strona 342
część V – Stop!
autor /ka /zy Maciej Frąckowiak
w czasach kryzysu. Jeśli rację ma Rafał Drozdowski, kiedy – analizując różne formy miejskiego zaangażowania – pisze, że aktywność może utrzymywać miasta w bezruchu, podczas gdy realną zmianę może wy wołać właśnie brak działania16 , to najbardziej zrównoważona okazuje się dzisiaj cierpliwość. To ona pozwala miastom odzyskać utraconą przyszłość. I chodzi tu nie tyle o wyjście poza myślenie, że wszystko już było17, ile w ogóle o zdolność do przesunięcia perspektywy o więcej niż kilka lat w przód. To cierpliwość właśnie pozwalałaby na przykład powstrzymać się od wysprzedawania inwestorom dysponującym na bieżąco dużymi środkami terenów będących własnością miasta tylko dlatego, że póki co nie ma się na nie pomysłu; że stoją puste. Myślę o wyzwaniach, które to ze sobą niesie. Koniec końców tradycja wschodnia opiera się na determinizmie oraz istotowym myśleniu o naturalnym porządku rzeczy, które jest mi obce, bo wprowadzanie zewnętrznej siły sprawczej zawsze trochę pachnie despotyzmem lub przynajmniej dydaktyzmem. Zastanawiam się też nad potencjałami. Jestem coraz bardziej przekonany, że właśnie z takich alternatywnych przestrzeni można dzisiaj wywieść nowe ścieżki miejskiego rozwoju. Są cenne w pierwszej kolejności dlatego, że afirmują produktywną witalność, jak to nazywa Braidotti 18 , a więc taką formę życia, dla której człowiek renesansowy – przekonany o swoich możliwościach mężczyzna świata Zachodu – nie stanowi już punktu odniesienia19 . Wartościowe też dlatego, że być może pozwala ją przekroczyć pewne ograniczenia popularnego myślenia w katego riach human scale, które niebezpiecznie się ostatnio zbliża do „este tyki moralnej” w duchu Arts and Crafts, przez co grozi mu podobne niebezpieczeństwo zamiany szczytnej idei walki z uprzemysłowie niem, standaryzacją i dehumanizacją na narzędzie cementujące ten porządek20 . Może zamiast w wyłącznie ludzkiej skali trzeba, zgodnie 16. R. Drozdowski, W stronę mia stotwórczego bezruchu, „Ruch Praw niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2015, t. 77, nr 1, s. 397–408. 17. Por. tekst K. Pobłockiego War szawa jako miasto przyszłości, w któ rym analizuje porządek dyskursu wokół miasta współczesnego, który de facto uniemożliwia planowanie i myślenie o przyszłości, [w:] Mia sto – Nauka – Sztuka – Gospodarka, red. K. Sadowy, Res Publica Nova, Warszawa 2014.
18. R. Braidotti, Po człowieku, PWN, Warszawa 2014, s. 138–139. 19. Co ma chociażby tę zaletę, że otwiera na myślenie w kategoriach zagrożeń antropocenu – absoluty styczne wyobrażenie człowieka i jego potęgi nie pomaga w czasach, gdy swoją władzą może on znisz czyć nie tylko miasta. 20. W. Graham, Miasta…, dz. cyt., s. 22–33.
strona 343
tytuł Niedziałanie w przestrzeni
z nowym paradygmatem antropologii 21 , nauczyć się myśleć w wielu skalach, także tych mniejszych, skoro nawet beton zaczyna dzisiaj zawierać żywy komponent 22 . Wreszcie, uznanie pustki, powstrzymanie się od działania to jedyny sposób ucieczki przed logiką i konsekwencjami modernizacji. Mam tu na myśli przede wszystkim jej eksploatacyjne podejście do wszelkich zasobów, także ludzkiego ciała. Marek Krajewski twierdzi, że można to osiągnąć, „odmawiając udziału w aktywizmie nowoczesności, świado mie nie wykorzystując do kresu dostępnych nam potencjałów. Nie tyle odpoczywając, co próbując skomunikować się z samym sobą i pogodzić się z własną niemocą […]. Chodzi o wolność nierobienia tego, co można zrobić” 23 . Niedziałanie nie jest więc sposobem na odpoczynek, ale formą medytacji. Środkiem, dzięki któremu może przetrwać zarówno miasto – ma miejsce, żeby się inaczej obrócić, zmienić, jak i jego miesz kańcy, którzy przez kontakt z pustką mają szansę nauczyć się doceniać to, co istnieje, ale też przekonać się, że miasto zawsze może być czymś innym, niż jest. W tym sensie pustka stanowi przestrzeń biernego opo ru wobec przemocowych miejskich sił. Jestem prawie pewny, że zaprzepaścimy tę okazję, jeśli zamiast wy wodzić z pustych przestrzeni nowe formy miejskiego życia, będziemy wobec nich działać „po staremu” , starając się rozmaitymi formami ar chitektury adaptywnej czy efemerycznej wypełniać je życiem. Zastana wiam się, jak można postępować inaczej. Niektórzy proponują, by prze strzenie kojarzone z brakiem, upadkiem, ogólnym zaniedbaniem po prostu pozostawić i czekać, aż pokryje je zieleń. Można też skorzystać z zasady Zumthora, by zamiast projektowania pustki projektować jej granice24 , otwierając ją tym samym na ludzkie doświadczenie. Jakimś przykładem, jak to może wyglądać w praktyce, jest drewniana ścieżka, wybudowana w poprzek parku przy Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie, która umożliwia inne doświadczenie tej przestrzeni, ucieczkę od zgiełku25 . Kolejnym: Ćwiczenia z zaniechania – dwudniowa akcja zainicjowana przez Elżbietę Jabłońską w Sopocie, która stano wiła zachętę do wspólnego nudzenia się w ramach pełnego atrakcji miasta i festiwalu artystycznego goszczącego ten projekt 26 . Jeszcze 21. Mam tu na myśli tak zwaną wielostanowiskowość, zob. np. Multi-Sited Ethnography: Problems and Possibilities in the Trans location of Research Methods,
red. S. Coleman, P. von Hellermann, Routledge, Nowy Jork 2011. 22. M. Miodownik, W rzeczy samej, Karaker, Kraków 2016, s. 286–299. 23. M. Krajewski, Zmęczenie…, dz. cyt.
24. P. Zumhtor, Myślenie architek turą, Karakter, Kraków 2013. 25. E. Dłużewska, Jazdów się zmienia, ale nie zniknie, „Gazeta Stołeczna” , dodatek do „Gazety Wyborczej, 5 lipca 2016.