Batyawnun makapantag sang
Bangsamoro Transition Commission aw sang
Bangsamoro Basic Law K A G A N Pamatyawnun na yani suportado ng
APRIL 2014
BANGSAMORO TRANSITION COMMISSION
MeMBers’ ProfiLes
The Transition Commission (TC) was created by virtue of President Benigno Aquino III’s issuance of Executive Order 120 in December 2012. It is mandated to draft the Bangsamoro Basic Law provided for in the Framework Agreement on the Bangsamoro (FAB) that was signed by the Government of the Philippines (GPH) and the Moro Islamic Liberation Front (MILF) in October 2012.
Hon. Mohagher iqbal
Hon. Maulana Alonto
CHAIrMAn
DEPuTy CHAIrMAn
Iqbal is a Maguindanaoan from Datu Odin Sinsuat, Maguindanao. He obtained both his Bachelor’s and Master’s degrees on Political Science from the Manuel L. Quezon University. He served the MNLF and MILF in various capacities. Currently, he is a member of the MILF Central Committee, sitting as chair of its Committee on Information, as well as Chair of its Peace Negotiating Panel since July 2003. He was nominated by the MILF as head of the Bangsamoro Transition Commission.
A writer and activist from Lanao del Sur, Alonto joined the MNLF as a young Moro student and fought against the Marcos dictatorship as head of information and propaganda of the Northern Mindanao Regional Revolutionary Committee (NMRC). In 2000, he joined the MILF Peace Negotiating Panel as member of its Technical Committee when peace negotiations were held in Tripoli, Libya. In 2003, he was elevated to full panel membership. He is also a member of the MILF Central Committee.
Hon. Akmad sakkam
Hon. Johaira Wahab
DEPuTy CHAIrMAn
FLOOr LEADEr
Sakkam, a lawyer, has a built a distinguished career in Diplomatic Relations. He served as Ambassador to three Islamic states within a period of nearly two decades—to Iraq from 1986 to 1992; to Bahrain from 1994 to 1999; and to Oman from 1999 to 2003. Sakkam is a recipient of the Presidential Award of Merit given by former President Cory Aquino for his “outstanding service to the country in the safe evacuation of Filipino workers in Kuwait and Iraq during the first Gulf War of 1991.” Sakkam is a Muslim and a native of Sulu.
Hon. Timuay Melanio Ulama An Indigenous Peoples (IP) Consultant of the MILF, Ulama is a Teduray leader who heads the Organization of Teduray and Lambangian Conference. He finished BS Agronomy in Upi Agricultural School in 1986 and took his Master’s degree in Public Administration at the Notre Dame University. Ulama hails from Upi, Maguindanao.
Wahab is from Maguindanao and is the youngest member of the Transition Commission. She obtained her Bachelor’s degree in Philosophy, minor in Psychology at the University of the Philippines - Diliman (magna cum laude) in 2005 and her Law degree (Juris Doctor) at the same university in 2009. She is a member of the board of Nisa Ul Haqq Fi Bangsamoro and sits as a member of the International Advisory Group of Musawah. She was head of the legal team of the Government Peace Panel from July 2010 until her appointment in the Commission.
Hon. Talib Abdulhamid Benito A practicing Shari’ah lawyer, Benito is former Dean of the King Faisal Center for Islamic, Arabic, and Asian Studies at the Mindanao State University in Marawi City from 2008 to 2012. He is a long-standing member of the Philippines Shari’ah Bar since 1985 and has served as a legal researcher and professor, specializing in Muslim Procedural Law and Muslim Law of Personal and Family Relations. Benito is Maranao by ethnicity.
Hon. ibrahim Ali Ali is a regular member of the Central Committee of the MILF and has been with the organization since the 1970s. He was educated in the Kingdom of Saudi Arabia, studying at the Arabic Language Institute of the King Abdul Aziz University and at the College of Islamic Law at Ummol Qura University, among others, in Mecca. He was Director at the Kutawato Islamic Institute in Cotabato City in 1989-1993 and a member of the Darul Ifta of the MILF and a permanent member of the Board of Trustees of Hayatol Ulama of the Philippines.
Batyawnun makapantag sang
Bangsamoro Transition Commission aw sang
Bangsamoro Basic Law K A G A N
Pamatyawnun na yani suportado ng
APRIL 2014
BTC Primer_Kagan.indd 1
6/12/2014 12:23:00 AM
Credits
Layout & Design
RYAN G. PALACOL AX Digital Palette Designs E: rgpalacol@yahoo.com M: +63 927.654.4785 W: http://www.axdpdesigns.com
BTC Primer_Kagan.indd 2
6/12/2014 12:23:01 AM
Mensahe sikon sang Chairman
B
ilang Chairman ng Bangsamoro Transition Commission (BTC), dakuwa yani na kanakon kabantogan na ama presenta sang mga kawtawan yang karatas ng Commission aw ng Bangsamoro Basic Law (BBL).
Yani na karatas inagad da yang kariko ng tobag sang mga usip na malugwa adi sang BTC aw adi sang BBL adto sang media, sang mga katipon ng mga kawtawan, aw sang mga kunsoltasyon sang magkadayg na mga otaw na itakmagan sang adun ng BTC. Yani na karatas e ubad adi sang magkadayg-dayg na mga senad na mga pyaglawngan para gayd makasampay mismo adto sang mga yanag kupot ng banwa aw sang mga yanag inang ng balawod aw labi da sang pinaka importante adto sang kariko ng ika apektowan ng panagbangi na mga komunidad sang yagakahitabo na tanam aw kalinaw adi sa Mindanao.Yang pag padayag sang publiko sini na karatas yaga pamatu-od gayd sang kanami bonna na kahanda sang pag proseso para pag inang sang BBL na masayon aw mallog kadagan ng kariko. Gusto ko unggaton yang kada isa na magpakabana’ pag hisgot sini na karatas aw tumabang mag pasampay adto sang magkadayg subay sang i-atag na pagtugot o notice adto sang BTC Communication Group,institutions,aw organisasyon na gawasnon magpalugwa sini na karatas para maka download sini na karatas sang basa English, Tagalog, Cebuano, Sinug, Maranao, Teduray, Maguindanao aw Kagan, please visit www.bangsamoroonline.com Yagakasambok kita sang sambok na kahanda para sang kalinaw, padayon kita pag uson bilang sangka grupo da ng mga kawtawan.
HON. MOHAGHER IQBAL Chairman Bangsamoro Transition Commission
BTC Primer_Kagan.indd 1
6/12/2014 12:23:02 AM
Lasak aw mga Pahina 1.
Uno yang Bangsamoro Transition Commission (BTC)?
4
2.
Sino-sino yang mga membro ng Bangsamoro Transition Commission?
4
3.
Uno yang Tindog na itarima ng BTC sang pagsurat sang Basic law?
4
4.
Mawnono yani na prinsipyo makapadayag adi sang rules aw proseso adi sang BTC?
5
5.
Yonono ng BTC yang pag sulat (draft) ng Basic Law?
5
6.
Kung yabos da ka aproban ng Congress aw presidente yang Basic Law aka implimentar ba dayon?
5
7.
Uno yang emplikasyon ng pag aproba ng basic Law adi sang plibisito?
5
8.
Unon ng mga otaw pag preparado sang plibesito?
5
9.
Sino yang ma maupod sang plibesito?
5
10. Awn bay posibelidad sang mga lugar na wa kaupodan sa tas amaka apil sang plibiseto?
6
11. Yang petition ba na 10% sang kwalipikado na mga botante sapat daba na amaka apil da silan sang territory ng Bangsamoro?
6
12. Uno da yang sunod na amahitabo pagkabos da ma (ratify) pag aprob ng Basic Law?
6
13. Uno da yang amahitabo sang ARMM pagkabos ma inang da na balaod (promulgation)aw ma (ratify) ka aproban da yang Basic Law?
6
14. Sang pag-inang pa ng Bangsamoro, sino yang ma assume na maymo goberno sang teretoryo?
6
15. Uno da yang Function ng BTA?
6
16. Uno yang Bangsamoro Basic Law?
7
17. Mawnono kung sang pag sulat ng BTC sang Basic Law awn Yamakita na awn Provision adi sang BBL na di ng ha-om adi sang Philippines Constitution?
7
18. Mawnono yama related yang Bangsamoro Basic Law sang 1996 Final Peace Agreement?
7
19. Uno yang Bangsamoro Political Entity?
7
20. Uno yang political aw Fiscal autonomy?
7
BTC Primer_Kagan.indd 2
6/12/2014 12:23:03 AM
21. Nanga bali na ka importante sang Bangsamoro yang bonna aw meaningful na autonomiya?
7
22. Mawnono yang Basic Law mainang na bonna na awn kawsaban aw bonna na ma’na ng autonomiya adi sang Bangsamoro?
8
23. Uno yang Ministerial na sistema ng pang gobyerno adi sang Bangsamoro?
8
24. Mawnono pag elect ng mga membro adi sang Bangsamoro Assembly?
8
25. Uno yang rule ng mga LGU adi sa sod ng Ministerial form na pang gobyerno?
8
26. Mawnono yang Basic Law maka atag ng pantay-pantay na kagaga adi sang Bangsamoro?
9
27. Yang Bangsamoro ba awn funds(amagasto) para mapa improve nan yang kabuwi ng kanan ikasakupan?
9
28. Uno-uno yang mga sharings (pagbagi-bagi) adi sang revenues aw income adi sang exploration aw development of natural resources adi sang Bangsamoro?
9
29. Sang kadayg ng mga funds adi sang Bangsamoro, uno yang kasigurowan na ubos sidto na funds ama gasto adi sang Bangsamoro?
10
30. Problema sang kalinaw aw seguridadadi sang ekonomiya na development, Unon ng Basic Law pag address sini na mga issues?
10
31. Mawnono yang pag awn ng Bangsamoro Justice System adi sa Basic Law?
11
32. Uno da yang katongud ng mga yaga panagtumon ng lupa na bukon ng Bangsamoro sa sod ng Bangsamoro teritoryo?
11
33. Uno-uno yang mga katungod (kapatot) ng mga Indigenous people sa sod ng Bangsamoro territory?
11
34. Uno yang amahitabo aw sawpama di madadayaw yang pag atag ng mga katungod ng lupa adto sang mga Indigenous people?
11
35. Isa ako na imamanwa sa sod ng teritoryo ng Bangsamoro,uno yang amainang ko na tabang sidto?
12
36. Awn bay rule ko upama mayn ko na idto paga uya sa Manila?
12
37. Uno yang amainang ng social Institutions?
13
BTC Primer_Kagan.indd 3
6/12/2014 12:23:03 AM
Bangsamoro tonomy
Commission
BTC
BTC
Bangsamoro Basic Law
BBL
Uno yang Bangsamoro Transition Commission (BTC)?
Yang Bangsamoro Transition Commission (BTC) yama inang yani sabap sang Executive Order 120, sambok na lawas kung wayn yaga atag ng katungod para magsurat ng Bangsamoro Basic Law (BBL) para sang bago na paga tokudon na Bangsamoro “new Political Entity�. Yang mga membro ng kumisyon maga sulat ng Bangsamoro Basic Law pinasikad sang peace agreements na pyaga kaidagan ng Gobyerno ng Pilipinas aw ng Moro Islamic Liberation Front. Aw sugpat pa sidto, yang BTC ikabadaran mag-recommend adto sang Congress atawa People Amendments sang 1987 Philippines Constitution, kung ikinahanglan masyado. BTC
Bangsamoro Transition Commission
Sino-sino yang mga membro ng Bangsamoro Transition Commission?
Awn (15) Membro ng BTC ubos yani Bangsamoro aw kariko e appointed (ipamili) ng Presidente ng Pilipinas. Yang (7) e-select ng Gobyerno ng Pilipinas aw yang (8) uman apil da yang Chairman e-select ng MILF. Sang 15 na membro, three(3) ka kumunidad yang e representan: Muslims, yang Christian, aw Indiginous Peoples (IPs).
4
BTC Primer_Kagan.indd 4
1
BTC
Uno yang Tindog na itarima ng BTC sang pagsurat sang Basic law?
Yang BTC e giyan, aw sang kadaygan pa, sang masunod na mga prinsipyo. Una: Yang BTC yaga gawbok upaman sang maynang sambok da na lawas yaga idag sang sambok da na pananaw, idto yang kalinaw aw ka udyagon ng pamanwa ng Bangsamoro.
2 3
Ikaduwa: Yang BTC yaga unggat sang kariko na mga kawtawan para mag participate sang pag draft ng Basic law pina-agi adi sang public hearings (pagpadayag) aw kunsoltasyon para pagsigurado na suportado ng kariko ng mga kawtawan aw mga grupo na yanag takmag sang banwa. Ikatlo: Yang Basic Law yang amaka benipisyo sini yang kariko ng mga otaw adi sang Bangsamoro kamagunawa ng mga Muslims, Christians, Indiginous People aw sang kariko da ng yanag uya na ikasakupan ng Bangsamoro territory.
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
6/12/2014 12:23:05 AM
BTC
Mawnono pag-reflect sini na prinsipyo sang rules aw proseso ng BTC?
Yang BTC rules yaga provide na kaylangan yang pyagaka idagan klaro sang kariko labi-labi da yang lasak ng Basic Law. Pag promote (pag-enggat) sang popular participation, Yang BTC kinahanglan kumonsulta sang mga local liders na mga kainagadan sang propose (pyakahanda) na Bangsamoro, aw labi da sang mga otaw na mga ekspirto na yaga sikon sang tona-tona na banwa.Yang BTC mapag mono-mono sang mga Civil Society group para maka assist magpasampay adto sang kumunidad. BTC
Kung yang Basic Law ka aproban da ng Congress aw ng Presidente, ma epikto ba dayon o aka implemintar ba dayon?
BTC
4
5
Uno yang ka emportantiyan ng pagtarima ng Basic Law adi sang Plibiseto?
Yang pag aprob ng mga kawtawan amaka inang sang Basic Law na epiktibo. Aw amaka kumpirma na yang Basic Law capital na bala-od ng mga Bangasamoro. BTC
Unon pag prepare ng mga kawtawan adi sang plibisito?
Yang plibisito act para sang self determination, na yang mga Bangsamoro aw mga yanag uya ansidto maga propose aw akalliniyan ba nilan yang Basic law na maga gobyerno politakal aw sang pyag otawan, ekonomiya, sang mga pagutan nilan atawa ka di. Pinaka importante na kadagan nilan yang Basic Law aw maga participate silan sang mga discussion adi sang Basic Law, para maka atag kanilan ng sapat na impormasyon pagdatong adi sang plibisito. Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Kagan.indd 5
Yang BTC yama inang na awn kanan lima (5) ka kumitiba sopaya masuratyang mga probisyon adi sang Basic Law. Yani yang mga kumitiba: 1) Political Autonomy; 2) Fiscal Autonomy; 3) Justice aw Security matters; 4) Basic Rights, Culture, Social Justice, aw Indiginous People: 5) Transitory provision, Ammendments, Revisions, and Miscellaneous matters. Dowa (2) na e-layn na kumitiba magunawa ng Coordinating Committee aw yang Committee on Constitutional Ammendments.
6 BTC
Dili: Awn pay final na lakang.awn pay a-awnon na pagpili kung akalliniyan ba ng mga otaw ingyan na Basic Law pinaagi sang Plebisito (botasyon). BTC
Yunono ng BTC pag surat sang Basic Law??
7
8 9
Sino yang ma maupod sang plibesito?
Yang amaka apil sang Plibisito magunawa ng yamaka upod sang Geographical areas silan yang amaka upod sang Plibisito: a. Yang present Geographical areas ng Autonomous Region in Muslim Mindanao; b. Yang Municipality ng Baloi, Munai, Nunungan, Pantar, Tagaloan, aw tangkal adi sa Province ng Lanao del norte aw kariko ng mga Barangays aw municipality ng Kabacan, Carmen, Aleosan, Pigkawayan, Pikit, aw Midsayap na yaboto para masakop ng ARMM sidtong 2001 na plibisito; c. Yang Syudad ng Cotabato aw Isabela; aw d. Kariko ng yaga sumpay-sumpay na mga lugar na awn resolusyon sikon sang 10% qualified voters sang area para magpasakop kinahanglan dowam buwan pa bago ma awn yang pag ratify ng Bangsamoro Basic Law.
5
6/12/2014 12:23:05 AM
BTC
Awn bay posibelidad sang mga lugar na wa kaupodan sa tas amaka apil sang plibiseto?
Od:sang mga lugar na yaga sumpaysumpay aw sang mga lugar na lugwa da sang terretoryo na awn sapat na bilang ng mga Bangsamoro na yanag uya para ama inagad as part ng Bangsamoro Territory makabos mag petisyon yang di mababa sang 10% qualified voters na mga yanag uya aw aprob ng magkadayg adi sang Plibisito. BTC
10 11
Uno da yang amahitabo matapos yang pag aprob ng Basic Law?
Mga Probinsya, Syudad, Municipalities, aw mga Barangays na yaga Majority yang ya pabor sang pag aprob ng Bangsamoro Basic Law kabahin da sang bago na pangan ng Bangsamoro Political Entity na mapoli sang pangan adun ng ARMM. BTC
BTC
Sang pag inang adun sang Bangsamoro, sino muna yang ma assume as Gobyerno sang Teritoryo?
Sang pag Ratify sang Basic Law adi sa Plibisito, yang Bangsamoro Transition Authority (BTA), yang ma assume as temporary Government aw maga padayon pag function adi sang Bangsamoro Territory. Yang BTA ma organize ng mga otaw na a piyalan ng mga institution under sang ministerial system. Yang katoyu-an na di amaparin yang original na kahanda yang pag sigurado na di akaharangan yang Public service, health aw seguridad para di amabotang sang ka dilikadowan. Yang Organization aw composition ng BTA kaylangan provided ng Basic Law kada membro kaylangan appointed ng president ng pilipinas na paga pangoluwan ng MILF. Yang Ministerial form aw yang mga Kabinete kaylangan lumihok da sang potika na yang BTA iyan da sang lugar.
6
BTC Primer_Kagan.indd 6
12
13
14
Yang petition ba na 10% sang kwalipikado na mga botante sapat daba na amaka apil da silan sang territory ng Bangsamoro?
Di: Yang 10% na petition ng qualified voters para gayd maka apil yang mga kawtawan sang plebisito kay yang majority na boto gyapon ng magkadayg na qualified voters yang ikinahanglan para maka upod sang Bangsamoro Territory.
BTC
Uno da yang amahitabo sang ARMM pagkabos ma inang da na balaod (promulgation)aw ma (ratify) ka aproban da yang Basic Law?
Yang ARMM totally amatanak da aw akapoliyan da ng layn na pangan na abotang ng Basic law aw gayd awn mga mekanismo o pamaagi sang pag terminit sang ARMM, yang pag lahi’ sang mga impliyado sabap sang kanilan mga Civil Service, mga balaod aw rules, aw sang pag turn over ng mga assets aw mga kabtangan sang bago na Bangsamoro government.
BTC
Uno yang Function ng BTA?
15 Yang BTA kaylangan mag function as pansamantala (temporary) na maga dumala sang Bangsamoro Government taman sang eleksyon aw pag ingkod da ng mga membro ng Bangsamoro Assembly aw taman sang amaporma da yang Bangsamoro government sa 2016.
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
6/12/2014 12:23:06 AM
BBL
Uno yang Bangasamoro Basic Law?
Yang Bangsamoro Basic Law yani yang pang Gobyerno na Pamala-od sang bago na Bangsamoro Political Entity. Yaga klaro sang kariko ng mga pamakaydan adi sang Pag da, aw sang kadaygan pa. BBL
16 17
Yuno pagka anggid sang Basic Law adto sang 1996 Final Peace Agreement?
Yang Basic Law ginansya sang pyagaka idagan sidtong 1996 Peace Agreement. Gani yang Annex on Power Sharing dapat maconsider ng BTC yang propose recommendations sikon sang pag review sang 1996 Peace Agreement para ma maka-apil adto sang Basic Law. Pyaga asahan na yang Basic Law maga pakita ng aspirasyon kalampusan para sang Bangsamoro na mga kawtawan, aw sang upod da na mga yanag uya ansinyan. Yang Basic Law mapa kita ng bago na Political, financial, economic, commercial, ethnic, aw administrative na ladyawan sang pagkinamang ng kalinaw aw ka udyagan sang katibokan ng mga otaw sang Bangsamoro. BBL
BBL
18
19
Nanga ikinahanglan sang Bangsamoro yang bonna aw klaro na Kabaya-baya?
Yang Bonna aw Klaro na Pagbaya-baya importante laban sang Bangsamoro para matanak da yang pyaga lawng na ka-wan ng Hustisya, ka miskin, aw social, aw pag angkon gayd ng pangka tibokan ng pansarili na pagdumala sang Banwa sabap sang patakaran, pamala-od, aw polisiya na wa paka ha-om sang panginahanglanon, mga hinanakit, pagka kila ng Bangsa, aw mga kalisdanan na ikasinati-an ng Bangsamoro. Yang Bonna na kabayabaya mamaka atag sang Bangsamoro ng bonna na pansarili na pamakayd padog adto sang development adi sang Political institution aw proseso aw sang kanilan sarili na material resources, sarta yama pabilin yang mga kanilan cultural na praktis, adat aw tradisyon. Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Kagan.indd 7
Yang BTC awn kanan kagaga na yatag para mangayo ng kausaban sang Philippines Constitution adi sa Congress atawa adi paagi sang mga kawtawan, Yang BTC kaylangan makaanap dayon ng pama-agi sidto. BBL
21
Uno yang pyagalawng na Bangsamoro New Political Entity?
Yang tenor ng mga kawtawan, regional government aw teritoryo maga pabilin sang Philippine Government. Aw gayd awn kanan pansarili na pagdumala adi sang panginabuwiyan, sang mga kawtawan na haom sang kanan pamaagi aw kultura na maga tamasa yan ng kadjaw aw kasuwat, kawwag ng pamantyari na kanan piga pangandoy. BBL
20
Mawnono aw sang panahon ng pag sulat o pag imo sang BBL yamakita ng BTC na awn yamaka surat na wa aka ha-om adi sang Philippine Constitution?
Uno yang pyaga lawng na Political aw Fiscal autonomy?
Yang pyaga lawng na Political Autonomy, tagbis da masyado yang partisipasyon ng Philippine Government adi sang ikasakopan ng Bangsamoro territory, aw dakuwa laban yang yatag na baya-baya sang mga Bangsamoro na maga da sang kanan sarili pamanwa aw yatagan silan ng mawwag na kabotang mawnono nilan ma padagan yang Bangsamoro sang sarili na pamalakad atawa pamaagi. Yang pasabot ng Fiscal Autonomy mas yatagan uman ng dakuwa na baya-baya yang Bangsamoro makakamang ng kanan pansarili na pundo, resources, aw pag budget wayn nilan gaston para maka support sang kanilan pangangailangan. Yang Political aw Fiscal Autonomy Yaga payag gayd na yang Bangsamoro yatagan jud ng Dakuwa na kahigayonan mawnono katagan yang pyaga lawng na self-reliant aw selfsustaining.
7
6/12/2014 12:23:06 AM
BBL
Unon ng Bangsamoro Basic Law pag atag gyod ng bonna na kagawasan aw pag-udyagon na pagbaya-baya adi sang Bangsamoro?
Sang pagotan ng Central Government aw Bangsamoro na yang relasyon nilan wa paga pantay. Yang Framework Agreement aw kanan mga lasak (Annexes) yaga atag ng kagaga sang Bangsamoro pinaagi uman sang Basic Law na awn kalambigitan adi sang pagda ng pang Gobyerno na Ministerial na pamaagi, pag inatagay ng kagaga, ng ka datu adi sang kakawasan pinaagi adi sang natural resources aw adi uman sang proseso ng Normalization, Provisions adi sang Transition aw Modalities, Political aw Fiscal Autnomy kung wayn yang pag ambag ng Central Government tagbibi da masyado. BBL
22
23
Dugang pa, awm pyaga tawag na Bangsamoro Council of Leaders ng Chief Minister, Provincial Governors, Mayors adi sang mga syudad aw representatives sang nga gaka laylayn na mga sectors. Yang Bangsamoro Government awn kanan kapatot para mag regulate sang kanan sarili responsibilidad sang mga affairs ng Local Government Units (LGUs).
8
BTC Primer_Kagan.indd 8
Adi sang ministerial form of government, yang Assembliya ng Bangsamoro di gayd ng ma inang ng balaod, aw polisiya kundi ma Implemintar uman pinaagi adi sang kanan mga kabinete. Yang tig-inang ng mga balaod aw yang tig implimintar ng balaod isa da ubos yaka lasak adi sang Bangsamoro Assembly. Yang Bangsamoro Cabinet tompukan ng Chief Minister aw Deputy Chief Minister asta mga ministro na ikinahanglan para ma porma yang function ng pang gobyerno. Yang Chief Minister kaylangan yama elect ng kanan mga kainagadan adi sa sod ng Bangsamoro Assembly na maga takmag ng executive Power. Yang Chief Minister maga appoint ng kanan Deputy Chief minister aw mga ministers na kaylangan halos iyan gyapon adi sa sod ng Bangsamoro Assembly.
Uno yang role ng local government unit (LGUs) adi sang Ministerial form of government?
Yang present na kabutang ng LGU adun na di amaparin kundi ama modify pa sang mas madjaw na kabutang pag reformed sang mga provisions sang mga local government code para maka atag pa ng dugang na kadjawan sang mga Bangsamoro. Pinaaga sang subsidiarity, mga disisyon na a inangon pa para pag assure sang mga kawtawan sang patas aw klaro na mga kalihokan aw mga konsidirasyon adi sang good governance aw sang pangkalahatan. Yang Basic Law yaga promote ng cooperation sang mga pagutan ng mga public agencies adi sang mga bangsamoro.
Uno yang Ministerial form of government adi sang Bangsamoro?
BBL
BBL
24
25
Yunono ng Bangsamoro Assembly pag elect sang kanan pyag otawan?
Yang Basic Law yaga atag ng bakante na ingkudanan para sang kariko na gusto ma representa adto sang Bangsamoro Assembly sikon sang mga yaga ka laynlayn na mga grupo, aw sectors. Yang Basic Law uman yaga pa-awn ng mga rules, plata porma, aw bonna na prinsipyo na ma indog mallaw para sang panggobyerno para ma presenta sang tinod na ikinahanglan ng kawtawan.
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
6/12/2014 12:23:06 AM
BBL
Mawnono yang Basic Law yaga atag ng kagaga adi sang Bangsamoro?
Yang Basic law in accordance sang Annex on Power Sharing yaga tapid sang mga kagaga sang pagutan ng Central Government aw adi sang Bangsamoro. Yang Central Government awn kanan Reserba na kagaga, aw adi uman sang Bangsamoro awn uman kanan pansarili gayd na kagaga na di pwedi paki alaman ng Central Government. Aw awn uman mga kagaga na e takmagan nilan-dowa ng Central Government aw ng Bangsamoro Government.
BBL
Uno yang pamakayd ng pag binahinay ng revenues adi sang exploration aw Development padaganon adi sang natural resources sa sod ng Bangsamoro?
Yani yang pamakayd sidto: a. Para sang di non-metallic na mga Minerals magunawa ng pantad, graba, aw mga paagi sang pag quary na mga resources sa sod ng Bangsamorona ubos sidto adto mag padog sang Bangsamoro Government aw sang kanan mga Lokal Government Units. b. Para uman sang kariko ng Metallic na iyan sa sod ng Bangsamoro 75% yang ma sod sang Bangsamoro aw 25% kuman yang ma sod adto sang Central Government. c. Padaganon adi sang Fossil Fuel magunawa ng Petroleum, Natural Gas, aw Coal, asta Uranium, na iyan sa sod ng Bangsamoro, Atongawn ng Both side ng Central Government aw ng Bangsamoro Government.
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Kagan.indd 9
BBL
26
27
28
Yang Bangsamoro ba awn kanan pansarili na akakamangan ng Kakawasan para pag pa improve sang panginabuwiyan ng mga kawtawan?
Yang Bangsamoro yaga Provide Ng dugang na source of funds para sang Bangsamoro.Dugang sang tax na yakolekta da dadan sang ARMM, yang Bangsamoro amaka kolekta gyapon ng capital Gain Tax, estate tax, documentary stamp tax aw donor tax. Kariko sini na mga taxes adto mag padog sang Panudlanan ng Bangsamoro. Sikon sang national tax, fees & charge na amakolekta yang 75% adto mag padog sang Bangsamoro Government aw yang 25% adto sang Central Government. Yang dakuwa na pag atag ng bayabaya pagkulekta ng mga kakawasan adi sang Bangsamoro (fiscal Autonomy) automatic ma release sang sanka tuig na budget (Annual Block Grant) Aw yang special na Development Fund na apa awnon ng Central Government para sang rehabilitation aw Development. Yang Bangsamoro awn kanan ka wajib mag pa awn ng Contract loans, credit loans, aw sang layn pa na pamaagi ng pag laon mapa Gobyerno man na loan or mapa private na mga Bangko, mga pa utangan na mga institution, tabya gayd aw ikinahanglan ng sovereign na garantiya. Yang Bangsamoro amaka avail sikon sa lugwa na mga nasod ng Development assistance priority adi sang pag Develop ng mga Projects. Inagad pa yang amakamang ng Bangsamoro na kakawasan bilang share sang mga ipinag tumonan aw control na mga Corporations, financial corporations, economic zone, aw freeports na yaga operate adi sa sod ng Bangsamoro Territory. Inagad pa yang mga Agremento na mga grants na ama awn sikon sa lugwa na a apilan ng Bangsamoro Assembly. Magunawa ng donations, endowments, aw kadaygan pa na mga tabang. Yatabya sang awn subject ng reserve power ng Central Government over Foreign Affairs. Kariko sidto ma sod directly sang Bangsamoro Government na amagamit sang porpose wayn nilan gamiton.
9
6/12/2014 12:23:06 AM
29 BBL
Sang kadayg ng funds aw resources na amadawat ng Bangsamoro uno yang assurance na amakita na ubos sidto amagasto sang tama aw klaro yang akadapatan ng mga pundo?
Yang Basic Law maga awn ng kanan Mikanismo aw regulasyon para magtotok sang mga kakawasan aw maga audit kung wayn gamita yang kakawasan aw yunono pag gasto. Yang Bangsamoro awn kanan auditing body para maga tanaw sidto na sitwasyon, na di amatandog yang kagaga aw authority ng commission on audit adi sang Central Government adi sang pag settle ng revenues aw funds sang Bangsamoro. Yang Bangsamoro Assembly uman mapa awn ng klaro na action sang kariko ng mga opisyalis makapantag singyan na botang. Yang Office ng Hisbah na yama minsyon ng Basic Law isa na opisina na matakmag sang mas-oliya na amabangga mallaw ng mga opisyalis, Ombudsmam aw adi pa sang Gobyerno ng Pilipinas.
30 BBL
Problema ng kalinaw aw seguridad na amaka babag mallaw sang development, Unon yani ng Basic Law pag Address?
Yang pag gawbok aw pag aprob mallaw sang Basic Law tanda ng pag atag ng kalinaw aw reconciliation sang pagotan ng mga parties. Yang mga Law enforcer, aw yang tig patunghay ng kalinaw aw pag idag sambok na mas-oliya mallaw ng Bangsamoro police Force, Propisyonal, civilian in Character, epiktibo sang pag impose ng Balaod, Pantay, way adapigan, adi sang pag impliminta ng balaod. Yang Bangsamoro Police Force na Responsible yan sang Central Government, sang Bangsamoro Government, aw ilabi da adi sang Kumonidad na paga silbiyan nan. Yang Basic law maga provide ng establishment sang police force adi sang Bangsamoro aw Pamakayd sang policing. Yang Justice System kaylangan na matigson yang tindog adi sang maniki na pamaagi para ka iwasan yang bayolinti na conflict. Yang Bangsamoro Government kaylangan mag impliminta ng Sajahatra Bangsamoro, socio economic impact na programa na ha-om sang kadakuwan na plano para sang pag likay sang pyaga lawng na imbalance economic growth aw mga infrastructures adi sang community ng Bangsamoro. Yang Bangsamoro Government kaylangan mag pakita ng kanan paningkamot para ma istablisar yang kalinaw aw mawa yang allok, pansarili na kallini, aw committed adi sang magkadayg aw pag paindog sang mga katungod ng kada uman isa.
10
BTC Primer_Kagan.indd 10
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
6/12/2014 12:23:07 AM
BBL
Uno pag lihok ng Justice system law adi sang Basic Law?
Kariko ng mga kawtawan na awn kanan free na Basic Right para maka pasibaw ng kanan mga hinanaing adi sang balaod. Gawas pa na maga enjoy silan ng Constitution ng Pilipinas awn pay kanilan pansarili na provide institution adi sa Bangsamoro. Yang formal na pag impliminta ng Sharia justice system aw yang pag pa palapad pa ng kanan area na a operasyonan, yang kanan jurisdiction, na amaka fucos gayd adto sang mga muslims.
BBL
31
32
Aw makaya pa, yang Basic Law amaka atag pa ng mga institute measures para ma improve pa yang local civil courts. Pyakaydagan ng yang mga resedinte sang Bagsamoro puwedi dumangop adto sang local courts aw yang mga muslims adto sang sharia courts.
Yang Basic Law uman yaga addat sang indigenous people sang mga alternative na mga pamaagi mawnono nilan pag sulbad yang kanilan mga dispute.
BBL
Uno-uno yang mag katongod ng indigenous people adi sang Bansamoro?
Yani na mga otaw sunad da na yanag uya adi sang Bangsamoro sikon pa sang pagpanakop ng mga dayohan ningawn. Yang Bangsamoro Ya atag kanilan ng kanilan sarili na identity, yang mga kanilan mga pamilya aw mga katupowan malaya silan sang kanilan identity. Under basic Law yang kanilan mga katungod aw tradition na e rispitowan.
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Kagan.indd 11
Kariko naton yaga enjoy ng Basic right under Philippines Constitution, yang Basic Law aw International human right conventions. Way otaw adi sang Bangsamoro na a discreminiton sabap sang kanan edad, class, gender, kagaga, katupowan, political aw religious affilation. Yang Basic Law yaga garantiya ng mga katungod ng uman isa, kung awn legal na documento aw buko ng panlimbong (fraud) yang kanan Property na ipanag tumonan, way kanan dapat akallok.
BBL
Yang Basic Law yaga addat sang mga Indiginous people sang kanilan mga pamaagi sang pag resulba ng dispute pinaagi sang kanilan Tribal laws, aw traditional laws.
33 34
Uno-uno yang mga katungod ng yamanagtumon ng land ownership na buko ng mga bangsamoro adi sang ikasakopan ng Bangsamoro?
Uno da yang amahitabo aw yang Bangsamoro yamakapanaw sang kanan pag uya ng di ng makatarunganon?
Tangod na property, kaylangan e recognize aw a respitowan. Tinod na pakipaglaban ng mga Bangsamoro isa da sidto yang din ng makatarunganon na pagkamang ng mga kanilan teritoryo aw mga ipanagtumonan na mga kabtangaan. Yang sunad na panagtumon ng kanilan mga lupa dapat a acknowledged. Kung yang pagbarik sidto sang original na di jud amaposible, yang Central Government aw yang Bangsamoro Government maanap ng mga pamaagi mawnono matubag idto na problema na amaka solbad aw amaka barapantag, amaka benepisyo sang mga bangsamoro.
11
6/12/2014 12:23:07 AM
35 BBL Isa ako na lumolupyo sang Bangsamoro areas,uno yang akatabang ko?
Una, kamang ng korik na impormasyon aw study aw sabota yang issues. Awn mga kagaw’ na mga impormasyon, malisyos, mga kunokuno gayd, mga sarili gyd na mga idea, ignorance, aw mga antap gayd na mga storya na amaka atag ng division aw kapaso ng emosyon. Tabya ayaw sidto pag panginto dayon: kun di, basa dayon o anap ng reliable source na information materials magunawa ng karatas, aw pag active pag participate sang mga katipon kung wayn payaga hisgutan aw pyaga kunsolta yang magkadyag aw atag kaw ng prangka na usip aw concern sang kanmo gusto katigaman. Ikaduwa: Tabang kaw mag pasampay sini na Basic Law sang kanmo mga pamilya, mga amigo, aw pasampayan mawnono e atagan na Basic Law anapan ng pamaagi para matangko yang long Conflict aw violence. Sang mapayapa aw maturangod na framework aw socio-economic development sang Bangsamoro region. Ikatlo: Kung mapasa da adto sa Congress yang Basic Law tabya tabang kaw mag suporta, mag pa awn kaw ng nga advokasiya, meetings, sulat, or adi sa social media,aw awn kanmo organization pag initiative maka awn ng assembliya para mapa sampay sang Congress yang statement ng manog na suporta sang Basic law. Ika upat: Pagdatong ng Plibisito lugwa kaw aw dasiga yang kadaghanan na bumoto ng “YES” sang Basic Law.
36 BBL Magunawa ko na yaga uya sa Manila awn bay kanak role?
Od: Kinahanglan ipasampay ta sang katibokan ng mga kawtawan na upod kita sang pag anap ng Bonna na sulosyon sang problema aw conflict adi sa Mindanao. Yang tibok nasod ng Pilipinas e unggat na somoporta sang Basic Law na yama mugna sikon sang Peace Process aw Manginaw pa ng madjaw pa na mga pamaagi sa ngan ng kalinaw. Undangan ta yang pag storya aw pag domdom ng mga negatibo makapantag sang layn na pamalaod aw layn na relihiyon para masambok kita na sangka nasod da. Atarikodan ta yang kanaton pagka bidabida, yang kanaton bias na mga domdoman, mga duda. Aw mga kina-iya na yaga paka atag ng domdoman na mangkat, kundi ma fucos kita sang kanaton mga problema. Kaylangan matoto da kita sang yaga bidabida na mga costums, traditions, aw bidabida na tribo ng mga indigenous na mga otaw sa Mindanao. Pantag uman adi sang Qur’an na yang kanan mga indiwan na halos yaga ka pareho da adi sang indowan ng Bibliya. Para ma inang na malinaw aw progresebo na Modern Philippines, Diskobriyon ta sang kanaton mismo mga sarili na kawasa kita sang bidabida na mga kultura na awn kanaton mismo sa sod ng kanaton pag-uya.
12
BTC Primer_Kagan.indd 12
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
6/12/2014 12:23:07 AM
37 BBL Uno yang amainang ng mga social institution?
Skwelan, Simban, Masjid, aw Media sang mga lugar puwedi awnon yang mga dialogo, pag pasabot sang Basic Law. Yang mga Studyante puwedi mag pasibaw ng dakuwa na pagpaka bana’adi sang Bangsamoro suporta sang kalambo-an ng kanaton nasod. Sang kanilan mga Subject magunawa ng Social Studies, Political Science, Economics, Rural aw Urban na plano. Trade aw komersyo, Islamic Banking, Agricultural aw Fisheries na mga Produksyon. Sang nga kawtawan aw sang International Na Papagidag. Yang mga Religious Leader amakatag ng madjaw na pagpasampay adto sang mga miskinan, pagpasabot sang mga piga depirensyan aw pag sabot sang mga kabonna aw kina-iya na kanilan ipangindo adi sang Modern na Donya.
Atagan ta ng Lugar Yang Kalinaw. Solbadon ta yang mga Piga di perinsyan ng Pinaka pobre na mga Otaw sang kanaton Banwa. Inagad naton Gyapon silan sang sod ng kanaton Pag uya. Maga pakita kita ng di gayd adi sang Pyaglawngan ta kundi isa kita na example sidto. Sang Pyaglawngan pa na yang Final na Kalinaw ama awn gayd sang Bobay aw Osog na iyan sang Katuridan.
Batyawnun makapantag sang Bangsamoro Transition Commission aw sang Bangsamoro Basic Law
BTC Primer_Kagan.indd 13
13
6/12/2014 12:23:07 AM
BTC Primer_Kagan.indd 14
6/12/2014 12:23:07 AM
Hon. Abdulla Camlian An alternate member of the MILF Peace Panel since 2010, Camlian has been an erstwhile member and later Chairman of the MILF Technical Committee. He finished BS Military Science in 1965 in the Cairo Military Academy. Camlian hails from Basilan and is of Sama-Bangingi-Tausug descent.
Hon. Hussein Muñoz A native of Davao Oriental, Muñoz is a graduate of AB Political Science at the University of Mindanao in Davao City. He is the Deputy Chief of Staff of the Bangsamoro Islamic Armed Forces and is a respected Base Commander. Also known as “Sonny Davao,” he is fluent in English ang Tagalog, as well as in Maguindanaon, Tausug, and Bisaya. Muñoz hails from Lupon, Davao Oriental.
Hon. Pedrito eisma Eisma is a prominent figure in local Basilan media and has been recognized twice as an Outstanding Municipal Councilor, being an awardee of the Gawad Parangal ng Bayan in 1999 and the Excellence in Public Service Award in 2000. Eisma has the distinction of authoring the resolution which led to the conversion of the municipality of Isabela into a component city. He finished his Bachelor of Law at Silliman University. Eisma is a Roman Catholic and is a native of Basilan.
Hon. raissa Jajurie Jajurie is a Tausug and hails from Jolo, Sulu. She obtained her Political Science degree from the Ateneo de Manila University and then finished Law at the University of the Philippines in 1994. She has worked with marginalized sectors and identities even while in college, and then moved on to full-time human rights lawyering after passing the bar in 1995, working specifically on issues of workers, women, and later on, on peace in Mindanao, indigenous peoples, and the Moros. She sits in the Board of Consultants of the peace panel of the MILF.
Hon. said shiek Shiek was the head of the MILF Coordinating Committee on the Cessation of Hostilities. He finished his degree in Secondary Education at the Lanao National College and practiced his teaching profession in the province. Shiek is Maranao by ethnicity.
Hon. Asani Tammang Tammang is a proud son of the town of Panamao in the Province of Sulu. He came from a humble yet respected family of the municipality and became one of the most outstanding trial lawyers of the province. He served as an Assistant Provincial Prosecutor before he was elected to the House of Representatives for three consecutive terms during the 9th, 10th, and 11th Congresses.
Hon. fatmawati salapuddin Salapuddin is a peace advocate and have worked in the area of peacemaking in the civil society sector before serving as the Director of the Bureau of Peace and Conflict Resolution under the National Commission on Muslim Filipinos since 2010. She also served as a member of the Consultative Assembly of the Southern Philippines Council for Peace and Development (SPCPD), the transition mechanism of the 1996 Final Peace Agreement with the MNLF. Salapuddin is a native of Sulu.
Hon. froilyn Mendoza Mendoza is a Teduray who hails from South Upi, Maguindanao. She was a member of the all-women contingent of the Civilian Protection Component of the International Monitoring Team. She obtained her degree in Bachelor of Science in Agriculture from the University of Southern Mindanao in Kabacan. She was the advocacy specialist of the Institute for Autonomy and Governance for the empowerment of Indigenous Peoples in the ARMM. She is one of the founding members of the Teduray Lambangian Women’s Organization, Inc.
Bangsamoro Transition Commission BangsamoroTC
www.bangsamoroonline.com
Para sang pagsubmitar, mga proposal, aw sang mga kallini ipasampay na ipangkadomdoman adto sang BTC, paki-kontak sang BTC-secretariat pinaagi sang kanilan e-mail
btc.secretariat@mail.com Mobile Number
(+63) 916 440 6783 Communications Group
comgroup.btc@gmail.com atawa ka paki-surat sang address na iyan adi sa baba: Cotabato City, Philippines 9600
Para makaawn nang sarili na kopya sini na basahon sang basa nang English, Tagalog, Cebuano, Maranao, Maguindanaon, Teduray, Kagan, aw Sinug o dugang impormasyon makapantag sini, bisitay yani na official website: www.bangsamoroonline.com