TONGA Na’e ngaohi ’e he kakai Tonga ’a e ngatu mei he ’akau ko e hiapo ( o o e e ) ’ a ia ’oku to pe ’a e huli mei he fu’u hiapo motu’a kuo ’osi amusi. ’Oku ma’u ’a e hiapo i he Tonga Hahake ’o’ Esia. Ko e mahu’inga ’o e ngatu ’i he ulungaanga Fakafonua ‘oku ne tala ’a e tu’unga ’o e tangata pe fefine ’aki ha konga ngatu pe koha la’I fetaa’aki manifinifi pea haohaoa ’oku ngaahi ’aki ha fa’u ’o ha to’a. ’Oku ngaueaki ’a e ngatu ki ha vala pe puipui fakaloki pe valaloto ’o ha Pekia. ’Oku kei ngaueaki ki ha katoanga mali pe vala faiva. Ko e tefito’I ngafa ’o e ngatu ’I he ngaahi katoanga ko hono tala ’o e fetu’utaki ’a ha famili pe kainga ’I he fetongi koloa. Ko e ngatu ’oku ngaohi ’i Tonga ko e ngaue ’a fafine fakatokolahi. ’Oku tanaki ’a e tutu ’o fohi e kili ki tu’a pea fai ’a e la’i tutu ’i hono ta ’aki ’a e ike ’i he funga tutua. ’Oku fakaviviku ’o molu ’a e la’i tutu ’o mafola. ’I he mafola ’a e la’itutu pea momoa ’oku ngaue tauhoa leva ’a e kau fefine ’o vali ’aki e feta’aki ’a e koka. ’Oku toumoliliu ’a e founga ni’i hono ta, fakaviviku, tae, hokohoko, fakapipiki pea mo koka’i ka e ’oua kuo a’u ki he lahi na’e feima’u ’e he kau fefine. ’Oku te’eki kakato ’a e ngaue ki he ngatu kae ’oua ke tauaki, tata’o pea tohi ’a e kupesi ’aki ha fo’i fa ’o ngaueaki ’a e ’akau ’o e ’atakai ’o hange koe koka kuo fakatoka pe tongo kuo haka. Ko e ngaahi kupesi ‘o e ngatu Tonga ‘oku ha fo’ou mo makehe ’o makatu’unga ‘i he ngaahi fakatata ’oku koka’i pea tohi ke ha mahino hake ’a e kupesi. Ko e kakai Tonga ’oku nau manako ke katoanga’i ha ngaahi me’a mahu’inga na’e hoko ’o nau tui ha ngaahi kupesi ’o felave’i mo e me’a koia. ’Oku koka’i leva ha ngatu ke fakamanatu ’aki. ’Oku ha he ngatu ha ngaahi fakatata ’o ha monumanu, pe koe sila, pe kalauni fakatu’i, manupuna, ’akau, ika pe ko ha ngaahi fakatata ‘oku felave’i mo e me’a ’oku katoanga’i.
274
ARCHIPEL DES TONGA