Makempet a Pamatyan Makapantag sa
Bangsamoro Transition Commission enggo
Bangsamoro Basic Law M A G U I N D A N A O N
Su kinapangaden sa nya a primer na nakadtabangay nin su
FEBRUARY 2014
BTC Primer_Maguindanaon.indd 1
3/3/2014 11:16:16 PM
Credits Photos of Commissioners and their profiles are courtesy of the Office of the Presidential Adviser on the Peace Process. www.opapp.gov.ph
Layout & Design
RYAN G. PALACOL AX Digital Palette Designs E: rgpalacol@yahoo.com M: +63 927.654.4785 W: http://www.axdpdesigns.com
BTC Primer_Maguindanaon.indd 2
3/3/2014 11:16:16 PM
Katigan Ebpun sa Chairman
S
aki a banguluan kano Bangsamoro Transition Commission (BTC) na sangat a nakaumpiya sa ginawa ko i maka pamayapat ko sa madakel a taw su niya ba A Primer on the Bangsamoro Transition Commission and the Bangsamoro Basic Law (BBL).
Su niya ba a pamatyan na aden lun su manga sembag kano manga kasalilidan a idsa a makapantag sa BTC endu BBL ebpun kano manga media, kalimudan enggo su kabamagidsaya siya kano dalpa a ipapenggulalan nu BTC. Su niya ba a pamatyan na inisalin sa embalang-balang a bahasa asal dikena siya bu kano kangaunutan enggu su manga belimbag sa atulan ka labilabi den a makasampay kano manga taw a naugal kano kinangguligaw siya sa Mindanao. Su kinalimbag sa niya pamatyan na tanda nu matakapala a sangkup tano kabangaden sa matilak a ukit sa siya kano kabedsulat sa BBL mapayag enggo pakaamung su manga pamikilan nu timbalangan nu taw siya ku dalpa. Pedsekaten ku su uman i isa sa magigiyamung sa kadsinantal sa niya a Primer enggo temabang sa kapamayapat siya kanu kadakelan. Asal na kasabutan nu BTC Communications Group, su manga lumpukan enggo umpungan na mapakay a makapgkadakel nin su niya a primer asal makapangenggay ku madakel a taw. Para mailay su niya a primer bahasa English, Tagalog, Cebuano, Tausug, Maranao, Teduray enggo Maguindanaon, mapakay nu talabuken su website a www.bangsamoroonline.com Nasaumpung tano sa kahanda a kapangaden sa kalilintad, mamagayon tanu sa kasulong sa mana isa bu a manga taw.
HON. MOHAGHER IQBAL Chairman Bangsamoro Transition Commission
BTC Primer_Maguindanaon.indd 1
3/3/2014 11:16:18 PM
Nakadalem 1. Ngin in Pidtalo a Bangsamoro Transition Commission (BTC)?
4
2. Ten i manga tagapeda kano Bangsamoro Transition Commission?
4
3. Ngin i mga paninindegan a natalima nu BTC sa kano kalimbag nilan sa Basic Law?
4
4. Panun su niya ba a manga paninindegan i kaamungin kano atulan enggo ukitan nu BTC?
5
5. Panun i kaumbal nu BTC sa Basic Law?
5
6. Upama ka su Congress enggo su Presidente na taliman nin den su Basic Law nginto makanggulalan den enggagan?
5
7. Ngin i kapyanan nu kapatalima kanu basic law siya kano kaidsa kanu madakel a taw?
5
8. Panun i kapagadil nu taw sa plebiscite?
5
9. Ten ba i pakaamung sa Plebiscite?
5
10. Nginto kapakayan bun su dala malabit a mga lugal i kaidsan bun kano plebiscite?
6
11. Nginto su resolution atawa petition nu sapulo ka pulsinto (10%) na nasasangan den kaamong sa kano Bangsamoro Territory?
6
12. Nin i manggula uliyan nu ratification (Kapatalima) kanu Basic Law?
6
13. Ngin i manggula na Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) ulyan nu kapangaden enggo katalima kano Basic Law?
6
14. Kapasad sa kapangaden sa Bangsamoro, ten i mayan sa governance kano dayagin?
6
15. Ngin i manga galebekan na BTA?
6
16. Ngin i pidtalo a Bangsamoro Basic Law?
7
17. Panun din u adin matun nu BTC a makasulat sa BBL a dili makaayon ku Philippine Constitution?
7
18. Ngin i lakit lambay nu Basic Law sa kano 1996 Final Peace Agreement?
7
19. Ngin i bago a Bangsamoro political entity?
7
20. Ngin i manga political enggo fiscal autonomy?
7
BTC Primer_Maguindanaon.indd 2
3/3/2014 11:16:18 PM
21. Nginto ka su tidtu enggo balama’nan a autonomy na importante sa Bangsamoro?
7
22. Panun i kadtabang nu Basic Law sa kambago enggo su balama’nan a autonomy sa Bangsamoro?
8
23. Ngin i ministerial system na gobyerno siya sa Bangsamoro?
8
24. Panun i kapamili sa miyebro nu Bangsamoro Assembly?
8
25. Ngin i maumbal a sangan nu local government units (LGUs) sa kano ministerial system?
8
26. Panun i kapambagel nu Basic Law kano mga Bangsamoro?
9
27. Nginto makaaden su Bangsamoro sa pondo nin a mausalin sa kapagkapya kano Bangsamoro people?
9
28. Ngin i egkambad kano pantialian enggo pantialian ebpun sa makagkal enggo kagkapya nu kakawasan siya kano Bangsamoro?
9
29. U egkadakel den su kakawasan enggo mapantiali nu Bangsamoro, panu i kasigurado maaden su transparency and accountability siako kausal sa niya ba?
10
30. Problema sa peace and security na makasangkada sa economic development, panun kadtabang nu Basic Law?
10
31. Panun i kanggalebek nu Justice System siya kano Basic Law?
11
32. Ngin i manga kawagib siya sa lupa kano non-Bangsamoro a pegkaleben siya kano Bangsamoro territory?
11
33. Ngin in manga kawagib nu indigenous peoples siya kano Bangsamoro?
11
34. Ngin i dait a enggulan kano manga Bangsamoro a naagawan na lupa?
11
35. Amaingka saki sa siyako pegkaleben sa isa kano Bangsamoro. Panun i kadtabang ko?
12
36. Nginto aden bun sangan ko sa apia sia ko den pegkalben sa Manila?
12
37. Ngin i dait a enggulan nu manga ped sa lumpukan siya kano dalpa?
13
BTC Primer_Maguindanaon.indd 3
3/3/2014 11:16:18 PM
Bangsamoro Transitory Provisions Political Autonomy Transition Commission Basic Rights Culture
Justice
IP Matters
Security Matters
Fiscal Autonomy
Social Justice
BTC
Ngin in Pidtalo a Bangsamoro Transition Commission (BTC)?
Su Bangsamoro Transition Commission, na linimbag sa Executive Order 120, na isa a lumpukan a sinanganan sa katanding sa kapamaluli sa Bangsamoro Basic Law (BBL) para sa bago a gobyerno nu Bangsamoro. Su mga tatagapeda sa Commission na isulat nilan su Bangsamoro Basic Law a makaayon kano napagayunan sa kinambitialay nu Government of the Philippines (GPH) enggo su Moro Islamic Liberation Front (MILF). Aden lakit lambay nin kano lekanin a galbekan kano kaumbal sa BBL, su BTC na nasanganan sa kapasampay sa Congress atawa ka kaumbaya kano 1987 a kitab u Pilipinas, amengka nesesita. BTC
Ten i manga tagapeda kano Bangsamoro Transition Commission?
Aden sapulo enggo lima (15) a tagapeda siya kano BTC langon nilan na Bangsamoro enggo inibetad silan nu Presidente. Pito kataw (7) a tagapeda na napamili nu Gobyerno, Su walo kataw (8) menem amung su uluan nin na napamili nu MILF. Su niya ba a 15 a tatagapedaya na nakapaayan su telo (3) a lumpukan siya kano dalpa mana so Muslims, Christians, enggo Indigenous Peoples.
4
BTC Primer_Maguindanaon.indd 4
Bangsamoro Transition Commission
BTC
Bangsamoro Basic Law
BBL
BTC
1
Ngin i mga paninindegan a natalima nu BTC sa kano kalimbag nilan sa Basic Law?
Su BTC na natutulo nu nya a mga paninindegan. Ika isa: Su BTC na enggalbek sa masaumpong sa aden magidsan a kahanda nin sa kalilintad enggo kapangengeto nu dalpa nu Bangsamoro, a nakaayon sa Basic Law, nakandut kano Framework Agreement enggo Annexes a napagayunan nu GPH enggo MILF.
2 3
Ikadwa: Su BTC na bangenggat sa kapagiguiamung sa kano kabagumbal sa Basic Law sa makaukit sa kapayag ku madakel a taw enggo kapangingidsa asal matalatanto su kaamung kanu kyug a manggula enggo kadtabang nu kitab siya kano madakel a taw. Ikatlo: Su Basic Law na makambalaguna sa langon nu manga taw a Bangsamoro, mana su Muslims, Christians, su Indigenous Peoples enggo naginged den a lapo siya kano dayag nu Bangsamoro.
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
3/3/2014 11:16:20 PM
BTC
Panun su niya ba a manga paninindegan i kaamungin kano atulan enggo ukitan nu BTC?
Su atulan nu BTC na maaden su Commission sa makapaginapas sa kapadtimo nin sa pamikilan sa makaukit sa kapagadaya kano mga maugat a bitiala mana so nadalem kanu Basic Law. Makapangenggat sa mapayag a kapagiguiamung , su BTC na ipagadaya nin su mga kangaunutan nu dalpa sa kano bangadenen a mga sumpat nu Bangsamoro, abpeg nu maungangen a taw a ebpun sa ped a dalpa. Su BTC na inamungin su mga umpungan nu madakel a taw sa makadtabang sa kapamayapat sa katigan siya sa embalabala dalpa. BTC
Upama ka su Congress enggo su Presidente na taliman nin den su Basic Law nginto makanggulalan den enggagan?
BTC
4
5
Ngin i kapyanan nu kapatalima kanu basic law siya kano kaidsa kanu madakel a taw?
6
7
Katalima nu manga taw lu sa kapangingidsa na maaden su Basic Law sa mabagel. Makapadtakena su Basic Law sa matalnged a atulan nu Bangsamoro. BTC
Panun i kapagadil nu taw sa plebiscite?
Su Plebiscite na isa a kapenggulalan sa self-determination, su manga Bangsamoro enggo su talainged u bangadenen a Bangsamoro na makadsamili sa uway atawa dili munut sa Basic Law a niya kemamal sa politika, kandadalpa enggo uyag-uyag nilan. Barapantag abenal kano manga taw i kasabut nilan enggo kapagiguiamung nilan sa kadsinantal sa Basic Law ka asal sangat a makadtakena su kyug nilan sa plebiscite. Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Maguindanaon.indd 5
Su BTC na nakapangaden sa lima (5) a lumpukan a silan semulat sa Basic Law. Su niya ba a mga grupo na 1.) Political Autonomy (Baya-baya sa kamal) 2.) Fiscal Autonomy (Baya-baya sa kakawasan), 3.) Justice and Security Matters, Basic Rights, (Manga Kawagib), Culture (Adat-Betad), Social Justice and Indigenous Peoples, 5.) Transitory Provisions (Bitiala kano kaalat sa kamal), Amendments (Kasalin sa kitab), Revisions (Kaumbaya sa kitab) and Miscellaneous Matters (Kaped pan a nesita). Duwa timan a lumpukan na napangaden bun mana su Coordinating Committee and the Committee on Constitutional Ammendments.
Dili, aden pan tidto a sangkadin. Aden pan kaidsa kano madakel a taw endo katawan i kalinyan nilan sa makaukit sa referendum. BTC
Panun i kaumbal nu BTC sa Basic Law?
8 9
BTC
Ten ba i pakaamung sa Plebiscite?
Su manga registered voters nu mga nya lugal na silan i maka amung sa plebiscite: a. Su kapapantagan mga lugal nu Autonomous Region in Muslim Mindanao; b. Su manga Munisipyo na Baloi, Munai, Nunungan, Pantar, Tagoloan endu Tangkal sa Probinsiya na Lanao del Norte enggo langun nu barangay sa munisipyo na Kabacan, Carmen, Aleosan, Pigkawayan, Pikit endu Midsayap a timendo makaamung sa ARMM kanu 2001 plebiscite; c. Su cities nu Cotabato enggo Isabela; enggo; d. Langon nu nakadseged a lugal sa maaden i kapangeni nu local government unit atawa ka petition nu apya sapulo ka pulsinto (10%) nu manga taw a mapakay temendo lu sa dalpa sa mapangeni nilan i makaamung silan sa kano dalem nu duwa ulan bago mauma su kapatalima kano Bangsamoro Basic Law.
5
3/3/2014 11:16:20 PM
BTC
Nginto kapakayan bun su dala malabit a mga lugal i kaidsan bun kano plebiscite?
Uway. Su lugal a tambil bun enggo dala makaliyo sa core territory a naaden lun i nasasangan a bilang a taw a Bangsamoro na kapakayan a makaamong uliyan nu petition u 10% a taw nu dalpa enggo matalima nu mga taw a mapakay temendo sa plebiscite.
BTC
10 11
Kapasad sa kapangaden sa Bangsamoro, ten i mayan sa governance kano dayagin?
Uliyanan nu kapatalima (ratification) kano Basic Law lusa plebiscite, su Bangsamoro Transition Authority (BTA), a gagalo a gobyerno, na mayan den ka enggobyerno den enggo masigulo nin i kapananalusan nu gubilno nin sa Bangsamoro. Su BTA na mangaden lekanin a ukit sa kanggubilno nin a nalusod sa ministerial system. Niya manga saratin sa masigulo su public service na dili mapelen; health endu security na dili matago sa mawag. Su kapangaden enggo nadalem sa BTA na pangadenen na Basic Law. Su manga miyembro nin na ipembetad nu presidente. Niya bun manguluan lun na MILF. Su ministerial form endu cabinet system na lemudso amengka su BTA na edtakena.
6
BTC Primer_Maguindanaon.indd 6
12
13
14
15
Nginto su resolution atawa petition nu sapulo ka pulsinto (10%) na nasasangan den kaamong sa kano Bangsamoro Territory?
Di. Su resolution atawa petition na sapulo ka pulsinto (10%) a manga taw a kapakayan temendo na manga ukitan bu sa kaamung sa plebiscite. Su boto nu kadakelan kano namakapalista a botante lu sa plebiscite na nesita bun sa kano kaamung nu lugal sa Bnagsamoro.
Nin i manggula uliyan nu ratification (Kapatalima) kanu Basic Law?
Su manga probinsya, city, munisipyo enggo barangas a aden madakel i botante nin a timalima sa Basic Law na kaped den kano Bangsamoro a intu ba su political entity a isambi sa ARMM.
BTC
BTC
BTC
Ngin i manggula na Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) ulyan nu kapangaden enggo katalima kano Basic Law?
Uliyan nu kapangaden enggo katalima kano Basic Law, na maaden den su kaumbal sa Bangsamoro, su ARMM na tanto a madala den. Ugayd, na aden manga atulan siya kano Basic Law makapantag kano kadala nu ARMM, katanding kano gumagalbek sa makaukit sa atulan enggo pangitaban nu civil service, enggo su katapenay kano mga igagaman enggo tamuk lo sa Bangsamoro Government.
BTC
Ngin i manga galebekan na BTA?
Su BTA na inggulalan nin su sangan nin sa gagalo a gubilno (interim Bangsamoro Government) taman election enggo kaayan nu mga Bangsamoro Assembly enggo su kapangaden sa Bangsamoro government sa 2016.
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
3/3/2014 11:16:20 PM
BBL
Ngin i pidtalo a Bangsamoro Basic Law?
Su Bangsamoro Basic Law na kitab a ipenggobirno nu Bangsamoro political entity. Sa ento ba, makaaden sekanin sa Bangsamoro Government, matalanged in bagelin enggo makaaden sa sapak (structure). BBL
BBL
16 17
Ngin i lakit lambay nu Basic Law sa kano 1996 Final Peace Agreement?
Su Basic Law na naaden sa unga nu 1996 Final Peace Agreement. Su manga Annex sa Power Sharing na nakaaden su BTC na nalulan nin su nakapamantun (recommendation) sa kina review sa 1996 Final Peace Agreement para makaamong kano Basic Law.
18
19
Egkainam su Basic Law sa makainggay sa tugon kano pedsinganinen nu Bangsamoro people, lagkes den su manga a pendadalpa sa region. Su Basic Law na enggulalan na bago a political, financial, economic, commercial, ethnic and administrative sa kasampay nin sa kalilintad enggo kapangengeto nu maginged a Bangsamoro. BBL
Nginto ka su tidtu enggo balama’nan a autonomy na importante sa Bangsamoro?
Su tidtu enggo balama’nan a autonomy na maaden su manga Bangsamoro sa madala su nauget den a problema nilan pantag sa Kinapambibidaya (injustice), Kamiskin (poverty) endu Kandadalepa (social) endu political marginalization a nakadsabap sa institutions, Kitab (laws) enggo Atulan (policies) a dala makaayon kano nesesita (needs), ipembuko (grievances), Katupuan (identities) endu natala (experiences) nu Bangsamoro. Su tidto a autonomy na magaga nin su manga taw sa kanggulalan nilan kanu kawagib (right to selfdetermination) pawang sa kagkapya nu political institutions enggo ukit enggo lekanilan na kailay a kakawasan (material resources), silan su adat-betad (cultural heritage), Papalangayn (values) enggo kaadatan (traditions). Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Maguindanaon.indd 7
Su BTC na aden bagel nin sa malabit nin sa Congress u di na lu ku mga taw i mga kasalin kanu Philippine Constitution umayka nya nin kailay ku ento ba a nesesita.
BBL
21
Ngin i bago a Bangsamoro political entity?
Aden lun i manga taw, gobirno enggo dayag a nasukob nu Republic of the Philippines. Aden lun i lekanin a political, economic and social systems (ukit) a makadtugua sa uyag-yag enggo adat nu mga Bangsamoro. Makanggulalan nin su political (Kamal) enggu fiscal autonomy (Kakawasan).
BBL
20
Panun din u adin matun nu BTC a makasulat sa BBL a dili makaayon ku Philippine Constitution?
Ngin i manga political enggo fiscal autonomy?
Su political autonomy na kulang i kapagigiamung nu central government siya sa kapadtalaguy nin sa region enggo su manga Bangsamoro na kaenggan lekanin a kambayabaya sa kapadtalaguy nin sa kano manga galbekanin. Fiscal autonomy na su Bangsamoro na kaenggan sa baya-baya makaaden sa pantiyali sa kano manga kakawasan nin enggo makapadtakena sa kanggasto nin a naayon kano manga nesita nilan. Su Political endu fiscal autonomy na makadtabang sa Bangsmoro sa maaden silan sa di makasalig enggo mauyagin su ginawa nin.
7
3/3/2014 11:16:21 PM
BBL
Panun i kadtabang nu Basic Law sa kambago enggo su balama’nan a autonomy sa Bangsamoro?
Sa pageltan nu central government endu su Bangsamoro government na aden su mapya a kapagadaya a natanto sa peace agreement (kapasadan) a nya itawag lun na edsagabay (asymmetric). Su Framework Agreement enggo su Annexes na kambagelan nin su Bangsamoro sa kano Basic Law sa makapapanalusan enggo makapanggulalan su ministerial system u gobirno, su kadtumpok sa bagel, su kambad sa mapantiali ebpun kano kakawasan nu unged, su ukit nu kapapangintana (normalization), kaaden sa transition and modalities, enggo fiscal autonomy a paido bu i kapagigiamung nu central government.
BBL
BBL
22
23
Su manga mapya a katalima nu LGUs siya kanu kapapantagan a kitab na dili bun katading niya di tabya na kaumanan, masalin or mabago para makaaden sa mapya a gobirno makapagayon sa kano Bangsamoro local government code.
Makauman lu na maaden su Bangsamoro Council of Leaders a nya makaamong lu na su Chief Minister, provincial governors, mayors nu chartered cities, enggo bamananggit ku embalang-balang a grupo.
Siya sa kano ministerial government, su Bangsamoro Assembly na dikena bu matag bagumbal sa kitab enggo atulan, ka ipapenggulalan nin sa kanu manga cabinet. Su law-making power enggo executive powers nu gubirno na mailay sa Bangsamoro Assembly. Su Bangsamoro cabinet na aden lun i Chief Minister, a Deputy Chief Minister, enggo su ped pan a ministers a nesita sa kanggalbek kano manga sangan nu gubirno. Su Chief Minister na bamilin nu kadakelan a boto miyembro nu assembly enggo makanggulalan sa executive authority. Su Chief Minister na metad sekanin sa Deputy Chief Minister ebpun kano natendo a miyembro nu assembly enggo su kaped pan a ministers,u kadakelan kano ento ba na ebpon bun kano miyembro of assembly.
Ngin i maumbal a sangan nu local government units (LGUs) sa kano ministerial system?
Sa kano tindeg a subsidiarity, su mga decision na mapangumbal sa aden natalatanto pangkatan enggo masigulo su public accountability enggo transparency, enggo katalima sa good governance makaumpya ku madakel. Su Basic law na makabpayapat sa kadtabanga kano manga public agencies siya ku Bangsamoro.
Ngin i ministerial system na gobyerno siya sa Bangsamoro?
BBL
24
25
Panun i kapamili sa miyebro nu Bangsamoro Assembly?
Su Basic Law na bangaden sa ukit sa kapametadin sa kadakel nu (bagayanan) seats, enggo su kabetad sa embalangan na grupo enggo kahanda siya sa Bangsamoro Assembly. Su Basic Law na inipayagin i kapyanan nu sangan nu political parties sa aden bulawan a paniindegan enggo antangan na galebekan a makapayagin sa kano mga problema sa kapengobirno siya kanoi manga taw.
Su Bangsamoro Government na kaadenan a bagel a atulen nin, ibpun kanu lekanin a gatyakapan, su manga galbekan nu local government units (LGUs).
8
BTC Primer_Maguindanaon.indd 8
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
3/3/2014 11:16:21 PM
BBL
Panun i kapambagel nu Basic Law kano mga Bangsamoro?
Su Basic Law, a nakaayon kano Annex sa Power Sharing, maliwanag i kinatalanged nin sa atulan nu kadtumpok sa kamal sa pagaletan na Bangsamoro enggo su Central Government. Su Bangsamoro Government na aden aden lun i talanged a bagel a para sa lekanin a kapakayan nin maknggulalan siya kano dayagin. Su Central Government na inisama nin bun su kaped a bagelin. Ugayd, Su Central Government enggo su Bangsamoro Government na makadtumpok sa madakel bun bagel siya sa kano Bangsamoro.
BBL
Ngin i egkambad kano pantialian enggo pantialian ebpun sa makagkal enggo kagkapya nu kakawasan siya kano Bangsamoro?
Kapantialian ebpun sa exploration, development enggo exploitation sa langon nu kakawasan nu inged siya ko Bangsamoro na makapanggulalan na niya ba: a. Kanu dikena-metallic minerals mana su pedtad, grava enggo mga budta siya kano Bangsamoro, su mapantiali na makwa nu Bangsamoro enggo so local government units. b. Kanu metallic minerals siya sa Bangsamoro, pito-pulo anggo lima ka pulsinto (75%) na makaangay sa Bangsamoro, su dwa pulo anggo lima kapulsinto (25%) na makwa nu Central Government. c. Kanu fossil fuels mana su petroleum, natural gas and coal, and uranium, na kambadan nu central enggo Bangsamoro governments.
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Maguindanaon.indd 9
BBL
26
27
28
Nginto makaaden su Bangsamoro sa pondo nin a mausalin sa kapagkapya kano Bangsamoro people?
Su Basic Law na makapangaden sa ped a kabpunan nu kulta para sa Bangsamoro. Makauman pan kanu manga taxes a banimun siya sa ARMM, su Bangsamoro na makapanalima bun sa capital gains tax, estate tax, documentary stamp tax and donor’s tax. Langun a mapantyali siya ba na makatapenay den sa Bangsamoro treasury. Ebpun kano national taxes, fees and charges a mapangwa nu siya sa Bangsamoro, 75% na makaangay sa Bangsamoro enggo su 25% na lu sa central government. Masla a Baya-baya sa kagkulta na masigurado sa automatic appropriation enggo kainggay sa annual block grant a makabpun sa central government. Aden Special Development Fund a makabpun sa central government para sa kapangumbaya, kambalay enggo kapagkapya ku dalpa. Su Bangsamoro na aden bagel nin sa kautang enggo ped pan a ukit a kadsembaya sa gobirno atawa sa manga bangko enggo lending institutions niya tabya na su bangeni sa sovereign guaranty. Su Bangsamoro na mapakay bun temalima sa overseas development assistance (ODA) sa kanu manga ibaguna nin a projects. Su kaped a kabpunan nu pantiyali, na su umun a ebpun sa government pantiyalian a nakwa sa Bangsamoro government owned and controlled corporations, financial institutions, economic zones, enggo freeports a bangengeto siya sa Bangsamoro territory. Mapakay bun a temalima sa tabang a ebpun sa economic agreements kapagayunan nu makabetad a saligan nu Bangsamoro Assembly mana su donations, endowments enggo ped pan a tabang, makaayon sa reserved powers nu central government siya kano foreign affairs. Grants enggo donations mapakay matalima na Bangsamoro government ka magamit nin sa kahanda nu kinatalima nin lun.
9
3/3/2014 11:16:21 PM
29 BBL
U egkadakel den su kakawasan enggo mapantiali nu Bangsamoro, panu i kasigurado maaden su transparency and accountability siako kausal sa niya ba?
Su Basic Law na makapangaden sa manga ukit enggu kasunggod sa kapayapat sa accountability sa kagamit sa pondo na Bangsamoro government. Su Bangsamoro na mangaden sa manguwenta kano kulta nu Bangsamoro. Niya na di lemyo kano bagel, kawagib enggo galbekan nu national Commission on Audit ka endo maexamine, enggo makuwenta su langun aden lakit lambay nin sa pantiali enggo kapenggamit sa pondo. Su Bangsamoro Assembly na managden sa kitab endo masigulo i transparency mechanisms enggo su accountability nu kaunutan. Su Basic Law na nalabit nin i pidtalo a opisina na hisbah, nya ba i opisina na public accountability, niya nin pagidsan na Ombudsman.
30 BBL
Problema sa peace and security na makasangkada sa economic development, panun kadtabang nu Basic Law?
Su kabelimbag enggo kapatalima sa Basic Law na makapananggit den sa katigan nu kalilintad enggo kapamagayon. Su Law enforcement enggo su maintenance sa kalilintad enggo kadtagena na munan a sangan nu the police force for the Bangsamoro, a maaden sa professional, civilian, efficient enggo effective sa kapaunot kanu kitab, fair, impartial enggo accountable siya sa kano kitab. Su police force for the Bangsamoro na tiyakapan nin su Bangsamoro enggo central governments enggo su manga dalepa nasakupan nin. Su Basic Law na makapangaden sa kapatindeg sa police force for the Bangsamoro, enggo su buntal nu policing. Su justice system siya sa Bangsamoro na embagelan enggo malemo lambasen asal su manga di bagayunan na maresolba na dili maumbal guligaw. Su Bangsamoro government magimplement sa Sajahatra Bangsamoro, socio-economic impact programs a makaayon kano Bangsamoro Development Plan para kakulangan su dikena salilid a economic growth and infrastructures siya sa Bangsamoro manga dalepa. Su Bangsamoro government na tinggapas sa makapatindeg sa malilintad a dalepa a madala lun su gilek enggo andam, semangkop sa katanding sa kawagib nu manusya.
10
BTC Primer_Maguindanaon.indd 10
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
3/3/2014 11:16:21 PM
BBL
Panun i kanggalebek nu Justice System siya kano Basic Law?
Langon nu manga taw na napagayunan nilan in kapagadat sa basic right para kakulangan su manga lat a ginawa enggo atulan nu kitaban. Makauman pan, su basic right na andang den a matun siya sa Constitution, su Basic Law mangaden sa justice institutions sa Bangsamoro. Su formal institutionalization enggo kanggulalan nu Shari’ah justice system, su kapagkaulad sa dayag nu Shariah courts enggo su kategelan siya ba sa Shariah justice system na maaden sa Bangsamoro. Su Bangsamoro na makaaden sa egkategel sa Shari’ah justice system. Su kapulo nu Shari’ah enggo kapanggulalan lun na para bu sa Muslims.
BBL
31
32
Amengka nesesita, su Basic law na mangaden sekanin sa ukit sa kagkapya nu kanggalebek nu local civil courts. Su manga taw a pembitialan a pegkaleben sa Bangsamoro na aden baya baya nin sa local courts, atawa siya kano Muslims lusa Shari’ah district atawa circuit courts.
Su Basic Law na ibamamantagin bun su ped a indigenous processes sa maumbal a alternative modes of dispute resolution. BBL
Ngin in manga kawagib nu indigenous peoples siya kano Bangsamoro?
Indigenous peoples na andang a taw nu inged siya sa Bangsamoro kano timpo a kinapanakup. Aden baya baya nilan mamili sa katawagin ku ginawa nilan, su kaluma nilan enggo su tupo nilan sa Bangsamoro sa magidsan pan i silan den mun i mapadtakena lun (ascribing or self-ascribing). Siya kano Basic Law, su kawagib, adat betad nu manga indigenous peoples na kapagadatan.
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Maguindanaon.indd 11
Langon nu talainged sa Bangsamoro na inenggan sa manga kawagib a tinalatanto na Philippine Constitution, su Basic Law enggo international human rights conventions. Dala taw siya sa Bangsamoro a maumis sabapin sa class, gender, disability, ethnicity, political or religious affiliation. Su Basic Law pinggaratyan nin su manga kawagib tamuk na matalima enggo kapagadatan. Apya entain a taw i aden tidto a titulo na lupa nin enggo sabensabenal a napamasa nin sa matilak na dili mangandam.
BBL
Su Basic Law ipabpagilay nin i kapagadat sa kawagib nu indigenous peoples sa kano kaatul kano guligaw nilan sa makaukit kano tribal laws, enggo traditional systems.
33 34
Ngin i manga kawagib siya sa lupa kano non-Bangsamoro a pegkaleben siya kano Bangsamoro territory?
Ngin i dait a enggulan kano manga Bangsamoro a naagawan na lupa?
Su mga kawagib kano tamuk na matalima engo kapagadatan. Su manga kinapangusol nu Bangsamoro a nakadsabap sa kianagaw sa lupa enggo kawagib nilan sa tamuk, su manga lupa a umon nu manga lukes nilan, atawa ka su kinapangumis kanilan na matalima. Amengka su kapambwat sa tamuk na dili den manggula ka malegen den, su central government enggo su Bangsamoro government na mangilay sa ukit sa kasambi lun a makaumpya kano langun u Bangsamoro.
11
3/3/2014 11:16:22 PM
35 BBL Amaingka saki sa siyako pegkaleben sa isa kano Bangsamoro. Panun i kadtabang ko? Ikaisa, Importanti i makuwa ku su tidto a sabut kano katamanan, pangagyan enggo sabutan ebpipiya su manga egkanggula. Madakel i manga katigan a dikena benal, adenanto na da bun makangguna nin a bitiala, aden menem-anto na makalamig su bamanudtol, su di kataw kanu tudtulan endo su di kabadeng kanu manga antapan na pakapangaden sa kaumpalak endo pakabiyag(pakakagat) kanu manga lat nu ginawa. Kalimo-limo kanu na da kanu babaya malitiala sa manga mayaba a bitiala. Niapan muli na mas mapia i mamatia, ka endo makakua sa tidtoa katigan manasu namakasulat sia kanu kaltas(book), endo ipagadaya su madakel a taw makipantag kanu “Basic Law”(atawaka su unayan-a pangitaban) sa ukit a kapangingidsa, salta na endo makaliyo su leka a galinian pedtalo. Ikadua, aden ka i ginawa nengka sa makapangenggat ku Basic Law. Siya kanu pamilya nengka endo su manga pakat nengka, talo ka sa kanilan i su “Basic Law” na adenanto na niaba i lalan a kasampay kanu kapupus nu guligaw, sia kanu kanggulalan kanu bantang endo su tidto-tidtoa a tuwangan nu kalilintad endo su kagkapia nu uyag-uyag sia kanu Bangsamoro Region. Ikatlo, amayka su nakasulat a Basic Law ka maka-enggay den lu kanu “Congress” sa niya kahanda lun na makanggulalan a kitab, na kalimo-limo kanu na ipailay nu su lekanu a gagaw (atawaka makadtabang) sa gapakayan sa ukit a kasampay sa tig(atawa katawag), kapamagumpong, kapapait sa manga sulat endo sia makaukit sa telivision, internet, radyo para makasampay kanu walay nu Hukoman. Amayka isa ka a tagapda kanu nganin a umpungan, na among ka magitong kanu kapananawag kanu lumpokan nengka sa madsabanding sia kanu “Congress” i tidto-tidto a tabang nengka sia kanu “Basic Law”. Ikapat, amengka timpo den u plebisito na liyo ka, ka endo ka makatendo, salta na pangenggat ka su manga tagapda nengka, ka endo makaamong temendo sa maya “Uway pakaayon kami kanu Basic Law.”
36 BBL Nginto aden bun sangan ko sa apia sia ko den pegkalben sa Manila? Uway. Nasisita gaid i su kadsuliman kanu edsinakatawan, sa niya maito na kaped silan kanu ukit u kapangilay sa katana nu guligaw a kanggula siasa Mindanao. Su manga Nasyon na banawagen silan kanu kalambing nilan sia kanu ukit nu niaba a “Basic Law” a pinagayunan kanu kinambitialay, ka endo nilan gatalima su lekitanu a makdtabang sia kanu ingala nu kalilintad. Telenan tanu i kadtakuri endo kapagitong sa da-lantekin makipantag kanu manga tibalangan u lumpokan endo sia kanu manga taw sabap kanu lekanilan a kepit atawaka tindeg. Ebpawang sa kasaumpung tano sa sawalo bu a nasyon, na abungan tanu i makapambidaya tanu, makapangantap tanu, endo makadalwaka tanu a punan a makasimuket kanu ginawa (atawaka kapagitong), endo adenanto na tuba i punan a maumbal a problema tanu. Nesita na katawan tanu i adat-betad tribu Mindanao, su katilak nu panduwan nu Qur’an a nakapagayun bun sa manga inipamandu Bible. Para makaaden sa malilintad, mangengeto enggo bago a Pilipinas, ukan taw su manga ginawa tanu sa kano kasabut taw sa kinambibidayan na adat tanu siya kanu manga kawalayan tanu.
12
BTC Primer_Maguindanaon.indd 12
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
3/3/2014 11:16:22 PM
37 BBL Ngin i dait a enggulan nu manga ped sa lumpukan siya kano dalpa?
Eskwela, simban, masjid enggo media na nya ba i manga lugal a maumbal a kalimuda sa kapamagadaya enggo kambibitialay kano napasadan sa kinambitialay enggo su Basic Law. Manga estudyante na edsinantalen nilan su Basic Law enggo su kapyanan nu Bangsamoro enggo makagkapya nin sa kapangengeto nu dalpa siya kano manga klase nilan sa social studies, political science, economics, urban enggo rural planning, trade enggo commerce, Islamic banking, agricultural enggo fisheries productivity, the humanities and international understanding. Su kaunutan nu agama na makaamung nilan ku mga kadtalo-talo nilan limo sa kano miskinan, katalima kano kinambibidaya, enggo su kapya na palangay a pinangimbenal nu agama a ipebpayapat nilan enggo ipebpayagin sa kano dunya.
Enggan taw sa lugal su kalilintad. Edtatabanga tano sa kaawa kinambibidaya nu manga miskinana manga taw inequalities of the poorest people in our country. Silan anto na manga lusod taw sa tiyan siya kano walay a pendadalepan tano. Maguyag-uyag tanu sa dikena bu siya kano ibamandu tanu a katigan ka maumbal taw bun a tuladan a bayanan. Nangadtalo i su kalilintad na siya makabpun kano mama enggo babay aden mapya a ungaya nin.
Makempet a Pamatyan Makapantag sa Bangsamoro Transition Commission enggo Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Maguindanaon.indd 13
13
3/3/2014 11:16:22 PM
BTC Primer_Maguindanaon.indd 14
3/3/2014 11:16:22 PM