Toekomst voor de koepel Stichting Panopticon is opgericht om de koepelgevangenis in Haarlem een publiek/maatschappelijke bestemming te geven, met academisch onderwijs als hart. We werken met lokale, regionale, nationale en internationale partners aan een duurzame broedplaats voor studeren, ondernemen en ontmoeten. We bieden in de koepel ruimte aan academisch onderwijs, cinema, bedrijvigheid en horeca. Daarnaast kunst en cultuur. De start van de restauratie is voorzien begin 2020, met de ambitieuze focus op de start van het onderwijs in september 2021.
Ontwerpvisie Koepelgevangenis Haarlem – toen en nu
De geschiedenis De koepelgevangenis is ontworpen als strafgevangenis volgens het panopticon-principe. De gevangenis werd in 1901 opgeleverd en in 1903 in gebruik genomen. Vanuit het midden van de koepel kon het gevangenispersoneel alle cellen goed zien. Dat was uiteraard praktisch in een tijd dat er nog geen cameratoezicht was. Dat gedetineerden in cellen zaten, was een verbetering. Voorheen zaten gevangenen namelijk met grote groepen in één ruimte. Tegelijkertijd was het cellulaire principe wel érg rigoureus. Gedetineerden zaten in de beginperiode 23 uur per dag in hun cel. En zelfs als ze werden gelucht, was dat alleen. Contact met anderen was strikt verboden. Zelfs in de kerk zat men in een eigen hokje. Zo werd ‘morele besmetting’ voorkomen, was de overtuiging.
De Koepel en het administratiegebouw De koepel is in feite niet meer dan een ondiepe ringmuur met cellen rond een heel groot overdekt plein. Het koepeldak is met een diameter van ruim 50 meter zo groot dat men het zowel als een dak als een hemelkoepel ervaart. Dit dualistische karakter maakt de koepel tot een uniek monument die in al zijn Hollandse nuchterheid refereert aan bijvoorbeeld het Pantheon in Rome. De koepel is tevens de fysieke vorm van een strafmethodiek, een symbool van pure macht over de individu. Het is de uitdaging om bij de herbestemming zowel de bijzondere kwaliteiten te behouden als ook de negatieve connotatie om te zetten in een positieve beleving.
Uitdaging Open de koepel Hoe van de gesloten koepel een publiek en uitnodigend gebouw te maken? Door het gebouw te ‘laden’ met programma, functies die publiek aantrekken en elkaar versterken. De Koepel als magnetisch centrum in een ‘connecting community’. De drager is daarbij het academisch onderwijs, in combinatie met ander maatschappelijk programma. Praktisch ontstaat daarmee de noodzaak om nieuwe functionele ruimten in te voegen. Daarbij gaat het bovenal om de grotere verblijfsruimten die niet in de cellen zijn in te passen, zoals onderwijszalen, studievloeren, grote werkruimten e.d. Met de nieuwe functie ontstaat ook de behoefte aan een betere en meer publieke toegang tot de koepel.
Nieuwe ruimten De nieuwe vloeren worden ingepast als een extra ring binnen de bestaande ringmuur. Van beneden naar boven worden de vloeren ondieper. De centrale ruimte, het forum, verwijdt zich en het zicht op de koepel is vrij. Tussen de bestaande galerijen en de nieuwbouw zit een afstand van ongeveer 3 meter, waarmee het zicht op de galerijen mogelijk blijft en tegelijkertijd functionele relaties kunnen ontstaan tussen de cellen en de nieuwbouw onderling. De inpassing staat op een nieuwe kelder met grote zalen en de techniekruimte. Een centrale vide brengt het daglicht tot in de kelder.
Publieke entrees De koepel was een gesloten bolwerk, maar straks wordt de koepel een publieke ruimte, toegankelijk voor iedereen. De hoofdentree van de koepel volgt de as van het voorplein, door het administratiegebouw naar de koepel. Het publiek kan rechtdoor de koepel in lopen en aan de oostzijde weer naar buiten of afbuigen naar het zuiden naar de voormalige toegang van de luchtplaats. In het forum start een trap- en galerijenroute die via de nieuwe vloeren naar bovenin de koepel leidt. Dit maakt het mogelijk dat ook kleinere gebruikers op de verdiepingen, zoals start-ups, hun ‘openbare’ entree kunnen krijgen.
Het Forum Centraal in de koepel ontstaat een publiek plein met ruim zicht op de koepel. De nieuwe vloeren verkleinen de enorme ruimte die men ervaart tot een intiemer atrium met een meer menselijke schaal. Dit forum zien wij daarbij als prettige en openbare ruimte onder de hemelkoepel. Het forum wordt omringd door de galerijen. De ruimte heeft daarmee veel weg van een theater en zo kan het ook worden gebruikt, voor debatten, toespraken of akoestische muziekvoorstellingen.
Besloten routes De bestaande galerijen en de naastgelegen open ruimte kunnen een meer besloten verkeersruimte voor de gebruikers bieden. In dit gebied liggen ook de trappenhuizen en liften.
Doorkijken en verdiepingshoogten De nieuwe vloeren sluiten in hoogte aan op de bestaande galerijen. De bruto verdiepingshoogte is daarmee aan de krappe kant, maar dankzij een uitgekiende constructie ontstaan daar prettige ruimten. De beleving van de galerijgevels vanuit het midden van de koepel, en daarmee de schaal van de koepel, is daarbij ook gewaarborgd. Door op een aantal plaatsen delen van de vloeren weg te laten, ontstaan mooie doorkijken en tegelijkertijd grotere verblijfsruimten, met veel meer hoogte.
Kelder Met een ruime verdiepingshoogte is de kelder geschikt voor grotere bijeenkomstruimten en tevens voor de centrale techniekruimte. De kelder draagt de nieuwbouw. Langs de buitenwand van de kelder loopt een kabels en leidingen tracĂŠ. Een fijne verdeling van verticale schachten, zowel naar de nieuwbouw als het monument takt hierop aan.
Binnenklimaat en duurzaamheid Het enorme volume van de koepel vraagt om een slim en afgewogen klimaatconcept. De open ruimten in het atrium willen we functioneel maken, maar daar hoort wel een bepaald klimaatniveau bij. Door de primaire ventilatielucht van de verblijfsruimten over te storten naar het atrium en daar waar nodig aan te vullen met vloerverwarming c.q. koeling kan dit bereikt worden zonder extreme energielasten. Dit concept hangt samen met het isoleren van de bestaande buitengevels en het dak. De energiebehoefte wordt voorzien met de aanleg van een WKO in de bodem. De installatie komt in de kelder van de koepel maar voedt het gehele terrein. Met het isoleren van het dak wordt ook een ander belangrijk doel gediend, namelijk het verbeteren van de akoestiek onder de koepel. Met een geheel geluidsabsorberend dak wordt de akoestiek gelijk aan die van een buitenruimte.
Daglicht De ruimten op de nieuwe vloeren rondom het forum moeten hun daglicht via het koepeldak ontvangen. De koepel in Haarlem heeft slechts een enkele rij daklichten en het glazen torentje. Onder de bestaande daklichten wordt een nieuwe rij daklichten nagebootst, met LED-panelen. De bestaande hoog geplaatste ramen in de cellen worden naar beneden toe vergroot.
Het administratiegebouw Het administratiegebouw is en blijft de formele hoofdentree voor de koepel. De begane grond wordt zoveel mogelijk open gemaakt met kolommen en bogen. Hierdoor ontstaat hier de eerste ontvangstruimte tot de koepel. De eerste verdieping biedt ruimte voor een centrale keuken en bijeenkomstruimten, de tweede verdieping een mooie multifunctionele zaal onder de originele houten kapconstructie. Een vernieuwde brug verbindt het administratiegebouw op de verdiepingen met de koepel. De begane grond is dus los van de koepel.
Samenwerkingspartners koepel De onderwijspartijen Global School for Entrepreneurship en het Duitse SRH zetten in op het academisch onderwijs van de toekomst. Zij zorgen voor aansluiting op het onderwijs en bedrijfsleven in en rondom Haarlem. Centrale pijlers in het onderwijs zijn circulaire economie, ondernemerschap en digitalisering/artificial intelligence. Zo worden mensen, organisaties en specifiek ook het midden- en kleinbedrijf futureproof. Voor het filmtheater werken we met The Movies/Filmhallen uit Amsterdam. Bij het innovatiecentrum Cupola XS zijn de mensen achter Startup Amsterdam en Haarlem Valley/Present Your Startup betrokken. Voor de horeca werken we samen met de Haarlemse horeca-ondernemer Hans SchlĂźter.
Omliggend gebied Stichting Panopticon heeft de bijgebouwen van de Koepel, met het omliggende terrein, overgedragen aan DUWO en Elan Wonen ten behoeve van betaalbare studentenhuisvesting (ca. 250 eenheden) en kleine sociale huurwoningen (ca. 100). Zij maken bovendien campusvoorzieningen, die uiteraard ook voor de buurt beschikbaar zijn. DUWO en Elan Wonen werken samen met een landschapsarchitect om het binnenterrein aantrekkelijker en groener te maken. Zo ontstaan hofjes. De muren om het terrein blijven en krijgen doorgangen, zodat het koepelterrein gastvrij wordt. De HBB Groep maakt een ondergrondse parkeergarage op het koepelterrein (niet onder de koepel) om te voorzien in de parkeerbehoefte.