IVAN ILLICH (1926–2002) Hanna Kostyło
IVAN ILLICH (1926–2002) Hanna Kostyło
Nazwisko Ivana Illicha kojarzy się w Polsce głównie z książką, którą mają Państwo przed sobą. Deschooling society, czyli Społeczeństwo bez szkoły, zostało w Polsce po raz pierwszy opublikowane w 1976 roku, a dziś doczekało się drugiego wydania. Na pewno warto zapoznać się z ideami jej autora i być może stwierdzić, że warto je przemyśleć od nowa. Zainteresowania Illicha wykraczają daleko poza kwestie szkoły i edu‑ kacji. Tematyka jego publikacji obejmuje bardzo szerokie spektrum: od kwestii krytyki sposobu funkcjonowania społeczeństw kapitalistycznych, poprzez rozważania z historii średniowiecznej, dysputy teologiczne, aż do stworzenia własnej propozycji rozwiązania kryzysu światowego. Krytycyzm Illicha wobec struktur przemysłowych i jego radykalne analizy założeń aksjologicznych nowoczesnej cywilizacji stawiają sobie za cel znalezienie drogi przezwyciężenia kryzysu zarówno spo‑ łeczeństw, jak i składających się na nie jednostek. Perspektywa jego rozważań zakłada, że może się to stać poprzez kształcenie i wycho‑ wanie odmienne od szkolnego oraz że może mieć to miejsce w społe‑ czeństwie zdolnym do „dobrego życia”. Takie społeczeństwo nazywa Illich konwiwialnym. Poza krytyką prace Illicha oferują rzetelną, wielowymiarową dia‑ gnozę rzeczywistości kapitalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego w okresie jego dynamicznego postępu. Illich zajmuje się jego skutkami ubocznymi zarówno wewnątrz bogatych społeczeństw, jak i biednych narodów Ameryki Łacińskiej. Szczególnie uważnie zajmuje się kwe‑ stią stosunków między krajami wysoko rozwiniętymi i państwami tak zwanego Trzeciego Świata. Autor uznaje pomoc świadczoną przez bar‑ dziej cywilizowane kraje za okrutną i antyhumanitarną, uważając ją wręcz za działanie kolonizacyjne. Wszechstronność zainteresowań Illicha i religijna inspiracja jego ana‑ liz oraz doświadczenie wieloletniej działalności społecznej sprawiają, że zakres i głębia jego spostrzeżeń są unikatowe. Ivan Illich przekra‑ cza w swych pracach sztywne granice dyscyplin naukowych, porusza‑ jąc się swobodnie na ich „pograniczu”. Operując takimi kategoriami jak wiedza, władza, stratyfikacja, reprodukcja, edukacja, podejmuje próbę odkrycia i wyjaśnienia relacji między nimi. Ivan Illich był wszechstronnym myślicielem. Radykalnie krytyko‑ wał osiągnięcia cywilizacyjne ostatnich wieków, niepokojąc się o los
człowieka, jego świadomość i wolność. Zwrócił na siebie uwagę pole‑ micznymi artykułami i książkami w latach siedemdziesiątych. Dzięki nim szybko zyskał uznanie, ale też stał się niewygodny dla oficjal‑ nego nurtu przekazu informacji państw wysoko cywilizowanych. Przez ostatnie dwa dziesięciolecia przyjął postawę „wielkiego nieobecnego”. Illich – oryginalny, ale niepoprawny politycznie myśliciel, krytykujący wszystkie instytucje społeczeństw przemysłowych – w efekcie sam stał się nauczycielem‑instytucją, utrzymując w świecie trzy siedziby: w Bre‑ mie w Niemczech, w Cuernavaca w Meksyku i w Pensylwanii w USA. Ivan Illich urodził się 4 września 1926 roku w Wiedniu. Jego ojciec, inżynier, był potomkiem królewskiego rodu z Dalmacji. Rodzina miesz‑ kała w Wiedniu do 1941 roku, kiedy to Ivan został usunięty ze szkoły z powodu żydowskiego pochodzenia swojej matki. Wtedy cała rodzina opuściła Austrię. Wydaje się, że Illich przez resztę swego życia nie zna‑ lazł żadnego miejsca, z którym by się na trwałe związał. Studiował teolo‑ gię i filozofię na uniwersytetach we Florencji, Rzymie i Salzburgu. Swoją pracę doktorską poświęcił poglądom historyka, Arnolda Toynbee’ego. W 1952 roku Illich został wyświęcony na księdza katolickiego i pierw‑ szą posługę duszpasterską podjął w Nowym Jorku, w biednej parafii irlandzko‑puertorykańskiej. Głosił chrześcijaństwo, wchodząc w bliski kontakt z wiernymi, ucząc się ich języka i szanując ich kulturę. Taka sama postawa wobec drugiego człowieka towarzyszyła jego dalszej pracy jako wicerektora Katolickiego Uniwersytetu w Puerto Rico, któ‑ rym został w 1956 roku. Pięć lat później założył Centrum Dokumentacji Interkulturowej (CIDOC) w Cuernavaca w Meksyku, które było placówką naukowo‑badawczą i kształceniową. Odbywały się tam seminaria dla myślicieli z całego świata. Trzon zainteresowań stanowiła kwestia alter‑ natyw edukacyjnych, które byłyby w stanie zastąpić niewydolną szkołę. Najbardziej znanymi uczestnikami dyskusji seminaryjnych w końcu lat siedemdziesiątych byli: Everett Reimer, Paul Goodman, Paulo Freire, John Holt, Joel Spring, George Dennison. Drugi nurt działalności CIDOC był związany z intensywnymi kursami języka hiszpańskiego i kultur Ameryki Południowej dla przyszłych misjonarzy katolickich z Ameryki Północnej. Zdaniem Illicha działalność misyjna Kościoła nie była ade‑ kwatnie planowana i realizowana, przynosząc zarówno młodym misjo‑ narzom i społeczeństwom, w których działali, jak i Kościołowi więcej
20
21