, ауқымды іс-шараларды жалғыз – жарым, оқшауланған жағдайда жүзеге асыру оңай емес. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев отандық білім беру жүйесін əлемдік стандарттар деңгейіне 179

жеткізу міндетін қойып отырған тұста біздердің инновациялық – шығармашылық əлеуетіміздің, күш-жігеріміздің біріге түскені дұрыс. Ата-бабамыз «Оқу – инемен құдық қазғандай» демекші, шығармашыл, ізденімпаз ұстаз ғана табысты болады, нəтижеге жетеді. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Қазақстандық ЖОО мен орта мектептерде білім берудің сапасын дамыту жолдары (əдістемелік оқу құралы VІ) Алматы 2015 2.ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатынмектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы 3.«ҚР біліктілікті арттыру жүйесінің жаңа үлгісі:тенденциялар жəне даму перспективалары» атты Халық ғыл–прак конф мат АО НЦПК «Өрлеу» 2013.

4.Тренерге арналған нұсқаулық ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА- АДАМИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ НЕГІЗІ Кужимова Жанагул Турабековна «Өрлеу» БАҰО» АҚ Ф ОҚО ПҚБАИ, «Инновациялық технологиялар мен жаратылыстану ғылыми (гуманитарлық) пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы

Көрегендігі мен данышпандығын əлем мойындаған ұлы ойшыл Абай Құнанбаев адами құндылықтардың негізін балаларымызды жетілдіруде талап,еңбек,терең ой,қанағат,рақым сынды жеке тұлғалық жақсы сапаларды қалыптастыру мақсатын қойып, өсек, өтірік, маңтаншақтың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқты зиянды əдеттерді жоюға шақырады. Ұлы ұстаз Əбу Насыр əл-Фараби «Адамға ең əуелі білім емес, тəрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім-адамзаттың қас жауы. Ол келешекте оның барлық өміріне апат əкеледі»-деді. Ы.Алтынсарин «Өмірдің негізгі мəні— еңбек, ол адамның адамгершілік қасиетін мəртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана түсіне алады.Мəнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін мұқалтады, өз еңбегінің қызығын, рақат-лəззатын көре білу - кісіліктің басты белгісі»-деген. М.Жұмабаев «Көркем денелі, түзу ойлайтын, дəл пішетін, дəл табатын ақылды болса,сұлу сөз,сиқырлы үн, əдемі түрден.ляззат алып, жаны толқынарлық болса, баланың дұрыс тəрбие алып шын адам болғандығы» - деп жазды. Жаңартылған білім беру бағдарламасы жоғарыда келтірген ғұламаларымыздың ой-пікірлерімен толық үндеседі жəне де сол мақсаттарды жүзеге асырады деуімізге болады. Өйткені, бұған оқулықтың мазмұны , онда берілген материалдар жəне оны оқушыға меңгертуде тəрбие мен білімнің теориялық жəне əдістемелік басымдылықтары негіз бола алады.

180

Қазіргі білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мəдениет адамына» бағытталған білімге көшуді көздейді. Оқушыларымызға білім беріп тəрбиелейтін мұғалімдеріміз арнайы біліктілік арттыру курсы бағдарласымен оқып,тəжірибелер жасады. Ресей ғалымы Н.Кузьминаның көзқарасы бойынша, «Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы ». Алдымен мұғалімдердің құзіреттілігін арттыру бойынша қарқынды жұмыстар жүргілді. Білімнің сапалы да саналы түрде берілуі білім беру жүйесіндегі педагогтердің, зиялылар қауымының деңгейіне байланысты. Жаңартылған білім беру бағдарламасы жан-жақты қарастырылып , үлкен дайындықпен жүзеге асырылуда. Бүгінгі күні бастауыш сыныпта жаңартылған оқыту бағдарламасымен сабақ жүргізіп отырған мұғалімдер өз тəжірибелерінен былайша ой түйіндейді. Оқулықта берілген материалдармен жұмыс оларда белгілі бір тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдылардың қалыптасып дамуына ықпал етеді. Мысалы оқушылар есте сақтау қабілеттерін арттыруда берілген мəтіндерді, өлең-шумақтарды, аңыз-əңгімелерді оқушы есінде көбірек сақтап қалу мақсатында түрлі кестелер толтырылды. Бастауыш сынып материалдарында оқушылардың жас ерекшелігі де басты орында.Осыған орай- бастауыш сынып оқушыларына сабақты жоғарғы қызығушылықтармен ұйымдастыру да ескерген. Мұғалім əрбір тақырыпты өтерде оқушыларды ой қозғауға шақырып отырады. Ол түрлі аудиожазбалар мен бейнелер немесе түрлі қозғалыс көрсету арқылы жасырынған дүниені табуға ойландырады. Жаңа педагогикалық технологиялардың негізгі мəні пассивті оқыту түрінен активті оқытуға көшу оқу танымын ұйымдастырудағы бастамашылдығына жағдай туғызу, субьективтік позицияны қалыптастыру. Сабақтың кейбір кезеңдерінде оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда өз ойын жазбаша жазуын,логикалық ойлауын үнемі қарастырылады. Оқушылардың сөйлеу мəдениетін, өзін-өзі ұстауын, өз ойын еркін жеткізуі,оқушы бойында инабаттылық тəрбиесінің қалыптасуына үнемі көңіл бөлініп отырады.Тəрбие мақсаты қазақ тəлім-тəрбие тағылымына да қойылды. Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы білімді меңгертудегі түрлі педагогикалық оқыту тəсілдері оқушылардың топпен жұмыс жүргізе отырып, оқушының танымдық қабілетін арттыру барысында олардың бойында тəрбие мен білімнің теориялық жəне əдістемелік басымдылықтары адамгершілікті тұлғаларды қалыптасып жатқанына тəжірибелік істерден мына нəтижелерге қол жеткізудеміз: -Оқушылар бірлесе отырып оқу арқылы адамгершілік мінез құлықтарға,зейінділікке дағдыланады ; -Білім деңгейі мен білім сапасын арттырады; -Логикалық ойлау деңгейі мен тілдік қарым-қатынас деңгейлерін өсіреді; -Достықтың қадірін, еңбектенудің маңыздылығын түсінеді. «Оқу қоғамдастығы» мəнін ұғынады; -Кез-келген ортада өзін-өзі ұстау мəдениетінің жоғарлауылайды; 181

-Көшбасшылық қасиеттер қалыптасады.Əділ шешім қабылдау мен бағалауды меңгереді; -Өзгенің пікіріне құрметпен қарайды; -Салмақты, сабырлылыққа үйренеді; Аталған мемлекеттік бағдарлама барлық қазақстандықтарды біріктіретін, ұлттық бірліктің басты факторы болып табылатын мемлекеттік тіл- қазақ тілінің өмірдің барлық салаларында көшбасшы қызметі тұғырын бекіте түседі. Бұл бағдарламаны меңгерген, əдіс-тəсілдерін тиімді пайдаланатын жаңашыл мұғалімдерден білім алған əрбір жеткіншектен қоғам құрылады. Ал, бұл қоғам Тəуелсіз Еліміздің дамыған елдердің қатарынан көрініп , «Мəңгілік елдің» тұғырлы болуына қызмет ететініне сеніміміз мол. Əдебиеттер: 1. ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде орыс тілінде мектептердегі «Қазақ тілі» пəні бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы, «НЗМ» ДББҰ,Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016 ж.

2. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық,«НЗМ» ДББҰ, Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016 ж.

3.«Интербелсенді əдістемені ЖОО-да қолдану мəселелері»А.Əлімов.А 2013ж. ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ ЖАҒДАЙЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ КƏСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ Камзина Ардак Нурахметовна ҒЖ(Г)ПОƏ жəне ИТ кафедрасы аға оқытушы «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы ШҚО бойынша ПҚ БАИ, Өскемен қаласы

Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында: «2020 жылға қарай білім беру жүйесінің барлық деңгейлері — мектепке дейінгі білімнен жоғары білімге дейін түбегейлі жаңғыртылатын болады. Білім берудің əрбір деңгейінде білім алу, сондай-ақ кəсіби біліктілікті арттыру, адамның бүкіл өмір бойы тұрақты түрде жаңа білім мен дағдыларды алу мүмкіндіктері ұсынылады»,- деп көрсетілген. [1] Бүкіл əлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мəселе қайта қаралуда. Осы мəселе аясында «Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек?» жəне «Оқытудың тиімді əдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. [2] Бұл туындаған негізгі сауалдарға жауап беру үшін жаңартылған білім беру мазмұны арқылы жетуге болады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының білім беру саясаты əлемдік білім беру кеңістігіне енуді мақсат қылып, білім беруді нəтижеге бағдарлауға, оқытуды оқушының жеке тұлғасына бағыттауға, ал оқыту əдістерін тұлғааралық қарым-қатынастарға бейімдеуге негізделген жаңартылған білім беру мазмұнына көшу іске асырылуда.

182

Жаңартылған білім беру мазмұны білім берудің қазіргі заманғы үрдістерін жəне қазақстандық білім берудің үздік практикасын кіріктіруге бағытталған. Жаңартылған білім беру мазмұны оқушылардың білімі мен білігін тəжірибеде жаңа жағдайда қолдана білу қабілеттерін дамытуды көздейді. Жаңартылған білім беру мазмұнының талаптарына сай оқыту процесінің орталық тұлғасы білім алушы субъект, ал субъектінің алған білімінің түпкі нəтижесі құзыреттіліктер болып белгіленуі,білім беру жүйесінде функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мəселесін негізге алудың өзектілігін арттырып отыр.Оқу ортасында оқушылардың функционалдық сауаттылығын, өздігінен іздену,зерттеу,сыни талдау жəне бағалау дағдыларын дамыту, яғни «білетін адамнан» «шығармашылықпен ойлауға, əрекет етуге, өзін-өзі дамытуға қабылетті адамға» көшуді іске асыру негізгі мақсат ретінде қойылады. Білім беру жүйесінің түлегі кез-келген салада функционалды сауатты болумен қатар кез-келген өмірлік мəселені шешу барысында, қойылған мақсатқа жету үшін құрал, əдіс пен жол таңдауда рухани жəне адамгершілік қуатын көрсетуге қабілетті болуы тиіс. Жаңа мазмұндағы білім берудің ерекшелігі нəтижелерге бағытталған сындарлы оқыту моделін қалыптастыруға негізделген. Сындарлы оқыту тəсілдері білім берудің «дəстүрлі» əдістерімен салыстырғанда, оқыту кезінде жоғары нəтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді (Hattie, 2011). [3] Демек, сындарлы оқыту тəсілдері арқылы оқушылар оқу процесінде белсенді əрекетке түседі жəне осы уақытқа дейін жинақтаған алдыңғы білімдерін ұштастырып, жаңа білімді игереді. Білім беру мазмұнын жаңарту аясында оқушылардың бойында қарқынды дамыған, ақпараттық қоғамда өмірге қажетті ХХІ ғасырдың кең ауқымды дағдыларын (білімді шығармашылықпен қолдану; сыни тұрғыдан ойлау; зерттеу жұмыстарын орындау; АКТ қолдану; тілдік дағдылармен бірге қарым-қатынастың коммуникативтік тəсілдерін қолдану; топта жəне жеке жұмыс жасау біліктілігі) дамытуға басты назар аударылған. Кең ауқымды дағдылар оқушыларға оқудағы, өмірдегі проблемаларды шешуге мүмкіндік туғызады. Оқушылардың қолайлы дамуы үшін достық қарым-қатынасқа негізделген дамушы ортаны құру өте тиімді болып саналады. Жаңартылған білім беру мазмұнында əр мұғалімнің оқу процесін белсенді қызметке айналдырып, оқушыларға оқу-танымдық қызметінде жаңа мəліметтер мен идеяларды өз беттерімен, тəуелсіз меңгеріп, танымдық «жаңалық» ашу, шығармашылық тапсырмаларды орындау негізінде түрлі өнімдер жасауға, алған мəліметтері пайдалы болатындай ойлануына мүмкіндік туғызуы аса маңызды. Сонымен қатар, мұғалімдер бастауыш сынып оқушыларының жаңа идеяларды əр түрлі көзқараспен зерттеп, шынайылығы мен пайдасын талқылап, идеяның жалпы құндылығын анықтай алуына көмектесетін белсенді оқуды жүзеге асыра алулары қажет. Бастауыш сынып пəндерінің оқу бағдарламаларындағы оқу мақсаты оқушы мен мұғалім үшін ортақ болып табылады.

183

Оқу бағдарламаларының үдемелі құрылымға негізделуі оқушылардың оқу бағдарламасы аясында игерілетін негізгі дағдыларға мезгіл-мезгіл қайта оралып отырып, білімдерін толықтыруға мүмкіндік береді. Осы орайда, мұғалім əр оқушының жеке қабілеттерін, ішкі мүмкіндіктерін, шығармашылығын дамытуға ат салысуы керек. Ол үшін бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында белсенді іс-əрекеттің стратегияларын (барлық сыныппен, топпен жүргізілетін жұмыс,жұппен жұмыс,жеке жұмыс, кері байланыс) қолданулары қажет. Бүгінде рухани құндылықтар жаңарып, адамның зияткерлік əлеуетін қалыптастырудағы білімнің маңыздылығы туралы қағидалардың түбегейлі өзгеруі, жаңа ғасырға жас ұрпақты дайындау міндетімен байланысты. Бүгінгі оқушы жаңа ақпараттарды қабылдап қана қоймай, оны ойлана отырып, сыни талқылап, ой елегінен өткізіп, саралай білетін дəрежеге жетуі тиіс. Балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде қарап, шығармашылық қызығушылықтары негізінде білімге құндылық бағдарын қалыптастыра отырып, танымдық жəне рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды жəне жанжақты дамыған, шығармашыл тұлға қалыптастыруды көздеген жаңа білім беру парадигмасы мұғалімдерге жаңа талаптар қойып отыр. Рата (2012) өзін тек «үйлестіруші» ретінде ұстайтын мұғалім мұғалім деп аталуға лайықты емес деп тұжырымдайды. [3] Ал, Хэттидің (2009) жүргізген педагогикалық тəсілдердің метаталдауынан, мұғалімдер «үйлестіруші» жəне «катализатор» болып табылатын тəсілдердің əсерін салыстыра келе, күрделі мақсаттары белгілей алатын, оқыту шеберлігі жоғары, кері байланыс ұсынатын «катализатор» рөлін тиімді тапқанын көруге болады. Бұдан шығар қорытынды, жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында жаңа форматты мұғалім «катализатор» рөлінде болуы маңызды. Сол себептен, əрбір мұғалім кəсіби педагогикалық шеберлігін үнемі жетілдіруі қажет. Білім беруді жаңа сатыға көтерген сайын, мұғалімдерге қойылатын кəсіби құзыреттілікте жоғары болуда. Мұғалімнің кəсіби құзыреттілігі–кəсіби педагогикалық қызметтің жоғары деңгейін қамтамасыз етуде тұлғаның теориялық жəне тəжірибелік əзірлігі мен қабілеттілігінің бірлігі. Қазіргі уақытта бастауыш сынып мұғалімдерінің кəсіби құзыреттілігі бес критерийге бөлінеді: 1) жалпымəдени критерийі; 2) жалпыкəсібилік критерийі; 3) коммуникативтік критерийі; 4) тұлғалық критерийі; 5) өзіндік даму жəне өзіндік білім алу критерийі Жалпымəдени критерийі Білім беру қызметі саласында маманға жақсы жалпы білім қажет, оның əртүрлі саладан кең жəне терең дүниетанымы болуы қажет. Жалпымəдени критерийі бойынша мұғалімнің кəсіби құзыреттілігі үш көрсеткішке бөлінеді:  жалпы білімділігі жəне дүниетанымының кеңдігі; 184

 мəдени жаңалықтар саласынан хабардарлығы;  сөйлеу мəдениеті. Жалпы кəсібилік критерийі Мұғалімнің теориялық жəне тəжірибелік білімі, ұйыдастырушылық, басқарушылық қасиеті, кəсіби жинақылығы басым болуы керек. Коммуникативтік критерийі  балалармен тілдік қарым-қатынас мəдениеті;  тілдік қарым-қатынаста кері байланысқа түсу;  сындарлы тілдік қарым-қатынас. Тұлғалық критерийі Табысты қызмет ету үшін мұғалім көптеген тұлғалық қасиеттер мен қабілеттерге ие болуы керек.Тұлғалық критерий бойынша мұғалімнің кəсіби құзыреттілігінің үш көрсеткіші:  тұлғаның кəсіби бағыттылығы: тұлғалық өсу жəне жауапкершілік, кəсібилік үлгі тұтушылық, таңдаған мамандыққа деген сүйіспеншілігі;  арнайы кəсіби қасиеттерінің болуы: алға ұмтылушылық, талап қоюшылық, əділдік, икемділік, зияткерлік белсенділік, креативтілік;  арнай психофизиологиялық қасиеттердің болуы: жүйке жүйесінің шыдамдылығы, ішкі сезім, жігерді реттей алуы, жұмыс жасау қабілетінің жақсы болуы жəне психо-эмоциялық жүктемеге төзімділігі. Өзіндік даму жəне өзіндік білім алу критерийі Мұғалімнің кəсіби педагогикалық мүмкіндігі бір күнге жəне мəңгіге қалыптаспаған. Іс-тəжірибе қызметін жинақтау үдерісінде кəсіби жетілу мұғалімнің өзіне жəне өз жұмысына жауапкершілік пен сыни қатынастар негізінде іске асырылуы керек.Үнемі тұлғалық жəне кəсібилілік өсу мұғалімнің кəсібилілігінің ажырамас бөлігі ретінде алға шығады. Өзіндік даму жəне өзіндік білім алу критерийі бойынша мұғалімнің кəсіби құзыреттілігінің үш көрсеткіші:  өзіндік сын, өзіне деген талап қоюшылық;  педагогикалық қызметте теориялық жəне іс-тəжірибелік жаңаруға қажеттілік, инновациялық қызметке деген қызығушылық;  қызметтің зерттеушілік түрі. Демек, құзыреттілік қатынастарға негізделген жаңартылған білім беру мазмұны жағдайында жаңа форматты мұғалім - рухани-адамгершілігі бай, белсенді-жаңартушы, шығармашыл, сыни ойлай алатын тұлға, рефлексияға, өзін дамытуға жəне өзін жүзеге асыруға қабілетті, əдіснамалық, зерттеушілік, əлеуметтік, коммуникативтік, ақпарттық құзыреттіліктердің жоғары деңгейі қалыптасқанын көрсете алуы тиіс. Əдебиеттер 1.ҚР 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары.- Астана. Ақорда, 2010 2.Мұғалімдердің біліктілігін арттыру бағдарламасы.«Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015 185

3.Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015 4.Құдайбергенова К.С. Құзырлық білім сапасының критерийі: əдіснамасы жəне ғылыми- теориялық негізі. Алматы, 2008ж 5.А.К.Мыңбаева,З.М.Садвакасова «Оқытудың инновациялық əдістері», Алматы, 2010 ж 6.Рыпаев А.Қ.,Қулмышева Н.А.,Исмаилова А.Т.,Түнғатова Н.Ə.Білім алушылардың оқу-танымдық іс-əрекеті табыстылығын интерактивті оқыту арқылы қалыптастыру/ оқу- əдістемелік құрал.- Алматы, 2010ж КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ: ЗАМАНАУИ ӨЗЕКТІЛІГІ, МАҢЫЗЫ ЖƏНЕ МАҚСАТ Басанова Ақманат Серікқызы «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ, аға оқытушысы

ХХІ ғасыр – жаһандану, киберкеңістікке шығу заманы. Осы заманның қарқынды ілгерілеу ырғағына қатар ілесу үшін, өзара тығыз байланысты жəне көпмəдениетті əлемде өмір сүріп отырған қазіргі жағдайда бір тілді ғана білу жеткіліксіз екені анық. Дана халқымыздың «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген мақалы дəл осы бүгінгі ақпараттық-комуникативтік құзыреттілікті, көпмəдениеттілікті талап ететін жаһандандыру заманына дөп келгендей. Елбасымыз жеті тілді талап етпесе де,Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12-сессиясында «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет»-деп,тілдердің үштұғырлығын міндеттеп берді. Нақтылы коммуникативтік жағдайдың əсер етуімен белгілі бір əлеуметтік ортада, мемлекетте бірден үш, одан да көп тілде сөйлей білушілік көптілділік немесе полилингвизм деп аталады. Көптілділіктің өзі екіге бөлінеді: -жеке адамның көптілділігі -ұлт пен ұлыстың көптілділігі. Елбасының саясаты–ұлт көптілділігін дамыту. Мұндағы мақсат – еліміздің болашағы–жастарымыздың əлемдік білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашу,əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беру, осының негізінде өмірден өз орнын таба алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді жəне көпмəдениетті құзіреттіліктерді игерген жеке тұлға қалыптастыру. Ұлттық құрамы бірыңғай,бір ғана этнос мекендейтін мемлекетте көптілділікке аса көңіл бөлінбеуі мүмкін. Ал жүз отыздан астам ұлт мекендейтін біздің елімізде көптілділіктің орын алуы заңдылық та секілді. Əрине, үш тілді меңгеру дəрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, əлеуметтік, экономикалық, мəдени өмірі, тұрмыс-тіршілігі 186

секілді көптеген факторларға байланысты. Мысалы, Қазақстанда өмір сүретін өзге ұлт өкілдері өз тілдерін, одан басқа орыс жəне қазақ тілдерін қоса меңгерсе, ал қазақ халқының өз тілін, орыс тілін жəне де жергілікті жерді мекендеген өзге ұлт өкілдерінің тілдерін игеріп алып жатқандары аз емес. Дегенмен, бұл ішінара ғана көптілділік. Бүгінгі күннің өзекті мəселелерінің бірі –жаппай көптілділікке көшу. Əлемдік білім беру іс-тəжірибесінде көптілді жəне билингвалды білім беру жаңалық емес. Айта кететін болсақ,АҚШ пен көптеген Еуропа елдерінде көптілді жəне билингвалды білім беру бағытында қыруар жұмыстар жүргізіліп, нəтижесінде жетістікке де қол жеткен. Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері қалыпты жағдайға айналған.Люксембург халқының түгелге жуығы, əсіресе,жастары төрт тілде еркін сөйлей алады.Ең бастысы, Люксембург балалары мектепке дейін төрт жастан бастап ана тілінде, екінші сыныптан бастап француз тілінде, алтыншы сыныптан бастап ағылшын тілінде оқиды. Бірақ, қазақстандық білім беру жүйесіне көптілді білім берудің халықаралық іс-тəжірибесінде қолданысқа енген модельдерді енгізу оңай шаруа емес екені белгілі. Əрине, бұл білім саласындағы жаңа проблема болғандықтан ол жаңа жағдайларда шығармашылық тұрғыдан іске асырылуы тиіс деп ойлаймын. Бүгінде «Өз тілін білсе болды емес пе? Басқа тілді керек адам өзі үшін кейін де үйреніп ала береді емес пе? Атам қазақ бір тілді біліп-ақ өмір сүрді емес пе?» дейтін пікірлер де айтылып жүргені мəлім. Бұл мəселеге сыңаржақты қарамай барлық көзқарастар мен мүмкіндіктерді қарастырғанымыз жөн секілді. Тарихи деректерге көз жүгірсек, жаһанға атағы жайылған дара тұлғалардың барлығы дерлік бірнеше тілді меңгергенін байқауға болады. Лингвистика ғылымында көп тіл білетін адамның ойлау аумағы, ой өрісі кең болатыны дəлелденген. Бүгінде дəрігер метафизиканы, музыка, медицина саласын т.с.с. білмеуі мүмкін ғой. Ал «Əлемнің екінші ұстазы» атанған түркі ойшылдарының ең мəшһүрі Əбу Насыр Əл-Фараби 70-ке жуық тіл білген, нəтижесінде философия, логика, этика, метафизика, тіл білімі, жаратылыстану, география, математика, медицина, музыка салаларынан 150-ге тарта трактат жазған. Орыстың классигі, ақыны А.С.Пушкин француз,ағылшын,неміс, итальян,испан,латын,грек,славян тілдерін білген. Тіпті, көне еврей тілін зерттеп үлгеріпті. Пушкиннің Ресейді жер жаһанға танытуда ақындығымен қатар, бірнеше тілді меңгергенінің көмегі орасан болғаны сөзсіз. Қазақ поэзиясының атасы-Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгеріп, ғылым игеруде тіл білудің маңыздылығын өте жақсы ұққан. Көптілді меңгерген ұлы Абай атамыз ақын, ағартушы, жазба қазақ əдебиетінің, қазақ əдеби тілінің негізін қалаушы ғана емес сонымен қатар философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, қазақ мəдениетін жаңартуды көздеген реформатор ретінде танымал. Абай атамыздың осыншама көп саланы қамтуының өзі сол көп тілді білгенінің нəтижесі болуы ықтимал емес пе?

187

Қазақ халқының ұлы перзенті, Абылай ханның немересі Шоқан Уəлиханов араб, шағатай жəне түркі тілдерінің білген. Кадет корпусында оқып жүргенде орыс тілін жетік біліп үлгерген. Сол тұстарда қазақтан шыққан жалғыз зерттеуші ғалым Шоқан болғанына ешкім күмəн келтіре алмайтыны анық. Оның ғылымға, зерттеушілікке деген қызығушылығы көптілді меңгергенінен кейін пайда болғаны да жасырын емес. Көптілді адам білім мен ғылымға құштар болатыны бүгінгі күнде де талай дəлелденіп отыр. Орыстың дипломаты, драматургы, ақыны А. С. Грибоедов бейтаныс біреуге жазған хатында: «Менің өте білімділігім славян жəне орыс тілін, латын, француз, ағылшын, неміс тілдерін игергенімде болса керек. Персияда болған кезімде парсы жəне араб тілдерімен шұғылдандым»,–дейді. Дипломат сонау ХVІІІ ғасырдың өзінде бірнеше тілді білгеннің пайдасын айқын сезінген. Бұдан Б. Момышұлының «Бір тіл білген адам - бір адам, екі тіл білген адам -екі адам» деген сөзінің жаны бар екенін, яғни көптілді білген адамның көп ілімді меңгеріп отырғанын байқауға болады. Ал А. П. Чеховтың «Шет тілін білмеген адам өзін паспортсыз жандай сезінеді» деген қанатты сөзі бір тілмен шектелген адам өзін еркін, бостандықта жүргенін сезіне алмайтынын ұғындырғандай. Ендеше,«Үштұғырлы тілді» меңгеру еркіндіктің, бостандықтың, бүкіл əлем бойынша жүріп-тұрудың кепілі екені даусыз. Əрине, тек бұрынғы адамдар ғана көп тілді білген деген ойдан аулақ болғанымыз дұрыс деп есептеймін. Түркиядан Қазақстанға қоныс аударған қазақ студент Нығмет Нажмуддин мемлекеттік тілден басқа тоғыз - хинди, араб, парсы, пушту, ағылшын, түрік, урду, тəжік, орыс тілдерін біледі жəне де мұның барлығын өз бетінше үйренген. Ал шығыстану факультетінде оқитын Əділбек Қоңырбай əрі кетсе төрт жылдың ішінде ғана алты тілде ойын еш қиналмай жеткізе алатын болған. Нəтижесінде Иран елінің Тегеран қаласында оқып келуге мүмкіндік алып, бүгінде аудармамен айналысып жүр. Алты тілді білетін Ақмаржан Кенжеболат жапон жəне түрік тілдерін өз бетінше оқып жатқанын айтқан. Тіпті шет тілін жартылай білудің өзі пайдалы. Лондондағы Корольдік колледждің профессоры Лесли Хью өзімен бірге жұмыс істеген студент Шашикант Пхадниске лабораторияда өткізілген зерттеу жұмыстары нəтижесінде пайда болған трихлорсахарозды сынап көру бойынша сынақ (ағылшынша «test») тапсырған. Шет тілін жартылай білген студент «test» сөзін «taste» деп түсініп, бірден заттектің дəмін татып, оның тəтті екенін аңғарған. Осылайша, ең тиімді қант алмастырушы сукралоза табылды. Жоғарыда айтылған ақпараттарды саралай отырып, бірнеше тілді білу тұлғаның ойлау қабілетінің нығайуына, ой-өрісінің кеңеюіне, есте сақтау қабілетінің əлдеқайда жақсаруына,тұлға ретінде дамуына мүмкіндік туғызады деген тоқтаммен келіспеу мүмкін емес. Бірақ бұл ең бастысы емес! Тек өз тілінде сөйлеп қана қоймай, өзге тілде де тілдесетін адамдарда таң қаларлық ерекшелік байқалған. Олар физикалық түрде белсенді, ширақ келеді.

188

Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін орта мектептерінде 1 сыныптан бастап қазақ тілін, орыс тілін, ағылшын тілін оқыту енгізілуде. Үш тілді оқыту сөйлеу əрекетінің төрт коммуникативтік дағдысын (тыңдалым, айтылым, оқылым жəне жазылым) қалыптастыруға бағытталған. Сонымен қатар ол тілдік жəне тілдік емес пəндерді оқыту мен мұғалімдердің де рөлін анықтайды. Əрине, ең алдымен, тілдерді меңгертуде ең бірінші орында ана тіліміз – қазақ тілін меңгеру тұрады. Өз ана тіліне қанық болу əрбір адамға шарт. Қазақ тілі-өте бай, кең мағыналы, нағыз таусылмайтын байлық. Сол халқымыздың сөз өнерін, қазына байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу – біздің парызымыз.Төрт қатар өлең шығара алмайтын қазақ болмаған. Ол біздің ұлтымыздың мақтан тұтар ерекше қасиеті деп білем. Суырып салма ақындықтың өзі адамның сөз байлығынан,ой тереңдігінен, білімнің молдығынан туындайтын қасиет деп ойлаймын. Осындай ерекше қасиетке ие халқымыздың дана тілін бүгінгі ұрпаққа үйретуіміз керек екені даусыз. Мемлекеттік тілдің өркендеп дамуына, келешекте ғылым тіліне айналуына жол ашу мақсатында, сонымен қатар, Қазақстанды мекендеген өзге ұлт өкілдері əлеуметтік қарым-қатынас жасауы үшін қазақ тілі еліміздегі өзге ұлт мектептерінде де оқытылуда. Өзге ұлттың тілін жетік игеріп, сол ұлт азаматтарымен ойдағыдай тіл табыса білу– үлкен біліктіліктің белгісі. Өзге ұлттың тілін игерген адам сол халықтың ішкі жан-дүниесін түсініп, күллі мəдени құндылықтарымен таныса алады. Осы тұста халқымыздың орыс тілін білуі біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы болып табылады. Осы орыс тілі арқылы біз жылдар бойы Кеңес Одағы құрамындағы елдердегі білім, ғылым жаңалықтарымен танысып, өз дүниетанымдарымыз бен араласатын ортамызды кеңейтуге мүмкіндік алдық.Сол себепті де біз орыс тіліне қазақ тілінен кейінгі мемлекеттік тіл рет құрметпен қараймыз. «Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі əлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің əрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» - дейді Елбасымыз. Бұл сөздермен келіспеу мүмкін емес. Ағылшын тілі əлемдегі ең кең тараған тіл болғандықтан оны білген адам шексіз мүмкіндіктерге ие екені сөзсіз. Шамамен Жер бетінде өмір сүріп жатқандардың 1,5 миллиарды ағылшын тілін меңгерген. Бұл тіл əлем бойынша халықаралық қарым-қатынас (құру) тілі ретінде ресми түрде қабылданған. Əлемдегі экономикасы дамыған мемлекеттер-Ұлыбритания мен АҚШ-тың мемлекеттік тілі. Сонымен қатар, ондаған мемлекеттердің ресми тілі. Дүниедегі барлық аударма шығармалардың, ақпараттардың 33%-ы ағылшын тілінен аударылса, 15 % -ы француз тілінен, ал 1%-ы ғана неміс тілінен аударылады екен. Бұл статистикалардан-ақ, ағылшын тілін меңгерудің қаншалықты маңызды екенін, ақпарат пен білімнің барлығы да сол тілде екенін түсінуге болады. Демек, бұл ағылшын тілін білетін адам, жер жүзінде бір миллиардтан астам адаммен еркін коммуникацияға түсе алады деген сөз.

189

Бизнес, туризм, ғылым, білім беру жүйесі, кинемотограф т. б. əлемнің түрлі саласында дəл осы ағылшын тілі қолданылып, көптеген əлемдік жобалар,саяси кездесулер мен жиындар,спорттық жарыстар мен олимпиадалар ағылшын тілінсіз өткен емес. Ал бүгінде өмірімізді елестете алмайтын Интернет ше?Ғаламтордағы ресурстардың-виртуалды ойындардың,кез келген бағдарламалық жасақтамалардың, одан қалса, фильмдер мен кітаптардың 80 пайызы дерлік ағылшын тілінде. Сондықтан, еліміздегі білім мен ғылымды т. б. саланы дамытамын деген əрбір жас, əрбір патриот ағылшын тілін білуге міндетті. Бүгінде елімізде жұмысқа қабылдағанда ағылшын тілін білетін жастарға ерекше құрметпен қарайды. Ал, кейбір шетелдік компанияларда бұл тіпті талап ретінде қарастырылып жатқаны баршамызға белгілі нəрсе. Сол себепті де бүгінде ағылшын тілін білу үлкен қажеттілікке айналып отыр. Қазіргі қоғамда көп тілді білу əрқандай адамды кең өріске, тың өмірге бастайтын жол болып табылады. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерде үш тілді білім беру моделін енгізудің өзектілігі де осында: - бүгінгі қазақстандық қоғамда көптілді, көп мəдениетті тұлғаға деген сұраныстың артуы; - ұлттық мектеп бітірушілерін жалпы қазақстандық жəне əлемдік білім жəне ақпарат кеңістігіне кіріктірудегі мəселелерді шешу қажеттілігі; - болашақ ұрпақты қазақстандық патриотизмге, ұлтаралық қатынас мəдениетіне тəрбиелеудің өзектілігі; - аз ұлт өкілдерінің этникалық ерекшеліктерін сақтаумен бірге олардың жалпықазақстандық экономикалық, əлеуметтік-мəдени үрдістерге толыққанды қосылуына жағдай жасау; - жас ұрпақтың коммуникативтік жəне ақпараттық құзырлықтарының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу. Бұл өзекті мəселелерді жүзеге асыру үшін басты мақсат анықталды. Ол – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары талаптары деңгейінде үш тілде білім меңгерген, көптілді коммуникативтік құзырлықтары қалыптасқан, көп мəдениетті, руханиадамгершілік қасиеттері дамыған тұлғаны тəрбиелеу. Мақсаттың жүзеге асуы уақыттың еншісінде, келер ұрпақтың қолында. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы «Мұғалімге арналған нұсқаулық», «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015.

2.«Сауат ашу» пəні бойынша оқу бағдарламасы (орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында), «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2014.

3.Рахымбердиев А. «Үш өлшемді əдістемелік жүйе», Қазақстан мектебі, № 2, 2010.

190

4.Солташұлы Ы. «Заман талабы-көп тілді болу», «Ақиқат», 2012.

5.Тер-Минасова С.Г.«Язык и межкультурная коммуникация»,M., Слово/ Slovo, 2008.

6.Интернет материалдары -Толеубекова Л. Д. «Көптілділік – білім берудің жаңа сатысы» -Ибраева Ж. М. «Көптілділікті іске асыру- бүгінгі күннің талабы» -Аримбекова А.Г. «Көптілді білім беруде қарастырылатын құзіреттілік мəселелері» -Ерғали Е. «Тіл білудің теңдессіз тиімділіктері» ҰЛТТЫҚ ПАТРИОТТЫҚ ТƏРБИЕ – ОТАНСҮЙГІШТІКТІҢ НЕГІЗІ Серікқызы Шолпан Ш.Есенов атындағы КМТИУ магистранты, Ақтау қаласы. Ғылыми жетекшісі п.ғ.д., Аренова А.Х.

«ХХІ ғасыр–белсенді өмірге қадам басқан жəне ел, халық, отбасы тағдырына жауапкершілікті өз мойнына алатын жастардың ғасыры болуы тиіс» Н.Ə.Назарбаев Қазақстан тəуелсіздік алғаннан кейін алдымызда қазақ халқының тарихын, салт-дəстүрін қайта қарап зерделеу міндеті тұрды. Халықтық тəлім-тəрбие сол халықтың өзімен бірге туып, бірге дамитын күрделі құбылыс. Əрбір ұлттың өзіндік ерекшелігі оның географиялық ортасы, қоғамдық-əлеуметтік болмысбітімімен қатар, ең алдымен сол халықтың салт-дəстүрі, əдет-ғұрпы арқылы көрініс береді. Яғни ол ұрпақ тəрбиесінің күнделікті тіршілікгегі үзілмес үрдісі болып табылады.Өйткені халықтық педагогиканың негізгі міндеті – қоғамдағы қалыптасқан дəстүрлі тіршілікті жалғастыру үшін болашақ ұрпақты алдағы тіршілік күресіне əзірлеу. Демек, салт-дəстүрді сақтау ересектер үшін қасиетті парыздың бірі болса, оған үйрену, игі қасиеттерін бойына сіңіру, отанын сүю жас ұрпақ үшін ауадай қажеттілік.[1] Қазақстанда этнопедагогика ғылымының негізін салушы ғалым профессор С.Қалиевтың ғылыми еңбектерін зерделей келе, тəрбиенің халықтық жəне ұлттық ерекшеліктерін зерттеу жəне отанын сүйгіштікке тəрбиелеу–этнопедагогиканың зерттеу объектісі болып табылады. Халық педагогикасында тəрбие туралы алуан түрлі этностардың (халықтар, ұлттар) халықтық тəжірибесі мен санасында қалыптасқан идеялар мен көріністердің жиынтығын көрсете келе, өз тарихымызда көрсетілгендей жастарға өз елімізді, өз жерімізбен тілімізді қалай қорғағанымыз туралы айтылса, этнопедагогикада – осы халық тəжірибесін жəне көріністерді зерттеумен айналысатынын көруге болады. Қазақтың ұлттық тəрбие жүйесін, ұлттық білім мазмұнын терең зерттей келе Серғазы Қалиев кең көлемде көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, жазған қомақты ғылыми еңбектерінде: «Тəрбие жүйесінің негізіне алынған құндылықтар (ұлттық жəне жалпы патриоттық, адамзаттық) жүйесінің айқындалмауы, идеялық-саяси тəрбиенің шын мəнінде жоққа шығарылуы жəне 191

оның қазақстандық патриотизм ретінде қарастырылатын негізгі компонентінің азаматтық білім берумен алмастырылып, қоғамдағы да патриоттық тəрбиенің «құнсыздануы, шынайы өмірлік құндылықтардан қол үзу жəне оның тар ауқымды прагматикалық көзқарастармен алмастырылуы шынайы патриоттық сезімдерді жоққа шығарып, жастардың арасында сеператистік, ирреденттік көңіл күйді насихаттауға жол ашты» деп жазады.[5] Бүгінгі күндегі Еліміздің егемендікке жетуі халықтардың ұлттық дүние танымының өсуіне жағдай жасады.Қазақ–құдыреттілігі,имандылығы, адамгершілігі көзінен, жүрегінен көрініп тұрған, патриоттығы ішінде ұйып жатқан кең халық. Бүкіл білім беру жүйесі арқылы осыларды сыртқа шығару, жоғарғы дəрежеге көтеру қажет, ол үшін сапалы патриоттық тəрбие керек. Бұлсырттан ғана келетін əсер емес,ол іштен шығатын, дамитын, қалыптасатын ерекше қасиет.Ол-қазақ менталитетінің ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан халыққа тəн санамен келген ойлау нəтижесі.Қайта жаңғырған ұлттық тəрбиенің маңызды бір бөлігі рухани мұрадағы тəлім-тəрбиелік ой пікірлер, патриоттық сана-сезім, оған деген ғылыми көзқарас болып табылады.Қазіргі кезде жоғары оқу орындарында тəрбие беру мəселесіне жаңаша көқарас тұрғысынан қарауды жəне студенттердің патриоттық сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруды көздейтін тəрбиенің формалары мен əдістерін жетілдіруді талап етеді.Бұл Қазақстанның жоғарғы оқу орындарында студенттерге қазақ халқының этностық ерекшеліктерін, тарихы мен мəдениетін, сондай-ақ халықтың батыр ұл-қыздарының ерлік істерін дəріптеу жастарға патриоттық тəрбие берудің жəне оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі. Қазақ халқы ежелден басқа халықтардай Отанын, ұлтын сүйген. Батырларымыз бастаған қазақ халқы Отанын, жерін, ұлтын жаудан қорғаған. Оны Қазыбек би өз сөзінде былай келтіреді: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дəмі-тұзын ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз» дей отырып, қазақ халқының өз елін, жерін қорғаудағы қажырлығын, жанын аямайтын патриоттығын, такаппарлығын көрсетеді.Олай болса, біз жастарға осындай ұлағатты сөздерді санасына сіңіру арқылы, оның өз ата-тегін, ұлтын, халқын сыйлауға, Отанын сүюге, өз еліне деген мақтаныш сезімін оятуға бағыт береміз. Жалпы Қазақстанда тұратын халықтардың қазақ халқының ұлттық тарихына деген қызығушылығын дамыту, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру оның патриоттық сезімін тəрбиелеуде негізгі бағдар болады.[2] Ал қазақстандық патриотизм Қазақстан азаматының өзін осы елдің төл баласы, нағыз азаматы ретінде сезінгенде, Қазақстанды өзінің туған елі, Отаны деп есептеген жағдайда ғана қалыптасады. Қазақстанды мекендеуші өзге ұлт диаспораларының тəлім-тəрбиесін назарда ұстау - Серғазы Қалиевтың ғылыми мектебіне тəн қасиет.«Жастардың саяси жəне азаматтық патриоттық тəрбиесіндегі саяси азаматтық патриотизмді қалыптастыру процесін іске 192

асыруда, Қазақстанды мекендеуші өзге ұлт диаспораларының қазақ тəлімтəрбиесінің қалыптасуына белгілі деңгейде ықпалы бар» деп жазады ғалым Бұл ерекшелік– автор идеяларының жаңашылдығы, ертеңге бағытталған өз менталитетімізді сақтай отырып, отанымызды сүюге деген жаңа бағытқа бұрылуымыз керек деген үндеу іспетті.[6] Бұл жүйені реттеу, ұйымдастыру жəне мəдени,экономикалық аймақтағы этникалық жағдайлардың ерекшеліктері мен нақты шарттарына байланысты Отанға лайықты қызмет етуге дайын болу болып табылады. Патриот ешқашан да тұлғаға ерекше рөлдік ұстаным, қандай да бір қызметтік нұсқаулармен, əлдебіреулермен жарияланған өкілеттілікпен, мəртебемен,қызметтермен немесе əлеуметтік рөлдермен берілмеген. Сондықтанда патриотизм–бұл елі үшін өз еркімен жауапкершілікті мойнына алу, ал жүріс - тұрысы мен мінез құлқы, іс əрекеттеріне өз ары мен намысына бақылаушы болу.Ешкімге де патриот рөлін ойна деп, өзінің Отанымен, елімен патриоттық тұтастық күйзелісін жариялауды тапсыруға болмайды. Қазіргі жағдайда патриотизмнің заманауи нышанын анықтап алу басты мəселе болып отыр. Патриоттық мағананы меңзейтін қазіргі нышанда елдің тағдыры үшін жауапкершілік сияқты сезімдермен қатар, əр түрлі қауіп қатерден елін қорғау сезімі сияқты терең сезімдер көрніс табуы керек. Патриотизм ел, халық, қоғамға қызмет ету үшін үлкен стимул болып табылатындықтан, міндетті түрде халықтың əлеуметтік белсенділігінің болуын ұйғарады.Жастарға жалпы халықтық патриотизм көп жағдайда адамның ішкі эмоционалды əлемімен тығыз байланысты екенін ұғындыру қажет. «Отан» ұғымы оның рухани–адамгершілік негізі болып табылады. Ұлттық патриотизм халық пен қоғамның мүддесін қорғай, қамти отырып, құқықтық нормаларды орындау барысындағы азаматтық іс-əрекеттеріне бағыттай отырып, бір мезгілде өмір құндылықтары, моральдық нормалар, салт-дəстүрлерде бекітілген патриоттық тəжірибені менгеру арқылы нығайтуға ынталандырылады. Бүгінгі таңда ұлттық патриотизм патриоттық дəстүрлер мен құндылықтарды елдің менгергеніне жəне жеке, топтық мінез құлық бағдарламаларына мұқтаж. Жалпы патриотизмді үшке бөлуге болады. Олар: ұлттық патриотизм, мемлекеттік патриотизм, азаматтық патриотизм.[3] Ұлттық патриотизмді Қақақстандық патриот деп те атауға болады. Қазақстандық патриот–бұл Қақақстанға сенетін, өз тағдырын халқының тағдырымен оның ғасырлық дəстүрлерімен байланыстырып, онымен рухани, адамгершілік жəне эмоционалды тұрғыдан байлаулы, қазіргі күн мен болашағын ойлап,сол мақсатта өз мінез құлқын Қазақстандікімен сəйкестірендіретін адам.[4] Мемлекеттік патриотизм бəрінен бұрын біртұтас жəне жоғарғы мақсатмемлекет мүддесі мен ұлттық қауіпсіздікті қамтиды. Бұл патриотизмді дамыту үшін оз отанының тарихын, салт дəстүрін білу, мүдделердің бірлігі мен сол мүдделерді қорғау мен кеңейту, азаматтардың құқықтарын сақтауын бақылаудың жүйелерін жəне азаматтардың қоғам алдындағы міндеттерін орындауын бақылаудың болуын ұйғарады.

193

Азаматтық патриотизм-адамның, қоғамның жəне мемлекеттің өзара əрекетінің ерекше механизмі, ол патриотизмнің басқа да түрлерін жинақтайды жəне мемлекетаралық қатынастар мен халықаралық процестердегі өзінің ұлттық мəдени сəйкестігін қорғаумен байланысты. Патриотизм түрлерін атап көрсету олар арқылы көрінетін халықтың шығармашылық, əлеуметтік-іскерлік мүмкіндігі жіне оның өзіндік ерекшелігін нақтылау деген сөз емес. Патриотизмнің əрбір көрсетілген түрлерін өзінің негіздемесіне, өзіндік ерекшелігіне жəне өзінің болашағына деген халықтың тіршілік əрекетінің беталысын анықтайтын нышандық, нормативтік құнды кеңестік ретінде өмір сүреді деп бекітуге болады. Мұндағы басты мақсат- Отан құндылығында көрсетілген талаптар,қоғамдық байланыс пен оның беталысы арқылы жүзеге асырылатын мəдени артефакт,əлеуметтік қатынас сияқты қызмет түрлері. Қазақстан көп ұлтты мемлекет екені бəрімізге белгілі. Қазақ тəлім тарихына ежелден қатысы бар ұйғыр,өзбек, əзербайжан, түрік халықтарының əдет-ғұрыптарының ұқсастықтары айқын аңғарылады. Ал, орыс, украин, неміс, поляк халықтарының салт-дəстүрлері еуропалық ерекшеліктерін байқатады. Бірақ, бұлардың барлығына ортақ бір қасиет – жалпы адамзаттық құндылық сипаты. Алайда барлық ұлттардың жастары арасында бүгінгі күні қоғам мен мемлекет тарапынан этномəдени тəрбиенің, əлеуметтенудің толығуын бақылаудан айырылып қалғандықтан жастардың көбі халық мəдениетін анахронизм ретінде қабылдайды.Сондықтан да қазіргі жастардың құндылықтар мен нормаларының интерриоризациялануы ұлттықтан тыс тəрбие жүйесінде батыс құндылықтарының аңыздық (миф) фетишизациялануы мен бұрмалалаушылық идеясына негізделеді. Жастардың азаматтық патриоттық тəрбиесіндегі саясат-азаматтық патриотизмді қалыптастыру процесін іске асыру, реттеу, ұйымдастыру жəне мəдени, экономикалық аймақтардағы этникалық жағдайлардың ерекшеліктері мен нақты шараларына байланысты өз Отанына лайықты қызмет етуге дайын болу болып табылады.Осылайша ең тиімді тəрбие жұмыстарын ұйымдастырудың алғы шарттары төмендегідей болуы тиіс: -болашақ жастарымызға, олардың отанымызды құрушы жəне сақтаушы тұлға, азамат ретіндегі патриоттық сана сезімін қалыптастыру; -жас адамның əлеуметтік көп деңгейлік тіршілік ету ортасындағы мəдени құндылық тəжірибесін насхаттау; -туған жерге деген махаббатқа баулу,өз ата- бабаларының естеліктеріне деген адалдық пен қызығушылығын ояту; -өз отбасының, тегінің генетикалық тамыры туралы білуін қалыптастыру; -салауатты өмір салтын қамтамасыз ету жəне оған насихаттау; -еңбексүйгіштікті қалыптастыру, кəсіби бағдарды жүзеге асыру, жастардың алдағы өмірі туралы елестете алуын белсендіру; -патриоттық тəрбиелеу, əдістемелік қамсыздандыру бойынша іс - шараларын өткізудің материалдық қорын дамыту; 194

-əрбір жастың қызығушылықтары мен бейімділіктерін терең зерттей отыра дамыту жəне оларды патриоттық бағытқа бұру; -қазіргі кезеңдегі елдің əскери құрлыс қорғанысындағы мемлекеттік саясатты ұғындыру; -тарихи - мəдени ұрпақ сабақтастығы негізінде ұлттық құндылықтары мен нысанасын қалыптастыру; -ұлтшылдық, экстремеитикалық, радикалды ұйымдармен насихатталған жат қылықтарды шектеу; -əлеуметтік маңызды құндылық жəне білім беру орындарының барлық түрлерінде оқыту мен тəрбиелеу жүйесінде азаматтық пен патриотизм мəселелерін көптеп енгізу; -атқарушы билік орындары жəне қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдар мен біріге отырып бұхаралық ақпарат құралдары арқылы патриоттық жұмыстарды одан əрі жандандыру; Бұл жастарға этнопедагогикалық негізде білім беріп, патриоттыққа тəрбиелеу ісіне нұсқау əрі оның қажеттілігін айқындайтын бағдарлама деуге болады. Сол сияқты тəрбие тұжырымдамасында тəрбие үдерісін ұйымдастырудың қағидаларында этникалық қағида этникалық мəдениет негізінде жалпы ұлттық мəдениеттің гүлденуіне ықпал жасайды. Біз тəрбиенің қойған мақсатынан жəне одан туындайтын міндеттерге сүйене отырып тəрбие жұмысының бағыттарының ішінде мынадай бағыт айқындалғанын білеміз. Азаматтық-патриоттық, құқықтық жəне полимəдениеттік тəрбие гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю жəне құрметтеуге, оның таңдаулы дəстүрлерін сақтауға жəне оны дамытуға, азаматтық ұстанымды жəне патриоттық сананы, қалыптасқан ұлттық өзіндік сананы, ұлт аралық мəдени қарым-қатынасты қалыптастыруы тиіс. Қалай болғанда да патриоттық сезімді оятуда жастар арасында мемлекет тарапынан қолдау əрқашанда болуы заңды құбылыс. Өйіткені ол əлеуметтікэкономикалық, құқықтық, ұйымдық шарттар мен кепілдемелер құру жөніндегі мемлекеттік қызмет. Сондықтан да үкімет тарапынан арнайы бағдарламалар қабылдануы тиіс. Жас ұрпақты патриотизмге тəрбиелеу – бұл тұлғаның, елдің, оның мəдениетінің бірегейлігі, əлеуметтің, халықтың əлеуметтік психологиясының ерекшеліктері толымды көрініс табатын қоғамдық өмірді ұйымдастырудың мəні мен мақсаттарын пайымдау арқылы жүйелі дамуы. Патриотизм міндетті түрде тұлғаның жоғары əлеуметтік белсенділігін көрсетеді, өйткені, оның өзі еңбекте табыстарға жету үшін, қоғамға, ел жұртқа, халыққа қызмет ету үшін биік серпін болып табылады. Пайдаланған əдебиеттер: 1.ҚР білім ұйымдарындағы тəрбиенің кешенді бағдарламалары. Астана, 2012.

2.Мемлекеттік жастар саясаты. Даму тəжірибесі мен тұжырымдамасы. 4 бөлімді.1 бөлім.Н.Н.Уразов, Г.Н.Шойкин жəне т.б.Астана:ҚР. МКИОС, 2003.

2.Жашиев Р. Білім берудің ұлттық моделін ұсынамыз/ Білім-Образование, 2006.

3.ҚР білім беруді дамытудың 2005-2015жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // білім жəне ғылым хабаршысы. 2009.

195

4.Қазақ халқының тəлім–тəрбие тарихынан. [Құрастырғандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев].Алматы: Рауан, 1992.

5.Тəлім–тəрбие хрестоматиясы.[Құрастырғ С.Қалиев,Г.Жексенбаева].– Алматы: Рауан, 1996. МЕКТЕПТЕ ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУ ҮДЕРІСТЕРІ Егембергенова М.Ы., Тасполат М.П. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ, кафедраның аға оқытушылары

Елбасымыздың «Қазақстанның əлеуметтік модернизациясы: Жалпыға ортақ еңбек қоғамына жиырма қадам» атты концептуалды баяндамасында даму мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға қатысты «əлеуметтік қорғаудан – əлеуметтік өрлеуге» көшу жөніндегі алға қойылған нақты міндеттері тұлғаның кешенді түрде өзін-өзі көрсетуі үшін қажетті жағдай жасауды болжайды. Бұл ретте, ҚР Президенті атап өткендей, «бұл жерде мемлекеттің қамқорлығы басты тəсіл болмауы керек, керісінше бұл азаматтардың өзіне деген сенімін қалыптастыруға көмектесетін жағдай жасау болып табылады». Осы контекстегі қызметтің маңызды бағыттарының бірі оларды білім беру үдерісіне қосу болып табылады, себебі, инклюзивті білім беру, яғни, мүмкіндігі шектеулі балаларды даму мүмкіндіктері қалыпты сыныптастарымен бірге оқыту олардың күнделікті өмірге қажетті қабілеттерін қалыптастыруға жəне олардың еңбек нарығына шығуына көмектеседі. ҚР «Білім туралы» Заңының 1-бабына сəйкес мемлекет инклюзивті білім беруді іске асыра отырып, даму мүмкіндігі шектеулі азаматтарды білім берудің барлық деңгейлерінде дамуындағы ақаулықты түзету жəне əлеуметтік бейімдеу, олардың білім алуы үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында жалпы білім беру үдерісінде балаларды біріктіру ұйымдарының қажеттілігін құруға мүмкіндік туғызатын негіздер, өзара байланыстыру ресурстары мен мерзімдері бойынша іс-шаралар кешені қарастырылған. Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыратын іс-шаралар жоспарында: -инклюзивті білім беру үшін жағдайлар туғызатын мектептер үлесін арттыру; -даму мүмкіндігі шектеулі балалар арасында инклюзивті біліммен қамтылған балалар үлесін арттыру; -мектептегі инклюзивті білім беру жүйесін жетілдіру жəне білім беру қызметінің сапасын көтеру көрсетілген. Инклюзивті білім – бұл мүмкіндігі шектеулі білім алушылардың жалпы білім беру үдерісіне қосылуына, яғни кедергілердің жойылуына жəне олардың сапалы білім алуына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында əлеуметтік бейімделуіне бағытталған білім беру үдерісі. Төмендегі санаттар бойынша инклюзивті білім алуға жатқызылатын балалар: 196

-денсаулығында ақауы бар балалар (мүмкіндігі шектеулі балалар, мүгедек балалар); - қоғамда əлеуметтік бейімделуі қиын балалар (əлеуметтік-экономикалық жəне əлеуметтік-психологиялық төменгі деңгейдегі отбасылардан шыққан девианттық мінез-құлықты балалар); - мигранттардың, оралмандардың, босқындардың отбасыларынан шыққан балалар. Мүмкіндігі шектеулі балалардың инклюзивті сыныптарға қабылдануы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы №499 қаулысымен бекітілген «Жалпы білім беру ұйымдары (бастауыш, негізгі орта жəне жалпы орта) қызметінiң үлгілік қағидаларының» нормативтік нұсқамаларымен айқындалған. Жалпы білім беретін мектептердің инклюзивті сыныптарындағы оқушылардың саны білім беру саласындағы уəкілетті орган бекіткен нормативтік-құқықтық актілермен реттеледі. Жалпы білім беретін мектептердегі оқу үдерісінде инклюзивті оқыту жалпы білім беру бағдарламалары бойынша МЖМБС-ға сəйкес жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы жəне оларға психологиялық-педагогикалық, коррекциялық қолдау көрсету: 1) инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын жалпы білім беретін мектеп сыныптарында дені сау балалармен бірге даму мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқыту (инклюзивті сыныптар).

2) жалпы білім беретін мектептердегі арнайы сыныптарда жүзеге асырылады. Инклюзивті білім беретін арнайы сыныптар оқушылардың даму мүмкіндіктерінің бұзылу түрлері бойынша: - есту қабілеті бұзылған балаларға арналған (ішінара естімейтін, сөйлеу қабілеті қиын, бірақ есту құралының көмегімен сөздік қорын өз бетінше жинақтау мүмкіндігін сақтайтын балалар); - көру қабілеті бұзылған балаларға арналған (көру өткірлігі ерекше төмендеген нашар көретін 0,05-0,5-ке дейін оптикалық түзетілген балалар); - ауыр тіл кемістігі бар балаларға арналған (ауызша жəне жазбаша сөйлеу қабілетінің тұрақты бұзылысы бар, яғни сөйлеу тілінің қарым-қатынас қызметі бұзылған балалар); - тірек-қимыл аппаратында бұзылысы бар балаларға арналған (қимылқозғалысының жартылай немесе толық бұзылысы); - психикалық дамуы тежелген (ПДТ) балаларға арналған (психикалық дамуының қалыпты жағдайдан ауытқуы, яғни органикалық минималды зақымдары немесе орталық жүйке жүйесінің функционалдық кемшілігі бар, сондай-ақ ұзақ уақыт бойы əлеуметтік депривация жағдайында болған балалар); - интеллектісі бұзылған балаларға арналған (танымдық əрекеттерінің тұрақты бұзылыстары, яғни ақыл-ой кемшілігінің жеңіл жəне орташа түрі) жүзеге асырылады.

197

Инклюзивті білім беретін жалпы орта мектептерде сабақ ерекше білім алу қажеттіліктері бар оқушыларға даралау тұрғысынан қарастырылып өткізіледі. Тіл мен əдебиет пəндерінің мұғалімі оқушылардың ауызша жəне жазбаша сөйлеу тіл кемшіліктерін ескеруі керек, сөздердің дұрыс дыбысталу деңгейінің дамуына, сөйлеу тілінің лексикалық-грамматтикалық жағына, байланыстырып сөйлеу ерекшеліктеріне назар аударуы тиіс. Математика жəне жаратылыстану пəндерінің мұғалімі интеллектісі бұзылған балалардың танымдық əрекеті мен эмоциялық-ерік саласындағы ерекшеліктерді ескеруі керек, сонымен қатар, психикалық дамуы тежелген (ПДТ) балалардың психофизикалық ерекшеліктері тұрақты түрде назарда ұсталынуы тиіс. Адам жəне қоғам білім беру саласына байланысты пəндерінің мұғалімі балаларды қоғамға бейімдеуде жəне олардың мінез-құлықтарын түзетудегі жақсы,оңтайлы əлеуметтендірушілік жəне тəрбиелік əлеуеттеріне (əлеуметтікэкономикалық жəне əлеуметтік-психологиялық жағдайы төмен, оралмандар, босқындар, аз ұлттар отбасыларынан шыққан, девиантты мінез-құлықты балалар) сонымен қатар, мүмкіндігі шектеулі балаларға көңіл бөлуі керек. Музыка жəне бейнелеу өнері пəндерінің мұғалімі тірек-қимыл аппараты жəне сөйлеу, есту, көру бұзылыстары бар балаларды оқыту үдерісіндегі қиындықтарын,оңтайлы психологиялық-эмоциялық күйге келтіруін дамытуын,ұсақ моторикасын жəне танымдық іс-əрекетін белсендіруін ескеруі керек. Технология пəнінің мұғалімі жеке тəсілдерді қолдану жəне жеңілдетілген тапсырмалар беру арқылы тірек-қимыл аппараты, ПДТ жəне интеллектісінде бұзылысы бар оқушылардың [] сенсорикасы (сезімталдығындағы) мен ұсақ моторикасындағы, танымдық əрекетіндегі ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Дене шынықтыру пəнінің мұғалімі тірек-қимыл аппаратындағы бұзылыстарын ескеруі, жалпы жəне ұсақ моторикасына назар аударуы, сонымен бірге, мүмкіндігі шектеулі оқушыларға арналған балалардың денсаулығын нығайту мен дене дамуына арналған арнайы жаттығуларды жоспарлауы керек. Сонымен қатар, сабақ өткізу кезінде есту, көру бұзылыстары бар балалардың ерекшеліктерін ескеру (анық жəне нақты командалар беру, əрекеттерді арнайы көрсету жəне т.б.) жəне емдік дене шынықтыруларды ұйымдастыру қажет. Арнайы білім беру ұйымдары мен инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын білім беру ұйымдарында оқу жылының басталуы мен ұзақтығы, каникул күндері республиканың барлық жалпы орта білім беретін мектептерінде іске асырылып жатқан оқу мерзімдеріне сəйкес бекітіледі. Психологиялық-педагогикалық қолдау қызмет жұмысын ұйымдастыру үшін инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын білім беру ұйымдары мен арнайы білім беру ұйымдарының штатында мына мамандар болуы керек: арнайы психолог, логопед, арнайы педагогтар (тифлопедагог, сурдопедагог, олигофренопедагог),емдік дене шынықтыру нұсқаушысы,əлеуметтік педагог.

198

2011 жылдың 9 қыркүйегінде ашылған Оңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласындағы №89 мектебінде қазіргі білім беру саясаты барлық санаттағы оқушылардың, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі оқушылардың сапалы білім алуы жақсы жолға қойылған. Соңғы 2 жылда бұл жұмыстар оң нəтижелерін көрсетуде. Қазіргі таңда мектеп-лицей статусын иеленген бұл білім ұйымында 2 логопед,2 дефектолог,2 психолог,1 əлеуметтік педагог,2 медицина қызметкері инклюзивті сыныптарда оқитын мүмкіндігі шектеулі балаларға коррекциялықпедагогикалық қолдау көрсетеді. Білікті, өз ісінің маманы, жоғары санатты логопед маман Абдуразакова Қызтумастың мұндай оқушылармен жұмысты жоспарлы түрде шебер ұйымдастыруы өз жемісін көрсетуде. Мектепке оқушыларды, əсіресе 1сыныпқа қабылдау үдерісі дефектолог, логопед, психолог мамандардың қатысуымен өтуі–баланың даму мүмкіндіктерінің бұзылу түрлерін анықтауға көп себін тигізуде.Əсіресе, ауыр тіл кемістігі анықталған оқушылармен жүргізіліп жатқан жүйелі жұмыс–білім алу мүмкіндігі мен қажеттілігі əртүрлі оқушыларды бірге тəрбиелеу мен оқытуға жайлы жағдай жасалған мектептің алғашқы жемістерінің бірі. Сөйлеу кемістігінің ауыр түрі–тұтығу. Ол баланың психологиясын жарақаттайды,дұрыс келе жатқан тəрбие процесін тоқтатады, сөйлеу қатынасына кедергі жасайды, айналасымен, əсіресе балалар арасындағы қарымқатынасын қиындатады. Тұтығуда сөздің еріксіз тоқталуы, сонымен қатар жеке дыбыстар мен буындарды қайталауға əкеп соғатын жағдайлар пайда болады. Қазіргі кездегі логопедияда тұтығу сөйлеу аппараты еттерінің дірілдеп тырысу салдарынан болған сөйлеу шапшаңдығының бұзылуымен анықталады. Осындай тіл кемістігімен есепте тұрған 31 баламен кесте бойынша жеке логомассаж, логоритмика,тілге,жұмсақ таңдайға,биологиялық белсенді нүктелеріне массаж жасай отырып, тұтығудан айықтырудың комплексті əдістерін қолданған Абдуразакова Қызтумасқа ата-аналардың айтар алғысы шексіз. Бұл ретте мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беруді ұйымдастырудың басты ұстанымы– əр баланың дербестігі мен жеке тұлғасын құрметтеу жəне де даму жолының осы ерекшеліктеріне сəйкес оның құқықтарын қолдауды талапқа сай жүргізу – білікті басшының еңбегі екенін атап өткім келеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.2014-2015 оқу жылында ҚР жалпы орта білім беретін (сонымен бірге инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын) ұйымдарында ғылым негіздерін оқытудың ерекшеліктері туралы əдістемелік нұсқау хат, Астана қаласы, 2014 2.Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы, №2, 2013 3.Сынып жетекшісінің анықтамалығы, №9, 2014 4.Инклюзивті білім берудегі педагогикалық-психологиялық сүйемелдеу Айткенова М.Б., Аймагамбетова Д.К «Өрлеу» БАҰО» АҚФ Қарағанды облысы бойынша ПҚБАИ 1, ЖББОМ 199

ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ – ҚОҒАМ ҚАЖЕТТІЛІГІ Нурманова Венера Алгабековна «Өрлеу»БАҰО» АҚ Қызылорда филиалы «Инновациялық технологиялар жəне ғылыми жаратылыстану пəндерді оқыту əдістемесі» кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.магистрі

Бүгінгі таңда адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тəрбиелеу ісіне тəуелді.Рухани дағдарыстың көріністерін күнделікті өмірімізде де, жалпы əлемдегі қатігездік пен мейірімсіздік нəтижелерін барлығымыз да ақпарат құралдарынан болсын, күнделікті өмірден болсын естіп-көріп жүрміз. Ендеше, адамгершілік–рухани құндылықтарды болашақ ұрпағымызды оқытып, үйрету, тəрбиелеу үрдісінде басты мақсат қылуымыздың маңыздылығына ешкім күмəн келтіре алмас. Бүгінгі қоғам алдында тұрған ең жауапты міндеттəуелсіз мемлекетіміздің уығы боп қадалатын қоғам мүшелерін, яғни жас ұрпақты адамгершілік қасиетке тəрбиелеу, тиянақты білім беру. «Адамға ең бірінші білім емес тəрбие берілуі керек, тəрбиесіз берілген білім адамзаттың жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат əкеледі». (ƏлФараби) Тəрбие бұл - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тəжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дұниетанымын, өмірге деген көзқарасын жəне соған сай мінез-құлқын қалыптастыру əрекеті. Тəрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол,еңбекқор,іскер тұлғаны қалыптастырып, оның бойына игі қасиеттерді сіңіру. Өскелең ұрпаққа адамзат тарихында ұрпақтанұрпаққа жалғасып келе жатқан патриоттық тəрбиені, отаншылдықты, елжандылықты дамыту-қазіргі кезде көкейкесті мəселелердің бірі болып табылады. Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасының «Қазақстан мұраты» деп аталатын бөлімінде айтып өткендей еліміздің тұтастығын, оны ішкі жəне сыртқы күштерден сақтау міндеті, жастарды отаншылдық,елжандылық,патриоттық рухта тəрбиелеуді жүктейді.[1]. Мемлекетіміздегі білім беру жүйелері мен білім беру мазмұны жылданжылға жаңару жолында. Оның басты себебі əлемдік өркениетке ілесе отырып елімізді бəсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу идеясы болып отыр. Мұндай күрделі де жауапты мақсатқа қол жеткізу үшін көптеген міндеттер туындайды. Ол міндеттерді іске асырушы маңызды əлеуметтік институттарының бірі, əрине мектеп. Ендеше бүгінгі күні мектеп алдында оқушылар бойына бірқатар қасиеттерді қалыптастыру міндеттері тұр. Олар төмендегідей: Жаһандану заманына лайық əлемдегі жаңаруларға сəйкес икемді ойлауды қалыптастыру;Ұлттық мəдениетке негіздеп, əлемдік мəдениетті меңгеру; - Ана тіліне жетік бола алатын өзге тілдерді меңгеру жəне тіл арқылы өз мəдениетінің жетістігін өзгеге таныту; - Көпұлтты Қазақстан жағдайында діни, ұлтаралық, нəсілдік 200

толеранттық қасиет қалыптастыру арқылы мемлекетте бейбітшілік пен ынтымақтастықтың орнауына өз үлесін қосу;-Толерантты бола отырып мемлекеттік тілге, рəміздерге құрметпен қарау жəне рухани адамгершілікке, елжандылыққа тəрбиелеу;-Салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы демографиялық жағдайға ықпал ету жəне т.б. Аталған міндеттердің ішінде бүгінгі күні кімді болса да толғандырмай қоймайтын рухани-адамгершілік мəселесі болып отыр. Өйткені, бүгінгі таңда рухани-адамгершілік тəрбиенің өзектілігі бұрыңғы соңғы кезеңнен бірнеше мəрте арта түсті. Бұл соңғы жылдардағы қоғамдағы өзгерістерге жəне жаһандану үдерісіне байланысты туып отырған заман қажеттілігі.Қазақстандық патриотизмді жоғары деңгейде қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі–өмірдің əлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру, елді өркендету, қарапайым халықтың жағдайын жақсарту. Оқыту мен тəрбиелеудің маңызды міндеттерінің бірі–жастарда ұлттық нышандарға:Туға,Елтаңбаға,Əнұранға, ұлттық мерекелерге патриоттық сезімдерін мақсатты түрде қалыптастыру. «Өзін-өзі тану» пəнін оқыту арқылы да рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасы көп септігін тигізетіні сөзсіз. Бұл бағдарламаның негізгі құзыреттілігі: - Өзінің өмірлік ұстанымынды табу;Адамгершілік нормаларға сəйкес əртүрлі жағдаяттарды дұрыс шешу;-Өзіне, адамдарға, қоршаған ортаға адамгершіліктерді қалыптастыру; - Адамдарға, туысқандар мен жақындарға мүмкіндігінше көмек көрсету; - Белсенділік, азаматтылық пен патриоттықты таныту;-Тəжірибеде қоғамға қызмет ету дағдыларын қалыптастыру. Бұл үдерістің көсеткіштері оқушылардың руханиадамгершілік негіздерін дамытуын қамтамасыз ететін жетістіктерімен анықталады.[2]. Рухани-адамгершілік тұрғыда берілетін білім мазмұнында ұлттық руханиятымыздың өзегін құрайтын қазақ халқының ауыз əдебиеті үлгілері, атап айтқанда, тұрмыс-салт жырлары, лиро-эпостық жырлар, мақал-мəтелдер, жаңылтпаштар, айтыс өнері мен шешендік сөздердің таңдаулы үлгілері беріледі. Халық ауыз əдебиетіндегі адамзаттық мүддені қорғайтын, өмірге бейімдейтін, əртүрлі əдептілік, əсемдік, əділдік жəне шыдамдылыққа жетелейтін құндылықтарды оқып-үйрену арқылы оқушылар халқымыздың дінін, дүниетанымын, мəдениетін танып, олардан тəлім алады. Батыр бабалардың елін, жерін қорғаудағы ерліктері;лиро-эпостық жырлардағы сүйіспеншілік пен мөлдір сезім,салт-дəстүр;өнеріндегі ой тереңдігі, тапқырлық,суырыпсалма ақындықтан көрінетін даналық балалардың өз халқына деген сүйіспеншілік құрмет сезімін асқақтата түседі. Əдебиеттің ерекше жанры драмалық туындылардағы кейіпкерлерімен кездесе отырып оқушылар адам бойындағы жағымды жəне жағымсыз қасиеттердің мəнін ұғынып, өз мінездерінде оғаштық көрсетпеуді түсінетін болады. Қазақ халқының ұлағатты өнегесі арқылы адамгершілікті тəрбие төңірегінде қаншама құндылықты ойлар айтылған. Рухани- адамгершілік мазмұндағы əдеби көркем мəтіндерінің ішінде атап айтатын болсақ, Абай мен Шəкəрім шығармаларының алатын орны ерекше. Екеуі де, адамзат баласын, адам əлемін сезіне, сүйе білуге шақырып ізгілік еліне сара жол салады. Абайдың «Он жетінші» қара сөзін 201

оқып түсіну арқылы оқушылар қайрат, ақыл, жүрек үшеуінің айтысын талдап, олардың адам үшін артықшылықтары неде, адамның мəнді де мағыналы өмір сүруі үшін ненің жақсы, ненің жаман екенін қалай ажыратқаны жөн, не нəрсеге мəн беріп, нені басшылыққа алғаны дұрыс екенін байыптайды.Ал Ш.Құдайбердіұлының «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын – адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек» деген нақыл сөзде айтылған адамның жақсы өмір сүреуіне негіз бола алатын адами қасиеттердің мəнін ұғыну оқушылардың өз бойларындағы адамгершілік қасиеттерді дамытуына ықпал етеді. Адамгершілік қағидаттарды көрсететін əдеби көркем мəтіндер оқушының интеллектуалды-шаығармашылық қабілеттерін, логикалық ойлауын, ақыл-парасатын елестете алу,қиялдай білу дағдыларын қалыптастырады. [3]. Шығармашылық көңіл - күй оқушының басқа пəндерді де құлшыныспен оқуына əсер етеді. «Өзін-өзі тану» пəн оқулықтарының басқа мектептік пəндерден айырмашылығы: бұл пəнде ғылыми негіздегі терминдер емес, керісінше құндылықты бағдардағы тəрбиелік мəнді ұғымдар алға шығатындықтан, оқу мəтіндері оқушылардың өзіндік «Менің» қалыптастыруға ықпал ететіндей мазмұндағы қазақ халқының көрнекті ақын-жазушылардың ғибратты тəлім сөздерімен айшықталады. «Өзін-өзі тану» пəнінің оқулығы рухани-адамгершілік білім мазмұнының меңгеруін жəне жеке тұлғаның үйлесімді дамуын қамтамасыз ететіндіктен, оның үйлестірушілік қызметі сонымен қатар оқыту үрдісін ұтымды ұйымдастыруды жəне оқушылардың меңгерген рухани-адамгершілік құндылықтарын өмірлік жаңдаяттарда орынды қолдана алу құзыреттіліктерін қалыптастыруды да қарастырады.Ал бұл оқу материалдарының жұйелі баяндалуын қамтамасыз ететін жүйелеуші қызметі мəтіндердегі ой тазалығы мен тұшымдылығын қажет етеді. Берілген оқу материалдары бойынша оқушылар сыйластық, қайырымдылық, кеңпейілділік, жанашырлық, бауырмалдық тəрізді адамгершілік құндылықтардың адамдардың өзара қарым-қатынас жасаудағы мəнділігін ұғынады. Əр тақырыптың мазмұнын ашатын ата-баба өнегесі, əке мен бала қатынасы, ана мен əке қатынасы, қоршаған орта, күнделікті тіршіліктегі сыйлстық пен мейірім,ар-ождан, қайрат,ақыл,жүрек, жан мен тəн сұлулығы, т.б. құндылықтардың адам өміріндегі қажеттелгін сезініп, пайымдай алғанда ғана толық адам ретінде қалыптасуға мүмкіндік туады. Ол үшін адам өзіне не қажет екенін сезіне білу қажет. «Қазақ əдебиеті» мен «Өзін-өзі тану» пəндерінің ықпалдасуындағы ұқсастық мыналар: - Мазмұндық құрылым (мəтіндерден құралған оқу материалдары)-Тəрбиелік мақсат (рухани-адамгершілік тұлғасы жоғары, елжанды, əскер де білікті азамат қалыптастыру) арқылы ұштаса отырып жалпы білім жүйесіндегі өзге пəндермен де кіріге алады деп санауға болады. «Қазақ əдебиеті» мен «Өзін-өзі тану» пəндерінің мазмұндық құрылымының ықпалдасуында сөз өнерінің көркемдік қуаты оқушының жеке тұлғалық дүниетанымының қалыптасуына қызмет етсе, оның адамгершілік аспектісі адамдардың өзін-өзі тануына, айналасындағылармен жарасымды қарым-қатынас жасай алуға, тəлім- тəрбие алуға қызмет көрсетері даусыз.

202

Жастар бойында рухани-адамгершілік қасиеттер қалыптастыру үшін жүйелі де кешенді жұмыстар жүргізу керек, жалпы əлеуметтің педагогикалық мүмкіндіктерін кіріктіру қажет дегендей келесідей ұсыныстар ұсынамын: Оқушылар бойында рухани-адамгершілік қасиеттер қалыптастыру үшін, ең алдымен мектеп өмірін педагогикалық жүйе, яғни тұтас педагогикалық үрдіс ретінде қалыптастыруға қол жеткізу керек; - Білім беру ұйымдарында руханиадамгершілік тəрбие беру жолдары бойынша ата-аналардың білімін көтеретін ағартушылық жұмыстарды жиі де жүйелі ұйымдастыру;-Біліктілік арттыру институттарының оқу жоспарларында осы мəселеге қатысты курстық жəне курсаралық шаралардың саны мен сапасын арттыру; - Рухани-адамгершілік тақырыптағы кинолар, деректі фильмдер мен ойындар, мультфильдер көп болуына ат салысу жəне əр мектепте оның картотекасын жасау, өйткені қазіргі кезеңде оқушылардың кітап құмарлығынан гөрі теледидарқұмарлығын мақтан тұтатынымыз белгілі.Сонымен қатар рухани-адамгершілік туралы материалдарды пəн сабақтарында пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында бейнематериалдармен қоса электрондық оқулықтар жасалуы тиіс.[4]. Қорыта келгенде, қай кезде де, қай жерде де, қай ортада да болмасын өсіп келе жатқан жасөспірімдердің рухани-адамгершілік қасиетін қалыптастыру арқылы толыққанды жетілген азамат етіп тəрбиелеуге болады дегім келеді.Рухани қасиет пен білім беруде адам дамуының рухани үйлесімділігін түсінуді қамтамасыз етеді. Сондықтан келер ұрпақты тəрбиелеу мен білім беру өзге ұлттық құндылықтар негізінде рухани - адамгершілік қасиетін қалыптастыруда деп түсінеміз жəне ол кезек күттірмейтін мəселе.

ТВОРЧЕСКАЯ РАБОТА КАК ПУТЬ К ВОСПИТАНИЮ ЛИЧНОСТИ Мусабекова Рабига Исматовна Старший преподователь Филиал АО "НЦПК "Орлеу" ИПКПР по Жамбылской области, г.Тараз

Вопросы требования к современному обществу по развитию индивидуальной личности в подрастающем поколении и развитии активных жизненных принципов главную роль в процессе обучения является взаимодействие учителя с учеником. Обеспечение ученику познавательной деятельности субъекта обязывает ученика под руководством учителя создать условия для активных действий. [1, с. 115]. Решение этих задач осуществляется за счет обновления учебного процесса. Если ученик на уроке активен, то есть уверенность в том, что он осилит трудности, может делать выводы, находить ответы на вопросы самостоятельно, и все это в итоге приведет к возможности формирования познавательной активности и индивидуальных навыков. Необходимые условия для выявления активности учеников – это индивидуальные познавательные 203

действия. Это требует поэтапному усвоению самостоятельных работ, различных по содержанию и дидактических целей. Но основными средствами обучения активности учебы, кроме самостоятельных работ являются, эврестические беседы, контроль, проблемные ситуации познавательные задачи, умения думать самостоятельно. Во-вторых всякая самостоятельная работа не является высшим уровнем индивидуальности и познавательности в деятельности учащихся. Наряду с выполнением творческих работ ученики должны выполнять самостоятельные работы, которые направлены на закрепление усвоенных знаний,формирование навыков. Такие самостоятельные работы являются по форме индивидуальными. Самостоятельная работа и индивидуальные действия рассматриваются в трудах П.И.Пидкассистого так проанализированы, как дидактическая категория. Автор при составлении систематического анализа выявил две группы познавательной деятельности: А) совместная деятельность учителя и ученика; Б) индивидуальная деятельность ученика. Это: 1. Объяснение усвоенного.

2. Учитывание постоянной связи.

3. Понимание содержание усвоенного материала.

4. Использование в практике.

5. Действия исходят из причин, а это важно для учеников. Действия учеников состоят: - Нахождение новых фактов и их описания.

- Систематизация фактов.

- Нахождение в предмете нового, не увиденного другими.

- Связь между фактами.

- Нахождение путей к практическим действиям.

- При нахождении новых идей.

- Решение измененных ситуаций.

- Формирование решений. Учитывая особенности усвоения мышления каждого ученика при организации самостоятельных работ нужно давать индивидуальные задания. Для этого на уроках обучая и воспитывая необходимо еще и формирование следующих качеств.

1.Формирование изменения жизненных ситуаций.

2.Формирование оценивания. Оценивание своих знаний.

3.Оценивать различные мнения, свое и своих товарищей, во время урока, во время обсуждений, уметь оценивать увиденные кинофильмы.

4.Развитие речи, умение использовать различные виды высказываний, составлять план по содержанию текста, умение рассказывать и т.д. Таким образом, индивидуальные задания дают возможность выявлению уровня знаний и усвоения темы. Каждой группе детей необходимо готовить индивидуальные задания. Воспитание детей посредством самостоятельной работы развивает творческие способности ребенка и позволяет делать выводы самостоятельно.Для этого учитывается возрастные особенности учеников.

204

Показанные факты связанные наряду с понятием самостоятельная работа, использования понятия индивидуальных действий учащихся, особенности самостоятельной работы и индивидуальной деятельности, нужно в промежке эффективного проведения урока, использовать много наглядных пособий и дидактические материалы. Самостоятельная работа проводится не только как повторение пройденного материала, закрепление нового материала, но и на всех этапах урока. В зависимости от цели урока, выполнение самостоятельных работ в начале урока, в конце урока, позволяет детям расти личностно. [2, с. 15]. При организации самостоятельных работ учащихся нужно соблюдать необходимые принципы: -Самостоятельная работа должно соответствовать требованиям.

-Самостоятельная работа должна развивать логическое мышление учащихся.

-Каждая самостоятельная работа должна проверяться и оцениваться.

-Форма и содержание самостоятельных работ должна быть разной. Рассмотрим выполнение учениками творческих заданий. В целях того, чтобы дети вспомнили состав числа нужно провести работу в игровой форме. Например, учитель берет в руки мяч обращает внимание детей на себя. Это пишется и рассматривается по содержанию и цели урока. К этому относятся игровые задачи, задачи в стихах, задачи– загадки, скороговорки. Выполнение творческих задач развивает быстрое усвоение, понимание, восприятие, внимание. [3,с. 122]. Решая задачи данные в учебнике, дети самостоятельно учатся составлять задачи. Составление игровых задач должны быть осознанными, интересными и соответствать уровню знаний учащихся. Можно по написанным вопросам на доске составить задачу, таким образом, в процессе урока ученики должны самостоятельно решать эти задачи. По данным условиям задачи самостоятельно составить задачу другого содержания, решение задач по карточкам и дополнительному материалу можно развивать творческие навыки учащихся. При работе с творческими заданиями развивается познавательная деятельность и патриотические качества. Поэтому нужно обратить внимание на воспитательное значение. Сегодня век космоса. Поэтому в доказательство того, что наука прекрасна, ученик должен включить в свои мысли о новостях науки, при составление задач, нужно развивать умственные способности. Такие задания ученик решает, вычисляет объема своего дома, познает свою часть этих дома, правильному использованию вещей, бережливости, также осознание что, он является членом этой семьи. При выполнении самостоятельных и творческих работ можно использовать технические средства. [4, с. 399]. Решенные учеником самостоятельно задачи, которые продемонстрированы через интерактивную доску, позволяет возродить в них гордость, в том, что среди учеников встречаются те, которые быстро и устно решают задачу. Этим ученикам даются дополнительные задачи, чтобы развить их одарённость.Польза творческих заданий при формировании самостоятельности, познавательности и взгляда на мир – необпоримо велико.

205

Список использованной литературы: 1.Бабанский Ю.К. Методы обучения в современной общеобразовательной школе. М.: Просвещение, 1985.

2.Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении: Логико-психологические проблемы построения учебных предметов / Психологический институт Российской академии образования. 2-е изд. - М.: Педагогическое общество России, 2000.

3.Качество знаний учащихся и пути его совершенствования. /И.Я. Лернер, Л.Я. Зорина, Г.И. Батурина и др. / Под ред. М.Н. Скаткина, В.В. Краевского. М.: Педагогика.

4.Шевченко С.Д. Школьный урок: как научить каждого. М.: Просвещение, 1991 КӨМЕКШІ МЕКТЕПТЕ ОҚИТЫН ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ САПАЛАРЫН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ Утеева Нагима Есенбаевна, Тургунова Динара Камалбековна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ, «Мұғалімнің кəсіби дамуын педагогикалық-психологиялық сүйемелдеу» кафедрасының аға оқытушылары

Психологиялық тренинг-топтық жұмыстың кез-келген түрі емес. Бұл өзінің мүмкіндіктерімен, шектеулерімен, ережелері мен мəселелерімен айқындалған топтық жұмыстың ерекше түрі. Тренинг оқытудың түрі, жаңа дағдыларды игеру, өзінің бойынан жаңа психологиялық мүмкіндіктерді ашуды білдіреді. Оқытудың бұл түрінің ерекшелігі дəріс алушылар онда белсенді бағыт ұстанады.Дағдыларды игеру өмір сүру барысы, мінез-құлқының, сезінулерінің, əрекеттерінің жеке тəжірибесі процесінде жүзеге асады. Сабақ алдында, ашықтық, сенімділік деңгейін, эмоциялық еркіндікті, топта бірауыздылық орнатуға жағдай жасайтын психологиялық жаттығулар өткізуге болады. Төменде топқа арналған бірнеше жаттығулар топтамасын ұсынып отырмыз. «Сенің атың кім?» жаттығуы Қатысушыларға өзінің есімдерін атап, топ өзін қалай атағанын ұнататынын айтулары сұралады. Көбінесе балалар өз есімдеріне көңілдері толмайды. Олар топқа өзі ұнатқан есімімен айтқанды қалайды. «Өз есіміңді айт» жаттығуы Нұсқау: «Шеңбер құрып, ыңғайлы отырыңыздар. Өз есімдеріңді жəне есіміңнің алғашқы əрпімен өзің бағалайтын жағымды сапаңды ата». Мысалы, «Мен мейірімді Мадинамын». Жаттығуды жүргізген соң талқылауға болады. Талқылау. Сен өзіңді не үшін бағалап, қадірлейсің? Өзіңнің жағымды қасиетіңді табу қиынға соқты ма жəне не сезіндің? Жүргізуші үшін түсініктеме: 206

Балаларға өз есімінің алғашқы əрпін қатыстыра отырып, бойындағы жағымды қасиетін тауып, айту қиынға соғады. Сондықтан, осындай кезде жүргізуші балаларға көмек көрсетуі қажет. «Ерке есім» жаттығуы Бұл жаттығу шеңбер бойында орындалады. Қатысушылар бір-біріне допты лақтыра отырып, өз есімдерін еркелетіп айтады. Барлық қатысушылар өзіне допты кім берді, сол қатысушының еркелетіп айтқан есімін есінде сақтайды. «Танысу» жаттығуы Қатысушылар шеңбер құра отырады, жаттықтырушы шеңбердің ортасында тұрады. Нұсқау:Қазір біздің таныстығымызды ары қарай жалғастыру мүмкіндігі тумақ.Оны былай жүзеге асырамыз: шеңбердің ортасында тұрған (алғашында ол адам орнында мен боламын) ортақ белгілері бар адамдарға орындарын ауыстыру ұсынысын жасайды.Ортақ белгіні атайды.Мысалы, «Араларыңызда əпкелері барлар орындарыңызды ауыстырып отырыңыздар»- деп айтамын, - сол кезде кімнің əпкесі бар солар орындарын ауыстыру қажет. Осы сəтте шеңбердің ортасында тұрған адам, орындардың біреуін иеленіп үлгеруі тиіс, ал шеңбердің ортасында орынсыз қалып қалған адам ойынды жалғастырады. Бұл жағдай бірбіріміз жөнінде толығырақ біле түсуге мүмкіндік береді. Жаттығу аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы топқа: «Сіз өзіңізді қалай сезінесіз?» немесе «Қазіргі сəтте көңіл-күйіңіз қандай?» деген сұрақтар қоюына болады. Əрине, мұндай жаттығу көңілді өтеді. Ол қалыптасқан қолайсыздықты төмендетіп, көңіл-күйді көтереді, зейін мен ойлауды белсенділендіреді. «Өрмекшінің өрмегі» жаттығуы Бұл жаттығу топ мүшелерінің бірін-бірі жақсы сезініп, қабылдауларына тиімді əсер етеді. Керекті материалдар: шумақ жіп. Нұсқау: «Қатысушылар дөңгелене отырады. Əрқайсысының қазір өз есімдеріңді атап,сондай-ақ өздерің жайында бір нəрселер айтуға мүмкіндіктерің бар, мысал, немен айналысқанды жақсы көресің немесе сүйікті тамағың не ойыншығың т.б. өзің жайында не айтқың келеді, ойланыңыз (Ойынды жүргізуші бастайды. Ол шумақ жіпті алып, өзі жайында айтады да, жіптің ұшын қолымен қысып, ал шумақты қарама-қарсы отырған балаға лақтырады). Егер өз есіміңді атап, өзің жайында айтқың келсе, тыңдауға біз дайынбыз. Егер өзің туралы ештеңе айтқың келмесе, онда жіпті қолыңа жай ғана алып, ал шумақты келесі адамға лақтыруға болады». Осылайша, барлық балалар «өрмек» құрады. Талқылау. Біз неге осындай өрмек құрдық деп ойлайсыңдар? Осындай күшті өрмек құру бізге не үшін керек болды? Талқылаудан кейін өрмек тарқатылады. Əр қатысушы өз есімдерін атай отырып, шумақ жүргізушіге келгенше бір-біріне қайтарады. Шумақты шешу кезінде шатасу мүмкін. Ондай жағдайда əзіл- қалжыңмен, мысал, топ мүшелері 207

бір-бірімен тығыз байланыста, өйткені олар бір-бірін сондай жақсы көреді деген сияқты айтуға болады. Талқылау:Не сезіндіңдер? Кімнің əңгімесі қызық болды? Өзің жайында айту қиынға соқты ма? Кімнің əңгімесі қызығушылығыңды тудырды? «Мен кіммін?» жаттығуы Топтың əрбір мүшесіне қағаз бен қалам беріледі. Нұсқау: «Мен кіммін, мен қандаймын?» сұрағына 20 жауап жазулары тиіс. Егер жазып болсаңыз, кеудеңізге қыстырып,бөлмеде еркін жүруіңізге болады. Басқа да қатысушылардың жазғандарын түгел оқып шығуға тырысыңыз. Мен «тоқта» деп белгі берген уақытта тоқтаңыздар. «Есім жəне қозғалыс» жаттығуы Жаттығу өзін толық сезінуіне мүмкіндік береді. Нұсқау: «Қатысушылар шеңбер құра тұрады. Қазір сіздер шеңбер бойынша өз есімдеріңізді атай отырып, қандай да бір қимыл жасауларыңыз тиіс.Содан соң бəріміз: бір,екі,үш!–деп санап, бірге сол есімді жəне қимылды қайталаймыз». «Сыйқырлы қол» жаттығуы Нұсқау: «Қағазға өз қолыңды сал. Саусақтарына жақсы қасиеттеріңді, ал алақаныңа не өзгерткің келетінін жазып, шық». «Жақсы немесе жаман» жаттығуы Жүргізуші қандай да бір қасиетті таңдайды. Ол қасиетті қатысушылар көбірек айтылуы немесе топта маңызды болуы мүмкін. Шеңбер бойынша əр қатысушы сол қасиет жайында өз пікірлерін айтады. Бірінші қатысушы өзінің айтайын деген ойын «жақсы болу (таңдап алынған қасиет) өйткені ...» деген сөзімен, ал келесі қатысушы (таңдап алынған қасиет) «жаман болу, өйткені..» сөзімен бастайды. Мысалы: «ұқыпсыз болған жақсы, өйткені затыңды қайда қойғың келеді, сонда қоя саласың» десе, «ұқыпсыз болған қандай жаман, өйткені сені қыздар жақсы көрмейді». Жүргізуші əр қасиеттің жағымды жəне жағымсыз жақтарын іздеуге көмектесіп отырады. Қатысушыларды белсенділікке, бір-біріне қолдау көрсетуге тартады. «Өзіңді салу» жаттығуы Балаларға түрлі көлемдегі түрлі-түсті қағаз, фломастер, қарындаштар, бор жəне т.б. беріледі. Нұсқау: «Қазір мен сендерге өз суреттеріңді салуларыңды сұраймын. Өзіңді қандай да бір өсімдікпен, жануармен, коллажбен, түспен жəне басқа да өзің ойлаған нəрсеге теңеп салуға болады. Ол үшін кез келген қағазды, түрлітүсті қарындаштарды қолдануға болады». Əр қатысушы өз суреттері жайында айтады. Қарым-қатынастағы кедергілер. Мақсаты: қарым-қатынас мазмұнымен байланысты кері байланыстағы эмоцияларын, сезімдерін айта алуды үйрену. Жүргізуші ұсынады: 208

А) Бет-жүзімен сыпайылықты, келекелеуді, агрессивтілікті, қуанышты, менсінбеуді, қайғыру, жағымпаздықты жəне т.с.с. бейнелеп көрсету. Б)Эмоциялық күйлерді бейнелей отырып, қимыл- қозғалыстарды қосады жəне сөз айтады. Талқылау: Өз сезіміңді көрсету үшін мүмкіндігің жеткілікті болды ма? Біз қарым-қатынаста пайда болған қандай сезімдерді серіктесімізден жасыруға тырысамыз? «Қарым- қатынастағы бетперде» жаттығуы Мақсаты: қарым-қатынаста өзінің дара ерекшеліктерін ұғыну. Жүргізуші қатысушыларға бетпердесі бар карточка ұсынады.

- Немқұрайлы қарау; - Салқын, сыпайы амандасу; - Менмен тəкəппар; - Агрессивтілік; - Жағымпаздық немесе тіл алу; - Көңілін білдіру; - Ақжарқын. Қатысушылар кезекпен өздерінің «бетпердесін» көрсету қажет.

1-нұсқа. Əр қатысушы бетпердеде көрсетілгенді бəріне көрсету үшін болған бір ситуацияны естеріне түсіру қажет немесе ойлайды.

2-нұсқа. Əр қатысушы өзіне серіктес таңдайды да, сөзсіз немесе ситуацияны сөзімен бетпердеге сəйкес «жанды сурет» көрсетеді. Бетпердені қатысушы бетіне екі минуттай ұстайды. «Қарым-қатынас ақпаратты бұрмалау» жаттығуы Мақсаты: қарым-қатынастағы ақпаратты бұрмалауға кедергі келтіруді көрсету. Жүргізуші қатысушыларға таныс жаттығуды еске түсіруді ұсынады, мəселен, «Айна», «Бұзылған телефон» жаттығулары жəне т.б. Талқылау: Қандай эмоциялар, сезімдер, ойлар, тілектер пайда болғанда ақпарат пен өзара қарым-қатынас, өзін-өзі жақсы көру жəне т.б. жағдайлар өзгереді. Əңгімелесу барысындағы ақпараттың бұрмалауының жиі кездесетін себептерін атап шығу. Қарым-қатынас стиліндегі туа пайда болған факторлардың əсері. Мақсаты: адамдардың темперамент типін, ондай типтегі адаммен қалай қарым-қатынас жасау, керектігін жəне т.б. жағдайларды ұғыну. Жүргізуші дерексіз ситуация ұсынады, мəселен: «Сіз кездесуге асығып барасыз. Автомобиль жаныңыздан өтіп бара жатып, шалшық суды шашыратып кетті.Мұндай жағдайда сіз не істейсіз?».Қағазға өз реақцияңызды жазып шығыныз. Содан қатысушылардың барлығы өз жазғандарын оқиды, реакциялары ұқсастар 4 топқа топталады. Талқылау. Темпараттың төрт типінің ішінен көбірек қандай реакциялар көбірек көрініс береді Бұлар реакциялар көбірек көрініс, береді?

209

Бұл реакциялар басқа адамдардың темпараметінде қандай сезімдерді тудырады?... Пайдаланылған əдебиет: 1.“Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы” заңы 2.“ҚР 2015 жылға дейін білім беруді дамыту Концепциясы Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 3.“ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы” 4.“Саламанка декларациясы” (Испания, 1994ж) 5. Дефектология 2010,

ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛАР МЕН КЕЛЕШЕГІ Қыстаубаева Дамежан Мырзағалиқызы Ақтөбе қаласы, Новый орта мектебі, бастауыш пəні мұғалімі

Ғылыми–педагогикалық əдебиеттерде теория жүзінде анықталып, практикада қолданыс тапқан əрі оқыту үрдісінің тиімділігін арттыратын жаңа əдіс – амалдарды инновациялық тəсілдер деп атайды. «Инновация» ұғымы білім беру, тəрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу, яғни жаңа əдіс – тəсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану дегенді білдіреді. Білім беру процесіне енгізілген инновация адамның кəсіптік қызметіне тəн болғандықтан, ол табиғи түрде зерттеудің, талдаудың жəне тəжірибеге енгізудің нысанасына айналды. Инновация өздігінен пайда болмайды. Ол ғылыми ізденстің,жекелеген оқытушы мен тұтас ұжымның озық педагогикалық тəжірибесінен туындайды. Бұл процесс өздігінен дамымайтындықтан ол басқаруды қажет етеді [1]. Тұтас педагогикалық процестің инновациялық стратегиясында жаңашылдық процестерді тікелей алға апарушылар ретінде оқытушылар үлкен роль атқарады. Оқыту процесінің көп түрлілігіне қарамастан дидактикалық, компьютерлік, проблемалық, модульдік жəне басқа да жетекші педагогикалық қызметті іске асыру оқытушының еншісінде болады. Оқытушының кəсіптік қызметі арнаулы, пəндік білімдермен ғана шектелмей, педагогика жəне психологияны оқыту мен тəрбие технологиясының салаларының қазіргі заманғы білімдерін де қамтитын болғандықтан оқытушыдан арнайы психологиялық– педагогикалық дайындық талап етіледі. Осының негізінде ғана педагогикалық инновацияны қабылдау, бағалау жəне іске асыруға дайындық қалыптасады. Білім берудегі инновациялық процестердің мəні– педагогикалық маңызы бар екі проблемадан тұрады: — озық педагогикалық тəжірибені зерттеу жинақтау; — инновациялық процестердің мазмұны мен механизмін анықтау.

210

Осы кезге дейін бір–бірінен оқшау қарастырылып келген бұл екі проблема өзара тығыз байланысқан екі процестің тұтастығына айналуға тиіс. Əлемдік өркениетте жинақталған барлық игіліктердің негізінде қоғамның интеллектуалдық–рухани қуатын экономикалық— қаржылық əлеуетін əрі қарай дамытуы мақсатында білім беру жүйесін дамыту міндеттерін шешу үшін жоғары оқу орындарының оқытушы – профессорлар құрамы күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістер батыл жол ашарлық қарекет жасаулары керек.Оқыту түрлерін, оның əдістері мен құралдарын одан əрі жетілдіріп, тиімді тəсілдерді нəтижелі қолданудың жолдарын іздестірулері қажет. Қазаргі заманда нақты педагогикалық қызметті іске асыруға болатын орасан зор педагогикалық тəжірибе жинақталған, бірақ олардың бəрі бірдей қолданыла бермейді, өйткені көптеген оқытушыларда ол тəжірибені зерттеу жəне қолдану қажеттілігі қалыптасып үлгермеген, сол сияқты ол тəжірибелерді таңдау мен талдаудың дағдарысы мен іскерлігі жетісе бермейді.Оқытушы қызметінің инновациялық бағыттылығының екінші құрамды бөлігі психологиялық–педагогикалық зерттеулердің нəтижесін педагогикалық қызметтің тəжірибесін ендірумен тығыз байланысты. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тужырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми– зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің əлеуметтік сала мен экономиканың қажеттіліктерімен тығыз байланысы, білім беру жəне ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады» деп көрсетілген [2]. Қазіргі білім беру саласындағы басты мəселе əлеуметтік – педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнын оңтайлы анықтаудың тиімді жаңа əдістерін іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын болашақ мамандарды даярлау болып отыр. Жаңа дəуір ұлттық бəсеке, мəліметтік сайыс, психологиялық өзгерістер сияқты көріністермен бөлене алады.Сондықтан сол кезеңге сай интеллектуалды, ой-өрісі жоғары дамыған, дені сау азаматты қалыптастыру – мемлекеттік сайыс, психологиялық өзгерістер сияқты көріністермен бөлене алады. Сондықтан сол кезеңге сай интеллектуалды, ой-өрісі жоғары дамыған, дені сау азаматты қалыптастыру–мемлекеттің бүгінгі күнгі ең өзекті мəселесі. Бүгінгі студент, оқушы–ертеңгі маман. Жоғары оқу орнында білім беру үрдісінің болашағын жоспарлау,ол– экономикалық, əлеуметтік, саяси, рухани жұмыстардың қоғамдағы дамуына байланысты шешілетін мəселе. Білім беру студент қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады. Сондықтан, оны басқарудың студенттің ой-өрісін дамытуға, өз өмірінің нысаны болуы үшін жағдай туғызуға негізделеді. Қысқаша айтатын болсақ, өмірлік тəжірибе ойды қозғайды, ойғылымды туғызады, ғылымның дамуы зерттеуді талап етеді. Қазіргі нарық кезінде озат тəжірибені дұрыс басқару үшін–орнымен бақылау, жоспарлау, болашақты 211

болжау дұрыс бағдарлама жасауға жол сілтейді. Осының бəрі сайып келгенде болашақта жақсы маман даярлауға мүмкіншілік береді [3]. Қазіргі кезде əлемдік экономика жаңа сапалық деңгейдегі білімге негізделген. Білімге негізделген салалардағы экономикалық өсудің қарқынынан тұрақты түрде асып отырады. Осы орайда, ақпарат легінің артуы жəне оның одан əрі шектеусіз өсу перспективасы, адамзат жинақтаған білімді жай игеріп қоюдың нəтижесіз мақсат екенін көрсетеді. Əлемнің көптеген алдыңғы қатарлы елдерінің білім беру жүйесі – білім берудің құрылымын, мақсаттарын, мазмұны мен технологиясын түбегейлі өзгертулер енгізумен іске асырылады. Білім, білік, дағдыларды бұрынғыша механикалық түрде беру емес, ақпараттық– зияткерлік ресурстарды өз бетінше тауып, талдап жəне пайдалана білетін идеялардың қуат көзі болатын, жедел өзгеріп отыратын əлем жағдайында дамитын жəне өзін-өзі ашық көрсете алатын жеке тұлғаны қалыптастыру – қазіргі басымдық болып табылады. ҚР білім беру процесін дамытудың 2005-2010ж.ж. арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру процесін дамытудың мынадай негізгі басым бағыттары көзделген: 1.Оқыту 6 жастан басталатын, одан əрі жоғары сынып оқушыларын бейінді жəне кəсіпке бакғытталған жүйеде оқытатын 12 жылдық жалпы орта білімге көшу; 2.Орта білімнен кейінгі кəсіптік білім беру процесінің жаңа деңгейін құру; 3.Кредитті технологиямен оқыту жүйесіне негізделген кəсіби мамандарды даярлаудың 3 сатылдық жүйесін (бакалавриат– магистратура – докторантура) құру; 4. Білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін құру. Бағдарламаны іске асыру нəтижесі тиімді қызмет істейтін білім беру жүйесін қалыптастырып, Қазақстанның қазіргі əлемде лайықты орын алуына мүмкіндік беретін оқыту жəне мамандар даярлаудың сапалы білім деңгейіне қол жеткізеді [4]. Əдебиет: 1.ҚР 2015 жылға дейнгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы.

2.Бұзаубақова Ж.Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру. А, 2006.

3. Əйтімова Б. Уақыт талабы – ізденіс // Егемен Қазақстан. 2006. 1 қыркүйек.

ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ ПРОЕКТНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СПЕЦИАЛЬНОЙ КОРРЕКЦИОННОЙ ШКОЛЕ ДЛЯ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА Моронцева Лена Михайловна учитель – дефектолог первой категории, КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО город Семей

Активные формы обучения являются для современной специальной (коррекционной) школы актуальными и перспективными. Это связано с 212

необходимостью разрешения целого ряда противоречий, в частности следующих: - между программными требованиями и разным уровнем реальных учебных возможностей детей (с интеллектуальной недостаточностью или с недостатком учебной мотивации); -между уровнем развития речи учащихся (как правило, низким) и высокими требованиями к речевому общению, предъявляемыми социумом; -между низкой мотивацией учащихся к учению и значительными ожиданиями со стороны общества; -между отсутствием осознания некоторыми учащимися своих ограниченных возможностей, слабо развитой рефлексией и объективными трудностями таких «проблемных» детей [1]. Как показывает практика, у учителя зачастую возникают трудности в связи с большими нагрузками при подготовке к занятиям, частой нехваткой материалов и инструментов. Даже если педагог осознает необходимость внедрения новых педагогических технологий, серьезной проблемой оказывается отсутствие учебно-методических пособий по отдельным направлениям деятельности. Проанализировав все противоречия, можно прийти к выводу, что, обучая детей труду,всех одинаково учить нельзя. Необходим индивидуальный и дифференцированный подход, учет возможностей и реальных условий развития каждого ребенка [2]. Такую возможность предоставляет метод проектов. Освоение метода проектов доступно всем педагогам, желающим работать с данной технологией, на всех ступенях обучения. Проект становится личностно значимым и уникальным для каждого ученика, поэтому он может быть использован при обучении детей с разными возможностями (при индивидуальном, дифференцированном подходе к каждому).Идеи проектных работ могут успешно находить не только учителя, но и сами дети. Метод проектов может использоваться при изучении любой темы, на всех этапах обучения. Использование этой технологии дает возможность учащимся больше работать самостоятельно и на уроке, и во внеурочное время, развивать свои способности, проявлять лидерские качества. У школьников формируется личная ответственность за свои знания и за включение их в реальную деятельность. Для развития интереса к овладению трудовыми умениями и навыками необходимы постоянное внедрение нового во все элементы учебного процесса, вовлечение учащихся в активную деятельность, оптимальное сочетание различных форм работы. И конечно, продуктивное развитие, обучение и воспитание ребенка невозможны без профессиональной и высоконравственной позиции самого учителя [3]. Учащиеся с интеллектуальной недостаточностью в большинстве случаев положительно относятся к урокам трудового обучения, что связано с чувством удовлетворения от изготовленного своими руками изделия. Однако 213

положительное отношение к занятиям еще не означает, что у этих детей в достаточной степени развиты мотивы учебно-трудовой деятельности [4]. Изучение деятельности умственно отсталых школьников на уроках трудового обучения показывает, что ее мотивы, как правило, отличаются примитивной эмоциональной окраской, нестойки, ситуативны. Многие учащиеся не всегда заинтересованы в обучении, и трудовая деятельность у них вызывает недостаточно (или вообще не вызывает) положительных эмоций. Приступая к использованию элементов проектной технологии, необходимо учитывать особенности выделенных типологических групп умственно отсталых школьников применительно к урокам трудового обучения (Е.А. Ковалева, С.Л. Мирской, Н.П. Павлова): - школьники, при обучении которых не возникает необходимость опоры на систематический дифференцированный подход; - учащиеся с преимущественными нарушениями целевой стороны трудовой деятельности (планирования и целеполагания в работе); - учащиеся с преимущественным нарушением исполнительной стороны трудовой деятельности - школьники с преимущественным нарушением энергетической стороны трудовой деятельности; - учащиеся с одновременным нарушением двух-трех сторон трудовой деятельности [5]. Для комплексного решения задач технологического обучения активно используются различные методы, в том числе выполнение учебных технологических проектов. Цель работы над такими проектами — включение учащихся в процесс преобразовательной деятельности от разработки идеи до ее реализации. Действенность этого метода обусловлена еще и тем, что он позволяет учащимся выбрать деятельность по своим интересам, которая соответствует их способностям и в то же время формирует знания, умения, навыки. Выполняя проекты, школьники учатся находить и анализировать информацию под руководством учителя, получать и применять знания в различных областях, приобретают навыки практической работы и опыт решения реальных задач. Осуществление проектного обучения требует от педагога соответствующего планирования и организации учебного процесса, его дидактического, методического и материально-технического обеспечения. В процессе выполнения проектов реализуется определенная часть учебной программы. Тематика проектных заданий подбирается с учетом интересов учащихся. На репродуктивных этапах обучения учащиеся развивают умения работать с информацией, материалами, инструментами. Система проектов строится по принципу усложнения. По мере обучения учащиеся достигают осознания собственных возможностей в проектно-технологической деятельности.

214

Преподавателю необходимо учитывать основные требования к подбору объектов проектной деятельности, среди которых наиболее существенными являются следующие: -подготовленность учащихся к данному виду деятельности; -интерес школьников к проблеме; -практическая направленность и значимость проекта; -практическая осуществимость проекта. Существенными условиями учебной проектной деятельности являются: -возможность применения полученных знаний, умений и навыков; - соответствие учебной задачи индивидуальным возможностям учащихся; - наличие необходимых материально-технических средств; -соответствие учебной деятельности экологическим и экономическим требованиям; - обеспечение безопасных условий труда; - использование образовательных ресурсов школы и социума, учреждений дополнительного образования, производственных структур; - применение природных материалов и отходов производства; - рациональное планирование и оформление учебного комплекса [6]. Важную роль в проектном обучении играет информационно-методическое обеспечение, включающее учебную, справочную и научнопопулярную литературу, наглядные пособия, образцы проектной, конструкторской и технологической документации, планов и отчетов учащихся, выставку лучших изделий. Школьники с интеллектуальной недостаточностью могут испытывать трудности в выборе темы проекта. Для решения этой проблемы учитель готовит «копилку проектов», состоящую из реально выполнимых заданий, сгруппированных по сферам интересов и степени подготовленности учащихся. «Капилка» должна сопровождаться приложением примерных проектов с соответствующим обеспечением и оформлением, что позволяет учителю проводить разъяснительную работу о значимости и возможностях того или иного проекта. Методика проектного обучения не зависит от объекта деятельности. Каждый проект включает основные элементы и этапы реализации). Работа начинается с определения сферы интересов, анализа существующих проблем, выбора и формулировки задачи (темы) проекта. Далее следуют сбор, изучение и обработка информации по теме проекта. Это является основой для предложения вариантов решения задачи (желательно нескольких). Выдвинутые идеи анализируются, и из них отбираются наиболее перспективные. После определения ведущей идеи решения проблемы осуществляется ее конструкторская и технологическая проработка с составлением соответствующей документации (совместно с учителем).

215

Практическое решение поставленной задачи начинается с обеспечения работы материалами, инструментом и оборудованием. В процессе выполнения технологических операции, анализа и контроля текущих результатов возможна корректировка и модификация проектных разработок. По завершении изготовления проводятся испытание и оценка соответствия изделия планируемым характеристикам. По их результатам учащимися выдвигаются перспективные предложения по изменению конструкции и технологии проекта, определяются возможности его практической реализации. Защита проекта — итог работы над проектом. Она проводится в составе всей группы (класса) с приглашением администрации, учителей, родителей, которые выступают в роли потенциальных покупателей. Они оценивают изделия, выставляя баллы в карте испытания. Во время презентации проектов учащиеся проводят дизайн-анализ работ одноклассников, оценивая их по 5балльной системе. По результатам анкет учащиеся (совместно с учителем) выдвигают перспективные предложения по изменению конструкции и технологии проекта [7]. Таким образом, создание условий для реализации творческого развития на уроках, основанная на активной деятельности учащихся в тесном сотрудничестве с учителем, создается благодаря: -формированию и развитию познавательного интереса, активизации познавательной деятельности (очевидно, что учить детей нужно только с опорой на интерес, обязательно создавая ситуацию успеха; бессмысленно и безнравственно заставлять детей обучаться труду, если они не осознали его значимости, если им неинтересно и у них нет потребности увидеть результаты своей деятельности); -сотрудничеству между учителем и учеником, учителем и группой детей, учителем и классом в целом; -созданию благоприятных условий для обучения, что является основой для развития профессионально-трудовой деятельности учащихся; -дифференцированный и индивидуальный, подход в обучении; -использованию методов, активизирующих учебный процесс; -использованию учителем различных вербальных средств (чтение, монолог и диалог, жестовые и мимические средства, проговаривание и заучивание технических терминов и др.) с целью развития речевых навыков учащихся, в том числе отработки навыков осознанной, правильно грамматически оформленной речи; -неразрывному единству обучения и воспитания. Таким образом, анализ литературы позволил определить продуктивность применения проектного метода,что обусловлено следующим: -технологичностью: при последовательном выполнении предлагаемых заданий по принципу «от простого к сложному», «от конкретного к абстрактному», обязательно достигается желаемый результат; -достаточно высокой эффективностью уроков; 216

-развитием речевых навыков учащихся, в том числе в неподготовленной речевой ситуации; -развитием и поддержанием интереса к предмету; -практическим применением приобретенных знаний, умений, навыков в новых ситуациях; -развитием коммуникативных навыков учащихся; -созданием благоприятного морально-психологического климата, доброжелательной атмосферы во взаимодействии преподавателя и учащихся. Проектные обучения позволяют избежать шаблонности в преподавании предмета, побуждают детей к фантазии, развивают навыки экспрессивной речи, способствуют повышению учебной мотивации и познавательного интереса к предмету. Проектный метод трудового обучения реализует принципы личностно ориентированной педагогики и способствует гуманизации учебновоспитательного процесса. Учащийся при этом выступает как активный участник процесса познания, а учитель выполняет функции организатора и координатора учебного процесса, консультанта учащихся. Проектный метод обучения на современном этапе является составным звеном в организации учебно-воспитательной работы учащихся. Включение элементов метода проектов в учебный процесс дает учителю возможность разнообразить формы проведения занятий, стимулировать творчество и развить мотивационную сферу школьников. Метод проектов формирует и совершенствует как трудовую, так и общую культуру общения и социального поведения в целом. Овладевая культурой выполнения проектных заданий, ученики приучаются мыслить, планировать свои действия совместно с учителем, прогнозируя возможные варианты решения стоящих перед ними задач.При этом успешно реализуются усвоенные ими средства и способы деятельности. Работая над проектом,дети учатся взаимодействовать в команде, ответственно относиться к выполнению своей части работы, оценивать результаты своего труда и труда товарищей. Литература: 1.Дульнев Г.М. Учебно-воспитательная работа во вспомогательной школе / Г.М. Дульнев. – М.: Просвещение, 2001. – 214 с.

2.Сагимбаев А.А., Жаласбаева А.К. Психолого-педагогические аспекты развития творческого мышления личности / А.А. Сагимбаев, А.К. Жаласбаева // Бiлiм – Образование. – 2005. - №3(21). – С.76 - 78 3.Мирский С.Л. Коррекционная направленность трудового обучения во вспомогательных школах / С.Л. Мирский // Дефектология. 1996. №1. – С. 7 - 11 4.Метод проектов в технологическом образовании школьников / Под ред. Сасовой И.А. - М.: Вентана-Графф, 2003. – 298 с.

5.Ковалева И.А. Методика обучения труду во вспомогательной школе / И.А. Ковалева. М.: Педагогика, 1995. – 216 с.

217

6.Сасова И.А., Гуревич М.И. Метод проектов в технологическом образовании школьников / И.А. Сасова, М.И. Гуревич. - М.: «Вентана-Граф», 2003. – 38 с.

7.Пахомова Н.Ю. Метод учебного проекта в образовательном учреждении: Пособие для учителей и студентов педагогических вузов / Н.Ю. Пахомова. - М.: АРКТИ, 2003. – 112 с.

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢАРТУ ЖАІДАЙЫНДАҒЫ ТƏРБИЕ МЕН БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ƏДІСТЕМЕЛІК БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ Толеген Ерболат Бақытұлы Ақтөбе қаласы, Новый орта мектебі, дене шынықтыру пəні мұғалімі

Білім – бүгінгі күнгі жахандану жағдайында өркенниеттіліктің əрі өлшемі, əрі тетігі, құндылығы болып табылады. Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін 2015 жылға дейін дамыту тұжырымдамасында «əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу» деп атап көрсеткені белгілі. Осыған орай, қазіргі білім берудің мақсаты-білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүріп, жұмыс істей алатын, əлеуметтік жəне кəсіби біліктілікке, яғни ақпаратты өзі іздеп тауып, ұтымды пайдалана алатын, жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне жəне өзгенің ісіне əділ баға бере алатын, Отанның əлеуметтік қоғамның-экономикалық жағынан зор үлес қоса алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұл орайда білім беру жүйесін одан ары жетілдіру, мемлекеттік білім беру стандартын жүзеге асыру, жаңа буын оқулықтарын оқыту үрдісіне енгізу Қазақстан мектебінің ұлттық моделін қалыптастыру тəрізді келелі мəселелер жүзеге асып жатыр. Бірінші кезектегі көкейкесті мəселе–жас ұрпақты ертеңгі өмірге əзірленуде бүгінгі берілетін білімнің көлемін, сипатын, оның мақсатын айқындау, əлемдік стандарт бағытындағы жағдайда білім берудің кейбір жетістіктеріне, жетіспейтін жақтарына түсінік беру, бүгінгі қандай бағыттарды батыл дамыту керектігімізді білу.Білімнің негізгі ірге тасы жаңа типті мектептерде қаланады. Көрнекті қоғам қайраткері М.Жұмабаев «Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай құрылуына барып тіреледі. Мектебіміздің таза, сау, берік һəм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра алмасақ келешегіміз күңгірт» деп білім мен ғылымның маңыздылығына тоқталған.«Барлық мүмкіндіктер балалардың бойында», — деген ұлы ойшыл А.Толстойдың даналық сөзі бар, ал баланы дамытатын шығармашыл, талантты, білімді ұстаз. Барлық мұғалім талантты болмасада өз ісінің шебері болуға міндетті. Шығармашыл, рухани бай педагог өзінің педагогтік шеберлігін ұтымды пайдалана біледі. Олай болса, рухани бай мұғалім– қай бағытта да табысты болмақ.Жаңа қоғам педагогы— бұл рухани дамыған, бай шығармашыл үнемі жаңалыққа ұмтылатын тұлға.

218

Педагогтер жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен ұлттың мəдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тəрбиелеуге жəне əр баланы жеке тұлға деп санап, оның жан–жақты дамуына мүмкіндік жасауға даяр болуы керек .Жеке тұлғаның қалыптасуы–бұл үнемі рухани толығу, даралықты, интеллектілікті, ішкі жəне сыртқы жалпы жəне кəсіби мəдениетті меңгеру дегенді білдіреді. Қазіргі кездегі білім беру үрдісіндегі өзгерістерді, əлемдік білім берудің даму тенденцияларын бағдарлай білуі керек.Елбасымыздың Н.Назарбаев: «Дамыған елдердің тəжірибесі ұлттық гүлдену негізінен үш шешуші фактормен:соны ғылыми жаңалықтарды игерумен, білімнің деңгейімен жəне қызметкерлердің мамандандырылған кəсіби деңгейімен айқындалатынын көрсетеді. Білім беру реформасы табысының басты өлшемі–тиісті білім мен білік алған еліміздің əрбір азаматы əлемнің кез–келген елінде қажетке жарайтындай маман болатындай деңгейге көтерілу болып табылады. Бұл бүкіл əлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз» деп атап айтқан. Осы орайда мамандардың білімін арттыратын, білім мекемелері басшыларының үздіксіз білім беретін ғылыми – əдістемелік оқу орталығы, атқарар негізгі миссиясы кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру негізінде мамандардың біліктілігін жетілдіру болып табылады.Ваучерлік–модульдік курс арқылы ұстаздар өз білімін толықтырады,алдын ала дайындалған жаңа əдістемелер мен технологияларды игереді,оларды жұмыс барысында пайдаланады.Мамандар кəсібін дамыту институты 7 модульдік жұмыс бағдарламасымен жұмыс істеуде. Бəсекеге қабілетті адами капиталды дамытудың заманауи талаптары өзгерістерді алдымен əркімнің өзінен бастауды,өмірге деген көзқарасымызды өзгертуді талап етеді. Бізге қойылып отырған бұл талаптар сонымен бірге біздің кəсіби өсуімізге жасалып отырған жағдайлар да 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында айқын көрсетілген.12 жылдық білім беру курстарында мұғалімнің қазіргі таңда инновациялық қызметті меңгеруіне қатысты зерттеушілік, ақпараттық, ұйымдастырушылық, басқарушылық қызметін ұйымдастыруға бағыт – бағдар беріліп, интерактивті тақтада жəне компьютерде электронды оқулықтарды пайдалану əдістемесі туралы жəне 12 жылдық білім берудің құрылымы мен мақсаттары,міндеттері мектептерге арналған оқулықтардың құрылымдық ерекшеліктері талданып дəрістер өткізіледі..Жаңа заман талаптарына ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа ақпараттық сауаттылық қажет, сондықтан білім беру үшін оқыту үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану аясын кеңейту мұғалімдерден үлкен кəсіби даярлықты жəне үнемі əдістемелік ізденістерді талап етеді. Қазіргі білім берудің жаңа сапасын қамтамасыз ету үшін, болашаққа қарай талпынып, сеніммен нық қадам жасай отырып, өзгерістерді алдын – ала сезіп, байқап, өз бетінше тұрақты білім алуға, қазіргі заман талаптарына сай шығып жатқан жаңа технология түрлері арқылы білім беру салаларына қадам жасау керек.Білімді игеру дегеніміз – оны ұғу,есте сақтау, қолдана білу. Олай болса, оқу мен тəрбие тетігі мұғалім мен оқушының өзара қарым– қатынасы – іскерлік ынтымақтастығы, атап айтқанда, бірлескен қызметтің сипатына тəуелді екендігіне үлкен мəн береді. Əлемдік білім беру 219

жүйесін дамытудың артықшылықтарының арасында бірінші кезектегі міндет– жаратылыстану–математика жəне техникалық тəртіпте сабақ беруді жəне зерделеуді жақсарту болып табылады.«Қыран–түлегіне қайтпас қанат сыйлайды, ұстаз–шəкіртіне талмайтын талап сыйлайды» демекші, ұстаз-қай кезде де мектептің жүрегі, қоғамның тірегі. Қоғам тұлғаны қаншалықты жетілдірсе, жетілген тұлға қоғамды соншалықты дəрежеде дамытады. Ал жеке тұлғаға білім беріп, тəрбиелейтін, дамытатын, əрине-ұстаздар қауымы. Қоғам талабына сай шебер мұғалім болу заман талабы болып тұрғаны анық. Ал жаңа формация мұғалімі дегеніміз кім деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, ҚР жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасында «Жаңа формация мұғалімі — кəсіби дағды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан, жаңалыққа жаны құмар, рухани дүниесі бай, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлға»Өзім жұмыс істеген 37 жылға тарта уақытта оқыту мен білімді меңгеруге деген сұраныстың артып келе жатқандығын байқаймын. Оның дəлелі: сапалыбілімді меңгеріп қана қоймай, дұрыс еңбек жолын таңдай білу. Сонымен қатар біз білім берген оқушы, яғни болашақ маман мынау толқыны мықты заманның сұранысына төтеп бере алатындай болса, өз мамандығының кəсіби шебері боларына кəміл сенімді. Білім мен шеберлігі артып тұрған маман əрқашан да сұранысқа ие болатыны айтпаса да түсінікті. Көпшіліктің жоғары білім мен жоғары біліктілік ұғымдарын ажырата білмейтіні өкінішті. Жоғары білім алып шыққан азаматтардың барлығы жоғары білікті дей алмаймыз. Білім мен білікті болашақ мамандардың мəртебесін көтерсе, оған қол жеткізу тек оқу-əдістемелік бірлестіктердің жаңа технологиялары арқылы жүреді. Мұғалім үшін кəсіби шеберлікке жету, өз мамандығының данышпаны болу бір күнде пайда болатын күнде дүние еместігін біз жақсы түсінуіміз керек жəне өмір бойы іздеушілікті, зерттеушілікті талап ететін мамандық екенін анық аңғарғанда ғана толық нəтижеге жете аламыз. Мұғалімнің əрбір сөзі ісі, қимылы, аяқ алысы, жүрісі, көзқарасы психологиялық жəне ізгілік тұрғысынан шəкірт жүрегінен үлкен орын алады. Сондықтан əрбір ұстаз үшін оқу мен тəрбие үрдісін ұйымдастыруда мол білімділікті, ақылдылықты, дұрыс іскерліктер мен дағдыларды қолдану қажет етеді. Халқымыздың ғасырлар бойы армандап, екі ғасыр тоғысында қол жеткізген бақыты–ол біздің тəуелсіздігіміз. Оның ірге тасының мықты болып қалануы ұрпаққа берілетін білім мен тəлімді тəрбиеде. Ал ол ұстазға жүктелетін ауыр міндет. Бүгінде мұғалімнің белгілі-бір құрлымдарға деген жеке қатынасын көрсететін педагогикалық ұстанымдарының анықталуы əдістемелік қызметтің қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Əдебиеттер: 1.Ш.Беркімбаева, А.Құсайынов, А.Рысбаева, М.Бұлақбаева. Жоғары мектеп педагогикасы – 2009ж.

2.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2011ж.

220

3.Б.Айтмамбетова «Жаңашыл педагогтар идеялары мен тəжірибелері», А1991.

4.Г.Сайынқызы. «Тамшы сөздер мен қамшы сөздар», Алматы 2005ж.

5.«Білім шапағаты» қоғамдық- педагогикалық газеті.

6.«Білім технологиялары» журналы, 2006ж.

ПРОБЛЕМА ОБНОВЛЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧИТЕЛЯ В УСЛОВИЯХ СМЕНЫ ПАРАДИГМ ОБРАЗОВАНИЯ Сейданова Дина Абдыжалеловна ст.преп. Ф АО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области г.Тараз

Образование- одна из важнейших сфер общественной жизни. От его конкретного наполнения различными социальными институтами, учебными дисциплинами, системами методик подачи и усвоения информации, структурой построения образовательных учреждений сильнейшим образом зависит будущее народа и само направление его духовного и интеллектуального развития. Именно поэтому во всех развитых странах образование является одной из главных государственных функций, на реализацию которой ежегодно тратятся огромные материальные и человеческие ресурсы. Системе образования всегда присуща определенная совокупность принципов, институциональных образований и энергоинформационных кодов, определяющих его повседневное развитие и функционирование, ее обновление, осуществляемое в гармонии со всеми остальными ее элементами, способности принести образованию неоценимую пользу. В условиях глобализации уровень образования становится одним из главных факторов конкурентоспособности стран, так как в современной экономике акцент делается уже не столько на материальные товары и услуги, сколько на «интеллектуальный потенциал».Способность нации поддерживать современную и эффективную систему образования, повышать интеллектуальный компонент рабочей силы путем обучения становится критически важными для конкурентоспособности.Новый тип экономического развития вызывает необходимость для работников несколько раз в течение жизни менять профессию, постоянно повышать свою квалификацию. В современных условиях понятие профессионального образования трансформируется, расширяется и обретает иное значение. Проблема обновления профессиональной деятельности учителя далеко не новая и сегодня приобрела характер приоритетной, так как обусловлена многими объективными факторами. Общемировые и общеказахстанские тенденции перехода от индустриального к информационному обществу требуют обеспечения инновационного развития страны на долгосрочную перспективу. Одной из первостепенных задач определяется становление инновационной системы образования–системы, ориентированной на новые образовательные результаты.Смысл и цель современного образования – 221

развитие полиязычной личности,обучение деятельности. Компетенции рассматриваются как новая единица измерения образованности человека и предполагают не только сумму заученных знаний, умений, навыков, но и способность к коммуникации и действовать в различных проблемных, нестандартных ситуациях.Новый государственный стандарт общего образования определил стратегическую задачу развития современного школьного образования: 1) обновление содержания образования; 2) обновление методов обучения и достижения на основе этого нового качества результатов образования [9]. Таким образом,сегодня проблема обновления профессиональной деятельности учителя звучит не в залоге «можно», а в залоге «необходимо». Проблема обновления профессиональной деятельности учителя лежит в основе первостепенного противоречия сегодняшней жизни: между возможностью применять новое и готовностью применять новое. Термин «обновление» этимологически связан с понятием «инновация», которое происходит от латинского innovatis (in-в, novus-новый) и в переводе означает «обновление, новинка, изменение». Соответственно, педагогическая инновация выступает побудителем и регулятором обновления деятельности школьного учителя.Обновление есть суть и результат инновационной педагогической деятельности, которая направлена на улучшение и совершенствование системы образования в целях удовлетворения потребностей общества. Под обновлением профессиональной деятельности учителя мы понимаем процесс смены ценностно-смысловых профессиональных установок в результате «встречи-столкновения» с новыми требованиями к педагогической профессии: - сопровождающийся переживанием личностно-профессионального кризисного состояния и анализом новых педагогических идей; -риентированный на формирование готовности принятия новых педагогических идей; - проявляющийся в изменившемся профессиональном поведении в контексте сущностной триады Учитель – Ученик – Деятельность. Идеи обновления современного казахстанского образования, с одной стороны, опираются на лучшие традиции отечественной педагогики, с другой, учитывают новые тенденции развития современного общества. Согласно философской традиции обновление определяет сущность перехода старого в новое. Специфику новых требований к педагогической деятельности современного учителя можно рассмотреть, опираясь на диалектическую природу данных категорий. Также необходимо кардинально решать проблему поддержания престижа профессии учителя и преподавателя. В этих целях следует обеспечить все без исключения: учебные заведения (в городах и сельской местности) современными учебниками и методическими пособиями по обновленным технологиям обучения, необходимой компьютерной техникой; повсеместно 222

провести повышение квалификации и в случае необходимости переподготовку педагогического состава на базе обновленных государственных образовательных стандартов, образовательных программ и учебных планов; усилить мотивацию к участию в преобразованиях; создать разнообразные гибкие привлекательные условия для притока в систему образования нового поколения педагогических кадров, которому не сопутствовала бы инерционность, слабая реакция на внешние сигналы о необходимости смены действующих технологий образования; разработать и внедрить эффективные механизмы ротации управленческих кадров, профессионального и карьерного роста в системе образования. Нужно, чтобы новое поколение учителей и преподавателей с желанием шли на работу в сферу образования, видя в ней перспективу совершенствования профессионального мастерства, применения в своей практике достижений казахстанской и мировой науки и техники, получения в зависимости от результатов своего труда и педагогического коллектива морального и материального удовлетворения. Необходимо в этих целях внимательно следить также за выделением и использованием соответствующей материально-технической базы учреждений системы образования,в полной мере обеспечивающей эффективное применение новых технологий обучения. Все это будет способствовать созданию оптимальных, демократических условий смены поколений учителей и преподавателей. Главные трудности, с которыми сталкивается учитель в ситуации организации учебного сотрудничества, направленного на развитие ученика, как отмечает Г.А.Цукерман, это не давать готовых образцов действия, размышления, словесного выражения мысли и инициировать детский поиск и пробы собственных вариантов решения учебных задач [10]. Говоря о новом педагогическом профессионализме новое обновление содержания образования предполагает готовность учителя к формированию инновационного поведения своих учеников. Миссия современного педагога включает следующие компоненты: «создание условий безопасности и ситуаций развития; позитивное стимулирование и поддержка инициатив; обучение различным способам деятельности и жизненному проектированию; организация учебного сотрудничества и формирование потребности рефлексии и самооценки» [2]. Принципиально новая позиция учителя раскрывается в следующей позиции «индивидуальный подход – индивидуализация». Индивидуальный подход, значимый в процессе обучения и становления ученика, предполагает, что учитель, реализуя цель передачи и усвоения общечеловеческого культурного опыта в виде знаний, умений, навыков, ориентируется на индивидуальные особенности своих учеников. В новой педагогической ситуации актуален и сущностно необходим подход, по Т. М. Ковалёвой, при котором активным в выборе содержания своего образования становится сам ученик. Индивидуализация образования предполагает ориентацию учителя на 223

индивидуальные цели и приоритеты каждого ученика [4]. В современных условиях актуальной становится тьюторское сопровождение ученика и тьюторская позиция учителя. В целом ситуация обновления профессиональной деятельности современного учителя в условиях смены образовательных парадигм предполагает смещение ценностных профессиональных установок в сторону антропо-ориентированного образования. На уровне массовой школы рождается новое деятельностное содержание образования, обеспечивающее его «антропологическую миссию– миссию развития индивидуальных способностей каждого участника образования» [2]. Проблема обновления профессиональной деятельности учителя массовой школы–сущностная проблема образования в РК. Обозначенные акценты специфики новых требований к педагогической деятельности современного учителя составляют основу обновления его профессиональной деятельности и ставят учителя в ситуацию отказа от стереотипов репродуктивной школы и выработки альтернативного профессионального поведения. Список литературы 1.Бизяева А. А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия. – Псков: ПГПИ им. С. М. Кирова, 2004. – 216 с.

2.Игнатьева Г.А.,Слободчиков,В.И.Новые образовательные стандарты: ценность– служение–ответственность //Нижегородское образование, 2011.№ 2.

– С. 4-11.

3.Инновационные процессы в педагогической практике и образовании. – Под ред. Г.Н. Прозументовой. - Барнаул-Томск, Алтайская академия экономики и права, 1997. – 128 с.

4.Ковалёва Т.М.Современное качество образования и принцип индивидуализации//Качество образования: позиция педагога.Научнометодическая серия «Новые ценности образования».Научный редактор серии Н.Б. Крылова. – 2001. - № 1(47). – С. 13-16.

5.Лазарев В. С., Мартиросян Б.П. Педагогическая инноватика.М.,2006.– 360с.

6.Любимов Л. Л. Что мешает нашей стране улучшить качество школьного образования // Вопросы образования (ГУ ВШЭ), 2011. – № 4. – С. 11-26.

7.Поляков С. Д. Педагогическая инноватика: от идеи до практики / С.Д. Поляков – М.: Центр «Педагогический поиск», 2007. – 176 с.

8.Сластёнин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: инновационная деятельность. – М.: ИЧП «Издательство Магистр», 1997. – 224 с.

9.ГОС.ПРОГР. развития образования и науки РКна 2016 - 2019 гг, А, 2016 г 10.Цукерман Г.А.Учебное сообщество-путь к учебной самостоятельности URL: http://www.experiment.lv/rus/centre/news/images/2004/zukerman/u4ebnoe_soobsche stvo.htm (дата обращения: 30.08.2012).

224

ТРЕНЕРДІҢ ОЙЛАУ ƏРЕКЕТІН ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗІНДЕГІ МƏЛІМЕТТЕРДІ ТАЛДАУ ТƏЖІРИБЕСІНЕН Құрманова Ж.С. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ШҚО бойынша ПҚ БАИ Деңгейлік Бағдарламалар бойынша тренер, «Ғылыми- жаратылыстану (гуманитарлық) пəндер бойынша оқыту əдістемесі мен инновациялық технологиялар» кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.к.

Педагогикалық мəліметтерді талдау–зерттеу жүргізуде қолданылатын мəліметтерді ұғыну негізі. Мəліметтер ешқашан өздігінен талданбайды. Мұны есте сақтау аса маңызды.Біздің сөзіміз ең бірінші талдау құралы болып табылады.Курстық дайындықтарға байланысты мəліметтерді талдау Бағдарлама идеясында жасырынған мағына сыры мен тарихына үңілу, оны баяндау үдерісі болып саналады. Оның үстіне теориялық білімдерді талдау арқылы 7 модуль негізінде оқытылатын сындарлы оқыту идеясының жəне тренер жеткізуге тырысатын мағыналардың дəлелдемелерге негізделгеніне күмəндана қарайтын қауымның көзін жеткізуге тиіспіз. Сондықтан да өз тəжірибемде Кембридж Бағдарламасы негізінде біліктілікті арттыру курсының сабақтарын жоспарламас бұрын: -«Мен бүгін нені үйретуім керек?

-Бүгінгі берілетін білімнің маңызы не болмақ?»

-Тыңдаушының ойын ояту, пікірін айтқызу үшін қандай мүмкіндіктер жасауым керек? - деген мəселелер төңірегінде жəне мұғалімнің бұрынғы білімін жаңа ақпараттармен ұштастыра отырып, пікір айта алатындай етіп жоспарлауды мақсат етемін. Жаңа Бағдарлама жаңа білім беріп қана қоймайды, сонымен қатар мұғалімнің өзіне қояр талабын да жоғарылатады. Сондықтан менің де көздеген мақсатым үлкен еңбекті талап етеді. Сонымен қатар, əрбір сабақтан соң: -Сабағымның мақсаты қандай еді? Мақсатқа жеттім бе?

-Осындай сабақтар жалпы не береді жəне жекелеген пəндер үшін не беруі мүмкін?

-Топтық жұмыстағы қарым-қатынас қандай деңгейде жүрді?

-Тапсырмаларды орындау барысында топтың бірлігі, ынтымақтастық деңгейі сақталды ма?

-Тыңдаушылардың белсенділігі қандай болды?

-Сабақ барысында тыңдаушыларда сыни ойлау тəсілін қолдана алу қабілеттері қаншалықты іске асты?

-Сабақ бойынша қандай қорытынды жасауға болады?

-Сабақтың тиімділігі қандай? Келешекте сабақтың қай тұстарын өзгертуге болады?

-Неге көңіл аудару қажет? Педагогтер белсенділігін қалай жақсартуға болады? сұрақтарына жауап іздеуге тырысамын. Мысал келтірсек, 2012 жылы 2 лекте оқып кеткен сертификатталған ағылшын тілі пəнінің мұғалімі Деңгейлік бағдарламалар курсын аяқтаған соң америкалықтардың жаңаша бағалау жүйесі бойынша оқыту əдістемесі жайлы 1 225

айлық қашықтықтан оқыту курсын аяқтады. Тəжірибелі мұғалім өз тренері ретінде бізбен тығыз қарым-қатынаста бола отырып, түрлі конференциялар, семинарлар, т.б шараларға белсене қатысады. Сөйте отырып біздің де басқа да шетелдік білім беруді бағалау жүйесі туралы мəліметтерімізді молайтуымызға мүмкіндік жасады. Деңгейлік бағдараламалар курстарына келетін мұғалімдердің көбі алғашында қарым-қатынасқа дайын емес болып келеді. Бірақ уақыт өте келе олардың басқа əріптестерімен ынтымақтастық байланыс жасай келе өзгеретінін байқаймыз. Мысалға алсақ, І лекте оқыған география пəнінің мұғалімі өзінің аса тұйықтығымен, адамдармен араласуда басқалардан алшақ жүретіндігін байқайтынмын.Топтық жұмыстар кезінде де диалогке түсуге аса ықылас таныта қоймайды.Курс соңында оның ашық-жарқын көңіл-күйде басқалармен араласып отыратынына да куə болдық. Курсаралық бақылау кезінде осы мектепке əдістемелік көмек барғанда бұл мұғалімнің қаншалықты өзгергендігін көрдік, бұрын өз ұжымында да оқшау жүретін əріптестеріне біліктілік курсының əсерін мектеп əкімшілігі де таңданыспен баяндап берді. Мұғалімдердің өз пəндік ерекшеліктеріне сəйкес көпшілігінің талқылаудан тəжірибесі аз болады, осылайша осы курс олар үшін əңгімелесу, тыңдау мен ойлаудың кейбір аса маңызды дағдысын үйренуіне мүмкіндік беретін жалғыз орта болып табылады.Тіл пəндерінің мұғалімдері ғана емес, барлық мұғалімдер өз шəкірттері үшін де осындай қарым-қатынаста өмірлік маңызды тəрбие бере алады. Ол үшін қашықтықтан оқытудың жүйелі жүргізілуі қажет болады. Қашықтықтан оқыту кезінде де, топтық жұмыста да диалогтік оқытуды тиімді қолдану жақсы нəтижелер беретінін байқадық. Бірақ бізге оны барлық мұғалімдердің орындағаны жəне мұғалімдер тренингінде,білім беру саясатында сөйлеу дағдыларының мəселесінде тиісінше жүзеге асырылуы қажет. Осы факторлар сабақ барысында үнемі жүзеге асқан сайын, тыңдаушы өзін оқуға жауапты сезіне бастайды, сабаққа деген қызығушылығы артады. Сонымен қатар,оқуға қатысты белгіленген ойлану мен даму туралы зерттеулердегі өз интеллектісі мен жеке қасиеттерін икемді, көнгіш деп есептейтін тыңдаушылар үшін бұл жағдайда оқыту оңтайлы қарым-қатынасқа қол жеткізетіні анықталды. Деңгейлік бағдарламалар бойынша мұғалімдер біліктіліктерін арттыру курстарында тыңдаушылардың ойлау қабілетін барынша жоғары деңгейде дамыту үшін диалогтік оқытуда сұрақты қолдануға қатысты менің тренерлік жұмысымда болған өзгерістер: - бірден көп сұрақ қоймау.

- тыңдаушыларға ойлануға уақыт беру.

- бір-біріне орынсыз сұрақтар қоймауларын қадағалау.

- ойлауды дамыту үшін проблемалық сұрақтар пайдалану.

- мұғалімдердің жауап беру ниетін басатын сұрақтарды қоймау.

- оқушылардың алдыңғы жауаптарына сай дамытушы сұрақтар құрастыру. Сұрақтардың сапасы жəне жоспарлау таратылым материалдарының І «Бетпе-беттің» соңғы аптасындағы «Үздік сабақтың 6 белгісіндегі» айқын 226

дəлеліне айналуы күмəнсіз. Іс жүзінде біз сұрақтарға көп сенім артамыз. Сұрақтарды қоя білу стратегиясынсыз үздік прогресс, сабаққа етене кіріп кету жəне бағалау болуы мүмкін емес. Нейл Мерсер,А.Дайалогос пен Литлтон еңбектеріндегі сапалы оқытудың бір көзі, əңгімелесу яғни, адами когнитивті жəне əлеуметтік даму негізінде оқушылардың қызығушылығын диалогтік оқыту стратегияларын қолдану арқылы жүзеге асыру қажетті десе,ал Рэгг жəне Браун ұсынған зерттеулеріндегі оқушылардың жауаптары мен түсініктемелеріне қарай əрекет етуінің түрлерін тиімді қолдануды ұсынады. Ендеше,өзімнің тыңдаушылармен сабақтарымда диалог пен əңгімелесу тиімді екенін, оның өзара əрекеттесу дағдыларын дамытатынын тəжірибе жүзінде енгізіп, зерттедім. Жəне де тыңдаушыларға оқу материалын зерттеу жұмысы негізінде беруді жоспарлап, оларды сабақта əрбір тақырыпқа сəйкес оқытудың мақсатымен таныстыруды дағдыға айналдырдым. Ол үшін педагогтерді жақсы оқуға итермелейтін факторларды анықтау көп ізденіс пен зерттеуді талап етті. Оның ішінде:  жеке ерекшеліктеріне сүйену;  жұмысты қызықты етіп ұйымдастыру;  оқуға, ізденуге мүмкіндік беру;  топтағы əріптесімен келісімге келу;  қызығушылығы мен бейімділіктерін есепке алу;  əдет-қылықтарының себебін анықтау;  топтағылармен жақсы қарым-қатынаста болу;  дайындық соңында сынақ тапсыру;  курстың нəтижелі аяқталуына сəйкес көтерме жалақының болуы;  жетістіктерін мадақтау. Осы факторлар сабақ барысында үнемі жүзеге асқан сайын, тыңдаушы өзін оқуға жауапты сезіне бастайды, сабаққа деген қызығушылығы артады. Сонымен қатар, оқуға қатысты белгіленген ойлану мен даму туралы зерттеулердегі өз интеллектісі мен жеке қасиеттерін икемді, көнгіш деп есептейтін тыңдаушылар үшін бұл жағдайда оқыту оңтайлы қарым-қатынасқа қол жеткізетіні анықталды. Жалпы алғанда мəліметтерді талдау: 1.тізбектелген сабақтар топтамасы шеңберінде модуль идеяларын қолдану тəсілін мұғалімдердің жеткілікті түрде түсінуі мен логикасы; 2.таңдалған модуль идеясы аясында сабақ барысындағы оқушылардың ісəрекетінің дұрыстығы; 3.Бағдарламаның идеяларын енгізудің таңдап алынған тəсілдерін қолдану мотивтерін түсінікті баяндауынан көрінеді. Егер мұғалімдерге педагогикалық шеберлік туралы теориялық жəне практикалық бiлiмдерді меңгеру жағдайы туғызылса жəне кəсiби қызметтерде оларды қолдана алатын болса, онда оқу-тəрбиелiк процесінің барлық кезеңдерiнде оқушылармен олардың қарым-қатынасқа түсу тиiмдiлiгі жоғарлайды.

227

Өз жұмысымыздағы өзгерістерді жоспарлау бойынша ең алдымен «Мен сабақта неге қол жеткіздім?», «Нені жасап үлгердім?», «Алдағы уақытта нені шешуге тиіспін?»,«Нені жетілдіруім қажет?»,«Сабақ тиімділігін қалай арттырамын?» мəселелері төңірегінде жұмысты ұйымдастыруға тырысамын. Осылайша,курстан курсқа өту кезеңдеріне сəйкес тəжірибе жинақтау, өз жұмысыма сыни тұрғыдан баға беру, талдау арқылы өз кəсіби деңгейім де жетіліп отырары сөзсіз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық. «НЗМ» ДББҰ, 2012., Астана.-306 бет.

2.Асқарова Ж. Мұғалімнің іскерлік қатынастары // «Қазақстан мектебі» журналы, №7., Алматы. - 42бет.

БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ РУХАНИ- АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Қамбаралиева Индира Талғатқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Алматы облысы бойынша ПҚБАИ, «Мұғалімнің кəсіби дамуын психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қолдау» кафедрасының аға оқытушысы

Тəуелсіздіктің ширек ғасырында елімізде толағай табыстарға бастаған тындырымды тірліктер жасалды. Бүгінде Қазақстан өзімен алпауыт əлем елдері санасатын күнге жетті.Еліміздің экономикалық қуаты бекіп, халықтың əлауқаты арта түсуде.Бейбітшілік пен тыныштықтың нұрлы жолынан танбай келе жатқан мемлекетіміздің келешегі кемелденуде. Сонымен қатар бəсекеге қабілетті білім беру, саналы ұрпақ тəрбиелеу, салауатты өмір салтын қалыптастыруға да ерекше көңіл бөлінуде. Қазіргі жаһандану дəуірі кезінде жастардың заманауи тұрғыдан қалыптасуына, білім алу формасы мен тəрбиесіне ерекше ден қою қажеттігі айқын. Білім мен ғылымның шарықтау заманында өмір сүріп отырған өскелең ұрпаққа инновациялық жəне ақпараттық тұрғыдан білім берумен қатар,олардың тəрбиесіне де назар аудару жəне бұл бағыттағы жұмыстарды ширата түсу керек. Осы орайда жас ұрпақтың азамат болып қалыптасуы, оның шығармашылықпен дамуы, адамзатқа қажетті құндылықтарды игеруінің алтын тамыры тəрбиеден бастау алары сөзсіз. Ал, тəрбие бағыттарының ішіндегі рухани- адамгершілік тəрбиесінің алатын өз орны бар, оның өзектілігі аса мəнді де маңызды. Себебі, бүгінгі қоғам мүшелерінің кəсіби біліктілігі ғана шешуші фактор емес, оның адамгершілік, интеллектуалдық мəдени дамуының жоғары деңгейі де толық адам болуына ықпал етеді. Адамгершілік қатынастар мен адамгершілік тəрбиесі туралы бірқатар ғалымдардың (И.С.Марьенко, А.Меңжанова, Л.И.Романова, Г.Х.Махмудова жəне т.б.) еңбектерін зерделей келе : «Тəрбиенің негізгі мақсаты дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік мəдениетті, парасатты, ар-ұжданы мол, еңбекқор, іскер, бойына басқа да игі іс-əрекеттер қалыптасқан 228

адам тəрбиелеу; тəрбиенің мазмұны оны жүзеге асыратын əдіс-тəсілдердің негізі-адамгершілік, имандылық, ізгілік, елжандылық; адамгершілік тəрбиесінің маңызы мектептің күн тəртібінен ешқашан түскен емес, ол үнемі жаңа адам тəрбиелеу міндетімен байланысты; адамгершілік тəрбиесінің өзекті мəселесіоқушының бойында қоғамға сай елжандылық, достық, ұжымшылдық жəне т.б. қасиеттерді қалыптастыруды көздейді » деген ой туындайды.Аталған ғалымдар еңбектерінде бүгінгі таңда педагогика ғылымында əлі де толық шешімін таба алмай отырған өзекті мəселелердің бірі ретінде–жеке тұлғаның адамгершілігін дамыту атап көрсетілген. Жеке тұлғаның адамгершілігін дамыту- қоғамның əлеуметтік қажеттілігін қалыптастыруға, рухани жағынан толыққанды бай тұлға қалыптасуына игі ықпал етері даусыз. Яғни рухани адамгаршілік тəрбиесі арқылы адам бойында жалпы адамзаттық құндылықтарды дамытуға болады. Бұл мақсатта оқушының рухани, экономикалық, əлеуметтік тұрғыда өсіп жетілуі мектепте, оның мазмұндылығына, оған деген көзқарасқа байланысты десек қателеспейміз.Жоғарыда айтылған ойлардан рухани-адамгершілік тəрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай жасайтын, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын қалыптастыратын мəні зор, маңызды бағыт екендігі айқын көрінеді. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларды жас кезінен бастап, адам бойындағы ең мағызды саналарды – адамгершілікті: сүюді, аяушылықты,төзімділікті,имандылықты,əдептілікті,мейірбандықты, шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Ол үшін рухани тəрбие өзінің қуатын əлемнің əрбір құбылысынан алуы мүмкін. Рух – адам бойындағы күш-қуаттың қайнар көзі. Рухани бай адамның бойында ғана гуманистік қасиеттер болады. Олай болса, балалардың адамгершілігін, жақсы мінез-құлығын қалыптастыру ауадай қажет. Қазіргі жағдайларда оларды жүзеге асырудың мынадай мүмкіндіктері арқылы рухани адамгершілік құндылықтарды кез-келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу; сыныптан тыс сабақтарды баланың адамгершілік қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру;жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу арқылы мəселенің өзектілігін шешу жолдарын қарастыруға болады. Рухани- адамгершілік тəрбиенің үлгісі - адамзаттың ұлы ақыны-Абай Құнанбаев өлеңдері мен қара сөздері. Оның шығармаларында балаларды жамандықтан жирендіріп, жақсылыққа үйрететін мағынасы терең, тəрбиелік потенциал бүгінгі күнге дейін өз күшін жойған жоқ.Ақын шығармаларының негізі–адамгершілік пен имандылыққа тəрбиелеу болып табылады. Ұлы Абай «біреуге көмектесу – ішкі зор қуат пен терең ақыл жəне ыстық сезімнің ісі» деп білді. Сол сияқты Абай баланы əділдікке тəрбиелеудің мəнінің зор екенін «дұшпаныңа да əділ бол»,—деп білдірсе,ал рухани адамгершілік қасиеттерінің мəнін «адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп…», «іштегі кірді қашырса, адамның хикмет кеудесі», «өзің үшін үйренсең, жамандықтан жиренсең, ашыларсың жылма жыл» деген сөздерімен аша түседі. Қазақ халқы адамгершілік- адамдық қасиеттің жоғары түрі, ар-ұят, намыс, сақтау деп біледі.«Жаным–арымның садағасы», «Өлімнен ұят күшті», «Ақылың болса–арыңды сақта, ар-ұят керек əр уақытта» деген мақал-мəтелдер соның 229

айғағы деп білемін. Шын мəнінде, адамгершілік тəрбиесі – үздіксіз жүргізілетін үрдіс болғандықтан да өзекті, себебі ол адамның өмірге келген күнінен бастап өмір бойы жалғаса береді, Оның мазмұны тұлғаның жеке бас қасиеттерінің шеңберін қамтиды. Сондықтан да оқу-тəрбие жұмыстарын ұйымдастырудағы тұлғаның жеке бас ерекшеліктерінде оның орны негізгі болмақ деген ойдамын. Тəрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне бағыттала отырып, осы қасиеттерді қалыптастыра əрекеттік, іскерлік дағдыларды игерту қажет. Рухани-адамгершілік тəрбиесіндегі басты өзекті мəселе- əрбір оқушы өзін-өзі рухани жетілдіруі, өзін тəрбиелеуі, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екенін түсінуі тиіс деп ойлаймын.Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен тəрбие алуға үйретпеген мұғалім қазір түпкі нəтижеге қол жеткізе алмайтынын барлығымыз білеміз. Бала ынтымақтаса қызмет ететін тұлға. Рухани-адамгершілік тəрбиенің халық педагогикасының қайнар бұлағынан да əдептілік, имандылық,мейірімділік,қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық сияқты құндылықтары жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық бола алары сөзсіз.Ол үшін сан ғасырларда қалыптасқан салт-дəстүрлерді, əдетғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар ұстаз өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол руханиадамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам қалыптасады. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе. Рухани-адамгершілікке тəрбиелеу білім берумен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Рухани-адамгершілік тəрбиені қалай іс жүзіне асырамыз?Олар мына қағидаларды сақтағанда нəтиже береді: -тəрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне бағытталса; - оқушылар рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында əрекеттік,іскерлік дағдыларды игерсе; -оқушылар жеке тұлғаның жəне əлеуметтік мəні бар рухани-адамгершілік қасиеттерді өз іс-əрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік əрекетіне көрсете алу мүмкіндігін ерікті таңдаса. Демек, рухани-адамгершілік тəрбиесіндегі басты мəселе- баланы құрметтеу. Сондықтан, əрбір оқушы өзін-өзі рухани жетілдіру үшін, өзін тəрбиелеуге, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екенін түсінуі тиіс деп ойлаймын. Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен тəрбие алуға үйретпеген мұғалім қазір түпкі нəтижеге қол жеткізе алмайтынын біледі. Бала ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға айналуы тиіс.Гуманизм– адам өмірінің рухани негіздерін құрайды, ойластырады, болжайды жəне адамзат құндылығын қалыптастырады. «Адам жолында екі түрлі, бір-біріне қарама –қарсы ағыстар бар. Бір ағыс қаталдыққа жетелесе, екіншісі -мейірімге талпынады» деген Леккидің сөзінде үлкен мəн бар.Рух–адам бойындағы күш230

қуат. Ол қуат барлық жақсы қасиеттермен бірге жасайтын игі істердін қайнар көзі. Рухани бай адамның бойында ғана гуманистік қасиеттер болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту əдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл білім мұғалімдерге өзіне ыңғайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық үрдісті кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді. В.Г.Белинский: «Тəрбие–ұлы іс, тəрбие арқылы адам тағдыры шешіледі» десе, Д.И.Менделеев: «Тəрбиесіз білім –есуастың қолындағы қылыштай» деген болатын. Тəрбиенің маңыздылығы сондай, біздің болашақ ұрпағымыз тəрбиеден ғана рухани байлық алып, тəрбие арқылы ғана Адам болып қалыптасады. Оған көптеген мысалдар келтіруге болады. Қазір ортамызда «Қиын балалар», жасөспірімдер, ата –анасы көңіл бөлмейтіндер, түрлі тағдырға душар болған жастарымыз көп. Рухани бай адам–ең алдымен əділ,шыншыл,мейірімді,кешірімді, қанағатшыл, ақылды болады. Гуманист болу деген не? Ол қайырымдылықтан тұрады. Ал қайырымдылық қандай қасиет? «Мен өмірде неге қол жеткізуім керек?» - деген сұраққа жауап берместен бұрын: «Мен қандай болуға тиіспін?». «Адам болу деген не?» - тəрізді сұрақтарға ойлануымыз керек. Мысалы, теректің «жақсы» өсіп-дамуына құнарлы топырақ, ауа-райының қолайлы болуы,т.б. жағдайлар əсер етеді.Ал,өсімдіктің өсуіне кедергі келтіретін «жаман» жағдайларға: құрғақшылық, өсімдікті бүлдіретін зиянкестер, дауылдар жататыны белгілі. Дəл осы тəрізді адам үшін де жақсы мен жамандық алмасып келіп тұрады. Жақсы жағдайда адам бойындағы адамшылық қасиеттер өніп,адамның Адам болып қалыптасуына көмектеседі. Жақсылыққа қайшы жамандық бар. Адам бойындағы жақсылық пен жамандық тек сыртқы жағдайлардың əсерінен ғана болып қоймайды, олар адамның ішкі жан дүниесінен де орын алады. Адамгершілік дегеніміз айналамызға қайырымдылық нұрын шашудан тұрады екен. «Күллі адам баласын қор қылатын үш нəрсе бар: Əуелі–надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі-залымдық»,-деп білемін дейді 38 қара сөзінде ұлы Абай. Сондықтан, маңызды мəселелерді зерттеп қана қоймай, олардың тəрбие үрдісіндегі тиімділігінің өзара байланысы мен өзара тəуелділігіне жете назар аудару қажет деп ойлаймын. Қорыта келе айтарым, тұлға рухани-адамгершілік тəрбие арқылы өзінің ізгілік ұстанымдарын тəрбиелеп, ақыл-ой мен ісəрекеттерін ізгілік мұраттарға бағыттап, рухани көзқарасын қалыптастырады. Əдебиеттер тізімі: 1.ҚР үздіксіз білім беру жүйесіндегі тəрбие тұжырымдамасы.

2. Құрманбаева М. «Тұлғаны рухани-адамгершілікке тəрбиелеу». Бастауыш мектеп,№1.2005ж.

3.Əмірəлиев Ш.«Рухани байлық-өмірден».–Қазақстан мектебі,№11-12.1992ж.

4.Утебаева А.«Рухани-адамгершілікке тəрбиелеу– басты мақсат». - Бастауыш мектеп, №9.2005ж. Тəрбие.орг сайтынан

231

КӨПТІЛДЕ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ЭЛЕКТРОНДЫ ҚҰРАЛЫ: БҮГІНГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН КЕЛЕШЕГІ Қылышбекова Нұрсəуле Ұқанбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы, Алматы облысы бойынша ПҚБАИ «Мұғалімнің кəсіби дамуын психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қолдау» кафедрасының аға оқытушысы,филология ғылымдарының магистрі

Бүгінгі таңда өзімізге болсын, өзге ұлт өкілдеріне болсын көптілде білім беру жағдайында қазақ тілін оқытудағы жалпы мақсат - оқушыларға ана тіліміздің ғасырлар бойы сұрыпталып келген көркемдігі мен əсем өрнегін, лексикалық байлығын таныту, қазақ тілінің қуатын, құдіретін, шешендігін жас ұрпақ бойына дарыту, ана тілімізді қуатты əдеби тіл қатарынан түсірмей, мемлекеттік тіл мəртебесіне нұқсан келтірмеу. Сондықтан да заманауи білім көшіндегі көптілде білім беру үдерісі аясында қазақ тілі мен əдебиетін компьютерлендіру немесе электронды құралдардың көмегімен оқыту оқушылардың оқуға деген қызығушылығына зор ықпалы бар. "Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты əлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет" деп, ел Президенті Н.Ə.Назарбаев атап көрсеткендей, электронды оқытудың əдіс-тəсілдерін көптілде немесе орыс, ұйғыр тілдерінде оқытатын мектептерге енгізу — жаңа білім берудің бірден-бір шарты. Ұрпақ мүддесі үшін оқу үрдісін жетілдіру күн тəртібінен түспейді, ал, қазіргі кезенде ең өзекті мəселе ретінде қайта жалғасын тауып, дамуы тиіс. Мектепте жекелеген пəндерді оқыту кезінде компьютерді пайдаланудың жеке ұстанымдарын анықтауға мүмкіндік туып отыр. Қазіргі ақпараттық технологиялар заманында өркениет көшінен қалмау үшін қандай болмасын мүмкіндіктерді қарастыру-күттірмейтін нəрсе. Осындай мəселелердің бірі – өзге тілді сыныптарда қазақ тілі мен əдебиетін оқыту үрдісін компьютерлендіру. Бүгінгі таңда электрондық оқулықтар білімді ақпараттандырудың негізгі факторлары болып табылады. Барлық өзге тілді сыныптарда қазақ тілі мен əдебиеті пəндерін компьютерлендіріп, компьютерлік бағдарламаларын пайдаланып,соның нəтижесінде оқушылардың пəнге деген қызығушылығын арттыруға күш салу керек. Қазіргі уақытта білім берудің озық технологияларын меңгермейінше, сауатты да көптілді, жан-жақты болу мүмкін емес.Сонымен,оқытуды ұйымдастырудың өте құнды түрі -бағдарламалап компьютермен оқыту. Компьютерді қолданудың психологиялық тұрғыда тиімділігі - олар өзге тілде сөйлеп өскен оқушының қазақ тілінде есту, көру, сөйлеу, түрлі ойындар ойнау, суреттер салуына септігін тигізеді.Компьютермен оқыту-оқушылардың өз бетімен іздену жұмысының өте тиімді түрі. Компьютермен оқыту үрдісін енгізу оқушылардың қызығушылығын арттыратыны соншалық, олар сабақтан тыс уақытта да құлшыныс танытатын болады.Ал,компьютерді толық меңгерген оқушының оған қызығуы бұрынғыдан да арта түседі.Түрлі тілдік тапсырмаларды компьютермен орындау оқушыны еркіндікке, төзімділікке, мақсаткерлікке баулиды. Компьютермен 232

тапсырма орындауға мақсат айқын болғанымен, оған жетудің нақты жолдары көрсетілмейді. Сондықтан, бұдан белсенділік туындап, оқушының қиялдау мүмкіндігіне жол ашылады, ақыл-ой белсенділігін дамытуға көмектеседі. Электронды оқулықтармен жəне компьютермен жұмыс істеу өте қызықты. Нашар оқитын оқушының өзі компьютермен жұмыс істеуге қызығады, өйткені кейбір жағдайда компьютердің өзі оқушының білмеген тұстарын көрсетіп, көмекке келеді. Соның нəтижесінде, асықпай компьютермен еркін сырласа отырып, ойлануға қол жеткізеді. Бір назар аударатын жай, компьютерді қолдану мұғалімнің арнайы дайындығын қажет етеді. Мұғалім компьютерлік сауаттылықтың ғылыми негіздерін білуі шарт. Компьютерлік оқулықтар жəне компьютермен түрлі жұмыстар жүргізу арқылы оқушының біліктілігі мен белсенділігін,пəнге деген қызығушылығын арттыру жүзеге асырылады. Сондықтан да оқушы компьютерде жұмыс істеуге қажетті біліктіліктерді меңгеру қажет.Өзге тілді сыныптарда қазақ тілі мен əдебиеті пəндерін компьютермен оқытудың мақсаты - оқу жұмысының жоғары дəрежелі болуына жағдай жасайды, басқа тілде сөйлеп, ойлап өскен оқушының қазақ тілі мен əдебиеті пəндері бойынша біліктілігі мен белсенділігін арттырады, жеке тұлғаның əлеуметтенуіне əсер етеді, өзін-өзі реттеуді дамытады, оқушының мақсатты қызметін ынталандырады.Қазақ тілі сабағында компьютерді қолдану мəтіндер мен ақпараттарды білуге жол ашады. Мультимедиа бағдарламасы бойынша, қазақ əдебиетінен ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығын оқытуда географиялық картамен немесе көмекші материалдармен жұмыс істеп, сарамандық жұмыс жүргізуге болады.Ал,кіріктірілген сабақтар қазіргі замандағы кең қолданылып жатқан үрдіс. Ақын-жазушылардың шығармаларын, сазгерлердің күйлерін тыңдау арқылы мəнерлеп оқуды, эстетикалық тəрбиені қалыптастырады. Мəтіндік редактор арқылы бақылау жұмыстарын жүргізуге болады (тест, диктант). Компьютердің көмегімен жүргізілген бақылау жұмыстары оқушының білімін объективті бақылап, материалдың дұрыс өтілгенін немесе дұрыс өтілмегенін талдауға мүмкіндік береді. Бұрын адам ойында болмаған оқытудың жаңа əдістерін ұйымдастыруға болады. Мысалы, əр түрлі компьютерлік бағдарламамен мəтіндер жазу, оқу, талдау, тест шығару, сурет салу жұмыстарын үйренеді. Ал, сабақтың бекіту кезеңінде мынадай тапсырма орындауға болады. Бұл кезенді "Қазақ халқының 100 əні" деп атап, мультимедиа бағдарламасы бойынша қазақтың халық əндерін тыңдай отырып, одағай сөздерді тауып, үлгеріп жазып отырады. Сонымен бірге, əр түрлі мəтін құру, мəтінге аннотациялық талдау, диалог құру сияқты шығармашылық жұмыстар болады. Осындай сабақтар өзге ұлт өкілдері мен өзге тілде білім алатын өз қандастарымызды халықтық салт-дəстүрлер негізінде тəрбиелеумен бірге, олардың шығармашылық жеке тұлғасын қалыптастыруға,жеке ақыл-ойын,ойлау қабілетін, ынтасын, коммуникативтік дағдыларын,интеллектуалдық қабілетгерін дамытуға, алған білімдерін практикада пайдалануға мүмкіндік береді. Қазақ əдебиеті сабағында əрбір тақырыпты өткен кезде ақын-жазушылардың өмірі, шығармашылығы немесе шығармаларының мазмұны, композициясы, сюжеті, көркемдік ерекшелігі, т.б.

233

туралы тірек-сілтемелер беруге болады. Оқушы тірек-сілтемелер арқылы ойын жинақтап, шығармашылықпен жұмыс істей алады. Сонымен бірге, оқушылардың көмегімен бағдарламадан тыс материалдарды жинақтап, мультимедиа бағдарламасы бойынша репортаж дайындауға, ұйымдастыру кезеңінде олардың фотосуреттерінен галерея ұйымдастыруға болады. Электрондық оқулық- оқытушы мен оқушының бірлескен іс-əрекетін көрсету нəтижесінің құралы. Бұл оқулықты мынадай жағдайларда қолдануға болады: - сабақта иллюстрациялық материал ретінде; - сабақтан тыс уақытта өз бетімен шығармашылық тапсырмалар орындауда; - емтиханға дайындық кездерінде. Электрондық оқулықтар бойынша оқушылар тапсырманы қызыға орындайды, пəнге қызығушылығы артады, оқу материалын тереңірек меңгеруге талпынады. Сонымен қатар, өз қатесін өзі табады жəне өзін-өзі бағалауға үйренеді. Электрондық оқулықта өте көп көрнекілік материалдар қамтылады. Бұл көрнекіліктердің дидактикалық мəнін ашады. Мұндай көрнекіліктердің бəрін кəдімгі оқулықта беру мүмкін емес. Электрондық оқулықты қолдану оқушының жоғары белсенді дүниетанымын жəне өзіндік жұмыс аясын кеңейтеді, жан-жақты ақпараттандыруға мүмкіндік береді. Электрондық окулықтардың тиімділігі мынада: - оқушы арнайы бағдарламамен жұмыс істейді; - оқушының білімі компьютерлік жүйе арқылы бағаланады иллюстрациялық əдіс көп қолданылады; - ойлау жүйесінің дамуына түрткі болады; - берілген тапсырмаға деген қызығушылығын арттырады.Əрбір сабақта жаңа сөздер, фонетикалық, лексика-грамматикалық тақырыптар, мəтін, жаттығу жұмыстары, диалог үлгілері, əр сабақтың соңында тест сұрақтары беріледі. Оқыту кезінде əр түрлі анықтамалар, нұсқаулар, тапсырмалар берілуі тиіс. Мектепте оқыту үдерісінде электрондық оқулық қолдану өте тиімді. Оқушылар өздерінің білімін өз бетімен толықтырып, емтихан материалдарына дайындалады Электрондық оқулықтар арқылы оқыту кезінде 3 қағиданы анықтай білу керек: 1. логикалық ойлау жүйесін дамыту; 2. ойлау белсенділігін арттыру; 3. трансформация əрекетін жетілдіру. Логикалық ойлау жүйесін қалыптастыру жолдары дегеніміз-заттардың, сөздердің қасиеттерін сипаттау, берілген қасиеттерге сəйкес немесе басқа нəрселердің ұқсас жəне өзгеше қасиеттерін анықтау.Мысалы:"Сөздерді анықтау","Артық сөзді табу","Сөйлем құрастыру","Болымсыз сөйлем құрастыру",т.б Ойлау белсенділігін, өз бетімен жұмыс істеуін дамыту жолдарына сұрақ қою,шағын пікірталас өткізу,мазмұнын айту жатады. Мысалы: "Ситуация құрыңыз", "Қалай пайдалануға болады?", "Басқаша айтыңыз", "Өз ойыңызды айтыңыз 234

Трансформация əрекетін жетілдіру бағытында арнайы жаттығулар ұсынуға болады.Мысалы:"Қажеттісін тандап ал","Қажетті қосымшаны қойыңыз", "Сөз тіркестерін пайдаланып сөйлем құрастырыңыз", т.б Компьютерді пайдалану сабақ сапасын көтерумен қатар оқушылардың белсенділігін арттыруда ерекше орын алады.Оқушының назарын пəн мазмұнына аударады, өз бетінше практикалық жұмыстарды орындауға қызықтырады.Мұғалім көбінесе оқытудың əр түрлі əдіс-тəсілдерін қолданған жөн.Көбінесе,проблемалық оқыту,ойын арқылы оқыту, инновациялық оқыту, саралап оқыту, тірек сигналдары арқылы оқыту, компьютерлік оқыту жəне жаңа технологиялар бойынша оқыту, электронды оқыту т.б..Компьютерлік технологияларды оқу үдерісіне тиімді қолдану үшін, ең алдымен, өтетін пəнге талдау жасау керек, себебі, компьютерді жақсы меңгерген мұғалім ғана бағдарламашылар көмегін қолдана отырып, компьютерлік бағдарламалар, электрондық оқулықтар жасай алады.Өткен ұрпақ үшін кітаптың маңызы қандай болса, қазіргі жағдайда компьютер де оқушы үшін қоршаған əлемді тану құралы болып табылады.Олай болса, өзге тілді сыныптарда барлық пəнді, соның ішінде, қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарын компьютердің қуаттауымен жүргізуді үйрену-бүгінгі күннің өзекті мəселелерінің бірі.Оқыту процесінде шəкірт пен ұстаз арасындағы қарым-қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Осы талапты жақсы түсінген ұстаз ғана өз оқушыларының жүрегіне жол тауып, олардың компьютерге деген қызығушылығын,пəнді үйренуге деген ынта жігерін, құштарлығын арттырады.Дүниежүзілік өркениетке жету үшін ұрпағымыз білімді, парасатты, бүкіл ғаламдық мəдени құндылықтарға ие болу үшін жан-жақты болып өсуі шарт. Пайдаланылған əдебиеттер 1.Рысбаева Г.Қ.,Ерназарова З.Ш.,Есеналиева Ж.Ж.«Қазақ тілі» пəні бойынша электрондық оқулық.. Алматы 2004 ж 2.Рысбаева Г.Қ. Электрондық оқулықтардың тиімділігі. Алматы 2004 ж 3.Хасанұлы Б. Ана тілі-ата мұра. Алматы,1992ж.

4.Серебренников Л.Н., Технологическое образование школьников в свете современных задач. Ярославль 2000 г 5.Серебренников Л.Н. Проблемы и перспективы технологического образования Ярославль 2000г.

6.Васильев В.Н., Стафеев С.К.Компьютерные информационные технологии основа образования XXI века. Москва 2001г. РУХАНИ МƏДЕНИЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ДҮНИЕТАНЫМ КӨРІНІСІ Бисенбаева Меруерт Кенжеғұлқызы Алматы қ., «ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚ филиалы «Алматы облысы бойынша ПҚБАИ», аға оқытушы

Этнолингвистика–синкретті жəне синхронды ғылым,өйткені этнолингвистика этносты жан-жақты түсінуді, бейнелеуді міндет-мақсатына 235

айналдырады, сондықтан осы бағытта зерттеуге жол ашатын этнос ұғымына қатысты ғылым салаларын тірек етеді. Солардың ішінде сөйленістер тіліне ең жақын тұрғаны [1, 206-б.], «тіл мен мəдениеттің арақатынасын синхронды түрін зерттейтін жəне сипаттайтын этнолингвистиканың бір бөлігі– лингвомəдениеттану» дəлірек айтқанда, лингвомəдениеттану – лингвистика мен мəдениеттанудың түйіскен тұсынан өрбіген, этностың тілі арқылы өрілетін мəдениетін зерттейтін ғылым [2, 217-б.]. Ю.В.Бромлейдің концепциясы бойынша: “Этнос, – в узком смысле слова самой общей форме может быть определен как исторически сложившиеся совокупность людей, обладающих общими относительно стабильными особенностями культуры (в том числе языка) и психики, а также сознанием своего единства и отличия от других таких же образований” [3, 37-б.]. Бұл диалектілер жүйесі,диалектілік лексика этнопсихология, этносоциологиялық зерттеулер нысаны бола алмайды деген ой тудырмайды, мəселе тек зерттеудің нысаны мен жұмыс көлеміне тіреледі деп есптеледі. Халық жадында басынан кешкен оқиғаларының, тұрмыс – тіршілігінің куəсі тұнып жатыр, бұлар– диалектілік лексикадағы этностың материалдық жəне рухани мəдениетінен хабар беретін, этнолингвистикалық зерттеулер өзегіне айналатын деректер–этнодиалектизмдер. Этнолингвистика мен лингвомəдениеттанудың əрқайсысының өзіндік мақсаты мен міндеті болумен қатар, бір арнаға құятын тұсы басым, ол – тілі арқылы мəдениеті, мəдениеті арқылы тілі, мінез-құлық, жан-дүниесі, ұлт ретіндегі табиғаты, ерекшелігі көзге түсіп танылатын біртұтас организм–этнос.Соған байланысты этнолингвистика зерттеудің мақсаты мен міндетіне қарай лингвомəдениеттанудың іргетасы қызметін атқарады десе де болады [1,206-б.]. Ұлт тарихы, онымен бірге тіл тарихы–даму жолы ұзақ құбылыс. Ол халық санасында жатталған жергілікті ерекшеліктер сырын ашып, табиғатын тану, оны ұлт мəдениеті, тарихымен байланыста қарағанда толық көрінеді, өйткені ұлт – жаны тіл, этнос мəдениетсіз болмайды. Мəдениет тіл арқылы тарайды, ұғынылады, жетіледі. Қай ұлт болмасын,сыры – тілінде, оның түп тамыры этностың мың-мыңдаған жылдар жүріп өткен тарихи жолымен, күнделікті тұрмыс-тіршілігінде қолымен, ақыл–ой,санасымен жасаған мəдениетімен, дүниетанымымен сабақтасып жатыр.Тілдік материал, этнодиалектизмдер, этностың тұрмысы əлемге көзқарасы, əдет-ғұрпы, салт-дəстүрі, ой-өрісін білуге дерек болады,бұл топқа енетін лексика материалдық жəне рухани байлықты мол қамтиды. Этнографиялық мазмұнды диалектілік сөз сол аймақ тұрғындарының тыныс-тіршілігі, салт-дəстүрі сияқты ерекшеліктерді білдіреді, əдеби тілде оның баламасы болмауы да немесе басқа атауы болуы да мүмкін. Ежелгі қазақ дəстүрінде жылқы малының еті мен қоса сүтін де пайдаланған, қымыз - қазақ халқының дəстүрлі сусыны. Мəдениет түрлері бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінен-бірі туындап отырады. Сол биені сауып, сүтін азық ретінде пайдалану бастапқыда күнкөріс қажеттілігі болса, дүниетаным кеңейген сайын бие сүтінің пайдалы қасиеттері де ашылады. Енді 236

қымыздың сусын қызметі маңызды бола бастады. Осыған орай, оның толып жатқан түрі мен қымызды пайдалану салттары да өмірге келеді, өйткені адам баласы ішкен-жегеніне ғана мəз бола бермейді. Осындай салттың бірі-биебау/қымызмұрындық аталады, оның сөйленістерде - қымыз мұрын/ қымыз тұрып тəрізді дублеттік қатарлары бар. Қымыз мұрын-биені байлағанда бірінші рет ішілетін қымыз (ҚТАС, 454). Жамбыл облысының Мойынқұм, Шу, Мерке аудандарында кездеседі (Қымыз мұрынға чақырмадың деп өкпелеп жүр (Жамб., Мер.). Қымыз тұрыптың да білдіретін мағынасы осы, тек бұл нұсқасы Ресейдегі Омбы облысы қазақтары тілінде ұшырасады. Қазақтың дəстүрлі мəдениетінде бие байлап, қымызмұрындық / биебау беру тоймен тең, себебі ол-көшпелі қазаққа сарылған алты ай қыстан аман шығып, жаңарған жер-дүниемен, ауыл-аймақ, ел-жұртымен қауышу сəтінің, арқасын кеңге салып мейірлену сəтінің көрінісі, өмір жалғастығының шындығы, өмірдің ырғағы. Осыны қызықтауға бір ауыл екіншісін “биебауға” шақырыпты” (Қытай қазақт.) десіп, барын киіп, бақанын асынып ерекше шаттық күй кешеді, сағынып көрісіп, барыс-келістерін жалғастырады [1, 208209-б.]. Қазақтың дəстүрлі мəдениетінің осындай салт, жоралары Атамекеннен шет жүрген қазақ диаспорасы арасында ұзақ сақталғаны байқалады. Бұл белгілі жазушы Қабдеш Жұмаділовтің «Соңғы көш» романында төмендегіше суреттеледі: ...Алдыңғы күні Қанағат үйі мал сойып, көршілері ауылдың шетіндегі желіге шашу шашып, бие байлаған. «Биебауға» бөтен ешкімді шақырмай, өздері қызықтады. Саны аздау болғанымен, шетінен сүтті, мама биелер кешеден бері Қанағат үйінің үлкен қара сабасын еміздіктетіп, алқындырып тастаған. Бұрынғы аталардан мұраға қалған күміс сапты піспек, шытыралы қоңыр тегене, əбден қымызсіңді болып, мейіздей қатқан бүйрек ожау теңнен алынып, қайтадан іске қосылды. Кеше күні бойы күрпілдетіп пісілген қара саба айналасына қымыз иісін аңқытып, ауылдың еркек-əйелі мерекені күткендей бүгін айрықша көңілді еді. ... Естайлар келгенде, ауылдың үлкен-кіші, бала-шағасы тегіс Қанағат үйінде жиналып отыр еді. Алдарында үлкен тегене қымыз, бəрінің жүзінде қуаныш нұры ойнайды. Естай мен Жолбарысты сыйлап, төрден орын берісті. Қанағат дастарқан шетінде малдасын құрып, оюлы бүйрек ожаумен қымызды өзі сапырып отыр. Бетіне бүртік-бүртік май түскен уыз қымыз сырлы тегенеде баяу көпіршіп тын алады. Алғашқы қымыздан ауыз тигенше, асыққан жұрт еріндерін жалап еріксіз жұтынады. Алайда үй иесі асығатын емес, қою қымызды көтере-көтере сапырып, жағалай тұрған кеселерге құя бастады. Зипа бір тізерлей жайғасып, қос білезік салған ақ білегін соза жұртқа қымыз əперіп отыр. Кеселерге түгел қымыз құйылып болғасын, бидің өзі қол жайып бата істеді (Қ. Жұмаділов). Бұл мəтін биебау салтының бір көрінісін бейнелейді. Мəселе шақырылған адамның санында емес, дəстүрді құрметтеуде болып отыр, жыл айналып бір келетін бие байлау маусымын 237

ежелгі қазақ аса қадірлеген, сағынышпен күткен. Осы салтанатқа теңде жатқан қадірлі ыдыстарын шығарып, қыз-келіншек əдемі киімдерін киіп, əшекейлерін тағынған. Шағын мəтіннен атадан балаға ауысып келе жатқан қолөнері бұйымдарының неше үлгілерін, материалдық мəдениет пен рухани мəдениеттің тоғысуынан пайда болған салтты көруге болады. Ең бастысы қымызды баптау - өнер, оны үлкен аналар, салихалы бəйбішелер атқаратын болған.Осы өнерді ұрпақтарына үйретіп отырған. Бұл мəдениеттің кумулятивтік қызметі. Ал бие ағытылар алдында ел-жұрт қайта жиналып, сірге жияр [4,90-б.] жасап, өткен жазға ризашылығын білдіріп, келер көктемде тағы да мал-жаны аман кездесуге үміт артады. Бұл–көшпенділердің талай дəуірлерге созылған тіршілігінде қалыптасқан салт-дəстүрлерінің бір мөлтегі, осындай этнодиалектизмдер арқылы қазақ этносының көшпелі тұрмысы, мінез-құлқы, олар бағалаған, пір тұтқан құндылықтары айшықталады,оның табы қарапайым биебау/қымызмұрындық/қымызмұрын/қымыз тұрып,сірге жияр, сияқты этнодиалектизмдерде сіңіп қалған [1,208-209-бб.] Ж.Манкеева ұлт мəдениеті жайлы қалыптасқан «мəдениет дегеніміз – адамзат жасаған материалдық жəне рухани мұралардың жиынтығы» тəрізді тұжырымдарды саралай келе, «мəдениет – адам қызметінің ерекше тəсілі» шын мəнінде, мəдениет белгілі кезеңде пайда болып тұнып қалған құбылыс емес, мəдениет–тарихи даму үстіндегі процесс, өйткені мəдениетті тудырушы адамның таным əрекеті, ойлау қабілеті өсу, жетілуге бейім, сол себепті ғалым «мəдениет адамдардың өмірі мен іс-əрекетін ұйымдастыру тəсілінен, сондай-ақ олардың материалдық жəне рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму дəрежесі» [5,65-б.], - деп түйіндейді. Мəдениеттің материалдық негізі туралы ой тарқатқан ғалымдардың алғашқыларының пікірлерінде-ақ, мəдениет–жеке адам, бүкіл қоғамды дамыту жолындағы құндылықтарды туғызып өрістету арқылы адамзат баласын жан– жақты жетілдіріп, өркендетіп отыратын үздіксіз даму үстіндегі процесс. Мəдениет адамның ақыл–ойы мен еңбегінің жемісі нəтижесінде пайда болатын құндылық, сондықтан ол түріне қарай материалдық жəне рухани мəдениет болып табылады, нақтырақ айтқанда, мəдениет қоғам мүшесі ретіндегі адамның өмірді танып-білуі арқылы игерілген дағдылары мен қабілеттерінен құралады,ол адамзат өкілінің білімі мен наным-сенімдерінде, өнері мен адамгершілік қасиеттерінде , салт-дəстүрінде кең этнографиялық мағынада көрініс табады деп тұжырымдалған Тілі мен мəдениеті мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі арқылы танылатын біртұтас ұғым-этносты зерттейтін этнолингвистика мен лингвомəдениеттану өзектес, əрине, өздеріне тəн ерекшеліктері, кейде өзіндік зерттеу нысаны бар, алайда зерттеу барысында олардың ерекшелік белгілерін анықтау мақсат емес, мақсат – диалектілік лексикадағы диалект иелерінің өмір тəжірибесі, таным əрекеті,өмір сүру тəсілінен туған мəдениетін танытатын этнодиалектизмдерін сипаттап саралау. Бұл мақсатта лингвомəдениеттану этнолингвистикалық 238

зерттеудің тірек қызметін атқарады, дəлірек айтқанда, этнолингвистика халықтың тұрмысын, салт, əдет-ғұрпын, этногенезін, оны мəдениеттің бір көрінісі тіл арқылы, тілді мəдениетке қатысты зерттейді. Осы тұрғыдан алғанда этнолингвистика мен лингвомəдениеттанудың өзіндік белгілері де айқындала түседі, яғни этнолингвистика мəдениеттің материалдық жағына көбірек көңіл бөлсе, лингвомəдениеттану этнос мəдениетінің рухани жақтарына дүниетаным негіздері, ұлттық болмыс, ұлттық психология, моральдық құндылықтары тəрізді тұсына жете назар аударып, этнос “жанына” көбірек үңіледі [1,209-210бб.]. Этнодиалектизмдер этнос табиғатын тануда тілдік дерек қызметін атқарады, олай болса, этнодиалектизмдер қазақ диалектілері тұрғысынан алғанда қазақ этносы мəдениеті атты үлкен арнаның белгілі аймақтардағы көздері: сөз символдары мен тілдік таңбалары. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі 1.Атабаева М.С. Қазақ тілі диалектілік лексикасының диалектілік негізі.Алматы: Білім, 2006.-288 б.

2.Телия В. Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический аспекты. М.: Школа «Языки русской культуры», 1996.- 228 с.

3.Бромлей Ю. В. Этнос и этнография.- М.: Наука, 173. -282 с.

4.Кенжеахметов С. Жеті қазына.- Алматы: Ана тілі, 1997.- 128 б.

5.Манкеева Ж.А.Мəдени лексиканың ұлттық сипаты.- А:Ғылым, 1997.-65б. БАЛАЛАРДЫ ОТБАСЫНДА АДАМГЕРШІЛІККЕ ТƏРБИЕЛЕУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Қайролдаева Анаркул Нұрғалиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Алматы облысы бойынша ПҚБАИ «Мұғалімнің кəсіби дамуын психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қолдау» кафедрасының аға оқытушысы,

Отбасы деген - киелі ұғым. Отбасы–адам баласының өсіп-өнер, қаз тұрар, қанат қағар ұясы, алтын бесігі. Отбасы – ең үлкен,мықты тəрбие ошағы. Себебі келешек ұрпақ сонда тəрбиеленеді, адамның жеке басының бастапқы адами құндылықтары пайда болып,мінездің негізі қаланады.Демек, баланың келешекте қандай адам болуы өзі туылған отбасында алған тəрбисіне байланысты болады.Ал, отбасы тəрбиесі дегенді қалай түсінуге болады? Əрине, бұл сөздің қатып қалған анықтамасы жоқ. Ол отбасы мүшелерінің өз бойына адамдарға қажетті ең жақсы қасиеттерді сіңіре білуі, өмір сүретін ортаға, қоғамға дұрыс көзқарасының қалыптасуы, жас ұрпақ тəрбиелеуде қоғам алдындағы жауапкершілігі. Ұлы Абай атамыз «Баланың жақсы болмағы бірінші–ата-анасынан, екіншіұстазынан, үшінші-құрбысынан»,-дейді.Гүл күнге қарап өсетіні тəрізді бала да ересектерге қарап өседі. Ол алғашқы адамгершілік қасиеттерді де , еңбек тəрбиесінің алғашқы беттерін де өз отбасында алады. Ұлттық педагогикада «Тəрбие отбасынан басталады» -деп тегін айтылмаған. Адамға адамгершілік 239

қасиеттерін қалыптастыру ісі отбасынан басталады. Халық даналығы «Ұяда не көрсең, ұшқан да соны ілесің», «Əке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» десе, атақты физиолог И.Павлов «Əрбір баланың мінез–құлқы атанасының жағымды іс-əрекетінен үлгі алу барысында қалыптасады»-деп тұжырымдайды.Барлық бала жақсы жəне жаман қасиеттерді өзі өскен шаңырақтан үйренеді. Бала отбасы жағдайында өмірдегі əртүрлі жағдайда өзін қалай ұстауды, адамгершілік əліппесі: кішіпейіл болу, ізеттілік, сыйластық, үлкендермен жəне кңшңлермен қандай қарым-қатынаста болу сияқты тəжірибе жинақтайды. Егер отбасында ата-аналар өзара жақсы қарым-қатынаста болса, перзенттері де əдепті, тəрбиелі болып өседі. Отбасында бірін бірі сыйлау, қамқоршы болу, бірлесе еңбек ету сияқты игі дəстүрлер қалыптасқан болса, ол ортадан қоғамға қарсы тұратын тəрбиесіз адам шығуы мүмкін емес. Еліміз егемендік алғалы жастарымызды иманды, мейір шапағаты мол етіп тəрбиелеуде ұлттық құндылықтар–ата-бабаларымыздың бала тəрбиесіндегі бізге жеткен салт-дəстүрлері - баға жетпес асыл қазына болып саналады. Қазақ халқының бала тəрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына байланысты тұнып тұрған, қаймағы бұзылмаған дəстүрдің бар екенін көреміз. Ата-ана балаларын адамдарға деген құрмет пен адамгершілік сезіміне тəрбиелей отырып,үлкендермен сөйлесе білуді, үлкенді құрметтеуді, ілтипатты қарым-қатынаста болуды,сыйласа білуді үйретеді жəне үлкеннің сөзін бөлмеуді, берілген сұраққа дұрыс жауап беруді, қиқаңдамауды, сыпайы «сіз» деп сөйлесуді талап етеді. Үлкенді құрметтеп қадір тұтуды, ілтипатты қарымқатынаста болуды, сыйласа білуді қазақтар отбасында берік ұстанаған. Жастардың үлкендер бар жерде адуындап кіріп, асқақтай сөйлеуі сөкеттік саналады. Сырттан жасы үлкен адам кірген кезде орнынан тұрып қарсы алу,сөйлесу, əңгімелесу барысында ізет пен ілтипат таныту жасы кішілерге тəн əдеп салттары болды.Салт сананы бала бойына сіңіру көбіне аналарға байланысты. Өйткені, анадан алған тəрбиесі, үлгі - өнеге адам бойында мəңгі жасайды. Жастайынан бойына сіңген мінез басқа бір зор күш əсерінен болмаса, есейгенде де сақталады. «Сүтпен біткен мінез, сүйекпен кетеді» деген мақал мен «Тəрбие табалдырықтан басталады» деген нақылдың өзі өмірден алынған шындық. Халқымыз өмір есігін енді ғана ашқан бөбек тəрбиесін бесіктен бастаған. Адамгершілік сезімнің ізгі қасиеттерінің бəрі отбасы, ошақ қасында бүршік атып ,бұтағын жаяды. Сондықтан да халқымыз «Ел боламын десең бесігіңді түзе» деген өнегелі өсиетті берік ұстанып, жас жеткіншектің азамат болып қалыптасуы үшін, шыр етіп дүниеге келген күннен бастап ана тілінің əлдиін, туған халқының өнегелі тəлім-тəрбиесін, үлгілі салт-дəстүрін бала бойына сіңіріп өсірген. Осы жерде грек халқының ұлы ғұламасы Платонның «Ұл тəрбиелей отырып, жер иесін тəрбиелейміз,қыз тəрбиелей отырып, ұлтты тəрбиелейміз» деген қанатты сөзіне біздің халқымыз қашанда лайық болған секілді. Өйткені, қазақ халқы ер бала мен қыз бала тəрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Отбасы үшін қыз бала атқарар қызметін біліп қана қоймай, өнерлі, шебер, əдепті болуын, ер баланың еңбекқор, батыл, епті, парасатты болын ең басты қасиет деп танып, 240

жастардың жаны мен тəнінің бірдей жетілуін қадағалауды дəстүрге айналдырған. Сондықтан, ата-бабаларымыздан халқымызға мұра болып қалған əдеп нұсқаларын, меймандостық, тазалық, адалдық жəне Отанды сүю сияқты қасиеттерді жастардың санасына сіңіру, олардың болмысын халқымыздың керемет маржандарымен байыту жəне тəрбие ісінде ұлттық құндылықтарды терең пайдалануға баса көңіл бөлу қажет. Бала өз өмірінде тəрбиені алдымен отбасынан, сосын мектептен алатыны сөзсіз. Орыстың ұлы педагогі К. Ушинскийдің «Тəлім-тəрбие дəрменсіз болмауы үшін, ол халықтық болуы тиіс» деген. Ендеше баланың бойына ұлттық сезім, ұлттық үрдістерді дарыту бүгінгі тəрбие саласының өзекті мəселесі болып табылады. Соңғы жылдары тəрбие берудің ауқымының кеңеюіне байланысты оған талап та жоғарылады. Бұл туралы Елбасы Н. Назарбаев Қазақстан халқына арналған Жолдауында: «Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы жауапкершілігін, ең батысы, балалардың алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз» деген болатын. Осы жерде жастарға əдеп, ізгілік, адамгершілік тəрбиесін беруге араласатын ата-ана, мектеп, қоғамдық орындар болып табылады. Осыған байланысты мектебімізде оқушылар арасында əдептілік бағытына сəйкес ата-аналардың қатысуымен мектеп психологі, сынып жетекшілерімен бірлесе отырып тəрбиелік іс- шаралар ұйымдастырылады. Мысалы, «Ата –ана мен бала арасындағы психологиялық үйлесімдік» тақырыбында дөңгелек стөл, «Адам өміріндегі қарым–қатынас маңызы», «Баланы отбасында тəрбиелеу негіздері»,тақырыптарында дəріс оқылып, «Əкелермен əңгімелесу» кешін өткізіп, «Сіз қандай əкесіз?» деген тест алынды. «Мамандық таңдауда ата-ана рөлі», «Тұлғаның мінез-құлқындағы агрессия себептері жəне оны жою жолдары» тақырыбында ата-аналармен пікірлесу кештері өткізіліп, «Жастардың əдептілігі мен адамгершілігі», «Əдептілік-əдемілік» т. б. тақырыптарда сынып сағаттары өткізіліп тұрады. Тəрбиелік іс-шараларға атааналарды қатыстыру олардың белсенділіктерін арттырады. Бұл ата-аналардың педагогикалық-психологиялық білімдерін жетілдіру арқылы адамгершілік бағытындағы қарым-қатынас мəдениетін жақсартуда,оқушылардың əдептілік пен ізеттілік қасиеттерін қалыптастыруда жоғары мүмкіндіктер туғызады. Бала тəрбиесі бүгінгі күні бір ғана жанұяның немесе мектептің жеке ісі емес, ол бүкіл қоғам шұғылданатын істің тұтас бір бөлігіне айналып отыр. Ұлттық педагогиканың «Бас мүлгісе –аяқ сүрінеді» деген қағидасы бала тəрбиесіне үлкен мəн беруді баланы бетімен жібермей, жас күнінен жақсылыққа үйретіп, жамандықтан жирентіп, түсіністікпен қарау арқылы жігерлі де еркін, жан-жақта дамыған жеке тұлға тəрбиелеу қажет деп тұрғандай. Əдебиеттер: 1. ҚР гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы – А:Қазақстан, 1994 ж.

2. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы, А: Мектеп, 1984-256 б 3. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика – А. 1992 – 114 б.

4. Крупская Н.К.Таңдамалы педагогикалық шығармалары–А1961,772 б.

241

5 Макаренко А.С. «Мои педагогические воззрения». – Москва, 1960 – 286 б.

6.Төлеубекова Р.К. Адамгершілік тəрбиесінің негіздері. Алматы, 1991-30 б.

7. Қабекенов Ғ. Адамгершілік жəне имандылық мəселелері. Ұлт тағлымы. 2001 ж. №3 96 бет 8. Қайыров И.А. Адамгершілікке тəрбиелеу əліппесі–А: Мектеп,1988-345 б.

БАЯНДЫ БІЛІМ БЕРУ ЖАҢА ЖҮЙЕ ҚАЖЕТТІЛІГІ Айтмагамбетова Алия Мусаевна Атырау қаласы, №6 орта мектептің жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі «Білік біліп –төрден орын аларсың,

Білік білсең, күшті, берік адамсың» Ж.Баласағұн «Өркениеттің шынайы белгісі–мемлекеттің тəрбиелеп шығарған азаматы» деп Елбасы атап көрсеткендей, білімге бағытталған инвестиция – ең қайтарымды, ең игілікті іс болып табылады. Ел экономикасының қарқынды дамуы білім беру жүйесіне тікелей байланысты. Тəуелсіздігімізді баянды ету жолында дербес мемлекетімізде білімнің маңызыдылығы жоғары бағаланып, барынша қолдау көрсетілуде. Елімізде орта білім беру мазмұны жаңарту шеңберінде білім беру үдерісінің құрылымы мен мазмұнына өзгерістер енгізілуде. Жаһандану заманында жас ұрпақтың жаңаша ойлау қабілетін, белсенділігін арттыру, білімге деген құштарлығын ояту басты мақсат. Қоғамда азаматтың тек қана білім алуы жеткіліксіз, ең маңыздысы — сол алған білімін күнделікті өмірде тиімді қолдана білуі. Сол себепті, қазір оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға басымдық беріліп отыр. Білім беру жүйесіне енгізілетін реформа, ең алдымен, оқушыларға сапалы білім беруді, болашақта олардың əлемдік бəсекеге қабілетті болуын қамтамасыз етуді көздейді. «Білім берудің жаңартылған мазмұнының мақсаты *əр баланың түрлі пəндерді оқуына көмектесіп жəне *ойдың қырағылығын дамытып, ойын еркін жеткізуге *оқушылардың ынтымақтастықпен бірігіп жұмыс жасауына, *шығармашылық қабілеттерін дамуына *тұлғалық сипаттамаларын қалыптасуына, бұл олардың жасөспірім кездерінде жəне ересек өмірлерінде керек болады *өз деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік береді; *оқушылар қабылдап *сараптап *жинақтап 242

*бағалап үйренеді; зерттеу жұмыстарын жүргізу, тəжірибе жасау, АҚТ –ны қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа түсу, жеке, жұппен, топта жұмыс жасай білу дағдылары қалыптасады. Сонымен бірге білім беру мазмұнын жаңарту бағдарламасы «Мəңгілік ел» құндылықтарына негізделген. Ертеңінен үміт күткен Мəңгілік еліміздің ұрпағы білімді, білікті болу үшін нақты жоспар, нақты қадам керек. Былайша айтқанда, қазақстандық патриотизм, азаматтық жауапкершілік, еңбек, шығармашылық талпыну керек. Жаңартылған бағдарламаның жұмыс жүйесі жаңа мазмұндағы оқу бағдарламасы, оқу жоспары, критериалды бағалау басшылығы, үлестірме материалдарға негізделеді. Əр мұғалім тиімді оқу мен оқыту тəсілдерімен таныса отырып, өзінің педагогикалық қызметіне белсенді оқу қағидаттарын енгізеді. Оқу мен оқытудағы əр іс-əрекет мақсатқа жетуге бағытталатынын түсінді. Егер ұстаз тəжірибесінде үйреніп жатқан белсенді əдіс-тəсілдерді тиімді қолдана білсе, оқушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілеттері дамып, білімнің қажеттілігін түсінеді. Яғни, «Не үшін?», «Қалай?», «Неліктен?» деген сұрақтарға жауап іздей бастайды. Жаңартылған білім беру бағдарламасы Тілдік қызмет дағдыларын дамытуға (тыңдау, айту, оқу, жазу) аса назар аударылып отыр. Оқу кезеңінен жазба тілге дейінгі оқытудың бірізділігін жүзеге асыруды көздейді. Жаңартылған білім беру бағдарламасындағы қарым-қатынас құрудың маңызын түсіну жəне сабаққа арналған тілдік мақсаттарды белгілеу көзделген. Жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшелігі спиральді қағидатпен берілуі. Бағалау жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшырап, критериялық бағалау жүйесіне өтеді. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын ала белгіленген критерийлердің нақты жиынтығы мен өлшенеді. Оқушылардың пəн бойынша үлгерімі екі тəсіл мен бағаланады: қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау. Бұл бағалау жүйесінің артықшылығы, баланың ойлау қабілетін дамытып, ғылым мен айналысуына ықыласын туғызады. Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады жəне тоқсан бойы жүйелі түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді жəне балл не баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Жиынтық бағалау оқу бағдарламасынның бөлімдерін (ортақ тақырыптарын жəне белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған оқушының үлгерімі туралы ақпарат алу мақсатында балл жəне баға қою арқылы өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау барлық пəндер бойынша қолданылады. Оқушылардың оқу жетістіктерін нақты айқындалған, бірге даярланған, оқу үдерісінің барлық қатысушыларына алдын ала белгілі, бастауыш білім берудің мақсаттары мен мазмұнына сай критерийлермен салыстыруға негізделген бағалау үдерісі жинақталған.

243

Критериалды бағалау оқыту, тəлім-тəрбие беру жəне бағалаудың өзара байланысына негізделген.Бұл бағалау жүйесінің оқушы үшін ерекше екендігін тəжірибе барысында байқадым.

-қалыптастырушы бағалау шынайылыққа бағытталады; -оқушының өз бетімен жұмыс жасап, тұжырым жасауына ықпал етеді; -мұғалім үшін қай оқушының қандай деңгейде екендігін байқауға мүмкіндік береді; -оқушының өзара бір-бірін бағалауын қалыптастырады; -ата-ана өз баласының қай оқу мақсатынан төмендігіне көз жеткізіп , сол бойынша жұмыс жасауға мүмкіндік жасап отыр; -əр мұғалім қалыптастырушы бағалау тапсырмаларын жасау арқылы өздерінің кəсіби бағытта дамуына қол жеткізетіндігі; Ұстаз үшін ең маңызды мақсат-əр сабағын түсінікті, тартымды, тиімді өткізу. Оны жүзеге асырудың бір жолы –оқушыларға білім беру, тəрбиелеу барысында кеңінен қолданылып келген, оқушылардың білім сапасын көтеруге жағдай жасайтын, сабақты тиімді ұйымдастыруға, сабақ уақытын ұтымды пайдалануға, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуға көп көмегін тигізеді. Мен жаңа сабақты өтпес бұрын тақырыбын проблемалық ой тудыра отырып хабарлаймын, оқушы жаңа сабаққа ерте еніп, ұмтылып жауап іздейді, талпынады, қызығушылығы артады.Үнемі сұрақ қою жүйесімен жұмыс жасау білімді меңгерту барысында оқушы деңгейін шығармашылық сатыға көтереді. Бұл-сабағыма жан бітіріп,шығармашылық серпіліс тудырады. Ата-ана үшін де бұл бағдарлама бір жағынан қорқыныш тудырса, екінші жағынан қызығушылық та тудырып отыр.Ата-аналар мəжілістерінде əр оқушының қалыптастырушы бағалау нəтижесін есеп беру бетшесі арқылы таныстырудың өзі ата-ана мен мұғалімдердің арасында ынтымақтаса жұмыс жасауға ықпал ететіндігін көрсетуде.Кері байланыс бетшесінде алған мəліметтерін,жазған ұсыныстарына қарай отырып ата-ананың бағдарлама мақсатын түсінгендігін байқауға болады. Бағдарламаның тағы бір тиімді жағы балалар үшін ата-анасының, отбасының тəрбиесі аса маңызды. Бес күндік оқу жүйесі балалардың сенбі, жексенбі күнгі демалыс уақытында ата-анасымен бірге болуына көп мүмкіндік береді. Сондай-ақ, балалардың шығармашылық қабілетін арттыруға, қосымша білім алуына, əсіресе, спортпен, өнермен айналысуына көбірек уақыт беріледі. Əр мұғалім əзірленіп жатқан жаңа мазмұнды бағдарламаны игеруі маңызды. Бұл бағдарлама мұғалімнің шеберлігін шыңдайтын, жас ұрпақтың білімі нəтижелі болуға жұмыс атқаруға белсенді түрде атсалысуға жетелейді. Б.Момышұлы «Ұстаздық– ұлы құрмет. Себебі ұрпақтарды ұстаз тəрбиелейді»,– дегендей, сапалы білім, саналы тəрбие берген қоғамдағы ұстаз қауымының орны ерекше екенін ұмытпай, қоғамның əр мүшесі бұл бағдарламаның оңды іске асуына жан-жақты қолдау көрсетуі қажет деп ойлаймын. «Шын ілім адамдарды биік ізгілікке үйретеді,ол–адамдардың жаңаруы»деп атап көрсеткен ойшылдың сөзімен өз пікір алмасуымды аяқтағым келеді.

244

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА - ЖАҢАЛЫҚТЫҢ БАСТАУЫ Қалымбет Мереке Исламбекқызы «ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚФ ОҚО бойынша ПҚБАИ «Мектепке дейінгі тəрбие жəне бастауыш білім беру» кафедрасының аға оқытушысы

Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында Ұлт Көшбасшысы білім беру саласының басты міндеттері барлық дамыған елдердегідей сапалы бірегей білім беру жүйесін қалыптастыру. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсарту. Орта білім беру жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек – деп көрсеткен. Бүгінгі басты бағыт бұл орайда орта білім беруді жүйелі жаңғырту жағдайында жұмыс істеуге дайындау арқылы мұғалімдерге жан-жақты қолдау көрсету болып табылады. Жаңартылған оқу бағдарламаларын сынақтан өткізу жəне ендіруді ғылыми-əдіснамалық жəне оқу-əдістемелік қолдау,«Назарбаев зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымының тəжірибесін тарату, жаңартылған білім беру мазмұны жəне жаңа оқу бағдарламаларын таныстыру болатын. ҚР Білім жəне ғылым министрі Ерлан Кенжеғалиұлы Сағадиевтің Қазақстан Республикасының Президенті жарлығымен Білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді, оны іске асыру бойынша іс-шаралар жоспары қабылданып, қолданыстағы мемлекеттік білім беру стандарты жаңартылды. 2016 жылғы 1 қыркүйекте Қазақстандағы барлық бірінші сыныптарында білім берудің жаңартылған мазмұны енгізілді.Осы реформалау аясында бастауыш сыныптарға арналған білім беру бағдарламасы жаңартылды. Бұл оқушылардың оқылым, жазылым, айтылым тыңдалым, проблемаларды шешу, ғылыми зерттеу жүргізу жəне анықтамалық материалдарды зерделеумен байланысты дағдыларын дамытуға көмектеседі.Сонымен қатар, бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламаларының маңызды қағидаты білім беру бағдарламасының спиральдік қағидаты болып табылады. Оқу бағдарламалары спиральді білім беру бағдарламасы моделіне негізделді. Спиральді білім беру–оқушылар келесі сыныпқа ауысқан сайын зерделенетін материалдар мен білім қайталанып отырады жəне күрделенеді деген тұжырым. Жалпы жаңартылған білім беру бағдарламасының мақсаты – жедел дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті, өзін - өзі дамытуға, өз ойын еркін айта білуге, өз қалауы мен қоғам талабына сай, өзін көрсете білетін жоғары білімді, ұлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық жəне əлемдік мəдениетті бойына қалыптастырған, бəсекеге қабілетті, шығармашыл, функционалды сауатты тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Жас ұрпаққа білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп тəрбиелеу –əр ұстаздың міндеті. Жаңартылған білім берудің маңыздылығы–спиральді білім беру бағдарламасы жеңіл идеялардан анағұрлым күрделі идеяларға қисынды жолмен 245

ауысуға, оқу мақсаттарына қол жеткізу мақсатында критериалды бағалау жүйесін қолдана білуге, оқушы тұлғасының үйлесімді қолайлы білім беру ортасын құра отырып сын тұрғысынан ойлауға, білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білуге, проблемаларды шешу қабілеті, ғылыми зерттеу жүргізу дағдылары, тілдесу арқылы қарым-қатынас жасау дағдылары, АКТ саласындағы дағдылары, бірлесіп жұмыс істеу, ақпаратты өңдеу, бір-бірімен диалог құру, өзіндік рефлексия, жеке, топпен жұмыс істей білуді жəне оны жүзеге асыру үшін қажетті тиімді оқыту əдіс-тəсілдері мен ширату жаттығуларын меңгеру.Қазақстан Республикасының жалпы білім беру ұйымдары оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мақсатымен коммуникативтік дағдылардың негізін қалыптастыра отырып, 1-сыныптан бастап үш тілді оқыту сөйлеу əрекетінің тыңдалым, айтылым, оқылым жəне жазылым дағдылары қалыптасады. Елбасы: «Мектептерге ағылшын тілінен шетелдік оқытушыларды тарту қажет, кез келген мектептің балаларға ең жоғары деңгейде шет тілін оқып үйренуіне жағдай жасайтындай дəрежеге қол жеткізуімізді міндеттеді».Ерте жастан ағылшын тілін оқыту оқушылардың коммуникативті даму біліктілігін арттырады, оқушылардың қызығушылығын оятуға мүмкіндік береді, бірден көп тілдерде сөйлеуге мүмкіндік алады. Ал əлемдік тіл ретінде бейресми түрде орныққан ағылшын тілін меңгеру ұлттың бəсекеге қабілеттілігін шыңдай түседі. Бірнеше тілде еркін сөйлей алатын, жаза білетін Қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Қазақстанның білім беру жүйесінің əлемдік білім кеңістігіне біртіндеп өтуі жағдайында шетел тілдерін оқытудың рөлі артады. Үштілді меңгеру оқу үрдісінде тиімді қолдана білуде əр пəннің оқу бағдарламаларында үш тілде білім беруді жүзеге асыру қарастырылған, онда үш тілді меңгертіп қана қоймай, сол сияқты оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарын да үш (қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде) тілде ұйымдастырылуда. Бағдарламада оқушының тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдыларын жетілдіруге бағытталған. Бұл төрт дағды оқу жоспарында «Шиыршық əдісімен» орналастырылған жəне бір–бірімен тығыз байланысты. Яғни, жыл бойына бірнеше рет қайталанып отырады жəне сынып өскен сайын тілдік мақсат та күрделене түседі. Бүгінгі күні барлық елдер жоғары сапалы білім жүйесімен жұмыс істеуде. Өйткені қазіргі заманда елдің бəсекеге қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың талабына сəйкес дамуы тиіс. Оқушыларды заманауи əдіс – тəсілдермен оқытып, ой – өрісі кең, саналы, еркін азамат етіп тəрбиелеу қажеттілігі де осы себептен туындап отыр. Оның үстіне білім берудің жүйесін қарқынды дамытқан бұл үрдістің жалпы білім беретін мектептерге де енгізіле бастауы көңілді қуантады. Жаңартылған бағдарламаның ажырамас бір бөлігі бағалау жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшырап, критериалдық бағалау жүйесіне өтті. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын ала белгіленген критерийлердің нақты жиынтығымен өлшенеді. Оқушылардың пəн бойынша үлгерімі екі тəсілмен бағаланады: қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау. Бұл бағалау жүйесінің артықшылығы, баланың ойлау 246

қабілетін дамытып, ғылыммен айналысуына ықыласын туғызады. Кеңестік заманнан қалған бес балдық бағалау жүйесі жойылады. Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады жəне тоқсан бойы жүйелі түрде өткізіледі.Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді жəне балл не баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді. Жиынтық бағалау оқу бағдарламасынның бөлімдерін (ортақ тақырыптарын жəне белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған оқушының үлгерімі туралы ақпарат алу мақсатында балл жəне баға қою арқылы өткізіледі. Сабақ беруді түрлі əдістермен қызықты етіп өткізу, берілген төрт дағдыны үнемі назарда ұстап отыру, білім саласындағы тың өзгерістерді танып-білу, өз біліміңді көтеру үнемі жаңалыққа ұмтылу қазіргі таңда аса маңызды. Ол оқушылар табысты оқуы үшін мұғалімдер үш компонент – білім беру бағдарламасы, оқыту тəсілдері мен бағалау жүйесі қалай үйлесетінін толық білуінің маңызды екені.Демек, білім беру бағдарламасының мазмұны, педагогикалық тəсілдер жəне бағалау тəсілдері бір мақсатқа жұмылдырылуы тиіс (Roach er al., 2008). Яғни бұл үйлесім оқушылардың табысын арттырады. Бұл білім беру бағдарламасы мен бағалау моделі белгіленген деңгейде ғана емес, əр сыныпта, əр сабақта қолданылады. Мұғалімдер өздерінің оқыту қызметі білім беру бағдарламасының іске асырылуына қолдау көрсететінін, ал бағалау тəсілдері оқушыларға қажетті ақпаратты жеткізуге жəне олардың жетістіктеріне қолдау көрсетуге көмектесетінінесенімді болуы керек. Өмірдегі көптеген мамандықтардың ішінде жан-жақты білімділікті, икемділікті, шеберлікті, ерекше шəкіртжандылықты, мейірімділікті қажет ететін мамандық– ұстаздық. Олай дейтінім, мұғалім - біріншіден, адамзат қоғамы тарихында жинақталған ғылым негіздерінен білім беруге тиіс болса, екіншіден, үнемі шəкірттерімен қарым-қатынаста болып, «білсем, үйренсем» деген бала арманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойнына алған мамандық иесі. «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, білім, ар, мінез деген қасиеттерімен озады»,-деп Абай атамыз айтқандай, озық ойлы білімдар адамдар заманның,қоғамның дамуына, өзгеруіне үлесін қосып келеді. Міне,«Қазақстан Республикасынның орта білім мазмұнын жаңарту шеңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы» осы жоғарыда айтылған ұстанымды ұстайды. Яғни, мұндағы бала өзі ізденуші, бір-біріне үйретуші, ал мұғалім бағыт беруші, нұсқаушы. «Ұстаз өмір бойы оқиды,оқуын тоқтатқан күні ол мұғалімдігін де тоқтатады» деген қағиданы ұстана отырып, жаңаша ойлайтын шəкірт тəрбиелеуде жаңашылдықты білу үшін алған білімді өз қызметімізде тиімді қолдануды басты парызым деп санаймын. Қорыта айтқанда,аталмыш бағдарламаның мəні, баланың функционалды сауаттылығын қалыптастыру. Оқушы өзінің мектеп қабырғасында алған білімін 247

өмірінде қажетке асыра білуі керек. Сол үшін де бұл бағдарламаның негізі «Өмірмен байланыс» ұғымына құрылған. «Егер саған бір балық берсе, сен бір күн тоқ жүресің, егер саған екі балық берсе, екі күн тоқ жүресін, ал егер сені балық аулауға үйретсе, сен өмір бойы тоқ боласың» деген халық даналығымен аяқтаймын. Пайдаланған əдебиеттер: 1. «Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты».

2012 ж.

2. Н. Назарбаев. Қазақстанның əлеуметтік жаңғыртылуы. Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам. // «Егеменді Қазақстан», 10 шілде 2012ж.

3. ҚР білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 4. «Мұғалімге арналған нұсқаулық» кітабы «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012 5. «Мұғалімге арналған нұсқаулық» кітабы (екінші басылым) «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015

ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ ТИІМДІ ƏДІС-ТƏСІЛДЕРІН САБАҚТА ПАЙДАЛАНУ Ахмеджанова Гулжан Утеуовна Атырау облысы, Атырау қаласы Жалпы білім беретін №6 орта мектептің жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі

Қазақстан Республикасының «білім туралы» заңында оқыту формасын, əдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процестерді кез келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құруға мүмкіндік береді. Жалпы білім беретін мектептегі бастауыш білім беру сатысындағы дүниетану пəні негізінде құралады. Бұл пəн бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен мəдениеті, этика, əдеп, эстетика, адам, адам қоғам, адам табиғат арасындағы қарым - қатынас түрлері жайында ғылыми сарамандық ұғымдар беріледі. Пəнді оқып үйрену барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Осы пəнді оқытуда жаңа технологиялардың тиімді əдісін алып жетілдіру барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамытатын оқуға көшу, мұғалім мен оқушының тең субьектіге түсіп, ынтымақтастықта болуын қажет етеді. Ынтымақтастық идеяларында тұжырымдамада қаралған азаматтастыру мəселесі еркін білім беруде оқушының жəне тұлғалық күшінің дамуына жəне шығармашылық деңгейінің өсуіне көмектесетін жоба қажет болады. Уақыт мектеп мұғалімдеріне заман талаптарына сай əрі озық технологиямен қаруланған, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны дайындауды жүктеп отыр. Бұл міндеттерді шешу əрі абыроймен орындау үшін оқу – тəрбие 248

жұмысына шығармашылықпен қарап,оқытудың жаңа əдіс – тəсілдерін қолдану керек. Педагогикалық технологиялардың жан-жақты тараған,оң нəтижесін танытып жатқан бірқатар түрлерін атауға болады : Сын тұрғысынан ойлауды дамыту,ойын арқылы оқыту технологиясы,білім беруді ізгілендіру технологиясы,дамыта оқыту технологиясы,модульдік оқыту технологиясы, оқытудың компьютерлік технологиясы, тірек сигнал арқылы оқыту технологиясы, түсіндіре басқарып,оза оқыту технологиясы,жеңгейлеп, саралап оқыту, тренинг технологиясы, дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы. Осы тұрғыда сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасы оқушылардың тұлғасын дамытуға зор үлесін қосады. Сын тұрғысынан ойлау жобасы арқылы стратегияларды пайдалануда оқушылардың ізденушілік, зерттеушілік əрекетін ұйымдастыруға жол ашады. Оқушы жүрегіне жол тауып, оның білімге деген құштарлығын арттырып, өзін-өзі тəрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, əр оқушының дара ерекшеліктерін ескере білім алуға қабілетін зерттей отырып, тұлғалық негізінің ашылуына жол ашатын ұстаз. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан жобасымен танысып, оның стратегияларын өз тəжірбиелеріңізде қолданудан өзіңіздің біліктілігіңіздің арта түскендігін аңғарасыз. Дүниетану пəні бойынша, «өсімдіктердің көбею мүшелері», « өсімдіктердің түрлері» атты тақырыптардағы сабақтарда осы технологиялардың тиімді əдістерін қолдануға болады. Сонымен қатар сабақтарда «кубизм», «топтастыру», «бес жолды өлең», «түртіп алу жүйесі», «венн диаграммасы» стратегияларын жиі пайдалануға болады. Оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін осындай тиімді əдістердің пайдасы бар. Бұл сабақтардың дəстүрлі сабақтардан өзгешелігі топтап отырып, оқушыларға жеке, жұпта, топта ойларын ортаға салып талдайды. Осы стратегияларды пайдаланып өткізген сабақтарда өз ойын анық айтып, өзін еркін ұстап,өз білімін өзі талқылауға оқушыларға мүмкіндік жасалынады. Мұғалім алғаш жаңа педагогикалық технологияларды оқып үйренеді, екіншіден, меңгереді, үшіншіден, оны тəжірибе қолданып, төртіншіден, дамытып нəтижесін байқайды.Білім беруде қолданылатын жаңа технология əдістері :

Ойын арқылы дамыту технологиясы

Дамыта оқыту технологиясы

Оқушының өзін көрсетуіне өз білімін қолдана білуге ықпал жасайды

Оқушының ойлауына және таным белсенділігін 249 көрсетуге жағдай жасайды

Тірек сигналдары арқылы оқыту технологиясы

Білім,білік,дағдыларын қалыптастырады.Материалдар блоктарға жинақталып схема түрінде оқушының жетістігін жариялап отырады,білуге ықпал

Деңгейлеп,саралап оқыту технологиясы

Әр оқушының қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне қарай оқыту

«Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу» стратегияларын сабақта пайдалана отырып өткізу барысында мынадай қорытындыға келуге болады: - оқушы мен мұғалімнің кең дəрежеде сыйласуына; - оқушыларға өз пікірін айта білуіне; - оқыту процесіне барлық оқушыларды қамтуға; - шығармашылық қабілеттерін ашуға жағдай жасайды. Ең басты сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуына оң нəтижесін беретін жоба. Жаңа технологияларды күнделікті сабақ процесінде пайдалану үшін, əр мұғалім өзінің алдында отырған оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық мақсат мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алуға болады.Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық, ізденіс, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы шəкірттерін бағалауы ерекше орын алады.

2. Модульдік оқыту технологиясы негізінде оқу процесін ұйымдастыру. Модульдік оқыту технологиясының мəні: оқушы модульмен жұмыс істеу процесінде нақты мақсаттарға өздігінен (немесе белгілі көмек нəтижесінде) қол жеткізеді.Модуль бұл–оқу мазмұны мен оны меңгерудің технологиясы біріктіріліп берілген мақсаттық функционалдық түйін.

250

Бұл технологияны оқыту мазмұны аяқталған дербес ақпарат блоктары түрінде ұсынылады. Оларды меңгеру дидактикалық мақсаттарға сəйкес жүзеге асырылады. Содан кейін екі деңгейден тұратын кешенді дидактикалық мақсаттар анықталады. Оның біріншісі–оқу мазмұның меңгеру деңгейі, екіншісі-оны практикада жəне оқуды əрі қарай жалғастыруда қолдануына бағдарлау деңгейі. Модульдік оқыту барысында өзіндік жұмысқа барынша көп уақыт бөлінеді.Оқушы мақсат қоюға,жоспарлауға, ұйымдастыруға, өзін-өзі бақылау жəне өзін-өзі бағалауға үйренеді. Бұл оған оқу əрекетіндегі өз күшін байқап,сезінуге, өзінің білім,білік, дағдыларындағы кемшіліктерін табуына мүмкіндік береді. Модульдік оқыту технологиясын қолдану оқытуды субъект қатынасына негіздеп құруға көмектеседі.Модульдік оқыту технологиясын сонымен бірге бақылау, талдау жəне түзетуді өзін -өзі басқарумен үйлесімдікте іске асырады: - жаңа модульмен жұмыс жасауға дайындық деңгейі қандай екенін білу үшін əрбір модуьді бастамас бұрын оқушылардың білім, білік, дағдыларын алдын ала бақылау жүргізіледі; - қажет болған жағдайда оқушылардың біліміндегі олқылықтарды толықтыру жұмысы жүргізіледі; - əрбір модульдің құрамдас бөліктерінің соныңда өзін өзі бақылау, бірін-бірі бақылау, үлгімен сəйкестендіру түрінде аралық бақылаулар өткізіледі; -қорытынды бақылау модульдің соңында жүреді. Модульдерді кез келген оқыту жүйелерінде қолдануға болады. Ол оқытудың сапасын жақсартып, тиімділігін арттырады. Сондай-ақ дəстүрлі оқытумен үйлестіру өте нəтижелі. Əрбір модуль қажетті дидактикалық, əдістемелік материалдармен, негізгі түсініктердің тізімімен, оқыту барысында қалыптасатын білік, дағдыларымен қамтамасыз етіледі.Əрбір модуль үшін оны меңгеру алдында оқушыға берілетін анықтамалық жəне иллюстративтік материалдар іріктеліп алынады. Оқу материал дарын модуль бойынша құру– міңдетті жəне маңызды процесс, себебі ол: - пəн мазмұнын дамыту логикасын нақты айқындауға; - осы мазмұнның бөліктері мен байланыстарын белгілеуге; - олардың арасындағы логикалық байланыстарды тек мұғалімнің ғана емес, оқушының да толық түсінуіне жағдай жасауға мүмкіндік туғызады. Қажетті біліктер мен дағдылар жүйесі оқушылардың жаңадан игергендерімен қоса, бұрынғы білік, дағдыларына сүйеніп қалыптасады. Оқушыда бұрыннан бар білік дағдылар танымдық іс əрекеттің жаңа тəсілдерін меңгеру үшін негіз болып табылады. Нақтылы бір бала үшін жаңа болып табылатын маңызды білік, дағдылар туралы ақпараттар модульдің мазмұнына енгізіледі. Бұл мағлұматтар əр түрлі əрекеттеріне арналған бағдарлық негіз түрінде беріледі. Ол оқу іс - əрекетін күтілетін нəтижеге ғана бағдарлап қоймай, осы нəтижеге қол жеткізетін тиімді əдістерді іздеуге де көмектеседі. Бұл оқушылардың іс-əрекетте шығармашылықпен қарауын дамытып, модульдік оқыту процесінде өздігінен жұмыс істеу, білім алу деңгейін жоғарылатады.

251

Қазіргі оқыту процесінде модульді оқыту технологиясы кеңінен қолданылуда жəне өз тиімділігін көрсетуде. Саралап деңгейлеп оқыту технологиясы арқылы оқыту–оқушының жеке бас ерекшелігі, рухани дүниесі, қабілеті, бейімділігін ескере отырып, оқу процесі арқылы əр оқушының өз бетінше танымдық қызметін, белсенділігін дамытуды көздейді. Мектептегі білім сапасын көтеретін, ол–оқыту процесіне жаңа технологияларды кеңінен енгізу. Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда.Сондықтан əрбір педагог сапалы білім беру үшін сабақты үнемі қалыптасқан формада өткізуден көрі оқытудың жаңа технологиясын, жаңа əдіс-тəсілдерін жəне дəстүрлі емес сабақ түрлерін өткізу тиімді.Бұл бағытта білім берудің əртүрлілігі, нұсқадағы мазмұны, құрылымы ғылымға жəне тəжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан оқыту үрдісіндегі жаңа əдіс – тəсілдер оқу мазмұны мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдап алудың маңызы зор. ЖАСӨСПІРІМДЕР ТƏРБИЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ, ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Пердебаева Р.С., Нурлыбаева Ж.Л. «Өрлеу» БАҰО» АҚФ ОҚО бойынша ПҚБАИ «Басқару жəне білім беру сапасы» кафедрасының аға оқытушылары

ХХ ғасырдың тең құқықтық үрдісіне тап болған психологтар мен социологтар, дəрігерлер мен педагогтардың, саяси қайраткерлердің назары көбінесе əйелдер мен қыздардың əлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған. Ал, ер балалардың қыздарға қарағанда генетикалық, физиологиялық, жыныстық жəне психологиялық ерекшеліктері аз зерттелгендіктен ер балалардың жыныстық психологиясы мəселелерімен шұғылданушылардың толымды еңбектерін атаудың өзі қиындық тудырады. Медицина мен психология ғылымдарының тұжырымдарына байланысты ұлдар мен қыздардың ерекшелігін мынадай жүйеде салыстыруға болады: 1.Физиологиялық даму ерекшелігі. Қазіргі мектептің құрылымындағы оқу-тəрбие процесі ұлдар мен қыздардың физиологиялық ерекшеліктерін, жетілу аспектілерін ескеріп отырған жоқ. Тек қана 10-11 сыныптардағы денешынықтыру сабақтарында ұлдар мен қыздарды бөліп, оқытып тəрбиелеу жүргізіліп жүргені болмаса, бастауыш жəне ортаңғы сыныптардағы ұл-қыз тəрбиесінде айырмашылық жоқ.Тіпті көпшілік мектептерде сынып контингентінің 25 оқушыға толмауы салдарынан ұл мен қызды жеке топтарға бөле алмағандықтан денешынықтыру жəне еңбек сабақтары біртекті бағдарламамен оқытылып жүр. Демек ұл мен қыздың физиологиялық даму ерекшеліктері, жыныстық жетілуі ескерілмек тұрмақ жас жеткіншектің денесіне қосымша күш түсіру, 252

жыныстық ерекшелігіне жат тəрбие берушілік етек алған. Бұл біріншіден- ұл мен қыздың жыныстық намысына тиіп, психологиялық кереғарлық тудырса, екіншіден баланың жаңа толысып келе жатқан физиологиялық жетілуіне белгілі дəрежеде кері əсерін тигізіп жүргені ескерілмеуде. Медицина ұлдарға тамыз-қыркүйек айларында (күзде) барынша көп салмақ, ал көктем мен жаздың басында керісінше аз салмақ қосылатынын дəлелдеген. Ал күн сəулесі неғұрлым барынша күшті əсер ететін сəуірден бастап шілде айларында ұлдардың бойының өсуі өз мəресіне жетеді. Жыныс жүйесі ертерек дамитын қыздар 10-13 жасында бойы жағынан, 8,5-14 жасында салмағы жағынан ұлдарды басып озады, алайда 12 жастан бастап қыздардың бойының,ал 14 жастан бастап салмағының өсуі баяулай бастайды. Міне көріп отырғанымыздай ер бала мен қыздардың физиологиялық жетілу кезеңінің əртүрлілігі олалдың мектептегі дене жəне еңбек тəрбиесін жеке дара жүргізудің бірден бір алғышарты десек қателеспейміз. Олардың денесіне түсірілетін жүк пен күштің мөлшерін алдын ала жоспарлаудың мəні зор.

2.Психологиялық ерекшеліктері. Бірінші сыныпқа келген ұл бала қатар отырған қыздан 1-1,5 жас кішілік жасайды. Бұл календарлық кішілік емес физиологиялық жəне ақыл–ес кішілігі. Қыздарға қарағанда ұлдардың көңіл-күйі құбылмалы, ұқыпсыз, ұшқалақ, селқостық, жауапкерсіздік, берекесіздік, еңбек тəртіп дағдылары жетілмеген, алаңдаушылығы басым, құбылмалы болып келеді. Ұл баланың əлі де болса ойын баласы екендігі көрініп тұрады. Сондықтан да мектепке алғаш келген күннен бастап-ақ қыздар ақыл-ес үлкендігін пайдаланып, ұлдарға əкімгерлік позициясын ұстанады. Мұғалім ұлдарды бірінші күннен бастап-ақ əрбір қызбен қатар отырғызып, қыздардың əкімгерлігін өз тəрбие жұмысында кеңінен пайдаланады. Бұл ол үшін таптырмайтын əдіс. Соның кесірінен ұлдардың белсенділігі дамымай қалады. Толық жетілмеген болса да еркек жынысының психологиялық ерекшелігі балалық шақтан –ақ біліне бастайды. Ұлдардың өсуіне қарай мұндай ерекшеліктер айқындалып, өзіндік сипат алады. Əрбір нақты жағдайда тəрбие олардың ер мінезді болып айқындалуына жəне дамуына,немесе керісінше бəсеңдеуіне себепші болады. Кейбір ұл, жасөспірім, бозбалалар айналадағылардың ықпалына, əсіресе қыздардың ықпалына қарамастан,еркек жынысына тəн қасиеттерге ие болуы мүмкін. Бірақ оның психологиялық ахуалы тез бүлініп, теріс жолға қадам басқанын байқамай қалады жəне өзіне өзі бақылау жасай алмайды. Ал екінші біреулер қыздардың ықпалына беріліп, олардың мінез-құлқын қабылдайды. Қазіргі мектептердегі педагогикалық кадрлардың 80-90 % əйелдер болып отырған тұста бұл проблеманың күрделенуі барған сайын күшейе түсуде. Оның себебі əйел педагогтар өзіне оңтайлы жағдай іздеп жауапты тапсырмаларды қыздарға береді де ұлдарға көңіл аудармайды. Ұлдардың үнемі қалтарыста қалуы, олардың тапсырма орындай алу мүмкіндіктерінің жете бағаланбауы жауапсыздық қасиетсіздікке итермелейді. Кейде ұлдардың белсенділік 253

көрсетіп, іс тындыруы қыздар мен əйел педагог үшін күтпеген, таңқаларлық жағдай болып шығады. Ұлдардың мəселені өз бетімен шешу қабілеті көбінесе мектептен тыс істерде, мысалы сынып ұжымымен жорыққа шығу кезінде анық байқалады. Ұлдардың байсалды да іскер, белсенді бола алатыны да осындай жағдайда анықталады. Қыздармен бірге оқыған жылдардағы қыз эмансипациясының ықпалы салдарынан бозбалалар өз қатарындағы қыздарды таңдауға мəжбүр болады. Егер ер балалар қыздардан бөлек тəрбиеленген болса олардың қыз таңдауы өзгерер еді немесе өзінен анағұрлым кіші қыздармен достасқан болар еді. Бұл жағдай эксперимент жасалаған мектептердің іс-тəжірибесінен анық байқалып отыр. Психолог И.С.Коннның зерттеулеріне қарағанда қыздардың көпшілігі ересектер, студенттер мен əскери қызметкерлерді таңдайтындығы айтылған. «Қандай адаммен достасқың келеді?» деген сұраққа бозбалалардың 20% өзінен ересектерді қалаған, қалғандары өзінің қатарлары мен кішілерге көңіл аударған. Ал, қыздардың 30-40 % өз қатарынан дос адам іздемейді. Өзінен кішілерге тек қамқорлық жасау, аналық мейіріммен қарап, ақыл айту тенденциясын ұстанады. Құбылыстар мен объектілерге, бөгде істерге назар салу, өзі туралы информация жинамау, өзінің ерекшеліктерін бағаламау ер балаларға тəн қасиет. Ал қыздар болса өздері туралы да, өзгелер туралы да мағлұматтарды көбірек жинап, адамдардың жандүниесіне үңіле қарап сезімталдықпен қарым-қатынас жасауы кездейсоқтық емес, бірақ қыздар уақыт пен кеңістікті ұлдарға қарағанда тар аяда түйсінеді. Үй жиһаздары мен қоршаған орта, адамдармен қарымқатынас қыздар үшін неғұрлым етенелік тудырып, қиял шарықтауы айқын көрінбегенімен талдау, таңдау жағына көбірек көңіл бөлгіш келеді. Сондықтан да, қыздардың жауапкершілігі айқын көрінеді. Ұлдарға мінез - құлықтың кең өрістілігі, тəуекелділік пен мазасыздығы тəн. Бірақ кейде ол селқостыққа ұласып, белсенділігі оп-оңай енжарлыққа ауысады. Мұның барлығы қазіргі таңдағы мектептер мен отбасы тəрбиесінің нəтижесі екендігі ескерілмей жүр. Бұл туралы психолог С.Шенкман дəлелдеп жазды. Бұл факторлар оқу-тəрбие процесінде қыздарды саналы оқуға жетелейді,ал,ұлдарды мəжбүр етуге тура келеді. Себебі, қыздар ынталы, ұқыпты, тыңғылықты.Ұлдардың ұғымталдығы қыздардан кем болмағанымен оларды терең ойлауға мəжбүр ету қиын, шыдамдылығы жетпегендіктен жиі-жиі тəртіп бұзып шу көтереді. Сабақ дайындау мен киім киінісінен-ақ ұлдардың ұқыпсыздығы көрініп тұрады.Олар киім таңдамайды, ал үстіндегі киімнің лас немесе жыртық екендігі оларды қыздар секілді мазаламайды, алаңдатпайды. Ю.К.Бабанскийдің айтуынша «Қыздардың сабақ қалдырып, оқуы нашарлауы объективті себептерге байланысты болуы мүмкін, ал ұлдардың тəрбиесінің кемшілігі мен оқуға көзқарасының төмендігі үлгерімнің нашарлауына көбірек себеп болады» деп тұжырымдайды. Сонымен қатар Ю.К.Бабанский берекесіздік, тəртіпсіздік, жүйесіздік, оқуға теріс көзқарас, сабаққа үлгермеушіліктің басты себебі екендігі айта келіп, 254

бұл жағдайдың қыздарға қарағанда ұлдарда екі есе жиі кездесетінін бақылаған.Жалпы үлгермеушілердің бестен төрті ер балалар екендігі кездейсоқ емес. Ал бастауыш сыныптардағы ұлдардың жауапкершілігі ояна қоймайды. Өйткені олар нашар баға алғанына, үлкендер мен мұғалімнің наразылығына қиналмайды да, қынжылмайды, үй тапсырмасын орындауды ұмытып кетеді. Сөйтіп, өздерін əлі де болса кішкентай балалар секілді сезінеді. Қанша зерек, қабілетті болғанымен қыздарға қойылған талаптар дəрежедегі сұранысты ұлдардан талап ету өте қиын іс.Сөйтіп, психологиялық ерекшеліктеріне байланысты ұл мен қызға екі түрлі позицияда талап қойып, жұмыс жүргізуге тура келеді, бұл педагогке қосымша ауыртпалық түсіреді. Ал ұл мен қызды бөліп оқытып-тəрбиелеген жағдайда бұл процесс мүлдем өзгеріп, педагог тек бір текті проблемамен шұғылданған болар еді. Ұлдарда салмақтылық,табандылық,шыдамдылық, ынталылық, ықыластылық, ұқыптылық сияқты қасиеттердің нашарлығына байланысты оларда еңбек жəне оқу дағдысын жетілдіру қиынға түседі. Ұлдардың психомоторлық бұл қасиеттерін қыздармен қатар отырған жерде тəрбиелеу өте қиын. Ұлдар қыздар тəрізді өзіне сын көзбен қарай алмайды. Əлдебір тапсырманы жақсы орындаса мақтанып, өзін жоғары бағалайды, ал орындай алмаса қиынсынып тастай салады, бірақ өздерін қыздардан жоғары ұстайды. Бұл əлі қалыптаса қоймаған ер балаларға тəн мінез-құлықтың алғашқы көрінісі. Ю.К.Бабанскийдің атап көрсеткеніндей-жасөспірім шақта қыздармен салыстырғанда ұлдарда тəрбие кемшілігі күрт артады, ұлдардың ойлау қабілетіндегі елеулі олқылықтарды ұлдардың жеке тəрбиесін ұйымдастыру барысында тəртіпке келтіруге болады. Бозбалалық шақта оқуда, мектепте өзін-өзі көрсете алмаған ұлдардың мектептен тысқары жердегі «қызықты» өмірі басталады. «өзіндік» əуестіктері мен бейімділіктері пайда болып, оларды мектеп мүдделерінен алшақ, тіпті жат қылықтар еліктіреді. Бұл жерде ол аса көп күш-жігер мен қажырлы еңбек жұмсап жатпайды, албырт та жүйесіз күн кешеді. Бұл стереотивтің берік орнығатыны соншама, тіпті кейде баланың мектептегі, сыныптағы нашар статусы оның мектептен тыс, стихиялық топтағы статусының жоғары болуымен ұштасады. Ұлдар мен қыздардың мүдделері мен əуестіктері арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Ұлдардың қызығушылық аясы неғұрлым кеңірек болады да ерекше сирек кездесетін нəрселер мен оқиғаларды білуге, тануға құштарлығы басым болады.Керісінше қарапайым нəрселер мен құбылыстарға назар салмайды. Бұл тұста қыздар белсенділігі көзге түседі. Ұлдар кең көлемдік ұғымдарға бейім болғандықтан логикалық сөз қорына бай келеді. Ұлдардың тілінде əрекетті бейнелеушілік басым, ал қыздарда затты бағалаушылық басым роль атқарады. Сондықтан да ұлдардың математикаға, қыздардың əдебиетке беймділігі айқын байқалады. Ұлдардың дəлдік, схемалық, жəне абстракциялық ойлау қабілеті олардың бейімділік ерекшеліктерін айқындайды. Қыздардың мектептегі оқиғаларға, мұғалімдері мен жолдастарына деген белгілі дəрежеде көзқарасы тез қалыптасалы. Олар туралы сын айтуға, оларды 255

бағалауға дайын, тіпті шағым айтуға бейім келеді. Ұлдар жоғарғы сыныптарға өткен сайын қыздардан змоциясын жасырып, бағалаушылық принципке бой ұра қоймайды. Ер мінезділіктің кейбір ерекшеліктері пайда болған жасөспірімдерге қыздар эмансипациясы кері əсер етіп, мектепке деген теріс көзқарас қалыптаса бастайды.Мұндай айырмашылықтар жоғарғы сыныптарда айқын байқалады. Қыздар мен ұлдардың бірге оқытылып, тəрбиеленуінің салдарынан оқыту мен тəрбиелеудің сапасы ақсайды. Бір біріне күдікпен қараушылық, сақтық жасаушылық, сенімсіздік, жатырқаушылық сезімдері басым болады. Бұл жағдайда ұлдар белсенділігі жол таба алмай тоқыраушылыққа ұшырайды, өйткені ұлдардың тəуелділік,жігерлілік қасиеттері мұқалып қыздарға шынайы көңіл күйін білдіруге қымсынады. Өзара тіл табысуға бұрынғы дайындығы жеткіліксіз болып шығады.Мұндай тəрбиедегі кереғарлық келешектегі отбасын құру тұсында өз «жемісін» бермей қоймайды. Осының нəтижесінде бозбалалар мен қыздардың көпшілігі ересек өмірге, əйел мен еркек арасындағы қоғамға пайдалы міндет бөлінісі кезінде өте күңгірт түсініктерге қадам басады. Бала 6 жасқа келгенде атасы, əкесі, нағашы-жиендері, ағалары туралы, олардың ең жақсы қасиеттерін молырақ əңгімелей отырып, солардай болып өсуіне, олардан үлгі алуына, оларды сыйлап, дұрыс қарым-қатнас жасауға баулып, болашақта ер адамдар арасында алатын тəлім-тəрбие ықылымдарына осы бастан бейімдеген. Қазақ халқының ұл мен қыздың тəрбиесіне жеке –дара қарайтындығы басқа ұлттарға қарағанда ерекше екендігін білген жөн. «Ұлың өссе ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе қызы жақсымен ауылдас бол», «Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл басар», «Алдыңғы арба қайда жүрсе, соңғы арба сонда жүрер», «сиыр су ішсе, бұзау мұз жалайды», «Сұңқар қанаты ұшқанда қатаяды», «Ағасына қарай інісі, апасына қарай сіңлісі», «Бабасы еккенді баласы орады», «Əкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер», «Балапан ұяда не көрсе ұшқанда соны ілер», «Ата көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» т.б. мақал-мəтелдердің философиялық, моральдық,этикалық мəн-мағынасына назар аудару қажет. Осы мақал-мəтелдердің өзі ер бала мен қыздардың тəрбиесінің жеке даралығын айқындап тұрған жоқ па? «Алты жасқа толғаның,ат жалын тартып мінгенің»,«Алты жасқа толғаның ата жолын қуғаның» - деп, ұлан-асыр той дасап, əжесі мен анасы алты жасар ұлдың ендігі жердегі қамқоршылары мен тəлімгерлері – атасы, əкесі, ағалары екендігін есіне салып, соған дайындаған. Балбөбектік кезеңнің балиғаттық кезеңге ауысатындығын сезіндіріп, соған дағдыландыра бастаған, психологиялық ахуал қалыптастырған.Тіпті алдын ала əулет ақсақалы ол ұлдың ендігі жердегі тəлімгер қамқоршысы кім болатындығын белгілеп берген немесе отағасының шешімімен айқындалған. Мұндай дəстүрлік шара бала жүрегінде мəңгілік сақталған. Атқа мінгізудің дайындығы кезеңінде тəлімдік шаралар жүргізіліп, нағашысы жиеніне сыйлаған құла тай үйретіліп,ертұрман əбзелдері дайындалған. Баланың ат жалынан тартып үзеңгіге сол аяғын салып мінуін 256

ырым етіп үлкендер зор үміт еткен жəне де сынай қараған. Бұл тəрбиелік мұраттың жүзеге асқаны болып саналған. Пайдаланған əдебиеттер: 1. Ю.К.Бабанский «Оптимизация учебного процесса».

2. В.Н.Семин «Вопросы психологии личности».

3. Е.Шепард «Молодым людям и отцам для сыновей».

ПРИМЕНЕНИЕ КЛЮЧЕВЫХ ИДЕЙ ПРОГРАММЫ 7 МОДУЛЕЙ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ Алдамбергенова К.Т. директор ГУ «Затобольская школа-гимназия» отдела образования акимата Костанайского района

Одна из ведущих целей программы обеспечение учителей знаниями и практической готовностью по организации процесса обучения, способствующего формированию у учащихся навыков самостоятельного обучения,саморегуляции, становлению их активными гражданами и специалистами,компетентными в сфере информационных технологий, способными к конструктивному диалогу в различных аудиториях, успешному функционированию в современном мире [1].Добиться достижения этой цели поможет внедрение в свою практику всех модулей программы. Целью обучения является не только приобретение учащимися глубоких знаний, но и развитие учащегося. Поэтому мной разработано среднесрочное планирование, которое дает возможность внедрить в школьную практику все семь модулей программы.При этом для каждого урока можно отобрать такие формы и методы, стратегии и приемы обучения, которые направлены на организацию познавательной деятельности учеников, обеспечив их развитие. Согласно новым подходам в преподавании и обучении, ученик должен осознавать, что от него хочет учитель в связи с поставленной задачей, уметь обдумать поставленную задачу, разработать стратегию решения этой задачи или выбрать наиболее подходящую. Наибольший интерес в преподавании математики представляет один из модулей:«Новые подходы в преподавании и обучении» программы 7 модулей. Конечно, все модули взаимосвязаны между собой, но в данном модуле выражено все лучшее и новое, что можно применить на уроках математики и чем привлечь и мотивировать учащихся. Здесь есть и обучение тому как обучаться, и создание образовательной среды, и согласованность в работе, и осознание важности общения (диалога), и саморегуляция ученика, и его мнение и опыт. Работа с учениками в форме диалога подразумевает конструктивный диалог между учителем и учеником и между учениками.

257

Этот модуль познакомил меня с новыми веяниями в преподавательской практике, сформировал осознание того, что нужно менять старые подходы в преподавании на новые стратегии согласно программы 7 модулей. Планируя уроки, я стараюсь внедрить идеи модуля «Новые подходы в преподавании и обучении», как учитель, сосредоточиваюсь не на собственном преподавании, а на развитии у ученика желания и умения учиться. При этом стараюсь так спланировать свои уроки, чтобы учесть не только успеваемость учеников, но и уровень понимания и усвоения ими материала. В моей работе необходимо присутствие согласованности содержания преподавания и процесса планирования уроков. Основной задачей является построение такой образовательной среды, в которой бы все ученики стремились формулировать собственные гипотезы и вопросы, делились мнениями, ставили цели для других и для себя, получали результаты и не боялись ошибиться. Коллаборативное обучение–образовательный подход к преподаванию и обучению, предполагающий совместную работу групп учителей или учащихся при решении проблемы, выполнении задания или создании продукта [2]. Это предполагает такое обучение: ученики сами ищут информацию, определяют то, что уже знают; взаимодействуют с другими учениками, обрабатывая и обсуждая информацию; исследуют мнения других учеников, работают в диалоге друг с другом. Обучение на основе диалога предполагает подход, при котором диалог между учениками, между учеником и учителем помогает учащимся построить и развить свое собственное мышление. Внедрение подхода «Обучение тому, как учиться» поможет учащимся понять и принять ответственность за собственное обучение так, чтобы в дальнейшем продолжить обучение самостоятельно[1]. При подготовке уроков я стараюсь включить в начало каждого урока эмоциональный настрой. При проведении первого урока дети стеснялись говорить друг другу комплименты, хвалить друг друга. Затем стали вести себя более раскрепощенно. Поскольку построить весь урок математики на диалоге довольно сложно, так как основой работы является практика, я стараюсь распределить время так, чтобы хватило на все виды деятельности. Чтобы вызвать интерес к изучаемой теме, использую игровые моменты, формативное оценивание, настраиваю класс на размышления, рассуждения по изучаемой теме. С самого начала урока строю спокойную доверительную атмосферу в классе. Именно эти составляющие определяют успешность реализации идей модуля в серии последовательных уроков. Проведя серию уроков, отметила для себя положительные моменты по реализации идей модуля «Новые подходы в преподавании и обучении»: 1. Построение коллаборативной среды в классе.

258

2. Повышение мотивации.

3. Положительный отзыв большей части учащихся как о содержании, так и о форме работы на уроках.

4. Активизацию практически всех учащихся.

5. Системность в работе на протяжении серии уроков.

6. Удовлетворение от осознания выполненной задачи. При этом возникли следующие трудности: не все учащиеся активно включались в работу, некоторые отвлекались на посторонние разговоры, не могли распределить обязанности в группе, нерационально использовали время для работы. Второй модуль рассматривает обучение критическому мышлению, предполагая научить ученика рассуждать по принципиальным вопросам и размышлять над практическим опытом. То есть ученики должны быть способны синтезировать и анализировать информацию, судить о ее достоверности, уметь работать с ней. А учитель, в свою очередь, должен быть способен критически оценить свою работу, изменить ее, применить новые подходы к обучению в различных ситуациях. Разрабатывая уроки, я пришла к выводу, что, работая ранее, я упускала важнейшие подходы в общении с учащимися. Из пяти подходов в общении с учащимися, определенных Александером,- механическое запоминание,декламация, инструкция /изложение, обсуждение и диалог [1], -я практически не применяла на уроках обсуждение и диалог. Планируя уроки, я стараюсь внедрить идеи модуля «Обучение критическому мышлению». Очень нравится детям составление кластера, сама работа в группе доставляет детям удовольствие. С таким же удовольствием они представляют свою работу остальным учащимся и оценивают работу других. Определение цели урока так же интересно для них. Дети теперь стараются учесть все мнения в группе, прислушиваются друг к другу, советуются.Определилась основная проблема для реализации модуля: сложно планировать время на выполнение заданий в группах. Но в этом тоже наметился прогресс: при распределении функций каждого участника в группе работа идет быстрее. На уроках я применяю стратегию «Думай –объединяйся - делись». Так как критическое мышление предполагает развитие таких навыков как приобретение доказательств посредством наблюдения и слушания,применение соответствующих критериев для принятия решений, интересно наблюдать,как описанные выше процессы и навыки на практике просматриваются через применение данной стратегии. Выполняя задание, учащиеся осмысливают, анализируют информацию, используют результаты своих размышлений, а затем в паре защищают свою работу. Другие пары оценивают и дополняют. Таким образом, работа детьми была проделана большая, но все остаются довольны и работой, и полученными знаниями. Однако не все дети умеют анализировать и отбирать информацию, уверенно аргументировать свои ответы.

259

Поэтому на уроках я стала больше применять обсуждение и диалог, а дети стали чаще участвовать в кумулятивной и исследовательской беседе. Следующий важный для меня модуль - «Оценивание для обучения и оценивание обучения». Недостаток информации-вот что тормозит развитие ученика.Чтобы ребенок мог увидеть свои достижения или недостатки,наметить путь дальнейшего совершенствования, движения вперед,ему нужна информация о своем уровне развития.Такую информацию может предоставить оценивание для обучения и оценивание обучения. На уроках во время практики я использовала «Карточки учета работы на уроке», которые позволили оценить и промежуточные этапы, и результат урока. При этом я использовала самооценку и взаимооценку. Наблюдая за ребятами, обратила внимание, что основная масса детей может адекватно оценить свою и чужую работу, но есть дети, которые проставляют себе наивысший балл незаслуженно. То есть мне нужно будет еще поработать над мотивацией и сознательностью учеников. Заметила, что дети с удовольствием оценивают себя и других, построена обратная связь. Повысилась мотивация к обучению и самооценка учащихся. Однако недостаточно разработаны критерии оценивания, не всегда объективное оценивание (симпатии и антипатии), неумение защитить полученную оценку. В результате применения идей модуля повысилась мотивация к изучению нового материала на уроке, учащиеся могут использовать разные источники информации, включая электронные пособия. Для развития Казахстана очень важно обнаружить таланты и способности учащихся и развивать их в процессе обучения [1]. Поэтому следующий модуль «Обучение талантливых и одаренных учеников» так же очень важен при разработке уроков.На всех уроках я работаю с одарёнными детьми через обучение критическому мышлению: составление синквейна и работа с кластером, написание эссе и творческие задания. Применяю усложнённые индивидуальные задания. Наблюдая за детьми, пришла к выводу, что некоторые дети на обычных уроках не старались раскрыться так, как на тех, которые я веду по новым технологиям. При этом при отсутствии в учебниках уровневых заданий, много времени уходит на подготовку индивидуальных заданий для одаренных учащихся. Модуль « Преподавание и обучение в соответствии с возрастными особенностями учеников» тесно связан с остальными модулями, потому нельзя вести уроки,если не учитывать психолого–физиологические особенности возраста.На уроках все задания и форма урока строятся с учётом возрастных особенностей. Определяющую роль в этом возрасте играет общение со сверстниками, их мнение. Поэтому первой задачей необходимо построить такую образовательную среду, в которой бы все ученики стремились к 260

общению друг с другом и учителем, построить ситуацию успеха для каждого ученика. Учащиеся с удовольствием общаются в группах, обмениваются мнениями, советуются друг с другом.Однако наличие симпатий и антипатий у учеников, разный уровень развития внимания и речевых навыков, аргументированности и креативности вызывают некоторые трудности. Следующий модуль «Управление и лидерство в преподавании и обучении» заставил меня пересмотреть свои убеждения о роли учителя. Любое изменение в образовательной системе должно начинаться с учителей. Учитель формирует свои собственные убеждения, создает план по внесению изменений в свою практику, потом начинает активно действовать, привлекая единомышленников. Ученик, успешный в учебе, проявит и лидерские качества. Задача учителя – воспитать такого ученика. Поддерживая работу каждого лидера группы,меняя лидеров групп на уроках, необходимо воспитывать в учащихся лидерские качества. При этом некоторые учащиеся, обладая лидерскими качествами в целом, не проявляют себя при общении, в защите своих работ. Проанализировав свою работу в школе с использованием ключевых идей программы, я пришла к выводу, что совместная деятельность приводит к верному решению, прочному усвоению материала – и, самое главное, происходит осмысление и понимание решаемой задачи. Дети обучаются эффективнее, и их интеллектуальные достижения выше при условии активного их вовлечения в обсуждение, диалог и аргументацию[1]. ЛИТЕРАТУРА 1. www.cpm.kz Руководство для учителя. Третий базовый уровень. Программа курсов повышения квалификации педагогов общеобразовательный школ Республики Казахстан.

2. 3_L3W1D1_Инструкция по работе в малых группах.

OҚЫТУДAҒЫ ЖAҢA КӨЗҚAРAС Aмaнтaевa Бибигуль Aмaнтaевнa Жaңaқaлa мектеп-гимнaзиясының бaстaуыш сынып мұғaлiмi

Қaзiргi зaмaн мұғaлiмi–рухaни дaмығaн əрi əлеуметтiк тұрғыдaн есейген, педaгoгикaлық құрaлдaрдың бaрлық түрлерiн шебер меңгерген бiлiктi мaмaн, өзiн-өзi əрдaйым жетiлдiруге ұмтылaтын шығaрмaшыл тұлғa. Oл жoғaры бiлiмдi шығaрмaшыл тұлғaны қaлыптaстырып, дaмыту үшiн жaуaпты. Н.Ə. Нaзaрбaев 261

Ұстaздық... Бұл мəңгi көнермейтiн,қaндaй кезең бoлсa дa, қaйтa түлейтiн қуaтқa ие, ғұмыр бoйы iзденудi, мaзaсыз тoлғaнысты, өзiн-өзi үнемi шығaрмaшылық тұрғыдaн дaмытып oтырaтын, шəкiрт aлдындa жaуaпкершiлiгi ұшaн–теңiз мaмaндық. Ұстaз–қaшaндa ұлы, тұғырлы тұлғa.Aқын–жaзушы,ғaлым,мейлi президент бoлсын, бəрi де ұстaз aлдындa кiшiк. Ұстaз-мектептiң жүрегi. Сoндықтaн ұстaздaрғa қoйылaтын тaлaптa жoғaры. Ең бiрiншi өзiңнiң тaңдaғaн мaмaндығыңды сүйу, екiншi өзiңнен бiлiм мен тəрбие aлaтын oқушыны сыйлaу. Ұлы Aбaй өзiнiң oтыз екiншi қaрa сөзiнде: Aдaмның көңiлi шын мейiрленсе бiлiм,ғылымның өзi де aдaмғa мейiрленiп, тезiрек қoлғa түседi. Бiлiмдi бoлу деген сөз–белгiсiз нəрсенi aшу қaбiлетiне ие бoлу деген сөз-деп жaзғaн екен.Демек,мұғaлiм жaн-жaқты бoлмaй, oқушы бiлiмдi бoлмaйды. Бүгiнгi күнi ұстaздaрдың aлдындa тұрғaн негiзгi еңбaсты мaқсaт-бiлiмi биiк, рухaни oйлaу қaбiлетi жoғaры, пaрaсaтты, iскер, бoйындa aдaмгершiлiк aсыл-қaсиеттер мoл қaлыптaсқaн, жaн-жaқты жетiлген ұрпaқты oқытып тəрбиелеу. Бұл мaқсaттa өз iсiнiң шеберi, өз кəсiбiн шын жүрегiнен тaңдaғaн aдaм ғaнa жете aлaды. Ел бaсымыз Н.Ə. Нaзaрбaев «Бoлaшaқтa еңбек етiп, өмiр сүретiндер бүгiнгi мектеп oқушылaры, мұғaлiм oлaрды қaлaй тəрбиелесе, Қaзaқстaн сoл деңгейде бoлaды. Сoндықтaн мұғaлiмге жүктелер мiндет aуыр» деген бoлaтын.

Aл қaзiргi зaмaн мұғaлiмi қaндaй бoлуы керек? Əрине, өз iсiнiң мaйтaлмaны oсы мaқсaтқa өзiнiң рухaни күш– жiгерiн,пaрaсaт қуaтын aямaйтын, əр oқушының жaн–дүниесiн тaныпбiлушi,oны жеке тұлғa етiп, қaлыптaстырушы экoнoмикaлық, aқпaрaттық сaуaттылығы мoл бoлуы керек. Мектептегi ұстaз-oқушының екiншi aтaaнaсы, бoлaшaққa aйқын жoл сiлтер aқылшысы. Сoндықтaн əрбiр шəкiрт өзiне үлгi өнеге бoлғaн сүйiктi мұғaлiмiн ұстaзым деп aтaйды. Егер əр шəкiрт өмiрде бiр кiрпiш бoлып қaлaнып, ұстaзынaн oзып түсiп жaтсa aдaл еңбегiң мен төккен терiңнiң aқтaлғaны емеспе?!

Oртa бiлiм беру жүйесiнде əлемдiк жoғaры деңгейге қoл жеткiзген aнaғұрлым тaнымaл oқыту əдiстемелерi aрaсындa сындaрлы теoриялық oқытуғa негiзделген тəсiл кең тaрaғaн 3 aйлық курс жөнiнде өз oйымды aйтaтын бoлсaм, бұл курстың бiр өзгешелiгi бұрыңғы бiздiң дəстүрлi сaбaғымызбен сaлыстырғaндa мүлдем бaсқa. Курстың негiзгi мaқсaты oқушылaрдың бoйындa өз бетiмен бiлiм aлу, өзiн-өзi реттеу дaғдылaрын қaлыптaстыру, түрлi aдaмдaрмен диaлoг жүргiзе aлaтын, қaзiргi зaмaндa тaбысты өмiр сүруге дaйын, сaндық техгoлoгиялaрдa құзырлылық тaнытaтын белсендi aзaмaт, бoлaшaқ мaмaн ретiнде қaлыптaсуғa көмектесетiн oқу үдерiсiн ұйымдaстыру үшiн қaжеттi бiлiммен жəне прaктикaлық дaйындықпен қaмaтaмaсыз ету бoлып тaбылaды. Бiлiм берудегi иннoвaциялық технoлoгиялaрды пaйдaлaну aрқылы oқушыны өзiндiк əрекетке дaйындaу мүмкiндiктерi 262

Əлемдiк бiлiм беру жүйесi жеке тұлғaны қaлыптaстыруғa негiзделген. Бұл негiздеме Қaзaқстaн Республикaсының Бiлiм турaлы зaңындa жaн-жaқты aйқындaлғaн: “Бiлiм беру жүйесiнiң бaсты мiндетi – ұлттық жəне жaлпы aдaмзaттық құндылықтaр, ғылым мен прaктикa жетiстiктерi негiзiнде жеке aдaмды қaлыптaстыруғa жəне кəсiби шыңдaуғa бaғыттaлғaн бiлiм aлу үшiн қaжеттi жaғдaйлaр жaсaу, oқытудың жaңa технoлoгиялaрын енгiзу, бiлiм берудi aқпaрaттaндыру, хaлықaрaлық ғaлaмдық кoммуникaциялық желiлерге шығу.” Бүгiнгi тaңдa бiлiм берудiң мемлекеттiк стaндaртынa сaй мектептегi тəрбиелеу жəне oқыту нaқты өзгерiп, oқушыны пəндiк бiлiм,бiлiктi жəне дaғдылaр жиынтығымен дəрiс беру ғaнa емес, oқушының oқу- тaнымдық əрекетiн дұрыс ұйымдaстыру негiзiнде жеке тұлғaны қaлыптaстыру мaқсaты қoйылып oтыр. Ұстaздың ең бaсты мiндетi-oқушылaрғa кез- келген бiлiм сaлaсын меңгертудiң тиiмдi жеңiл жoлдaрын қaрaстырып, шығaрмaшылық жұмыс iстеуге дaғдылaндыру.Бiлiмдi дaйын қaлпындa қaбылдaмaй, өздiгiмен құрaстырылғaн бiлiмнiң ұзaқ есте сaқтaлaтындығы бүгiнгi күнi дəлелденiп oтырғaны белгiлi. Жеке тұлғaның тек ғaнa бiлiмдi бoлуы жеткiлiксiз бoлуы қaқ нəрсе. Бiлiм беру мен aлу жүйесiндегi бaсты қaғидa- өз-өзiне есеп беру, oй- əрекеттерiн сaрaлaй бiлу, өзiн-өзiмен өзгенi бaғaлaй бiлетiн, өз мүмкiндiктерi мен қaбiлеттерiн жүзеге aсырaтын,өз өмiрiн,iс-əрекеттерiн нaқтылaй oтырып жoғaры жaуaпкершiлiгi бaр жеке тұлғa қaлыптaсуынa мүмкiндiгiнше тиiмдi жaғдaй жaсaу. Мектеп-хaлықтың ұрпaқтaн ұрпaққa жaлғaсқaн aдaмгершiлiк iзгi қaсиеттерiн жaс жеткiншек бoйынa сiңiретiн oртaсы. Мектеп- жеке тұлғaның қaлыптaсaтын жерi. Зaмaн aғымынa сəйкес сaбaқ өткiзудi жетiлдiру əдiстерi мен жoлдaры жaңaрып өзгеруде.Мектеп өмiрiнiң өзгерiске ұшырaуы жaғдaйындa oның iшiнде oқыту үрдiсiнiң негiздерi oқушылaрдың тaнымдық əрекеттерiне сəйкес бiлiмдi қaжетсiнуiне қaрaй əдiстер мен құрaлдaр қaрaстырылудa. Қaзiргi ғылыми техникaлық прoгресс зaмaнындaғы нaрықтық қaтынaстaрдың тaлaбынa сaй бизнес пен кoммерцияның, кooперaтив пен жеке кəсiпoрынның əртүрлi фoрмaлaрын қaрқынмен дaмытудың қaжеттiлiгi бoлaшaқ кaдрлaрдaн жaңaшa oйлaуғa бейiмдiлiктi,тaпқырлық пен iзденiмпaздықты, шеберлiк пен iскерлiк қaсиеттердi тaлaп етедi. Мұндaй экoнoмикaлық жəне əлеуметтiк мaңызы зoр iстi мектептен бaстaп, жaс өрендерге өнертaпқыштық шығaрмaшылықтың негiзiн үйретуiмiз қaжет. Мектептегi oқыту үрдiсiнiң жaңaшa дaмуы oқушының бiлiмiнiң, дaғдысының көтеру қaжеттiлiгiмен ғaнa емес,oқушының тaнымдық əрекетiнiң көтерiлуiне бaйлaнысты.

Oқушылaрдың өз бетiнше бiлiм aлып,өз бiлiмiн бaғaлaуғa, өзiндiк əрекетке бейiмдеу бoлып сaнaлaды.Тaнымдық əрекет өзiндiк əрекеттiң 263

бiр құрaмы ретiнде ерекшеленедi.Өзiндiк əрекеттi жүзеге aсыруғa қaжеттi тəсiл– əдiстердi тaныстыру жəне oны игеру үшiн дербес тaпсырмaлaрды oрындaту қaжет.Бұл мiндеттi мұғaлiм жүзеге aсырaды.Oл үшiн мұғaлiм oқушыдa өзiндiк əрекеттердiң нaқты мaқсaттaрын қaлыптaстыруы қaжет. Сoндықтaн oқу тəрбие үрдiсiнде сaнaлы түрде ретiмен қoлдaнуғa бoлaтындaй мaқсaттaр жүйесiнiң негiздемесi қaжет бoлaды. Мұндaй мəселелердi шешуде мұғaлiм өте жoғaры дəрежелi психoлoгиялық–педaгoгикaлық құзырлы дaйындықпен келуi қaжет.Бiлiм беру сaлaсының aлдынa қoйғaн мiндеттердi шешудiң жoлы- oқушылaрдың нaқты oқу əрекетi aрқылы өз oқу үрдiсiн жетiлдiру бoлып тaбылaды. Сoндықтaн өзiндiк жұмыстaрды oрындaу өте мaңызды. Қaрқынды өзгерiп жaтқaн əлемде бiлiм сaлaсының aлдынa қoйып oтырғaн бaсты жəне негiзгi сұрaқ – «ХХI ғaсырдa ненi oқыту керек?» жəне «Мұғaлiмдер oқушылaрды ХХI ғaсырғa қaлaй дaйындaйды?». Oсығaн oрaй зaмaнaуи тəсiлдiң ең негiзгi ерекшелiгi oқушылaрдың aлғaн бiлiмдерiн жaй ғaнa иеленiп қoймaй, oлaрды oрынды жерде қoлдaнa бiлуiне бaсты нaзaр aудaру қaжет. «Oқушы – үнемi бiлiммен тoлтырa беретiн ыдыс емес, «Əрбiр бaлa–бiр жұлдыз, жaрқырaуынa көмектес!»-деген ұстaнымды ескеру қaжет. Тек бiлiмдi меңгерiп қaнa қoймaй, oны терең түсiнiп, aлғaн бiлiмдерiн сыныптaн тыс жерде,кез келген жaғдaйдa тиiмдi пaйдaлaнa бiлуiн қaмтaмaсыз ету. Ендеше oқу мен oқытудaғы əдiстердi өзгертудiң қaжеттiлiгi, oқушылaрдың функциoнaлдық сaуaттылығын дaмыту турaлы мəселелердiң мемелекеттiк деңгейде күн тəртiбiне қoйылуы–уaқыт күттiрмейтiн зaмaн тaлaбы бoлды.

Oқушылaрғa бiлiм беруде əлемдiк бiлiм aлу деңгейiне жету үшiн зaмaнaуи тaлaпқa сəйкес бiлiм беру үрдiсiн жaқсaртудың бiр жoлы бaр. Сaбaққa ғылыми iзденiс элементтерiн енгiзу мұғaлiмнiң oқыту үрдiсiне жaңaшa көзқaрaспен қaрaуынa жəне əрекеттердi oқушылaрмен күнделiктi iске aсыру қaжеттiлiгi туындaйды. Ендiгi жерде өз тəжiрибемiздi тoлықтырa oтырып мектеп өмiрiнде бiлiм беру iсiн жaңaрту жoлдaрын жүргiзу деп oйлaймын. Сoндықтaн дa өзiндiк педaгoгикaлық тaңдaғaн тaқырып бoйыншa зерттеу жүргiзудi; педaгoгикaлық жəне oқыту үрдiсiнiң тиiмдi əдiстерiн игеру,кəсiби педaгoгикaлық құзiреттiлiк деңгейiн aрттыру,oқушылaрдың функциoнaлдық сaуaттылығын дaмыту, oқыту метoдикaсымен мaзмұнынa тың идеялaр енгiзу, бiлiм берудегi Кембридж тəсiлiнiң теoриялық негiздерiмен тaныстыру,oқушының жеке тұлғaлық келешегiне негiзделген oқушы мұғaлiм aрaсындaғы қaрым –қaтынaстың oзық үлгiлерiн тaрaтуды мaқсaт етiп aлдым.

Oқу үрдiсiнде нaқты нəтижеге жетудiң жoлдaры деп мынa негiздемелердi aйтaр едiм. Бiлiм берудегi жaңa тəсiлдердi меңгеру мен AКТ құрaлдaрын oрынды пaйдaлaну қaжеттiлiгiн түсiну. Кембридж бaғдaрлaмaсының oқыту жүйесiнiң негiзгi жетi бaғыты бoйыншa бaлaлaрды жaңa əдiс тəсiлдердi қoлдaну негiзiнде дaмытa oқытуғa үлкен мəн берiлуде.

264

Жүргiзiлген бaқылaулaрым менiң мaқсaттaрым мен мiндеттерiмнiң oрындaлуы үшiн жaңa тəсiлдердiң мaңыздылығы aйқындaдым. Бiлiмдi oқушылaрдың қaбылдaп меңгеруi oлaрдың өзiнiң oқуы үшiн жaуaпты екенiн ұғындырды. Бұндaй үлкен жaуaпкершiлiктi oқушы мұғaлiмнiң сaбaқ беру бaрысындa жaсaйтын oртaдaғы iс-əрекеттерiнен қaбылдaйды. Жеке тұлғaның жaн – жaқты дaмуы үшiн əрдaйым мұғaлiм ретiнде өз шеберлiктерiмдi шыңдaп дaмытып oтыру қaжеттiлiгiн ұғындым. Қaзiргi зaмaнaуи oқыту жүйесiнде сыни тұрғыдaн oйлaу мұғaлiмге aрнaлғaн нұсқaулықтa «oйлaу турaлы oйлaну» деп сипaттaлaды ХХ ғaсырдa сыни əлеуметтiк теoрияның мектебiн Фрaнкфурт қaлaды. Бiлiм беру сaлaсындaғы oсындaй зерттеудi бaстaғaн Джoн Дьюи aлғaшқылaрдың бiрi бoлды. Өз прaктикaмдa oйлaу дaғдысын қoлдaну себебiм oсы уaқытқa дейiн бaлaлaрғa тек дaйын күйiнде бiлiм берiп oйлaнуынa жaғдaй жaсaмaғaндықтaн. Oл oйлaу дaғдылaрын қaлыптaстыру тек oқушы үшiн ғaнa емес, демoкрaтиялық қoғaмдық құрылыс үшiн де тиiмдi жoлын бaғыттaу екенiн сендiрдi. Эдвaрд Глейзер бoлжaғaн сыни тұрғыдaн oйлудың үш элементiн ескерiп oқи oтырып кейбiр мəселердi шешу кезiнде өз тəжiрибемдi қaлыптaстырудa oйлaу үдерiсiн жүзеге aсырдым. Сыни тұрғыдaн oйлaу aқпaртты oйлaуғa, бaғaлaуғa, тaлдaуғa жəне синтездеуге aрнaлғaн тəсiл деп oйлaймын. Oдaн əрi əрекет жaсaуғa негiз бoлaтындығынa сендiм.

Oғaн қaдaғaлaу, интерпретaция, тaлдaу қoрытынды жaсaу , бaғaлaу, түсiндiру метaтaну жaтaды. Сыни тұрғыдaн oйлaу негiзiнде aдaмнын өз oйын бaғaлaуы, oны жүзеге aсыруы, өз мен өзiнiң пiкiрiне сенiммен қaрaуы, жəне шешiм қaбылдaуы қaжет екенiн түсiндiм Сын тұрғысынaн oйлaудың oсы əрекеттерiн ұстaнбaйтындaр жaлқaу, немқұрaйлы, тəкəппaр, өзгенiң пiкiрiне сенбейтiн aдaмдaр. Oйлaудың бұл əрекетi тығырыққa тiреуi мүмкiн.

Oйлaу дaғдылaрының негiзiнен қoлдaнылaтын иерaрхиялық мoделiн 1956 жылы Б.Блумның бaсшылығымен бiлiм беру кoмитетi əзiрлеген белгiлi. Oлaй бoлсa Блум тaксoнoмиясының oқытудың тұтaс нысaнын құру негiзiнде педaгoгтaрдың бaрлық ынтaсын, күшiн бaрлық үш сaлaғa aудaрды.

Oлaр тaнымдық, эмoциoнaлдық, психoмoтoрлық жaғынaн oқушылaрды oқыту негiздемесiнiң тiзiмiн жaсaуғa мүмкiндiк бердi.Блум тaксoнoмиясының əрбiр деңгейiнiң өз ерекшелiгi бaр. Бiлiм, түсiнiк, қoлдaну бөлiмiнде oқушылaр мұғaлiм жетiстiгiне сүйенедi. Aл Блум тaксoнoмиясының шaрықтaу шегi oқушы iс –əрекетiн aлдыңғы қaтaрғa қoйaды. Aнaлиз, синтез, бaғaлaу бөлiмдерi нəтижесi oқушының жеке белсендiлiгiмен жүзеге aсaды. Oқушылaрдың мaзмұнды сaлaлы oйлaуы мен сөйлеу əрекетiне əкеледi. Oсығaн бaйлaнысты oқушының əрекетi өзiнiң игерген бiлiмiн сыни көзбен қaрaп, өзiнiң бiлiмдi меңгеруде жетiспеушiлiк жaқтaрын сезiнiп, қaтесiн 265

тaуып, өзiне бaғa берудi үйретедi. Oқытудың бұл əдiсi oқушының тaпсырмaны oрындaуындa, oйлaнуынa, iзденуiне, ықпaл етедi.Бұл oқушылaрдың өзaрa əрекеттесу дaғдылaры aрқылы тoптық жұмыстaғы iс-əрекеттерiнiң бiрi бoлып тaбылaды. Əрине, oқушының дербес iс-əрекетi бiлiмдi өз iзденiстерiмен aлу қaжеттiлiгiн түсiндiм.Сaбaқтaрдa мынa тaлaптaрды ескерiлуiне тoлық қoсылaмын.Oл сaбaқ мaқсaтыны бoлуы.Мaқсaтының түгел oрындaлуы, сaбaқтың ұғымдылығы,пəн aрaлық бaйлaныстың бoлуы, сaбaқтa туындaйтын прoблемaлaр, oқушының тaнымдық дaмуы, oқушының жеке ерекшелiк қaсиетiн ескеру, өз беттерiмен oрындaйтын тaпсырмaлaрды ұғындыру, бiлiмдi бaғaлaу жинaқтaу қaжеттiлiгi ескерiледi. Бiлiм мен бiлiк дaғдысын мехaникaлық түрде өзгерте сaлу емес, тaнымдық қaбiлетпен iс-əрекет aрқылы жеке тұлғa бoйындaғы қaсиеттi ескере oтырып, aқыл-oйын кеңейту aрқылы oқыту. Сыни oйлaу oқушылaрдың қaй нəрсеге бoлсa дa терең oймен қaрaп сaлыстырa тaлдaу жaсaп, көзқaрaсын бiлдiру, өзiндiк пiкiрiн қaлыптaстыру деп oйлaймын.

Oйлaу aрқылы бaлa көп нəрсеге қoл жеткiзуi мүмкiн. Жaлпы aйтaтын бoлсaқ сыни oйлaу дегенiмiз- бaлaны oйлaуғa үйрету. Дегенмен сыни oйлaуды дaмытaтын oқу шaрттaрын, яғни oқушылaрғa oйлaнып-тoлғaнуғa, oйын aшық aйтуғa рұқсaт беру, əр түрлi идеялaр мен пiкiрлердi қaбылдaу,oқушылaрдың oқу үрдiсiндегi белсендiлiктерiн мaдaқтaу, oқушылaрғa мысқылсыз еркiн aтмoсферaдa жұмыс iстейтiндiктерiне кепiлдiк беру, сыни oйлaу тəжiрибесi үшiн уaқыт пен мүмкiндiктер қaмтaмaсыз ету бoлып тaбылaды. Кез-келген oқушының сыни шешiмдi қaбылдaй aлaтын қaбiлетiне сенiмдiлiк бiлдiру, сыни oйлaуды бaғaлaу, oқыту үрдiсiне белсендi қaтысуғa, бaсқaлaрдың пiкiрлерiн сыйлaуғa мүмкiндiк беру.Бiлiм беру мен бiлiм aлудaғы жaңaшa тəсiлдермен бiлiм беру бүгiнгi күн тaлaбынa сəйкес бəсекеге қaбiлеттi жеке тұлғaлaрды қaлыптaстыру бoлып тaбылaды. Сыни тұрғыдaн oйлaу-технoлoгия емес, oл-терең филoсoфия.Сыни тұрғыдaн oйғa жүгiнетiн бoлсaқ, белестердi бaғындырa aлaмыз деп oйлaймын. Oсы жaғын дұрыс oйлaнып қoлғa aлсaқ, өзiмiздiң дұрыс жoлдa екенiмiздi сезiнетiн бoлaмыз. Сaбaқтa сыни тұрғыдaн oйлaу технoлoгиялaрын пaйдaлaну үнемi тaбысқa жетелейтiнi aнық.

Oқушылaрдың сыни oйлaу қaбiлеттерiмен қaтaр, сөздiк қoры кеңейiп aртa түседi.Ең бaстысы-бiз oсы мaқсaтты oқушының қaжеттiлiгi мен қaбiлетiне сəйкестендiрiп шеше aлдық пa? Сaбaқтa oқушылaр aрaсындa ынтымaқтaстық aтмoсферaсы oрнaйды.

Oқушылaр бiрiн–бiрi тыңдaуғa, өзiндiк пiкiрiн aшық aйтып, өзөздерiн бaғaлaй бiлуге дaғдылaнaды. Тoптық жұмыстa oқушылaр бiрбiрiмен сыйлaстықтa бoлып жaуaпкершiлiктерi aртaды. Бaлaлaрдың бiр – бiрiн күту шыдaмдылығы, сөйлеу дaғдылaры қaлыптaсaды.Тoптa бaрлық 266

мүшелерiнiң бiр-бiрiн тыңдaуы жəне мұғaлiм мен oқушының тoп iшiнде сөйлеу еркiндiгi бiрдей дəрежеде бoлды Терең түсiнiк пен oйлaудың дaмуы aрқылы oқушының сөйлеу дaғдылaры дaмыды.Жұмыс жaсaу кезiнде тoп мүшелерiнiң қaбiлетiне, oлaрдың бiр-бiрiне дұрыс көзқaрaспен қaрaп, oйлaрын құрметтеуге мaшықтaнды. Бiр-бiрiне көмектесiп, oйлaрын oртaғa сaлып, өздерiнiң пiкiрiн көтермелейдi. Мұғaлiм мен oқушылaр aрaсындa тығыз бaйлaныс қaлыптaсaды. Сaбaқтaрдa мұғaлiм тек ұйымдaстырушы, бaғыттaушы, сaрaптaушы ретiнде көрiнiп, бaр жaуaпкершiлiктi oқушылaрдың өз тiзгiндерiне өздерiне берiп, үлкен жaуaпкершiлiктi сезiнтедi.Бiр сынып iшiндегi əр жылдaрдaғы oқушылaрдың бiрыңғaй oқытылуы жaс ерекшелiктерiне сaй oқыту деп түсiндiм. Бiр сыныптa oқығaсын oлaрдың жaс ерекшелiктерi бoйыншa aйырмaшылығы бaйқaлмaйтын сияқты. Менiңше, бaстaуыштa жaс ерекшелiгi aйқын көрiнiп тұрaды, яғни aлты жaстaғы бaлa мен aлты жaрым жaстaғы бaлaның қaбылдaуы мен дaмуындa aйырмaшылық бoлaды деп oйлaймын. Диaлoгтiк əдiстi əр мұғaлiм пaйдaлaнaтынынa сенiмдiмен, сaбaқ бaстaлғaннaн aяқтaлғaнғa дейiн бoлaды, бaсқaшa сaбaқ өтпейдi ғoй. Тек əдiстi мұғaлiмнiң oрынды пaйдaлaнa бiлу шеберлiгiне бaйлaнысты қoлдaнылaды. Мұндa сұрaқтaр деңгейiне қaрaй aжырaтылaды.

Oлaр төменгi деңгей, oртa деңгей, жoғaры деңгей сұрaқтaры екендiгi белгiлi. СТO-дa дa бiр-бiрiнен сұрaққa жaуaп aлaды емес пе?

Oқушылaр мұғaлiммен, oқушылaр oқушылaрмен сөйлесуi, сұрaқ қoйып жaуaп беруi oсы сaлaдa жүзеге aсaтыны белгiлi. Бiлiм беруде aқпaрaттық – кoммуникaциялық технoлoгиялaрды пaйдaлaнудың мүмкiншiлiгi зoр.

Oқушының өз бетiмен жұмысы aз уaқыттa көп бiлiм aлып уaқытты үнемдеуi жүзеге aсaды. Бiлiм-бiлiк дaғдылaрын тест тaпсырмaлaры aрқылы тексеру, қaшықтықтaн бiлiм aлу мүмкiндiгi туындaйды.Қaжеттi aқпaрaтты жедел түрде aлу мүмкiндiгi, iс-əрекет қимылды қaжет ететiн пəндер мен тaпсырмaлaрды oқып үйрену қaжеттiлiгi туындaйды.

Oқушының oй-өрiсiн дүние тaнымын кеңейтуге де ықпaлы зoр деп есептеймiн. Мұғaлiмнiң мaқсaты əрбiр oқушының дaрындылығын тaбиғи сaлaсын aнықтaп, oның өсiп жетiлуiне қoлaйлы жaғдaй жaсaу. Өзiмiз бaғaлaудың тиiмдi əдiсiн тaңдaп aлсaқ, oқушылaрдa жaуaпкершiлiк қaлыптaсaды. Oқушы үлгерiмiн қaлыптaстырудa бaғaлaудың мaңызы өте зoр. Менiң түсiнгенiм жiберiлген қaтелiктердi түзетуге ешқaшaн кеш емес тек,oсы мaқсaтқa жету жoлындa тaлмaй жұмыс aтқaруымыз керек деп есептеймiн. Əр aдaм бiр тұлғa деп есептеп, пiкiрiн, oйын бaғaлaу керек. Қoлдaнғaн əдiс тəсiлдер aрқылы нəтижеге жетуге бoлaтынынa көзiм жеттi. Дұрыс пa, бұрыс пa деген ұғымды ұмыту керек пе деймiн. Курстың дa мaқсaты дa oсы емес пе? Үлгi бoйыншa жұмыс жaсaуды ұмыту керек.

267

Кембридждiк тəсiлдiң oқушылaрғa дa, мaғaндa бoлaшaқтa тигiзер пaйдaсы зoр екенiне сенiмдiмiн. Бiлiм беру үдерiсiнде жaңaшa əдiс-тəсiлдердi қoлдaнa oтырып, бiлiм берудi негiздеу aрқылы өзiм жaқсы əсерде қaлдым Пaйдaлaнғaн əдебиеттер: 1.Педaгoгикa. С.Aбенбaев 2.Бaстaуыш мектеп. 2010 ж 3.Педaгoгикa жəне психoлoгия . №3 2012 ж 4.Нұсқaулық III бaзaлық денгей.

ПОЛИКУЛЬТУРНОЕ ВОСПИТАНИЕ, КАК ПРИОРИТЕТНОЕ НАПРАВЛЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ДОШКОЛЬНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ Н.Д.Козарезова Старший преподаватель кафедры «Дошкольное воспитание и начальное обучение» НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по СКО

Т.А.Мичкарева Методист

Т.Н.Усольцева Учитель английского языка ГККП «Ясли-сад «Ақ бота» Северо-Казахстанская область, г. Петропавловск

Актуальность поликультурного воспитания связана с требованием времени. Существование успешного человека в конкурентном мире невозможно представить без знания языков. Сегодня ценится свободная, развитая и образованная личность, способная творить в условиях постоянно меняющегося мира, что в свою очередь требует полного развития личности, ее коммуникативных способностей, позволяющих войти в мировое сообщество и успешно функционировать в нем. Прежде чем остановиться на одном из важнейших средств поликультурного воспитания, необходимо раскрыть само понятие «поликультурное воспитание». Поликультурное воспитание - это воспитание, включающее в себя организацию и содержание педагогического процесса, в котором представлены две или более культуры, отличные по языковому, этническому, национальному или расовому признаку. Поликультурное воспитание определяется, как «Усвоение знаний об иных культурах, осознание различий и сходств, общего и особенного между культурами, традициями, образом жизни, формирование позитивного, уважительного отношения к многообразию культур и их представителям». Главная цель поликультурного воспитания состоит в том, чтобы сформировать навыки, отношения, знания, которые нужны человеку для 268

установления благоприятных отношений взаимообмена и взаимопонимания между представителями различных культур страны. Дошкольный возраст и начальное звено в школе - особо ответственный периодами в воспитании, они являются важными этапами первоначального становления личности ребенка. В это время в общении ребенка со сверстниками возникают довольно сложные взаимоотношения, существенным образом, влияющие на развитие ребенка. Сам процесс формирования межличностных отношений в условиях поликультурной образовательной среды накладывает большой отпечаток на становление личности ребенка, на его характер, на его отношение к другим людям, на его терпимость и уважение к человеку другой национальности. Вырастая, ребенок свои детские навыки общения, свою модель взаимоотношений, переносит и во взрослую жизнь. Очевидно, что если у ребенка недостаточно сформирована способность к общению в детстве с детьми разных национальностей, то в дальнейшем у него могут возникнуть межличностные конфликты на почве нетерпимости, неприятия человека другой нации, которые у взрослого человека решить очень сложно, а иногда невозможно. В современной образовательной системе центром является человек, воспитывающийся и развивающийся в поликультурном пространстве. Резкий подъем национального самосознания, стремление к этнической и этнокультурной самоиндендификации обусловливает огромный интерес народов не только к своей национальной культуре, но и к культуре народов ближайшего и отдаленного национального окружения. Переход к поликультурному сотрудничеству предполагает не только наличие желания понять своего соседа по общему планетарному дому, но и наличие желания овладеть его языком. Большое внимание в последнее время уделяется вопросам, связанным с использованием языка в диалоге культур и цивилизаций современного мира. В своем Послании народу Казахстана Президент Н.А. Назарбаев подчеркнул, что «…для современного казахстанца владение тремя языками – это обязательное условие собственного благополучия». Мир вступил в эпоху билингвизма, когда каждому человеку необходимо владеть минимум двумя языковыми системами, так как в третьем тысячелетии становится очевидным, что человечество развивается по пути расширения взаимосвязи и взаимозависимости различных стран, народов и культур. В связи с переходом современной школы на 12-летнее образование, которое предполагает, прежде всего, овладение детьми коммуникативными компетенциями, изучение государственного, русского и английского языков становится неотъемлемой частью общего образования, начиная с дошкольного возраста. Изучение живого языка как средство общения невозможно без одновременного изучения культуры того народа, который говорит на этом языке. Такая взаимосвязь и взаимообусловленность культуры и языка требует более пристального внимания к проблеме поликультурного воспитания.

269

Сегодня чувство национальной принадлежности зарождается у наших детей задолго до того, как они переступили порог школы. «Дети становятся чувствительны к национальному фактору»-именно этим положением известного исследователя поликультурного воспитания детей Э.К. Сусловой обосновывается актуальность формирования этики межнационального общения детей. Это наиболее благоприятное время для развития у ребенка интереса и уважения к родной культуре, принятие многообразия и специфичности этнических культур, воспитание доброжелательного отношения к людям вне зависимости от их этнической принадлежности. Именно поликультурное воспитание помогает решить вопросы, связанные с привитием у подрастающего поколения уважительного отношения к человеческой личности. Поликультурное воспитание – явление относительно новое. В настоящее время активно разрабатываются научно-теоретические основы поликультурного воспитания (Г.Д. Дмитриев; В.В. Макаев и др.). Значительная часть исследований посвящена проблеме ознакомления детей с национальными культурами (Е.С.Бабунова;Т.Ф.Бабынина;Т.В. Черник). Базируясь на научно–методические основы педагогики поликультурности и толерантности, можно с уверенностью сказать, что поликультурное воспитание реализуется с наибольшей эффективностью, если соблюдаются следующие педагогические условия: 1.Необходимо, чтобы научно - обоснованное содержание поликультурного воспитания включало в себя компоненты национальных культур: устное народное творчество, песенное народное творчество, декоративно – прикладное искусство, игры, традиции; 2.Требуется наличие концептуальной модели поликультурного воспитания, которая способствовала бы формированию знаний и представлений детей о национальных культурах и помогала бы воспитывать патриотические чувства и толерантность.

3.Важно, чтобы в технологи поликультурного воспитания использовался принцип постепенности «от близкого к далекому ». Поликультурное воспитание должно осуществляться в трех направлениях: 1.Информационное насыщение (сообщение знаний о традициях, обычаях разных народов, специфике их культуры и ценности и т.д.).

2.Эмоциональное воздействие (в процессе реализации первого направления «информационного насыщения» важно вызвать отклик в душе ребенка, «расшевелить» его чувства).

3.Поведенческие нормы (знания, полученные ребенком о нормах взаимоотношений между народами, правилах этикета, должны быть обязательно закреплены в его собственном поведении). Для реализации этих трех направлений в поликультурном воспитании необходимо использовать различные средства: - общение с представителями разных национальностей - устное народное творчество 270

- художественная литература - игра, народная игрушка и национальная кукла - декоративно-прикладное искусство, живопись - музыка - этнические мини-музеи - национальные кушанья. Эффективность использования всех вышеперечисленных средств во многом зависит от самого педагога, его нравственной культуры и профессиональной этики. Очень важно также сохранение преемственной связи между ДОО и школой в поликультурном и национальном воспитании детей. Следует учитывать, что в основе сообщаемых знаний об обычаях, культурных ценностей, стереотипных нормах поведения других народов должно лежать полноценное владение этническими особенностями своей культуры - лишь человек, глубоко уважающий и понимающий самобытность своего народа, сможет понять и принять специфику культурных ценностей других этнических коллективов. В поликультурном воспитании целесообразна следующая последовательность: - национальное воспитание, понимаемое как привитие любви и уважение к своему народу, гордости за его культурно – исторические достижения; - ознакомление людей с людьми ближайшего национального окружения, формирование доброжелательного отношения к сверстникам и взрослым соседних национальностей на основе приобщения к обычаям и традициям соседних народов; - сообщения знаний об этнической самобытности отдаленных народов и формирование эмоционально положительного отношения к национальному разнообразию планеты. Педагогический процесс должен строиться в соответствии с основными направлениями приобщения детей к различным аспектам многонациональной культуры и помогает тем самым достигать следующих целей поликультурного воспитания: 1. Знакомства детей с культурой стран изучаемых языков.

2.Воспитания интереса, терпимости и любви к людям другой национальности.

3. Обучения детей пониманию своих сверстников другой национальности и уважению их религий, обычаев.

4.Объяснения детям равенства всех людей и необходимости жить в мире и согласии.

5.Налаживания связи школы и семьи в вопросах поликультурного воспитания.

6.Воспитания в детях гордости за свой народ, желания сохранить и приумножить культурное наследие своей страны.

7.Повышения культурного уровня педагогов и совершенствования профессиональной подготовки к работе по приобщению детей к народной культуре и воспитанию на этой основе нравственных чувств.

271

8. Развития у педагогов, родителей и детей толерантности по отношению к чужой жизни и стилю поведения, основанной на понимании различий в культурном облике и его эмоциональной сфере. Для реализации всех поставленных целей и задач необходима грамотно организованная предметно-развивающая среда. Поэтому немаловажное значение имеет создание и оформление национальных уголков, музеев, выставок, альбомов, знакомящих с самобытной культурой родного народа и с культурой народов ближнего и дальнего зарубежья. Проведение народных праздников, игр, развлечений, занятий с использованием средств устного народного творчества казахского и русского народов:сказок,потешек,пословиц,поговорок играют важную роль в расширении знаний детей о культуре народов Казахстана. Учителя казахского, русского и английского языков на своих занятиях и в совместной игровой деятельности должны не только формировать навыки самостоятельного решения элементарных коммуникативных задач на казахском, русском и английском языках, но и погружать детей в культуру стран изучаемых языков. Педагогами необходимо проводить тематические занятия, праздники, развлечения и «недели языков» направленные на расширение страноведческих знаний. Музыкальные руководители в свою очередь должны уделять большое внимание народному творчеству, фольклору, которые как нельзя лучше способствуют развитию мира душевных переживаний ребёнка и многообразной гамме его чувств,настроений, учат понимать красоту национальной музыки. Хореограф, обучая детей одному из самых любимых видов искусства танцу, также вносит свой неоценимый вклад в поликультурное воспитание. Для того чтобы понять танец другого народа, не нужно знание языка: это - один из первых средств, которым люди могли выразить свои чувства и эмоции. Обучая народным танцам, таким как казахский, русский, узбекский и др.,педагог обогащает мировосприятие детей, воспитывает коммуникативные навыки, учит пониманию и уважению иных культур и цивилизаций, осознанию необходимости взаимопонимания между людьми и целыми народами. Большую лепту в процесс поликультурного воспитания вносят занятия по изобразительной деятельности. Именно они знакомят дошкольников с национальным декоративно-прикладным искусством, живописью и элементами орнаментов. Дети постигают азы изобразительного искусства, используют национальный колорит красок и узоров. Знакомство с национальными играми происходит во время занятий физической культурой. Важным аспектом поликультурного воспитания является повышение социальной роли семьи в поликультурном воспитании своих детей. Именно семья является источником традиций, дает ребенку важный опыт взаимодействия с людьми, в ней он учится общаться, осваивать приемы коммуникации, учится слушать и уважать мнение других, терпеливо и бережно 272

относиться к своим близким. В освоении опыта общения большое значение имеет личный пример родителей и родственников. Учитывая прямую зависимость интересов детей от уровня эстетических запросов их родителей и их отношения к национальной культуре, родители должны быть активно задействованы в мероприятиях по поликультурному воспитанию. Они должны становятся не только помощниками, но и участниками таких мероприятий, как проведение праздников, викторин, развлечений, состязаний, соревнований, выставок и многого другого. Мы считаем, что вся работа педагогов по поликультурному воспитанию, проводимая совместно с родителями–это духовно-нравственная составляющая образования. Так как без духовности становятся бесполезные самые глубокие научные знания, самые новейшие технологии, таким образом, приобщение детей к социальной деятельности, воспитание юного гражданина, готового и способного жить в поликультурной среде - актуальная проблема современного образования, требующая пристального внимания. Библиографический список литературы: 1. Коростелев В. С. Обучение иноязычному общению на начальном этапе // Иностранные языки в школе. - 1992. - №1.

2. Королевство трех языков. В пяти книгах.ТОО «Шикула и К».Шымкент. 2011.

3. Леонтьева А. Л. Возрастные и индивидуальные особенности школьников в процессе обучения иностранному языку/Иностранные языки в школе. 1976. №1.

4. Леонтьев А. А. Методика интенсивного обучения иностранным языкам // Иностранные языки в школе - 1985. - №3.

5. Леонтьев А. А. Психологические предпосылки раннего овладения иностранным языкам // Иностранные языки в школе. - 1985, - №5.

6. Маслыко Е.А.Настольная книга преподавателя иностранного языка.Минск: 1999.

7. Рогова Г. В. Методика обучения иностранному языку в средней школе.М.: 1991.

8. Рогова Г. В. Методика обучения английскому языку на начальном этапе в средней школе- М.: 1988.

9. Хенина Н.В. Игры на уроках английского языка.- Барнаул: 2006.

ИЗ ОПЫТА РАБОТЫ С ДЕТЬМИ С ОСОБЫМИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ Каламов Жорабек Аманжолович учитель истории и географии ГУ «Абайская СОШ» с. Голубовка, Иртышский район, Павлодарская область

Каламова Меруерт Сарсенбаевна учитель информатики ГУ «Абайская СОШ» с. Голубовка, Иртышский район, Павлодарская область

273

На современном этапе активного внедрения обновленной системы образования особенно актуальным стал вопрос так называемого инклюзивного образования. Известно, что на протяжении многих лет ученики с особенными образовательными потребностями (ООП) обучались на дому. Главная проблема ребенка с особыми образовательными потребностями, обучающегося на дому по состоянию здоровья (правосторонний гемипарез, ДЦП, ЗПР и др.), заключается в нарушении естественного процесса его связи с окружающим миром, скудности контактов со сверстниками и взрослыми, в ограниченном общении с природой, в ограниченной элементарной мобильности, недоступности целого ряда культурных и досуговых ценностей. У детей с ООП еще в период младшего школьного возраста происходит не только физическое и психическое развитие ребенка, формируется его личность, идет процесс социализации и интеграции в общество. Процесс обучения, воспитания и образования являются основными путями её развития, социализации, реабилитации и интеграции в общество и соответственно обуславливают специфику формирования и реализации так называемой индивидуальной программы развития (ИПР). Данная программа направлена на развитие индивидуальных возможностей ребенка для получения доступного образования, дальнейшего саморазвития ребенка и достижения максимальной адаптации, социальной реабилитации. Но как показывает опыт многих развитых стран, такой подход к решению проблем социальной адаптации детей с особенными образовательными потребностями не так эффективен и оправдан как внедрение инклюзивного обучения. В настоящее время в Республике Казахстан активно набирает темпы инклюзивное образование. Традиционно распространенной формой образования детьми с ограниченными возможностями является специальное (коррекционное) образование. Вместе с тем на практике активизируется процесс инклюзии детей с ограниченными возможностями в общеобразовательные организации, апробируются разнообразные модели и формы взаимодействия специального и массового образования. Практика включения детей с особыми образовательными потребностями в образовательный процесс может создать реальную альтернативу специальному (коррекционному) обучению детей с особыми образовательными потребностями. Важно отметить, что в казахстанской системе образования актуализируются ценности инклюзивного образования, которое нацелено на обеспечение полноценной социальной жизни, наиболее активного участия в коллективе всех его членов, в том числе и детей с особыми образовательными потребностями. Одной из главных целей инклюзивного образования является то что, любая школа в будущем могла быть готовой в будущем принять детей с различными образовательными потребностями. Основные организационные условия для развития системы инклюзивного 274

образования определены в Государственной программе развития образования Республики Казахстан на 2016-2019 годы. Современная организация инклюзивной практики и опыта предполагает креативный, творческий подход и определенную гибкость образовательной системы, учитывающей повседневные запросы, потребности не только детей с особыми образовательными потребностями. Программа реализации инклюзивного образования в Казахстане ставит перед системой общего образования и общеобразовательной школой в частности, целый ряд весьма сложных вопросов по организации не только учебного процесса, но и его учебно-методическом обеспечении. Внедрение и распространение идеи инклюзивного образования потребовало необходимость как следствие изучения психолого-педагогических проблем, которые препятствуют ее реализации. На нынешний день для казахстанских школ становится важной проблема организации обучения и воспитания детей с особенными образовательными потребностями. Но, наряду с тем что, признавая инклюзивное образование одним из ключевых направлений системы специального образования на данном этапе, следует рассматривать этот подход лишь как один из множества возможных, который будет вполне естественно сосуществовать с другими подходами к образованию детей с ООП. Бесспорным является тот факт, что в настоящее время более всеобъемлемую и качественную коррекционно-педагогическую помощь дети с ООП получают в специальных организациях образования. Важно понимать вопрос о слохранности данных организации так как только на их базе возможно организовать центры так называемого сопровождения, оказывающие действительно реальную помощь детям, адаптированным или интегрированным в массовую школу и педагогам, осуществляющим их психолого-педагогическую поддержку [4]. Проблема качества системы образования детей с особыми образовательными потребностями в условиях внедрения инклюзии решается в зависимости от того, какой подход лежит в основе данной интеграции. Из личного опыта работы с детьми с особыми образовательными потребностями будучи учителем математики и информатики в условиях сельской школы могу сказать, что данные дети особенно в подростковый возраст прийдя в школу испытывают огромный интерес, прежде всего ориентированный на общение с другими сверстниками. На установление так называемой адаптации и социализации в реальных жизненных условиях. Но в процессе наблюдения за данными детьми заметно, что их основным мотивом посещения школы становится не получение образовательных услуг на общих условиях, а скорее устранение барьеров в общении с другими сверстниками. И при условии, если педагог, преподающий в классах, где присутствуют дети с ООП, не имеет достаточного опыта работы с данными детьми или просто равнодушен к проблемам таких детей, данный процесс внедрения 275

инклюзивного образования обречен на провал. Т.е. главным камнем преткновения становится проблема подготовки квалифицированных специалистов знающих и понимающих персональные нужды ребенка в адаптации образовательной среды к индивидуальным особенностям и образовательным потребностям детей, т.е. путем создания адекватных образовательных условий. Еще одним из немаловажных барьеров для внедрения инклюзивного образования является элементарная кабинетная система. Детям с ООП довольно сложно передвигатся после каждого урока в другие кабинеты, еще сложнее систематически просить своих сверстников или учителей им помочь, что в свою очередь вновь создает психологический барьер в отношениях со сверстниками «Я не такой как все, я обуза». Поэтому важно понимать что для успешного внедрения инклюзивного образования требуется комплексный подход в изучении проблем и решении казалось бы мелких для нас, но просто огромных барьеров для детей с особыми образовтаельными потребностями. С высоты еще небольшого опыта работы с данными детьми могу поделиться с некоторыми секретами своей работы. В частности решения кабинетного барьера мне удалось найти через сокращение передвижения класса на каждом уроке. Т.е. несколько уроков могут проходить в одной свободной аудитории. Либо учащиеся одноклассники по мере своего дежурства помогают в передвижении детям с ООП. Еще один барьер разница в уровне мобильности мышления, которая решается за счет детей с низким уровнем мышления, которые работают в группах сменного состава, с дальнейшим переходом в вышестоящую по мышлению, следующую группу. Таким образом, на современном этапе главной задачей в сфере образования в Казахстане является предоставление оптимально качественных образовательных услуг и системная подготовка высококвалифицированных кадров [1]. Эта задача приобретает огромную актуальность при обучении детей с особыми образовательными потребностями, так как, от качественного оказания конкретных услуг детям зависит их дальнейшая социализация в нашем обществе. Включение детей с особыми образовательными потребностями в учебный процесс общеобразовательных школ происходит стихийно, вынужденно. Наш опыт, а именно инклюзия детей с особыми образовательными потребностями в общеобразовательный процесс показывает следующее: -дети с особыми образовательными потребностями, обучаясь по общей программе, как правило, не получают соответствующую уровню коррекционнопедагогическую, психологическую и социальную помощь; -обычные учителя начальных классов, среднего, тем более старшего звена (ориентироваными на сдачу внешней оценки учебных достижений и подготовки к итоговой аттестации) общеобразовательных школ (тем более в условиях МКШ) не готовы и не умеют работать с такими детьми; -включение детей с ООП в общеобразовательный процесс без создания 276

необходимых образовательных условий, технической поддержки и отсутствия учебно-методического обеспечения приводит к формализму; -не каждая школа способна принять таких детей, хотя они по месту жительства относятся к их участку (в селах тем более); -равнодушное отношение некоторой части педагогической общественности к идее инклюзии, интеграции; -недостаточная обеспеченность школ (отсутствие в сельских школах) дополнительными кадрами логопедов, психологов, специальных педагогов, социальных работников; -отсутствие системного подхода в осуществлении программы переподготовки учителей и администрации учебных учреждений [3]. При ранних попытках внедрения идеи инклюзивного образования не получила в Казахстане широкого развития по трем основным причинам: -проблема неготовности самой среды принять детей (доступность объектов образования), -понимание сложности вопроса отношения учителей, администрации школ, а также родителей, и самих учащихся к подобной идее [2]. Важно, чтобы инклюзивное образование работало, прежде всего, в интересах самого ребенка не в целом, а в каждом индивидуальном случае именно для этого ребенка, с учетом его социальных возможностей и психических особенностей. То есть это образование должно быть эксклюзивным по форме и по методу: здесь и сейчас для любого и каждого ребенка индивидуально [4]. Одной из ключевых форм работы в системе решения психологопедагогических воспросов – работа с родительской общественностью. Довольно часто родители детей с особыми образовательными потребностями не хотят отдавать своего ребенка в обычную школу, опасаясь сложившегося стереотипа о конфликтах с одноклассниками, учащимися в целом и учителями, непонимания особых потребностей их детей и, соответственно,неадекватной реакции на детей с особыми образовательными потребностями.Неприспособленности учебных помещений и учебного процесса к потребностям данных детей и т.д. Основная цель нанынешний день– помочь данным родителям овладеть практическими знаниями и умениями, которые могут им понадобиться в процессе воспитания детей с ООП в семье. Таким образом, говоря об инклюзивном образовании, следует отметить, что это не только создание технических условий для беспрепятственного доступа детей с ООП в общеобразовательные учреждения, но и специфика учебно-воспитательного процесса, который должен строиться с учетом социальных и психофизических возможностей ребенка с особыми нуждами. Выход из указанных препятствий, прежде всего, кроется в решении проблем, которые направлены на обеспечение равных образовательных возможностей для всех категорий детей вне зависимости. Дальнейшее совершенствование системы инклюзивного образования детей с особыми образовательными потребностями требует, в первую очередь, глубокого 277

научного осмысления, моделирования, прогнозирования всех возможных плюсов и минусов данного внедрения инклюзивного обучения. И уже на основе глубоко проработтаного как в теоретическом, так и в практическом отношении опыта в области внедрения инклюзии можно говорить о его постепенной реализации на всех ступенях образования. Поживем-увидим. Список использованной литературы: 1.Кусаинов А.К., Жумаканова Р.А., Аргынов А.Х. Профессиональная подготовка взрослого населения в области инклюзивного образования: методическое пособие. - Алматы: ROND&A, 2008. - 120 с.

2.Мовкебаева З.А., Оралканова И.А., Жакупова Д.С., Денисова И.А. Инклюзивное образование. Учебное пособие для ВУЗов.-Алматы, 2013.200 с.

3.Мовкебаева З.А. Включение детей с ограниченными возможностями в общеобразовательный процесс. Учебное пособие. - Алматы, 2014. - 241 с.

4.Сулейменова Р.А. Социальная коррекционно-педагогическая поддержка как путь интеграции детей с ограниченными возможностями. Проблемы включения детей со специальными образовательными потребностями в общеобразовательный процесс. Алматы: Раритет, 2002, с. 9¬17. АДАМГЕРШІЛІК – АСЫЛ ҚАСИЕТ Курманиязов Талап Жумагалиевич БҚО., Облыстық көру қабілеті бұзылған балаларға арналған арнаулы мектепинтернаты, Математика пəнінің мұғалімі, тəрбиеші

Үш-ақ нəрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек Абай Құнанбаев Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа адамгершілікрухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік,мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Жанұя ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының əлеуметтік ортасы.Халықтың салт-дəстүрін əдет-ғұрыптарының сақтаушысы. Сондықтан жанұя тəрбиесі халықтың ой арманымен мол тəжірибесімен ұлттық дəстүрімен дамып ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жеткен тарихи мұра. Қай заманда, қайсы елде болса да жанұяның адамзат ұрпағына ететін ықпалы мен əсерін өмірдегі басқа ешнəрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Жанұя тəрбиесінің түрлері мен мүмкіндіктері көп, əсіресе, көргенді, ынтымақты, тату тəтті тұратын отбасында шаңырақ шаттығы негізінен,қоғамдық сананың адамгершілік, кісілік, қайырымдылық, əдептілік, əділеттілік сияқты толып жатқан моральдық ұғымдарға негізделеді. Рухани адамгершілік тəрбие екі жақты процесс.

278

Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы, отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктің бел алуы т.б. мəселелері жастар тəрбиесіне жаңаша қарауды талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының əріден келе жатқан мəдениетін жəне білім, тəлім-тəрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тəн адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарымқатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдықэкономикалық құндылықтары жатады. Баланың өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тəрбиеленеді. Тəрбиелеу, білім беру жұмысының мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады. Адамгершілікке, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру процесінде, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Тəрбиешінің ең бастапқы формалары педагогтың балалармен мазмұнды қатынасында, жан-жақты іс əрекетінде, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен танысу кезінде, балаларға арналған шығармаларымен, суретшілер туындыларымен танысу негізінде іске асады. Мұндай мақсатқа бағытталған педагогтық жұмыс еңбек сүйгіштікке, ізгілікке, ұжымдық пен патриотизм бастамасына тəрбиелеуге, көп дүниені өз қолымен жасай алуды жəне жасалған дүниеге қуана білуді дамытуға, үлкендер еңбегінің нəтижесін бағалауға тəрбиелеуге мүмкіндік жасайды. Атақты педагог Сухомлинский; «Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта əр адам өзінің рухани дамуына қажетті нəрсенің бəрін де ертегіден алады. Тəрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Ертегінің рухани тəрбиелік мəні зор. Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, баланың рухының өсіп жетілуіне қажетті нəрсенің мол қоры бар рухани азық», деп атап көрсеткен. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие - бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс- əрекетін анықтайды.

279

Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-əрекет барысында, əр түрлі ойындар, хикаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады. Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарымқатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-əрекеті, қарымқатынасы, көзқарасымен сипатталады. Олар адамды құрметтеу, оған сену, əдептілік, кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т. б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті, адамгершілік жəне психологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Оқушы бойына кішіпейілдік, сыпайылық, рақымшылық, жанашырлық, сыйластық, тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту жəне өзгелерді қадірлей, сыйлай,құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу, кешірімді болуды үйрету де, түрлі тақырыптарда тəрбие сағаттарын өткіздім. Соның бірі «Адамгершілік-асыл қасиет»тақырыбындағы тəрбие сағатын ұсынғым келіп отыр. Мақсаты:Оқушыларды адамгершілікке, мейірімділікке, қайырымдылыққа, кішіпейілдікке үйрене отырып, жаман əдеттерден аулақ болуға тəрбиелеу. Қазақ халқы ертеден адамгершілікті, мейірімділікті, қайырымдылықты, жоғары бағалай білген, отбасында баланы кішіпейілділікке, ізеттілікке, имандылыққа, инабаттылыққа тəрбиелеуді мақсат еткен. Адамның адамгершілік, саналылық дəрежесі, оның тəртібі мен іс-əрекетін анықтайтыны əлдеқашан дəлелденген. Адамгершілікке тəрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы, ұжымға, оғамға, Отанға, еңбекке, өз міндеттеріне жəне өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Адамның бойынан адамгершілік қасиеттер табылса, əрине сымбатты, парасатты көрінеді. Өзін ғана ойлаған- жамандықтың белгісі, өзгені де ойлаған– адамдықтың белгісі,- деген ұлағатты жолдардың терең түсінігі бар. Өйткені, адам баласына адамдықтың белгісі адамгершіліктен қалыптасады. Ал, адамгершілік дегеніміз не? Мұның жауабы, əрине, адам бойындағы асыл қасиеттерді айтамыз. Демек, асыл қасиетіміз – еңбек сүйгіштік, достық, əдептілік, көмек беру, қоғамға қызмет ету, инабаттылық, имандылық, елін, жерін сүю, кішіпейілділік. Яғни, адам бойында осы қасиеттер жоғары тұрса, ол адамның адамгершілігі жоғары болмақ.

- Адамгершілік дегеніміз не?

1 оқушы: Адамгершілік, мейірімділікті дегеніміз ар, намыс, адалдық, достық, жақсылық жасау деп ойлаймын.

2 оқушы: Кейбір адамдар ауыр қылмыс жасап алады да, кінə менде емес, заманда, бəріне заман кінəлі дейді. Заманына қарай адам болмай, адам қай кезде 280

де адам деген атқа лайық болу керек.Сондықтан да мен бұл өмірде адамгершіліктің, мейірімділікті барлық қасиеттерін бойына дарытқан адамдар көп болса екен деп армандаймын.

3 оқушы:Адамгершілік деген асыл сөз. Адамның игі іс- əрекеті, еңбек, татулық осының бəрі адамгершілікке жатады. Ар ұят жоқ жерде қылмыста, алдау, арбау, тонауда болады.

4 оқушы: Иə, дұрыс айтасыз. Қазақ осы арға үлкен мəн берген. «Жанымарымның садағасы» дейтін қазақ үшін ардан қымбат ештеңе жоқ. «Ар» деген сөздің өзі түркі тілінен тазалықты білдіреді.

- Балалар сендер адамгершіліктің не екенін біледі екенсіңдер,ал енді сол адамгершілік категорияларының бірі-парыз. Сендер оны қалай түсінесіңдер?

5 оқушы:Менің ойымша парыз ол халықтың жарқын болашағы үшін күрес. Бұл адамның ата-анасына, Отанына мектебіне, қоршаған ортасына деген көңіл күй. Мұғалім:ия дұрыс айтасың, парыз дегеніміз ол адамның тыныс тіршілігімен орын алатын сезім. Оған халыққа қызмет ету жəне адам қай əлеуметтік топқа жатса сол топтын алдында борышын өтеу жатады. Адамгершіліктің негізгі қағидалары қандай?

1 оқушы: Кешірімді болу, кек сақтану, сөйлесе білу, əділ болу, ізеттілік. Рұқсат сұрау, кешікпеу, амандасу, өсек айтпау, уəдеде тұру, имандылық, мейірімділік, сабырлылық, қайырымдылық т.б.

2 оқушы: Ізеттілік-айналасындағыларды құрметтеу, кішілік мінез таныту. Амандасу–бейбіт пейілдің,достық ықыластың белгісі, мінез-құлықтың нормасы.

3 оқушы: Əділ болу –адамшылықтың асыл белгісі. Əділетті қоғам адамдар имандылық қағидаларын қатаң сақтағанда ғана құрылады. Əдет-ғұрып дəстүрлеріне қалыптасқан қағидаларға, құқықтық нормаларға, заңға сүйенгенде ғана əділдік жеңеді.

5 оқушы: Сабырлылық- адам бойына екі жолмен дариды, бірі туа біткені де, екіншісі адам өзін-өзі тəрбиелеу жолымен келеді. Сабырлылық адамның өз мінез-құлқына ие бола алатынын көрсетеді. Қайырымдылық-айналадағы адамдарға ізгілікті іс жасау. Қайырымдылық бар жерде қатыгездікке жол жоқ. Өзгелер үшін жасалған ізгілік адам жанын нұрландырады, адамдық мəртебесін көтереді. Қайырымды бала қашанда атаанасының мақтанышы. Мұғалім: Адамгершіліктің басты қағидаларын орындау адам құқықтарын қастерлеу шарттарының бірі. Оның баптары қандай?

6 оқушы: Барлық адамдар тең құқықты, ерікті, қадірлі. Азаматтар нəсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, тегіне, дініне, мүліктік жəне лауазымдық жағдайына қарай заң алдында бірдей. Өмір сүру құқығы, адамның бас бостандығы мен жеке өмір сүру қасиетті болып табылады. Мұғалім: Адамгершілік қағидалары туралы бірталай мағлұмат алдық. Егер сен бала күніңнен əдепті болып өссең, есейе келе ата – ананың, өз Отаныңнын мақтанышы боласың.

281

Алған мағлұматтарды қорытындылай келе, келесі сұрақтарға кезек береміз.

1 тур: Сұрақтар: 1.Жалпы адамгершілік қасиеттерге не жатады?

2.Қазіргі кезде адамның бойынан қандай қасиеттерді көп байқауға болады?

3.Кей адамның жаман əдетке үйір болуының себебі неде деп ойлайсың?

4.Сен өзің жіберген қателегеңді мойындай аласың ба?

5.«Адам адамға дос, жолдас жəне бауыр» деген сөздің мағынасында не жатыр?

6.Адам бойындағы ар, намыс, ұят дегенді қалай түсінесің?

7.Адамгершілік асыл қасиеттер жайында қандай мақал-мəтел, нақыл сөздер білесің?

2 тур «Тіл-өнер» 1.Ер сасқанда белгілі, ... шапқанда белгілі (ат-лошадь-horse) 2.Өз елім ....төсегім. (өлең-песня-song) 3.Қыс азығын ... жина (жаз-лето-summer) 4.Қына тасқа бітеді, Білім ... бітеді. (бас-голова-head) 5.Ел іші ... бесік (алтын-золото-gold) 6.Жері байдың- елі .... (бай-богатый-rich) 7.... жолында жүк қалмас. (нар,(түйе)-верблюд-camel) 8.Өнерлінің қолы алтын, Өлеңшінің ... алтын (сөзі-слово-word) 9.Жақсы ... үшін жан пида. (дос-друг-friend)  Өнерлі ... -сүйкімді. (бала-мальчик-boy)  Көз қорқақ, қол батыр. (көз-глаза-eye,(eyes))  Жақсыда ..., жирен. (үйрен-учись-learn,(study))  Отан ... да ыстық (оттан-огонь-fire)  Еңбектің.... тəтті, Жалқаудың жаны тэтті (нан-хлеб-bread)  Күннің шуағы жылы, ... құшағы жылы (ана-мать-mother).

3 тур: Сөзжұмбақ.

1. Ақыл жəне сана, бостандық иесі болып табылатын табиғаттың бір бөлігі (адам).

2. Жеке адам ұғымын білдіретін сөз (индивид).

3. Адамды аңдар қауымынан ажырататын сөз (сана).

4. Адамның өмір сүру ортасы (қоғам).

5. Адам бойындағы жарамсыз қасиеттердің бірі (қатігездік).

6. Ішкі рухани адамгершілік қасиеттердің бірі (сенім).

7. Адамгершілік қағидаларының бірі (шыншылдық).

8. Адам іс- əрекеті қозғаушы күші (қажеттілік).

9. Адам бойындағы асыл қасиет (əділдік).

10. Ең асыл қасиеттердің бірі (ержүректілік).

282

Жақсы өмір дегеніміз – бұл… Адам болу дегеніміз – бұл… Өмірдегі ең басты нəрсе — бұл… Досың көп болу үшін… Егер мен сиқыршы болсам, онда мен… Бос уақытым болса, мен… Адам бақытты болу үшін… Егер адамның кемшіліктерін байқасаң, онда… Мен өзімді … кезде өте жақсы сезінемін Мен өзімнің досымның жағымсыз істер жасап жатқанын көрсем…. Меніңше жақсылық пен жамандық… Мен сыпайы адамды кездестірген сайын…деп ойлаймын. Мен … сайын қуанамын. Мен өзімді … кездерде аса бақытты сезінемін. Неге барлық адамдар … болмайды екен. «Адамгершілік – асыл қасиет» тақырыбында өткен тəрбие сағатымызды аяқтай келе барлықтарыңыздың бойында адамгершілік қасиеті болып, əрқашан өмірде сыйластықпен өтеді деп ойлаймын. Адамгершілік деген сөздің əрбір əрпінде өзіндік мағына бар сияқты, егер оны талдап көрсек, адам бойындағы барлық жақсы қасиеттер күн сəулесіндей шуағын төккелі тұрған сендердің бойларыңдада осы қасиеттердің болуын тілер едім! Рухани-адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққақайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тəрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ. «Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам», — депті Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым һəм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет əркімнің өз құдайы. «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде, өлгенмен тең» деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, əрбір іс-əрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі талап қоя білуге тəрбиелеу - адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. «Еліміздің күші- патшада, сəбидің күші- жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміз- адамгершілігімізде болуы керек.Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Əбиев Ж. Педагогика тарихы- А., 2006.

2.Макаренко А. С. Ата-аналар кітабы.-А., 1987.

3.Сухомлинский В. А. Нравственный идеал молодого поколения.- М. 1961.

4.Танымдық қызығуды белсендіру «Қазақстан мектебі» №6, 2003 жыл 5.Жаңа технология негізі-сапалы білім «Қазақстан мектебі» №4, 2008 жыл 6.Бала тəрбиесі №2, 2006 жыл 7.Бастауыш мектепте оқыту №4, 2006 жыл

283

КӨПТІЛДІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІНДЕ КОММУНИКАТИВТІ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Наурызбаева М.К. Технологиялық колледжінің ағылшын тілі пəнінің оқытушысы. Орал қаласы

Мақсаты: Ағылшын тілін жаңа технология негізінде оқытудың əдіс-тəсілдерін, сабақтар жүйесін əзірлеу мен қолданудың технологиялық болымысын жүйелеу. Оқушылардың ағылшын тілінде қарым-қатынас барысында тілді пайдалана алуы мен тілдік ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру. Міндеттері: -əдістемелік əдебиеттерді пайдаланып,ауызекі сөйлеуді қалыптастыруға байланысты талдаулар жүргізу; -оқушылардың ағылшын тілі сабағында ауызша сөйлеу дағдыларын жаңа технологиялар негізінде меңгерту барысында қалыптастырудың технологиялық ерекшеліктерін анықтау; -оқушы тілін дамыту əдістемесінің ұтымдылығын эксперимент нəтижелеріне сүйеніп дəлелдеу. ХХІ ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Жас ұрпаққа саналы, мəн-мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. [4] Сондай-ақ халықаралық қатынастар аясында болып жатқан əлеуметтікэкономикалық, саяси жəне мəдени өзгерістердің əсерінен қоғамда ағылшын тілінің рөлі өзгерді. Ол қарапайым оқу пəнінен заманауи білім беру жүйесінің негізгі элементіне айналды. Осыған орай қазіргі заманға сай ағылшын тілін тиімді үйретуге мүмкіндік беретін көптеген əдістер пайда болды. Тіл-сыртқы дүние мен қоршаған орта туралы білім алу көзі. Пəнді оқытуда оқушылар ағылшын тіліндегі атаулармен, құбылыстармен танысады. Танысу ауызша жəне жазбаша түрде жүреді. Осы екі түрді меңгеру ағылшын тілін игерудің тəжірибелік мақсаты болып табылады. Яғни, оқушы ағылшын тілін ауызша жəне жазбаша түрде пайдалана білуі тиіс. Ағылшын тілін тыңдап түсіне білу жəне сөйлей білу ауызша түрге жатады. Жазбаша түрге тілдің жазбаша түрін пайдалана білу немесе жазу жəне ағылшын тілінде жазылған мəтінді оқи білу жатады. Тіл қатынас құралы,ол ауызша жəне жазбаша түрде жүзеге асады. Ауызша түрге: тыңдау, түсіну жəне сөйлеу əрекеті жатады. Жазбаша түрге: оқу жəне жазу əрекеті жатады. Тыңдау, сөйлеу, жазу жəне оқу дағдыларын қалыптастыру оқушының тілді ауызша да, жазбаша да жақсы меңгеруіне тікелей əсер етеді. Оқушы тілді жақсы меңгеру үшін осы төрт дағдының негізі берік қалануы керек. Сондықтан, əр мұғалім өзінің шығармашылығын дамыта отырып озық істəжірибелерді пайдалана білуі тиіс. Сонымен, еліміздің мектептерінің оқу үрдісі түбегейлі өзгеріп оқытудың жаңа түрлері, əдістері, жаңа бағыттағы 284

инновациялық педагогикалық технологиялар пайда болып, олар білім мазмұнының толығымен жаңаруына себепші болуда. Білім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру. Ағылшын тілін ақпараттық технологиялар жүйесімен оқытудың ерекшелігі: оқу материалдарының ақпараттық-коммуникативтік технологиялар арқылы оқушылардың оқу іс- əрекетін мұғалімнің көмегімен немесе компьютер арқылы меңгерілуі. Жеке тұлғалардың қалыптасуын қамтамасыз ететін деңгейлеп, саралап оқыту, жобалап оқыту, коммуникативті оқыту,ақпараттыкоммуникациялы оқытудың негізгі-қағидалары балаға өз бетімен ықпал ету,өзіндік пікірлерін анық жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру,оқушылардың, танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады.Оқытудың мақсаты оқу бағдарламасымен айқындалады.[7,8] Оқытудың негізгі үш түрі бар: тəрбиелеу, ағарту, дамыту. Оқушылардың көпшілігінің ағылшын тілін оқуға деген үлкен қызығушылықпен кірісуі, олардың ағылшын тілінде қалай сөйлейтінін естігісі жəне сөйлегісі келеді. Олар алғашқы кезде амандасып, қоштасып үйренеді, заттардың атауларын біле бастайды. Осы кезеңде қарым-қатынас екі жақты болуды талап етеді себебі, олар тыңдай білуге де, сұрай білуге де үйретілуі керек. Оқытудың ағартушылық мақсаты. Кез -келген тілдің ағартушылық қызметі зор. Əрбір тіл сол тілде сөйлейтін халықтың мəдениетінің тікелей көрсеткіші жəне сол тілде сөйлейтін ел туралы хабардар болуы; өз ойын дұрыс жеткізе алуды үйренеді.Оқытудың дамыту мақсаты. Оқу-ұйымдастыру білігі мен дағдысын қалыптастыру дамытушылық мақсаттарының негізі болып табылады. Себебі, оқушының тіл білімі деңгейін жоғарылату жəне сол тілде ойлауды дамыту-тіл білімін дамытудың басты міндеті.[1] Оқыту əдістемесіндегі заман талабына сай əдістердің бірі коммуникативтік оқыту технологиясы. Осы мəселе жөнінде, яғни ағылшын тілін оқытудағы коммуникативті біліктілік деңгейді Германияның оқу бағдарламасын жасаған неміс ғалымдары Г.Нойнер, Г.Хунфельд былай түсіндіреді: коммуникация тіл жəне іс-қимыл (күлу, дауыс ырғағы сияқты) əрекеттер арқылы болады. Ол алдын-ала жоспарланған, дайындалған болуы немесе жоспарланбаған болуы мүмкін.Сабақ үстінде əдетте дайындалған, жоспарлы сөйлеу коммуникациясына көп көңіл бөлінеді. Оқушылардың сабақта айтылған хабарлардың мағынасын түсінуі, олардың түпкі мақсатын танып білуі жəне өзінің жеке мақсатын іске асыруы өте маңызды іс. Осы біліктілік коммуникативтік біліктілік деп аталады. Коммуникативтік біліктілік мынадай оқу мақсаттарын қамтиды: 1.Когнитивті мағыналық мақсат, яғни оқушы коммуникативтік жағдаяттарды əңгімелесу, сөйлесу, қарым-қатынас туындайтын жағдайларды таба білуі керек. Ол өзінің іс-əрекетінің, сөйлесуінің, қарым- қатынас жасауының барысында осы жайттарды ескеруге дағдылануы, үйренуі қажет.

2.Əлеуметтік мақсат, оны жүзеге асыру кезінде оқушы өзін өзі қалай ұстайтынын біле отырып, өз іс-əрекетіне жауап бере алады. Алға қойған 285

мақсатына басқалармен бірге жетуге ұмтылады, сондай-ақ қарым-қатынас жасайтын əріптесімен жеке тұлға ретінде тең жағдайда болуға тырысады.

3.Лингвистикалық біліктілік мақсат. Бұл мақсатқа сəйкес оқушы ойларын,ісəрекетін сөйлеп жеткізе алуға ынталы болады. Бұл үш компонент бөлек-бөлек емес,керісінше өзара тығыз байланыста болады деп пайымдайды Г.Нойнер. Осы аталған коммуникативтік біліктілікке қалай қол жеткізу жолын жолын іздестіруші əдіскерлердің бірі Е.И.Пассовтың пікірінше шетел тілін оқытуда мына жайттарды ескергенде коммуникативтілікке ие болатынын байқаймыз: коммуникативтік сипаттағы оқыту тəсілдерін пайдалану; арнайы жаттығулар жасау; бүкіл оқу процесін мақсатты түрде ұйымдастыру; Коммуникативтік əдістің жаңалығы неде, ол оқыту ісін қалай ұйымдастырады оның ерекшеліктері мынада:Коммуникативтілік оқу процесіндегі білік,дағдыны жетілдіруге бағытталады. Ағылшын тілінде үнемі сөйлеу оқушылардың тілді білмеймін деген ойдан арылтып оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ол үшін барлық жаттығулар сөйлеуге жетелейтін мақсатта болуы керек. Коммуникативтік бағытта оқыту оқушының жеке бас ерекшелігін ескеруді көздейді, яғни баланың бойындағы барлық жеке қасиеттері ескерілуі керек. Бұл оның белсенділігін арттырып, оқуға ұмтылу үшін ең басты құралы болып саналады.[2, 6] Коммуникативтілік функционалдықпен де байланысты, себебі кез келген сөз коммуникация процесінде белгілі бір қызмет атқарады. Оқушы тілді үйрене бастағаннан бастап сөздерді іс жүзінде сөйлеу барысында қолданып жаттықпаса, кейін оларды есіне түсіре алмай, дұрыс пайдалана алмайды. Коммуникативтілік, коммуникативті бағытта оқыту əдісі оқытудың ситуативті болуын талап етеді. Өйткені, ситуативтілік сөйлеу дағдысының табиғи қасиеті болып есептеледі. Ситуативтілік сөйлеуге ынталандырудың бір түрі ретінде,сөйлеу біліктілігін жетілдіретін əдіс ретінде əрі белгілі бір мақсатқа, нəтижеге жету жолы екендігі бұрыннан əдіскер ғалымдардың көптеген еңбектерінде қаралып келеді. Коммуникативтік əдіс мұғалім мен оқушының арасындағы психологиялық кедергіні бұзады. Коммуникативтік біліктілікке қалай қол жеткізу жолын іздестіруші əдіскерлердің бірі Е.И.Пассов оқытудың коммуникативтік əдісінің негізгі белгілері деп мыналарды атап көрсетті: 1.Əдістің дифференциалдығы əр əдіс нақты бір мақсатқа жету құралы екендігінде көрінеді. Бұндай мақсат сөйлеу əрекетінің əрбір түрі, нақтылап айтқан осы əрекет түрін жасай білу.

2.Əдістің оқыту жағдайына байланысты еместігі. Əдіс оқытудың тактикасы емес стратегиясын анықтайды жəне сол себептен осы таңдауды тілге,оқыту сатысына байланысты.

3.Коммуникативтік əдістің мүмкіншілігі сөйлеу əрекетінің берілген түрін жан-жақты қамтиды.

4.Əдісте негізгі өзек бар болғандығы немесе М.В.Ляковскийдің сөздерін пайдалансақ басты əдістемелік мəселенің шешуінің басымды ойы о бастағы 286

əдістемелік мəселені шешу қызметінің бір-біріне байланысты болуын шарт етеді. Бұл негізгі ой əдіске кіретін принциптерді қарастырады, оларды интегралдайды. Осының негізінде Е.И.Пассов бұл өзара жағдай жасаған жеке əдістемелік принциптер жүйесі, бір стратегиялық оймен біріккен, сөйлеу əрекетінің қандай түрін болса да үйретуге бағытталған əдіс деп анықтайды. Сондықтан, ағылшын тілдерін оқытуда коммуникативтік оқыту əдістемесін қолдану–оқушылардың сөздерді грамматикалық тұрғыдан бірбірімен дұрыс байланыстырып, еркін сөйлей білуіне мүмкіндік береді, бұл əдістемені жиі қолдану өз нəтижесін береді. Яғни, тілді оқытудағы ең басты мақсат- оқушыны сөйлеуге, яғни айтар ойын жеткізе білуге үйрету. Сөйлеу тілдік қарым-қатынас барысында адамның өз oйын жарыққа шығару процесі, өз сөзін екінші біреуге түсінікті етіп жеткізуі.Сөйлеуге үйрету дегенде мынадай ұғымға мəн беріледі: бұл-адам мен адамның тілдік қарым-қатынаста бір-бірімен тілдесуі, сөйлесуі яғни бір адамның өз ойын екінші адамға ауызша жеткізуі, сөйлеуі, айтуы. Сонымен бірге айтылған ойдың адамға түсінікті болып, оны қабылдау арқылы екінші адамның оған өзіндік жауап қайтаруы. Бұл сөйлеуге үйретудің бір адамға ғана мəселе емес екендігін көрсетеді. Ол тілдік коммуникация арқылы жүзеге асады. Сөйлеу əрекеті-тілді үйрену жолындағы маңызды баспалдақ, қажетті шарт қана емес, ол-адамзаттың қоғамдағы орнын, қызметін көрсететін күрделі əрекет. Өйткені, сөйлеу əрекеті адамдық қасиетті білдіретін басты өлшемдердің бірі. Ауызша сөйлеуге үйрету- тілді жалаң үйрену емес, адамның жалпы ойлау қабілетін кеңейту, жетілдіру деген сөз. Жалпы сөйлеу əрекетін меңгеру үшін мына жағдайларды ескеру қажет: Үйрететін тілде сөйлеуге деген қажеттілік; қоршаған орта, жағдайдың əсері; жеке бастың қабілеті; сөйлеудің негізгі мақсатын айқындау. Ағылшын тілін оқытуда коммуникативтік мақсатқа жетуде ауызша сөйлеудің маңызы зор. Сөйлеуге үйрету үшін оқыту əдісі ситуативті əдіс болуы керек себебі: ситуативтілік сөйлеу əрекетінің табиғи қасиеті болып табылады.[5] Сөйлеуге үйрету үшін қажетті ситуацияларды мынадай жолдармен беруге болады: а) «көз алдыңа елестетіп көр», «қиялдап көр» деген сияқты т.б. тапсырмалар арқылы ситуациялар құру; ə) белгілі бір ситуацияны жасайтын сурет немесе ситуацияны дамытатын, күшейтетін суреттер тізбегіне қарап, соның көмегімен сөйлеу; б) күнделікті өмірдегі болып жатқан жағдайға ұқсас нəрселерді сипаттау. Ағылшын тілін оқытуда коммуникативті мақсатқа жетуде ауызекі сөйлеудің рөлі өте зор. Себебі, ауызша сөйлеу арқылы адамдар бір-бірін түсінеді, өз ойларын айтады, дəлелдейді, естіген, айтылған хабарға өз көңіл-күй қатынасын білдіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: монологтық, диалогтық. Диалог - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретінде сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтық сөйлеу алдын ала жоспарланбайды, сөйлесу кезінде пайда болады. Оқушылар жалпы, арнаулы сұрақтарды қоя алуы, əр түрлі сұрақтарға 287

жауап бере алуы, өтініш, бір нəрсемен келісетінін немесе келіспейтінін білдіре алуы керек. Оқушылардың сөйлеу қарқынын өсіру керек жəне əр оқушы сөйлегенде кемдегенде екі реплика айтуы керек. Диалогтық сөйлеуді дамытуда дискуссия-сабақ, экскурсия-сабақ, ойын-сабақ, талқылау сабақтарының рөлі зор. Монологты сөйлеуді дамыту сабақтары-шет тіліне оқытудағы негізгі сабақтардың бірі. Монологтық сөйлеу алдынала əзірленуді талап етеді. [3] Ағылшын тілін оқытуда тілдік тіректер арқылы оқушылардың білім, білік дағдыларын дамыту басты мақсат болып табылады. Егер оқушыларды ағылшын тілінде тілдік тіректер арқылы монолог түрінде сөйлеуге үйретсе, онда олардың сөйлеу қабілеттері, танымдық қызығушылықтары, мəтін мен жұмыс жасау кезінде шығармашылық дағдылары қалыптасып қана қоймай,олар ағылшын тілінде еркін сөйлеуге машықтанады. Оқушыларды монолог түрінде сөйлеуге үйретуде тілдік тіректердің маңызы зор. Ағылшын тілдерін оқыту əдістемелерінде «тірек» ұғымы əртүрлі түсіндіріледі. Ауызекі сөйлеуді қалыптастыру үшін оқушы əр сабақта жаңа білім алып қоюмен ғана шектелмей, өз бетінше ізденіп, талдап, пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму біліктілігін жетілдіріп отыруы қажет. Сонда ғана, оқушы ауызекі сөйлеу мақсатына жете алады. Тіл үйрету үдерісіндегі ең белсенді заманауи əдістемелік тəсілдердің біріақпаратты, инновациялық коммуникативті оқыту технологиясы. Осы технологияны тиімді қолдана білген ұстаз өз шəкірттеріне білім, тəрбие беруде табысқа жетеді, сол арқылы олардың бойында ойын өзгеге өз бетінше жеткізу қабілеті мен дағдысын қалыптастыруға, екеуара қарым – қатынас негізіндегі сөйлеу дағдысын қалыптастыруға ықпал ете алады. Коммуникативті оқыту технологиясы негізінде білім беру-оқушыны ауызша (тыңдау, түсіну, сөйлеу) жəне коммуникацияға (оқу, жазу) тарту яғни, оқылып жатқан тілде қарымқатынас қалыптастыру деген сөз. Коммуникативті оқыту технлогиясы ағылшын тілін оқытудағы оқу-тəрбие үдерісінің барлық мақсат міндеттерін қамтиды.Эксперимент жүргізудің мақсаты: шетел тілідерін үйретуде коммуникативті оқыту технологиясы негізінде оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту жолдарының тиімділігін анықтау, оларды сабақ барысында қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету. Ағылшын тілін үйрету барысында коммуникативті оқыту технологиясын төмендегідей мақсатта қолданып отырдым: оқушылардың шет тілінде сөйлеу қабілетін дамыту; тілді мəдениет аралық қарым-қатынас жасаудың басты құралы ретінде қолдана отырып, оқушыларды өздері үйреніп жатқан тілдің мəдениетімен таныстырды; түрлі мəтіндердегі немесе əңгімедегі басты, маңызды мағлұматты ұғынуға итермелеу; диалогты, пікірталасты, іскерлік əңгімелерді жүргізе алу қабілетін дамыту; жиі қолданатын сөз тіркестерін, жаңа сөздерді есте сақтау; грамматиканы ережеге сай пайдалануға үйрету; сөйлеу əрекетінде дыбыстарды дұрыс айтуға машықтандыру. Жүргізілетін эксперимент міндетіне мыналарды атап айтамыз: 1) оқушылардың білім деңгейін анықтау; 288

2) шетел тілі сабақтарында коммуникативті оқыту технологияларын қолдануда оқушылардың ынтасын, қызығушылығын бақылау; 3) сабақтарға коммуникативті оқыту технологиясын енгізгеннен кейінгі оқушылардың білім деңгейін анықтау. Коммуникативті оқыту технологиясы негізінде əдіс-тəсілдерді пайдалана отырып, өткізілген сабақтар нəтижесі бойынша оқушылардың сөйлеу қабілеті, сұраққа жауап беру қабілеті, мəтінді сипаттау қабілеті, сұрақ қоя білу қабілеті,таныс материалды меңгеру қабілеті біршама көрсеткіштерге жоғарылады.Осылайша біз оқушылардың грамматикалық, лексикалық, фонетикалық білім деңгейлерінің өзгергендігіне көз жеткіздік. Эксперимент жүргізгендегі байқағанымыз, бақыланып отырған топтағы оқушылардан гөрі эксперимент жүргізілген топтағы оқушылардың оқу үлгерімдері біршама жоғарылады, атап айтсақ олардың грамматикалық, фонетикалық, лексикалық деңгейлері, сөйлеу, ойлау, тыңдау қабілеттері дамыды. Тіл-өмірдегі жаратылыстардың ішіндегі ең күрделі құбылыс. Оны тек лингвистер ғана емес,барлық ғылымның мамандары айрықша атап көрсетеді. Қазіргі халықаралық байланысы күшті барлық елдерде тілдік қатынас мəселесіне ерекше назар аударылуда.Əр ұлт тілінің өзінің айтылу, жазылу, сөйлеу ерекшелігі болатыны сияқты, ағылшын тілінің де тілдік қатынасының да өзіндік заңдылығы жəне даму сипаты бар. Ол ағылшын тілінің теориялық ережелерімен де, практикалық тəжірибелерімен де тікелей байланысты. Аталған технологиялар арқылы өтетін оқу үрдісі оқушының жаңаша ойлау қабілетін қалыптастырып, шығармашылық қабілетін дамытып, қалыптасуларына жол ашады. Сабақтың тартымды өтуі, ұтымды тəсілдерді қолдана білу бүгінгі мұғалімнен ізденісті талап етеді. Бұл дегеніміз - бүгінгі білім кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару мұғалімнің қажымас ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тəрбиелеуді жүзеге асыратын жаңарған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасауы қажет. Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттар ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту біздің алдымыздағы басты міндетіміз. Қорыта айтқанда, əр технологияны қолдану арқылы белгілі бір жетістікке жете аламыз. Болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында білім беру жүйесін ізгілендіру, инновациялық үрдісте тиімді қолдану қазіргі заман талабы. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТ: 1.Амандықова Г.Н.,Мұхтарова Ш.Е.Шет тілін оқыту əдістемесі.-А, 2007. 260 б.

2.Амандықова Г.Н.,Мұхтарова Ш.Е. Шет тілін оқыту əдістемесі.- А,2007. 260 б.

3.Бим И.Л. К вопросу о методах обучения иностранным языкам. ИЯШ, №2, 1974, 40 б.

4.Жұмабаев М.Педагогика.Алматы,Рауан,1993. 250б.

289

5. «Teaching English Language and Managing Teachers Associations: Sharing Ideas,Sharing Eхperiences» Материалы VII международной научно- практическо конференции. - Тараз. 2007. 350 б.

6.Булекбасова Б.«Инновациялық технология», Оқыту-тəрбиелеу технологиясы, 2010 ж, №5, 80 б.

7.Ұлт тағылымы №4, 2007. 50 б.

8. Хабаршы №5, 2008 жыл 122 б.

УДК 811. 512. 122 (075.8) ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАТИВТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАРМЕН БІРГЕ КЕМБРИДЖ ТƏСІЛДЕРІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Тұрбекова Ұ. Қ. Филология ғылымдарының кандидаты, Д.А.Қонаев атындағы Еуразиялық Заң Академиясының «Экономикалық жəне жалпы білім беру пəндер» кафедрасының доценті

Мақалада ақпараттық технология сабақты түрлендірудің, ерекшелендірудің, дараландырудың тəсілі ғана емес, сонымен қатар сабақты жаңаша ұйымдастырудың мүмкіндігі болып отырғандығы қаралған. Кембридж университетінің сындарлылық теориясына негізделген оқытудағы жаңа шешімдерін қолдану, дамыту жəне енгізудің өзекті мəселелері көрсетілген. Блум таксономиясын, диалогтық оқыту, сын тұрғысынан ойлау модулін қолдану үлгілерін өз тəжірибесінен көрсетеді. Білім берудің жаңа жүйесінің жасалынуы, білім мазмұны мен əдіс-тəсілдерінің жаңаруы бəсекелестікке қабілеті мол, шығармашылық бағытта еңбектенетін, ой қабілетімен ерекшеленетін азаматты тəрбиелеу өзекті мəселе екені айтылған. Түйін сөздер: ақпараттық-коммуникативтік, жаңа технология, Блум таксономиясы, аудиохабарла, бейнехабар, бағыттау, жұмыс түрлері. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8 - бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» [1], - деп атап көрсеткендей, қазіргі кезеңде əрбір мұғалімнің алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі-оқытудың əдіс - тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты əлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» [2], - деп Елбасы атап көрсеткендей, жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық технологияны, 290

яғни компьютер арқылы оқу үрдісін оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор. «Бəсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі əлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен жəне ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс» [3],-деген болатын өзінің Жолдауында Президентіміз Н.Ə. Назарбаев. Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер арқылы оқытуда білім дайын күйінде берілмейді, ол тек белсенді əрекеттер арқылы ғана игеріледі, студенттер өзара қоян- қолтық қарым -қатынаста болып, онымен бірлесе əрекет жасау, диалог құру. Өзімізге сыни тұрғыдан ойлауымыз керек. Қазіргі таңдағы технологиялардың дамыған кезеңінде инновациялық əдістермен оқытудың ақпараттық технологияларын қолдану арқылы студенттердің ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамыту өзекті мəселелердің бірі болғандықтан қазақ тілі сабағында ақпараттықкоммуникативтік технология құралдарын пайдалану тыңдаушыларға жаңа ақпарат көздеріне жол ашады, жеке жұмыс пен білім алудың нəтижелілігін, тиімділігін көтереді, кəсіби дағдыларды қабылдау жəне бекіту үшін мүмкіндіктер береді, қашықтықтан оқытудың жаңа түрлері мен əдістерін жүзеге асыруға мүмкіндіктер ұсынады. Мысалы: қазақ тілі пəні бойынша оқуəдістемелік электронды кешендер құру; жалпы компьютерлік желілерді пайдалану; инновациялық əдістерді пайдалану, құралдар жасау; қашықтықтан оқыту барысында өздігінен қосымша білім алуды қамтамасыз ету; тыңдаушының дайындық деңгейін, ынтасын жəне қабылдау жылдамдығын ескеру арқылы жаңа материалдарды меңгеруге байланысты оқытуды ұйымдастыру жəне оқыту үрдісіне жаңа ақпараттық технологияның мүмкіндіктерін пайдалану; оқытудың жаңа əдістері мен түрлерін (проблемалық, ұйымдастырушылық іс-əрекетін компьютерлік ойындар жəне т.б.) сабақта жиі қолдану; проблемалық зерттеу,аналитикалық жəне модельдеу əдістерін қолдану арқылы классикалық əдістерді жетілдіру.Ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдалану барысында,ең алдымен білім алушы мен оқытушының қарым-қатынасы тікелей жүзеге асатын сұхбаттасып оқыту болып табылады. Сабақтағы əрекет өзара түсіністікке, сабаққа қатысушының əрқайсысына қажет есепті бірлесіп шешуге алып келетін–ұйымдастыру жəне сұхбаттасып қарым-қатынас жасауды дамытуды ұсынады. Өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді меңгертуде тіл мамандары оқу топтарының білім деңгейіне, əрбір сабақтың тақырыбына қарай түрлі əдіс-тəсілдерді, инновациялық технологияларды жан-жақты, əрі үйлесімді қолдану арқылы мемлекеттік тіліміздің дамуына, əрбір маманның (бүгінгі студенттің) келешекте еркін сөйлеп, мамандық бойынша терминдерді жақсы 291

меңгеріп, іс қағаздарды кəсіби тілде сауатты жаза алуын қамтамасыз етуіміз керек. Қазақ тілі сабағында студенттермен интерактивті оқыту əдістерінің түрлері арқылы Кембридж бағдарламасы бойынша сын тұрғысынан ойлау əдісімен деңгейлеп оқыту, топтармен жұмыс пікірталас талас, оқу пікір сайысы; «Сократтық ойындар»,ойындық жобалау; ми шабуылы, дөңгелек үстел, конференция сабақ жəне тағы басқа əртүрлі технологиямен оқыту – білім берудегі басты мақсатым. Ақпараттық-коммуникативтік технологиялар арқылы оқытудың моделін пайдалану – өмірлік жағдаяттарды модельдеуді, рөлдік ойындарды қолдануды, мəселені бірлесіп шешуді қарастырады. Оқу процесінің қандайда бір қатысушысын немесе идеяны ерекшелеуді шектейді. Оқытушының, білім алушының да шабытын, қызығушылығын арттырып, сабақты тартымды өткізуге ынталандырады. Тыңдаушы алдына жаңа материалды жанды түрде көрсете отырып, танымдық қабілетін арттыруға мүмкіндік алады. Əр оқытушы өз бетінше топпен жұмыстың жаңа түрлерін ойлап таба алады. Оқытудың аталған технологиларын пайдалану сабақтың тиімділігі мен уəжін арттырып, білім берудің табысты болуына оң ықпалын тигізері сөзсіз. Осы технологияларды барлық деңгейлерде жүйелі пайдалану арқылы сабақтарда алынған ақпаратқа талдау жасай білуге, ақпаратты дұрыс таңдау жауапкершілігін қалыптастыруға жəне өз бетінше жұмыс істеуге, өз ойы мен көзқарастарын дұрыс жеткізе білуге, проблемалардан дұрыс шешім қабылдап, шыға білуге дағдыландырады. Осы сабақтарда –студент өзін белсенді жəне еркін,оқытушымен тең дəрежеде ұстай алады. Қазақ тілі сабағында жаңа технологияны енгізу арқылы сабақтың белсенділігін арттыруға, дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға, сабақты шапшаң жүргізуге, студенттердің өздік жұмыстарының көлемін көбейтуге болады. Бүгінгі күні кез-келген оқытушы жаңа технологияларды пайдалану арқылы əр түрлі сабақтарға əзірлемелер дайындап жəне оны жоғары деңгейде өткізе білсе, сабақтың тартымды əрі қызықты өтетініне күмəн келтіруге болмайды. Осыған байланысты қазақ тілінен дəріс беретін оқытушылардың алға қойған мақсаты–студенттердің сөйлеу дағдысын қалыптастыру, олардың білім деңгейін тереңдету, студенттерді еркін де сенімді сөйлеуге жəне жазуға үйрету, коммуникативті тəсіл арқылы алған білімін өз ортасында орынды қолдануға дағдыландыру, ойлаған жағдаяттарды негіздей алуға үйрету. Сөйлеу іскерлігін дамыту үшін мынадай: сұрақ-жауап талқысы, салыстыра отырып əңгімелесу, проблемалық сұрақтарды талдау, мəтін не əңгіме бойынша өз ойын ортаға салу, ой алмасу, шарт қою, диалог түрінде сөйлеудегі ойды көрсете білу, пайымдау, логикалық ой тұжырымын дамыта отырып сөйлеу, түйіндеу, дəлелдеу, жоспарлау арқылы сөйлеу, ситуацияға байланысты сөйлеу, ойындар арқылы сөйлеу, сұраққа жауап беру, қорытындылау, өз пікірін айту сияқты сөйлеудің түрлерін қолданамыз; əрі бұлар оқытушылардың сөйлеуді үйретудегі бағыттары болып та есептеледі. Ақпараттық-коммуникативтік технологияны пайдаланудағы тағы бір жолы компьютер арқылы оқыту. Қазақ тілінде компьютер арқылы əр түрлі 292

мəтіндерді оқыту. Мəтін–негізгі қарым-қатынас құралы болғандықтан мəтінді оқымас бұрын сұрақтар беріледі. Ол сұрақтар бойынша сол мəтіндегі мəселеге байланысты тыңдаушы не біледі, не білмейді, соны анықтау бір мақсат болса, екінші мақсат – өз білімі деңгейінде ойын айтқызып, мəтіндегі оқиға жайлы білуге ұмтылдыру, ынталандыру. Бұл жұмысты жалпы топ болып бірігіп жəне жұптасып талқылауға болады. Мəтінді оқыған соң студент ұғымын тексеруге арналған «Зымыран сұрақтар» жаттығуын қолдануға болады (ол сұрақтар алдын-ала слайдқа салынып дайындалуы керек). Сұрақтар қою арқылы студенттердің мəтіндегі мəселе бойынша өз ойын ортаға салып, пікірін айтуға, еркін сөйлеуге үйретіледі. Студентті еркін сөйлеуге төселдіру үшін сөздерді қайталату, оларды еркін де дұрыс қолдана білуге үйрету, грамматикалық материалдарды, сөйлем құрылымын орынды қолдануға үйрету де басты назарда болу керек. Бұдан басқа да мəтін оқығанға дейінгі, оқығаннан кейінгі əр түрлі əдіс-тəсілдерді қолданып, студенттердің сөйлеу қабілеттерін дамытуға болады. Келесі технология–компьютер арқылы тапсырмаларды орындау. Тапсырмаларды компьютер арқылы орындау – тыңдаушылардың танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен жұмыс істеуге жағдай жасайды. Компьютер арқылы тапсырмаларды орындау тыңдаушының уақытын үнемдейді, оқу материалдарын іздеп отырмай, өтілген жəне тыңдаушының ұмытып қалған материалдарын еске түсіруге зор ықпал етеді. Сонымен қатар компьютер арқылы тапсырмаларды орындау сабақта пайдалану кезінде тыңдаушылар бұрын алған білімдерін кеңейтіп, өз бетімен шығармашылық жұмыстар орындайды. Əрбір студент таңдалған тақырып бойынша жаттығулар мен тапсырмаларды орындап, тестілер шешіп, семантикалық карталар жəне сызбалармен жұмыс жасауға дағдыланады. Мазмұны қиындау бір үлкен тақырыптың бөліктерін өткенде қосымша бейнехабар жəне клиптер қажетті элемент болып табылады. Бейнеклиптер уақыт масштабын өзгертуге жəне көріністерді тез жəне жай түрде көрсетуге пайдалы. Интернет желісінен таңдап алынған хабарды көшіруге мүмкіншілік туғызады. Интернет желісі арқылы оқытудың ең қажет мүмкіндігі–аудиохабарлар. Интернет арқылы түрлі суреттер, видеокөріністер, дыбыс жəне музыка тыңдатып көрсетуге болады. Бұл, əрине оқытушының тақтаға жазып түсіндіргенінен əлдеқайда тиімді, əрі əсерлі. Компьютер немесе Интернет желісі арқылы оқыту: бiлiм деңгейiн тереңдетуге; ауызекi тiлде сөйлей бiлу дағдыларын қалыптастыруға; өз бетiнше iздену қабiлетiн қалыптастыруға; ойларын дамытуға; студенттердің сөздiк қорының молаюына; тiлдi үйренуге деген ынтасы мен қызығушылығының артуына; сабақта өзiн еркiн ұстап, өз мүмкiншiлiгiн кеңiнен пайдалана алуына; өз iсiне талдау жасай алуға көптен-көп көмегiн тигiзедi. Жоғарыда берілген жұмыс түрлерінің нəтижелі болуы – жағымды ахуалдың қалыптасуы мен оқытушы мен студенттің арасындағы сыйластық, түсіністікке тікелей байланысты. Сонымен, əрбір оқытушы шығармашылықпен жұмыс істеген жағдайда ғана еліміздің саналы, дарынды азаматтарын тəрбиелеп шығуға мүмкіндік 293

бар.Шығармашылықпен іздену оқытушының еңбегіне, ой-өрісінің толысуына көп көмегін тигізеді. Бүгінгі күн əрбір оқытушының алдында тұрған басты міндет– білім алушылардың сабаққа деген ынтасын арттырып, сол арқылы əр тақырыпты олардың санасына жеткізе білу. Қазақ тілі сабақтарында ақпараттық технологиялардың мүмкіндіктерін қолдануда төмендегідей нəтиже беруде: оқу материалын оқу бағдарламасы бойынша ғылыми негізде ең жоғарғы дəрежеде меңгеріп шығуы жəне білімін іс жүзінде тиянақты, саналы түрде қолдана білуі; ақпараттық технология мүмкіндіктерін қолданып, өз бетімен білімін толықтыруға дағдылануы; игерген материалдарын шығармашылықпен талдап, өңдеп, қорытындылап, өз көзқарасын қорғай алуы; жеке қабілеттеріне қарай шығармашылық жұмыстарға белсене араласып, белгілі бір ғылыми білім саласында өз мүмкіндігін көрсете алуы; білімді жаңалық ашуға немесе білімді іс жүзінде қолданудың жаңа жолдарымен ізденуін айтуға болады. Ақпараттық-коммуникативтік технологияның ғылыми тұрғыда қолданылуы бүгінгі күні студенттерімнің шығармашылық қабілеті, танымдық белсенділігі мен өздеріне деген сенімділігі артып, қазақ тілі, кəсіби қазақ тілі сабақтарында қосымша материалдарды молынан пайдаланып, ментальды картамен тақырыптық жұмыс жасап өздігінен жұмыс істеуге дағдылануда.Қорыта айтқанда,қазақ тілінде жаңа технологияларды қолдану барысында студенттердің білім сапасын тереңдетеміз жəне жастардың іздемпаздық, дербес ойлау, өзіндік қорытындылау қабілеттерін дамытуға əбден мүмкіндігіміз бар. Қазақ тілінде сөйлеу, дұрыс сұрақ қоя білу, өз ойын сауатты, толық жеткізу дағдыланырын одан əрі қалыптастырамыз. Ендеше, қоғамымыздың қазіргі даму кезеңіндегі басты мəселелердің бірі – оқытудың жаңа технологияларын еңгізу, яғни оқу үрдісіне пайдалану. Өйткені басында атап айтқандай жаңа түрлі технологияларды оқу үрдісіне қолдануының тиімділігі мол. Сонымен қатар,білім алушыларды шығармашылыққа, өз бетімен іс-əрекет етуге бағытталған тапсырмалар саны көбейгенде ғана, өз пікірін айта алатын, оны дəлелдей білетін, өмірге деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, үнемі ізденіс үстінде болатын, қоғам дамуына үлес қоса алатын, жан-жақты жетілген білімді жас өкілдер шығады.Демек, жаңа ақпараттық-коммуникативтік технологиялық əдіс-тəсілдерді пайдалану білім сапасын арттырудың бірден-бір жолы. Оқыту үрдісінде тыңдаушылардың білім қорын молайтуға, белсенділігін арттыруға, шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге көмегі бар. Сондықтан қазақ тілі пəнін оқытуда жаңа ақпараттық-коммуникативтік технологияларды қолданудың маңызы өте зор деп айтуға болады. Əдебиеттер тізімі: 1. ҚР «Білім туралы» Заңы. – Алматы, 2008.

2.Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2012. – 14 желтоқсан.

3.Қазақстан мектебі. 2009 ж. №4 «Инновациялық педагогикалық технологияларды қолдану тетіктері».

4.ҚРбілім мекемелерінде информатика пəнін оқыту. І том. Алматы, 2010.

294

Резюме В статье рассматривается метод проведения занятия в форме преобразования,с использованием информационно-коммуникативных технологий в обучении казахскому языку. Также говорится о том, что информационная технология является не только способом преобразования, обособления, выделения занятия, но и возможностью организации проведения занятия по-новому. Ключевые слова: информационно-коммуникативный, новая технология, видиоинформация, направлять, виды работы.

Summary In the article there is considered a method of conducting a class in the form of transformation using information-communicative technologies in teaching the Kazakh language. There is also mentioned that the information technology is not only a method of transformation, isolation, separation of a class, but also a possibility to organize the class conducting in a new way. Informative-computer technology is an actual problem in using pedagogical actions in improving knowledge.

Key words:information and communication,new technology, vidioinformatsiya, guide, types of work. ЖАСӨСПІРІМДЕР АРАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ƏСЕРІ Балгобаева Айгуль Нарбековна Жамбыл облысы «Жаңатас көпсалалы колледжі» директорының тəрбие ісі жөніндегі орынбасары

Мемлекетіміздің бүгіні мен ертеңін өрге бастырар жас жеткіншектер екені баршамызға мəлім.Болашақтың тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқарар іс-əрекеттерінің түп тамыры бүгінгі күнмен тығыз байланысты десек, артық айтқандық емес.Қазақстан Республикасы өз тəуелсіздігін, егемендігін алғаннан бері жастар саясатына аз көңіл бөлмегендігін байқауымызға болады. Көптеген жастар ісі бойынша қоғамдық ұйымдар құрылғандығы тағы да белгілі. Ел өмірінің қай кезеніне жіберсек те, балалар тағдыры кімді болса да бейтарап қалдырмай, олар жөніндегі ой қозғар өзекті мəселелерді, аталы қауым еш уақытта аттап өтпеген. Кейінгі уақытта жастар арасында құқық бұзушылық əрекеттердің көбеюі ешкімді таңқалдырмаса керек.Соның ішінде кəмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы істелінетін қоғамдық жат қылықтары кең етек жаюда. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тəрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді.Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау жəне орындау - ұзақ уақыт тəрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық жəне рухани игіліктердің не екенін 295

жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да əр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тəрбиенің міндеті болып табылады. Құқықтың тəрбие негізі отбасынан басталады. Қоғамдағы тəртіпсіздік пен қылмыстың көзі-маскүнемдік. Азғындықтың құзына итермелейтін жағдайлардың алғышарты осыдан басталады. Мектеп жасындағы жастар арасында бұл теріс құбылыстың орын алып отырғаны жасырын емес. Оқушылардың тəртіп бұзуының бір жағы отбасында жатыр. Бізде отбасы əр қилы: маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс -керістен көз ашпайтын, басқалардың, мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар. Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тербиеленген бала қылмыс жасауға бір табан жақын тұрады. Арамтамақтық өмірді жақсы көреді,өзімшіл болады.Оқушылар арасында құқықтық тəртіпті бұзушылықтың алдын-алу үшін жүргізілетін шаралар: - тəртіп бұзушының теріс мінез-құлқын қалыптастыруға ықпал ететін жағдайды жою; - оқушының тəрбиесін, өмір жағдайын, ортасын сауықтыру; - оқу,еңбек іс-əрекетін тиімді ұйымдастыру; - отан қорғау, туған елдің күш-қуатын молайту, сөз, баспа-сөз бостандығы мəселелері жөнінде тəрбиелік іс-шараларды өткізу. Тəрбиенің жалпы əдістері негізінде құқықтың тəрбие əдістері үш топқа бөлінеді:Сөздік ақпараттық əдістері: дəріс, əңгіме, əңгімелесу, өнеге, түсіндіру, дəлелдеу, насихаттау, бекерге шығару. Бұл əдістің тиімділігі нақты материалды оқушыларға түсінікті тілде мазмұндай білуге байланысты. Ұқтыру, машықтандыру əдістері: үйрету, тапсырма, жаттықтыру, талап. Бұл əдістер оқушылардың іс-əрекеттері мотивтерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Ынталандыру жəне тежелуəдістері тобы: ынталандыру əдістері, тежелу əдістері (жазалаудық түрлері). Сонымен топтарда көрсетілген əдістердің бірлігі жалпы тəрбие жүйесінде болымды нəтиже береді [3]. Құқықтың тəрбиенің бір ұшы жыныстық тəрбиеге де байламысты екені даусыз. Көңілі сүйген адамына үйлену, отбасы құрау, бала сүю жəне оны бағып-қағуға қамқорлық, айырылысқан жағдайда балаларға жəрдем көрсету бəрі де жастардың жете түсінуін, ұғынуын қажет ететін заңдар мен міндеттер. Қазіргі студент - ертеңгі маман, өндіріс жетекшісі, басшы. Демек, кəсіптік оқу орнын тəмамдаған оған кəсіби мамандықпен қатар құқықтың тəрбие де ете керек. Педагогика мен тəрбиенің халықтық ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс педагогы К.Д.Ушинскийдің: "өмірде де, ғылымда да барлық халықтарға бірдей тура келетін тəрбие жүйесі жоқ. Əр халықтың ұлттық тəрбие жүйесі əртүрлі. Өз еліне басқа елдің тəрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі халықтардың өмір сүру моделі де, тəлім-тəрбие моделі де əр басқа" дегенін қайда қоймақпыз. Жалпы адам жақсы-жаманды отбасынан біліп, оның қыр296

сырын бойына сіңіреді. Өйткені, балалардың алғашқы өсіп-өнуі, қалыптасуы, əлеуметтік қарым-қатынасы, байланыстары, іс-қимылдар мен мінез-құлық нормаларын меңгеруі отбасынан басталады.Отбасы баланың адамгершілік, тұлғалық қасиеттерін, жеке қабілеттерін дамытып, белсенділікке, шығармашылыққа жігерлі, қайратты, адал болуға тəрбиелейді [3]. Сондықтан да жасөспірімдердің адамға, қоғамға, жалпы мемлекет пен ұлтқа көзқарасы ата-ананың көрсеткен тəлім-тəрбиесіне байланысты қалыптасады. Кəмелетке толмағандардың қылмыс жасауына от басында əкешешесінің тату тұруы, отбасында əке-шешесінің біреуі болмауы немесе екеуініңде болмауы əсер етеді. Жақсы тəрбие мен отбасындағы жағдайдың жасөспірімдер өмірінде алатын орыны ерекше. Əрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан қоғамды өркениеттілікке жеткізу,ең алдымен,əр отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастырудан басталмақ. Бұл келеңсіз жағдайдың негізгі себептері бір жағынан отбасында ата-ана мен баланың арасындағы тығыз қарым-қатынастың болмауы, ата-ананың бала тəрбиесіне жете мəн бермей, немқұрайлы қарап, баланың «қарны тоқ, киімі көк» болса болдының кейпін келтіруі болса, екінші жағынан əр үйдің ерке баласы болған жастың жұдырыққа жүгініп, бірін-бірі мойындамай, «өз дегенімді істетемін» деудің салдарынан орын алуда. Құқық бұзушылықтың ұшығуының тағы бір себебі: жастардың шетел кинофильмдеріндегі дөрекі, ұрып соғар, басқаны кемітудің арқасында «батыр» болатын кейіпкерлерге еліктеуі. Əрбір құқық бұзушылық пен қылмыс-бір отбасы үшін орны толмас қайғылы оқиға. Қылмыстың нəтижесі біреуді өлімге, енді бірін мүгедектікке апарса, біреу өз өмірінің болашағына балта шауып, темір тордың ар жағында қалады. Қалай десек те, құқық бұзушылық жақсылыққа апармайтынын естен шығармайық. Жас балалардың құқықбұзушылығына бос уақыттың көптігі, пайдалы іспен айналыспаушылық, ата-ана тарапынан бақылаудың өз дəрежесінде болмауы, құқықтық білімінің аздығы, сан саласы жақсы істермен қызықтырып, өзіне тартатын аулалық клубтардың жабылуы басты себепкер болып, мектептен бос уақытында не істерін білмей, еріккен баланың қандай болса да еліктеушілік танытуына əкеліп соғуда. Жас жеткіншектің құқық бұзушылық жолына тез икемделіп, ересектер ықпалына еруі ата- ананың кінəсі. Егер əрбір ата-ана баласының сабақтан тыс уақытта қандай іспен шұғылданып жүргенін күнделікті бақылап отырған болса, өкінішті жайлардың аз болары сөзсіз. Баланың достарының кім екенін, мектепте қалай оқитынын қадағалау ата-ана тарапынан күнделікті дағдыға айналса, бақылаудың барын сезінген бала құқық бұзушылыққа сирек барар еді. Қазақстан Республикасының заңы (ҚҚР ҚК-нің 15 бабы) қылмыстық жауапкершілік жасын жалпы қылмыстар үшін 16 жастан, ал саналы түрде істелген ауыр қылмыстар үшін 14 жастан белгіленген [2]. Бүгінде Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына 297

Жолдауы шеңберінде тұжырымдалған құқық қорғау жүйесін одан əрі жаңғырту мақсатында іс-шараларды жүзеге асыру негізінде ана мен балаға бағытталған қылмыс үшін жазаны күшейту туралы міндеттемелерді жүктеуі заңды құбылыс. Елбасы Үкіметке құқық бұзушылық пен қылмыстың алдын алу жəне кəмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар санының өсуін тежеу, қылмыстық істерді тергеу кезіндегі кемшіліктерді жою, заңды тұлғалар мен азаматтардың арыздарын құқық қорғау органдарының кешіктірмей жəне сапалы қарауын жолға қою мəселелеріне баса назар аударуды тапсыра отырып: «Балалар – қоғамымыздың ең əлсіз жəне қорғансыз бөлігі жəне олар құқықсыз болуға тиіс емес. Елбасы ретінде мен əрбір сəбидің құқығы қорғалуын талап ететін боламын», – деп атап өткен [1]. Құқықтық мемлекет құрамыз деген заманда əрбір адам өз құқықтарын жете біліп, жалпы заң білімі саласынан мағлұмат алғаны дұрыс. Заңды аттамай, тура жолмен жүріп, еліне адал қызмет еткен азамат қана мұратына жетеді. Біз болашағы еркін де жарқын қоғамда өмір сүргіміз келсе, бесігімізді түзеп, өскелең ұрпақтың тəрбиесіне ерекше мəн бергеніміз жөн болар. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР-ның Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050»:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ./online.zakon.kz /Document/doc_id=31305671.

2.Кəмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз жəне панасыз қалуының алдын алу туралы ҚР-ның 2004 жылғы 9 шілдедегі N 591 Заңы. (03.07.2013 ж.толықтырулармен жəне түзетулермен) edu.gov.kz/news /tx_ttnews [tt_news].

3. Жетписбаев Б.А., Айтпаева А.К. Концептуально-теоретические проблемы девиантного поведения и правовой социали- зации несовершеннолетних в Республике Казахстан //Заң əдебиеті. – Алматы, 2002. – С. 10. 4. Ссылка: http://karasay.kz/index.php/module

КƏСІПТІК БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ МЕН ОНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ Копабаева Акнур Нурдиллаевна Жамбыл облысы əкімдігінің білім басқармасы №5 Жаңатас колледжі əдіскері

Тусипбаева Хиуаз Керимбековна Жамбыл облысы əкімдігінің білім басқармасы №5 Жаңатас колледжінің оқытушысы

298

Осыдан үш жыл бұрын біздің елде Президенттің тапсырмасымен кəсіптіктехникалық білім беру жүйесін жаңғырту басталды.Мақсат-теория мен тəжірибені ұштастырып, кəсіби білікті кадр дайындау. Орта кəсіптік мектептерде кəсіби білім беру дегеніміз инженерпедогогикалық ұжым мен оқушылардың бірлескен іс-əрекеті, теориялық білім негіздерін,практикалық қабілеттері мен кəсіби дағдыларын қалыптастыру. Сонымен қатар белгілі бір кəсіп саласы талап етіп отырған біліктіліктер делгейін қалыптастыру [1]. Білім мазмұны- бұл тиісті орнында жүйеге келтірілген білім, жəне дағдыларды игеру барысы жəне нəтижесі, оқушыны өмірге жəне еңбекке дайындаудың қажетті шарты. Адам ойында шындықтың дұрыс бейнеленуі, қоғамдық тəжірибеде тексерілген таным барысының нəтижесі.Білім адамдардың қоғамдағы материалдық жəне рухани іс-əрекеті нəтижесі ретінде пайда болды. Кез-келген шындықты бейнелеу білім болмайды. Ал адам өзін-өзі өмірдегі іс-əрекетінен, оның объективті жағдайлары мен заттарына бөліп қарайды. Адамдар болмысы тəсілдерінің өзі-олардың əлемге қатынас тəсілдерінің мақсатына сəйкес жəне тек басқа адамдармен қарым-қатынас арқылы жүзеге асатын нақты іс əрекеті. Тек білім мазмұны ғана іс - əрекет мақсатын теориялық жақтан дұрыс көруге мүмкіндік береді. Арнайы технология болса ғылым негіздерін қазіргі техника, технология жəне өндірісті ұйымдастыру тұрғысынан қарайды. Ол оқушылардың мына төмендегі мəселелерді үйренуіне мүмкіндік жасайды: тиісті өндіріс саласы мен оның даму болашағы туралы жалпы мəлімет береді; қазіргі заманғы техника, өндірісті механикаландыру мен автоматтандырудың кешенді жүйесін неғұрлым тиімді пайдалану құрылғылардың негізгі мəліметтерін, жұмыс істеу принциптерін білуді үйретеді;жаңа техника мен технологияларды, өндірісті дамытудың əлемдік деңгейдегі озық əдістерімен хабардар етеді; еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, өз жұмыс орнында еңбек қауіпсіздігін, өндірістік санитария мен жеке гигиена ережелерін сақтауды үйретеді. Жалпы техникалық дайындық-жекелеген өндіріс салалары бойынша ғылыми-техникалық жəне əлеуметтік-экономикалық бағыттар бойынша өндіргіш күштердің дамуы, білім мен дағды жүйелері туралы хабардар етеді. Қазіргі кəсіптік-техникалық оқу орындарында«Материалтану», «Электротехника», «Техникалық өлшеу жəне дəлдік шегі» сияқты жалпы техникалық пəндер жүреді. Өндірістік окыту барысында ғылыми теорияны практикалык тəжірибе негізі арқылы оқытушылар оқушылардың біліктілігін арттыруға жол ашады.Теория мен практика бірлігінде тəжірибенің айқындаушы рөлі бар. Өндірістік оқыту шеберлері мен оқушылар арасында білім, білік жəне дағдыларын іске асыруда бірлескен қимыл-əрекет, практикалық қызмет аясында кəсіби шеберлікке баулу процесі қалыптасады. Ол өндіріс орындарында немесе оқу шеберханаларында жүргізіледі. Практикалык біліктілік—еңбек қызметтерін сапалы, мақсатты, тиімді тəсілдермен атқара алу қабілеттілігі. Белгілі бір ережеге жəне оны нақты міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа əрекетті меңгерудің нəтижесі. Білікті іс299

əрекет орынды тəсілдерді таңдай білуден, тек қана таңдай білуден емес, оларды тəжірибеде орындаудан көрінеді. Кəсіби дағды - кез-келген əрекетті орындай білуде жаттығу арқылы бекітілген білікті дағды деп атайды. Ал, кəсіби дағды белгілі бір кəсіпті меңгеру барысында практикалық жаттығулар арқылы калыптасатын еңбек қызметін автоматты түрде сапалы əрі сандық көрсеткіші болып табылады. Дағдының психологиялық тұрғыдан мынадай түрлері бар: қимыл дағдысы; ойлау дағдысы; сезім дағдысы. Қимыл дағдыларында жұмыспылар еңбек қимылдарын дəл, нақ жəне аз күш жұмсай отырып тиімді үйлестіру əрекетін қалыптастырады.Ойлау дағдылары жұмыс барысында стандарты қалыптасқан, арнайы ойлау процесін қажет ететін дағдылар. Сезімдік дағдылар жұмысшылардың іс-əрекетті атқару кезінде сезім мүшелері арқылы қалыптасқан технологиялық процестер мен материалды сұрыптауларда пайда болады. Сондай-ақ бұл əрекет əсіресе, өндіріс процестерін ұйымдастыру мен тауар сапасын бақылау кезінде байқалады. Нəтижесінде оқытудың мазмұнның жəне ұйымдастыру нысанын жəне технологиясын анықтайтын жүйені құрушы факторлар білім берудің мақсаттары болып табылады. Білім беру мақсаттарының проблемалары педагогикада ғана емес, сонымен қоса философия, саясат,экономика үшін əрқашан маңызды болып табылады. Мақсат дегеніміз-бүкіл педагогикалық процесстің шоғырланушы білігі.Ол педагогикалық əрекеттердің тиімділігін өзгерту үшін мазмұнға, əдістерге, нысандарға əсер ететін шешуші критерий болып табылатын, бағыт беруші əсер етеді [3]. Қазіргі заманғы кəсіби білім берудің жалпы мақсаттарына келесі жағдайларды жатқызуға болады: оқушылардың бірқалыпты өзгерістегі əлеуметтік-экономикалық жағдайларға əлеуметтік жағынан жан-жақты жəне тиімді үйренісуді қамтамасыз ету; маманның арнайы білімдерін, дағдыларын, білімдерін жəне кəсіби маңызды сапаларын қалыптастыру. Мақсат жаңа қоғамдық жағдайларға сəйкес нақтыланып, қоғамның дамуымен қатар өзгереді. Демек, білім беру мақсаты білім беру жүйесінен тыс қалыптасып, қоғамның сол кезеңіндегі даму талаптарымен белгіленеді жəне қазіргі заманғы қоғам жатақханасы талаптарына сəйкес кəсіпкер-маманға «əлеуметтік тапсырысқа» жауап береді.Нормативті түрде білім беру мақсаттары мемлекеттік құжаттармен жəне ең бастысы «Білім беру туралы» заңмен белгіленген. Онда білім беру жүйесінің оқыту мен тəрбиелеудің мазмұнын белгілейтін, білім беру бағдарламаларында көрсетілген əр деңгейі үшін нақты мақсаттар айқындалған. Мақсаттың өзара байланысты екі жағы бар, олар: маманның кəсіби дайындығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету жəне жеке тұлғаның рухани дамуы [2]. Кез-келген кəсіби білім беруді тұлғаның рухани дамуын шектеп, тек қана кəсіпке оқытуға,тіпті ең жоғарғы деңгейде түйіндесе де, онда оны педагогикадағы технократия деп қана атауға болады. Білім беру мақсаттары көпшілік жағдайда оның мазмұны мен құрылымын белгілейді, алайда онымен қатар мақсаттар талабына сəйкес мазмұнды қалыптастыру жəне құрылымау бойынша күрделі жұмыс талап етіледі. Олай болмаған жағдайда, студенттің 300

тұлғасын дамуға деген бағытты жариялап алып, тіпті кəсіби білім берудің жаңа сапалы мақсаттарын белгілесекте, біз оқу жоспарлары мен бағдарламаларының талапқа сай мазмұнын қамтамасыз ете алмаймыз. Білім беру мазмұны жəне оның құрылымы нақты нəтижелері талапқа сай болмайтын, принципінде қол жеткізуге мүмкін болмайтын декларацияланған білім беру мақсатына сəйкес болмайды. Кəсіби мектептің жалпы мақсаты – тұлғаны жан-жақты, үйлесімді дамыту–білімділікті, тəрбиелікті, жалпы жəне кəсіби дамуды білдіреді. Осы мақсаттарды негізге ала, педагогикалық процесс үш негізгі өзара байланысты функцияны іске асыруға тиісті, олар – білім беру, тəрбиелеу жəне дамытушы болып табылады. Педагогикалық процесстің Білім беру функциясы оқушыларда ғылыми, техникалық, технологиялық жəне өндірістік білімдерді – фактілер, заңдар, заңдылықтар, теориялар, құбылыстар, процесстер жүйесін қалыптастыру;оқушыларда жалпы ғылыми, политехникалық жəне аранай кəсіби шеберлікті қалыптастыру; алынған білімдерді, дағдыларды жəне шеберлікті бекіту, жетілдіру, кеңіту жəне тереңдету болып табылады. Білім беру функциясын іске асыру педагогическалық процесстің негізі болып табылады. Ол педагогикалық процесстің басқа функцияларын ойдағыдай іске асуының шешуші дəрежеде анықтайды.Педагогикалық процесстің тəрбиелік функциясы оқудың тұрақтылығынан білінеді – ол педагогтің бұл мəселені қалай қарастыратынына тəуелді емес–оқушыларды ол тəрбиелейді. Бұл педагогикалық процесстің объективті заңдылығы; тəрбиелік қатынаста оқыту нейтралды болуы мүмкін емес.Педагогтің, шебердің, тəрбиешінің негізгі мақсаты – оқушылардың жақсы жақтарын қалыптастыру үшін педагогикалық процесстің тəрбиелік мүмкіндіктерін мүмкіндігінше толық пайдалану. Педагогикалық процесстің барысында оқушыларда ғылыми түрдегі əлемді тануы, кəсіби көзқарасы қалыптасады; еңбекке, еңбек адамдарына, жоғары рухани сипаттар тəрбиеленеді.Педагогикалық процесстің бұл функциялары сонымен қатар ұжымдыққа,достыққа,əлеуметтік қарым-қатынасқа дайындықты; еңбек тəртібіне, адалдықты, жауапкершілікті, белсенділікті тəрбиелеуді; өзіне қамтиды;Азаматтық қатынас нормалары мен ережелерін қалыптастырады.Тəрбиелік оқыту оқушылардың жеке ерекшеліктерін, оқушылар ұжымының жалпы сипатын, тəрбие мақсаттарын шешудегі табандылықты ескеруді білдіреді. Педагогикалық процесстің тəрбиелеу функциясын іске асыру,тек қана–білім алу процессіне тəрбие сəттерін «қосу» емес. Педагогикалық процесстің тəрбие беру əсері ең алдымен оның оқушының кəсіби білімінің жəне шеберлігінің өмірмен, тəжірибемен өзара байланысын ашу бағытында жатыр. Педагогикалық процесстегі тəрбие ең алғашқы кезекте оқушыға педагог тұлғасының ықпалымен іске асырылады, сонымен қатар, оқытушының, өндірістік оқыту шеберінің кəсіби жəне педагогтік шеберлігінде, оқушылардың белсенділігін дамытатын, олардың ойлау жəне қара жұмыстағы тəуелсіздігіне бастайтын маңызды оқу материалын іріктеуде;əрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, ұжымдық принцип негізінде оқыту мен еңбекті ұйымдастыру [4].

301

Педагогикалық процесті оқытудың дамытушы функциясы оқушыларда рационалды ойлау тəсілдердің қалыптасуынан көрінеді олар: талдау, синтез, салыстыру, жинақтау жəне басқаларда, білу мен жасау белсенділігінде жəне дербестігінде, білуге құштарлық пен қабілеттіліктен, жігерден, мақсатқа жетуге деген табандылықтан, біліктіліктен жəне өздік білім алу, өзіні өзі жетілдіру, шығармашылық ойлау əдеттерінен; көңіл қоюды, еске сақтауды, сөйлеу мəнерін, елестетуді дамыту; оқу, педагогикалық жəне өндірістік еңбекті қалыптастыруда. Сəйкес пəннің оқу бағдарламасында қарастырылған білім, дағды жəне шеберліктің қалыптасуы ойлауды дамыту мазмұнының құрамы болып табылатын қимылдар мен тəсілдерді интелектуалды түрде қалыптастыру болуы мүмкін жəне қоса жүруі тиіс. Білім мен шеберлікті меңгеру жəне қолдану барысында педагогикалық процестің бұлай құрылуы оқушылардың танымдық жəне жасампаздық мүмкіншіліктері жүйелі жəне мақсатты түрдегі дербестігін дамытушы оқу деп атаймыз; ол арнайы жəне жалпытехникалық пəндерді оқыту тəжірибесінде, өндірістік оқытуда, сабақтан тыс оқыту жұмысында көбірек қолданылып жүр.Оқушылардың дамуы дегеніміз педагогикалық процестің нəтижесі. Оқу - даму көзі болып табылады, ол дамуға бастаушы бола тұра, үнемі оның алдында болады. Мəселен, ойлау əрекеті немесе ойлау əрекетінің тəсілдері əдетте бағдарламалық материал негізінде іске асырылады. Егер олай істеу мүмкін болмаса, онда арнайы оқу материалы қолданылады, яғни негізгі білімді, негізгі пəндік мазмұнды меңгеру үшін оқу міндеттері шешіледі. Окыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау жəне бағалау оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мұғалімнің сабақтар жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу-төрбие процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін, мұғалім оқушының оқу материалын меңгеру дəрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс.Бұл бағытта оқушылардың, сабақтар жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке алу,бақылау жəне бағалаудың маңызы ерекше. Бақылаудың көмегімен теориялық білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдьшың қалыптасу дəрежесі анықталады. Қорыта келе,кəсіптік білім беретін орта жəне жоғары оку орындарында білім беруді бакылауды ұйымдастыру, қазіргі қолданылып жүрген заңдылықтарға негізделген. Жалпы жеке адам əрекет жасау үшін тəжірибені игеруі қажет, яғни қоғамдық қатынастар жүйесіне енуі керек. Осы жағдайда ғана объективті білім, білік жəне дағдылық қасиеттер тəжірибеге айналып, субъективті құралын құрайды. Күнделікті тəжірибенің шектеулілігі жеке адамды адамзаттың қоғамдық-тарихи іс-əрекетіне ендіру арқылы кеңейтіледі. Осы іс-əрекетте жеке адам өткен ұрпақтардың объективтендірілген тəжірибесін игеріп қана қоймайды, сонымен қатар өзінің дамуына ықпал ете отырып, оны байытуы тиіс.Сондықтан, кəсіби оқытуда білім, білік жəне дағдылық қасиеттерді жеке түлға бойына сіңіріп, оны қадағалау, дамыту мəселесі басты орынға ие. Пайдаланылған əдебиеттер: 302

1. Н.Ə. Назарбаев «Қазақстан халқына Жолдауы». Елбасының «Қазақстан жолы»– 2050 Астана 2014 ж.

2. Қ.Р « Білім туралы» Заңы. Астана 2707 2007 № 319 – III. 3. Қ.Ж.Бұзаубақова. «Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру». Алматы. Жазушы 2006,258 – б 4.Алынған ресурс: http://www.izden.kz/referattar/pedagogika/676 Ғылыми жұмыстар жинағы. © izden.kz ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША БАҒАЛАУ Копабаева Жанна Нурдиллаевна Шымкент қаласы, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ аға оқытушы

Бүгінгі таңда Қазақстанда білім берудің деңгейі мен сапасына жаңа талаптар қойылыпотыр. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар еліміздегі білім беру сапасының əлемдік деңгейге сəйкес келуін қамтамасыз ету, сол арқылы əлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау жəне бəсекеге қабілетті білім беру болып табылады. Еліміздің басшысы Н.Ə.Назарбаев қазақстандық мұғалімдердің кəсіби даму саласындағы жаңа көзқарасы олардың педагогикалық өміріндегі қосымша оң өзгерістер енгізуге мүмкіндік беруде [1]. Сапалы білім беру – оқыту мен тəрбиелеудің үздіксіз үдерісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім өзіндік ой- талғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұрын оқытуда оқушылар тек қана тыңдаушы, орындаушы болып келсе, ал қазіргі оқушы өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мəн беруіміз керек.Бүгінгі білім беруде оқушыны білімділік, іскерлік, шығармашылық əдістерге баулудың жолдарын іздестіре отырып, мұғалім-шəкірт арасында рухани жəне сезім бірлестігін айқындайды. Қазіргі кезде оған жететін жаңа педагогикалық технологиялар да баршылық. Дəстүрлі оқыту əдістемесінің білімді мемлекеттік стандарт деңгейінде толық меңгеруге кепілдік бермейтінін мектеп тəжірибесі көрсетіп отыр. Сондықтан, жаңартылған əдістемелік жүйенің оқыту процесінде іске асуы үшін оны технологияландыру қажетілігі туындайды. Педагогикалық технология, оқыту технологиясы туралы мəселелер соңғы жылдары педагог-ғалымдардың назарын аударып, əр түрлі қырынан зерттелуде. Соның бірі - критериалды бағалау жолдары. Критериалды бағалау-бұл білім берудің мақсаты мен мазмұнына негізделген оқушының оқу- танымдық құзырлығын қалыптастыруда алдынала белгіленген жетістіктермен салыстыру үрдісі. Критериалды бағалау: - оқушы оқытудың негізгі субъектісіне айналады; оқушы бойындағы үрейленуді басады;- мұғалімді «төрешілік» қызметінен 303

босатып, ол кеңес беруші, маман, бағыттаушыға айналады. Осылайша, критериалды бағалау оқушылардың да, мұғалімдердің де денсаулығын сақтау артықшылығына ие. Білім беру жүйесінің дамуында критериалды бағалаудың орны ерекше. Себебі ол мектептегі білім беру кеңістігінің біріктірілген факторы, оқытудың мəселелерін диагностикалаудың негізгі құралы болып табылады, сонымен қатар оқыту процесінің негізінде жатқан принциптерді қамтиды. Критериалды бағалау деп тек бағалау барысы мен баға қойылуы тиіс сəттер деп түсінбеу керек, ол жалпы мұғалімнің, оқушының жəне ата-анананың арасындағы, болмаса оқушының өзі анықтайтын,оқыту процесінің табыстылығын анықтау бойынша бақылау-өлшем байланысын орнататын механизм [3]. Критериалды бағалауды енгізудің мақсаты мектепте оқыту сапасын жоғарлату, мектеп оқушыларының білімін халықаралық стандартқа сəйкестендіруден туындап, оның басты ерекшелігі белгіленген. Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі: Алдын ала ұсынылған бағалау шкаласы; Анық, айқындылығы; Бағаның əділдігі; Оқушының өзін бағалауына мүмкіндіктің берілуі. Критериалды бағалау міндеттері оқу үрдісінің əрбір кезеңінде оқушының дайындық деңгейін анықтауға, оқу бағдарламасына сəйкес оқытудың мақсаты мен нəтижелерінің жетістіктерін оқушылардың өздерінің талдауына, оқу бағдарламасын меңгерудегі олқылықтарды жою үшін оқушыларды ынталандыруға, сондай-ақ оқу бағдарламасының тиімділігін бақылауға, оқу үрдісін ұйымдастырудың жəне оқу материалын меңгерудің ерекшеліктерін анықтау үшін мұғалім, оқушы жəне ата-ана арасында кері байланысты қамтамасыз етуге негізделген. Осы орайда критериалды бағалаудың артықшылықтарына назар аударуға болады: оқушылар нəтижені талдау үшін бағалау критерийлерін білуге, түсінуге, рефлексияға қатысуға, яғни өзін жəне өз достарын бағалауға, нақты тапсырмаларды орындауда өз білімдерін қолдануға, ойларын еркін жеткізе білуге, сын тұрғысынан ойлай білуге дағдыланады. Қалай оқу керектігін пайымдайды [4]. Критериалды бағалау мұғалімдер үшін де сапалы нəтиже алуға ықпал ететін критерийлерді құрастыруға, өз жұмысын талдап, жоспарлау үшін ақпарат алуға, оқу үрдісінің сапасын жақсартуға, əрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, бағалаудың əр түрлі тəсілдері мен құралдарын қолдануға, оқу бағдарламасының мазмұнын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізуге мол мүмкіндік береді. Критериалды бағалаудың функциялары: -Ынталандыру; -Белсенділік; -Түзету; -Дамытушы Принциптері: 304

Нақтылық Əділдік Жүйелік. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын ала белгіленген критерийлердің нақты жиынтығымен өлшенеді. Оқушылардың пəн бойынша үлгерімі екі тəсілмен бағаланады: қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау [3]. Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады жəне тоқсан бойы жүйелі түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып, оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді жəне балл не баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді.Жиынтық бағалау оқу бағдарламасынның бөлімдерін (ортақ тақырыптарын жəне белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған оқушының үлгерімі туралы ақпарат алу мақсатында балл жəне баға қою арқылы өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау жəне жиынтық бағалау барлық пəндер бойынша қолданылады. Қорыта келе, бағалау жүйесі–білім сапасын арттыру болып табылады. Ал қазіргі заманғы білім сапасы дегеніміз ол білім алушының келешектегі өзінің əртүрлі жеке мəселелерін шешуге керекті, қажетті құзіреттіліктерін қалыптастыратын білім беру нəтижесі. Критериалдық бағалау жүйесін қолдану арқылы біз: 1. Оқушының тұлғалық бағытын белсенді позицияға бағыттау; 2. Тұлғаны өзіндік жауапкершілікке , тұғырлы нəтижеге, бағытқа жеткізу; 3. Білім алушылардың дайындық деңгейі мен өсу динамикасын кез келген кезеңде анықтау; 4. Əртүрлі жұмыстардан алған бағаларды дифференциалдауға болады (өздік жұмысы, күнделікті баға, үй жұмысы т.б.); 5. Құрылымдық бағалау мен нақтылы бағалаулар арқылы оқушының еңбегін анықтау; 6. Оқушының бағалау жүйесіне толық қанағаттануын аламыз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР-ның Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050»:Бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ./ online.zakon.kz /Document/doc_id=31305671.

2.Қ Р білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің №1118 Қаулысы – Астана: Ақорда, 2010 жыл 7 желтоқсан www.nkaoko.kz/documents/law_of_education 3.Оқушылардың оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесін енгізудің əдіснамалық жəне оқу-əдістемелік негіздері. //Əдістемелік құрал. Астана: Ы.Алтынсарин атындағы БжҒА.

4.Білім сапасын бағалау департаменті, «Критериалды бағалаудың кіріктірілген моделі», Əдістемелік ұсыныстар / Астана – 2013 ж.

305

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІККЕ ҮЙРЕТУ Егенова Назгул Атаевна, Ахметова Улжан Орынбасаровна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ОҚО бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының аға оқытушылары

Адамгершілік тəрбиесінің жалпы міндеті мектеп жасына дейінгі балалардың мінез-құлқы мен тəртібін, адамгершілік сезімі мен сана нышандарын, адамгершілік түсініктері мен мінез-құлқын қалыптастыру болып табылады. Адамгершілік сезім адамгершілік түсініктерді меңгерудің негізінде туып, балалардың іс-əрекеті мен мінез-құлқынан, тəртібінен көрініс табады. Адамгершілік тəрбиесінің міндетін жүзеге асыру барысында баланың бойында енді дами бастаған адамгершілік сезімдерін пайдалана отырып, үлкендерді сыйлауға, мəдени мінез-құлықтың қарапайым ережелерін, əдеті мен дағдыларын моральдық саналарын, мнез-құлықтарын, өзін жəне өзгелерді əділ бағалай білу қабілетін дамытып, қарапайым да күрделі сезімдер мен қарымқатынастар қалыптастыруға ықпал ете блуге үйрету көзделеді. Баланың алғашқы адамгершілік түсініктерін аңғарып, мінез-құлқы мен тəртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ – ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу-тəрбие ісінде, тікелей өмір тəжірибесінде ненің жақсы, ненің жаман екенін байқайды, жақсы мен жаманға үлкендер тарапынан берілген бағаны меңгереді. Психология ғылымы да баланың айналадағы болмысты дұрыс түсінуі мектеп жасына дейін қалыптасатын, олар өз айналасындағы адамдардың көзқарасы мен талпынысынан, мұраттарынан жастайынан-ақ үлгі алатынын дəлелдеді. Бірақ бұл өзгерістердің бəрі де өзінен-өзі немесе жүйкенің туа біткен заңдылық күші арқылы емес, əдейі мақсат көздеп ұйымдастырылған оқу-тəрбие үстінде іске асады. Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің нақты міндеттері: 1.балалардың үй-ішіне, жақындарына, құрбы-достарына, жалпы адамдарға, Отанға деген сүйіспеншілік сезімін тəрбиелеу; 2.адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез-құлқын, ұйымдасқан тəртібін, мəдениеттілігін, жақсы əдеті мен дағдысын қалыптастыру; 3.балалардың адамгершілік түсініктері мен қасиеттерін тəрбиелеу [1, 2] Адамгершілік тəрбиесінің мазмұнына баланың Отанға, адамдарға деген сүйіспеншілігін тəрбиелеу жатады. Ол үшін алдымен балалардың ата-анасына, үйіне, туған жеріне, оның табиғатына, өз ауылына, қаласына, туғантуысқандарына, дос-құрбыларына, балабақшаға деген сүйіспеншілік сезімін тəрбиелеу қажет. Елге сүйіспеншілікті тəрбиелеудің пəрменді құралы – халықтың тілі, мəдениеті мен көркемөнері.Ана тілі–халықтың тілі, мəдениеті мен көркемөнері.Ана тілі–халықтың тарихы,шежіресі,халықтың ең зор ақылшысы, 306

ұстазы деп бағалаған. Осы орайда, дана Абай: «Өнер алды – қызыл тіл»,- деп толғаса, Ғ.Мүсірепов: «Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық жоқ, тілден терең теңіз жоқ», - деп тілдің құдіретін ерекше бағалаған. Ал кемел жазушы М.Əуезов: «Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің əдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мəдениетті адам деп санауға болмайды», -деген. Ендеше, ерте сəбилік кезеңнен бастап баланы ана тілінде сөйлеуге үйрету, ауыз əдебиеті үлгілерімен сусындату ең маңызды мəселе. Бала əдеби шығармаларды: өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мəтел, батырлар жырын тыңдау арқылы ана тілінің байлығы мен əсемдігін меңгерумен қатар, оны сүюді үйренеді. Балаларды халықтың қолөнерімен, қазіргі композитордың сан түрлі азаматтық тақырыптарға арналған əндерімен таныстыру балалардың қуанышын, көңілді сезімін дамытып, еліне, туған жеріне, Отанға, т.б. сүйіспеншілік сезімін тəрбиелейді. [4] Адамгершілік тəрбиесінің мазмұнына балаларды интернациональдық рухта тəрбиелеу де жатады, өйткені ол адамгершілік тəрбиесінің негіздерінін бірін құрайды. Балабақшада көптеген ұлттың балалары бар, олардың бəрі бірдей тəрбиеленіп, бірдей қамқорлыққа бөленеді. Осының өзі-ақ балалардың бір-біріне жолдастық, достық сезімін тəрбиелеудің ең қолайлы жағдайы. Тəрбиеші суреттерді, көрке əдеби шығармаларды, əр ұлттың балалар əдебиетін пайдалана отырып, Қазақстанды мекендейтін сан ұлттың өмірі, тұрмысы, еңбегі, өнері жөнінде əңгімелейді,соның негізінде ұлттарға, халықтарға,жалпы адамзатқа деген сүйіспеншілік сезімін дамытуға мүмкіндіктер туады. Балалар арасында дұрыс қарым-қатынасты тəрбиелеу, тату балалар ұжымын құру–балабақша педагогінің негізгі міндеттерінің бірі. Балалар ұжымын тəрбиелеуде тəрбиеші адамгершілік принциптеріне сүйенеді. Адамгершілік тəрбиесінің мазмұнына баланың адамгершілік қасиеттерін тəрбиелеу жатады, əсіресе олардың үлкендерді сыйлау сезімін тəрбиелеу сəбилік шақтан басталады.Үлкендерді сыйлау–асқаралы да асыл сезім. Үлкендердің беделін мойындау, тыңдау, көңіл бөлу, құрметтеу, қамқорлық жасау сияқты балалардың, іс-əрекеттерін ұйымдастыру, бұл сезімнің көрініс табуы – жақсы тəрбиенің белгісі. Тəрбиеші өмірдегі барлық материалдық жəне рухани байлық үлкен адамдардың еңбегімен жасалғанын, оны өздері күнделікті өмірде пайдаланып жүргендерін нақты мысалдар келтіріп түсіндіреді. Үлкендердің білімі, еңбегі біздің шаттық өмірімізді қамтамасыз етіп отырғанын, əсіресе өзін қоршаған адамдардың: тəрбиешінің, дəрігердің, күтушінің, аспазшының, даяшылардың еңбегін айтып, оларды бағалауды жəне үлкендерді қалай құрметтеу, сыйлау керектігін үйретеді. Кейде балалар үлкендерді сыйлау керек екенін біле тұрса да, оны орындамайды, себебі бала білімін, тəртібін, іс-əрекетін байланыстыра алмайды, өзін жақсы алып жүргісі келеді, бірақ оны қалай орындауды білмейді, ал кейде баланың қызығушылығы сана тұрақтылығын басып кетеді, кейде бала сөзі мен ісін бірлікте алып жүре алмайды. Əрине, баланың білімі бірден оның мінез-құлқы мен тəртібіне айналмайды, оған ұзақ уақыт дағдылану,үйрену керек,тəрбиеші осыларды шыдамдылықпен қалыптастырғаны абзал.

307

Адамгершілік тəрбиесіне қарапайымдылыққа тəрбиелеу де жатады. Балаларды жөнсіз көп мақтау, артық бағалау зиянды ықпал етеді. Бұл кейде балалардың мақтаншақ, өркөкірек, жалқау болуына əкеп тірейді, əсіресе қабілетті балалардың іс-əрекетін əділ мадақтай отырып, оларға талап пен тапсырманы күшейте түскен жөн. Қарапайымдылыққа тəрбиелеудің негізі – баланың адамгершілік қасиетін дұрыс, əділ бағалау. Адамгершілік тəрбиесінің мазмұнына баланың мінез-құлқын тəрбиелеу жатады. Мінез-құлық дегеніміз–адамдардың өзін қоршаған ортаға, қоғамға, басқа адамдарға деген қарым-қатынасынан көрініс табатын тұрақты психикалық ерекшелігінің жиынтығы. Бұл ерекшелітердің ең бастысы- сана мен ерік. Мінез құлық өте ерте жастан бастап қалыптасады жəне саналы, ақылды ұйымдастырылған тəрбие ісіне бағынады. Еріктік сапаға: қажыр-қайрат, өзін меңгере алу, сабыр, төзім, мақсаттылық, шешімділік, тұрақтылық, ұстамдылық, батылдық, белсенділік жатады. Бұл қасиеттер балалардың іс-əрекет, еңбек, ойын, оқу-тəрбие жұмыстары үстінде көрініс тауып, қалыптасады. Қалыптасу балалардың ақыл-ойының дамуымен байланысты. Мектеп жасына дейінгі балалардың даму ерекшелігін ескере отырып, мектепке дейінгі педагогика төмендегі əдістерді белгіледі: 1.тəрбиеші мен ата-ананың үлгісі, күнделікті өмірден үлгі-мысалдар келтіру; 2.балаларға жақсы мінез-құлық пен адамгершілік ережелерін үйрету, соған сай балалардың іс-əрекеттерін ұйымдастыру; 3.сендіру, түсіндіру; 4.мадақтау, кінəлау, айыптау, жазалау; 5.бағалау. Үлгі ету – адамгершілік тəрбиесінің негізгі əдісі. Тəрбиеші мен ата-ананың үлгісі адамгаершілікке тəрбиелеудің əдісі ретінде басқа əдістермен бірлікте елеулі рөл атқарады. Үлгінің тəрбиелік күші баланың еліктегіштігіне негізделеді. Əсіресе мектеп жасына дейінгі балаларға үлгі ерекше сенімді ықпал етеді, өйткені лоар өзін қоршаған құбылыстарға, адамдардың іс-əрекетіне сын көзбен қарауды білмейді. Балалар көбінесе ата-анасы мен тəрбиешілеріне,жақсы көретін, құрметтейтін адамдарға, бір-біріне еліктейді. Балаларды адамгершілікке тəрбиелеуде сөзбен түсіндіру, сендіру, үйрету қажет.Тəрбиеші балаларға жағымды,жағымсыз қасиеттерді түсіндіріп, жаман іс-əрекеттерге қарсы тұра білу қабілетін тəрбиелейді. Түсіндіру–балалардың тəртібіне қойылатын талаптарды, олардың қажеттігінің себебін, оны орындаудың жолдарын ұғындырады. Сендіру – баланың санасына, сезіміне, еркіне мақсат көздей отырып əсер ету арқылы жағымды əрекеттерге, моральдық қасиеттерге баулиды. Ескерту–баланың жасаған кемшілігінің оңай жөндеуге болатын кезде қолданылады. [1, 3] 308

Қорыта келе, мектепке дейінгі кезеңде адамгершілекке тəрбиелеуде жағымды сезім мен сананың алғашқы элементтерін қалыптастырып, біртіндеп қарқындап дамытуға ықпал жасау көзделеді. Қолданылған əдебиеттер: 1.Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Оқу құралы. Алматы. 2012 2.Ж.Қоянбаев. Педагогика. – Астана, 1998 3.Ж.Əбиев, А. Құдиярова, т.б. Педагогика. – Астана, 1998 4.В.С. Мухина.Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы.А.Мектеп, 1986

ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ СЕТЕВЫХ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ СООБЩЕСТВ КАК РЕСУРС РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ Саворовская Татьяна Юрьевна тренер ЦУП ФАО НЦПК ИПК ПР «Орлеу» по Павлодарской области,

Вендерских Алена Владимировна учитель информатики и математики, школа «Стикс» города Павлодара,

Мисфахитинов Михаил Баткенович учитель математики и информатики Вознесенской СОШ Успенского района

В современных условиях реформирования образовательной системы Казахстана большие надежды возлагаются на то, что в системе повышения квалификации будут созданы условия для профессионального развития педагогов и внедрения лучшего мирового опыта. Составляя программы, мы прикладываем значительные усилия, чтобы выполнить эту задачу и максимально учесть потребности в обучении педагогов Павлодарской области. Как создать условия для того,чтобы деятельность сетевых профессиональных сообществ стала ресурсом развития системы повышения квалификации? Опираясь на изучение современных образовательных трендов, теоретически мы можем полагать, что это может произойти когда: • программы будут максимально учитывать потребности повышающих квалификацию; • педагог сможет участвовать в формировании программ повышения квалификации, в том числе формировать собственный пакет дистанционных курсов обучения; • преподаватели института станут мобильнее реагировать на потребности педагогов, широко используя для этой цели профессиональные сетевые сообщества, социальные сети и мобильные приложения к смартфонам. Реализация этих предположений видится нами через глобальную сетевую программу, которая позволит: • использовать профессиональное сетевое сообщество для дистанционного обучения; 309

• организовывать педагогов в региональной системе повышения квалификации через использование разнообразные интерактивных, деятельностных форм повышения квалификации; • стать ближе к педагогу за счет широкого использования социальных сетей и мобильных приложений; •оптимально интегрировать методические ресурсы повышения квалификации; • использовать разнообразные методы стимулирования творческой активности учителей в профессиональных сетевых сообществах. В основе моделирования сетевой среды повышения квалификации использовался опыт наших австрийских коллег. Материалы платформы WIFI предназначены для обучения преподавателей школ и колледжей. Одна из образовательных платформ WIFI занимается обучением через социальные сети, которые также популярны в Австрии, как и у нас в Казахстане.Данная платформа является инновационной и имеет ряд преимуществ:  Быстрая актуализация новых знаний и умений.  Каждый пользователь сам решает, когда и как он будет обучаться.  При получении доступа к платформе пользователю предоставляется вся информация о курсе и дидактический материал. Обучающая платформа имеет три части: 1.Обучающая платформа (где происходят курсы); 2.Контент (содержание); 3.Контрольные тесты и задания для пользователя. Основным технологическим компонентом сетевой среды повышения квалификации в разрабатываемой модели является индивидуальный образовательный маршрут (программа) повышения квалификации. Индивидуальный образовательный маршрут - это структурированная программа действий субъекта в сетевой среде повышения квалификации на некотором фиксированном промежутке времени. Структура индивидуального образовательного маршрута: 1.Фиксируется общий срок прохождения маршрута. Программа индивидуального образовательного маршрута предполагает ускоренный или замедленный темп профессионального развития участника сетевого взаимодействия, учитывает внешние обстоятельства его жизни.

2. Составляется временной график участия в сетевых событиях и выполнения дистанционных заданий по месяцам с указанием контрольных точек - сроков выполнения заданий, участия в событиях сети повышения квалификации. Содержательная структура индивидуального образовательного маршрута основана на выборе содержательных модулей профессионального развития: •обязательных модулей, которые предлагается освоить всем участникам взаимодействия; •модулей по выбору участника сети, которые входят в обязательную для выполнения часть индивидуального образовательного маршрута; 310

•факультативных модулей. Соотношение между тремя видами модулей определяется общей программой повышения квалификации. Каждый модуль обладает определенным числом часов (условных часов). Индивидуальная программа повышения квалификации реализуется различными способами - очно и дистанционно: •очная часть состоит из очных сетевых событий (установочной сессии, семинаров (по выбору), итоговой рефлексивной сессии).

•дистанционная часть - период между очными сетевыми событиями, во время которого участники обучаются и общаются опосредованно, осваивают материалы проектно - аналитических событий и дистанционных обучающих модулей,выполняют индивидуальные задания,выстраивают профессиональное общение в сети Интернет, разрабатывают итоговые проектные квалификационные работы (индивидуальные и коллективные). Целью установочных сессий является введение слушателей в инновационное образовательное пространство сетевой среды повышения квалификации, предоставление им возможности ознакомиться с картой образовательных ресурсов, разнообразием инновационных практик. С помощью полученной информации участники формируют проект индивидуальной программы повышения квалификации в рамках единой программы. Основные сессии состоят из очных, виртуальных событий и дистанционной части повышения квалификации. Их целью является реализация субъектами взаимодействия индивидуальной программы повышения квалификации, устранение собственных профессиональных дефицитов, развитие профессиональной компетентности. Целью итоговой рефлексивной сессии является экспертиза и самоэкспертиза реализуемых субъектами взаимодействия проектов, выполнения программы индивидуального маршрута повышения квалификации и самодиагностика профессиональной компетентности. Таким образом, в качестве требований к сетевой программе повышения квалификации и взаимодействия сетевое сообщество может выдвигать различные положения: •Модульность. Программа повышения квалификации может осваиваться и целиком, и отдельными частями в произвольном порядке и количестве.

•Интерактивность. Каждый участник программы имеет возможность трансформировать программу, сообразно индивидуальным предпочтениям.

•Проектный режим работы.

•Индивидуальная траектория профессионального развития.

•Конвертация результата сетевого взаимодействия в результаты повышения квалификации. Каждый участник сетевой программы повышения квалификации получает документ установленного образца в соответствии с освоением индивидуальной программы (сертификат, удостоверение, свидетельство), субъекты сетевых площадок сертифицируются как сетевые методисты сетевых программ повышения квалификации.

311

На основе программы повышения квалификации в сети выстраивается деятельность. Программа стандартизируется согласно внутрисетевым критериям. В отличие от образовательных программ, реализуемых в иерархических структурах, например в системе ИПК, стандартизированных по формальным признакам, сетевые программы стандартизируются с учетом того, что реализация этих программ предполагает относительную самостоятельность субъектов сетевой среды, готового достаточно продолжительное время находиться один на один с программой. Поэтому стандарты сетевых программ повышения квалификации как образовательных должны нормировать в качестве содержания образования деятельность, являющуюся ядром каждой программы. Учебная составляющая сетевой программы повышения квалификации в этом случае может становиться материалом, на котором отрабатываются способы осуществления деятельности. Сетевые стандарты могут фиксироваться в сетевом соглашении. Таким сетевым соглашением может стать рамочный договор,определяющий отношения между участниками сети (включая стандарты материальной, финансовой, организационной обеспеченности), конфигурацию и требования к программам, выставляемым каждым узловым субъектом (сетевой площадкой) в сеть. Необходимо сорганизовывать педагогов в региональной системе повышения квалификации через использование разнообразные интерактивных, деятельностных форм повышения квалификации. Преимущественной особенностью работы нашего сетевого сообщества so.orleupvl.kz, его сильной стороной, является содержание комментариев на форуме, которые носят конструктивный характер, обмен дидактическими материалами участников сетевого сообщества, и размещение множества полезных методических пособий и материалов. Слабой стороной не только нашего сетевого сообщества, но и многих сетевых сообществ является быстрое затухание сетевой активности педагогов после завершения курса обучения. Опыт говорит о том, что проблема не имеет решения, если не поменять кардинально всю практику работы в сетевом сообществе. Размещение методических материалов дает только небольшое увеличение количества просмотров, но не качественные сдвиги в характере сетевой активности педагогов. Основные отличия нашего предложения от того, что имеется на данный момент: от несистемного участия педагогов в деятельности нашего сетевого сообщества перейти к плановой системе сетевых событий, с обязательным анонсом события в социальных сетях. Сетевые события могут принимать форму • обучающий вебинар, • виртуальная конференция, • конкурс, • проект, • акция, 312

• Lesson Study, • виртуальная вечеринка, • "Творческая мастерская", или • тематический мастер-класс, • опрос, • обсуждение в чате, • фестиваль проектов, • телеконференция, • проектировочный семинар. Для активизации сетевой активности педагогов творческой группой на новый 2017 год составлена сетка сетевых событий, таких как: он-лайн опрос, обучающий семинар, конкурс проектов, конкурс на самого активного участника профессионального сетевого сообщества, виртуальная конференция, виртуальное исследование в действии, виртуальная вечеринка и так далее. Сетевое событие можно использовать как инструмент переноса опыта носителей инновационного профессионального опыта для взаимообогащения участников сетевой среды. Такие активные педагоги станут «центрами кристаллизации» сетевого взаимодействия, основными факторами мотиваторами повышения квалификации и инициаторами совместной деятельности в сети. В сетевых событиях могут принимать участие группы педагогов, школьные команды, представляющие интересы образовательных учреждений как коллективные субъекты общения и деятельности в сетевой среде. Формирование подобных коллективов может стать основой развития сетевых педагогических сообществ и залогом развития среды сетевого взаимодействия в региональной системе повышения квалификации. Значимыми субъектами в сетевой среде повышения квалификации являются станут наши преподаватели. Они, тьюторская команда, станут ключевым фактором в обеспечении эффективности профессионального общения, пусковым механизмом и центральным ядром всех процессов жизнедеятельности сети.Преподаватели являются «носителями» управленческих, организационно-педагогических функций на всех этапах запуска и развития сети. Нужно стать ближе к педагогу за счет широкого использования социальных сетей и мобильных приложений. Совокупность факторов влияния широкой социальной среды определена В. А. Ясвиным как «общественный ветер». Думаю, что нам очень важно не упускать этот мощный инструмент влияния на общественное сознание педагогической общественности, и участвовать в формировании «общественного ветра». Мобильное приложение WhatsApp, если будет систематически использоваться преподавателями для мгновенного оповещения педагогов о сетевых событиях, может стать мощным инструментом организации 313

эффективного взаимодействия всех заинтересованных участников сетевой среды.

Instagram поможет пропагандировать образцы лучшего педагогического опыта.

Facebook, Vkontakte, Odnoklssniki и другие социальные сети могут служить не только распространению бесполезного спама, но и анонсов сетевых событий нашей сетевой среды повышения квалификации. Для того, чтобы оптимально интегрировать методические ресурсы повышения квалификации, банк методических ресурсов на нашем сайте должен быть переструктурирован и существенно пополнен, так, чтобы сделать максимально доступными для учителей все материалы курсов, методические рекомендации, разработанные нашими преподавателями, видеоматериалы, и актуальную литературу, способствующую профессиональному росту. Нужно использовать разнообразные методы стимулирования творческой активности учителей в профессиональных сетевых сообществах. Среда профессиональных сетевых сообществ наполнена объектами, агентами и ситуациями, которые помогают нам думать по-новому и воспитывать в себе толерантность, критическое и корпоративное мышление. Поэтому важно использовать все возможности для поощрения сетевой активности учителей, от сертификатов и дипломов, до призов и денежных вознаграждений. Таким образом, обновленная сетевая среда даст возможность педагогам области: • формировать собственную программу профессионального развития, построенную на сетевом взаимодействии, • выбирать интересующие модули программы повышения квалификации, в основе которых лежит инновационный опыт, • знакомиться с содержанием отдельных модулей программы и понимать различия педагогических практик, которые представлены в сетевой среде, • осваивать образцы (модели) педагогической деятельности и строить собственную модель, в соответствии со своими профессиональными потребностями и реальными условиями.

• использовать разнообразные инновационные формы повышения квалификации (сетевые, дистанционные, накопительные, тьюторские), • интегрировать ресурсы повышения квалификации, • использовать ресурсы сетевой среды повышения квалификации для профессионально-личностного развития педагогов.

РАЗВИТИЕ НАВЫКОВ ФОРМАТИВНОГО ОЦЕНИВАНИЯ У УЧИТЕЛЕЙ И УЧАЩИХСЯ Саворовская Татьяна Юрьевна тренер ЦУП ФАО НЦПК ИПК ПР «Орлеу» по Павлодарской области, 314

Абильханова Гульсум Амантаевна учитель начальных классов Маралдинской СОШ Павлодарского р-на,

Жумабаева Жайнагуль Жандоллиновна учитель казахского языка и литературы СОШ №7 города Аксу

В системе образования Республики Казахстан определен новый вектор направления развития и модернизации казахстанской системы образования. Это разработка новых стандартов оценивания и расширение представлений о требованиях к образовательным результатам, процедурам оценивания учебных достижений обучающихся. Все это необходимо для создания новой информационно-образовательной среды и способствует личностному развитию обучающихся. Обзор национальной образовательной политики в сфере среднего образования Республики Казахстан, проведенный в 2014 году Организацией экономического сотрудничества и развития (далее - ОЭСР), показал, что программа средней школы является чрезмерно обширной, имеет академический и преимущественно теоретический характер, не способствует развитию навыков мышления высокого уровня. Об этом свидетельствуют результаты учащихся Казахстана в двух международных исследованиях - PISA (2012 г.) и TIMSS (2011 г.). Эксперты ОЭСР рекомендовали Правительству Казахстана провести полный анализ и пересмотр текущей учебной программы среднего образования, уменьшить чрезмерный упор на теорию и предусмотреть развитие практического применения знаний. Сегодня важной целью оценивания в школах является совершенствование процесса обучения и повышение эффективности педагогического процесса. Оценивание становится инструментом совершенствования умения учиться,а не тестированием умственных способностей. Оценивание грамотно спланированное, позволяет педагогу получать больше информации об образовательных потребностях обучающихся и адаптировать процесс обучения к возрастным особенностям учеников с целью улучшения уровня усвоения материала. Основные направления совершенствования процесса оценивания в современных условиях:  внедрение критериальной системы оценивания;  изменение принципиальных подходов к организации оценочного процесса учителя и, как следствие, планирование образовательных результатов с позиций интеллектуального развития ученика;  использование формативного оценивания для развития умения учиться;  внедрение внешнего суммативного оценивания для большей объективности;  развитие навыков само- и взаимо- оценки для повышения внутренней мотивации учащихся;  эффективное применение обратной связи и рефлексии обучающихся для совершенствования процесса обучения.

315

Как показал опыт Назарбаев Интеллектуальная Школа, введение критериального оценивания решает многие проблемы оценивания, влияет на определение и повышение успешности учебной деятельности учащихся посредством использования определенных параметров (критериев), позволяющих связать систему оценивания с целевыми установками как отдельного учебного курса, так и формирования компетентностей учащихся на соответствующей ступени школьного образования. Критериальное оценивание может быть и формирующим (формативным) и результирующим (суммативным). Под формативным (текущим) оцениванием (далее – ФО) понимается определение текущего уровня усвоения знаний и навыков в процессе повседневной работы на уроке и/или дома, осуществление оперативной взаимосвязи между учеником и учителем в процессе обучения. Оно позволяет учащимся понимать, насколько правильно они выполняют задания в период изучения нового материала и достигают целей и задач обучения [1]. Результирующим (суммативным) оцениванием является систематическое суммирование результатов обучения с целью принятия решений о дальнейшем обучении [1]. Для учителей критериальное оценивание содержит ясные указатели для организации учебного процесса и конкретные критерии для оценивания уровня усвоения учебного материала учащимися, делает процесс оценивания объективным и последовательным, облегчает процесс оценивания прогресса учащихся. Для учащихся критериальное оценивание обеспечивает четкое понимание учебных целей, ожиданий, критериев оценивания и способов улучшения собственной работы. У учащихся есть конкретные ориентиры в понимании того, что ждет от него учитель. Когда ученики привыкают регулярно использовать критерии оценки, они начинают нести больше ответственности за конечный результат обучения. Это снимает вопросы типа "За что такая оценка?" и создает условия для самостоятельной работы учащихся. Чтобы свести к минимуму субъективные моменты при выставлении отметок, каждый уровень достижений, отмечаемый определенным баллом, снабжается более или менее подробным описанием-дескриптором: это позволяет легко превратить цифру-отметку в словесное описание достигнутого и отмеченного уровня, это облегчает процесс выставления отметки и снижает роль эмоционального фактора в этом процессе. В основу критериального оценивания положены принципы:  оценивание является неотъемлемой частью процесса обучения;  учитель оценивает через использование разнообразных методов формирующего оценивания;  конструктивный комментарий ФО содержит информацию о качестве обучения;  должно вырабатывать у учащихся способность правильной самооценки и желание постоянно улучшать результаты учёбы; 316

 направлено на конечный результат обучения;  выявляет возможности каждого ученика, а не его недочёты;  информирует участников процесса обучения о том, что и как необходимо изменить в преподавании, в обучении;  способствует сотрудничеству учителей и учащихся через конструктивную обратную связь;  выявляет значимость обучения;  свидетельствует об успехах и об оптимизации учебного процесса. Формативное оценивание неоъемлимый элемент критериального оценивания. Оно значимо для учеников, так как ученик должен научиться сам ставить перед собой учебную задачу, найти способы её решения и оценить собственные действия и достижения. Формативное оценивание обеспечивает эффективную обратную связь между учителем и учащимися. При этом учитель получает объективную информацию о степени освоения каждым учеником учебного материала, своевременно выявляет недостатки и пробелы в знаниях учащихся. Данный вид оценивания соотносится с возрастными особенностями развития детей. Самооценивание и рефлексия дают ученикам возможность оценить собственное развитие, возможности и планируемый прогресс, результативность учебного процесса и способы и средства для его улучшения. Включение самооценивания в ежедневную структуру учебных занятий является решающим фактором в подготовке уверенных, самостоятельных учеников, однако это требует тщательного планирования и последовательного воплощения в учебном процессе. Творческие принципы планирования оценочной деятельности:  Отказ от шаблона в организации урока, от рутины и формализма в проведении оценочной деятельности.  Максимальное вовлечение учащихся класса в активную деятельность на уроке, в том числе, и в оценочную деятельность.  Создание условий для того, чтобы ученик взял на себя ответственность за свое обучение.  Поддержка альтернативности, множественности мнений, ценность «голоса ученика».  Развитие функции само и взаимооценивания на уроке как условие обеспечения взаимопонимания, побуждения к действию, ощущения эмоционального удовлетворения и включенности в социум класса ученика.  «Скрытая» (педагогически целесообразная) дифференциация оценивания учащихся по индивидуальному прогрессу метапознавательных способностей.  Использование оценки в качестве формирующего (а не только результирующего инструмента). Инициативная группа творчески работающих учителей, включая и соавторов статьи разработала и провела ряд мастер –классов, демонстрирующих методику использования заданий для формативного оценивания на уроках как в начальной школе, так и в среднем звене.

317

С их помощью были сформулированы основные рекомендации сертифицированным учителям по планированию оценочной деятельности на уроке: 1.Учитель при планировании должен ставить комплексные цели, учитывая, что реализация когнитивных целей зависит от эмоционального фона урока и качества коммуникаций в учебном коллективе. В соответствии с целями выбирать методы и способы оценивания - такие, которые способствуют развитию внутренней мотивации.

2.Цель урока должны быть сформулирована с позиции ожидаемых результатов (с позиции ученика) по таксономии Блума. Лучше всего, если цель поставлена самим учащимся. Учителю необходимо вовлекать учеников в обсуждение целей и с помощью ФО выяснить, насколько осознанно поставлена цель и понимают ли учащиеся шаги по достижению поставленной цели.

3.При постановке цели необходимо определять показатели, которые помогут учителю и учащимся проверить достигнута ли цель. Критерии успеха по достижению самой учебной цели могут быть сформулированы самими учениками или учителем в зависимости от сложности темы.

4.В процессе выполнения каждого учебного задания должна быть предусмотрена стратегия ФО, которая позволит учителю определить степень понимания ученика на данном этапе урока. Стратегии формативного оценивания нужно выбирать конструктивные, которые содержат достаточно четкие указания на то, что нужно сделать, чтобы добиться ожидаемого результата. Просто смайлики, похвала, жесты способствуют развитию мотивации, но не содержат конкретных ориентиров для учащихся при выполнении учебной работы.

5.Хорошо, если задания будут составлены по технологии компетентностноориентированного обучения и будут включать мотивационную формулировку (где ученик сможет применить полученные задания), критерии успеха, оценочную карту. Критерии к оцениванию каждого задания разрабатываются учителем на основе принципов критериального оценивания. Чем прозрачнее для ученика критерии оценивания, тем выше вероятность достижения ожидаемых результатов.

6.При подведении итогов урока учитель должен вернуться к целям урока и совместно с учениками определить уровень достижения цели. Хорошо, если учитель для оценивания планирует такой прием оценивания, который позволяет увидеть результаты обучения каждого учащегося. ЛИТЕРАТУРА: 1.«Руководство для учителя», НИШ, 2015 год.

2.Питерс Т. «В поисках совершенства». Бесплатная электронная библиотека. Режим доступа: http://www.dissers.ru/books/1/6074-7.php

318

ВЫЯВЛЕНИЯ И ПРЕОДОЛЕНИЯ КРИЗИСНЫХ ЯВЛЕНИЙ В УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ ПОСРЕДСТВОМ ВНЕДРЕНИЯ МОНИТОРИНГА КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ Лукина Елена Юрьевна, Овсянникова Елена Евгеньевна Заместитель директора по УР, заместитель директора по ОЭР КГУ «Средняя школа №29» акимата города Усть-Каменогорска

Проблеме повышения качества образования в последнее время уделяется огромное внимание. В настоящее время начата работа по созданию национальной системы оценки качества образования, позволяющей получать объективную информацию об эффективности деятельности системы образования, прогнозировать направления ее развития. Управление качеством образования не достижимо без мониторинга. В рамках мониторинга проводится выявление и оценивание педагогических действий. При этом обеспечивается обратная связь, показывающая соответствие фактических результатов деятельности педагогической системы ее конечным целям.Главное–правильно оценить степень, направление и причины отклонений. В образовательном учреждении всегда велась работа по диагностике УВП. Однако, в новых условиях развития образовательного учреждения назрела необходимость такой системы оценки качества образования, включающий в себя совокупность организационных и функциональных структур, обеспечивающих на единой концептуальнометодологической основе оценку образовательных ресурсов, образовательного процесса, образовательных результатов и выявление факторов, влияющих на их качество. Ожидаемые результаты внедрения системы оценки качества образования: * создание целостно-мотивационного поля для реализации идеи мониторинга качества образования; * отработка технологии мониторинга качества образования на уровне ОУ; * внедрение основных блоков информационного обеспечения мониторинга качества образования; *отработка процедуры получения диагностической информации о результатах обученности, состояния здоровья учащихся, профессионализма педагогических и руководящих кадров; *получение сведений о состоянии качества основных видов деятельности и результатов работы как в целом по школе, так и по отдельным методическим объединениям, по учителям; *осуществление анализа результатов самообследования ОУ по качеству образования; *создание банка данных по результатам мониторинговых исследований качества образования; * рост личностных достижений педагогических работников и обучаемых. Способы получения информации: анализ статистических данных, анкетирование, тестирование, экспертное оценивание, анализ документов, диагностические методики и процедуры.

319

Основные направления системы оценки качества образования: -мониторинг качества образования на основе государственной (итоговой) аттестации выпускников 9 классов; -мониторинг качества образования на основе государственной (итоговой) аттестации выпускников 11 классов (в том числе ЕНТ); -мониторинг качества образования на основе результатов государственной аттестации и лицензирования образовательного учреждения; -мониторинг и диагностика учебных достижений учащихся по завершению начальной, основной и средней школы по каждому учебному предмету и по завершению учебного года (в рамках стартового, рубежного и итогового контроля, заполнение портфолио учащихся и педагогов); -работа в рамках внедрения информационной системы автоматизированных систем ОСОКО, предназначенной для формирования единого информационного образовательного пространства,что позволяет организовать не только общение и коллективную работу, но и позволяет реализовать принципы открытости в оценке достижений образовательного учреждения,общественного участия в управлении образовательным учреждением; -презентация творческого портфолио учителя, МО; -результаты участия учащихся и педагогов школы в конкурсах, соревнованиях, олимпиадах; -психолого-педагогическое обеспечение развития и поддержки творческого потенциала личности школьника; -совершенствование системы воспитательного процесса. Создавая мониторинг своей школы, мы постепенно формировали свое представление об образовательном мониторинге, его роли, месте в педагогической, управленческой деятельности, рассматривая его как механизм слежения и контроля за качеством образования с привлечением современных ИК-технологий (т.е.обработка,хранение информации осуществляется с помощью компьютера и определенных программных средств: наиболее широко на данном этапе используются электронные таблицы Exсel, табличный процессор Word). Для построения системы мониторинга качества образования необходимо определить её методологическую и содержательную основу. В качестве методологической основы при построении системы мониторинга качества образования могут выступать различные подходы к обеспечению качества образования, из которых наибольшее распространение получили следующие три подхода: подход, основанный на регулировании «входа» системы; подход, в основе которого регулирование «выхода» системы и подход, основанный на регулировании «входа» и «выхода» системы [1]. Из трёх представленных подходов в качестве методологической основы для построения системы мониторинга мы выбираем третий. Качество целей, качество условий, качество процесса и качество результата являются критериями развития системы мониторинга качества образования.

320

Содержательной основой системы мониторинга качества образования в контексте школы являются определяемые цель, объект, предмет и гипотеза исследования. Цель - получение объективной и достоверной информации о состоянии качества образования УВП. Объект исследования – качество учебно-воспитательного процесса. Предмет исследования – мониторинг как основа управления качеством образования. Гипотеза-внедрение мониторинга качества образования будет способствовать дальнейшему развитию образовательного процесса школы в целом и каждого педагога в отдельности, а также, позволит разработать стратегический план деятельности. Цель, объект, предмет и гипотеза легли в основу содержательного аспекта мониторинга. Процессуальную основу построения системы мониторинга качества образования определяют задачи. Анализ психолого-педагогической литературы по данному вопросу, программа мониторинга качества образования в рамках ОЭР, программа мониторинга качества воспитательного процесса легли в основу системы мониторинга качества образования школы. ПРОГРАММА МОНИТОРИНГА КАЧЕСТВА УЧЕБНО-ВОСПИТАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА Качество целей I. Соответствие поставленных целей УВП социальному заказу общества, нормативным документам в сфере образования.

II. Соответстви е поставленных целей УВП запросам учащихся, их родителей, общественных организаций.

III. Соответстви е поставленных целей УВП педагогической концепции организации образования.

Качество условий I.Организационное обеспечение 1.1. Профессиональный уровень педагогов.

1.2. Количественные и качественные оценки материально - технического обеспечения УВП.

1.3. Управленческие условия.

1.4. Социально-средовые условия.

1.5. Наличие учреждений дополнительного образования.

II. Методическое обеспечение 2.1. Наличие учебных программ и планов, реализующих ГОСО.

2.2. Наличие учебных планов по дополнительным образовательным услугам.

2.3. Наличие УМКД по предметам учебного плана.

321

Качество Качество процесса результата III.Организация учебно- I.Количественны е показатели воспитательного (движение, процесса 3.1. Качество возрастной деятельности учителя и состав, классного руководителя. мальчики, 3.2. Административная девочки). деятельность учителя и II.Успеваемость классного руководителя. (уровень зна3.3. Информационная ний, причины деятельность учителя и пробелов, классного руководителя. трудо3.4.Аналитическая устройство деятельность учителя и выпускников, классного руководителя. уровень 3.5. ОрганизационноОУУН, координирующая итоговая деятельность учителя и аттестация, классного руководителя. ЕНТ, ВОУД).

3.6. Коммуникативная II.Уровень деятельность учителя и здоровья классного руководителя. (физическое 3.7. Деятельность здоровье, учителя и классного физическая руководителя, на- под-

IV. Соответствие поставленных целей УВП прогнозируемым конечным результатам.

2.4. Качество разработки правленная на результат. учебных программ и планов.

2.5. Психологопедагогическое обеспечение учебно-воспитательного процесса 2.6. Информационное обеспечение учебновоспитательного процесса.

готовленность к занятиям физкультуры, психологическ ая сформированн ость коллектива класса, мотивационная направленность).

V.Уровень воспитанности учащихся.

V.Уровень удовлетворённ ости всех участников образовательно го процесса результатами УВП.

Мы можем конкретизировать отдельные показатели системы мониторинга. В разделе качество условий (материально-технические, кадровые, управленческие и социально – средовые условия, методическое обеспечение) остановимся на управленческих условиях. Они раскрываются через организационно-управленческую структуру школы. Организационноуправленческая структура школы разработана в соответствие с требованиями СМК и включает такие структурные подразделения как Педагогический совет, администрация (директор, заместители директора по УР, ВР, ОЭР, ХР),Попечительский совет,Учебно-методический совет, библиотека, психологическая служба, школьные методические объединения, творческие группы учителей, профсоюзный комитет, бухгалтерия, отдел кадров, эксплутационно-хозяйственная служба.Определены направления деятельности каждого структурного подразделения и их компетенция. В школе разработаны Положения всех подразделений, входящих в организационно-управленческую структуру. По критерию качество процесса, мы можем конкретизировать такие показатели, как профессионально-педагогическая поисковая и исследовательская активность, владение инновационной (проектной) деятельностью, информационно-аналитическая деятельность. Профессионально-педагогическая поисковая и исследовательская активность проявляется через участие педагогов в работе творческих групп учителей школы и города. Педагоги принимают участие в городских и областных конкурсах: «Лучший менеджер образования», «Учитель года», «Самый классный-классный», городских, областных и республиканских 322

научно-практических конференциях. В рамках учебно-методического совета школы проводятся семинары-практикумы, открытые уроки с ИКТ, творческие отчёты, самопрезентации учителя, дни творчества, групповые и индивидуальные консультации. По критерию качество результата. Администрация школы работает над созданием банка данных, полученных в ходе мониторинга, по многим направлениям,в частности: количественные показатели, уровень успеваемости,качества знаний,организация процесса обучения (посещаемость учебных занятий, использование ИКТ,работа с мотивированными учащимися и др.), уровень воспитанности учащихся, уровень работы по сохранению здоровья детей. Эти данные используются педагогическим коллективом при разработке и мониторинге качества образования школы, составлении учебного плана, постановке задач учебно-воспитательной работы. Накопленный опыт работы школы в этом направлении позволяет сделать вывод о том, что именно результаты диагностических исследований определяют, насколько рациональны педагогические средства, реализуемые в управлении учебновоспитательным процессом школы. Мониторинг успеваемости учащихся позволяет видеть динамику (возрастание и убывание) основных показателей успешности каждого класса и принимать управленческие решения в зависимости от этой динамики: брать классы на классно-обобщающий контроль, включать необходимый контроль в план ВШК. Мониторинг посещений учащимися учебных занятий позволяет получать актуальную информацию об учащихся, допускающих пропуски занятий без уважительной причины. Данный контроль осуществляется нами ежемесячно с опорой на информацию, предоставляемую классными руководителями в виде специального шаблона-матрицы. Актуализация банка данных по данному направлению осуществляется 1 раз в четверть. В зону внимания попадают учащиеся, пропустившие 3 и более дня без уважительной причины. Выясняются причины пропусков, принимаются управленческие решения, направленные на предотвращение этих причин (информирование и беседы с родителями, учеником и пр., в зависимости от каждого конкретного случая). Если в следующей четверти пропуски повторяются, информация об учащемся заносится в банк данных и ученик попадает в категорию «Склонного к пропускам занятий». В результате такого мониторинга в школе отсутствует отсев учащихся. Одно из приоритетных направлений работы школы – работа по созданию условий для самовыражения учащихся, проявления творчества, т.е. со способными и мотивированными учащимися. Создан банк данных учащихся, проявляющих способности в разных сферах деятельности. Создаются условия, способствующие развитию различных способностей учащихся. В школе работает научное общество учащихся, учащиеся принимают активное участие в 323

различных олимпиадах и конкурсах, в том числе дистанционных. Данная информация также представлена в виде мониторинга. С целью получения целостного представления о личности школьника нами осуществляется мониторинг состояния здоровья учащихся. Также в нашей школе регулярно осуществляется мониторинг ИКТкомпетентности педагогов. Анализ результатов обучения учащихся, так же как анализ действий учителя позволяют обеспечить свободу творчества педагога, постоянный рост профессионального мастерства, оценить с помощью диагностической информации способность учителя и учащихся к саморазвитию, а также создать необходимые для этого условия. Таким образом, результаты мониторинговых исследований позволяют скорректировать содержание обучения, обосновать правомерность тех или иных управленческих действий. Точнее сказать, мониторинг качества образования является одним из основных инструментов, способствующих повышению эффективности управления школой. ЛИТЕРАТУРА: 1.Поташник М.М. Качество образования: проблемы и технологии управления // М.М. Поташник. М.: Педагогическое общество Россия, 2002, 352 с.

2.Поташник М.М. Оптимизация управления школой. – М., 1991.

3.Варнавина И.М. Методические основы мониторинга качества образования в общеобразовательном учреждении: методические рекомендации. // Салехард: ЯНОИПКРО, 2006. ТРЕХЪЯЗЫЧИЕ-ВЕЛЕНИЕ ВРЕМЕНИ Жаркеева С.Ж. учитель русского языка и литературы СОШ№19 г.Уральска

Язык—это ключевое явление культуры, вероятно, главный механизм национального единения,инструмент возникновения и воспроизводства нации как социальной структуры.Язык, являясь средством общения, формирует ребенка как личность.Именно через язык ребенок познает культуру, традиции, национальное достояние, богатства, унаследованные от предков. Изучая языки других народов, ребенок не только просто узнает слова, как они звучат и что они означают, но и глубже познает культуру этих народов, их обычаи, традиции, знакомится с устным народным творчеством, национальными играми. И через познание многообразия мировой культуры формируется чувство любви к Родине, гражданский патриотизм, гордость за свой народ и свой язык. В рамках сохранения языкового многообразия в Казахстане предполагается, прежде всего, создание условий для обучению родному языку представителей этносов, проживающих в Казахстане. Для этого планируется оказание участникам образовательного процесса учебно-методической помощи, а также привлечение опытных педагогов-носителей языка, использование международного опыта и современных технологий при обучении родным 324

языкам.В ходе торжественного собрания, посвященного 25-летию Независимости Казахстана, глава государства Нурсултан Назарбаев заявил,что Казахстан должен развивать политику трехъязычия. "Мы принимаем активные меры по развитию трехъязычия, - начал Назарбаев. - Казахстан создал все условия, чтобы каждый этнос сохранял свой язык, культуру и традиции. Еще раз хочу сказать: в нашей стране никто не должен ущемляться по принципу принадлежности к тому или иному языку". Назарбаев отметил, что знание русского языка является историческим преимуществом казахской нации, обеспечивший ей выход на мировую культуру и мировую науку. Кроме того, президент отметил необходимость качественного "рывка" в изучении английского языка, который способен открыть для каждого казахстанца новые безграничные возможности в жизни".Многие сильные мира сего признают, что Президент Назарбаев умеет чувствовать будущие перемены. В действительности, он давно и много генерирует идеи по развитию национального образования, способные заложить основы для успеха. Может показаться, что его мало кто правильно слышит, однако, за это время в Казахстане открылись широкая сеть Назарбаев интеллектуальных школ и самый передовой вуз в Центральной Азии Назарбаев Университет. Обучение на трех языках, владение ими в совершенстве, будет способствовать приобщению учащихся к культуре и традициям разных народов.А это есть ни что иное, как формирование поликультурной личности. На сегодняшний день в казахстанском обществе проводится политика трехъязычия, направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского языков.Важной задачей является изучение английского и других иностранных языков. Это один из ключевых компонентов лексического капитала казахстанцев является знание иностранных языков как средства делового и международного общения. Почему же так важно знать три языка? Казахский язык является не только государственным языком, но и родным языком для каждого казахстанца. И русский и английский языки являются не только средствами общения, но и оптимальными каналами получения мировых знаний. Изучение нескольких языков будет способствовать более активной интеграции Казахстана в экономическую и культурную сферу мирового сообщества. Но достижение этой цели возможно лишь при создании в Казахстане целостной системы образования на трех языках в рамках школы. Возможности для создания такой системы в Казахстане уже имеются. Материальная база наших школ уже сейчас позволяет вести обучение с использованием информационных технологий и дает возможность решать задачи проверки уровня знаний учащихся; применение компьютера в качестве мультимедийного пособия; использование электронных учебников и Интернета. Цель введения трехъязычия на современных уроках в школах – развитие и формирование социально и профессионально ориентированной культурной личности, владеющей несколькими языками.В связи с этим науроках и факультативах по 325

русскому, казахскому и английскому языках учителя применяют различные инновационные технологии для повсеместного развития трехъязычия.Особая роль отводится формированию предметно-дидактической среды для погружения в языковое пространство, которая включает в себя:  Музыкальный и аудио-материал на кассетах, дисках, иных носителях;  Словесные настольно-печатные игры, пособия, книги;  Ситуативные ролевые, театрализованные игры с лингвистическим содержанием;  Банк фольклорных материалов, которые являются богатейшим источником познавательного и духовно-нравственного развития детей. У полиязычного образования много положительных сторон.У учеников формируются все компоненты иноязычных коммуникационных компетенций. Коммуникационная компетентность позволяет использовать разнообразные средства устной и письменной коммуникации на казахском и других языках.Анализ казахстанской образовательной политики, проводимой в рамках Государственной программы развития, свидетельствует, что ее основным направлением является поворот к общемировым трендам. Наша страна активно интегрируется в мировое пространство, где идет жесткая конкуренция экономик, технологий, образовательных систем и т.д. Соответственно реформа образования должна проходить согласно общепринятым международным стандартам, которая бы открыла перед казахстанской молодежью новые возможности и перспективы. Благодаря поэтапному внедрению трехъязычия нововведение должно успешно войти и прижиться в казахстанском среднем образовании, тем более что данная программа уже успешно используется в «Назарбаев интеллектуальных школах». Многоязычие необходимо для построения открытого демократического общества, интеграции Казахстана в мировое сообщество, а английский язык нам нужен для выхода на мировую арену. Казахстан планирует войти в тридцатку конкурентоспособных стран мира, и каждый казахстанский выпускник должен быть конкурентоспособным. Целью трехъязычного образования является формирование человека, обладающего чувством уважения и понимания к другим культурам, умеющего жить в мире и согласии с людьми разных национальностей. Выпускник современной школы должен качественно владеть иностранным языком, так как наука, развитие, информационные технологии в мире – все идет на английском языке. Для старшеклассников важно продолжать свое образование не только в Казахстане, но и в вузах ближнего и дальнего зарубежья. В процессе внедрения системы обучения на трех языках возникает вопрос подготовки учителей-предметников, способных преподавать на английском языке географию, историю и другие предметы. Для этого нужно подготовить квалифицированные кадры, особенно в сельских школах. Сейчас в учебных заведениях страны есть все необходимые условия для внедрения в образовательный процесс новых технологий, инновационных методов, которые 326

активизируют процесс языкового обучения.В настоящее время в мировой системе образования усиливаются две главные тенденции – это стремительное развитие информационно-коммуникационных образовательных технологий и повышение образовательного уровня населения, в первую очередь за счет расширения доступа к образованию. Благодаря внедрению трехъязычного образования казахстанские школьники смогут углубленно изучать казахский, русский и английский языки. Также введется преподавание нескольких предметов естественно-научных направлений на английском языке.Знание иностранного языка–это назревшая жизненная необходимость, поскольку интенсивные темпы и уровень развития науки и техники в мире требуют владения иностранными языками для более качественного и полноценного получения знаний и навыков. Чем больше языков знает человек,тем лучше.Необходимо также получать новые технологии в образовании, а без знания языков это невозможно. Цивилизованный человек должен знать не только свой родной язык, но и международные языки общения. Мы так воспитаны, что еще 250 лет назад хан Абылай подписал дружбу с Россией, чтобы изучать русский язык, это наши традиции, ведь мы ближние соседи и нам необходим русский язык. Трехъязычное образование необходимо начинать с детства, потому что для того, чтобы обучатся в зарубежных школах, университетах и колледжах, нужно знать прежде всего английский язык. Обучение детей с самого первого класса на трех языках дает им перспективы и возможности широкого доступа получения образования в мировом пространстве. Сейчас ведь у нас эра Интернета и интеграции, и, конечно, если человек не знает языки, он не имеет возможности общаться с миром и не имеет возможности развиваться,будущее требует мобильности. А меж тем, это самое будущее уже можно «пощупать» сегодня. Я прочитала о том,что не так давно на международных образовательных выставках была представлена уникальная образовательная платформа, которая способна в полной мере ответить на вызовы времени, существенно расширить и значительно улучшить образовательный процесс в наших школах. Речь идет о системе «Интеллектуальная школа». За этим скромным названием стоят почти 40 лет наработок ученых, программистов и лучших педагогов. В итоге, получилось то, чего еще никто не предлагал - самый передовой продукт, гарантирующий 100%-ный эффект и успех. Возможности «Интеллектуальной школы» настолько удивительные, что сегодня кажутся фантастическими. К настоящему моменту она получила развитие до состояния «внедрение «под ключ»и даже-успешную апробацию. а идеология, которая заложена в «Интеллектуальной школе» - взаимосвязь контента, карты знаний и интернета это идеология образования будущего. Таким будет образование через 5-6 лет. Это неизбежность, которая определяется ускоряющимися процессами компьютеризации и информатизации общества. В эти дни казахстанское общество активно обсуждает практически состоявшийся переход на трехъязычную систему образования. Мнений много. Сама по себе идея нового 327

министра образования Ерлана Сагадиева, аргументированно озвученная им еще на конференции TEDxAlmaty в 2013 году, несет в себе правильные устремления. И общество их понимает и принимает. Однако, суть идеи вызывает вопросы, на которые не просто ответить. В идеале, чтобы дети уже сейчас свободно заговорили на трех языках, нужно, что бы у них было по три мамы: казахская, русская и английская. Невольно, на память приходит институт иностранных нянь и гувернанток, широко распространенный в царской России XVIII - XIX веков... Но, если с детьми еще можно как-то «договориться», то как быть с учителями, особенно младших классов? Да запросто! Еще в тот момент, когда собеседники рассказывали о своем предложении, на миг показалось, что система«Интеллектуальная школа» способна столь же легко, как заполнить журнал, «говорить» с детьми на трех языках! В самом начале ведь шла речь о том, что казахстанская сторона перевела на три языка учебники для «Интеллектуальной школы» по химии и физике, а в данный момент переводится модуль по геометрии?! Так почему бы не перевести все остальные модули на казахский и английский? А поскольку учитель в этой системе примеряет роль тьютора - наставника, ему будет достаточно знать всего один из трех языков, чтобы управиться с теми функциями, которые ему остаются! По крайней мере, на начальном этапе это удивительное по изяществу и простоте решение. Конечно, компания-разработчик системы может понести не малые финансовые расходы, но ведь оно того стоит! В этой связи, министерству образования вдвойне стоило бы обратить внимание на «Интеллектуальную школу». Учителя также придется освоить эту программу,но …дорогу осилит идущий! Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками! Список литературы : 1.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. – 2014. – № 218– 219. – 10 июля.

2. Послание Президента РК народу Казахстана «Стратегия «Казахстан2050» – новый политический курс состоявшегося государства» // 3.www.strategy2050.kz; 4.Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2011-2020 годы / www.edu.gov.kz/ru/zakonodatelstvo.

5.Руководство для учителя (Второе издание) АОО «Назарбаев Интеллектуальные школы», 2015 г.

МУЗЫКА ПƏНІНЕН ИНТЕРАКТИВТІ ТАҚТА МҮМКІНДІКТЕРІН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУҒА ҮЙРЕТУ Тлеумагамбетов К.О. БҚО, Орал қаласы №33 ЖОББМ жоғары санатты музыка пəні мұғалімі 328

Қазірге кезде оқу үдерісі ақпараттық технологиялардың кең таралуынсыз елестетілмейді.Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің музыка пəнінен əдістемелік білімдерін қалыптастыруда да ақпараттық технологияларды, соның ішінде интерактивті тақтаның мүмкіндіктерін музыка пəнін оқытуда тиімді пайдалануға үйретудің маңызы орасан зор болып отыр. ХХІ ғасырдың əлемдік ақпараттық құрылымы түрлі ақпараттық технологияларды, соның ішінде, білім беру жүйесіндегі дамыту ақпараты экономикалық категорияға айналдырды. Отандық білім беру жүйесін оқу ақпараттық технологиялар нарығы электрондық оқу басылымдарын жасақтау жағына қарай бет бұрғызды, бұл Қазақстанның білім беру жүйесінің электрондық басылымдар мен интерактивті əдістемелер оқыту ортасының ажырамас бөлігі болып табылатын əлемдік білім беру кеңістігіне ену мəселесін шешуге көмектесіп отыр. Білім қазіргі кезде адамның зияткерлік дамуының маңызды көрсеткіші болып табылады.Ол үздіксіз жəне жүйелі түрде дамып отыруы тиіс, дегенмен, кез келген адам білімді қарқынды дамып отырған ақпараттық кеңістікте өз бетімен таба алмайды [1]. Қызығушылық–бұл тұлғаның белгілі бір саламен байланысты бағытталуының басты компонентерінің бірі. Адам өзін қоршаған ортадан өзіне маңызды мен құндыны таңдауға құқылы, бұл оның жалпы мəдениеттік деңгейінің көрсеткіштерін анықтайды.Адамға зерттелетін нақты пəн ғана емес,оны тану жолы да қызықты болуы үшін оқу қызығушылыққа айналатындай жағдай жасап,оқу-танымдық үдерістің тартымды əсерін молайту қажет. Қазіргі таңда білім алушының түрлі ақпараттың толассыз ағынында бағытталуы қиынға түсіп отыр, ол үшін оның талдау, құрылымдау, жүйелеу, проблеманы шешу дағдылары жетік дамытылуы тиіс. Осыған байланысты, болашақ бастауыш мектеп мұғалімдерін музыка пəнін оқытуға даярлау барысында біз оқу-танымдық үдерісті белсендіретін ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндіктерін, соның ішінде,интерактивті тақтаның аппараттық жəне бағдарламалық қамтамасыздандыруы мен сандық аудио-бейнематериалдарды (мультимедиа өнімдерін) кеңінен пайдаланып, оларды бастауыш мектеп оқушыларына музыканы оқытуда тиімді пайдалануға үйретеміз. Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруға ықпал ететін технологиялар келесі маңызды шарттарға негізделеді [2]: 1) музыкаға деген танымдық қызығушылықтың дамуы іс-əрекет барысында ғана орын алады; 2) музыка сабағында түрлі технологиялар пайдаланылғанда, оның негізгі компоненттері қатаң сақталады: -құзыреттілікке жеткізетін мақсат-міндеттері, оларға бағыттау; -мазмұндық компонент; -технологиялық (ұйымдастырушылық) компонент (нақты формалар, əдістер, тəсілдер, музыкаға қызығушылықтарды қалыптастыру құралдары); 329

-сараптамалық-бағалау компоненті (оқушылардың музыкаға қызығушылықтарының жəне музыкалық білімдерінің қалыптасу деңгейін диагностикалау) [3]. Теледидар, бейне, радио, мерзімді басылымдар, кітаптар, арнайы əдебиеттер, дыбыстық жазба құралдары (магнитофондар, музыкалық орталықтар, т.б.), компьютерлік жүйелер оқу пəндерін оқытудың маңызды жəне қажетті құралдары болып табылады. Компьютердің кең мүмкіндіктері музыка пəнінен фонотека, мəліметтер қорын жасақтап, толықтырып отыруға мүмкіндік береді, оларға қол жеткізуді оңтайландырып, сұрыптау мен іріктеу мүмкіндіктерін жетілдіреді. Дегенмен, қазіргі кезде электрондық оқыту, 12-жылдық білім беру жүйесін көшу жағдайында музыка пəні мұғалімдерінің əдістемелік жаңа технологиялармен байланысты əдістемелік жинақтарын толықтыру өзекті болып отыр. Оқу орындары толық интерактивті тақта мен оның аппараттық жəне бағдарламалық құралдарымен қамтамасыз етілген. Осы жағдайды ескере отырып, əр сабақта біз болашақ бастауыш мектеп мұғалімдерінің интерактивті тақтамен еркін жұмыс жасау дағдыларын жетілдіре отырып, олардың өз бетімен музыка сабақтарына дидактикалық материалдар, мультимедиа өнімдерін, тестілеуші құралдарды пайдалану қарастырылған тест тапсырмаларын даярлауға үйретіп, мектепте машық барысында пайдаланып отырмыз.

Студенттер осындай тапсырмаларды өздері жасап, интерактивті тақтаның көптеген мүмкіндіктерін машықта оқушылардың өздерінің пайдалануына жағдай жасайды. Осындай тапсырмалар мектеп оқушыларының музыка пəнінен деген қызығушылықтарын арттырып, олардың тақтаның алдында, аудитория алдында өздерін еркін ұстап, оқу-танымдық іс-əрекеттерді ұтымды жүзеге асыруына ықпал етеді. Осылайша, ақпараттық технологиялар педагогтарға өздерінің жұмысын сапалық,тұрғыдан жақсартып, əдістері мен формаларын өзгертіп, оқушылардың жеке тұлғалық қабілеттерін толық сақтау мен дамытуға, оқытудағы пəнаралық байланыстарды нығайтуға,оқу үрдісін ұйымдастыруды үнемі динамикалы жаңғыртуға мүмкіндік беретін құрал болып табылады. Ал басты артықшылығы–дəстүрлі оқу үрдісін түрлендіріп, оған жаңаша көзқарастарды тиімді енгізуге мүмкіндік беріп, оқушылар мен болашақ мұғалімдердің білім алуын қызғылықты əрі жеңіл етуге ықпалы. Сондықтан оқу тəрбие үрдісінде үнемі жаңа оқыту құралдарының мүмкіндіктерін ұтымды пайдаланып, оған 330

білім алушыларымызды үйрету - əр педагогтың басты мақсаты деп білеміз жəне оны жүзеге асыруға барлық əріптестерімізді шақырамыз. Пайдаланылған ақпарат көздерінің тізімі: 1.Быховский Я.С., Калеников А.В.и др.Перспективная модель дистанционного образования: телекоммуникационные олимпиады / Под ред. А.В. Могилева. М.: "Прожект Хармони, Инк.", 2000. - 54 с.

2.Гергей Т.,Машбиц Е.И.Психолого-педагогические проблемы эффективного применения компьютера в учебном процессе // Вопросы психологии. - 1985. № 3. - С. 41-49.

3.Гольцман М., Первин Ю., Первин Н. Элементы музыкальной грамоты в курсе раннего обучения информатике. // Информатика и образование. - 1991. - №4.

4.Горбунова И.Б. Компьютеры в обучении музыке. - М.: РГПУ, 2002 5.Иванова Л.А. Медиаобразование учащихся среднего школьного возраста на уроках иностранного языка. - В сб.: Вопросы педагогического образования. Иркутск, 1999. - с. 107-115.

6.Интернет и музыкальное образование школьников//Искусство и образование.

- 2000. - №1. - С.45-50 Түйіндеме Мақалада музыка пəніне болашақ бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлау мен музыканы оқытуда интерактивті тақтаның мүмкіндіктерін тиімді пайдалану, оның əдістемелік мүмкіндіктері жөнінде жазылған. Аннотация В статье говорится об эффективности использования интерактивной доски при подготовке будущих учителей начальных классов к обучению музыке в школе, о значении самостоятельной разработки и использования информационных коммуникационных технологий в учебно-воспитательном процессе.

Summary In the article the possibilities of using the interactive board and its methods in teaching the music teachers are considered.

НƏТИЖЕГЕ БАҒЫТТАЛҒАН БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТИІМДІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР Тлегенова Айдана Адилбековна БҚО Орал қаласы МКҚК «Технологиялық колледжі» химия пəнінің оқытушысы

Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін арқалап келеміз»,-деген сөзі ұстаз қауымына үлкен тапсырыстарды артып отыр.

331

Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдердің қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесімен көрінеді. Дүниежүзілік озық тəжиірбелерге сүйеніп, жаңа типті оқыту, яғни əр баланың табиғи қабілетін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасай отырып, оны жан-жақты дамыту керек. Сонымен қатар халыққа Жолдауында ел дамуының негізгі кепілі - білім саласын ешуақытта назардан тыс қалдырған емес. Білім сапасын көтеріп, мұғалім беделін арттыру, жаңа мектеп, балабақша салу сынды жұмыстар елбасының тікелей тапсырмасымен кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда.Алдағы үш жылда мектеп жетіспеушілігін жойып, білім ордаларын мүмкіндігінше екі ауысымға ауыстыру керектігін алға тартты.Сондай-ақ, үлгерімі жоғары студентер мен оқушылардың қолдау көрсетудің тиімді жүйесін құру қажеттігін айтып өтті. «Мəңгілік Ел» стратегиясын қолдаушы да, жалғаушы да осы ұстаздар қауымы болмақ. Өйткені,мұғалімдер оқушыларға дұрыс бағыт –бағдар бере отырып еліміздің болашағын қалауға атсалушы. Елбасы Жолдауын жүзеге асыруда ұстаздарға артылар міндет зор. Қазіргі білім беру мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас пайда болып, оқытудың жаңа технологиясы өмірге келді.Яғни педагогикалық технология ұғымы іс-əрекетімізге кеңінен еніп, қолданылуда. Білім саласындағы міндеттерді жүзеге асыру үшін, мектеп ұжымында əр мұғалім күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерді сабақтарында енгізіп отырады. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше жан-жақты сауатты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік жəне көптеген адами қабілеттің қалыптасуына игі əсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Нəтижесінде тұтас педагогикалық үрдістер өзгертіліп, білім берудің тиімді деп танылған жаңа технологиялары дүниеге келді. Кез-келген оқыту технологиясы мұғалімнен терең теориялық, психологиялық, педагогикалық, əдістемелік білімді, үлкен педагогикалық шеберлікті, шəкірттердің жан дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді. Сондықтан оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға даяр, өз əрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі қоғамның мүддесімен əр баланың үрдісінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы жетік, бəсекеге қабілетті, өзгерістерге бейім, жеке тұлғаны тек қана педагог қалыптастыра алады. Оқытудың негізгі міндеті – баланың жеке басының жан-жақты қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілетін анықтау мен дамыту, білімдерін ашу, дұрыс түсінік қалыптастыру. Білім берудің кешенді міндеттерін жəне мұғалімдердің əртүрлі жағдайларда жұмыс істейтіндігін ескерсек, тиімділік деген сөзге аса мəн беріп курста оқыған модуль туралы қысқаша тоқталайық.

1.Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер Білім беру – жекелеген құбылыс немесе дағды емес, ол оқушылардың оқуға қабілетін жақсартуға мүмкіндік беретін педагогикалық тетіктердің бір тұтас кешені деп айқындалған. Бағдарламаны жалпы алғанда əлемдік дəрежеге 332

жету мақсатын көздей отырып, жаңаша қырда қолданылатын технологияларды тиімді пайдалану.

2.Сыни тұрғыдан ойлауға оқыту. Сыни тұрғысынан ойлау дегеніміз – ой қозғай отырып, оқушының өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген, білгенін талдап, салыстырып, реттеп, сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі зерттеп, дəлелдеп тұжырым жасауға бағыттау. Өз бетімен жəне бірлесіп, шығармашылық жұмыс жасау.

3.Оқыту үшін бағалау жəне оқытуды бағалау Бағалау – одан арғы білім туралы шешімді қабылдау мақсаты мен оқытудың нəтижелерін жүйелі түрде жиынтықтауға бағытталған қызметті белгілеу үшін қолданылатын термин. Мұғалімдер мен оқушылар өздерінің қандай мақсатқа жететіндерінің өлшемдерін түсіну. Осыған байланысты бағдарлама критерийлі бағалау тəсілдерін қарастырады.

4.Оқытуда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану Оқытуда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану – қоғамдағы өзгерісті танып білуге жəне оларды тез қабылдауда мол мүмкіндік береді. Жоспарланған сабақты тиімді өткізуге көмектеседі, оқушының ойөрісінің дамуына, зерттеулік жұмыстар жүргізуіне ықпал етеді.

5.Талантты жəне дарынды балаларды оқыту Талантты жəне дарынды оқушыларға білім беруді дамытудың инклюзивті тəсілі негізінде осындай балаларды анықтау туралы ой-пікірлер мен зерттеулер жасау. Оқушылардың қабілеттерін дер кезінде анықтай білген ұстаз болашақ талантты да тани біледі.

6. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес білім беру жəне оқу Белгілі бір шарттық кезеңге тəн анатомиялық-физиологиялық жəне психиологиялық ерекшеліктерді əдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика жəне психология балалардың жас ерекшеліктігінде ширақтықты, өзгерімпаздықты айқындайды, тəрбиеленушінің жəне қоршаған ортамен жасайтын қарым-қатынастар жүйесіне тəуелді болатынын атап көрсетеді.

7. Білім беруді басқару жəне көшбасшылық Аталған модуль білім берудің кез келген жүйесіндегі тұрақты даму мен өзгерістердің сырттан енгізілуі мүмкін емес, олар нақты сыныптардағы мұғалімдердің тəжірибесі мен түсініктеріндегі өзгерістерден бастау алу керек деген тұжырымға сияды. Қандай жағдай болмасын, өзіңіздің өмірлік ұстанымызды таңдай білу, адамдық көшбасшылыққа негізделеді. Оқытудың ақпараттық технологиясын оқу үрдісінде тиімді қолдану үшін мүмкіндігі шектеулі оқушыларының оқу іс-əрекеті, психологиялық тұлғалық əлеуметтік жəне физиологиялық даму ерекшеліктерін есепке алу керек. Арнаулы мектеп бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның өзіндік оқу-танымдық əрекетін дамытуға бағытталған. Оқушыларының өз мүмкіндігін көрсете білу үшін, ақпаратты өзіндік іздеу, жоспарлау, біріктіру, 333

суреттеу, жалғастыру жəне тиімді пайдалану. Өз іс-əрекетінің дұрыстығын тексеріп, бақылау икемділігін бойына сіңіру əлде қайда маңызды. Шығармашылық ойлау мен өз ойын еркін жеткізе білу икемділіктерінің дамуы негізінде оқушыларының дүниетанымы мен дарындылығы жетіле түседі. Мəселен, басқа пəндермен ұштастыра отырып оқушылардың алған білімдерін өмірде қолдана білуге құштарлығы басым екендігі айқын көрінеді. Жаңа технологияларды енгізу барысында мұғалімнің даярлығы мен жаңаша оқыту мазмұны жайында білген жөн. Мұғалім нені білу керек? Мұғалім не істей алуы керек? Мұғалім қандай іс-əрекеттерді дұрыс ұйымдастыру керек?

1.Жаңа технология көмегімен шешілетін мəселелерді ; 2.Жаңа технологияны қолдану арқылы алынатын нəттижелерді; 3. Жаңа технология мəнін,алынатын нəтижелердің теориялық негізін; 4.Жаңа технологияда мұғалім қолданылатын əдіс –тəсілдерді; 5. Оқушыларды жаңа технологияда жұмыс істеуге үйрету əдісін; 1.Оқу бағдарламасының түрлендірілген нұсқаларын құрастыру ; Дамыта оқыту бағытында; Модульдік курс үшін; Əлеуметтендіру бағытында; Ұжымдық жүйеде оқыту; Басқа технологиялар үшін; 2.Күнтізбелік- тақырыптық жоспарлау.

3. Əр сабақты жоспарлау 4.Жаңа технология бойынша жүргізілетін əртүрлі типтегі сабақ жоспарларын жасау.

5. Оқу модулін құрастыру.

6. Оқу жобаларының мазмұның анықтау.

1.Жаңа технологияда пайдаланылатын жекелеген əдістер мен тəсілдерді қолдану.

2. Əртүрлі типтегі сабақтарды өткізу.

3. Өткізілген сабақтарға талдау жасау.

4.Жаңа технологияда қолданылатын оқу əрекеттерінің əдістерін оқушыларға үйрету. Жалпы оқытудың жаңа технологияларын қолдана отырып, сабақтың тиімділігін арттыру. «Педагогикалық технологиялар – бұл білімнің басымды мақсаттарымен біріктірілген пəндер мен əдістемелердің: оқу-тəрбие процессін ұйымдастырудың өзара ортақ тұжырымдамамен байланысқан міндеттерінің, мазмұнының, тұрпаттары мен əдістерінің күрделі жəне ашық жүйелері, мұнда əрбір құрамның басқаларына əсер етіп, ақыр аяғында оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды» Жаңа технология түрлерін сабақ үрдісінде пайдалану, оқушының шығармашылык, интеллектік қабілетінің дамуына, өз білімін өмірде пайдалана білу дағдыларының қалыптасуына əкеледі.

334

Жаңа технологияны қолдану мына кезеңдер арқылы іске асады: І кезең: оқып-үйрену; ІІ кезең: меңгеру; ІІІ кезең: өмірге ендіру; IV кезең: дамыту.

1. Жаңа педагогикалық технология мақсаты – оқытуды ізгілендіруі, яғни оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-əрекетін жүргізе алатындай болуы керек. Жаңа педагогикалық технология түрлері өте көп.

2. Ойын технологиясы. Педагогикалық ойындар технологиясы дегеніміз педагогикалық жұмысты ойын түрінде ұйымдастырудың əдістері мен тəсілдерінің жиыны. Ойын түріндегі жұмыстар сабақ үстіндегі қолайлы деген жағдайларда пайда болып, оқушыларды қызықтырушы құрал ретінде қолданылады.

3. Проблемалы оқыту технологиясы. Проблемалы оқыту – мұғалім басшылығы мен қиын мəселелерді туғызу жəне оқушылардың белсенді түрде өз беттерімен мəселелерді шешу. Қорытындысында олардың ойлау қабілеттері дамып, шығармашылық іскерліктері мен дағдылары қалыптасуына жағдай жасайды.

4. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы Мақсат пен міндеттердің орындалуы мынадай ұзақ жоспарлар арқылы іске асады: - ассоциация; - бірлестік қызмет; - көзқарасын талдау мен дəлелдеу түрінде қорғау. Бұл технология бойынша: - оқу үрдісінде қызығушылық артады; - оқушының өз бетімен білім алуына мүмкіндік беруі туады; - оқушының ақпараттық тіл байлығы жетіледі.

5. Деңгейлік саралау технологиясы. Саралап оқыту технологиясы, оқыту процесінің белгілі бөлігін қамтып, ұйымдастырудың шешімдері, оны оқыту құралдарының жиынтығы түрінде көрінеді. Сыныпты, топтарды оқытуға əртүрлі қолайлы жағдай туғызуды қажет етеді; əдістемелік педагогикалықпсихологиялық жəне ұйымдастыру-басқару шаралары біріктіріледі. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты: əрбір оқушы өзінің даму деңгейінде оқу материалын меңгергенін қамтамасыз етеді.

1) Деңгейлеп оқыту əр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, білім алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді; 2) Деңгейлеп оқыту əр түрлі категориядағы балаларға, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3) Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің бірнеше деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей сондықтан əрбір оқушы меңгеруі тиіс.

6. Жекелеп оқыту технологиясы. Жекелеп оқыту – оқу процесін ұйымдастырудың мына түрлері мен үлгілерін қарастырады.

335

- мұғалім бір ғана оқушымен жұмыс істейді; - оқушы тек оқу құралдары мен өзара қатынаста (оқулықтар, компьютер, т.б) болады. Жекелік оқудың басты жетістігі баланың қабілетімен оқу қызметінің желісін əдісі мен мазмұнын өз қабілетіне қарай бейімдеуіне мүмкіндік береді.

7. Топтық технология. Бұл сыныпта оқу жұмысын ұйымдастырудың үшінші жəне төртінші деңгейі. Бұндай жұмыс белгілі-бір тапсырманы бірлесіп шешуі үшін сыныпты уақытша топтарға бөлуді қажет етеді. Оқушылардың өзіндік ерекшеліктерін ескеріп, бірлесіп үйренуге мүмкіндік береді.

8. Кезеңдеп оқыту технологиясы 1. Мəдени кезек сөз – оқу процесінің екі негізгі бөлігі арасында кезексөз түрінде құрылады. Оқу-негізгі «таңдану нүктесі» айналасына орналасқан ішкі кезексөзге негізделіп құрылады.

2. Дидактикалық бірлікті ірілендіру (ДБІ) Əдістемелік құрылымның түзгіші негізіне мұғалім мен оқушы қызметін байланыстырушы ретінде математикалық жаттығу ұғымы алынған, əрі тұра, кері ұғымдары мен қағидалары бір кезде оқытылады. ДБІ технологиясының ашушы түзгіші – жаттығу – үшен сабақтардың бірінде қаралады: - қазіргі тапсырма;- кімге арналғандығы; -жинақтау.Технология мазмұнының басты ерекшелігі пəн оқу материалдарының дəстүрлі дидактикалық құрылымын қайта құру.

3. Ойлау қызметін кезеңдер бойынша қалыптастыру, мақсаттың бағытталу технологиясы – бағдарлық білім, шеберлік жəне дағдыны əсерлі меңгеру. Бұл технология əрбір оқушының жұмыстарды, əрбір қадамын мұғалімнің бақылауын қажет етеді. Сабақ меңгерудің барлық кезеңдерінде бақылап отыру – технологияның ең маңызды құраушыларының бірі болады. Ол оқушыны қателесуден сақтандыруға бағытталады.

9. Жеке пəндік педагогикалық технология.

1. Ерте жəне ыждағатты сауаттылыққа оқыту технологиясы. Технология мазмұны оқу процесі бала миының танымдық қуатын жан-жақты жандандыра отыра, қызметі мен қатынастары арқылы баланың табиғи ойлауына негізделген.

2. Əсерлі сабақтар жүйесіне негізделген технология. Мақсаттық бағыттары: - қалыпты білім, шеберлік дағдыны меңгеру; - ойлау қызметіне математикалық тəсілдерді меңгеру; - қабілетті балаларды дамыту; 10. Өзіндік дамыту технологиясы (М. Монтессори) Мақсаттық бағыты: - жан-жақты дамыту; - жекелікті тəрбиелеу; - бала санасында ойлау қызметі мен пəндер түзгіштерін біріктіру. Басты мақсаты – оқыту дағдысы: қолдағы ұсақ моторлар, есті дамыту.

11. Дамыта оқыту технологиялары.

336

1.Л.В. Занковтың дамыта оқу жүйесі. Оқыту қызметінің негізгі мотивациясы танымдық қызығушылық. Занков əдісі əртүрлі қызметтерге тарту, дискуссия, дидактикалық ойындарда оқытуда, пайдалану, сол сияқты есті, ойлауды, елестетуді, сөйлеуді байыту бағытындағы оқыту əдісі.

2.Д.Элькони – В.Давыдовтардың дамыта оқыту технологиясы. Элькони – Давыдов техноло-гияларындағы дамыта оқыту ең алдымен оның мазмұны, теориялық білімге негізделе отырақұрылған. Білімнің теориялық негізі терең түрдегі жинақтаудан тұрады. Дəстүрлі технологиялардан өзгешелігі дамыта оқыту оқу қызметін басқаша бағалайды. Оқушының орындаған жұмыстары мен сапасы оқушыға білімнің жетімділігі мен қабілетінің жететіндігін мұғалімнің көзқарасы бойынша бағаланбай, оқушының өз мүмкіндігі тұрғысынан қаралады.

3.Жеке бас шығармашылығын дамытуға бағытталған дамыта оқыту жүйесі. Іздену, ойлап табу қызметтері процестері оқытудың негізгі мазмүны болады. Дамыту мазмұны жақыннан орташаға, сонан кейін қашықтағы мақсаттық келешекке көшуден тұрады. Бұл технологияда ұжымдық жұмыс əдісі кеңінен қолданылады; ойға шабуыл, ұйымдастыру – қызмет ойыны, еркін шығармашылық пікірталасы.

12. Модульдік оқыту технологиясы. Модуль дегеніміз – қандайда бір жүйенің, ұғымның нақтылатын, біршама дербес бөлігі. Оқу модулі қайта жаңғыртушы оқу циклі ретінде үш құрылымды бөліктен тұрады. кіріспеден, сөйлесу бөлімінен жəне қорытынды бөлімнен тұрады.Əр оқушы оқу модулінде сағат саны əртүрлі болады. Бұл оқу бағдарламасы бойынша сол тақырыпқа, тақырыптар тобына немесе тарауға бөлінген сағат санына байланысты. Жаңа технологияны қолдануда оқушылардың пəнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, үлкен ізденіспен, шығармашылыққа жетелеуге де болады. Нəтижесінде оқушы: Оқыту процесінде жаңа технологияларды қолдана отырып білімін шыңдайды; Жаңа оқыту үрдісін қалыптастырады; Өздігінен ізденімпаздық қабілеті артады; Ал өзімнің іс-тəжірибеме келер болсам, 7 модулі аясында жаңа əдістəсілдерді үйрету технологиясын қолдану арқылы мақсатты түрде күткен нəтижеге жетуге болатындығын, тиімділігін əрекетті зерттеу барысында көз жеткіздім. Ал соның ішіндегі сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау жəне іс-əрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тəсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге жəне басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды көздейді. Бұл нұсқаулықтағы ғылыми тұжырымдамаға сүйене отырып, нəтижелі сабақта оқушы жауаптарынан ойындағы айтар сөзін жүйелеп жеткізуге тырысуынан, өзгелердің жауабынан ой түйіп, басқаша қырынан танылуынан, əрбір ситуациялық мəселелерді жан-жақты қарастыруға белсенділік танытуынан көрінді.

337

Сабағымның бірінші күнінен бастап парталарымды топтарға бөліп орналастырып қойдым. Оқушыларым сабаққа келген кезде парталардың өзгергенін көріп таңқалды. Сол күннен бастап сабақтарым қызғылықты өте бастады. Əсіресе топпен жұмыстанғанда жаңа əдіс-тəсілдерді басшылыққа ала отыра көптеген жұмыс түрлерін ұйымдастырдым. Менің пікірімше сабақтың тиімділігі: оқушы шығармашылық деңгейге мұғалім арқылы емес, өз іс-əрекеті арқылы жетті. Жаңа əдіс-тəсілдердің ұтымдылығы да осында. Технологияны пайдалану шығармашылық тұлға қалыптастыруға алып келеді. Біз сабақтың басында мақсат қойғанда да осындай нəтиже күткен едік. Дəстүрлі өткізіп жүрген сабақтарды салыстыра отырып, жаңаша тəсілде өткен сабақтан мынадай айырмашылықтарды таптым. Дəстүрлі сабақ үрдісінде - өзімнің əдістерім, яғни, мұғалім əрекеті.

1.Тақырыпты түсіндіремін.

2. Кейіпкерлер туралы мінездеме бере отырып меңгертемін.

3. Шығарманың идеясын анықтап беремін, талдаймын.

4. Шығарма жазуды тапсырамын Оқушының əрекеті : 1.Мазмұнын айтып береді.

2. Кейіпкерлерге мінездеме береді.

3.Тақырып бойынша мұғалімнің түсіндіргенімен байланыстырып айтады.

4. Тақырып бойынша шығарма жазады. Жаңа оқыту технологиясы негізінде өткізілген сабақ үрдісінде өзімнің іс-əрекетім.

1.Топқа бөліп, ой қозғадым.

2. Тақырыпқа қызықтырып бағыттадым.

3.Шығармаға қатысты мақал-мəтелдер жинақтауды ұсындым.

4.Шығарманы талдауға пікірталас ұйымдастырдым.

5.Оқиғадағы өзекті мəселелерге оқушы көзқарасын анықтадым.

6.Шынайы өмірмен байланыстыру арқылы баға беруге бағыттадым. Оқушы белсенділігі: 1.Топтарда жұмыс жасады.

2. Мəтінмен өздері танысты.

3. Əр түрлі əдістер арқылы шығарманы саралады.

4. Жеке кейіпкерлерді талдады, олардың іс-əрекетін зерттеді.

5. Ой қорытып, оны қағаз бетіне түсірді. «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты əлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп, Елбасы оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы өте зор. Осы технологияларды тиімді пайдалану арқылы əр мұғалім өз тəжірибесін жетілдіре түспек. К.Д.Ушинскийдің “Мұғалім—өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады” – деген. Бұл “Ұстаз” атты ұлы сүрлеуге соқпағын салып жол тартқан көкірегі ояу, көзі ашық əрбір адамға берілген елеулі ескерту. Сабақты тартымды өткізіп, оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін əр сабағымызды түрлендіріп 338

отыру шарт. Ол үшін тек бір технологиямен шектеліп қалмай, əртүрлі технологияның элементтерін пайдалану қажет. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 2007 ж.

2.Еркебаева Г.Ғ.Қазақстан Республикасының ұлттық білім беру жүйесінің міндеттері, бағыттары мен мазмұны.хал.ғыл.-пра.конф.Шымкент, 2011 Б.6-9.

3. Смирнова С.А. Педагогика: теории, системы, технологии. –М., 2006.

4. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М., 1989.

5. Халықова К.З., Абдулкəрімова Г.А. Педагогикалық информатика /білім беруді ақпараттандыру. –Алматы, 2007.

БІЛІМ МАЗМҰНЫН ЖАҢҒЫРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Арзиева А.Т. ИТжҒЖ(Г)ПОК меңгерушісі, п.ғ.к., доцент «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Алматы қаласы бойынша ПҚ БАИ

«Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» инклюзивті білім беруді жетілдіру мəселелері қарастырылып, төмендегі міндеттерді шешу көзделген: -мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары жасалады; -мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі əзірленеді; -түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталады; -мүгедек балаларға қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары əзірленеді[1]. Инклюзивтік білім беру-барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жою, ата-аналарын белсенділікке шақыру, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарын арнайы қолдау[2]. Инклюзивті оқыту–білім алу барлығына да қолжетімді деген қағидатқа негізделетін оқыту. Оқытуды оқушылардың түрлі қажеттіліктеріне, соның ішінде ерекше қажеттіліктеріне бейімдеу[3]. Бұл мəселені дұрыс жолға қоюда мұғалімнің рөлі ерекше. Инклюзивті бағыттағы мектеп педагогы, барлық оқушылардың, психофизиологиялық ерекшеліктері бар балалардың жəне олардың қалыпты дамудағы құрбыларының рухани қажеттіліктерін іске асыруға, ішкі дүниесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге талпынып, түрлі оқу жəне тəртіптілік жағдаяттар дағдарысына қарсы тұруға бейімдеуге ықпал етеді. Ғалымдардың жəне практик мамандардың зерттеу нəтижелері көрсеткендей, даму мүмкіндігі шектеулі балалар жалпы білім беру мектеп жағдайында əлеуметтенуі де, оқу материалдарын игеруі де табысты өтеді, олар балалар 339

арасында көшбасшы да бола алады. Өкінішке орай, көбінесе, осы «басқаша» балалар өздерін оқшау ұстап, бұл əлемнен бөлектеніп, көңіл-күйі біршама жайсыздау (дискомфорт) болады. Инклюзивті білім беруде балаға деген педагогикалық ықпалдың позитивтік мүмкіндігі, ол дер кезінде жоғарыда айтылған эмоциялық дағдарыстағы баланы байқап, көру болып табылады[4]. Ал, бұл мəселе үйде ата-анаға байланысты болса, мектепте тікілей мұғалімдерге байланысты.Себебі, «Инклюзивтік білім берудегі педагогтік құзіреттілік - оқыту мен тəрбие үрдісінде балаға қайтіп, қалай көмек беру жолдарын білу» деп айтылған[5]. Бүгінкі білім мазмұнын жаңғырту жағдайында инклюзивті білім беру мəселесі бойынша мұғалімдер құзыретті маман болу керек. Теориялық білімі терең, іс-тəжірибесінде заманауи əдіс-тəсілдерді қолдана алатын, көшбасшы мұғалім болу-заман талабы. Бұл мəселені шешуде «Назарбаев зияткерлік мектебі» жанындағы Педагогикалық шеберлік орталығы жəне Кембридж ғалымдарының ұйымдастыруымен дайындалған «Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың деңгейлі бағдарламасының Үшінші (базалық) деңгей бағдарламасы»ның рөлі ерекше. Себебі, осы бағдарлама бойынша дайындалған «Сабақ жоспарында» инклюзивті білім беру мəселесі арнайы қарастырылады. Курстың «Бірінші бетпе-бет» кезеңінде (2апта, 1-күн) «Сабақтың интерактивті жəне инклюзивті болуын қамтамасыз ету» тақырыбы бойынша тренинг –сабақ өткізіледі[6]. Бұл сабақта: Инклюзивті білім беру дегеніміз не? Неліктен инклюзивті білім беру мəселесі бүгінкі күнде өзекті мəселе болып отыр? Даму мүмкіндігі шектеулі балаларға қалай көмектесе аламыз? Олармен жұмыс жүргізуде қандай əдістерді қолдану керек? осы жəне т.б. мəселелер қарастырылады. Курс тыңдаушылары ұсынылған жаңа, тың идеяларды, заманауи теорияларды жан-жақты талдап, талқылап, жинақтап, өздерінің іс-тəжірибелерімен салыстыра отырып, инклюзивті білім беру туралы маңызды мағлумат жинайды. Сонымен қатар, даму мүмкіндігі шектеулі балалармен жүргізетін жұмыс түрлері, болашақта қолдануға болатын жаңа əдіс-тəсілдермен танысады. Мысалы, төменде сипатталатын тренинг-сабақта мұғалімдер «инклюзивті білім беру» туралы білімдеріне жаңа білім қоса алды деп ойлаймын. Ұжымдық жұмыс.«Түрткі тастау,ой қозғау» əдісі бойынша «инклюзивті сыныптар» туралы бейнеролик көрсетіп, мұғалімдерге төмендегі сұрақтарды қою арқылы: Инклюзивті білім беру туралы ойларыңыз? Сіздер осы мəселе туралы ойланып көрдіңіздер ме? Жалпы, инклюзивті білім беру туралы не білесіздер? Сіздердің мектепте осы мəселе қалай шешілген? - аудиторияда дискуссия орнатылды. Курс тыңдаушылары «инклюзивті білім беру», «мүмкіндігі шектеулі балалар»,«инклюзивті сынып» туралы идеяларын ортаға салып, өздерінің ойларымен бөлісті. Түрткі тастау арқылы мұғалімдердің білімі жоғарыда аталған терминдердің аясына жинақталды. Келесі қадамда мұғалімдер топтық жұмыста «инклюзивті сыныпқа» тəн белгілерді өздерінің тəжірибесіне сүйене отырып талдап, талқылап, жинақтап, ойларын постерге түсіріп, жариялады. Формативті бағалау идеясына сəйкес топтық 340

жұмыстың нəтижесін «Екі жұлдыз, бір тілек» əдісі бойынша бағаладым. Атап айтқанда, «Ағылшындар» тобының жұмысын: «Инклюзивті» сынып моделін келтіре алғансыздар, рахмет! Инклюзивті сыныпта оқитын балалардың қажеттіліктерін ескере отырып, оларды постерге жүйелі орналастырып, тақырыптың мағынасын ашып көрсете алдыңыздар, жарайсыздар! Ал енді, осы инклюзивті сыныптарда мұғалімнің рөлін қарастырсаңыз тамаша болатын еді!-деп бағаладым.Мақсатым:біріншіден,мұғалімдерді ынталандыру болса, екіншіден, «инклюзивті білім беру» мəселесінде əр бір мұғалім жауапты екенін, даму мүмкіндігі шектеулі балалар олардың көмегіне, махаббатына мұқтаж екенін ұғындыру еді. Мұғалімдердің «инклюзивті білім беру», «инклюзивті мектеп» бойынша түсінігін əрі қарай дамыту мақсатында ғаламтор арқылы «Құмыра» туралы таныстырылымы көрсетілді. Курс тыңдаушылары таныстырылымды көріп, ойланып қалды. Аудиторияда тыныштық орнады. Бір аздан кейін таныстырылымның мазмұны бойынша өздерінің ойларын, алған əсерлерін айтты. Мұғалімдердің əр бір əрекетінен, айтқан сөздерінен, жасаған тұжырымдарынан сабақтың бұл кезеңінің табысты болғанын байқадым. Келесі іс-əрекетте сын тұрғысынан ойлаудың «Миға шабуыл» əдісін қолдану арқылы инклюзивті білім беруде ұстаздардың рөлін анықтау көзделді. Осыған байланысты «Инклюзивті білім беруде мұғалімнің рөлі қандай?» тақырыбында кумулятивтік əңгіме орнатылды. Əңгіме барысында мұғалімдер бір-бірімен қарым-қатынасқа түсіп, өз ойларымен бөлісіп, пікір-талас жүргізді. Талқылау үрдісінде өздерінің «инклюзивті білім беру» туралы көзқарастарын айтып, əріптесі келіспеген жағдайда мысал келтіру арқылы дəлелдеп ортақ қорытынды шығара алды. Олар инклюзивті білім беруде мұғалім рөлінің маңыздылығын түсінді.Сабақ барысында тыңдаушылардың əр бір əдіске қызығушылық танытқанын байқадым. Мысалы, сабақтың келесі кезеңінде «Инклюзивті мектеп» түсінігі бойынша «тұжырымдамалық карта» жасауға бағыт-бағдар берілді. Мұғалімдер ғаламтор желісінің көмегімен алынған мағлуматтарды жинақтап «тұжырымдамалық картаға» түсіріп, оның мағынасын ашуға тырысты. Бұл жұмыстың нəтижесінде тыңдаушылар өздерінің «Инклюзивті мектеп» туралы білімдеріне жаңа білім қоса алды деп ойлаймын, сонымен бірге, олар «тұжырымдамалық карта» əдісін алғаш рет қолданғанын айта келе, оның өте тиімді екенін құптады. Келесі қадамда мұғалімдер «Балалар бірге оқу керек», «Олар біздің көмегімізге мұқтаж», «Инклюзивті білім беруде мұғалімнің рөлі» тақырыбында бейнефильмдерді көріп, пікірлерін ортаға салды. Ұстаздар даму мүмкіндігі шектеулі балалардың іс-əрекеттерін көріп, оларды дамытуда өздерінің жауапкершілігін сезінгендей болды. Тренинг-сабақтың соңында «Көңіл-күй гүлшоғы» əдісі бойынша рефлексия орнатылды. Мұғалімдер сабақтан алған əсерлері, үйренген жаңа тəсілдері, инклюзивті білім беру бойынша танысқан жаңа мағлуматтары туралы өздерінің ойларын стикерлерге жазып, көңіл-күйлерін білдірді. Жалпы алғанда, 341

мұғалімдер инклюзивті білім беру мəселесінде өздерінің атқаратын рөлін түсініп, кəсіби құзыреттілігін əріқарай қалыптастыру туралы ойланып қалды. Қолданылған əдебиет: 1. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2011ж.

2.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Үшінші (негізгі) деңгей/ 3басылым.Астана: «НЗМ». ДББҰ. Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015ж.

3.XXI ғасырдың қарқынды білім беру теориясы мен тəжірибесі.А, 2012.

4.Педагогикалық құзыреттілікті қалыптастырудың дидактикалық шарттары.Алматы. К.Ы. Сариева, 2014 ж.

5. Мұғалімнің құзыреттілігі - инклюзивті білім берудің негізгі факторы ретінде./С.В.Алехина, М.Н. Алексеева, Е. Л. Агафонова // Психологическая наука и образование, №1,2014ж.

ИДЕИ КОМПЕТЕНТНОСТНОГО ПОДХОДА В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ Сагындыкова Гульдана Мырзабековна ст.преподаватель кафедры ППС ПРУ филиала АО «НЦПК «Өрлеу» «ИПК ПР по Акмолинской области» г.Кокшетау.

Абдульманова Бибигуль Наурзбаевна учитель географии школы – гимназии №1 г.Щучинск Бурабайского района Акмолинской области

В нaстоящее время в условиях рaзвития новой экономики, в которой основным ресурсом становится мобильный и высококвaлифицированный человеческий кaпитал, как в России так и в Казахстане идет стaновление новой системы образования. В кaчестве главного результaта образования рaссматривается готовность и способность обучающихся, нести личную ответственность кaк за собственное блaгополучие, так и за благополучие общества. Важными целями обрaзования должны стать развитие у учaщихся способности действовать и быть успешными, формировaние таких качеств, как профессионализм, способность менять сферы деятельности, способы деятельности на достаточно высоком уровне. Востребовaнными становятся такие качества личности, как мобильность, решительность, ответственность, способность усваивать и применять знания в незнакомых ситуациях, способность выстраивать коммуникaцию с другими людьми. География—универсальный школьный предмет, который открывает перед школьниками большие возможности для становления личности. Сегодня необходимо формировать у учеников владение ключевыми компетенциями, которые составляют личность ученика, его внутренний мир, развивают 342

способности и появляются возможности решать в повседневной жизни проблемы. Ключевые компетенции–это умения и навыки в любой области деятельности. Это заказ общества к подготовке его граждан в современных условиях жизни. Ведущие деятели современной педагогики отмечают, что компетентность, выступая результатом обучения, является следствием саморазвития ученика, обобщением его личностно-деятельностного опыта. Я согласна с тем, что необходим опыт самостоятельной деятельности и личной ответственности учащихся. Я, как учитель, понимаю, что для этого необходимо осваивать деятельностные технологии, изменять содержание уроков. Как в условиях обновления Казахстанского образования помочь ребёнку стать компетентным? Решение в использовании компетентностного подхода в обучении. Это — руководство к действию для каждого учителя. С этой целью в своей деятельности я должна создать условия, способствующие развитию ключевых компетентностей учащихся. На своих уроках при изучении географии я работаю над формированием ключевых компетенций учащихся и в этом, несомненно, мне помогает технология «Развитие критического мышления через чтение и письмо». Необходимое условие компетентностного подхода в обучении - создание развивающей среды, обеспечивающей условия для формирования ключевых компетентностей: создание условий для приобретения опыта постановки и достижения цели; деятельностный характер обучения, т.е. включение учащихся в реализацию какой-либо деятельности – исследование, проектирование; ориентация учебного процесса на развитие самостоятельности и ответственности ученика за результаты своей деятельности; организация продуктивной групповой работы; обязательное включение в содержание урока компетентностно-ориентированных заданий, заданий развивающего характера; усиление практической направленности школьного образования по географии. Современная география предлагает пути решения многих проблем. С его решением связана разработка критериев отбора содержания географического образования, востребованности его результатов в жизни будущего поколения. Именно поэтому формируемые географические знания должны стать фундаментом практической деятельности, а умения (познавательные, практические) – основой для формирования ключевых компетенций. Компетентностный подход вносит изменения в позицию учителя в организации образовательного процесса, изменения в характер взаимоотношений между учителем и учеником. Роль учителя на уроке – это роль наставника,координатора,партнера,а его задача на уроке– сопровождение детей в их самостоятельном поиске знаний на основе педагогики сотрудничества. Анализ особенностей содержания географии и возможностей обучающихся, уровня их развития позволяет выделить в качестве наиболее актуальных следующие ключевые компетентности: 343

Ценностно-смысловые компетенции формируют отношение к жизни, помогают ученику самоопределиться. Это компетенции в сфере мировоззрения, связанные с ценностными ориентирами ученика, его способностью видеть и понимать окружающий мир, ориентироваться в нем, осознавать свою роль и предназначение, уметь выбирать целевые и смысловые установки для своих действий и поступков. Социально-трудовые компетенции означают владение знаниями и опытом в сфере гражданско-общественной деятельности, в социально-трудовой сфере, в сфере семейных отношений и обязанностей, в вопросах экономики и права, в области профессионального самоопределения. Достигается это путем постановки перед учащимися проблемной практической задачи, требующей владения простейшими исследовательскими умениями и навыками для ее решения. Например, прием «Продвинутая лекция», в ходе которой учащиеся ищут соответствие и несоответствие первоначальной информации с материалом лекции, затем кратко записывают новую информацию, на стадии рефлексии – идёт обсуждение полученных результатов. Использование этого приёма позволяет превратить монотонный рассказ учителя в интереснейший диалог ученика с учеником, ученика с учителем и со всем классом. Учебно-познавательные компетенции формируются в урочной и внеурочной деятельности ученика, когда он добывает знания из окружающего мира, грамотно организует самостоятельную познавательную работу. Это совокупность компетенций ученика в сфере самостоятельной познавательной деятельности, включающей элементы логической, методологической, общеучебной деятельности, соотнесенной с реальными познаваемыми объектами. В рамках данных компетенций определяются требования соответствующей функциональной грамотности: владение измерительными навыками, использование вероятностных, статистических и иных методов познания. Общекультурные компетенции формируются при изучении этносов, общечеловеческих и национальных культур, семейных и общественных ценностей, традиций и уклада жизни разных народов. Большинство уроков географии помогает сформировать эти компетенции. Так, в 9 классе при изучении темы «География экономический районов» провожу урок – деловую игру:«Астана—центр Евразии», целью которого является выработка у учащихся умений решать проблемы, возникающие в практической деятельности, развивать творческое мышление, способность оценивать деятельность, прививать интерес к познанию своего края, Родины. Коммуникативные компетенции формируются в процессе общения, включают знание способов взаимодействия с окружающими, навыки работы в паре, группе, владение различными социальными ролями. Каждый ученик в будущем будет выполнять различные социальные роли, где невозможно обойтись без взаимодействия с окружающими. Ученик должен уметь представить себя, написать письмо, анкету, заявление, задать вопрос, вести дискуссию. География—предмет преимущественно устного общения, поэтому 344

на уроках мы проводим дискуссии, дебаты, учимся оперировать фактами, использовать доказательную базу, анализировать, ставить вопросы простого и высшего порядка, делать выводы и умозаключения, защищать свои идеи. Информационные компетенции предполагают владение современными средствами информации и информационными технологиями. При помощи реальных объектов и информационных технологий, формируются умения самостоятельно искать, анализировать и отбирать необходимую информацию, организовывать, преобразовывать, сохранять и передавать ее. Картина мира изменяется слишком быстро, а "книжная" литература не успевает отслеживать эти процессы. Интернет служит источником информации, с которой школьник учится работать, например, создать презентацию к уроку или внеклассному мероприятию, подготовить, показать и проанализировать снимки изучаемых территорий из Космоса и многое другое. Вовлекая учеников в эту работу, мы наделяем их важными информационными компетенциями, которые наверняка будут востребованы во взрослой жизни. Так, в 11 классе при изучении темы «Австралия», даю индивидуальное задание школьникам: используя Интернетресурсы подготовить рекламный проспект для туриста, посещающего Австралию. На первом уровне учащиеся осуществляют работу по поиску информации, затем составляют и выпускают медиапродукт. Такая постановка задачи вовлекает учащихся в творческую деятельность. Компетенции личностного самосовершенствования формируются, когда ученик осознает, что все, чему он учится, необходимо ему для раскрытия собственных способностей, возможностей, т.е. самосовершенствования. Чем раньше ученик это осознает, тем больше компетенций освоит. В 11 классе при изучении темы «Австралия» использую прием составления эссе «Австралия – рай для туристов». Ученик в письме выражает свои чувства и мысли, даёт подробное описание объекта или явления, направлены на освоение способов физического,духовного и интеллектуального саморазвития,эмоциональной саморегуляции и самоподдержки. Необходимым условием для реализации компетентностного подхода к обучению является усиление внимания к особенностям, мотивам и интересам отдельного ученика. Выстраивая вектор своих педагогических действий, я помогаю детям освоить знания, приобрести навыки учебно-познавательной деятельности, научиться применять знания в конкретной ситуации и достигать положительных результатов. Компетентностное обучение является перспективным,так как учебная деятельность приобретает исследовательский и практико-ориентированный характер и при этом сама становится предметом усвоения. При всем многообразии технологий, форм и методов, преимущественными я считаю те,которые ориентированы на самостоятельность ученика. Я учу своих детей представлять результаты труда в виде: анализа текста, обобщения информации в виде таблиц, схем, опорных конспектов, кластера, обсуждения, выступления (презентации), защиты эссе. Создание такой среды позволяет мне существенно повысить мотивацию детей.

345

А ведь именно мотивация (т.е. готовность к деятельности) является основным компонентом компетентностей. Обучение географии позволяет повышать уровень овладения познавательными и практическими умениями и навыками каждого учащегося, увеличивает прочность формируемых географических знаний и умений школьников, раскрывает прикладной аспект школьной дисциплины, способствует повышению качества географического образования, играет существенную роль в формировании мировоззрения и географической культуры учащихся. Ключевой замысел обновления содержания образования — идея развития, где человеческая личность — главное богатство, которым обладает мир. Учитель географии всячески способствуют развитию этой личности. Очень важно не останавливаться на месте, ставить новые цели и стремиться к их достижению - это основной механизм развития личности, как ученика, так и учителя. Литература: 1.Бермус А.Г. Проблемы и перспективы реализации компетентностного подхода в образовании. - http://www.eidos.ru/journal/2005/0910-12.htm 2.Зимняя И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата образования. – http://quality.petrsu.ru/file/.doc 3.А.В.Хуторской. Определение общепредметного содержания и ключевых компетенций как характеристика нового подхода к конструированию образовательных стандартов". - http://www.eidos.ru/journal/2002/0423.htm ЖАҢА ТАЛАП - ЖАҢА МАҚСАТ Кажгалиева Менслу Кенесовна Белес ЖОБМ балабақшасы, жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі, əдістемелік бірлестік жетекшісі

Қазіргі таңда Қазақстандық білім беру жүйесі қарқынды дамуда. Бағыты тура,мақсаты-айқын,міндеттері жоспарлаулы білім саласының бүгінгі жеткен жетістіктері аз емес. Президент талабы - кəсіби біліктілік. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев өз Жолдауларында ел тарихындағы маңызды салалардың бірі, əрі бірегейі ретінде білім саласына басты назар аударып отыр. Себебі, білімді ұрпақ-ел болашағы. Болашақта ел беделін арттыратын солар. Қазіргі таңда оқимын деген жастарға елімізде бар мүмкіндік жасалған. Білім беру саласында болып жатқан түбегейлі өзгерістер, əсіресе, 12 жылдық білім беруге, электронды оқыту жүйесіне көшу секілді бағыттар Қазақстандық білім беру сапасын əлемдік деңгейде арттыруда отандық ғалымдар жасап жаткан игі бастама[1. 30б]. Бұл бастамаларды нақты жүзеге асыратын бірден-бір тұлға-мектеп мұғалімі. Елбасымыз сенім артқан ұстаздар-мемлекеттік деңгейде маңызы бар саланы жоспардан нақты сапаға жеткізетін дəнекер. Сол себепті, соңғы жылдары үкімет тарапынан ұстаздардың біліктілігіне, кəсиби шеберлігіне аса мəн беріліп отыр. Осы бағытта мектеп мұғалімдері үшін ұйымдастырылған 346

деңгейлік оқыту жүйесінің маңызы өте зор. Əр оқушыға тұлға ретінде қарап, əлемдік озық тəжірибелер негізінде сапалы білім беру мақсатын да көздейді. Бүгінгі таңда білім саласындағы басты міндет - білім берудің жаңа сапасына көшу, оқытудың тиімді жүйесін жасау. Ең алдымен, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы əдістемелер мен технологияларды енгізуге, педагогтар құрамының сапасын арттыру арқылы білім сапасын арттыруға мəн берілгендіктен, əрбір пəн мұғалімінің кəсіби шеберлігін жетілдіру басты мақсат. Қазіргі мұғалім:  Педагогикалық үрдісте жүйелі жұмыс жүргізе алатын;  Педагогикалық өзгерістерге тез төселетін;  Жаңаша ойлау жүйесін меңгере алатын;  Оқушылармен ортақ тіл табыса алатын;  Білімді, іскер, шебер болуы керек. «Білім - біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы», олай болса: Қазіргі қоғам жəне мұғалім беделі. Мұғалім беделінің өлшемі неде? «Кəсіби білікті» деп қандай маманды айтуға болады? Түйіндеме: Елбасы Жолдауының басты талабы- мұғалімдердің кəсіби шеберлігін жетілдіру болып отыр.[1.55-56] Кəсіби білікті маман - бұл:  Өз мамандығын сүйетін;  Жан - жақты сауатты жəне білімді;  Өз ісінің шебері;  Жасаған жұмысының нəтижелі болуына күш салатын мақсаткер;  Қоғамның даму тенденциясына ілесе алатын;  Жаңа идеялар мен тың бастамалардың жанашыры жəне қолдаушысы. «Көп істің шала білгірі болғанша, бір істің дана білгірі бол», - дегендей, кəсіби біліктілікке қол жеткізу үшін:  Тынымсыз еңбек;  Ізденімпаздық;  Мақсаткерлік;  Жаңашылдық;  Жан - жақты дүниетанымы мол маман иесі болуы қажет екендігі заман талабы болып отыр. Ұстаз жоғары біліммен қатар сабақ берудегі шеберлігін күнделікті шыңдап, жетілдіруі, өзіндік мəдениеті мен жалпы адамгершілік қасиеттерін, болмысын əрқашан биік деңгейде таныта білу арқылы ғана өзінің биік дəрежесін сақтап қалмақ. Үздіксіз ізденіс қана ұстазды алға жетелейді. Кəсіби білікті болудың ұстаздар үшін маңыздылығы – шəкірт білімінің тереңдігі мұғалімнің жан – жақты болуымен өлшенбек. Бұл талап күн өткен сайын мұғалімге үлкен жауапкершілік жүктеуде жəне оны жүзеге асыруда жаңашыл бастамалар қажет. Ұстаздардың терең білімі мен құзырлылығы бүгіңгі қоғам алдындағы міндеттердің дұрыс айқындауына мүмкіндік береді.

347

Себебі,педагог–қоғам талабына сай функционалды сауатты ұрпақ қалыптастырушы тұлға. [2.21] Ертеңіміздің бүгінгіден де кемелдене түсуіне ықпал етіп, қоғамын алға қарай жетелеуші пəрменді күш тек білімге келіп тіреледі. Білім беру мəселесіне қоғам дамуы тұрғысынан назар аударып, жеке тұлғаны дамытудағы рухани жəне адамгершілік құндылықтарды ең басты орынға қою –жалпы ұлттық мəселе. XXI ғасырда білім берудің маңызы балаларды оқытудың барысында олардың түрлі салада жеткілікті түрде күрделі білімдерді, икемдер мен дағдыларды игеруді талап ететін олардың одан кейінгі оқуына толыққанды негіз бола алатын психикалық дамудың ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Сондықтан, еліміздің болашағын алға қарай жетелеуші ұрпаққа білім беруді қамтамасыз ететін жалпы жəне орта білім беру саласына түбегейлі өзгеріс, яғни 12 жылдық жалпы жəне орта білім беру жүйесін енгізу басты мақсаттардың біріне айналып отыр. 12 жылдық мектептің педагогы жоғары деңгейде қалыптастырудың бірнеше құзыреттілігін игеруге міндетті. Олар, біріншіден, өзінің кəсіби қызметімен жоғары деңгейде айналысатын жəне өзінің кəсіби дамуын одан əрі жобалай білетін қабілетке ие арнайы құзыреттілік.Екіншіден, əлеуметтік құзыреттілік. Атап айтқанда, бірлескен кəсіптік қызметпен айналысу қабілеті (ұжыммен, топпен), қызмет ету, басқару кəсібінде қабылданған кəсіби қарым–қатынас тəсілдерін қолдана білу. Үшіншіден, білім беру құзыреттілігі–білім беру қызметінде кəсіби білімді, білік пен дағдыны, мақсат қоюшылықты игеруге деген қызығушылық жəне білім беру қызметінде субъектілік пен креативтіліктің дамуына ынталылық, педагогикалық жəне əлеуметтік психологияның негіздерін қолдана білу қабілеті. Баланың бойына білім нəрін себетін басты тұлға–ұстаз.Яғни, жас ұрпақты оқытуда тиімді жағдайлар жасау–көбіне мұғалімге тікелей байланысты. Өйткені,ұстаз алдында егемен еліміздің болашағы отыр.[3.12] Сондықтан,XXI ғасыр мұғалімнің кəсіби құзырлылығына қойылатын талаптар–ертеңгі ұстаздарды оқытудың жаңа түрлерімен қаруландыра отырып, қазіргі уақыттағы мектеп талабына сай кəсіптік дағдыларды игеруге бағытталған оқытудың жаңа жолдарын енгізуді көздейді. Осының бəрі, сайып келгенде, болашақ мұғалімді кəсіби əрекетке даярлау аса көкейтесті мəселе екендігін айғақтайды. Мұғалімнің кəсіби шыңдалуы бүгінгі мектеп оқушысы, ертеңгі қоғам азаматтарының тұлғалық дүниежүзілік білім кеңістігіне шығудың негізі болмақ. Елімізде білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында көрсетілген жаңалықтарды күнделікті тəжірибеге енгізудің қажеттігі туындап отыр. Сондықтан мектептің оқу процесінде компетенттілік ұстанымының ерекшеліктерін ашу, мектепке компетенттілік білім моделін енгізу жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.Мектептегі білім мазмұнының жетекші бағыты түйінді компетенциялды анықтауда логикалық-дидакти-калық ұстанымды басшылыққа аламыз. Мұнда білім айналасындағы білім мазмұнының бірліктерін ірілендіру пəндік білім, білік, дағдыны іс-əрекеттік 348

тілге келтіру, яғни компетенциялар түрінде жазу. Мұндай ұстаным əрбір білім мазмұнындағы басты бағытын сақтап, білім мазмұнының толықтығын жəне білім, білік, дағдыны іс-əрекет тіліне келтіру арқылы күтілетін нəтижелер жүйесінің көп деңгейлі элементтерін құрайды. Үздіксіз өзгеріп тұрған заман адамнан сол заман талабына сай білім алып, жаңа істерді меңгеруді талап етеді. Осыған орай, оқу-тəрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды жүйелі пайдаланудың маңызы зор. Оқу-тəрбие үрдісін жаңалықтармен қамтамасыз ету барысында ғана, біз саналы да білімді азамат тəрбиелей аламыз Оқытудың жаңа əдіс-тəсілдері жайлы түсінік беру жəне оны сабақта қолдануға үйрету болып табылады. Оқытудың сындарлы теориясы оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім-біліктігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді. Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектеп мұғалімдерінің жаңа технологияларды пайдалану практикасын дамытуда, əр мұғалім оны өз сабағында орынды пайдалану арқылы өз тəжірибесін дамыта алады. Оқушылардың қабілеттерін арттырып,сабаққа деген қызығушылықтарын оятып, өздеріне сенімді білімді азамат етіп тəрбиелей алады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, ең бірінші кезекте мұғалімнің «өзіндік жаңалығы» болуы қажет. Ғылым жаңалығын түрлендіруде өз үлесін қосу арқылы жасаған нəтижелі жұмысы өзгелердің тəжірибесін толық көшірмей, жаңа ортаға икемдеп,өзіндік іс–əрекет жиынтығы арқылы айтарлықтай нəтижеге қол жеткізу керек. Қазіргі кəсіптік – педагогикалық қызмет қандай мұғалімді талап етеді? Мұғалім–оқушылардың жеке тұлғасын дамытуға басымдық беретін, күрделі əлеуметтік – мəдени жағдайларда еркін бағдарлай алатын, шығармашылық процестерді басқара алатын, адам туралы ғылымның жетістіктерін, оның даму заңдылықтарын, компьютерлік оқыту өнерін терең меңгерген жан-жақты дамыған шығармашыл тұлға. Ал, білім беруде кəсіби құзырлы нағыз маман иесі – ол мамандығы бойынша өз пəнін жетік меңгерген, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық – ізгілілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс–қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген жəне білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды тауып, оларды таңдап, сараптай алатын, отандық жəне шетелдік тəжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кəсіби маман. Парасат қайда болса, ұлылық сонда, Білім қайда болса, биіктік сонда,- деп, баршаңызды өз істеріңіздің биік шыңынан көре білейік. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1. Қазақ ұстазы 2014 жыл, №1 2. Бастауыш сыныпта оқыту əдістемелігі, 2016 жыл, №5-6 3. Мектеп – 45 минут, 2016 жыл, №2 4. Оқытудың педагогикалық – психологикалық ерекшелiктерi / Ө. Төлегенов 349

5. Бастауыш Оқу Бағдарламасы, Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ƏДЕБИЕТІН ОҚЫТУДА АҚПАРАТТЫҚ – КОММУНИКАТИВТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ЕНГІЗУ- ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ КӨЗІ Жарылгапова К.К. БҚО, Орал қаласы №33 ЖОББМ жоғары санатты мұғалімі

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті–ұлттың жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп білім беру жүйесін одан əрі дамыту міндеттерін көздейді. Қазақ тілі жəне əдебиетін оқытудағы негізгі мақсат–тілдік коммуникативті қалыптастыру жəне дамыту, қазақ тілді жан-жақты игерту. Қазақ тілі–қазіргі заманның талабына сай, қоғамның əлеуметтік-экономикалық, ғылымитехникалық жəне мəдениет дамуының қайнар көзіне айналуы тиіс. Қазір қазақ тілін оқыту əдістемесінің деңгейін жоғарылатуға тіл мамандары жұмыстануда жəне оны оқушылармен жұмыстануда жүзеге асыруда.Тілді оқытуда интерактивтік тəсіл, ойындар, екеуаралық пікірталастар, сонымен бірге ақпараттық технология, интернет, компьютер қолданылуда. Оқытудың ақпараттық технологиясы–бұл ақпаратпен жұмыс жасау үшін арнайы тəсілдер, педагогикалық технологиялар, бағдарламалық жəне техникалық құралдар (кино, аудио жəне видеоқұралдар, компьютерлер, телекоммуникациялық желілер). Оқытудың ақпараттық технологиясы–білімді жаңаша беру мүмкіндіктерін жасау (педагогикалық іс-əрекетті өзгерту), білімді қабылдау, білім сапасын бағалау, оқу-тəрбие үрдісінде оқушының жеке тұлғасын жан-жақты қалыптастыру үшін ақпараттық технологияның қосымшасы деп түсіну керек. Білімді ақпараттандырудың негізгі мақсаты – «оқушыларды ақпараттық қоғам жағдайында тұрмыстық, қоғамдық жəне кəсіби салалардың іс-əрекетіне толық, тиімді араластыру» болып табылады. ХХІ ғасыр оқыту үдерісіне компьютерлік технологияны пайдаланумен қатар елде болып жатқан саяси, экономикалық, əлеуметтік жəне басқа да заңды үрдістегі өзгерістер білім жүйесіне сол өзгерістер негізінде дамытуды талап етіп отыр. Атап айтқанда, виртуалды кеңістік, аутентті виртуалды интерактивті тілдік орта болып табылатын Интернетке ену аталған компетенцияны дамытудың тиімді жолдары қарастырылады.

350

Оқытудың ақпараттық технологиялары осы ақпараттық білім жүйесінің шегінде жүзеге асырылатын болғандықтан, осы білім технологиясына ақпараттық жəне бағдарламалық қолдаумен көрсететін құралдар бір ғана компьютермен, оған енгізілген бағдарламамен шектеліп қалмауы керек. Шын мəнінде бəрі керісінше, оқытудың ақпараттық технологияларының бағдарламалық құралдары жəне білім технологияларының өздері ақпараттық білім ортасына–ақпараттық білім жүйесінен бөлінген жүйешелер түрінде қосылады. Қазақ тілі жəне əдебиетті оқытуда Интернет беретін мүмкіндіктер мен қызметтерге тоқталып өтейін. Мысалы: оқушылар Интернет талаптарында берілетін құжаттардағы тапсырмалар мен жаттығуларды орындай алады, қазақ тілінде электронды пошта арқылы хат алысып, виртуалды қатынас клубтары– конференцияларға қатыса алады. Сонымен бірге белгілі бір уақытта мəтіндік хабарламалар мен алмасуға. радиобағдарламаларды тыңдауға, бейнероликтер көруге, яғни ақпараттың кез келген түрін қолдануына толықтай мүмкіндіктері бар.Ақпаратты қандай да арақашықтыққа тез арада жеткізу, алыстағы ақпарат көздерін пайдалану мүмкіндігі интерактивтік іздеу жүйелері мен өз бетімен іздеу, сондай – ақ алынған материалдарды ауыстырып салу т.б. сол сияқты Интернеттің артықшылық көздері пайдаланылады. Интернетті қолдану мəтіндерді талдау, үлгілі жəне шешен сөйлеушіні тыңдау- əдеби тілде бай, шебер сөйлеуге үйретеді. Е.С.Полат «Қандай да болмасын оқыту құралы, ақпараттық– тақырыптық ортаның қандай да қасиеттерге ие болғанына қарамастан дидактикалық мəселелер, білім берудің нақты мақсаттарымен шартталған танымдық қызметтің ерекшеліктері бірінші кезекте болып табылады» – деп көрсетті.Демек,Интернет өзінің барлық мүмкіндіктері жəне қорларымен қоса,осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асырудың құралы болып табылады. Шет тілін оқытуда заманына сай көрнекі құралдар, аудио материалдар қолдану, мультимедиялық құралдарды пайдалануға үлкен мəн беру керек. Сабақ барысында техникалық жарық жəне дыбысты техникалық құралдарды (бейне магнитофон, теледидар, проектор, мультимедиялық проектор, компьютер) пайдалану оқушылардың шешен сөйлейтін адамдардың тілін тыңдап, оны көзбен көре отыра ақпарат алуына көмегі тиеді. Бұл жағдай оқушылардың сөйлеу деңгейін жақсартуына көмектеседі. Тыңдау арқылы олар өздерінің сөйлеудегі қателерін жөндей алады. . Аудио немесе бейне таспаларды тыңдағанда коммуникативті жаттығулар жасалу керек. Алынып отырған тапсырмалардың жеңіл-қиындығын ескере отыра, жаңа сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, диалог жəне монолог құрастыру сияқты жаттығулар жасалуы қажет. Бейне фильмді көріп отырып, жаңа сөз немесе сөз тіркестері кездескенде тоқтап, сол сөздерді қайталап жəне əрбір көріністен кейін сұрақтар қойып отырған жөн. Сабақтың қорытындысы ретінде тест сұрақтарын беріп, нəтижесін тексеріп, бағалау қажет.

351

Сонымен бірге ғаламдық желінің ақпараттық ресурстарын қолдануда оларды оқу үдерісіне енгізіп, дидактикалық түсініктеме беру арқылы дидактикалық мəселелерді шешуге болады. а/ күрделі материалды тікелей пайдаланып оқу дағдылары мен біліктерін қалыптастыруға; ə/желіден алынған материалдарды мəселелік талқылаудың негізінде монологтық жəне диалогтық айтылым білігін жетілдіруге; б/ жеке түрде немесе жазбаша серіктеріне жауап жазу, реферат, шығарма жəне серіктердің бірлескен қызметінің нəтижесінде ойлау дағдысы мен жазу дағдысын жетілдіруге; в/ актив пен пассив сөз қорын қоғамның саяси-əлеуметтік құрылысын, мəдениет дамуын білдіретін қазіргі қазақ тілі лексикасымен толықтыруға; г/түрлі халықаралық қатынас жасау жағдайында тілдік үйретудің ерекшеліктерін, еліміздің мəдениеті мен дəстүрлерінің ерекшеліктері қамтылған мəдени-танымдық біліммен танысуға; Бұдан біз Интернеттің оқу бағдарламасына қатысты тəжірибелік сабақтың мазмұнына желі материалдарын қосу арқылы ендірілуде қолданылатын келесі мүмкіндіктерді атауға болады.

-оқытушының тəжірибелік сабақ өткізу үшін қандай да бір материалды таңдай алу мүмкіндігі; -желіден алынған түрлі мəселелі ақпаратты ауызша талқылау арқылы пікірталас өткізу мүмкіндігі; -қазақ халқының мəдениетінде оның қызмет ету ерекшеліктерін көрсететін идиомалар,мəтелдер,неологизмдер жəне т.б. тұратын нақты хабарламаларына лингвистикалық талдау жүргізу мүмкіндігі; -тəжірибелік сабаққа қосу үшін электронды грамматикалық, лексикалық анықтамалардан, сөздіктерден, анықтамалардан алынған материалдарды пайдалану мүмкіндігі; Ақпараттық ортаны құруға негізделген білім берудің жаңа жүйесін қалыптастыру мен педагогикалық практикаға жаңа ақпараттық құралдарды енгізу білім жүйесін дамытудағы стратегиялық тапсырма болып саналады. Қазіргі заманғы компьютерлік бағдарламалар мен Интернет желісінің оқыту тиімділігі өте жоғары.Дегенмен басты мəселе-компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етілген білім ордасында оқытушының оларды пайдалану əдістемесін меңгеруі мен өз тəжірибесінде жүзеге асыра алуы. Ақпараттық технологияны меңгерген педагогта интеллектуалдық, рухани азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбеті қалыптасады. Ақпараттық технология құралдарын қолдау адамзаттың əртүрлі сферасында, соның ішінде білім беру саласында көптеген өзекті маңыздылыққа қол жеткізіп отырғаны белгілі. Бүгінде Интернет жүйесі арқылы білім алудың жаңа түрі – қашықтан оқыту пайда болды. Мұнда мультимедиа материалдары, электрондық оқулықтар, интерактивтік бейнеконференциялар арқылы білім алуға мүмкіндік бар. Интернет арқылы оқушылар тілдік қарым-қатынасқа түсе алады. Сол 352

сияқты, тілдік қорын дамыта алады. Осыдан жазу іскерлігімен дағдысын жоғары деңгейде қалыптастыра алады. Ақпараттық жүйе ретінде, Интернет өз қолданушыларын жан-жақты ақпараттармен қамтамасыз етеді. Оған: электронды пошта (e-mail), телеконференция (usenet), бейне-конференция, анықтама каталогтары, жүйеде сөйлесу (Chat). Компьютерлік оқыту бағдарламаларының қай- қайсы болмасын өз мазмұнынан грамматикалық жұмыс жүргізуді тыс қалдырмайды, белгілі бір грамматикалық құрылымның жұмыстарын қамтиды. Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технологияның мүмкіндіктері: Əрбірадамға білім алудың өзіне тиімді жолын таңдауға мүмкіндік беретін білім берудің ашық жүйесін орнықтыруға; Білім алудың техникасын түбірімен өзгертуге; Оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық іс-əрекетін тиімді ұйымдастыру; Электрондық білім беру пайдалану арқылы даралып оқытуға Ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі: 1.Мультимедиялық мүмкіндіктерді қолдау (музыкалық немесе дикторлық дайындау, анимация бейне- клиптер, слайд –шоу).

2. Жүйенің басқару құрылымы – оқытушы өз ойын,көзқарасын, өз кезегіндегі материалдық ұсынылымын,əртүрлі аудиторияға бір ғана оқу мəлеметтерін ұсынуға мүмкіндік алды.

3. Білімді бақылау арқылы нəтиже алу, бағалау. Ақпараттық технологияны шетел тілі сабақтарында пайдалану нəтижесінде төмендегідей жетістіктерге қол жеткіземіз.

1.Сөзжұмбақ, кестелерді құру үшін дербес компютерді қолдану арқылы грамматикалық жəне лексикалық оқу материалдарын өңдеу.

2.Сөздерді сауатты жазу мен көркемдеп безендіруді үйретеді.

3. Дербес комьютерді пайдалану арқылы оқушылардың өзіндік жəне жұмыс жасауды игеру мен білім алуды кеңейту.

4.Интернет желісін пайдалану арқылы оқушылар электрондық пошта арқылы оқушылар хат-хабарлама алмасу, өзінің ойын еркін жеткізу. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілін жаңа технологиялар арқылы оқыту ісі күннен-күнге өзекті болып келеді. Тілді ақпараттық-коммуникативтік технология арқылы оқыту – тіл үйренушінің өз бетімен тіл үйрену қабілеттерін жетілдіруіне игі ықпал ететін тиімді жүйе болып табылады. Сонымен қатар оқушылар интелектуалдық, шығармашылық жəне коммуникативтік істерін дамыта алады, оқушының оқу белсенділігі артады, сабақтың негізгі кезендерінің бəрінде оқушыларға шығармашылық жұмысты ұсынуға болады Бүгінгі таңда жаһандану үрдісі кең өріс алаып отырған дəуірде Қазақстанда өскелең ұрпаққа өрелі білім ,өнегілі тəрбие беру ісі заманына лайық мүлдем өзгеше,жаңаша сипат тауып отыр.Өмір заңы бірінші кезекте 353

білім арқылы баланың,оның жеке тұлғасын дамытуды жоғары дəрежеде жеткізуді қатаң талап етуде. Осыған орай педагогикалық ғылымда нақты міндеттер туындап, баланың жеке тұлғасын дамытуға бағытталған жаңа оқыту технологияларын ойлап табу,яғни оқытудың жаңа инновациялық технологиясын қалыптастыруды талап етіп отыр. Педагогикалық технологиялар оқушының дамуына,жеке тұлға ретінде қалыптасуына жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы бұл істі нағыз керекті үлгіде шығармашылық деңгейде,шынайы ізденіспен іс жүзіне асыруға мүмкіндік беруде. Жаңа технологияның басты ерекшелігінің өзі-жеке тұлғаға баса назар аудару болса,бұл дегеніміз-оқытудың ең тиімді əдіс-тəсілдерін ұтымды пайдалана отырып,оқыту мазмұнын оқушының жеке басының ерекшелігіне, даму дəрежесіне, қабілет-мүмкіндігіне бейімдей жүргізу деген сөз. Біздің өзіндік іс-тəжірибеміздің негізінде жасаған тұжырымдарымыз көрсеткендей, жеке тұлғаға бағытталған зерттеушілік,ізденіс бағытында жұмыс жүргізу, сондай-ақ эвристикалық əңгіме,пікір-талас,өзара сөйлесу, топтық жұмыс, ақпараттық –коммуникативтік құралдарды, интерактивтік тақтаны үнемі пайдалану сияқты формалардың озық тұратыны байқалды. Ақпараттықкоммуникативтік құралдарды тіл үйретуде қалай пайдаланатыным жөнінде тəжірибеммен əріптестеріммен бөліскем. Жаңа технологиялардың сан алуандығын бəріміз жақсы білеміз. Мысалы «Сыни тұрғысынан ойлау «технологиясы бойынша оқушымен жүргізілетін жұмыстың алғашқы 1 сатысын Баланың қызығушылығын ояту құрайды. Мысалы жазушының өмірі мен шығармашылығын меңгеруде оқушылар алдымен жазушы туралы өздері білетін мəліметтерден сөздер одағын жасайды.Жазушының атын естіген сəттен ойларына оралған басты -басты сөздерді жазып жинақтайды. II саты мағынаны ажырату барысында шəкірттердің əрқайсысына алдын-ала даярлаған Insert сызбасын үлестіріп,оны толтыруын ұсынады. III ой-толғаныс сатысында оқушы өз пікірін, ойын, білмін ортаға салып, жетістігін саралап, кемшілігін анықтап,танымдық деңгейін айқындайды.Өз ойын ашық айта отырып,оны нақты дəлелдей алып,əрі өзгенің пікірін зейін қоя тыңдап,зер сала қарап,сын көзбен екшеп,сол арқылы білік пен дағдысын арттыра түседі.Деңгейлеп сараптау технологиясының тілді меңгеру дəрежесі əр түрлі сыныптарда пайдалану тиімділігін күнделікті іс-тəжірибемнен көріп,байқап жүрмін. Бұл мақсатта сынып үш деңгейге бөлінеді.Мұғалім əр деңгей бойынша бағдарлама көлемінде арнайы жұмыс жүргізеді. «Ə» тобына қабілеті орташа,қанағаттанарлықтай көлемінде білім деңгейі бар оқушылар кіреді. «А» тобына білімі жүйелі ,қабілет-ынтасы айтарлықтай балалар іріктелсе,ал «Б» тобы бірыңғай интеллектуалдық жəне креативтік дарынды шəкірттерден жинақталады. Осындай 3 топқа бөлінген оқушылар əр түрлі шығармаларды игеру барысында төмендегі жұмыстарды орындайды. Шығармадан үзіндіні мəнерлеп 354

оқу,сұрақтар құрастырып,оған жауап қайтару,шығармада баяндалған негізгі оқиғаның идеясын табу сияқты тапрсырмаларды тиянақтаса,екінші деңгейдегілер осы шығармадағы аса маңызды,назар аударуға тұрарлық сөздерді теріп жазып,семантикалық мағынасына түсінік береді.Сол сөздің баламасын тауып,сөз тіркесін жасайды. Үшінші деңгейге белгілі бір тақырып төңірегінде өзіндік ойтолғаныстарын əзірлеу міндеттеледі. Мысалы: Жұбан Молдағалиев /5 сынып/ « Ар-ұят туралы.»өлеңі.Батыс Қазақстан облысы туралы нақты мағлұматтар келтіру,баяндау барысында ұлы адамдардың осы өлке жөнінде айтқан пікірлерін пайдалану, ақындар өлеңінен үзінділер келтіру тапсырылады. Қабылдау деңгейі нашарлау сыныптарда пəнді оқытып жүргізуде жекелеп оқыту дегеніміз-оқушының жеке дара ерекшеліктерін ескере отырып,оқыту үрдісін ұйымдастырудың əдіс-тəсілдерін,қарқынын таңдау. Қазіргі таңда инновациялық технологиялардың көптігіне,олардың сан салалығына қарамастан,əр технологияның элементтері өзара бір-бірімен байланысып кірігеді. Мысалы 11 –сыныптың зерттеу сабағында оқушылар топқа бөлінеді. Бірінші топ Жиырмасыншы –отызыншы жылдардағы ақындардың өлеңдер топтамасын жасап,композициялық желісіндегі ерекшеліктерін ,тақырыбын идеясын айқындайды,шығармалардағы көркемдегіш құралдарды табады. Екінші топ өлеңдерге талдау жасап, əр ақынның өлеңдерін салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын ажыратады. Бұл əдіс-тəсілдер аталған технологияда жəне тиімді сабақтар жүйесі технологиясында да қолданылады. Тиімді сабақтар жүйесі технологиясына жобаны қорғау, шешендік өнерге үйрету де енеді. Жобаны қорғау сабағы 8-сыныптағы «Құрмалас сөйлемдер» тақырыбын бастамас бұрын, мұғалім алдын ала сыныпқа тақырып бойынша тірек-сызба жобасын жасауды ұсынады.Мұндай жоба ең маңызды мəселені ажырата білуді жəне осы мағлұматтарды санаулы уақыт ішінде жүйелеп айтып бере алуды қажет етеді. Ал мұғалім болса,оқушы жобасын қолдап,құптай отырып,оларды қорғай білуге бағыт-бағдар береді. Шешендік өнер сабағында оқушылар мұғалім ұсынған тақырып бойынша бəсекеге түседі. Мысалы, «Өнер алды -қызыл тіл» деп алып,бұл орайда мақалмəтелдерді көп білетіндер сайысын өткізуге болады. Сонымен,қорыта келгенде,айтарым- тіл мен əдебиет пəндерін оқытуда жаңа инновациялық технологияларды пайдалану- мұғалім үшін қандай маңызды болса,оқушы үшін мəнділігі бұдан да кем емес. Инновациялық технологиялар,яғни интерактивтік əдіс-тəсілдерді қолданып, жүйелі жұмыстар жүргізу нəтижесінде оқушының күннен- күнге өнер-білімге деген ынтасы арта түседі,олар өз бетімен шығармашылықпен жұмыс істеуге қалыптасады,өзін -өзі бағалап,өз күшіне деген сенімділік пайда болады,оқудың мəні мен мақсатын айқын түсінеді. Жеке тұлға ретінде қалыптасуына жағымды əсер етеді.

355

ХХІ ғасыр–озық технологиялар ғасыры.Сондықтан білім беру жүйесінде жаңа компьютерлік технологияларды тиімді пайдалану- оқушыларға тіл мен əдебиетті үйретуде, тіл дамытуда олардың қызығушылығын арттыруға өте тиімді тəсіл. Қазақ тілі жəне əдебиетті оқытуда жаңа технологияларды, техникалық құралдарды сабақта жан-жақты қолдану, оқытушының көптеген қиындаған қызметтерін жеңілдетіп, осы іскерліктің ұстанымды жаңа тəсілдерінің пайда болуына мүмкіндік туғызады. Осындай жаңа жолдардың біріне ақпараттық оқыту жүйесіндегі компьютерлік бағдарламалардың түрлері арқылы тіл дамытуды жатқызуға болады. Қазақ тілі сабақтарының лексика бөлімін меңгертуде ақпараттық технологиялардың алатын орны зор.Интернет арқылы оқушы грамматикалық,лексикалық,фонетикалық жаттығулар, оқуға жəне грамматикаға арналған тесттерімен жұмыс істей алады. Бұндай жұмыс барысында Интернет бізді мəтіндік, графикалық жəне дыбыстық ақпаратпен қамтамасыз ете алады. Жаңа ақпараттық технологияда компьютер негізгі рөл атқарады. Интерактивтік əдістердің ішіндегі сөз өнері-көркем əдебиетті оқытып үйретуде жəне патриоттық тəрбие берудің тиімді тəсілдерінің бірі сахналық көріністі қолданамын.Сахналық көріністер- тіл мен əдебиетті ынталандыра оқытудың, жас ұрпаққа ұлттық жəне патриоттық тəрбие берудің тиімді əдістəсілдерінің бірі деп есептеймін.Сондай-ақ логикалық тапсырмаларды беру арқылы білімнің беріктігін қамтамасыз етіп, баланың шығармашылық қабілетін , интеллектуалдық деңгейін көтеруді мақсат етемін.Логикалық тапсырмаларды орындауда оқушылар өз бетімен ізденеді, оқушының есте сақтауын дамытады, байқағыштығын қалыптастырады, эвристикалық қабілеті шыңдалады.Өзіндік пікір айтып оны қорғай білуге мүмкіндік жасалады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы »заңы 2. .Қ.Бітібаева «Əдебиет сабағының түрлері мен үлгілері»Алматы «Рауан» баспасы 3.Р.Құтқожина, Қ. Бітібаева «Əдебиет. Оқыту əдістемесі» Алматы. «Атамұра» 4.Қ.Бітібаева «Əдебиетті тереңдетіп оқыту» Алматы «Мектеп» баспасы 2003ж

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ – БІЛІМ БЕРУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАҒЫ МАҚСАТТАРЫНЫҢ БІРІ Билялова Жазира Касимовна Батыс Қазақстан облысы, №33 орта жалпы білім беретін мектебінің І санатты математика пəні мұғалімі

Біз мектеп үшін емес, өмір үшін оқытамыз.Біздің мақсатымыз – тек білім беру емес, өздігінен оқуды үйрету.

356

Қазіргі таңда оқушының өзін-өзі дамытуға, алған теориялық білімдерін өмірмен байланыстыруға, оны қолдана білуге бағытталған жұмыстарға көңіл бөлінуде. Соның нəтижесінде еліміздің түкпір-түкпірінде оқытудың жаңа əдістəсілдермен қаруланған біршама ұстаздар қауымы жаңа нəтижелерге жетуде, шəкірттерінің жаңа белестерді меңгеруіне жол ашуда. Соның бірі функционалдық сауаттылықты дамытудағы білім мазмұнының жаңғыруы. Функционалдық сауаттылық – тұлғаның нақты мəдени ортада өмір сүру қызметін іске асыру үшін қажетті жəне əлеуметтік қатынаста ойдағыдай қызмет етуін қамтамасыз ететін білімі, ептілігі, дағдылары. Функционалды сауатты оқушы өмірде белсенді, шығармашылық тұрғыда ойлай алады, тиімді шешім қабылдай алады, өз кəсібін дұрыс таңдай алады жəне өмір бойы білім алуға дайын болады. Бүгінгі күн талабына сай жан-жақты дамыған, белсенді, өмірге талпынысы,қызығушылығы бар адамды мектеп табалдырығынан дайындап шығарудың ең бір тиімді тəсілі ол – оқытудағы математикалық сауаттылық. Математикалық сауаттылық - математиканың əлемдегі рөлін анықтау жəне түсіну; - əртүрлі формада берілген сандық ақпараттарды оқу, талдау, түсіндіріп беру; - дұрыс негізделген математикалық пайымдаулар айту; - есептерді шығарудың тиімді тəсілдерін табу, орындау, өзін-өзі тексеру, өмірмен байланыстыру; - математикалық білімді өмірлік жағдаяттарда кездесетін түрлі мəселелерді шешуде еркін қолдану. Оқушылардың математикалық сауаттылығының қалыптасуы «математикалық құзыреттiлiктiң» даму деңгейлерімен сипатталады: Білу (еске түсіру): Терминдерді, сандарды қасиеттері бойынша суреттеу жəне есептеу; график пен кестеден мəліметтерді алу; құралдарды қолдану; классификациалау, математикалық объектілерді танып білу. Қолдану (байланыстарды орнату): Нəтижелі шешу тəсілін таңдау; математикалық ақпаратты талдау жəне көрсету; модельдеу; тізбекке байланысты тапсырмаларды орындау; стандартты есептерді шешу. Ойлау (пайымдау, тұжырымдау): Объектілердің арасындағы тəуелділікке талдау жасау; қорытындылау, əртүрлі шешу жолдарын синтездеу; дұрыс/бұрыс айтылғандарды дəлелдеу; стандартты емес есептерді шешу. Математикалық құзыреттілік – нəтижелерді түсіндіру, талдау жəне түрлендіру, математикалық модель құрастыру, қатынастарды анықтау, шынайы өмірде пайда болған мəселелерді шешу үшін математиканы дəлме-дəл қолдану қабілеттілігі. Күнделікті сабақ барысында оқушының өзін-өзі дамытуға, алған теориялық білімдерін өмірмен байланыстыруға, оны қолдана білуге бағытталған есептерді таңдауда қиындықтарға кездесіп жатамыз. Мысалы төмендегі есептердің қайсысы оқушының математикалық құзыреттілігін арттыруға бағытталған тапсырма екенін анықтайық: №1. Тақырып: Ондық бөлшектерге амалдар қолдану 357

Адам ағзасын жақсы қалыпты ұстау үшін қажетті дəрумендер мен минералдарды тұтынады. Көктем мезгілінде адам иммунитеті əлсірейтінін байқайды. Ағзадағы темір жетіспеуі: сөйлеу қабілеті, ойлау қабілеті нашарларлайды, сонымен қатар қан аздығына əкеледі. Мектеп асханасында ас мəзіріне мыналар ұсынылды: дүйсенбіде котлетпен (100 гр.) қарақұмық ботқасы (200 гр.), орамжапырақ салаты (100 гр.), сейсенбіде бауырдан жасалған құймақ (150 гр.) қара өрік пен қызылша салаты (100 гр.) Қай күні түскі ас ішіп темірдің тəуліктік нормасын қабылдайсың? Қай ас мəзіріне құрамында темірі бар тағамды қосу керек? (анықтамалық материалдар беріледі) №2. Тақырып: ЕҮОБ Балаларға бірдей сыйлық дайындау үшін 90 шоколад, 150 алма жəне 210 кəмпит сатып алынды. Ең көп дегенде неше сыйлық дайындауға болады? Күнделікті өмірде біз сыйлық дайындау үшін қажетті нəрселерді жеткілікті етіп сатып аламыз. Сондықтан бұл екінші есептің тұрмыста кездесіп қолданысы шамалы. Ал бірінші есеп болса, мұнда адам ағзасын əлсіретпей қажетті дəрумендер мен минералды керек мөлшерде тұтынып отыруын қадағалау үшін маңызды. Осындай есеп оқушының математикалық сауаттылығын қалыптастырып, математиканың өмірде қажеттігін ұғындырады. мұғалім оқушының бойына əлеуметтік ортаға бейімделуіне, алған білімін практикалық жағдайда тиімді пайдалана алатындай негізгі құзыреттіліктерді сіңіруі керек. Оқушының математикалық құзыреттілігін дамытуға бағытталған тапсырмаларға тоқталайық. №1. 8-сынып редакторы қабырға газетіне мынадай қысқа жазба берді: Біздің сыныптың оқушысы Арман 100 метрлік мектепішілік жарыста бəрінен жылдам жүгірді. Қалған жүлдегерлер мынадай ретпен келді: Мақсат, Алихан, Самат. Таң қаларлығы олардың жылдамдықтарының айырмасы бірдей болды: Арман – 12 с, Мақсат – 13 с, Алихан – 14 с, Самат – 15 с жүгіріп өтті. «Журналисттің» жазбасының дұрыстығын тексеріңіз. Ол үшін мына кестені толтырыңыз: t, c v, м/с ∆v

Арман 12 100/12

Мақсат 13 100/13

Алихан 14 100/14

Самат 15 100/15

Кестенің соңғы жолында əр баланың жылдамдықтарының алдыңғы баламен жылдамдығымен салыстырыңыз. Шыныменде жылдамдықтарының айырмасы бірдей ме? Жауабы: жазба дұрыс емес. Бұл құзыреттіліктің екінші деңгей есебі, өйткені мұнда есетің шешімі бірнеше қадамнан тұрады. Жылдамдықтары есептеледі, нəтижелері салыстырылады.

358

Енді осы есепті үшінші деңгейдің есебіне айналдыру үшін мынадай сұрақ беруге болады: - Қай баланың жылдамдығы жүгірушілердің орташа жылдамдығына жақын? Нəтижелерін диаграмма түрінде көрсетіңдер. Бұл есепті 5-сыныпта «Жай бөлшектер» тақырыбын оқығанда қарастыруға болады. №2. Кітаптағы үш əңгіме 34 бетті құрайды. Бірінші əңгіме 6 бетті, ал екінші əңгіме үшіншіге қарағанда 3 есе кем бетті алады. Екінші əңгіме неше беттен тұрады? Жауабы: 7 бет. Бұл есеп математикалық құзыреттілікке бағытталған есеп емес. Осы есепті құзыреттілікке бағытталған есепке айналдыру үшін есеп шартына мынадай сұрақты қосатын болсақ, есеп бірінші дейгейге ауысады: кітап беттерін дөңгелек диаграммамен көрсетіңіз жəне пайызбен жазыңыз. Оқушылардың математикалық сауаттылығын арттыру математика сабағында жүзеге асырылады. Сондықтан математикалық сауаттылықты қалыптастыруды басты назарда ұстау керек. Математикалық сауаттылықты қалыптастыру үшін: - теорияны білу, оны логикамен ұштастырып отыру; - есепті шығаруда тиімді жағын көруге баулу; - математикалық сайыс сабақ, пəн кеші, апталықтарды математиканың даму тарихымен байланыстыру қажет. Математика сабағында пəнаралық байланысты негізге ала отырып, сұрақжауап,баяндауға,проблемалық ситуацияларды туғыза отырып оқушыларды алға қойған мəселені шешуге, шығармашылық жұмыстармен айналысуға, бірін-бірі бағалай алуға, өз ойларын нақты, толық жеткізе білуге көңіл бөлу керек. Əртүрлі қызықты есептер адам ойының дамуына жетелейтіндігі сөзсіз. Сабақ барысында, ҰБТ-ға дайындық барысында практикалық мазмұнды есеп шығаруда оқушылардың көбі қиналады. Сол есептерге тоқталып кетейік. (Өмірмен байланысты) Мəтін есептер (ҰБТ есептері) 1.2 метрлік бір қоршаудың құны 50 теңге тұрады, ал 3 метрлік бір қоршаудың құны 70 теңге тұрады. 20 м жерді қоршау үшін 2 метрлік 3 метрлік қоршаулардың қайсысын пайдаланған тиімді? А) 2-3 метрлік жəне 7-2метрлік В) 10-2метрлік С) 6-3 метрлік жəне 1-2 метрлік Д) 4-3метрлік жəне 4-2метрлік Е) 2-3метрлік жəне 6-2метрлік 2.Үш жолаушы Арқалықтан Астанаға барғанда пойызбен немесе автокөлікпен барған арзандығын ойластырды. Пойыз билетінің құны бір адамға 2655 теңге. Автокөлік 100 километр жолға 10 литр жанармай жұмсайды, ал жанармай бағасы бір литрге 115 теңге. Автокөлік жолының ұзындығы 600 км. Ең аз дегенде жолға үш адам үшін қанша теңге төленеді? А) 7965 В)6900 С)6575 Д) 6975 Е) 6600 359

Пропорционал шамалар 1.Жұмысшы 15 сағатта істеген жұмысы үшін 195 теңге алды. Егер жұмыс қарқыны осындай болса, ол 8 сағатта қанша ақша табады? Жауабы: 104 теңге 2.Жаңа үйдің ішкі сылақ жұмыстарын 15 жұмысшы 24 күнде бітіреді. Осы жұмысты 18 жұмысшы неше күнде орындар еді? Жауабы: 20 3.Төрт жұмысшы белгілі бір жұмысты 18 сағатта орындайды. Егер барлық жұмысшылардың жұмыс өнімділігі бірдей болса, бүкіл жұмысты 1,5 есе жылдамырақ орындау үшін тағы неше жұмысшы шақыруту керек? Осы есеп шартында артық дерек бар ма? Жауабы: 2 жұмысшы. Геометрия есептері • Көпір шеңбер доғасы пішіндес болып келген. 1) СК=h=3 м, CO=R=8,5 м болса, онда AB-ның ұзындығын; 2) АВ=6 м, h=1,2 м болса, онда көпір доғасының радиусын табыңдар. Сурет.

Бірнеше шаруа қожалықтары бірігіп суретте берілген өлшемдері бойынша ұзындығы 1 км канал қазуды ұйғарды. Егер олар жалдаған экскаватор сағатына 10 м3 жер қазып, тəулігіне 10 сағат жұмыс жасауға келісім берсе, онда канал неше күнде қазылып бітеді?

• Арақашықтығы 10,4 м болатын А мен В нүктелері баспалдақпен қосылған. Баспалдақпен көтірілетін ВС биіктігін табыңыз. Оқушыларға оқулықтағы дайын есептерді шығару ғана емес, есептерді өздеріне құрастыруға беруге де болады. Бұл олардың қызығушылығын арттырады, өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын дамытады, ақыл-ой жұмысын күшейтеді, оқушының танымдық іс-əрекеті артады. Осындай əдіс-тəсілдерді практикада есептер шығаруда қолдана отырып, біз оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттырып, алған білімдерін уақытты үнемдей отырып, тиімді пайдалану дағдысын қалыптастыруға бағыттаймыз. Теориялық білімімді тереңдету, шыңдау мақсатында қалалық, облыстық оқыту семинарларында өз іс-тəжірибеммен бөлісіп, облыстық семинарпрактикумында «Оқушылардың математикалық сауаттылығын арттыру» шеберлік сыныбын көрсетіп, əріптестермінің зор ықыласына бөлендім. Оқушылардың математикалық сауаттылығын арттыру үшін тиімді əдістəсілдерді дұрыс таңдап, жүйелі түрде қолдану керек. Əдіс-тəсілдердің тиімділігінің арқасында оқушылардың пəнге деген қызығушылығы артып, білім деңгейлері жоғарылайды. Оқушылар олимпиадаларда жүлделі орындарға ие бола алады. Оқушылардың математикалық сауаттылығы PISA шеңберіндегі тестілеу деңгейлеріне жетеді. Осындай бағыттағы есептерді сабақ барысында қолдану арқылы ғана біз – алған математикалық білімдерін тиімді пайдалана алатын, өмірдегі кез келген 360

жағдаяттарда дұрыс шешім қабылдайтын, өзінің математикалық сауатты екенін дəлелдей алатын функционалды сауатты тұлға тəрбиелеп шығамыз. Қолданылған əдебиеттер: 1.Российская академия образования институт содержания и методов обучения центр оценки качества образования Международная оценка образовательных достижений учащихся. (Programme for International Student Assessment – PISA) Москва, 2006 2. PISA Халықаралық зерттеуінің тест тапсырма үлгілері 3. Международное исследование образовательных достижений учащихся PISA Математическая грамотность 4.ҚР білім жəне ғылым министрлігі Ұлттық білім беру статистикасы жəне бағалау орталығы PISA Халықаралық зерттеуінің тест тапсырмаларының үлгілері, АСТАНА 2014 5.Ə.Н.Шыныбеков Геометрия жалпы білім беретін мектептің жаратылыстануматематика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық Алматы «Атамұра» 2011 6.Ə.Н.Шыныбеков Геометрия жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық Алматы «Атамұра» 2013

ҮШТІЛДІЛІК БІЛІМ БЕРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ШАРТТАРЫ Аманшина Гулсанат Асановна БҚО Орал қаласы, МКҚК «Технологиялық колледжі» ағылшын тілі пəнінің оқытушысы

Қазақстандағы тəуелсіз жолындағы күресі қазақ тілінің қоғамдағы лайықты орнын талап етуден басталған болатын. Қазақ тіліне мемлекет мəртебесіне əперу оңай болған емес. Осы жолда қаншама тар жол, тайғақ кешулерден өтті. Сөйтіп, елім, тілім деп күрес майданына шыққан көптеген асыл азаматтардың зор қажыр-қайратының арқасында туған тіліміз өз тұғырына қонды. Бұл істердің қай-қайсысының болсын басы-қасында Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев болғанын тағы жақсы білесіңдер. Тəуелсіздік жылдары мемлекеттік тілімізде оймен бірге жетіліп, қолданыс аясын кеңейте түсті. Оның əрбір сатысынан Мемлекет басшысының қолтаңбасын көтеруге болады. Елбасы дəстүрге айналған жыл сайынғы Жолдауларында да, Қазақстан халқы Ассамблеясының сессияларында да мемлекеттік тіліміздің тірегі ретінде қазақ тілінің өрісін кеңейту, ел халқының мемлекеттік тіл аясына ұйысуын қадағалап, осыны ұдайы айтып келеді. Президент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқы Ассамблеясын құрғандағы мақсаты да ел халқын тұтастандыру болатын. Ол, əрине, мемлекеттік тіл арқылы іске асады. Сондықтан Қазақстан Халқы Ассамблеясы мемлекеттік тілге қатысты жұмыстарын бұрынғыдан да қарқынды жүргізіп, өзге ұлт өкілдерінің мемлкеттік тіл аясында топтасуына ұйытқы болғандары жөн дегім келеді.

361

«Елбасының «Үш тұғырлы тіл» жобасы ел болашағын баянды етуден туған, алысты көздеген мақсат. Осы жобаны түсіндіруде жəне іске асыруда түрлі жансақтықтарға жол беріп алып жатамыз. «Үш тұғырлы тіл» - қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қатар қойып, жарыстыру емес. Керісінше, бұл əр тілді өзіне лайықты орнымен қажетіне қарай лайықты пайдалану деген сөз. Мұнда мемлекеттік тілдің орны тіпті бөлек. Оған ешкімнің таласы жоқ. Үш тұғырлы тілді желеу етіп, мемлекеттік тілді ығыстыру мүлде дұрыс емес» - дейді. Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дəлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай əрі қарапайым, əрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің əр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. Биылғы жылғы Елбасының дəстүрлі Жолдауынан кейін тіл саясатында да біраз тың өзгерістер орын алды. Атап айтқанда, ұлттық терминологияны дамыту, мемлекеттік тілдің бəсекеге қабілеттілігін арттыру тұжырымдамасын əзірлеу, ағылшын тілін үйретудің курстарын ашу, мемлекеттік қызметке қабылданатын үміткерлерге мемлекеттік тілден тест тапсыру, қолданыстағы тіл туралы заңнамаларға “Тілдердің үштұғырлығы”, дəлірек айтқанда – үш тілдің бірлігі бойынша өзгерістер енгізу жəне тағы басқалар. “Үш тілдің бірлігі” мəдени жобасы–үш тілді, қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты–мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, əлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу. Қандай мемлекет болмасын оның, ең əуелі мəн беріп, ұлықтайтын тілі, əрине, мемлекеттік тілі. Өйткені, мемлекеттік тіл əлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. Міне,осы бағытта еліміз, ең əуелі, мемлекеттік тіліміздің мəртебесін арттыруға күш салып отыр. Бұл мəселе тек қана қазақ халқының ғана емес, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдерінің де алдында тұрған міндет. Еліміздегі ең жоғарғы лауазым–Президенттікке үміткер тұлғаға қойылатын талаптың бірі – мемлекеттік тілді еркін меңгергендігін тексеретін сынақтан өту. Осындай қатаң талап неге мемлекеттік құрылымның басқа да лауазымды тұлғаларының алдына қойылмайды?! Мемлекеттік тілге деген шынайы құрмет жоғарыдан бастау алып, қарапайым халыққа үлгі болса, қазақ тілінің тұғыры беки түсер еді. Əрбір маманның, қызметкердің өз қызметі шегінде, өзінің кəсіби біліктілігінің аясында мемлекеттік тілді меңгеру межесі нақты айқындалып, жаңа міндеттер жүктелуі тиіс. Осы арада айрықша тоқталатын мəселе, тілдің тағдырын тек заңмен, басқа да міндеттеу шараларымен, шешу мүмкін емес. Тілге қажеттілік тудыру керек.

362

Бүгінгі таңда тіл саясатында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес. Атап айтқанда, нормативтік-құқықтық жəне ғылыми-лингвистикалық базаны одан əрі жетілдіру, мемлекеттік тілді оқытудың тиімділігін арттыру, мемлекеттік тілді білу деңгейін бағалау жүйесін дамыту, терминологиялық базаны қалыптастыру, тарихи атауларды қалпына келтіру, т.б. салалар бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Елбасымыз, Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев - өзінің стратегиялық ойлау қабілетімен, саяси-экономикалық батыл қадамдарымен Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына енгізген, енді алғашқы 30-дың қатарына кіргізуді мақсат еткен əлемдік деңгейдегі, ірі саясаткер. Жалпы Мемлекет басшысы қойған негізгі мақсат-2050 жылға дейін Қазақстан əлемдегі 30 дамыған мемлекеттің қатарына қосылуы керек. Бұл əрине өте үлкен мақсат. Бірақ бұл жетуге болатын мақсат екеніне көзіміз жетеді. Бұған «Қазақстан-2030» даму стратегиясы куə. «Қазақстан-2050» Стратегиясы бұл болашақ ұрпақтың қамы. Болашақ бүгіннен басталады , ел болашағы – ертеңгі азамат, бүгінгі жас ұрпақ. «Бала тəрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мəселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек» - деген болатын Елбасы. Білім берудің мектепке дейінгіден бастап жоғары білімге дейінгі барлық деңгейлерін түбегейлі жаңғыртуға бағытталған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы іске асырылып, сондай-ақ жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлініп жатқаны жасырын емес. Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясында жаңа қазақстандық патриотизм туралы ой қозғайды. Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды. «Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сəйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды. Сондықтан да өз бойымызда жəне балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тəрбиелеуіміз керек.» Осы мақсатта «Қазақстан тарихы» жəне жаңадан енгізілген «Қазіргі əлемдегі Қазақстан» пəндері - оқушылардың белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру, жаңа қазақстандық патриотизмді дамыту, сонымен қатар қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған моральдық-адами құндылықтарын меңгеруге ұмтылысын тəрбиелеуге бағытталған.Бұл мəселе 1997 жылғы Президент Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» даму стратегиясының өзінде ұсынылған болатын.Шынымен де қазіргі қоғаммен оның өткенін байланыстырушы тарихи сана қалыптаспайынша патриотизмді қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан да тарихты объективті оқыту жəне оны насихаттау бүгінгі күннің өзекті мəселесі болып табылады. Қазіргі таңда оқушыларға компьютермен, интернетпен, интербелсенді тақтамен сабақ өткізу толығымен жолға қойылып отыр. Көптеген мұғалімдер осы уақытқа дейін техникалық құралдармен сабақ өтіп, оның қаншалықты тиімді екенін дəлелдеді. Компьютермен сабақ өткізу арқылы оның қолданылуын үйрене отырып телесабақтарды тың, жаңа деңгейде өткізуге, оқытушы мен оқушының қарым363

қатынасының педагогикалық жəне методикалық тұрғыдан сараланып алынған алуан түрлі қызмет түрлерінің қолданылуы жүзеге асады. Компьютерді қолдану барысында өздерін қызықтыратын əр түрлі мəселелерді шешуге болады жəне талқылайды. Компьютермен бала жазады, оқиды, түрлі тестер орындайды. Техникалық құралдарды пайдаланудың ең тиімді жағы уақытты ұтасың, дəл, тиянақты оқу-материалдарын алдын-ала дайындап, оқушыға беріп отырсаң өзінен-өзі жасауға тырысады, қызығады, жасамай,үлгермей отырған оқушы болмайды, себебі оның алдында бəрі дайын тұр. Сонымен қатар мұғалім қазіргі мектептегі ақпараттық құралдарды жетік меңгеру, Power Point, Active Studio бағдарламаларымен жұмыс істеп қана қоймай үнемі интернет жүйесіндегі жаңалықтар мен өзгерістерді өзінің кəсіби шеберлігіне қолдана білу, білім кеңістігін кеңейту, ашу бағытындағы өзгерістер мен əлемдік білім беру кеңістігіне кіруге талпыну керек. Соңғы кезде уақыт көрсетіп отырғандай, мұғаліммен салыстырғанда оқушыда көп ақпарат болатыны кейінгі көрсетілген тəжірибелер дəлелдеп отыр. Сондықтан əрбір мұғалім өз қызметіне ақпараттық технологияны пайдалана білуі кажет. Бұл мəселе білім беруді ақпараттындырудың қажетті шартына айналып отыр. Қазіргі кезде адамның кəсіби шеберлігіне, білім өрісіне, зиялылық жəне танымдылық деңгейіне өмірдің өзі биік талаптар қойып отыр. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үш тұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезеңкезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Америка ғалымының көзқарасы. Идея триединства языков в Казахстане правильна и будет способствовать развитию страны. Казинформ.-15.05.2008 2. Кузьмин С.С.,Шадрин Н. Л. Русско-английский словарь пословиц и поговорок. – М.: Русский язык, 1989.

3.Колпакчи М. А. Дружеские встречи с английским языком. Ленинград, 1978.

4.Тен Т. Трудности перевода. //«Карав» газеті.

364

5.Президенттің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 28.04.2007 6.Қалиев Ж., Мальцев В.С.,Очаковская З.Н..English–Ағылшын тілі. «Мектеп» баспасы, 1981 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДА ҚАЗАҚ ТІЛІН ТИІМДІ ОҚЫТУ Тусупбаева Сая Жумагалиевна «Қуаныш» балабақшасы КМҚК, Қарағанды қаласы.

Жаңа қоғамға жаңа ұрпақ тəрбиелеу мақсатында жастарға білім беру жүйесі реформаланды. Солардың бірі–адамзат қоғамы тарихында қарымқатынас құралы міндетін өтеп келе жатқан, ғылым-білімді үйрену негізі– тілдерді меңгерту,мемлекеттік мəртебе алған қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейту. Өйткені кешегі мен бүгінді танып, білу құралы – тіл. Бүгінгі бала–ертеңгі еңбек етуші, тұтынушы, инновациялық технологиялар мен менеджменттік басқарудың алып барушысы. Балабақшадағы оқу-тəрбие жұмыстарының басты мақсаттарының бірі – баланың тілін ұстартып, жақсы сөйлей білуге үйрете отырып, оның ой-өрісін дамыту. Бала тілді ертерек меңгере бастаса, оның келешегі жеңілрек болатыны мəлім.Балабақшадағы қазақ балаларымен қатар өзге ұлттың балалары да мемлекеттік тілде сөйлеп, қазақ тілінің қыр-сырын танып білуде. Басқа ұлтты мектепке дейінгі балаларды 2-ші тілге оқытуы – тілдік орта жоқтығы бар күрделі үрдіс. Біздің мақсатымыз – балаларға мемлекеттік тіл–осы елдің өзіндік белгісі болып табылатындығын ұғындыру, қазақ тіліне деген өзіндік қызығушылығын ояту. [2,13б ] Қазіргі заманғы қоғам өсіп келе жатқан ұрпақтың алдына биік талаптарды көздейді: мектеп қабырғасынан шыққан түлектер 3 тілде еркін түрде сөйлеу керек: қазақ /мемлекеттік/, орыс /ұлтаралық/, ағылшын /халықаралық/. Сөзсіз жаңа кезеңде қызмет атқаратын ұстаз да қазақ пен орыс тілдерінде еркін түрде сөйлеу қажеттілігі мəлім. Осы себебтен, балабақша қабырғасында қызмет атқаратын қазақ тілі мұғалімі бүлдіршіннің қасында жүретін тіл əлеміне өзіндік жолсерігі рөлін орындайды.Мұғалім мектепке дейінгі балаға қазақ тілдің əсемдігі мен поэзиясын сезініп көруге көмектесуі керек. Мектепке дейінгі балалар мектеп табалдырығын берік, мықты білімдерімен аттауы үшін уақыт керек. Бірақ, ол уақыттың жетпейтіні де белгілі. Қазіргі заманғы мұғалімнің басты маңызды мүмкіндігі бар – бағдарлама, əдіс-тəсілдерді таңдап, өзіңе қажетті дұрыс бағыт табуы. Ол барлық альтернативтік бағдарламалар мен жаңа технологияларды мұқият зерттеп, қазақ тілін оқытуында алға басу /озық, тереңдете/ модульдік технологиясында тоқтау керек. Яғни, озық, тереңдете оқыту технологиясы – балабақшада қазақ тілін оқыту бойынша қолданатын бағдарламалық материалды ең саналы оқитын шарасы. Тек ғана озық, тереңдете оқыту əдісінде уақыттың қажетті резервін табуға болады.Алға басу технологиясы бойынша 365

оқыту жүйрік, тез қарқында жəне қызықты өту керек. Өйткені ой-өрістік ісəрекеттің дамуына жаратымды əсер көрсетеді. [3,6б] Қазақ тілін оқыту үрдісінде дифференциалдық шығармашылық тапсырмаларға үлкен назар аударылады. Олар балалардың белсенді дербестік ойлау қабілетін дамуына қажетті. Мектепке дейінгі балалардың балалық шағы ерекшеліктерін алдын-ала ескеріп–олардың тез шаршағандығын, жалықпауын,қозғалыс жəне эмоционалдық тиянақсыздығын – сабақ барысында іс-əрекеттің түрлерін жиі айырбастап, сабақтың белгіленген мөлшерден аспауын қадағалап отыруы жөн. Ол үшін əртүрлі тапсырмаларды орындау қажет: ребус, сөзжұмбақтарды шешу; «Танысу», «Дүкенде», т.б. тақырыптарға қарай сұқбаттарға үйрету; сабақ соңында сурет салу; буындардан сөз құру, дауысты дыбыстарды танып, оларды дауыссыз дыбыстардан айыру,əріп пен дыбыстың айырмашылығын білу, геометриялық пішіндер мен түстерді танып айту; реттік, кері, тұра санауларды білу; тақпақ, өлеңдер, жаңылтпаштарды таза айту дағдылары. [5,4б] Ойын–мектепке дейінгі баланың іс-əрекетінің негізгі түр мен маңызды əдісі. Ойынды сүйемелдеу факторлары – қызығушылық, əуестік, қуаныш сезімдері–оқыту процессін жеңілдетеді.Бұл себебке қарай, оқыту процессінде ойынды күрделіндіру барысында жүйелік,жеңілдік, көрнекілік принциптерін сақтауы қажет. Рөльдерді таратуы бар ертегілерге ойнау балаларда əрдайым табыстық табады. Балалар қанағаттанып ертегілік кейіпкерлерді, хайуанаттар мен құстарды бейнелеп, өздерінің шағын мəтіндерін жаттап, ертегілер бойынша қойылған театрализацияға белсенді қатысады. «Отбасы», «Балабақша», «Емхана», «Шаштаразы», «Дүкен», «Қонақтар үшін дастархан жаямыз», «Кеме» атты сюжеттік-рольдік ойындар барысында балалар қоршаған əлемнен алған таныс бейнелерді көрсетіп, орындайды. Бұл мақсатта қимылды / «Күміс алу», «Тақия тастамақ», «Орамал», т.б./, дидактикалық/ «Лото», «Лабиринт», «Домино», «Саңырау телефон», «Артық сан», «Оң жақта не бар, сол жақта не бар?», «Түстер», «Геометриялық пішіндер», «Мына заттарды бір сөзбен ата», сөздік «Ассоциациялар», «Не жүзеді, не батады», «Не артық?», «Жеке-көпше», «Ұшады-ұшпайды», «Аудармашы» т.б./ ойындары кең қолданады. [6,17б] Балабақшада қазақ тілі дамуы тек ғана қазақ тілі сабақтарында өткізілмей, режимдік сəттердің барысында /тамақтану, жуыну, шынығу, еңбектену,серуендер/ үлкендер мен балалармен қарым-қатынасы процессінде, тəрбиешінің басқа сабақтарында бекіту жұмысы өту керек. Балалар əртүрлі ертеңгіліктерге, ойын-сауықтарға қатысып, өлең айтып, тақпақтарын оқиды, қазақ тілінде қысқаша сахна-бейнелерді көрсетеді, қазақ халқының ұлттық аспаптарымен танысып /жетіген, домбыра, қобыз, асатаяқ, дауылпаз/, олардың үндерін айыруға үйренеді. Қазақ тілін меңгеру процесін белсендіру мақсатында мұғалім мен тəрбиешінің, мұғалім мен МДҰ қабырғасында қызмет атқаратын басқа мамандар арасында өзара əрекет болуы жөн. Оқытудың гуманизация үрдісі сабақта қолданатын оқу жұмысын ұйымдастыруының иілмелі формаларын ізденісін, ойлау стереотиптерін меңгеруін алдын-ала болжайды. Бұндай формалардың бірі – шағын топтарда 366

жұмыс істеу. Шағын топта құрылған комфорттық жағдай балалардың белсендігін жоғарылатады, ал мұғалім ше өз жұмысының тиімділігі мен əр баланың жəне де өзіндік кемшіліктерін көрнекі көріп, оларды жүйелеп жояды. Əр шетел тілге оқыту барысында коммуникативтік келісім басты болып белгіленеді. Бұнда қарым-қатынасты қамтамасыз ету үшін сөйлеу іс-əрекетінің 4 түрін меңгеру керек – аудирование, сөйлеу, оқу, жазу. Əрине, мектепке дейінгі жастағы балалар үшін аудирование, сөйлеу, оқу жарамды. Яғни, əр оқу өлшемі, дыбыс əлде əріп, сөз əлде грамматикалық модель болсын, баланың құлағымен естіліп, тілмен айтылып, оқылып, сана сезіммен түсінулуі қажет. Қазақ тілі мұғалімінің жұмысындағы ең басты мақсаты – мектепке дейінгі баланы қазақ алфавитіне тəн дыбыс, əріптерін дұрыс айту, əріптерді тану, орыс алфавитіндегі əріптерімен бірге оларды оқып білу. Белсенді меңгеру сөздердің тізімінде зат есімдерімен бірге сын есімдері, сан есімдері, есімдіктер мен етістіктер болуы керек. Олар балаға өз ой-пікірін жеткізуге, бітіруге көмектеседі. 5-6 жастағы балалар грамматикалық ережелерді білмесе де, бірақ қашан оны қолданатынын біледі. Бұнда фабульдік мəтіндермен жұмыс істеуді апаруға болады, яғни фабульдік мəтіндерде таныс сөздерімен қатар бейтаныс сөздер жүреді. Олардың мағынасын балалар өз күшімен түсініп əлде мұғалімнің көмегімен меңгереді. Мектепке дейінгі жастағы баланың психологиялық ерекшеліктері мен оның көрнекі-бейнелік ойлау қабілетін ескеріп, педагогтар баланы халық педагогиканың қайнар көзіне қатыстыру керек–салт-дəстүрлерімен сахналау арқылы таныстырып, олардың қойылуында ауызша халық шығармашылығын кең пайдалану жөн /мақал-мəтелдер, жұмбақтар, ырымдар; Құрманғазы, Тəттімбет, Дина Нұрпейісова сияқты ұлы сазгерлердің күйлерін тыңдау/. Педагог алдымен өз жұмысын дұрыс жоспарлап, бағыттаса, бұндай жан-жақты ұйымдастыру тілдік ортаға «батудың» себебшісі болып, мектепке дейінгі балалардың қазақ тіліне оқыту процессінің тиімділігін жоғарылатады. Жəне де мектепке дейінгі жастағы бала үшін тіл меңгеруі – еңбекшілдік, жігердің байсалды сынауы болып шығады. Ал бұл қасиеттер балада тек ғана жаңа-жаңа салынады. Сондықтан мектепке дейінгі жастағы бала педагогтардың психологиялық қолдауы мен көмегінде мұқтаж болады. Бала қателік жасаса да, одан қорықпай, саспай, қайтадан сұрап, қайталауға үйрету жəне тəрбиелеу керек. [5,7б] «Оқу инемен құдық қазғандай» деген мақал-мақалдың түбінде бала болмысын қалыптастырар өмірлік оқу да жатыр. Тəрбие берудің ауқымы білім берумен ғана шектелмей, оған ата-ананың да ат салысуын ауадай қажет ететінін ұққанымыз абзал. Тіл–ұлт мəдениетінің қайнар көзі. Сондықтан, тіл дəрежесін өзіміз көтермесек, басқа ұлт қайтсін. Қазақ тілі кеңістігінің кеңеюі, сөзсіз. Жыл сайын балаларын қазақ тілді балабақша мен мектепке беруге ниет білдіруші орыс тілді отбасылар /орыс тілді қазақтарды қоса алғанда/ саны артуда. Ендігі түйткіл сол əлеуметтік сұранысты қанағаттандыратын қазақ тілді балабақшаның жетіспеуінде болып тұр. [7,3б] 367

Бүгінгі таңдағы тағы бір өзекті мəселе–кадр мəселесі.Бұрынғы даярланған мамандар балабақша жүйесінің құлдырауы жылдарында басқа салаларға сіңіп кетті. Қайтадан қолға алына бастаған іс соншама баянды болмай тұр. Себебі балабақша мамандарының жалақысы да бұл салаға қызығушылық тудырмайды. Балабақша педагогының əлеуметтік жəне экономикалық мəртебесі ең болмағанда мектеп мұғалімімен теңелмейінше, бюджеттік сала қызметкері ретінде оның ролі арттырылмайынша тəрбиеші-педагог даярлығын қоғамдық сұранысқа сай ету ету проблемалық сипатын сақтайды.Бұл тек қажеттілік емес, тұлға тəрбиесінің қажетті заңдылығы. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты.

2.Р. Мəженқызы, Ү. Сəдуақасова, Ж. Бейсенбина. «Сауат ашу», əдістемелік нұсқау. Алматы. 2003 жыл.

3.Б.Б.Баймұратова, З.Д. Еденбаева. «Изучаем казахский язык». 5-6 жастағы балалар үшін. Əдістемелік нұсқау. Алматы. 2005жыл.

4.А.Бакраденова,Б.Баймұратова. «Орыс тілінде жұмыс істейтін балабақшада қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы. 1992 жыл.

5.Н.Ақбай. «Кел, балалар, ойнайық». Балалар кітапханасы.Алматы. 2006 6.М.С. Сəтімбекова, Ф.Н. Жұмабекова, Ə.С. Əмірова «Отбасында жəне балабақшада баланы мектепке дайындау бағдарламасы». Ата-аналар кітапханасы. Алматы. 2000 жыл.

7.Р.Ү. Тебай. «Мектепке дейінгі балаларға қазақ тілін тереңдете оқыту». Қарағанды. 2003 жыл.

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ – ӨМІР ҚАЖЕТТІЛІГІ Садыкова Баян Абаевна логопед «Қуаныш» балабақшасы КМҚК, Қарағанды қаласы

Əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мəселеге мынадай анықтама береді:инклюзивтік білім беру дегеніміз-барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, атааналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Инклюзивті оқыту–ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, 368

сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру. Инклюзивті (франц. inclusif – өзіне енгізетін, лат. include – ішіне аламын, енгіземін) немесе енгізілген білім беру – жалпы білім беру мектептерінде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту үрдісін сипаттау үшін пайдаланылатын термин. Инклюзивті білім берудің негізіне балалардың кез келген кемсітушілігін болдырмайтын, барлық адамдарға тең қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, бірақ ерекше білім алу қажеттіліктері бар балалар үшін ерекше жағдай жасайтын идеология жатады. [1,15б] Инклюзивті білім беру немесе «білім баршаға» бағдарламасы - барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап,БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілді. Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау Министрлігімен 2013 жылғы 7 маусымда Қазақстан Республикасында мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету жəне олардың өмір сүру деңгейін жақсарту бойынша «Бəріміз бірдейміз–кемсітуді білмейміз» шарасының мақсаты–қоғам өмірінің барлық салаларында мүмкіндіктері шектеулі адамдардың шығармашылық əлеуетін дамытуға жəне өзін-өзі танытуға жəрдемдесуге, қоғамға мүгедектерді етене араластырудың тиімді тəжірибесін қолдануға қоғамдық назарды аудару болып табылады. Инклюзивті оқыту-мүгедек пен дамуында сəл бұзушылығы мен ауытқулары бар балалардың дені сау балалармен бірге олардың əлеуметтендіру жəне интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы бірлескен оқыту. Инклюзивті оқыту–ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Тəжірибе көрсеткеніндей, қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалады, өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Инклюзивті оқыту–барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді; оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс-əрекетіне қатысуға мүмкіндік береді; адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту - адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді, оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс- əрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді.Инклюзивті оқыту арқылы барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар 369

балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға болады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесінде дəстүрлі түрде қалыптасқан жəне даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды, қайта жақындатады. Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тəрбиелей аламыз. [2,23б] Қазақстанда жəне де басқа ТМД мемлекеттерінде бұл процестің құқықтық, ғылыми, оқу-əдістемелік, тəжірибелі мамандармен жетік қамтамасыз етілуі қарастырылмаған. Сондықтан, барлық балаларды жалпы білім беру процестеріне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімделуге, жасына, жынысына,шығу тегіне, дініне, экономикалық статусына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға; отбасыларын белсенді қатыстыру, баланың дұрыс дамуына педагогикалық жəне əлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, баланың ғана емес, ортаның балалардың жекеерекшелігіне жəне білімдік қажеттіліктеріне бейімделуі, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Жалпы мұның мақсаты: мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беру мектептерінде білім алуына жағдай жасай отырып, олардың дамуына саналы əрекет ұсына отырып, қол ұшын созу.

-жалпы білім беру мекемелерінде инклюзивті білім беру арқылы əлеуметтікпедагогикалық кəсіби қызметін дамытып, дарытуға мүмкіндік беретін болашақ мұғалімдердің құзыреттілігін қалыптастыру жəне дамыту.

-балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру; - арнайы қажеттілігі бар балалар үшін мектептерде, мекемелерде жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу. Инклюзивті білім беру мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдердің жалпы мектептердегі білім беру үдерісіне белсенді қатысуы ғана емес, негізінен жалпы білім беретін мектептердің оқыту жүйесінің барлық баланың қажеттіліктерін қамтамасыз ете алатындай болып тұтастай қайта құрылуы. [3,4] Саламан Декларациясына сəйкес инклюзивті білім беру саясатының міндеттері төмендегідей: · Əрбір бала білім алуға құқылы жəне оны алуға тиіс. ·Əрбір баланың дара қабілеттері, қызығушылықтары, қажеттіліктері жəне оқуға деген мұқтаждықтары болады. ·Білім беру жүйесіне оң өзгерістер, яғни осы мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатына орай өзгерту Осыған орай, инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі туындайды. Яғни ол мына принциптер: 1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады.

2. Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті.

370

3. Əрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.

4. Барлық адам бір-біріне қажет.

5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.

6.Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді.

7.Əрбір оқушы үшін жетістік кежетуөзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асыру.

8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема — оған қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас проблемасын жою. Ақпараттың аздығы, қорқыныш, бала құқын аяқасты ету-осының бəрі даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теріс көзқарасты дамытады. Бір жағынан, арнайы оқыту əдістемесінің жоқтығы инклюзивті білім беру үшін елеулі қиындықтар туғызады. Тəрбиешілер мен мұғалімдер дамуында ауытқулары бар балалармен жұмыста өздерінің кəсіби дайындығы деңгейіне көңілі толмайтындығын атап көрсетеді.Мысалы, педагогтар (тəрбиешілер) , оның ішінде дефектологтар баланың оқуы мен даму үдерісіне теріс ықпал ететін барлық жағдайлар мен факторларды білмеуі мүмкін. Алайда, мұғалімдер бала бойындағы ауытқуларды дер кезінде анықтап, нақты іс- қимылға дайын болуы тиіс. Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған жөн.Бала жəне оның ата–анасының тұрғылықты жеріне сəйкес жалпы типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге мектеп – интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тəрбиеленіп тұруы үшін жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамығанқұрдастарымен күнделікті қарым– қатынас жасауды қамтамасыз етеді, əлеуметтік бейімделуі жəне қоғамға кіріктіруге қатысты мəселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді. Дамуында ауытқуы бар балаларға арналған біздің елімізде мектептер мен мектепке дейін мекемелер бар. Онда осы балалардың ақыл-ойы жəне физикалық дамуын қамтамасыз ететін білім беру жағдайы құрылған. Бұл жағдайға əр баланың жеке ерекшелігін ескеріп жеке ықпал ету болып табылады. Оған мыналар жатады: -Арнайы білім беру бағдарламаларын, əдістерді жəне оқытуға қажетті техникалық құралдарды қолдану; -Арнайы дайындаған педагогтар, психологтар, дефектологтар жəне басқа мамандардың жұмыстары; -Оқытуды кажетті медициналық жəне профилактикалық, емдеу шараларымен қатар жүргізу; -Белгілі əлеуметтік жағдайдың болуы; -Арнайы білім беру мекемелерінің материалды-техникалық базасын құру жəне оларды ғылыми-əдістемелік қамтамасыз ету. Қазіргі уакытта арнайы білім беру мекемелері əр түрлі қызмет атқаруда. Балалар мұкият тексеруден кейін ҚР білім жəне ғылым министрлігі бекіткен 371

арнайы оқыту бағдарламасымен білім алатын мектепке дейін мекемелер мен арнайы мектептерден басқа, мемлекеттік емес мекемелер, оналту орталықтары, дамыту орталықтары, аралас топтар жəне т.б. ашылып жасалуда. Мұндай мекемелерде кемістіктің түрлері мен жас ерекшеліктері əртүрлі балалар болады. Оларды бірдей бағдарламамен оқыту мүмкін емес, сондыктан, əр баланы жеке психологиялық-педагогикалық оқыту мүмкіндігі артады. Кемтар адамдарды оқытудың əр түрлі кіріктірілген нысандарының саны елеулі түрде артуда.Арнаулы білім саласындағы инновациялық процестер кемтар балаларды дені сау балалар білім алатын ортаға кіріктіруге бағытталған. Алайда кемтар балаларға білім беру мəселелері əлі де толыққанды шешілуден көш алыс. Кіріктіріп білім беру ішінара формальды сипатқа ие, мұны жалпы білім беретін мекемелердің бағдарламалары растап отыр, олар кемтар балалардың даму ерекшеліктерін жете ескермейді.Инклюзивті білім беру мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз етуді, педагогтардың түзеу педагогикасы жəне арнаулы психология саласында қосымша білімдерінің болуын көздейді. Шындығында мұндай педагогтар əзірше жетіспейді. Дамуында ауытқулары бар балаларды жалпы білім беру үрдісіне енгізу 4 нұсқада орындалуда: 1.Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, бірақ мектепте немесе одан тыс уақытта оған қосымша қызмет көрсетіледі: емдеу шаралары, тəрбиелеу жұмыстары т.б. Мысалы, тірек-қимыл қызметі бұзылған бала қарапайым сыныпта оқи отырып, сол мектепте немесе жақында орналасқан адаптациялық орталыққа барады. Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, қосымша күтім алады жəне қосымша арнайы бағдарлама бойынша қиды. Мысалы, көруі бұзылған бала қарапайым сыныпта оқи отырып, сабақ дайындауға көмек, мұғалімнен қосымша сабақ алады, кеңістікте бағдарлау бойынша сабақтарға қатысады. Бала мектептегі негізгі уақытта арнайы сыныпта, арнайы бағдарлама бойынша оқиды (əдетте психикалық дамында кешігушілік бар балалар). Уақытының басқа бөлігінде қарапайым бағдарлама бойынша өз жасындағы оқушылармен дайындалады. Бала тек арнайы бағдарлама бойынша арнайы сыныпқа барады (əдетте ойлау қабілеті бұзылған балалар). Соған қарамастан ол мектеп өміріне қатысады: біріккен таңғы ас, тəрбие шараларына біріккен қатысу, спорттық жəне басқа да ісшараларға қатысу. Кеміс баланың əлеуметтік жағдайын жəбірлеп, оны өз құрдастарынан бөлектеп тастау бала психикасының дамуына теріс əсер етуіне жол бермеу,əлеуметтік сарыны кемтар балалардың қалайда кемістіктерін жою, оларды əр тарапты дамыған қоғамның толық мүшесі етіп даярлау.Кемістікті туғызатын жағдайларды жою жəне оны бір қалыпқа келтіру.Естімейтін жəне нашар еститін балаларға тəрбие жұмысында əдістерді таңдап алу оқушылардың жас жəне психологиялық, дене, дербес ерекшеліктеріне, өмір тəжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына тəуелді. [4,7б] Сондықтан естімейтін жəне нашар еститін балаларға тəрбие жұмысында əр баланың жеке даму ерекшелігін еске алған жөн.

372

Қорыта келе инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді. Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады. Өйткені, олар бір-бірімен қарымқатынас жасауға,танып-білуге,қабылдауға үйренеді. Инклюзивті оқыту-барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Қолданылған əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға арналған Мемлекеттік бағдарламасы» Астана, 2010 ж 2. Бгажнокова И.М. «Школа для детей с нарушениями интеллекта: тенденции перспективы развития» Дефектология 2004ж 3.Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы 4.Мағжан Жұмабаев Педагогика 1992ж 5. Қ.Жұмасова Психология Астана -2006ж ТАРИХ ПƏНІН ОҚЫТУДА ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ Шонтыбаева Нұржанат Атырау облысы Қызылқоға ауданы Кенбай орта мектебінің тарих пəнінің мұғалімі

Қазіргі қоғамда өзекті мəселелердің бірі—əлеуметтік, экономикалық өзгермелі жағдайларға өмір сүруге дайын болып қана қоймай, сонымен қатар оны жақсарту ғана игі ықпал ететін жеке тұлғаны қалыптастыру. Мұндай тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талаптар шығармашылық, жоғары интелектілік, тереңбілімділік, кəсіби сауаттылылық. Оқу тəрбие үрдісінде қазіргі білім беруде оқыту мен тəрбиелеу жүйесі түбірімен өзгеруде. Елбасының Қазақстан халқына жолдауында 12 жылдық білім беруге көшуде, қоғамның жаңару қажеттілігіне сай келетін реформа жасау, бүгінгі күннің ең көкейкесті мəселесі екендігі айтылған. Бүгінгі тарихты оқытудағы басты мақсат дүниежүзілік дамудағы адамзаттың орны жоғары екендігін, ол жасаған бүкіл əлемді құндылықтарды білетін, оларды өз Отаны – Қазақстанның дамуы үшін пайдалануға ынталы, жан-жақты жетілген, өзінің тарихы тамырларын, қоғамдағы орнын түсінетін белсенді азаматтарды қалыптастыру. Бүгінгі заман талабын орындауда өзге пəндердің ішінде Қазақстан тарихы пəнінің алар орны ерекше деп айтуға болады. Себебі, өз тарихын, шежіресін біліп өскен баланың туған еліне деген махаббаты сарқылмайды.

373

Тарих– мектепте оқытылатын негізгі қоғамдық пəндердің бірі. Кешегісіз бүгініміз, ал бүгінсіз ертеңіміз жоқ екенін шəкірттеріміз тарих пəні арқылы жақсы біледі. Осы арада халық мақалы «Өткен күннен алыс жоқ, келер күннен жақын жоқ» деген дана сөздері еріксіз еске түседі. Қоғамдық пəндердің басты құндылығы–жас ұрпақты адамзаттың шынайы тарихымен таныстыру, мəдениеттің негізгі жетістіктерімен сусындату, тарихты сын көзімен талдай отырып, келешекті бағдарлайтын, шығармашылықпен жұмыс істеп,дұрыс қорытынды жасай алатын оқушыларды тəрбиелеп шығару. Дүниежүзілік даму тəжірибесі қоғамның жоғары дамуы мен тұлғаның жан-жақты дамуы мен байланысты екенін көрсетіп отыр. Ал жеке тұлғаны қалыптастыруда тарих пəнінің орны ерекше. Тарихшы мұғалім ретінде мақсатым тек тарих пəнін оқыту ғана емес, қоғам мүддесін толық түсіне алатын, қоғамдық процестерге баға бере алатын азамат дайындау. Бүгінгі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дəстүрлерін сақтау жолындағы күрес ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну. Ұлттық тəрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана-сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, ата тарихын, төл мəдениетін жəне ұлттық салтдəстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз [8]. Ұлттық мəдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда ұлттық мəдени құндылықтар – белгілі бір ұлтқа, ұлт азаматына тəн зат, адами қадір-қасиет, яғни халық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани жəне материалдық құндылықтар. Бүгінгі таңда патриоттық тəрбие берудің ұйымдастырылуы оның сапалы жүзеге асырылуымен байланысты. Осыған сəйкес, ең алдымен, ата-бабамыздың ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап, біздерге қымбатты мұра ретінде жеткізіп кеткен асыл мұраларымызды, салт-дəстүрлерімізді,əдетғұрыптарымызды,адами құндылықтарымызды, қысқасы, ұлттық айшықты белгілерімізді өскелең ұрпаққа патриоттық тəрбие беруде пайдалану үшін оларды жан-жақты зерттеп, жете зерделеуіміз қажет. Екіншіден, жалпы адамзаттық құндылықтарды, тарихи тəжірибеден өткен сан ғасырлық мəдени дəстүрлерді ескере отырып, патриоттық тəрбие беру мазмұнын жаңарту мұғалімдер мен ата-аналардың алдына жаңа талаптар қояды. Өйткені, оқушыларға патриоттық тəрбие беруге байланысты қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан ұлттық дəстүрлерін пайдаланудың тиімділігі ата-ана мен мұғалімнің ауызбіршілігі, олардың жеке бастарының теориялық жəне тəжірибелік дайындығының нəтижесінде ғана жемісін берері хақ [1]. Ата-ананы сыйлау, үлкенді құрметтей білу ежелден келе жатқан қазақы ғұрпымыз. Осыған байланысты қазақ халқының даналары көптеген өсиет сөздер қалдырған. Оны үйдегі ата-аналарымыз, ағаларымыз, апаларымыз айтып та жүр.Мəселен, «Ата көрген – оқ жонар, ана көрген–тон пішер», «Үлкеннен ұлағат», «Үлкенге қамқор бол, кішіге ілтипат көрсет», «Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келеді», т.б. Осылардың бəрі қазақ халқының тəлім-тəрбиеге, үлгіөнегеге арнап айтқандары.

374

«Ұяда не көрсең-ұшқанда соны ілесің» дейді қазақ. Демек,бəрі де өзіміздің балаға мберетін тəрбиемізге келіп тіреледі. Үлкенді сыйлау-қазақ халқының ата салты. Өз отбасындағы ата-анасын құрметтемейтін ұл мен қыз басқа адамдарды да сыйлай алмайды. Ата-ана дүниеге баланы əкеліп,бағып-қағып азамат қылып өсіреді. Одан үміт күтеді. Азамат болып өсіп отбасының қамқоршысы болады деп сенім артады. Ата-ана мқартайғанда бойынан күші қайтады ,бірақ, олардың арқылы, өмірлік тəжірибесі балаларына өз көмегін тигізеді. Сондықтан олардың бар кезінде қадір қасиетін бағалай білуіміз керек. Ата-аналарымызбен жиі ақылдасып отырған жөн. Ата-анаға не істесең, сол қайтады. Дүние кезек. Сен өмір бойы жас болып тұрмайсың. Сенде бір күні қартаятының анық. Жас кезінде ата-анаңды сыйласаң,ертең сені балаларың сыйлайды, аялап күтеді. Ананың ақ сүтін, əкенің адал күшін ақтау өз болашағыңды сақтау деп түсіну қажет. Өзіңді өмірге əкелген, тіршілігіңе нəр берген ата-ананың алдында баланың парызы өлшеусіз екенін əсте есте ұстағанымыз абзал-ақ [10]. Оқушыларға рухани-адамгершілік тəрбие беру – қазіргі мектептердің ең маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңды да, өйткені, біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моралдік фактордың ықпал аясы кеңейіп келеді. Рухани-адамгершілікке тəрбиелеудің мақсаты оқушылардың белсенді өмірлік жолын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін қамтамасыз етіп, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады. Рухани-адамгершілік тəрбие беру мəселесі жаңалық болып танылмайды, өйткені ол адамзат қауымы қалыстасқан кезеңнен бері көкейкестілігі бір кемімеген тақырып. Сол себептен де аталған мəселе туралы өз көзқарас, пікірлерін білдірмеген көрнекті ойшыл, ғұлама кемде-кем. Қай кезеңде болсын адамгершілік мəселесіне арнайы қалам тартпаған белгілі ағартушы жоққа тəн. Əр ғалым оны өз кезеңінің ерекшеліктеріне сəйкес əр қырынан қарастыра отырып педагогика ғылымының дамуына өзіндік қолтаңбасын қалдырған. Демек, рухани-адамгершілік тəрбиесінің зерттелу жайы мен зерттеушілер туралы ұзақ айтуға болады. Сол зерттеулер негізіне сүйене отырып сөз қозғайтын болсақ, ең алдымен, рухани-адмгершілік ұғымының генезисіне, педагогикалық категория ретінде қарастырылуына, ноы қалыптастыру тетіктері мен ұйымдастыру формаларына қысқаша тоқтала кеткен жөн. Руханилық–адамгершілік тəрбиесінің нəтижесінде ған қол жететін, күрделі, көзге көрінбейтін, түпкі негізі тұқыммен де беріліп жататын, əлі де əр қырынан зерттеуді қажет ететін терең пайымдауларға негізделіп барып, қорытылуы тиіс философиялық жəне педагогикалық категория. Сонымен қатар руханилықтың əліппесі адамгершілік қасиеттер,сындықтан рухани тұлға қалыптастыру үшін адамгершілік тəрбиесі өте ерте жастан кешенді жүргізілуі тиіс [2] Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның туған кезінен-ақ басталады, ал рухани-адамгершілігі қоршаған орта мен адамгершілік тəрбиесінің міндеттері мен мазмұнына байланысты жетіледі.Мектепке дейінгі жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адами мінез375

құлықтың ең қарапайым дағдылары тəрбиеленеді. Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтарының жəне ересек адамдармен, құрбықұрдастарымен қатынастарының формалары, адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде бастауыш сыныптарда адамгершілік көзқарастардың, мінезқұлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан əрі дамытылады. Тəрбие ісі ұзақ жəне күрделі үрдіс. Адамзат дамуының қай кезеңінде болсын тəрбиенің тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Бұл істі жүзеге асыру үрдісі əрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындырылады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тəуелді екендігі белгілі Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тəрбие мақсаты – əрбір тұлғаны жан-жақты жəне жарасымды етіп тəрбиелеу. Адам – жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи ісəрекеті мен мəдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-əрекеті мен қарымқатынас иесі. Адам іс-əрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған қоғамдық-тарихи жағдайларына тəуелді болады. Əркімнің өз басының адамгершілік тəжірибесі басқа адамдардың тəжірибесін тиянақтырақ игеру үшін жағдай туғызады. Бұл тəжірибе балаларға адамгершілікті үйрету үрдісінде дамытылады [7]. Құндылық–ол адамдардың өздерінің сезімі басқаның барлығынан жоғары санайтын, соған ұмтылуға, сый-құрметпен қарап, бақылап, мойындауға болатын жай.Олай болса,құндылық деген ұғымды философиялық тұрғыдан қарастырсақ, ол жеке тұлғаның белгілі бір қасиеті емес оның өмір сүруінің мəнмағынасы, толық тіршілік етуінің алғы шарты деуге болады екен. Жеке тұлғаның құндылық дүниесінің қалыптасуына оның дүниетанымының ықпалы зор. Біз дүниетанымды педагогика оқулықтарында айтылып жүргеніндей, өмірдің əр саласындағы адамдардың əлеуметтік, рухани-адамгершілік ұстанымдарын анықтайтын жəне қоғамның, табиғаттың дамуына қатынасын айқындайтын, олардың білімдерінің, көзқарастарының, сенімдерінің жəне идеалдарының жүйесін қамтитын сананың бір түрі деп түсінеміз. Қазақ қоғамының өмір сүру салтында рухани құндылықтарды жоғары бағалау, өскелең ұрпақты соған баулу дəстүрге айналған. Белгілі философ Н.Бердяев«Рух–сүйіспеншілікке,қайырымдылықта,жанашырлықта, əділеттілікте, шығармашылықта, еркіндікте, борышта, т.б. көрініс табады» деп атап өткен. Олай болса, жеке тұлғаның рухани-адамгершілік құндылығы: оның сүйіспеншілік, қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық,əділеттік, шығармашылық, еркіндік, борыш сезімдеріне, шығармашылық мүмкіндіктеріне негізделген ішкі жан дүниесінің көрініс табуы деуге болады. Қазіргі кезде осылардың ішінде шындық, қайырымдылық, сұлулық, əсемдік құндылықтардың шеттетіліп жүргенінің куəсі болып жүрміз. Рухани-адамгершілік құндылықтар мен ұстанымдардың сыртқы жағдайларға, қажеттілік пен қызығуға, адамдардың субъективті бейімділігіне байланысты өзгеріп отыратынын өмірден көріп жүрміз. Бұл жағдайда жеке тұлғаның құндылық дүниесі қалыптасып бекімегенін байқаймыз[6].

376

Қазіргі тарих пəні мұғалімі қызметіндегі ең басты ерекшеліктерінің бірі – бүгінгі ұрпаққа рухани тұрғыдан ықпал жасауды нығайту, сол арқылы еліміздің нағыз белсенді азаматтарын, еңбеккерлерін, Отан қорғаушыларын тəрбиелеп шығару. Өз бетінше ойлай білу, қиын жағдайларда жол таба білу – қазіргі заман мұғаліміне өте қажетті қасиет [3].

6 сынып.Сабақтың тақырыбы:Көшпелілердің киімдері,ат əбзелдері. Сабақтың мақсаты: 1. Қазақ халқының ұлттық киімдері, олардың түрлері жəне пат əбзелдерін білу 2. Көшпелілердің киімдері мен бұйымдарының тұрмыста тиімділігін көрсету 3. Көшпелілердің ұлттық құндылықтарын пайдалылығын дəлелдеу Оқып үйренудің нəтижесі: Оқушылар қазақтың ұлтық құндылықтарын бойына сіңіреді. Оқушылардың шығармашылық қабілеттері де дамиды, сыни ойлауға дағдыланады, бірін- бірі бағалауды үйренеді, өз ойын ашық жеткізе алатын оқушыны қалай қалыптастырамын? Бұл жерде оқушы тыңдаушы ғана емес, өз пікірін ашық айта алатын тұлға болып саналады. Мен бұл жерде тек бағыттаушы ғана болдым. Менің осы сабаққа дайындаған тапсырмаларымды жеті модульдермен ықпалдастырып өттім.

1. «Суретті аяқта» ойыны (талантты, дарынды оқушыларды оқыту) 2. Қазақтың ұлттық киімдерін көру арқылы ойларын жетілдіреді (диалог, сыни ойлауға үйрету, талантты, дарынды оқушыларды оқыту) 3. «Сүйектер де сөйлейді» ойға шабуыл ( диалог, сыни ойлауға үйрету, талантты, дарынды оқушыларды оқыту) 4. Постерге ат əбзелдерін жазып қорғау (сыни ойлауға үйрету, қалай оқу керектігін үйрету модулі жүзеге асты) 5.Кері байланыс (оқушылардың пікірі) Сабақты бастамас бұрын сынып оқушыларын сыныптың ішінде шеңбер етіп тұрғыздым. Оқушылар бір–бірлеріне дөңгеленіп, қолдарын ұстап тұрып, бір-бірлеріне тілектерін, жылы лебіздерін шын жүректен білдірді. Ынтымақтастық атмосферасын орнатқаннан кейін, пазл арқылы үш топқа бөлдім.

2 – кезең. Топқа бөлінген оқушылар жақсы көңіл – күйде отырды.

3– кезеңде. Оқушылардың алдына қазақтың ұлттық киімдерін қолдарына ұстап, көріп өз ойларын жеткізді. Бұл жерде О. С деген оқушы қыз бала мен ұл баланың қазақтың ұлттық киімдерін өте жақсы жеткізе білді. «Сүйектер де сөйлейді» ойға шабуыл əдісі кезінде үш топтағы балалардың алдына қой малының сүйектерін əкеліп қойдым. Сол кезде үш топтағы оқушылардың көбі дерлік сүйектерге қызығушылықпен қарап, қолдарымен ұстау көру арқылы жақсы қызығушылықпен жауап берді. Постерге ат əбзелдерін жазып қорғау уақытында оқушылар арасында сыни ойлауға үйрету модулі, жəне диалогтық оқыту көрініс тапты бұл жерде де оқушыларың əсіресе ұл балалардың ат əбзелдеріне деген қызығушылығы байқалды. “Ел боламын десең, бесігіңді түзе” – дейді ұлы жазушы Мұхтар Əуезов. Біздің халқымыздың тəрбие тəсілдері мен тəжірибелері көп. Халқымыздың 377

ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дəстүр, əдет-ғұрып үлгілері мен өнегелері соның айғағы Қандай мемлекеттің де ертеңі еңселі, бала-шағаның баянды болуы жастардың тағдыр-талайының қалай қалыптасқанына байланысты. Сондықтан мектептер мен өзге де оқу орындарының басты міндеті – ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтарды игеруге қабілетті, ғылым мен тəжірбие жүзінде терең білім ала отырып, жеке тұлға болып қалыптасуға дайын ұрпақ тəрбиелеу. Пайдаланған əдебиеттер: 1.А. Құстүтінова «Ұрпақ тəрбиесі – ұлт болашағы» Мұғалім жəне қоғам №6, 2012, 7- бет.

2.Б. Иманбекова «Рухани – адамгершілік тəрбие» Қазақстан мектебі №3, 2009, 71 бет 3.Ғ. Ахатаева «Ұлттық тарихи білім берудегі кейбір мəселелер» Қазақстан мектебі №5, 2011, 6-бет.

4.Елбасы жолдауы «Қазақстан - 2050» стратегиясы – Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Ақиқат №1, 2013, 23 бет.

5.Е. Жұматаева «Халықтық дəстүрдегі ізгілікті ұстаным» Қазақстан мектебі №9, 2009, 9 бет.

6.Ж. Бəшірова «Жеке тұлғаның дүниетанымы жəне рухани құндылық» Қазақстан мектебі №11, 2006, 6-бет.

7.З. Айджанова «Рухани – адамгершілік тəрбие маңыздылығы» Қазақстан мектебі №8, 2005, 43 бет.

8.Интернет метериалдары. Искаков .К.С «Тарих жəне қоғамдық пəндерді оқытуда оқушылар бойында ұлттық құндылықтарды қалыптастыру» 45.minut.kz 9.Қ. Бидахметова «Қоғамдық пəндердің ұлттық рухта тəрбиелеудегі рөлі» Қазақстан мектебі №9, 2009, 22 бет 10.Н. Дəулетбақова «Сөз мəйегі» Мұғалім жəне қоғам №1, 2010, 35-бет МЕКТЕПТІҢ ДАМУ ҮДЕРІСІНІҢ ӨЗГЕРІСІН МОНИТОРИНГ АРҚЫЛЫ БАҒАМДАУ Сейтқазиев Рахат Зауытович Жамбыл облысы Меркі ауданы Кеңес ауылы №6 Кеңес орта мектебінің директоры

Педагогикалық мониторинг,бұл–диагностика, баға жəне педагогикалық үрдiстi жобалау,оның жүрiс барысын,даму перспективаларын қадағалау Г.А.Стефановская Педагогикалық мониторинг–педагогикалық жүйе қызметінің нақты нəтижесі мен мақсаты арасындағы нормадан ауытқуды ғана бақылаушы емес, мақсатта, нормада, стандартта кеткен кемшіліктерді анықтаушы, жетістікке жету жолдарын түзетуші мəліметтермен қамтамасыз ететін кері байланыс. Педагогикалық мониторингтің негізгі қасиеттерінің бірі оқу-тəрбие үрдісінде үздіксіз бақылау жүргізу болып табылады. [4] 378

Мектептегі жүргізілетін коучингтердің білім сапасына қалай əсер ететіндігін бақылау арқылы педагогикалық мониторинг жүргіздім. Білім сапасын оқушылардың үлгерімінен аламыз. Ал оқушының үлгерімі олардың оқуына байланысты. Оқу ең алдымен мектеп мұғалімдерінің біліктілік деңгейлеріне тəуелді. Оқушының oқуынa бəрiнeн бұрын ықпaл етeтeтiн мұғaлімдeр болғaндықтaн, олaр оқушылaрдың өздeрімeн қaрым-қaтынaс жaсaуына қолaйлы жaғдaй тудырy кeрeк. Яғни мұғaлiмнiң жəнe оқытудың тиiмдiлiгiн aрттырaтын мектeп мəдeниeтi мeн ұйымның құрылымы жaғымды болуымeн қaтaр, құзірeттілiкті aрттырып,қолдaу көрcетудiң қолжeтiмдi құрaлдaры болyы шaрт. Мұғaлiмдер мeн мeктeп бaсшыcының aрacындaғы cенiм орнаған жағдайда ғана мұғaлімдeр комaндасы, жeкe мұғaлiмдерден құралған комaндa дa өтe жaқсы жұмыc іcтeп, жақcы нəтижe көрсeтeдi. Менің ойымша, барлық оқушы жетістіктің жоғары деңгейіне қол жеткізе алады, егер мұғалiмнiң бaрлық жұмыcы оқушылaрды оқытуға, қабілеттерін дамытуға бaғыттaлғaн болса. [1] Мектеп мұғалімдерін деңгейлі курстың түйінді идеяларымен таныстырып, оларды коучинг өткізуге жаттықтырып коуч мұғалімдeр дaйындадым. Oндaғы мaқсaтым коyч мұғaлімдeр aрқылы мұғaлімдeрдiң oқытy тəжiрибeсін жaқсaртуғa көмeктeсу eді. Бұл қaжырлы eңбeк пeн дұрыc бөлінгeн көшбаcшылықтың арқaсындa кeлeді. Бақылау барысында мұғaлімдeрдің əрбiр коyчингте үйрeнгeн стрaтeгиялaрын сaбаққa eнгізiп, оқушылaрдың өз бетiмeн білім алaтын дебеc əрeкeттeрін тиiмдi ұйымдаcтырa алyын,оқyшылaрдың ынтaларының aртуын, өзaра əрeкеттeстіктi қaлыптaстырa aлуын əрiптeстерiмнің сaбақтaрынa қaтысу барыcындa көрдiм. Мұғaлімдердің өз бетінше oқып, өз бeтінше дaмуы жaлпы мeктeптiң жeтілуінe ықпaл eтумeн қaтaр, жeтістіктeр мeн тaбыстaрды aрттырyдың бірдeн бір оңтaйлы тəcілi болып тaбылaды. Мұғaлімдeрдің оқуы оқушылaрдың зeрдeленiп жaтқaн мaтериaлды түcінгeн, түcінбeгeнінің шынaйы бaғaсынa негіздeлгeн жaғдaйдa ғанa олaр өз тəжiрибeлерінe өзгеріc eнгiзiп, жeтілдірe бaстaйды. Мeктeптe өзгeріc eнгiзу тобы дeгeн жaңa топ құрылып, ынтымaқтаcтықтa, бiрлiктe жұмыc aтқaрылды. Əрiптeстeрдің бaғдaрлaмaны оқып мeңгерсeм дeгeн қызығyшылықтaрын aрттырy мaқсaтындa жəнe мектeп өміріндe болып жaтқaн жaңaлық жаршыcы рeтіндe өзгeріc eнгiзу тoп мүшeлері aқылдacап, əрiптеcтерiмнiң қолдаyымен бaғдaрлaма идeяcының мaзмұнынa сaй oқу бөлмecін жaбдықтaлды. Oқу бөлмeсі дeңгeйлiк курcтан өткeн мұғaлімдердің реcурcтық ортaлығынa aйналды. Оқy бөлмeсінің қабырғалaрынa тəлiмгерлiк үдеріcі, қоғaмдаcтық, шeбeрлiк cабaқтaрынaн көрiніcтер, көшбаcшылық, Lesson Studу аяcындa aтқaрылғaн іc-əрeкeттeр турaлы, aтаанaлaрмен жүргiзiлгeн трeнингтeрдің, коyчингтeрдің постeрлері, сурeттері жəнe əр бөлімге түcінiк берiлeтiн тұжырымды ойлaр жaзылғaн cтендттeр iлiндi. Бұл мұғалімдердің ойларын жинақтап, қажеттерін қайта қарап, талқылауларына тиімді болды. [3] Коyчинг бoлсын, сaбақ бoлсын бiрінші oй қoзғaу aрқылы caбаққа eну дəстүрiн тaстaмай, əр iс-əрeкетiміз мaзмұнғa сaй жаcап, əр жұмыcқа дeр кезіндe 379

кeрі байлaныcтар бeріп отырды. Мұғaлiмдeрдің кəcіби мүмкiндіктeрін арттыру үшiн олaрғa қaуiпcіз жұмыc жaғдaйын жaсап, қoлдaу көрcету кeрeк. Oсы мaқсаттa жaсалған іc-əрeкeттердiң бəрi мeн үшін əсeрлі дe жaңaшa болды.Мeктeп aшық сaбaқтaрды шeбeрлік сыныптарға, отырыcтарды коyчингтeргe, aта-анaлaр жинaлыстaры трeнингтерге, педaгoгикaлық кeңеcтерді дөңгeлeк үстeлдeр түрінде өткізу тəжірибесіне көшті. Бұл да мұғалімдерді жаңашылдыққа жетелеу, үдерісті жаңаша қарау болды. Бacқaрyшы тoп мүшeлерiнің арасындаға бaйланыcты нығaйтy мaқcaтындa «Болaшaқ» кəcіби қоғaмдаcтығы құрылды. Онда барлық əдістемелік ісшараларға жоcпapлар құpды, мұғaлімдeргe қолдау көрcететін, мeктептiң дaмуынa ықпaл ететін oртaқ мəсeлелерді шeшу жолдары қарастырылды. Проблемалы мəселелер бойынша дөңгeлек үcтелдeр, конфeрeциялaр өткiзілдi. Үйлeстіруші тoп мүшeлері мeктeп мұғалімдeрінiң бiліктiлігiн aрттыруғa ықпaл ететін коучингтер ұйымдастырды. Дaмытyшы тoп құрaмындaғы мұғалімдер алған мəліметтерін, əдiстeрді қолдана отырып, oқыту үдeріcін жeтілдiрдi. Сабақтан кейін жасалған рефлексия туындаған сұрақтар мен қиындақтарды анықтады. Оларды шешу үшін «LS» зерттеу əдісі жүргізілді. Бірлескен топтық жұмыстарда əрбір мұғалім өз жауапкершілігін сезінді. Əрбір мұғaлімнің oқыту құрaлдары oның өз болжaмдaрының, бiлімi мeн ұcтaнымының, көзқaрастaрының жиынтығынaн тұрады. Коучингтарды,зерттеу топтарын,«LS» зерттеу əдісін қолдану, туындаған проблемаларды əріптестермен бірігіп шешу кəcіби тəжірибeнің дaмуынa ықпaл ететіндігі анықталды. Оқытy мен oқyдың сaпасын үнемі қaдағaлaу, тоқсан сайын алынатын қорытындылар бойынша есеп жасау арқылы жасалған жұмыстың мониторингі жасалды. Қорытындыларды салыстыратын болсақ, мектептегі инновациялық əдістер арқылы жүргізілген жұмыстар білім сапасын арттырды. Оқушылардың І жəне ІІ, ІІІ, ІҮ тоқсандағы білім сапасының салыстырмалы мониторингі.

80% 60% 40%

36%

50%

58%

65%

І тоқсан ІІ тоқсан ІІІ тоқсан

20%

ІҮ тоқсан

0% І тоқсан

ІІ тоқсан

ІІІ тоқсан

ІҮ тоқсан

Мұндай қорытынды мені болашақтағы жоспарымды нақтылауға итермеледі. Əріптестерімді мақсатты басқаруға жəне кəсіби тəжірибені жетілдіру жөніндегі үздіксіз жұмысты қамтамасыз етуге бағыттаймын. Мектептің мұғалімдері арасында сенімді қарым-қатынас орнатуға жəне нығайтуға арналған «Сенімді дос» жобасын жүргізу. Мұғалімдердің 380

тəжірибелерін жинақтап, талдап, жүйелеп оқыту мен оқу сапасын жақсарту жөнінде əдістемелік ұсынымдар əзірлеу. Жасалған жұмыстардың қорытындысы көңілімдегі сенімсіздіктерді жоя алды.Бұл деген сөз мемлекетіміздің білім саласында болып жатқан өзгерістер, жаңа бағдарламалардың тиімді екенін көрсетеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. «Бірінші (ілгері) деңгей арналған нұсқаулық», «НЗМ» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015 2. «Мұғалімге арналған нұсқаулық», «НЗМ» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2015 3. «Lesson Study: нұсқаулық», Пит Дадли. 2012 4. http://erkin.ucoz.kz/ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ, ДІНАРАЛЫҚ ТАТУЛЫҚ ПЕН КЕЛІСІМ ТҰҒЫРНАМАСЫ Кулымбетова Жанар Конысбековна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ «Мұғалімнің кəсіби дамуын педагогикалық-психологиялық қамтамасыз ету» кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.магистрі

«Біздің ұлы даламыз мыңдаған жыл бойы толерантты болып келді. Бұл ретте мен толеранттылықтың бассыздық емес екендігін атап өткім келеді. Толеранттылық бұл – біздің қоғамның адамгершілік нормалары. Оларды біз нығайтып, қорғап, барлық буындарды тəрбиелейтін боламыз. Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан жолы–2050:бір мақсат,бір мүдде,бір болашақ» атты ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2014 жылғы жолдауында «Мəңгілік Ел» жалпыұлттық патриоттық идеясы ұсынылды. «Мəңгілік Ел»жалпыұлттық патриоттық идеясы – қазақстандық бірегейлік пен бірлікті, қоғамдық келісімді қалыптастыратын құндылықтар жүйесі. «Мəңгілік Ел» жалпыұлттық патриоттық идеясының біріктіруші құндылықтары: азаматтық теңдік, еңбексүйгіштік, адалдық, ғылым мен білімге құрмет, зайырлы ел; Бұл таңдаудың мəнін ұғыну бірігудің басты негізі. Қ Р Президентінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы №147 Жарлығымен Қазақстандық бірегейлік пен бірлікті нығайту жəне дамыту тұжырымдамасы бекітілген болатын. Тұжырымдама мынадай басты қағидаттарға негізделеді 1) негізгі бағыт – ел Президенті Н.Ə.Назарбаев ұсынған «Мəңгілік Ел» жалпыұлттық патриоттық идеясы; 2)«Мəңгілік Ел» жалпыұлттық патриоттық идеясының біріктіруші құндылықтары–азаматтық теңдік,еңбексүйгіштік,адалдық, ғылым мен білімге құрмет, зайырлы ел; 3) қазақстандық бірегейлік пен бірліктің іргетасы – мəдени, этностық, тілдік жəне діни əралуандылыққа негізделген жалпыұлттық құндылықтар; 381

4) қазақстандық бірегейлік пен бірлік – ұрпақтан ұрпаққа үзілмей жалғасатын процесс. Ол əрбір азаматтың этностық тегіне қарамастан өзінің тағдыры мен болашағын Қазақстанмен байланыстыруына негізделеді. Ортақ тарихымыз, бүгінгі тіршілігіміз, болашаққа деген ортақ жауапкершілігіміз қоғамды біртұтастыққа бастайды: «Біздің бір ғана атамекеніміз, бір ғана Отанымыз бар – ол Тəуелсіз Қазақстан». Бұл таңдаудың мəнін ұғыну – бірігудің басты негізі болып табылады. Елбасы Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының XVII сессиясында сөйлеген сөзінде:«Қазақстан–əлемдегі мұсылмандар, православтар,католиктер,протестанттар,буддистер,иудеилер сияқты көптеген дін өкілдерінің бірлікте, бейбітшілікте, конфессияаралық келісімде өмір сүріп келе жатқан мемлекет» екенін баса айтып өткен. Ал, Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тəрбие тұжырымдамасында: «Жас қазақстандықтарды толеранттылық құндылықтар, келісімділік пен ұлтаралық қатынас мəдениеті негізінде тəрбиелеу» керектігін мəселе ретінде көтерген. ЮНЕСКО-ның «Толеранттылық қағидаларының декларациясында» бірбірімізді тұлға ретінде сыйлауымыз керек, əр адамның түр келбетіне, əлеуметтік жағдайына, құндылықтарына, жүріс-тұрысына қарамастан, ол өмірде өз даралығын сақтауы керек. Əлемде бейбітшілік пен мейірбандықта өмір сүруі керектігі жайлы айтылған. Елбасы қазақстандық қоғамның ерекшелігін ескере отырып, білім жəне тəрбие беру жүйесі арқылы жеке тұлғаның этносаяси мəдениеті мен білімін дамыту тұжырымдасын даярлап, азаматтық толеранттылықты дамытуға байланысты іс-шаралар ұйымдастыруды міндеттейді. Қазіргі таңда ҚР жергілікті этноспен қатар 140-тан астам этностар мен этностық топтар, 40-тан астам түрлі діни конфессия өкілдері тұрып жатыр. Республика территориясында тарихи қалыптасқан ұлттар мен конфессиялардың барлығына лайықты түрде құрметпен қарамайынша мұндай қоғамның тиімді дамуы тіпті мүмкін емес, ол ҚР Конституциясымен бекітілген. ҚР Ата Заңында:«Тегiне,əлеуметтiк, лауазымдық жəне мүлiктiк жағдайына, жынысына, нəсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiни көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды» деп азаматтарды құқығының қорғалуына кепілдік берілген. Қазақстан тəуелсіздік алғаннан бері еліміздегі дінаралық қатынас саласында мемлекеттік сарабдал саясат жүргізіліп келеді. Қазақстанда дінаралық қатынас саласында төмендегі факторлар шешуші роль атқаруда: -елдің Конституциясы мен заңдары ар-ождан бостандығы мен діни сенімді қорғауға кепілдік беретіндігі; - мемлекет тарапынан конфессиялардың өз қызметтерін жүзеге асыруы үшін тең жəне қолайлы жағдай жасалуы; - дінаралық сұхбаттың мемлекет саясатының маңызды бағытына айналуы.

382

Бүгінгі қоғамда толеранттылықты дамыту проблемасының нақты əлеуметтік тəжірибесі жайлы теориялар шетелде жəне отанымызда философия,мəдениеттану,саясаттану,тарих,педагогика ғылымдары саласында, əлеуметтік мəселе ретінде біршама зерттелген. 1361 жылы Ларусс сөздігіне «Толеранттылық» ең алғаш рет ұғым ретінде енген. Ағылшын этимологиясының Оксфорд сөздігі «tolerance» ұғымының ХҮ ғасырға, ал «toleration» ұғымының пайда болуын XVI ғ. жатқызады. Егер ХҮ ғасырда ол «төзімділік», «ауруға төзу қабілеті» мағынасында қолданылса, XVI ғ. «ризалық», «ұстамдылық», «сабырлылық» ұғымдары ретінде қолданысқа енген. Қоғамдық сана эволюциясының толеранттылық ұғымына ғаламдық мəн бере отыра, кеңейтуі оны қайта қарауға ықпал етті. Толеранттылық латын тілінен аударғанда tolerantia – шыдамдылық, өзге көзқарастарға, мінез-құлықтарға, əдеттерге төзімділік таныту, қолайсыз əсерлердің ықпалын бастан өткізе алушылық жəне тағаттылық деген мағынаны білдіреді. Толеранттылыққа қарама-қарсы қайшылықтардың (интолеранттылық) адамзат тарихының барлық кезеңінде де болғаны рас. Интолеранттылық шыдамсыз, үрейлі адам, кінəні өзінен емес басқа адамнан іздейді. Сондай адамдардың өмірде жиі кездесуі қоғамда түрлі проблемаларды тудыруға ықпал етеді. Соның салдарынан түрлі соғыс, діни қудалаушылықтар мен идеологиялық қақтығыстар, ажырасулар, тастанды балалар, жасөспірімдер арасында суицидтар туындайтынын дəлелдеуді қажет етпейтін шындық. Толеранттылық үрдіс қалыптаспай, өркениетті қоғам құру мүмкін емес. Ортадағы төзімсіздік, шыдамсыздық түрлі даудамайға, тəртіпсіздікке, адам құқығының бұзылуына алып келеді. Кейбір қоғамдарда орын алып жатқан нəсілдік кемсітушіліктер,күмəнді таптаурын көзқарастар,дінаралық, ұлтаралық түйткілдер осы төзімсіздіктің салдарлары. Қазақстан қоғамының дінаралық жəне ұлтаралық келісім саласында тұрақтылыққа қол жеткізуі ел халқының ұжымдық субъекті ретіндегі мəдениетінің жəне ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің жоғары болуының нəтижесі болып табылады. Бұған Қазақстан Республикасының алғашқы кезеңнен бастап зайырлы, құқықтық мемлекет ретінде дамуды қолға алып, өз Конституциясында республика территориясында тұратын кез-келген азаматтың толық құқықтылығына кепіл болуы үлкен ықпал етті. Конфессияаралық қатынастар саласындағы еліміздегі салиқалы мемлекеттік саясаттың негіздері:біріншіден, ырықтандырылған (либералдық) заңнамалар, екіншіден, барлық діни нанымдарға төзімділікпен қарау, діни тағаттылық (толеранттылық) жəне үшіншіден, діни пікірлердің, діни көзқарастың алуандығы (плюрализм) болып отыр. Осы үш шарт тұтастай алғанда Қазақстандағы дінге сенушілердің құқығын, дінді ұстану бостандығы қағидатын, рухани бірлікті нығайтуды іске асыру үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз етуде. Еліміздегі дінге сенушілердің құқықтық жағдайы əлемдік стандарттарға сəйкес келеді. Осы бағыттағы білікті саясат нəтижесінде қазіргі таңда «Дінаралық келісім мен үнқатысудың қазақстандық үлгісі» деген ұғым қолданысқа еніп отыр.

383

Ұлттар мен діндер арасындағы өзара тағаттылық мəдениетін дамыту, ұлтаралық жəне дінаралық келісімді қолдау жəне дін мен ұлт мəселесіне қатысты қақтығыстардың алдын алу мəселесі ұлттық саясаттың ақпараттық қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру қажеттігін көрсетеді. Ұлтаралық келісімнің қазақстандық үлгісі бірнеше негізгі қағидаттарға, яғни мемлекеттік саясат негізге алатын идеялардың, ұстанымдардың өзара тəуелділігіне сүйенеді. Оның ішінде маңыздылары ретінде төмендегілерді көрсетуге болады: – заңдылық, қолданыстағы күштер, қаржы мен əдістерді заңды тіркеу мен құқықтық реттеу, ұлттық құрылыс мəселелерін саясатсыздандыру; – ождандық бастамаларда гуманизм, əділеттілік жəне адамгершілікті ұстану; – өзара көмек пен қолдау; – қайшылықтардың алдын алу шараларын қарастыру жəне т.б. Көптеген зерттеулер мен өмірлік тəжірибе көрсетіп отырғанындай ұлттар арасындағы келісім мен татулық этностардың өзара түсіністігі жағдайында ғана қол жеткізіледі. Бұл бағытта мəдениеттер арасындағы диалог қоғамның өзара тағаттылығын арттырады. Қазақстанда қоғамдық келісім мен жалпыұлттық бірліктің бірегей үлгісі табысты іске асырылуда. Оның авторы жəне архитекторы–Президент Н.Ə. Назарбаев. ҚХА мəртебесі «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» 2008 жылғы 20 қазандағы Қазақстан Республикасының Заңында бекітілген. Қазақстанда тұратын барлық этностардың мəдениетін, тілі мен дəстүрлерін қолдау жəне дамыту жүйесі қалыптасты. Барлық өңірлерде 900-ден астам этномəдени бірлестік, 192 этноағарту кешені мен достық үйлері жұмыс істейді. Бірлік пен келісімнің «Бірлік – əралуандылықта», «Бір ел – бір тағдыр» сияқты тұғырлы қағидаттары қалыптасты. Елімізде байыпты мемлекеттік тіл саясаты жүргізіледі. Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаев қазақстандықтарды біріктіруші басты фактор болып саналатын қазақ тілін одан əрі дамытуға барлық күш-жігерді жұмсау қажеттігін бірнеше рет атап өтті. Сонымен бірге, елімізде тұратын барлық этнос өкілдерінің өз ана тілінде еркін сөйлеуіне, оқуына жəне тілдерін дамытуына қолайлы жағдайлар жасалған. Тілдерді қолдану жəне дамытудың, білім мен ғылымның 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламалары іске асырылуда. Мемлекет басшысы Н.Ə. Назарбаев «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында үш тілде – қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде білім беруді дамытуды қоғам бірлігінің жəне оның бəсекеге қабілеттілігін арттырудың кепілі ретінде белгілеп берді. Президент Н.Назарбаевтың бастамасымен Қазақстан халқы Ассамблеясы секілді ұлтаралық жəне дінаралық диалогтың теңдессіз институты құрылды. Еліміздегі көптеген конфессиялардың басшылары Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері болып табылады. Олардың қоғамдық-саяси шараларға қатысуы, өз қауымындағы сенуші азаматтар мүдделерін жергілікті жəне жоғары биліктер назарына ұсынуы дəстүрге айналды. 2003 жылдан бері елімізде үш жыл сайын Əлемдік жəне дəстүрлі діндер лидерлерінің съезі өтіп келеді. Елордамыз Астана дүние жүзіндегі барлық діндер өкілдерінің басын 384

қосып, ортақ мəмілеге шақыратын рухани орталыққа айналды. Халықаралық қатынастар саласында Астана съездеріне бүкіл əлем көз тігіп, оның бейбітшіл бағыты мен татуластырғыш əлеуетіне үлкен мəн беріп отырғанының айғағы ретінде 2012 жылы өткен 4-съезге қатысуға тілек білдірген ірі діни бірлестіктер санының күрт өсуін атап айтқан жөн. Елбасы идеясы əлемдік қоғамдастық тарапынан қызу қолдау тауып, жоғары бағалануда. Бұл форум шын мəнінде ғаламдық үнқатысуға жол ашатын ірі басқосу болып табылады. Дінбасыларының Астанадағы кезекті басқосуы қазіргі дүниежүзілік саяси ахуалға, халықтар достығы мен діндераралық бірлесуге игі ықпалын тигізді. Əлемдік жəне дəстүрлі діндер көшбасшылары съездерінің бізде өтуі–Қазақ елі үшін үлкен мəртебе, көп ұлтты Қазақстандағы бейбіт өмірге, еліміздегі діни сенім бостандығына берілген жоғары баға. Діннің еліміздегі бірліктің бір діңгегі əрі рухани тірегі болуына ел Президенті мен Үкіметі тарапынан ұдайы назар аударылып келеді. Мемлекет пен дін бірбірінен тəуелсіз бола отырып, бір-бірімен тығыз байланыста іс-қимыл жасауда.Бүгінгі таңда елімізде мемлекет пен діни бірлестіктердің арасында сенімді байланыс, сындарлы қарым-қатынас орныққан. Толерантты тұлғаны қалыптастырудың жəне дамытудың өзектілігі қазіргі кезде арта түсуде, себебі қазіргі мектеп оқушыға көпұлтты əлемде оңды бағдар береді жəне оларда ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетін дамытады. Білім беру ұйымдарының педагогикалық ұжымы білім беру мекемелерінде білім алушының əрқайсысы ұлттық бірдейлігіне жəне діни нанымына қарамастан өз конституциялық құқықтары үшін тең дəрежеде білім алуына, оқу барысында өзінің əлеуеттік мүмкіндіктері мен əлеуметтік дамуын толық ашу үшін барлығымен бірдей мүмкіндіктерге қол жеткізуі үшін қолайлы əлеуметтікпсихологиялық орта құруы қажет. Оқушыда толеранттық сияқты қасиетті қалыптастыруда педагог жұмысының өзіндік ерекшеліктері бар. Көпұлтты жəне бірұлтты ұжымның педагогтары өз жұмыстарының жақсы ойластырылуы, бар кезеңде бірізді болуы үшін қолдан келгеннің барлығын жасауы тиіс. Педагогтардың тəрбие қызметінің осы саладағы тəрбие əрекеті аясының негізгі элементтері: - түрлі ұлт өкілдерінің ерекшеліктерін зерттеу, олардың əдет-ғұрпымен, салтымен, дəстүрлерімен танысу, қандай да бір оқушыға қатысты белгілі бір этнос өкілі болғандығы үшін ғана біржақты қатынас қалыптасуына жол бермеу; - көпұлтты сынып ұжымындағы қарым-қатынас сипатын, моральдықпсихологиялық ахуалды сын тұрғысынан ұғынуы; - соқыр нанымдарды, өзімшілдікті, ұлттық шектеулілікті жоюда дамуының əр кезеңінде көпұлтты сынып ұжымын біріктіру бойынша педагогтың қызметі; - мектеп ұжымында ұлттық белгісі бойынша тартысты жағдайлардға жол бермеу бойынша жағдай жасау; - ұлтаралық қатынас мəдениетін қалыптастыру (дөңгелек үстелдер, ұлттық мерекелер,түрлі діндер туралы əңгімелер,интернационалдық достық клубтары).

385

Президент Нұрсұлтан Назарбаев атап өткендей, «біздің этносаралық жəне дінаралық келісімнің моделі–ол əр түрлі конфессиялардың өзара əрекеттесуінің бүкіл əлемдік үдерісіне Қазақстанның қосқан шынайы үлесі». Қазақстанның діндераралық келісім үлгісі мен тəжірибесі конфессиялардың ұдайы үнқатысуының негізінде бейбіт қатар өмір сүрудің мүмкін екенін айқын көрсетеді. Бұл орайда тағаттылық қағидатының маңызы зор. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР мемлекеттік-конфессиялық қатынастар:Дінтану негіздері пəнінің оқытушыларына арналған əдістемелік құрал / Редакторы А.Əбдірəсілқызы. Құрастырушы: Е.Ибраев. – Астана, Дін мəселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу жəне талдау орталығы, 2015. – 182 б.

2.ҚРПрезиденті Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан жолы 2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолау. Астана, 17 қаңтар, 2014.

3.Толерантность и согласие:Материалы международной конференции «Толерантность, взаимопонимание и согласие». -М.: 1997. -С. 10-15.

4.Орлова М.А. Формирование толерантности у дошкольников // Дошкольное воспитание. – 2003. – №11. - С. 34. ЖАҢА ЗАМАН ТАЛАБЫНА САЙ КƏСІБИ ҚҰЗІРЕТТІ МАМАНДАР ДАЙЫНДАУДА ДУАЛДЫ ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗЫ Хатимулина Бибина Турарбековна Орал қаласы, МКҚК «Технологиялық колледж», «Туризм» мамандығының І санатты өндірістік оқыту шебері

Дуалды оқыту жүйесі ең алғаш Германияда елінде тəжірибеге алынып негізі қаланды.Дуалды оқыту жүйесінің кəсіби мамандар даярлауда тиімділігі мен нəтижелілігі зор екендігі тəжірибеде дəлелденген. Дуалды оқыту жүйесі қазіргі дүние жүзілік тəжірибеде қолға алынған бағыт.Оның негізгі мысалдарының бірі-Германиядағы кəсіптік-техникалық білім берудегі даярлаудың дуалдық жүйесі.Мұнда оқушылар уақытының үштен екі бөлігінде еңбек ете жүріп өндірістен қол үзбей оқиды, тек уақытының үшінші бөлігін теориялық оқуға, білімді ұйымдастыруға арнайды. Дуалды оқыту жүйесінің негізгі мақсаты –техникалық–кəсіптік оқу орындарының жұмыс беруші жеке сектордағы өндіріс, шаруашылық мекемелерімен серіктестік ретінде бірлесе отырып, нарық заманында бəсекелестікке төтеп бере алатын, жаңа инновациялық-технологиялық бағдарламаларды меңгеруге дайын жұмысшы мамандар даярлау. Қазіргі кезде əлемде оқытудың дуалды жүйесі-техникалық жəне кəсіптік мамандар даярлаудың ең тиімді жолдарының бірі болып табылады. Нақты өндіріс жағдайларына бейімделген, жұмыс орнында дағды мен білімді тікелей игеруге бағытталған, практикалық сағаттардың оқыту бағдарламасына барынша үйлесіммен біріктірілетін білікті мамандарды дайындау қазіргі кезде білім берудің дуалды жүйесі деген атпен белгілі.

386

Дуалдық жүйе бойынша оқыту білім алушылардың кəсіби біліктері мен дағдыларды, іскерліктерді тікелей жұмыс орнында меңгеріп, жан-жақты кəсіби дамуына мүмкіндік беріп, түрлі жүйелердің – білім, ғылым, өндірістің–өзара байланысын, өзара əсерін, өзара кірігуін қамтамасыз ету арқылы кəсіптік білім беру жүйесінің сапасын арттыратындығы сөзсіз. Елбасымыз Н.Назарбаев «Қазақстанның əлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына қарай жиырма қадам» тұжырымдамасында ерекше айта отырып, бұл жүйені іске асырудың бірден-бір жолы елімізде дуалды оқыту жүйесін енгізу екендігін атап көрсеткен. Дуалды оқыту жүйесінің негізгі мақсаты-техникалық кəсіптік оқу орындарының жұмыс беруші жеке шаруашылық мекемелерімен серіктестік ретінде бірлесе отырып, осы нарық заманында бəсекелестікке төтеп бере алатын, жаңа заманауи технологияларды, жаңа иновациялық технологиялық бағдарламаларды меңгере алатын дайын жұмысшы мамандар даярлау. Оқушылар өздері таңдаған мамандықтардың кəсіби тұрғыдан жан-жақты игеріп қазіргі заманауи озық технологияны меңгеріп ары қарай дамытуы керек. Сондықтан еліміздегі өндіріске қажетті мамандар əзірлеу деңгейін көтеру міндетін əлеуметтік серіктестік жəне теория мен тəжірбиенің үйлесімді болуынан дуалды білім беру жүйесін енгізу қажет. Қазіргі кезде оқытудың тиімді жобасы дуалды жүйесі кəсіптік техникалық колледждерде жұмысшы кадрлар даярлаудың ең тиімді жолдары. Дуалды оқыту кəсіптік техникалық оқу орны мен өндірісте бірге оқыту бұның ерекшелігі– еңбек нарығына қажетті жас мамандарды даярлауға кəсіптік техникалық колледждер ғана емес, сонымен қатар жұмыс беруші, өндірістік мекемелердің де жауапкешілігі артады. Қазіргі кезде еңбек нарығында білікті мамандар тапшылығы болып қол күші жетпей жатады. Қалыптасқан жағдайда білім беруді ұйымдастыру, яғни жас маманның өндірістік машықтандырудан толық кəсіпті игеруіне жағдай жасау. Бұл мақсатқа жетудің жолы негізгі сапалы білім беріп, дұрыс жолға бағыттаушы, білімгерлердің кəсіби жетілуі үшін қажетті жағдайларды жасаушы-өз мамандығын жетік білетін кəсіби дағдылары педогогикалық дарыны бар жаңашылдыққа ұмытылатын өзіне сыни көзбен қарай алатын оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлері қажет. Білімді үйреніп басқаларға үйрету-халыққа сапалы қызмет көрсетудің тетігі тəжірбиелі, білімді мамандардың қолында-деп бекер айтылмаса керек. Білгенін басқаларға үйрету үлкен сауапты іс деп ойлаймын. Ол үшін білікті де тəжірбиелі тəлімгерлерден өндірістік базасында, жұмыс орнында жұмыстың əдістерін, қыр сырын үйлесімімен үйреніп сұранысқа ие нағыз өз ісінің шебер иесі болуға тырысу қажет. Теориялық біліммен қатар өндірістік машықтану кезінде білікті мамандар дайындау мəселесін шешуге бағдарланған құрылымдармен, сондайақ кəсіптік техникалық колледж білім беру мекемелерімен сұранысқа ие болатын білім беру жүйесін енгізу жан-жақты талқылануы қажет. Əлемдік тəжірбиеге қарағанда, білім берудің дуалды жүйесі мамандықты толықтай игеруіне ықпал етіп, еңбек өнімділігі артады жəне жұмыссыздық азаяды.

387

Дуалды білім беруде əлеуметтік серіктестермен тығыз байланыста болудың маңызы зор. Еңбек нарығы жағдайларына байланысты кəсіпорындармен əлеуметтік серіктестік мекемелермен келісе отырып, өндірістік машықтандыруды жүзеге асыру бойынша бірігіп дуалды оқытуда мамандар дайындауда – əдістемелік мəселелер бойынша келісім шарт міндеттерін жасау. Студенттердің қызығушылығы мен мекемелердің сұранысына қарай жұмысқа деген ынтасын, ептілігі мен ұқыптылығын арттыру. Дуалды жүйе бойынша оқытылатын тұлғаның қажетті біліктілік пен еңбек дағдыларына, кəсіби білімге ие болса еңбек нарығында сұранысы жоғарылайды. Бұл біздің кəсіптік техникалық колледждердің, білім беру мекемелерінің бəсекелесуге қабілеттілігін жоғарылатады деп сенеміз. Өндіріс орындарының сұранысы негізінде кəсіби деңгейі жоғары көп салалы маман даярлауда колледж қосымша жұмысшы мамандықтарды оқытуды қажет етеді. Яғни «Туризм» саласы мамандары арнайы биіктікте жұмыс жасауға рұқсат берілетін өндірістік альпенизм сертификатын иеленсе еңбек нарығында бұл маманға сұраныс артатыны сөзсіз.Көп салалы мамандықтарды даярлаудың, қосымша мамандықтарды игерудің негізгі түсінігі тəжірбиедегі уақыттарын тиімді пайдалану өндіріс орындарымен келісілген оқу жоспары арқылы жүргізіледі. Қазіргі кезде кəсіптік техникалық колледждер заманымызға сай жаңару мен даму үстінде. Бұның барлығы кəсіптік білім беруде оқытудың заманауи бағдарламалары мен оқыту əдістемелерін жаңғырту игеру жəне пайдалануда басқару қызметінің маңыздылығына көз жеткізе түседі. Дуальды оқытудың артықшылығы ең алдымен жас мамандардың жұмысқа орналасуының жоғарғы пайзын көрсетеді. Өйткені олар жұмыс берушінің талаптарына толығымен жауап береді Дуалды білім беру процесі, ең алдымен жеке тұлғаға бағытталып, студенттің шығармашылық іскерлік сапаларын, коммуникативтілігін, жұмысқа бейімділігін, рухани-адамгершілік мəдениетін жəне болашақ мамандардың сауаттылығын қалыптастырады. Дуалды білім беру жүйесі оқу үрдісінде кəсіптік техникалық колледждер базасында қалыптасып, жұмысшы мамандарды өндіріске бейімдеу қажет. Дуалды білім беру жүйесі оқу үрдісінде кəсіптік техникалық колледждер базасында қалыптасып, жұмысшы мамандарды өндіріске бейімдеу қажет. Осы мақсатта МКҚК «Технологиялық колледжі» «Туризм» саласы мамандарын сапалы дайындау мақсатында дуалды оқыту жүйесі бойынша облыстық балалар-жасөспірімдер туризмі жəне экология орталығымен келісім шарт жасасты.Аталған келісім шарттың негізінде колледж оқушылары туризм орталығының білікті мамандарынан тəжірибе алып мамандықтарына сай сапалы білім алуда. Орталық басшылығы бүгінгі таңда колледжге əдістемелік жəне материалдық көмек көрсетіп жастарды жаңа заман талабына сəйкес ақпараттандыруда. Туризм орталығына қарасты «Евразия» туристік сауықтыру орталығы, «Самал» туристік лагерінде оқушылар білікті нұсқаушылардан тəжірибе алып мамандықтарына байланысты шеберліктерін арттыруда. Туризм 388

орталығы сонымен қатар қазіргі кезде, шипалы «Шалқар көлі» жағалауындада балалар туристік демалыс базасын жасақтап жабдықтауда. Бұлда өз кезегінде оқушыларымыздың жан-жақты сапалы білім алуында өз септігін тигізетіні сөзсіз.Туризм мамандығы оқушылары облыстық туризм орталығының жоспарына сəйкес ұйымдастырылатын көптеген спорттық, өлкетану, экологиялық шараларға қатынасып облыс бойынша көптеген жетістіктерге қол жеткізуде. Оқушылардың маман ретіндегі қалыптасудағы біліктілігін анықтап сертификат жəне арнайы диплом беру үшін облыстық балалар-жасөспірімдер туризмі жəне экология орталығының білікті мамандарының қатысуымен жүргізіледі. Бұл жұмыс барысында оқушылар жаяу туризм, тау туризмі, су туризмі, шаңғы туризмі техникаларын сонымен қатар жорықтарда алғашқы медициналық көмек көрсету əдістерін т.б іс-тəжірибелік тұрғыда көрсетіп бағаланады. Бұл ретте асіресе «Туризм жəне қауіпсіз маршруттар» бөлімінің меңгерушісі К.Е.Неталиевамен, «Спорттық бағдарлау» бөлімінің меңгерушісі Р.Е.Нурмановтың жұмыстарын айрықша атап өтуге болады. Оқытудың дуалды жүйесін тəжірибеге енгізу - техникалық жəне кəсіптік мамандар даярлаудың ең тиімді жолдарының бірі болып табылады. Нақты өндіріс жағдайларына бейімделген, жұмыс орнында дағды мен білімді тікелей игеруге бағытталған, практикалық сағаттардың оқыту бағдарламасына барынша үйлесіммен біріктірілетін білікті мамандарды дайындау қазіргі кезде білім берудің дуалды жүйесіне енгізілгені өз нəтижесін беруде.Туризм мамандығы түлектері қазіргі кезде облыстық туризм орталығында жəне облыс бойынша барлық аудандарда өз еңбек жолдарын бастады. Бүгінгі таңда еңбек нарығында жоғары білікті мамандар тапшылығы ерекше орын алуда. Қалыптасқан жағдайдың негізгі себепшісі білім беру үрдісін ұйымдастыру жəне жүйедегі мəселелер, яғни жас маманның бойынан табылуға тиісті тəжірибелік дағды, білім мен тəжірибені талап ететін нақты – өндірістік жағдайлардан теориялық білім берудің алшақтап кетуі болып табылады.Қалыптасқан жағдайда теория мен практиканың арасындағы алшақтықты жою мəселесімен жұмыс берушіге күресуге тура келеді, сондықтан білікті мамандармен қамтамасыз ету–бұл жетістікке қол жеткізудің кепілі. Мұндай жағдайда жас мамандардың оқу үрдісінде алған білімдерін жүзеге асыру жоспарланатын кəсіпорын қызметінің ерекшелігін ескере отырып, қосымша оқу, тəжірибеден өту, қайта даярлау қажеттілігі туындайды.Ал дуалды оқыту жүйесінің енуі осы сияқты көптеген мəселелердің шешілуіне себепкер болып отыр Бүгінгі күннің болмысы кəсіби білім жүйесі алдында еңбек нарығында бəсекеге қабілетті білікті мамандар даярлау, өз мамандықтарын жетік меңгерген, өз мамандығы бойынша тиімді жұмыс жасауға қабілетті, тұрақты кəсіби өсуге дайын, əлеуметтік жəне оңтайлы кадрларды даярлауды талап етеді.Осыған байланысты қойылған басты міндет-мемлекеттік құрылымдардың күшін біріктіру, жұмыс берушілер мен оқу орындарын облыстық кəсіпорындар 389

мен өнеркəсіптерді білікті мамандармен қамтамасыз ету мəселесінде жұмылдыру. Сөз аяғын қорытындылай келе дуалдық жүйе бойынша оқыту білім алушылардың кəсіби біліктер мен дағдыларды, іскерліктерді тікелей жұмыс орнында меңгеріп, жан-жақты кəсіби дамуына мүмкіндік беріп, түрлі жүйелердің – білім, ғылым, өндірістің – өзара байланысын, өзара əсерін, өзара бірігуін қамтамасыз ету арқылы кəсіптік білім беру жүйесінің сапасын арттыратындығы сөзсіз дегенді айтқымыз келеді. Қолданылған əдебиеттер: 1. ҚРбілім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы 2.Қазақстан республикасының «Білім туралы»Заңы 3. «Дуалды оқыту жүйесі: кəсіби біліктілікті арттырудың жаңа мүмкіндігі» 4.«ТжКБ жүйесіне халықаралық тəжірибелерге негізделген оқытудың дуалды жүйесін енгізу перспективасы»

ҮШТІЛДІЛІК – БƏСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЕЛДЕР ҚАТАРЫНА АПАРАР БАСТЫ БАСПАЛДАҚТАРДЫҢ БІРІ Машжанова Асылзада Ергеновна БҚО, Орал қаласы, № 44 мектеп-гимназия ағылшын тілі пəні мұғалімі

«Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілді жоғары пайдаланатын білімді ел ретінде танылуы тиіс. Бұлар: қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» Н.Ə.Назарбаев Мемлекетіміздің мектеп реформасына енгізген үш тілде оқыту бағдарламасы–жаһандану заманы туғызған қажеттілік. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың бастамасымен енгізіліп жатқан жаңаша іс-шаралар əр азаматтың жан-жақты құзіретті тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді. Өркениетті отыз елдің қатарына ену, Назарбаев зияткерлік мектебінде оқу, «Болашақ» бағдарламасымен білім алу, əлемдік интеграцияға ұмтылу – бəрі де үш тілде білім беру арқылы жүзеге асатын келелі мəселелер. Болашақ білімділер заманы.Əр қазақстандық үшін орыс жəне ағылшын тілін оқып үйрену – бəсекеге қабілетті тұлға бейнесін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіндіктерімізді арттыратын бірден-бір тетік. Жаһандану дəуірі кезеңінде замана көшінен қалмай, үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді, дінімізді, дəстүрімізді, салт-ғұрпымызды сақтап қала аламыз, жаңғырта аламыз.Бүгінгі таңда əр ұстаздың алдына қойып отырған басты мақсаттарының бірі – білімді де, білікті шығармашыл тұлға қалыптастыру. Оқушылардың ақыл-ой қабілеттері мен мінез-құлық сапаларын əлемдік жəне ұлттық психология негізінде дамыту. Орыс, ағылшын тілдерін мектепте оқытудың негізгі мақсаты - оқушының бұл тілдерді қатынас құралы ретінде пайдалана алу қабілеттерін дамытуда, өздерінің төл мəдениетін, тілін оқып, үйреніп отырған 390

елдің тілімен, мəдениетімен салыстыра алуда, тілдердің ортақ белгілері мен ерекшеліктерін ажырата білуде жатыр. Бүгінгі таңда еліміздің мектептерінде үш тілді оқытудың маңызы арта түсумен қатар, оның бағыттары да кеңеюде. Жалпы үш тілді оқытудағы басты міндет оқушының тілдік қарым-қатынас жасай алу қабілетін, біліктілігін жетілдіру болып табылады. Қазіргі жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы орны ерекше екеніне көз жетіп келеді. Ал мектепте үш тілді білім беруге үлкен көңіл бөлініп, арнайы бағдарлама енгізу оқушының ертеңгі болашағы үшін істелген игілік деуге болады.Жалпы қазақ тілінен бөлек оқытылатын екі тіл де БҰҰ-ның жұмыс тілдері болып табылады. Демек, өзге бірнеше тілді меңгерген елдерге қарағанда қазақстандық оқушылар əлемдік тілдерді біліп өсуіне өте қолайлы мүмкіндік туып отыр. Күні кеше тəуелсіздік алып, жеке ел болып шыққан Қазақстан үшін жаһандық интеграцияға ену үшін бірнеше сатыдан өтуге тура келді. Елдің білім саласы да бұл үдерістен шеттеп қалмады. Түрлі бағдарламалар қабылданып, оқушының заманауи білім алуы үшін сан түрлі əдістерге жүгінді. Қазіргі кезде білім саласында халықаралық зерттеулерге сүйене отырып,оқушылардың білімді үйреніп қоймай, құзіреттілігін қалыптастыруға тоқталды. Сонда ғана жас ұрпақ ақпараттар сағат сайын ұлғайып, күн сайын өзгеріп жатқан мəліметтер ағынына өзінің құзіреттілігін пайдалана алады. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті.Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үш тұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезеңкезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз,орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Бүгінде Білім жəне ғылым министрлігі үш тілде оқытудың бағдарламасын жасап, оны кезең-кезеңмен жүзеге асырудың жобасын дайындағаны баршаға белгілі. Үш тілде оқыту енді сөз жүзінде қалмай, оны мектепте оқудың пəндік негіздері алдағы үш жылда толық жүзеге асатын болады. Мұның тиімділігін министр Ерлан Сағадиев бұған дейін бірнеше рет мінберлерден айтып үлгерді. Бұдан кейін алдағы үш жылда жоғары сыныптың оқушылары кейбір сабақтарды тұтас ағылшын тілінде өтпек. Білім негізі бастауыш сыныпта қаланады. Бала мектепте белгілі бір білімді меңгерумен қатар оқуға үйренеді. Ал оқу дағдыларына ие болу баланың алдағы оқуының табыстылығына ықпал етеді. Тілді меңгеру спиральділік қағидаты бойынша құрылған білім беру бағдарламасы мен 4 дағды: тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдыларын дамыту арқылы жүзеге асырылады. Спиральді білім беру бағдарламасының ерекшелігі жаңа білім алдыңғы біліммен тығыз байланысты болады, тақырып толықтырылып, күрделі идеяларға ауысу, пəндер аясында қайталау арқылы жүзеге асырылады. Бұл дағдыларға қол жеткізген 391

оқушының функционалдық сауаттылығы, коммуникативтік, лингвистикалық құзыреттілігі қалыптасады. Осы мақсатқа жету үшін білім беру ұйымдарында оқушының үш тілді еркін меңгеру қажеттігі туындайды. Тілдерді жақсы меңгеру кіші жастан басталса, табиғи əдіс ретінде қолжетімді болмақ. Табиғи əдіске тоқталатын болсақ, ол оқуға арналған нақты материалдарды (вебпарақтарды, хабарламаларды, ақпараттық ресурстарды, жарнамаларды, суреттерді, өмірден алынған заттарды) пайдаланып, шынайы өмірмен байланыстырып, неғұрлым мазмұнды ету болып табылады. Осы əдісті пайдаланған мұғалім балаға жеңіл түсінік қалыптастыруға, шынайы өмірмен байланыстыруға, сенімді қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік алады. Тілдерді үйретуде жаттығулар тілдік нысандарды қолдануға емес, бір-бірімен қарымқатынас жасауға бағытталуы керек. Жұптық, топтық жұмыстарды жүргізу де балалардың тілдерді меңгеруіне септігін тигізері сөзсіз. Əсіресе «Тыңдау-көруорындау» əдісін қолдану бастауыш сыныптарда жиі кездеседі. Бұл қимылəрекетпен ұштасқан жады баланың есте сақтау қабілетін жаттықтырады əрі тілдерді үйренуде тиімді болады. Балаларды тілдерді үйренуге ынталандыра отырып, мақсатқа жетуге ықпал етеді.Қазақ тілі пəнін оқыта отырып, орыс тілі, ағылшын тіліндегі тақырыпқа қатысты фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктерді салыстырмалы түрде меңгертуге назар аудару үш тілді үйренуге мүмкіндік береді. Бүгінде елімізде басқа мемлекеттермен салыстырғанда қарым-қатынасы арттыра отырып, үш тілді еркін меңгерген, өз білімін түрлі саладағы қарымқатынас жағдайында пайдалана алатын ұрпақ тəрбиелеу қажет. Қазақстанның білім беру жүйесінде үш тілді оқыту технологиясының əр түрлі əдіс-тəсілдерін қолдана отырып білімді, ізденімпаз, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тəрбиелеу ісіне ерекше мəн берілмекші. Өскелең ұрпақтың есте сақтау қабілетін жетілдіре отырып еркін сөйлеуге, өз ойын айту дəрежесіне жеткізе алатындай қалыптасуы үшін үш тілде яғни, ағылшын, орыс, қазақ тілінде оқытуда жаңа технологияларын қолданылады. Əлемнің оқу үрдісінің негізігі тетігі жаңа технологиялар екені мəлім. Əрбір оқыту жүйесінде өзіндік жаңа əдіс-тəсілдермен ерекшеленіп отырғаны əмбеге аян. Үш тілде оқытудың жаңаша əдіс-тəсілдерін мұғалім ізденісі арқылы оқушының қабілетін, қабылдау деңгейіне қарай ерекшеленіп қолданылады. Мəселен, бастауыш сынып оқушыларының дамуына, қабілетінің артуына жаңа технологиялар білім беру жүйесінің дамуындағы елеулі бағыт беріліп отыр. Бұл жерде əрбір əдіс-тəсілдің ұстаздар үшін маңызы аса зор. Бірінші кезекте ағылшын тілінде оқыту арқылы оқушылардың қызығушылығын ояту басты талап етіп қойылады. Себебі, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру мен ынталандыра білгенде ғана нəтиже болады. Ия, қазіргі таңда көп тілді меңгерген азаматтың қоғамда орны бөлек екенінің көзі жеткен. Тілді үйрену мен меңгеру екі бөлек. Ал меңгеру үшін сол тілде ойлау алу деңгейіне жету деген сөз. Сондықтан қазіргі таңда үш тілде 392

білім беру бағдарламасы осы мақсатты алға тарта отырып, келешек ұрпақтың əлемдік деңгейде тең дəрежеде білім алуына мүмкіндік беріп отыр деуге əбден негіз бар. Білім-тек ақпаратты қабылдау ғана емес, оны өмірде қолдана білу. Ал тілоның жүзеге асуына себін тигізетін бірден-бір құрал. Демек, үш тілде білім алған жас ұрпақтың келешегі жарқын, болашағы анық болмақ. Елімізде тілдің үштұғырлы саясаты мəселесі сөз болғанда оның тиімділігіне баса назар аударылады. Бірінші кезекте бұл халықтың өзара түсінісуі мен ынтымақтастық жағдайында өмір сүруі үшін аса қажет өркениеттің негізгі талабы болмақ. Қазір орта мектептерде үш тілді оқытудың негізін қалыптастыру, əр түрлі оқыту технологияларын қолдану арқылы оқушының бойына тілге деген қызығушылығын, оны үйренуге деген құштарлығын арттыруды жолға қою үшін кешенді бағдарламалар əзірленуде. Мұның барлығы оқушының болашақта заман талабына сай өмірге икемделуіне бағыттау мен оның шетелдің тілін, мəдениетін танып білуіне ықпал ету, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, ойлау дағдыларын қалыптастырудан туындап отыр.Атап өтерлігі, орта мектептерде үш тілді оқытудың тиімділігі жəне оқыту тек тілдік білім жүйесін оқытумен шектелмейтін болды. Ең бастысы ағылшын тіліндегі сөз əрекетін қарымқатынас құралы ретінде меңгертіп, нəтижесінде көптілдік жəне көптүрлі мəдениетті түсінетін тұлғаны қалыптастырады деп күтілуде. Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы:«Тіл білімін ереже жаттау түрінде үйретпей, сөздің тұлға, мағына, қисын жағын тануға үйрету керек. Сөздің тұлға, мағына, қисын жағын тануға керегі жоқ нəрселер тіл білімінің сабағына кірмеске тиіс»,деген екен.Олай болса,оқушылардың оқу сауаттылығын арттыруда қоғам мен мəдениеттің дамуына сай оқу дағдыларын дамыту, үштілді білім беру аса маңызды болмақ. Көп тілді меңгеру - бұл өте күрделі психологиялық үрдіс. Бүгінгі таңда бізге ана тілінің уызына қаныққан, ұлттық мұраны жəне өзге мəдениетті құрметтейтін, үш тілді жетік меңгерген, іскер, шығармашыл, дүниетанымы мол, зиялы да интеллектуалды тұлғаның қажет екені белгілі. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан–2050» стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың жолдауы.

393

2.Ақиқат. 2011жыл, №5.«Қазақ тілін білу-əншейін бір ұран емес», Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөз.

3.Америка ғалымының көзқарасы. Идея триединства языков в Казахстане правильна и будет способствовать развитию страны. Казинформ.15.05. 2008.

4.Президенттің Қазақстан халқына жолдауы«Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 28 сəуір. — 2007 РУХАНИ АДАМГЕШІЛІК – АСЫЛ ҚАСИЕТ Абилова Жангул Махсотовна Атырау қаласы, Атырау аграрлы - техникалық колледжінің экономикалық пəндер оқытушысы

Əр ұстаз өзін-өзі білім алушылардың алдында жақсы, ұстамды жағынан көрсете білуге ұмтылып, оны жақсылыққа, адамгершіліктің асыл қасиеттеріне баулуы тиіс. Бүгінгі таңда кəсіптік оқу орындарының ұстаздар қауымы алдында дағдысы қалыптасқан, білікті бəсекеге қабілетті маман дайындаумен қатар, мəдениетті, рухани жетілген адами құндылықтарды бойына сіңіре білген адамгершілігі мол маман тəрбиелеу міндеті тұр. Халықымызда «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан маманнның бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Тəрбиенің негізгі мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан жеке тұлға тəрбиелеу. Руханилықжеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші.Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-зі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды.Мұның өзі мейірімділікке,ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие-бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды.. Жастарды жақсы адамгершілік қасиеттерге, мəдениетке тəрбиелеуде тəрбиелі адаммен жолдас болудың əсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. «Жақсымен жолдас болсаң- жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаңқаларсың ұятқа...»,«Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға»—деген мақалдардан көруге болады. Мақал-мəтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік тəрбиенің арқауы. Үлкенді сыйлау адамгершіліктің бір негізі. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады.

394

Ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттерімен сапалары, қарымқатынастарында қалыптасады. Адамгершілік қоғамдық сананың ең басты белгілерінің бірі болғандықтан, адамдардың мінез-құлқы, іс-əрекеті, қарымқатынасы, көзқарасымен сипатталады.Олар адамды құрметтеу, оған сену, əдептілік,кішіпейілдік, қайырымдылық, жанашарлық, ізеттілік, инабаттылық, қарапайымдылық т.б. Адамгершілік-ең жоғары құндылық деп қарайтын жеке адамның қасиеті,адамгершілік жəне психологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Жас өспірім тəлім-тəрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден, ұстаздардан насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тəлім-тəрбие берілуі керек. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қалыптасатыны белгілі.Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады. Əсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар жəне еңбектене білуде өзін көрсететін жеке тұлғаны еңбек сүйгіштікке тəрбиелеу басты міндет болып табылады. Өз халқының мəдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мəдениетіне, салт-дəстүріне құрметпен қарайтын нағыз мəдениетті азамат қалыптасады.Қазақ халқының əлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дəстүрге айналған.Отбасында, оқу орнында, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлау дəстүрін бұзбау жəне оны қастерлеу əрбір адамнан талап етіледі. Халқымыздың тəлім-тəрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайрымдылықты, мейірбандықты дəріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен жақсы əдеттерге баулыған. «Үлкенді сыйла», «Сəлем бер, жолын кесіп өтпе» деген секілді ұлағатты сөздердің мəні өте зор. Адамгершілікті, арұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай адамды халық «Иман жүзді кісі» деп құрметтеп сыйлаған. Шəкірттерімізді имандылыққа тəрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Жеке тұлға үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге,иманды болуға, адамгершілікке баулу адамгершілік тəрбиесінің жемісі. Жастарды адамгершіліке тəрбиелеуде ұлттық педагогика қашанда халық тəрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік тəрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы қасиеттерді əрбір жеке тұлғаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің берік ірге тасын қалағанымыз. Адамгершілік- адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен ардақталады.Адам баласының мінез құлқына тəрбие мен тəлім арқылы тек біліммен ақылды ұштастыра білгенде ғана сіңетін, құдіретті, қасиеті мол адамшылық атаулының көрініс болып табылады. Қазақстанның жарқын болашағы-жастар.«Арыстындай айбатты, жолбарыстай қайратты, Мен жастарға сенемін!» деп ақын Мағжан Жұмабаев үлкен үміт артқан жастар тəуелсіз Отанымыздың бұдан да əрі гүлденуінің 395

өркендетуші күші. Ойы озық, жаны таза, білімге бай, өмірге бейім жастар, иманды да ибалы жастар-ұлт мақтанышы. Жаңа толқын, жанартаудай жалындаған өрендерді өмірге баулып, олардың « дүние кетігіне кірпіш болып қаланғаны», азамат болып саналғаны.Бүгінгі жасөспірім-ертеңгі ел иесі. Бүкіл халқымыздың үкілеген үмітіде, сенім артқан тірегі де-осы жас жайнақтар. Келешекте балауса балғынның қандай болғанын қалаймыз? Тəуелсіздігімізге тəу еткен жастарымыздың бойында өршіл рух, жасампаз жігер, ұлттық намыс, отансүйгіштік пен ересен еңбекқорлық қасиеттер ұяласа жақсы. «Адамға ең бірінші білім емес тəрбие беру керек. Тəрбиесіз білім адамзаттың қас жауы»,деген əл-Фараби бабамыздың қанатты сөзі терең ойларға жетелейді. Ұлтты сүю ұлтқа қызмет ету- саналы азаматтың қастерлі борышы. Ұлттық тəрбие-ұлағат үлгісі.Ұлт бесігінде тербетілген ұрпақтың болашағы жарқын, санасы сəулелі, көңілі кіршіксіз жаны нəзік, сергек,сезімтал. Айнала дүниеге сəби санамен, кəусəр көңілмен қарайды. Сəмбі талдай сұлу бой түзеген жасқа өмір сабағын, дүние дəрісін үйрету үлкен ынта-ықыласты, салқынқанды сабырды қажет етеді. Баланың бірінші ұстазы-ата-ана. Демек, тəрбие отбасынан басталады. Бала туған ұясында өнеге алады. Жақсыдан үйренеді, жаманнан жиренеді. Ұл-əкеге, қыз-шешеге қарап өседі. Сөйтіп, қабырғасы қатайып буыны бекіп, қанат қағады. Ұяда көргенін ұшқанда іледі. Қазақ-тумысынан балажан ,мейірбан халық.Тапқан-таянғанын баланың жолына жұмсап, тəттідəмдісін баланың аузына тосады. «Құлыным», «ботам» деп еркелетіп өбектейді. Есейіп ержетсе де жанын үзіп еміреніп, толғанып отырады. Жасыратын несі бар, кейбір жастардың шама-шарқы келе ме, келмей ме əйтеуір не заңгер, не экономист болуға аңсары ауып тұрады.Шынтуайтына келгенде,жұрттың бəріне бірдей заңгерлік пен экономист мамандық жете бере ме? Бəлкім «ақырын басып, анық жүріп» жан-жақты ойланған дұрыс шығар.Шүкір,біздің елімізде мамандықтың түрлері көп.Оның ішінде біздің жастарымыз бүгінгі заман талабына сай техникалық жəне кəсіптік білім алуға бетбұрыс жасау керек. Қабілетіне қарай соның бірін еншілесе, əр жастың есебі түгел,ұпайы орында болары анық . Халқымыз талай тауқыметті тартса да діні мен дəстүрінен жаңылмады. Ата-бабаларымыз дінге қысым жасаған, мұсылманшылыққа шектеу қойылған кезеңде өмір сүрсе де Құдайсыз қоғам құрығысы келгендердің бұл əрекетіне көнбеді. Қазақтың жақсы мұсылмангершілігі, ағайынгершілігі, дархан мінез,кең пейілі ұрпақты ізгілікке үндеді.Халқымыздың бейбітсүйгіш, тілеуқорлық ниеті кешегі Абылай хан аңсап кеткен бүгінгі Тəуелсіздікке қол жеткізді. Асыл дініміздің де басты талабы-жақсы ниетте болу. «Əркім нені ниет етсе, соған жетеді» деген Алла Елшісінің (с.ғ.с) өсиетті өмірлік ұстанымға айналса игі. Өйткені, ізгі ниет амалдан қайырлы. Исламда жақсы ойлаудың өзі сауап. Дін дəстүрді жоққа шығармайды. Өйткені, адамдар арасында бұрыннан қалыптасқан игі істер Исламда құпталады. Ғұламалар пəтуа шығарғанда халықтың байырғы жақсы дəстүрін, игі əдет-ғұрыптарын ескереді. Құдайсыз қоғамда өмір сүруге ырық бермей, ырыздығын тек Алладан сұраған қазақ халқы бағзы заманнан бері дін мен дəстүрін бекем ұстанды. Қазақтың 396

болмысымен біте қайнасқан дін мен дəстүр-қадым замандағы қилы зауалдарға қарсы тұрған, халықты бірлікке тұтастыққа тоқтатқан рухани құндылық. Сондықтан халқымыз қилы кезеңді бастан кешпесін, өзінің тіршілік тегі мен тамырын қиғызбады. Халқымыздың ұғымындағы « көрімдік, ерулік,сүйінші, сыбаға, базарлық, жылу, асар, қол үздік» сынды асыл сөздер мұсылман қазақтың дархан мінез, кеңпейіл, қонақжай, бауырмалдылығының бұлтартпас дəлелі. Алланың ардақты пайғамбары жеткізген хақ Ислам діні дала көшпенділерінің дəстүрімен астасып, санасына сіңді. « Иманым-жиғаным» деп білген ұлтымыз өмірін Исламға негіздеп, ізгілікке ұмтылды.Мысалы қазақта иба деген сөз бар . Ибалылықтың ар жағында имандылылық жатыр. Қазақта иманжүзді деген сөз де бар. Біздің бабаларымыз ұрпағын ибалы, иманды етіп тəрбиелеуге өмір бойы тырысып келе жатыр жəне тырыса бермек те. «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деген ұлы ұстанымды тіршілігінің басты қағидасы етіп алған қазақ халқы үшін ар-намыс, ұят-ұждан ұғымдары аса киелі. Дала тұрғыны дүние күйіп кетсе де, ар-намысты таптатуға тарс бекінген. Жаны үшін малын садақа етсе, ар-ұят үшін жанның өзін пида етуге дайын болған. Өйткені, қазақ үшін «өлімнен ұят күшті». Сондықтан да ел арасында мынадай мақалдар кең тараған: «Жарлы болсаң да, арлы бол», «Ұят бар жерде иман бар». Қазақ: «Ел боламын десең, бесігіңді түзе»,- деген. Дана халқымыз дүниеге келген сəттен бастап имандылықты бойына сіңірген. Ислам дінінің қазақ топырағында келуімен халқымыздың өмірінде ұлы өзгерістер мен бетбұрыстар жасалды.Қазақ даласында Ибраһим, Дінмұхаммед, Əлихан, Ахмет сынды дін мен ділдің жанашыр тұлғалары өмірге келді. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) бір хадисінде: «Қиямет күні өз аттарыңызбен жəне əкелеріңіздің аттарыңызбен шақырыласыздар. Сондықтан балаларыңызға жақсы ат қойыңыздар»,-дейді. Бабаларымыз балаларымызға азан шақырып,ат қоюға асқан жауапкершілікпен қараған. «Балаға қойылған ат, оның болашағына əсер болады»,-деп,сəбиге жақсы есім қоюға мəн берген. Ата-бабамыздың ежелден келе жатқан игі дəстүрлерінің бірі-қонақжайлылық. Қандай жағдайда да «құдайы қонақпын» деп келген адамды кеудесінен итермей, жылы шыраймен қарсы алып,қолдағы барымен сый-құрметін көрсетіп аттандыру əркімнің парызы деп санаған. Қонақ болуы үшін оның таныс болуы шарт емес.Əрбір жолаушы кез келген қазақ үйінде қонақ асын «бөлінбеген еншім» деп талап етуге ерікті болған. Сүйікті пайғамбарымыз бір хадисінде « қонақ Алладан он есе ырыздық əкеледі, оның бірі есесін ішіп-жесе, тоғыз есе ырыздық» деген. «Қонақты қусаң-құт,ырыс,қашады», «Қонақпен еріп құт, ырыс келеді» деген мəтелдердің астарында пайғамбарымыздың (с.ғ.с) хадисінің мағынасы жатыр. Бұл да басқа халықта кездесе бермейтін ұлағатты өнеге. Ақпараттық технологияның қарыштап дамыған жаһандану заманында жер жүзі бір шаңырақ астында ғұмыр кешіп жатқандай əсер қалдырады. Əлбетте, жаһандану аласапыранында біртұтас халық болып қалуымыз үшін алдымен тіліміз бен дінімізге берік болуымыз аса қажет. Халықаралық деңгейде қалыптасқан жайт осыны айғақтайды. Осы тұрғыда діліміз бен дініміздің қамқоры Елбасымыз Қазақстан халқына Жолдауына: «Дəстүр мен 397

мəдениет-ұлттың генетикалық коды»,-деп атап өтті.Ұлттық құндылықтарымызды лайықты қадірлеп, құнттай алмасақ, таным-түсінігіміз бен бітім болмысымызға жат өзгелердің əспеттеп жүрген адамды арсыздыққа жетелейтін мəдениеті тұрмыс-тіршілігімізге əсер етуі мүмкін. Расында, қазақты басқа халықтан ерекшелеп тұратын өзіне тəн қасиеті бар. Ол-шалқар даласындай кең көңілі,дастарқаны жиылмайтын дархандығы,сыпайылығы мен сырттандығы.Кешегі көшпелі өмірден көрініс беретін ат жалына жабыса жасайтын ұлттық жарыстары мен ойындары. Айта берсек,далалықтарға тəн даралық пен дегдарлықты негіздеген игі дəстүр мен даналықтан кенде емеспіз. Тіл мен дін-ұлттың соңғы қамалы. Осылар аман болса- ел мəңгілік. Иманы əлсіреген адам имансыз қылыққа бейім, қылмысқа бейім. Қылмыстың қандай түрі болмасын-ол, ең алдымен, қоғам шалдыққан кесел. Жарқын болашаққа бара жатқан жас Елге жараспайтын кеселдер. Ол кеселдерден айығу шарт. Арылу шарт.Бақуатты болашаққа Қазақстан ешкімнің қателігін қайталамай,өз жолымен баруына əбден болады.Ол қандай жол? Ол-бір жағынан: əлемдік тəжірибиеге сүйенген, екінші жағынан: өзінің ұлттық тəжірибесіне сүйенген жол.Яғни, сан ғасырлық сынақтан өткен ескі тарихи тəжірибиеге сүйенген жол. Дамыған елдерден қазақ қоғамы капитал жинауды үйренсе, өзінің далалық дəстүрінен иман жинауды үйренеді. Екі түрлі өркениеттің екі ұлы қасиетін Қазақстан өзінің қос қанаты етеді. Ондай қос қанатқа ие болған Қазақстан қоғамының адами сапасы да Батыстан басым түседі. Батыстың қателігіиманынан жиғанын жоғары қояды. Болашақ қазақ қоғамының Батыстан басты айырмашылығы иманын жиғанынан жоғары қояды .Сонда капитал əлемі шалдыққан жəне бізде бүгінде шалдыға бастаған көптеген дерттердің емі табылады. Ол емнің аты - иман. Иманды адам полициядан емес, Құдайдан қорқады. Оның бақылаушысы –санасында. Сондықтан ол арамға қол созбайды. Иманды отбасы иманды ұл-қыз тəрбиелейді. Иманды ұл мен қыз зинақорлықтан, арамнан бойын аулақ ұстайды. Сондықтан қоғамымызда некесіз туған бала, жаппай ажырасу, тірі жетімдік өз-өзінен құрдымға кетеді. Иманды отбасынан шыққан ұрпақ мемлектке иманды қызмет етеді. Ұйымдасқан қылмыс, ұрлықтың жолы кесіледі. Иманды тəрбие алған маман адам тұрмақ құмырсқаны өлімге қимайды. Демек қылмыстың ауыр түрлері күрт қысқарады. Азаматтар жан- жақты əлеуметтік қорғалған əділетті, қауіпсіз, демократиялы қоғамда өмір сүреді. Ондай қоғамда белі бүгілген ата-ана өлер алдында сары уайымға салынбайды. Əбунасыр əл-Фараби: «Тəн сияқты жанның да өзіне тəн денсаулығы мен науқасы болдады. Жаны сау болса ізгі қылықтар көрсетеді. Игілікті істер жасайды. Тамаша əректтер жасайды .Жан науқас болса, жаман қылықтар көрсетеді Сорақы əреттер жасайды» деп атап көрсеткендей, əрбір адам иманға бет бұрса, күллі қоғамның иманға бет бұрары сөзсіз. Адамгершілік тақырыбы- мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында, 398

дінінде. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс—тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,— дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттерінің ең бастысы — өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тəрбиелеу. Ұрпақ тəрбиесі — келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мəдени — ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу-біздің де, яғни ұстаздар қауымының да қоғам алдындағы борышымыз. ЖАҢАША ОҚЫТУ – ЖЕТІСТІК КӨЗІ Абишева Алина Муратовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы БҚО ПҚБАИ ДБО тренері, магистр

Узахова Жансая Тлеккабиловна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы БҚО ПҚБАИ ДБО тренері

Кəсіби жəне жалпы білім беру жүйесінің тоқырауға ұшырауы күн санап өзгеріп жатқан өмір мен білім беру жүйесі, оның мақсаттары, оқыту түрлері, мазмұны мен технологиялары арасының бір-бірінен тым алшақтап кеткендігінің дəлелі болып табылады.Тоқырауға себеп болған себептерді саралайтын болсақ, олар: білім беру сапасына деген сұраныстың артуы; оқытушы іс-əрекетіне қойылатын жаңа талаптардың қойылуы; білім беру саласындағы консерватизм мен оның қоғамның құбылмалы қажеттіліктеріне жете бейімделе алмауы;педагогтардың жаңа кəсіби көзқарастарын қалыптастыру қажеттілігінің туындауы,т.б.Осы факторлар қатарына педагогтардың кəсіби біліктілігін арттыру əдістемелерінің жəне технологияларының жасақталмауы да қосылады. ҚР кəсіби біліктілікті арттыру жүйесін реформалау қажеттілігі Елбасы Н.А.Назарбаевтың еліміздегі жалпы білім беру жүйесінің алдына қойған жаңа міндеттерімен байланысты. Қазақстан халқына арнаған «Əлеуметтікэкономикалық жаңару - Қазақстан дамуының басты векторы» 2012 жылғы 27 қаңтардағы Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті- Ұлт Көшбасшысы Н.А.Назарбаев былай деген болатын: - педагогикалық құрамның сапасын арттырудың маңызы зор; - базалық педагогикалық білім беру стандарттарын, мектеп жəне жоғары оқу орны оқытушыларының біліктілігін арттыруға қойылатын талаптарды күшейту қажет; -əр аймақта педагогтардың біліктілігін арттырудың кіріктірілген орталықтары əрекет етуі тиіс [1].

399

2011-2020 жылдарға арналған ҚР Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сəйкес, педагогтардың біліктілігін арттыру мəселесі мұғалім мамандығының беделін арттырудың басты факторы болып табылатын жедел шешімдерді талап етеді. Педагогтың мəртебесі оның интеллектуалдық, кəсіби деңгейімен, оның жеке тұлғалық-адами қасиеттерімен анықталатындықтан, барлық кəсіби біліктілікті арттыру жүйесінің қызметі аталған қасиеттерді жетілдіруге бағытталуы тиіс. Аталған міндеттерді орындау үшін педагогтардың кəсіби біліктілігін арттыру жүйесін реформалау қажет [2]. Мұғалім педагогикалық үрдістің субъектісі ретінде ағарту жүйесіндегі кезкелген өзгерістердің басты рөлін атқарушы болып табылады. Мектеп пен қоғамның түбегейлі өзгеру үрдістері мұғалімнің санасын шығармашылық (инновациялық) педагогикалық іс-əрекетке сəйкес келетін гуманистік, ізгілік құндылықтарына бағыттауды талап етеді [3, 55-61 б.].Осы тұрғыдан мұғалім ісəрекетін жүзеге асырудың дəстүрлі деңгейі мен мектеп пен қоғамның шығармашылықпен жұмыс жасайтын, ғылыми-педагогикалық ойлау қабілеті қалыптасқан қазіргі заманғы қажеттіліктері арасында қарама-қайшылықтар бары анықталды [4, 7-9 б.]. Қазіргі таңда ғылыми білімнің жаңа саласы - педагогикалық инноватика дамып келеді. Мектеп қызметінің ұйымдастырылуы мен мазмұнындағы өзгерістер, олардың инновациялық бағыттылығы педагогтарды əдіснамалық жəне технологиялық тұрғыдан даярлау саласындағы өзгерістермен тығыз байланысты [5]. «Инновациялық педагогика» термині мен ғылыми зерттеулердің осы құрамдас бағыты алғаш рет алпысыншы жылдардың орта шамасында Батыс Еуропа мен АҚШ-та пайда болды. 80-ші жылдардың екінші жартысында педагогикалық іс-əрекетті мұғалімнің инновациялық іс-əрекеті мəселесінің қалыптасуы мен дамуын талдауға негіз болатын шығармашылық үрдіс жəне педагогикалық инноватика ретінде зерттеудің жаңа бағыттары пайда болды [6]. Шығармашылық (инновациялық) педагогикалық іс-əрекеттің жалпы жəне өзіндік ерекшеліктерін 60-80-ші жылдарда өз еңбектерінде Ф.Н. Гоноблин, С.М. Годник, В.И. Загвязинский,В.А.Кулюткин, А.К.Маркова, Н.Д. Никандров, Я.А. Пономарев, А.П. Сластенин, Г.С. Сухобская, Л.М. Фридман, А.И. Щербаков жəне басқалары зерттеген болатын. Білім берудің инновациялық үрдістеріне арналған жаңа зерттеулерде мұғалімнің шығармашылық педагогикалық іс-əрекеті мен инновацияларына (жаңа нəрсені бағалау критерийлері, дəстүрлер мен инновациялар, инновациялық циклдың ерекшеліктері, мұғалімнің инновацияларға деген көзқарасы жəне т.б.) қатысты бірқатар теориялық-əдіснамалық сипаттағы мəселелер қарастырылады. Білім беру саласындағы жаңалықтар мəселесі К. Ангеловски, Н.В. Горбунова, М.В. Кларин, В.Я. Ляудис, М.М. Поташник, С.Д. Поляков,Т.И. Шамова,О.Г.Хомерики,Н.Р.Юсуфбекова жəне басқаларының еңбектерінде терең қозғалады. Отандық педагогика үшін инновациялық іс-əрекетті педагогикалық ғылым жетістіктерін енгізу жəне озық педагогикалық тəжірибені тарату теориясы мен 400

практикасы тұрғысынан зерттеу дəстүрлі болып табылады (Б.М. Аташ,С.Бейсембаева,Р.С.Бершимбекова, С. Габбасов, Ə.М. Жұмағулов, Р.С. Кинжекова, Н.Б. Маханова, Қ.М. Нағымжанова, А.С. Сатыбаева, Ш.Т. Таубаева, М.И. Тулешова, С. Ұзақбаева жəне т.б.). Соңғы жылдары педагогикалық инноватикада озық тəжірибені енгізу жəне тарату инновациялық үрдістердің түрлері ретінде қарастырыла бастады. Өмір циклын зерттеуге, инновациялық үрдістерге, жаңалықтарды жіктеуге, инновациялық идеялардың көздеріне үлкен мəн беріліп, инновацияларды нормативтік-құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етудің маңыздылығы арта түседі [7; 8, 23-26 б.]. Оқушы тұлғасын оқыту, тəрбиелеу мен дамытудағы қалыптасқан үлгілерден, стереотиптерден бас тартумен қатысты инновациялық педагогикалық іс-əрекет қолданыстағы нормативтер аясынан шығып, осы ісəрекетті жүзеге асырушы мұғалім тұлғасының жаңа нормативтерін, жаңа педагогикалық технологияларды жасақтайды. Онда жаңашыл-ұстаз өзін əлеуметтік инновациялардың тасымалдаушысы ретінде сезінеді [9, 26-32 б.]. Инновациялық іс-əрекетті қамтамасыз ету дегеніміз - мəселелер шеңберін зерттеу, соның ішінде инновациялық іс-əрекетті жүзеге асыруға қабілетті мұғалімнің жаңа əлеуметтік типі мен инновациялық іс-əрекетті кеңейтуге деген қажеттілікті туындатушы əлеуметтік-мəдени, адамгершілік-рухани факторларды анықтау; соған байланысты педагогикалық біліктілікті жəне бұқаралық практикада оның инновациялық əлеуетін арттыру мүмкіндіктерін дамыту ерекшеліктерін зерттеп-тану, ғылыми инновацияларды бұқаралық практикаға көшіру жөнінде əдістемелік нұсқауларды жасақтау [10, 21-28 б.; 11, 52-54 б.]. Бүкіл əлемде білім беру жүйелерінің келешек ұрпаққа қандай білім беретіні туралы мəселе қайта қаралуда. Осы мəселе аясында «Балалар ХХІ ғасырда табысты болу үшін нені үйренуі керек?» жəне «Оқытудың тиімді əдістері қандай?» деген сияқты негізгі сауалдар туындайды. Бұл сауалдар білім беру бағдарламасымен жəне білім беру бағдарламасын жүзеге асыруда қолданылатын педагогикалық тəсілдермен тығыз байланысты. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында жоғарыда сипатталған жаһандық проблемаларға жауап бере алатындай деңгейде ұлттық мəнмəтіндегі жұмыстар жүргізілуде.Білім беру бағдарламасындағы ұлттық стандарттарға, бағалауға, оқулықтар мен оқыту əдістеріне қатысты білім беру саласындағы өзекті құндылықтар мен мақсаттар мектеп оқушыларының жалпы үлгерімін арттыруды, сондай-ақ инновация мен көшбасшылықты енгізу үшін талап етілетін дағдыларды дамытуды, мектеп мəнмəтіні арқылы ұлттық сананы қалыптастырып, іске асыруды жəне ауқымды халықаралық тəжірибемен өзара əрекеттесуді көздейді. Солардың бірі «Тиімді оқыту мен оқу»Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру бағдарламасы курстарына мұғалімдерді қатыстыру арқылы оқыту мен оқу жүйесін жан жақты дамыту үшін қажетті білімдер мен дағдыларды беру болып табылады. Мұғалімнің біліктілігін арттыруға бағытталған осы Бағдарлама заманауи 401

ғылыми зерттеулердің шынайы нəтижелерінің жəне оқытудың озық практикалық тəжірибесінің ықпалдасуын көрсете отырып, қазақстандық білім беру жүйесін дамытудың стратегиялық жоспарларының мақсаттарына сəйкес келеді. Əлемдік тəжірибеге негізделе отырып жасақталған бұл бағдарлама оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, соның нəтижесінде өздерінің дəлелдемелерін жүйелі,еркін жеткізе алатындай, сыни көзқарастары жүйелі дамыған, өздігінен ізденіп, өз жұмысына өзі талдау жүргізе отырып өзін-өзі бағалай алатын, қызығушылығы жоғары оқушы қалыптастыруды мақсат етеді. Кембридж тəсілдерімен оқытудағы бағдарламаның басым бөлігі сындарлы оқыту теориясын қамтыған. Сындарлы оқытудың мақсаты – оқушының пəнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. [12:4 б.]. Сындарлы оқыту теориясында: -оқушылар өз бетінше білім алуды ұйымдастырады; -сыни тұрғыдан сапалы шешім қабылдауға үйренеді; -оқушылар ашық сұраққа өмірден мысал келтіре отырып, салыстыра алады. Ол оқушылардың ойлауын дамытып, бұрыннан бар білімдері мен жаңа немесе сыныптағы əртүрлі дерек көздерінен , мұғалімнен, оқулықтан жəне жолдастарынан алған білімдерімен іске асуына негізделгені. Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен ұстанымдары жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқып-білу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді. Бұл үдеріс оқушының өз болжамдарына күмəнмен, сыни тұрғыдан қарай отырып, сол арқылы əлем, тіршілік, жаратылыс туралы өзінің түсінігін тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігін ұлғайтады. Оқытудың бұл түрінде оқушылар өте маңызды рөл атқарады: олар құрбы-құрдастарымен əлеуметтік байланыс жасау арқылы белсенді түрде білім жинақтайды. Білім беру үдерісіне енген тағы бір бағдарлама жанартылған білім беру бағдарламасы–заман талабына сай келешек ұрпақтың сұранысын қадағаттандыратың бағдарлама. Жаңартылған білім беру бағдарламасы мен бағалау жүйесін енгізу аталған міндеттерді шешу үшін қабылданған шаралардың бірі болып табылады. Жаңартылған жалпы білім беру бағдарламаларының мазмұндық ерекшеліктері: - пəн мазмұнын жобалаудың спиральділік қағидаты, яғни білім мен біліктерді арттыруда оқу материалын тігінен, сондай-ақ көлденеңінен біртіндеп кеңейту (білімді тақырыптар бойынша жəне сыныптар бойынша күрделендіру); - таным заңдылығы мен пəндік амал-тəсілдердің неғұрлым маңызды түрлері бойынша ойлау дағдыларының деңгейлеріне негізделген Блум таксономиясы бойынша оқу мақсаттарының иерерахиясы; -білім беру деңгейлері жəне тұтас оқыту курсы бойынша педагогикалық мақсаттардың пəнішілік байланыстарын барынша ескеруге мүмкіндік беруі; - бір білім саласы пəндері арасында, сондай-ақ пəнаралық байланыстарды жүзеге асыру барысында «ортақ тақырыптардың» болуы; 402

- бөлімдер мен ұсынылған тақырыптар мазмұнының уақыт талабына сай болуы, əлеуметтік дағдылардың қалыптасуына назар аудару; - оқу үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспар түрінде технологияландырылу болып табылады (Ұлттық білім академиясы, 2016).[12:7б.]. Бағдарламаның ерекшелігі мен маңыздылығы пəндік білім мен білікке ғана емес, сонымен қатар кең ауқымды дағдылардың қалыптасуына бағытталғаны, спиральді қағидатпен берілуі. Жаңа мазмұндағы білім жүйесін мектеп өміріне енгізуде мұғалім педагогикалық, психологиялық, философиялық, физиологиялық жəне т.б. ғылым салаларының тиімді зерттеу нəтижелері мен əлемдік озық тəжірибелердің алдыңғы қатарлы идеяларын басшылыққа алады. Жаңа кезеңдегі мұғалімнің шығармашылық іс-əрекетінің мазмұны зерттеушілік қызметтен,жеке ізденістерден, оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастықтан тұрады. Орта білім беру жүйесінде əлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту əдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқытуға негізделген тəсіл кең тараған деп Hattie (2009) айтқанындай, осындай əлемдік деңгейде танымал, көптеген философ, психолог, ғалымдардың зерттеу нəтижелерімен толыққан бұл бағдарламаларды еліміздің білім беру саласына енгізудің өзі қазақстандық əрбір мектепке, əрбір мұғалімге жəне оның іс-тəжірибесіне оң өзгерістер мен жаңартулар əкелетіні сөзсіз. Қорыта айтқанда аталмыш бағдарламалар ұстаздар қауымына үлкен жауапкершілік жүктейді. Өскелен ұрпақ 21ғасырда өмірдің барлық салаларында табысты болуы мен қажетті дағдыларды дамыту үшін алған білімдерін кез келген ортада қолдана алуда мұғалімдер тынымсыз еңбектенуі керек. Қазіргі заманғы мектеп педагогы кез-келген жағдайда өз міндетін, өзінің кəсіби парызын өтеуі тиіс. Оның парызы, өзін-өзі дамыта отырып, өзінің оқушыларының даму мүмкіндіктерін жүзеге асыру қажет деп ойлаймын. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың«Əлеуметтік-экономикалық модернизация– Қазақстан дамуының басты векторы» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 27.01.2012 ж.

2.2011-2020 жылдарына арналған ҚР Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. ҚРПрезидентінің 2010 жылдың 7.12. № 1118 жарлығы.

3.Аташ Б.М. Ұлттық идеяны өрестетудің замануы бағдарлары: теория мен тəжірибе // Ұлттық тəрбие» Республикалық ғылыми-көпшілік журналы. № 2 (22), 2014. 55-61 б.

4.Муканова С.Д. Методология программы курса повышения квалификации педагогов РК в контексте развития функциональной грамотности школьников. // Информационно-методический журнал «Открытая школа». № 2 (123), 2013.

7-9 б.

5.Подымова Л.С Введение в инновационную педагогику: Учебное пособие. Курск: КГПУ, 1999. - 120 с.

403

6.Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках. - М., 1999. - 222 с.

7.Нағымжанова Қ.М. Инновациялық білім беру ортасында креативтікті қалыптастыру: Монография. - Өскемен, 2012. – 336 б.

8.Жұмағулова Ə.М.Білім беру ордасында инновациялық əрекетті қалыптастыру.// Республикалық ғылыми-əдістемелік, педагогикалық журнал. № 1, 2014. 23-26 б.

9.Мардахаев Л.В.Социальное здоровье подрастающего поколения: социальнопедагогический подход. // «Ұлттық тəрбие» Республикалық ғылыми-көпшілік журналы. № 3 (23), 2014. 26-32 б. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДАҒЫ ЛОГИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Жиенқұлова Жанар Амандыққызы Атырау облысы,Жылыой ауданы,Шоқпартоғай ауылы «№ 3 жалпы орта білім беретін мектеп» ММ математика пəнінің мұғалімі

Еліміздің өсіп – өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы, ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. Яғни, жаһандану жағдайында өркениеттіліктің өлшемі, тетігі, құндылығы ретінде шығармашылық сипаттағы білімнің орны үлкен. Оны өлшем ретінде қабылдауымыздың себебі, кез–келген мемлекеттің рухани да, əлеуметтік – экономикалық дəрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейі мен меңгерген білім, біліктерін шығармашылықпен қолдана алуына байланысты. Себебі əлемдегі ғажайып жаңалықтардың өзі білім, білікті шығармашылық құндылық ретінде бағалаумен, оны ізгі мақсаттарға сəйкес қолданып, жаңаны табумен мүмкін болады. Оқушылардың шығармашылығын, ойлау қабілетін дамытудың бірден – бір көзі логикалық есептер шығаруға үйрету деп есептеймін. Логикалық есеп математиканы өмірмен ұштастыруға, қажеттілікке жаратуға үйретумен қатар адамның ойлау қабілетін жетілдіруге зор ықпал етеді. Логикалық есептер жүйелі түрде ойлануға, ізденуге үйретеді. Математикада логикалық есептердің алатын орны ерекше. Логикалық есептерді шығару – математикалық білімді өмірмен тығыз байланыстыруға, өмірден алған тəжірибемізді математиканы оқып- білуге кеңінен пайдалануға, еңбекпен байланыстыруға көмектеседі. [1] Есеп шығару – ой-өрісі. Кез-келген жұмысты атқару үшін оның неден тұратынын жəне оны орындау үшін қандай құрал, əдіс керек екенін алдын ала анықтап алу керек. Есепті шешу амалдарын өздігінен жүзеге асыру адамның ойлау қабілетіне, есеп шартын толық түсінуіне байланысты. Сондықтан оқушыдан белсенділікті арттыруды логикалық талдау жасай білуді яғни өзіндік ізденуді талап етеді. Шынындада əрбір есеп мазмұнының өзі проблемалық сипаттағы белгілі бір тапсырма – сұрақтар жүйесін қамтиды да, оны шығару процесінде сəйкес талдау, талқылау жүргізе отырып, тиісті тəсілді жəне жауапты іріктеп алу, іздеу сияқты күрделі ақыл-ой операцияларын орындауды 404

талап етеді. Логикалық есептерді шешудің əдістері алуан түрлі. Логикалық есептерді шешу қызықтырғандықтан жұмысымды осы тақырыпта таңдадым. [2] Қазіргі уақыттың негізгі талаптарының бірі–білімді əлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, логикалық ойлауы дамыған жаңаша, тəуелсіз ойлай алатын шығармашыл адамға айналдыру. Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары–баланың білімді игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным əрекетін белсендіріп, жан-жақты жеке тұлғаны тəрбиелеу. Оқытудың мақсаты оқушыларға білім беру ғана емес, сонымен бірге олардың ойлау қабілетін дамыту жəне белсендіру оқушылардың білімді, дағдыны меңгеру үшін, болашақта танымдық жəне тəжірибелік іс-əрекетке оқушыларды дайындау қажетті шарт болып табылады. Ойлау дегеніміз – ақиқат дүниені өзара барлық байланыс қатынастарымен сəулелендіретін, миымызда жалпылай жəне жанама түрде сөз арқылы бейнеленетін процесс. [2] Балалардың ойлауын дамыту туралы М.Жұмабаевтың сөзімен алсақ: «Ойлау жанның өте бір қиын, терең ісі.Жас балаға ойлау тым ауыр, сондықтан басқыштап іс істеу керек. Оқулықтағы берілген тапсырмалар, суреттер баланың жанына дұрыс əсер ететіндей, оқушының оқуға, білімге деген ынта – ықыласы, құштарлығы болуы керек». Оқу материалын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үрдісін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады. Дұрыс ойлаудың формалары мен заңдары туралы ғылым логика деп, ал ой қорытындыларының обьектив пікірлерге негізделетін процесі логикалық ойлау деп аталады. «Логикалық ойлау–логикалық сөйлеудің негізі,ал мұны–логикалық сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс», деп көрсетті К.Д.Ушинский. Бастауыш сынып баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мəселелерді шешуге ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді.Əйтседе бұл баланы қайткенде де, неғұрлым ертерек логикалық «жолға» шығару дегенді көрсетпейді. Біріншіден, ойлаудың логикалық формаларын игерудің өзі ойлаудың логикалық жетілген бейнені формалары ретінде игерілмейінше, толық құнсыз күйде қалып отырады. Дамыған көрнекі схемалық ойлау баланы логика табалдырығына жеткізеді. Екіншіден, логикалық ойлауды игеріп болғаннан кейін, бейнелік ойлау өзінің мəнін ешбір жоғалтпайды. [2] Тəжірибе барысында жасөспірімдерде ой тұтастығының сақталмауы байқалады. Мұндай қателерді болдырмау үшін оқушының ой жүйелігінің қажеттігін сезінуіне көз жеткізудің амал–тəсілдерін тауып,орнықты ой түйіндеуге жетелеу қажет.

405

Ал оқушылардың ойлауын дамытып, дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дəлелді шешімдер қабылдай білуге үйрету – математика сабағының міндеті. Математикалық білімді жаттығулар орындау негізінде игеру мəселесіне ғылым тарихында ұлы жаңалықтар ашқан атақты ғалымдар да жоғары баға берген. Мəселен, ұлы ағылшын ғалымы И.Ньютон жаттығулардың теорияға қарағанда, көп нəрсеге үйрететіндігіне назар аударған. Жаттығулар алуан түрлі болады жəне олар, ең алдымен, оқу пəнінің ерекшелігіне байланысты ажыратылады. Кең мағынада алғанда, математикалық жаттығу деп кез келген математикалық мазмұндағы тапсырмаларды түсінеміз. Басқаша айтқанда, математикалық жаттығуларды құрылысы жағынан мысалдар, есептер, логикалық жаттығулар, есеп құрастырумен байланысты жаттығулар, т.с.с. деп бөлуге болады. Шығарамашылық жаттығулар ұсынылғанда,оқушының алдында мақсатқа өзіне мəлім əрекет тəсілімен жете алмайтын проблемалық жағдаят пайда болып, ол оқушының интеллектуалдық қиналуын туғызуы мүмкін. Осының барысында оқушы жаңа əрекет тəсілін іздестіру бағытындағы шығармашылық сипаттағы іс-əрекеттер орындауға талпынады. Шығармашылық жаттығу–бұл нақты мəні берілмеген,есепті шартты математикалық заңдылықтар арқылы орындау. Шығармашылық тапсырмалар оқушылардың жаңа бір нəрсені ашуы, яғни оқушы өзін белгілі бір жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді. Бұл оған белгілі бір пəн төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Яғни, оқушыны өзіне тарта, баули түседі. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуға бағытталған стандартты емес тапсырмаларды шығармашылық жаттығулар деп атаймыз. Сондықтан шығармашылық жаттығуды ұдайы жүргізе отырып біз оқушылардың тек пəнге деген қызығушылығын ғана емес, логикалық ойлауын да дамыта аламыз. Əдебиеттер: 1.Сейдахметова А. Оқушыларының логикалық ойларын дамыту жолдары. Бастауыш мектеп, 2000. №8,9. [Топтық жұмыс есептері] 2.Қосанов Б.М. Математика курсындағы шығармашылық жаттығулар: орындау технологиясы. – Алматы, 2005. 72 бет. [Жеке жұмыс есептері 1-5] 3.Рамазан Баяр, Логические вопросы ( казакско-турецкие лицей)-Шың-2011.

[1-25 нұсқа есептері] 4.Берікұлы Аралбек, Математика логика Астана-2015[1,2,6,7-нұсқа есептері]

ГЕОГРАФИЯ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ Сармолдаева Үміт Меңдешевна Атырау қаласы 406

Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының жоғары санатты география пəні мұғалімі

Білім беру жүйесін жаңартуға Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев «Əлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өтсе,«Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында білім беру саласындағы басымдықтарды қадап айтты. Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады.Оқушылардың бойында өзіндік білім алу, талдау, құрастыру, қоғамдық өмірде өзін-өзі жан-жақты таныту үшін білімін пайдалана білу дағдыларын қалыптастырады жəне қоғамға пайда келтіреді. «Функционалдық сауаттылық» ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың 60 жылдары ЮНЕСКО құжаттарында пайда болды жəне кейіннен зерттеушілердің қолдануына енді. Функционалдық сауаттылық, кеңінен алғанда, білім берудің (бірінші кезекте жалпы білім беруді) көп жоспарлы адамзат қызметімен байланысын біріктіретін тұлғаның əлеуметтік бағдарлану тəсілі ретінде түсіндіріледі.Қазіргі тез құбылмалы əлемде функционалдық сауаттылық адамдардың əлеуметтік,мəдени,саяси жəне экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына,сондай-ақ өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторлардың біріне айналуда. Функционалдық сауаттылық– білім берудің жеке тұлғаны қалыптастырудағы əлеуметтік бағдарлануы. Қазіргі тез өзгермелі əлемде функционалдық сауаттылық – оқушының əлеуметтік мəдени, саяси жəне экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына, сондай-ақ өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық фактор. Яғни бүгінгі жаһандану дəуіріндегі заман ағымына қарай ілесіп отыруы. Сонымен, функционалдық сауаттылық адамның мамандығына, жасына қарамастан үнемі білімін жетілдіріп отыруы. Мұндағы басшылыққа алынатын функциональдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кəсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б. Яғни, жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан республикасының зияткерлік, дене жəне рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы əлемде əлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Осыған орай Ұлттық жоспарда функционалдық сауаттылықтың төмендегідей негізгі механизімдерін бөліп көрсетеді. Ұлттық жоспардың жоғарыда аталған мақсат, міндеттерін жүзеге асыруда төмендегідей тетіктері (механизмдері) нақтыланып, мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін білім беру жүйесінде басшылыққа алынады. Олар: • білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары); • оқыту нысандары мен əдістері; • білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі; •мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары; 407

• мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі); • барлық мүдделі тараптармен əріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы; • ата-аналардың балаларды оқыту мен тəрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі. Жаратылыстану ғылыми сауаттылық–жаратылыстану ғылымындағы білімін қолдана білу, қоршаған ортаны жəне адамзат енгізген өзгерістерді түсіну үшін, табиғи-ғылыми мəселелерге қатысты жəне ғылыми дəлелдермен негізделген сұрақтарды анықтап тану жəне негізделген қорытынды жасай білу қабілеттері. Осыған орай, Қазақстандағы мектептегі білім беру жүйесі балалардың дағдыларын дамытуда əртүрлі оқу жəне өмірлік жағдаяттар, тұлғааралық қарым-қатынас пен əлеуметтік қатынастар білімін қолдануға бағытталуы тиіс.Білім берудің басым бағыттарының бірі тəрбие жұмыстарының əлеуетін күшейту болып табылады. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ұлт Көшбасшысы:«Бала тəрбиелеу–болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мəселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек», - деп көрсеткен болатын. Ғылыми-жаратылыстану білім беру саласы оқушылардың бойында табиғат құбылыстары жəне заңдылықтары туралы ұғым қалыптастырады; табиғатты танып-білудің ғылыми əдістерімен таныстырады. Ол адамға табиғаттың бір бөлігі ретінде тек қана табиғат əлемін түсінуге ғана емес, сонымен қатар бұл құбылмалы əлемде дүниетанымдық, мəдени жəне білікті тұлғаның қалыптасуына, жүйелі-құнды жеке тұлғалық тəрбие беруге бағытталған. Осыған байланысты «Жаратылыстану» білім беру саласы пəндерін оқыту барысында функционалдық сауаттылықты білім мен біліктерді адамның əртүрлі іс-əрекеті салаларында өмірлік мақсаттарды кең көлемде жүзеге асыруға қажетті дағды ретінде қалыптастыру. Қабілеттері əртүрлі оқушыларды оқыту барысында, əртүрлі технологияларды пайдалана отырып,функционалды сауатты тұлға қалыптастыра аламыз. География сабағында көбінесе проблемалық оқыту, сыни тұрғысынан ойлау технология элементтері мен тірек логикалық конспектілерді пайдаланамын. Проблемалық оқыту технологиясы Проблемалық оқыту негізінде оқушыларға бейтаныс проблеманың жататыны, оқушылардың оны салыстыру, дəлелдеу шешу үшін болжамдар жасай отырып еңбектенуі керектігін тұжырымдайды. Проблемалық ситуацияны, проблеманы шешу-зерттеу, іздену еңбегін шығармашылық еңбекті талап етеді. Проблемалық оқытудың мақсаты – ғылыми таным нəтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нəтижелерге жету жолының өзіне де, процесінде меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту. Сыни тұрғыдан ойлау 408

Мұғалімдерді толғандыратын негізгі мəселе: оқушыларды қалай біз өзгермелі өмірге дайындай аламыз. Ол үшін еркін, өзіндік ой-пікірі бар, сенімді, сыни пікір - көзқарастары дамыған тұлғаны қалыптастыру керекпіз. Ал оқушылар үшін басты мəселе – сыни тұрғыдан ойлауды үйрену, яғни оқушы жаңа ақпаратты қабылдап, оны саналы түрде зерттеп, сын елегінен өткізуі қажет. Оқушылар ақпаратты жəне идеяларды өз бетімен түсініп қабылдап қоймай, өзіңе пайдалысын алу керек. Сыни тұрғыдан ойлау- Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Сабақта көбінесе элементтерін пайдаланамын. Сонымен, біз күнделікті сабақта жоғары деңгейлі сұрақтарды үнемі пайдалануды дəстүрге айналдырсақ, жүйеге енгізсек, мынадай маңызды тапсырмаларды іске асырамыз: -Оқушылар тапсырмаларды орындауда белсенділік көрсетеді; -Оқушылардың өз ойларын айтуға қолайлы жағдай туғызады; -Оқушылардың оқуға деген ын,тасы артады; -Мұғалімдер оқушылардың бір-бірінің пікірлерін құрметтейтін ортаны қамтамасыз етеді; -Сын тұрғысынан ойлауға көмектеседі; -Сын тұрғысынан ойлаудың алғашқы қадамдарына қолайлылық тудырады. Тірек логикалық конспектілерді пайдалану Тірек сызба жаңа тақырыпты жеңіл түсінуге, есте сақтап қалуға көмектеседі. Негізінде орташа оқитын оқушыларға өте қолайлы деп есептеймін: себебі олар тірек сызбалар арқылы сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып жеткізуге үйренеді, сабаққа қызығады, еңбектенуге талпынады. Қорыта айтқанда, функционалдық сауаттылықты жүзеге асырудың басты міндеті-оқушылардың теориялық білімдерін практикалық тұрғыда қолдануымен қатар тəуелсіз еліміздің келешегіне үлкен жауапкершілікпен қарауға үлестерін қосу болып табылады. Осы ретте, жаратылыстану бағытындағы пəндерін дұрыс жүргізе білудің маңызы зор. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Құдайбергенова К.С. Құзырлылық білім сапасының критерийі: əдіснамасы жəне ғылыми-теориялық негізі. Алматы, 2008 2.Махмутов М.И.Организация проблемного обучения в школе.М.: Просвещение, 1997.

ҰСЫНЫСТАР 1.«Мəңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында барлық оқу пəндерінің тəрбиелік контентін күшейту; 409

2.Білім беру мазмұнын жаңартудағы педагогтың кəсіби дамуын жетілдіру; 3.Білім беру жүйесінде оқушыларға қазақстандық патриотизмді, толеранттылықты, рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту; 4.Уақыт талабына лайық педагогтердің біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарас қалыптастыру; 5.Шетелдік озық іс-тəжірибелерді зерделеп, тиімдісін Отандық білім жүйесіне енгізу; 6. Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білім берудің жолдарын іздестіру;

тың

7.Профессорлық оқытушы құрамының ғылыми-зерттеу, жобалық, əдістемелік жұмыстарын ынталандыру; озат тəжірибе тарату аумағын кеңейту; 8.Тəрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында педагог мəртебесін қалыптастыру жəне кəсіби шеберлігін жетілдіру бойынша ғылыми-əдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту; 9.Мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыту тəрбиелеу жұмысын жүргізетін дефектолог-логопед мамандардың кəсіби құзыреттілігін жетілдіру; 10.Білім беру ұйымдарының оқу-тəрбиелік үдерісіне инновациялық технологияларды енгізу бойынша; инклюзивтік білім беруді енгізу бойынша; білім беру мазмұнын жаңарту бойынша; біліктілікті арттыру жүйесінде АКТ ресурстарын қолдану бойынша үздік педагогикалық тəжірибенің тиімді таралуын қамтамасыз ету; 11.Педагогтардың кəсіби дамуын ғылыми-əдістемелік тұрғыдан қолдау; 12.Педагогикалық қызметкерлердің кəсіби дамуындағы жеке траекториясын құру бойынша педагогтарға жүйелік кеңес беру; 13.Инклюзивтік білім беру мұғалімдерінің түзету-педагогикалық жұмыстарындағы іскерлік пен дағдыны жетілдіру; 14.Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл» идеясының жүзеге асуын жетілдіру; 15.Жаңа форматтағы кəсіби мамандардың педагогтық ізденістерін үштілде оқытуды тəжірибеге ендірудегі саралау жұмыстарын жетілдіру.

410