Ang Praymer sa
Bangsamoro Transition Commission ug sa
Bangsamoro Basic Law C E B U A N O Pag-imprinta gui-suportahan sa
PEBRERO 2014
BANGSAMORO TRANSITION COMMISSION
MEMBERS’ PROFILES
The Transition Commission (TC) was created by virtue of President Benigno Aquino III’s issuance of Executive Order 120 in December 2012. It is mandated to draft the Bangsamoro Basic Law provided for in the Framework Agreement on the Bangsamoro (FAB) that was signed by the Government of the Philippines (GPH) and the Moro Islamic Liberation Front (MILF) in October 2012.
Hon. Mohagher Iqbal
Hon. Maulana Alonto
CHAIRMAN
DEPUTY CHAIRMAN
Iqbal is a Maguindanaoan from Datu Odin Sinsuat, Maguindanao. He obtained both his Bachelor’s and Master’s degrees on Political Science from the Manuel L. Quezon University. He served the MNLF and MILF in various capacities. Currently, he is a member of the MILF Central Committee, sitting as chair of its Committee on Information, as well as Chair of its Peace Negotiating Panel since July 2003. He was nominated by the MILF as head of the Bangsamoro Transition Commission.
A writer and activist from Lanao del Sur, Alonto joined the MNLF as a young Moro student and fought against the Marcos dictatorship as head of information and propaganda of the Northern Mindanao Regional Revolutionary Committee (NMRC). In 2000, he joined the MILF Peace Negotiating Panel as member of its Technical Committee when peace negotiations were held in Tripoli, Libya. In 2003, he was elevated to full panel membership. He is also a member of the MILF Central Committee.
Hon. Akmad Sakkam
Hon. Johaira Wahab
DEPUTY CHAIRMAN
FLOOR LEADER
Sakkam, a lawyer, has a built a distinguished career in Diplomatic Relations. He served as Ambassador to three Islamic states within a period of nearly two decades—to Iraq from 1986 to 1992; to Bahrain from 1994 to 1999; and to Oman from 1999 to 2003. Sakkam is a recipient of the Presidential Award of Merit given by former President Cory Aquino for his “outstanding service to the country in the safe evacuation of Filipino workers in Kuwait and Iraq during the first Gulf War of 1991.” Sakkam is a Muslim and a native of Sulu.
Hon. Timuay Melanio Ulama An Indigenous Peoples (IP) Consultant of the MILF, Ulama is a Teduray leader who heads the Organization of Teduray and Lambangian Conference. He finished BS Agronomy in Upi Agricultural School in 1986 and took his Master’s degree in Public Administration at the Notre Dame University. Ulama hails from Upi, Maguindanao.
Wahab is from Maguindanao and is the youngest member of the Transition Commission. She obtained her Bachelor’s degree in Philosophy, minor in Psychology at the University of the Philippines - Diliman (magna cum laude) in 2005 and her Law degree (Juris Doctor) at the same university in 2009. She is a member of the board of Nisa Ul Haqq Fi Bangsamoro and sits as a member of the International Advisory Group of Musawah. She was head of the legal team of the Government Peace Panel from July 2010 until her appointment in the Commission.
Hon. Talib Abdulhamid Benito A practicing Shari’ah lawyer, Benito is former Dean of the King Faisal Center for Islamic, Arabic, and Asian Studies at the Mindanao State University in Marawi City from 2008 to 2012. He is a long-standing member of the Philippines Shari’ah Bar since 1985 and has served as a legal researcher and professor, specializing in Muslim Procedural Law and Muslim Law of Personal and Family Relations. Benito is Maranao by ethnicity.
Hon. Ibrahim Ali Ali is a regular member of the Central Committee of the MILF and has been with the organization since the 1970s. He was educated in the Kingdom of Saudi Arabia, studying at the Arabic Language Institute of the King Abdul Aziz University and at the College of Islamic Law at Ummol Qura University, among others, in Mecca. He was Director at the Kutawato Islamic Institute in Cotabato City in 1989-1993 and a member of the Darul Ifta of the MILF and a permanent member of the Board of Trustees of Hayatol Ulama of the Philippines.
Ang Praymer sa
Bangsamoro Transition Commission ug ang
Bangsamoro Basic Law c e b u a n o
Pag-imprinta gui-suportahan sa
pebrero 2014
Credits Photos of Commissioners and their profiles are courtesy of the Office of the Presidential Adviser on the Peace Process. www.opapp.gov.ph
Layout & Design
Ryan G. Palacol AX Digital Palette Designs E: rgpalacol@yahoo.com M: +63 927.654.4785 W: http://www.axdpdesigns.com
Mensahe Gikan sa Chairman
I
sip Chairman sa Bangsamoro Transition Commission (BTC), akong dakung dungog nga mo paambit sa publiko niining Praymer sa Komisyon ug sa Bangsamoro Basic Law (BBL).
Kining Praymer naglakip sa mga tubag sa kumon nga mga pangutana mahitungod sa BTC ug sa BBL sa media, “fora”, ug mga pag konsulta sa publiko nga gihimo sa BTC sa pagkakaron. Kining Praymer nga gihubad sa lain laing mga sinultihan gi disenyo aron pagpaabot niini dili lamang sa mga lideres ug mga magbabalaod kundi hasta usab sa mga “grassroots communities” nga maoy nakatagamtam sa kagubot ug kalinaw sa Mindanao. Ang pagpamantala niining Praymer maoy buhing saksi sa atong pasalig sa paghimo sa proseso sa pagpanday sa BBL nga “transparent” ug adunay paglambigit sa lain laing mga panglantaw sa mga stakeholders. Akong giawhag ang tanan pag hisgot niining Praymer ug pagtabang pag paambit niini sa daghang mga tawo. Basta aduna la’y daan nga pagpahibalo sa BTC Communications Group, mahimo ang mga institusyon ug organisasyon sa pagpamantala pag usab niining Praymer para madistribute ngadto sa publiko. Aron ma download ang Praymer sa English, Tagalog, Cebuano, Tausug, Maranao, Teduray ug Maguindanao, palihog lamang ug adto sa www.bangsamoroonline.com Nagkahiusa sa atong panglantaw sa kalinaw, magpadayon kita isip usa ka katawhan!
Hon. Mohagher Iqbal Chairman Bangsamoro Transition Commission
Table of Contents 1.
Unsa ang Bangsamoro Transition Commission (BTC)?
4
2.
Kinsa ang mga miyembro sa Bangsamoro Transition Commission?
4
3.
Unsa ang mga Prinsipyo nga gisagop sa BTC sa pagpanday sa Basic Law?
4
4. Gui-unsa nga kining mga prinsipyo mahipatik sa mga balaod ug pamaagi sa BTC?
5
5. Unsaon sa BTC pagpanday sa Basic Law?
5
6. Kon aprobahan na sa Kongreso ug sa Presidente ang Basic Law, mahimo ba kini nga epektibo dayon?
5
7. Unsa ang importansya sa pag-aproba sa Basic Law pinaagi sa plebisito?
5
8. Unsaon pag-andam sa katawhan alang sa plebisito?
5
9. Kinsa ang mga mosalmot sa plebisito?
5
10. Posible ba nga ang mga lugar nga wala maapil sa lista maapil sa plebisito?
6
11. Igo na ba ang resolusyon o petisisyon sa diyes porsyento (10%) sa mga kwalipikadong mga botante aron maapil sa teritoryo sa Bangsamoro?
6
12. Unsa ang mahitabo pagkahuman sa ratipikasiyon o pag-aproba sa Basic Law?
6
13. Unsa ang mahitabo sa Autonomous Region of Muslim Mindanao (ARMM) inig kahuman sa pagpasa sa Kongreso ug pag-aproba sa katawhan sa Basic Law?
6
14. Inig ka mugna sa Bangsamoro, kinsa ang mo dumala sa gobyerno sa teritoryo?
6
15. Unsa ang mga katungdanan sa BTA?
6
16. Unsa ang Bangsamoro Basic Law?
7
17. Unsa ang mahitabo kon sa paghimo sa BBL, makit-an sa BTC nga adunay probisyon ang BBL nga dili haom sa Batakang Balaod o Konstitusyon sa Pilipinas?
7
18. Unsa ang kalambigitan tali sa Basic Law ug sa 1996 Final Peace Agreement?
7
19. Unsa ang bag-o nga Bangsamoro political entity?
7
20. Unsa ang politikal ug piskal nga awtonomiya?
7
21. Ngano nga importante ang tinud-anay ug mahinungdanon nga awtonomiya sa Bangsamoro?
7
22. Unsaon sa Basic Law pagdala ug kabag-ohan ug mahinungdanong awtonomiya ngadto sa Bangsamoro?
8
23. Unsa ang ministerial nga sistema sa pangagamhanan sulod sa Bangsamoro?
8
24. Unsaon pagbotar sa mga miyembro sa Bangsamoro Assembly?
8
25. Unsa ang tahas sa mga local government units (LGUs) sa ministerial system?
8
26. Giunsa sa Basic Law paghatag ug gahom sa Bangsamoro?
9
27. Aduna ba’y pondo ang Bangsamoro para sa pagpalambo sa kahimtang sa kinabuhi sa mga katawhan nga Bangsamoro?
9
28. Unsaon pagbahin ang mga kita gikan sa “exploration” ug paglambo sa kabtangan sa kinaiyahan (natural resoures) sa Bangsamoro?
9
29. Tungod kay aduna’y dugang nga pondo ug bahandi para sa Bangsamoro, unsaon pagsiguro nga adunay “transparency” ug “accountability” sa paggamit sa mga pondo?
10
30. Ang mga problema sa kalinaw ug seguridad makababag sa economikanhon nga kalamboan. Unsaon sa Basic Law pagtubag niini nga mga isyu?
10
31. Unsaon sa sistema sa hustisya sa Bangsamoro paglihok ubos sa Basic Law?
11
32. Unsa ang mga katungod sa dili Bangsamoro pagpanag-iya ug mga kayutaan sulod sa teritoryo sa Bangsamoro?
11
33. Unsa ang mga katungod sa mga Lumad o Indigenous Peoples sulod sa Bangsamoro?
11
34. Unsa’y kinahanglan buhaton kon adunay mga kaso diin ang Bangsamoro nawad-an ug katungod sa ilang mga kayutaan sa pamaagi ng dili husto?
11
35. Usa ako ka lumulupyo sa usa sa mga lugar nga mahisakop sa Bangsamoro,unsa’y akong mahimo aron makatabang?
12
36. Aduna bay papel para sa mga pareho nako nga nagpuyo sa Manila?
12
37. Unsa ang mahimo sa mga katilingbanong mga pundok o CSOs?
13
Bangsamoro Transitory Provisions Political Autonomy Transition Commission Basic Rights Culture
Justice
IP Matters
Security Matters
Fiscal Autonomy
Social Justice
BTC
Unsa ang Bangsamoro Transition Commission (BTC)?
Ang Bangsamoro Transition Commission, gitukod pinaagi sa Executive Order 120, usa ka pundok nga gisangunan sa pagpanday sa Bangsamoro Basic Law (BBL) para sa bag-o nga Bangsamoro political entity. Ang mga miyembro sa Komisyon maoy mag panday sa Bangsamoro Basic Law sumala sa gikasabutan nga “peace agreements” tali sa Government of the Republic of the Philippines (GPH) ug sa Moro Islamic Liberation Front (MILF). Isip gitahasan sa paggama sa BBL, ang BTC usab ang gitahasan nga mo-sugyot ngadto sa Kongreso ug sa mga tawo sa kabag-ohan sa 1987 Philippine Constitution, kon kini makita nga kinahanglan.
BTC
Kinsa ang mga miyembro sa Bangsamoro Transition Commission?
Adunay napulo’g lima (15) ka miyembro ang BTC diin tanan Bangsamoro ug gitudlo sa Presidente. Pito (7) ka mga miyembro ang gipili sa Gobyerno, samtang walo (8) ka miyembro, lakip na ang Chairman, gipili sa MILF. Sa napulo’g lima (15) ka miyembro, tulo (3) ka mga komyunidad ang guirepresentahan sa Komisyon: ang mga Muslim, ang mga Kristiyanos, ug ang mga Lumad o Indigenous Peoples (IPs).
4
Bangsamoro Transition Commission
BTC
Bangsamoro Basic Law
BBL
BTC
1
Unsa ang mga Prinsipyo nga gisagop sa BTC sa pagpanday sa Basic Law?
Ang BTC pagagiyahan, una sa tanan, sa mga mosunod nga mga prinsipyo: Una: Ang BTC molihok isip usa ka lawas nga aduna’y hiniusang panglantaw alang sa kalinaw ug kauswagan sa rehiyon sa Bangsamoro, nga nahipatik sa Basic Law, base sa Framework Agreement ug Annexes nga gikasabutan sa GPH ug MILF.
2
3
Ikaduha: Ang BTC mao ang mo-enganyo sa popular nga partisipasyon sa paghimu sa Basic Law pinaagi sa “public hearings” o pagdungog sa publiko ug konsultasyon aron masiguro nga mahiapil ang mga kahingawa ug makakuha ug suporta sa balaod gikan sa mga stakeholders. Ikatulo: Ang Basic Law maghatag ug benepisyo sa tanang katawhan sa Bangsamoro, sama sa mga Muslim, mga Kristiyanos, mga Lumad o Indigenous Peoples ug mga residente nga nahisulod sa teritoryo sa Bangsamoro.
Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
BTC
Gui-unsa nga kining mga prinsipyo mahipatik sa mga balaod ug pamaagi sa BTC?
Ang mga balaod sa BTC nagaingon nga ang Commission maningkamot pag-desisyon pinaagi sa “consensus” bahin sa mga “substantive issues”, susama sa mga unod sa Basic Law. Aron sa pagdasig sa popular nga partisipasyon, ang BTC mokonsulta sa mga lokal nga mga lider sa mga gisugyot nga mga katilingban sa Bangsamoro, ug usab sa mga eksperto gikan sa laing nasod. Ang BTC muawhag ug makipagtambayayong sa mga “civil society organizations”o NGOs para motabang sa paghatag ug impormasyon ngadto sa nagkalainlaing mga komunidad.
BTC
Kon aprobahan na sa Kongreso ug sa Presidente ang Basic Law, mahimo ba kini nga epektibo dayon?
BTC
4
5
6
Unsa ang importansya sa pag-aproba sa Basic Law pinaagi sa plebisito?
Ang pag-aproba sa mga tawo pinaagi sa usa ka plebisito makahimo sa Basic Law nga epektibo. Kini mag matood nga ang Basic Law mao ang “fundamental” nga balaod sa Bangsamoro.
BTC
Unsaon pag-andam sa katawhan alang sa plebisito?
Ang plebisito usa ka lakang alang sa “selfdetermination”, diin ang mga katawhan nga Bangsamoro ug ang mga lumulupyo sa guisugyot nga mga lugar sa sulod sa Bangsamoro makapili kon sila motugot ba o dili sa Basic Law nga maoy modumala sa ilang kinabuhi nga politikanhon, sosyal ug ekonomikanhon. Ang mga tawo kinahanglan makasabot ug moapil sa mga panag-hisgot hisgot kabahin sa mga probisyon sa Basic Law, aron nga sila makahimo ug insakto nga disisyon sa panahon sa plebisito. Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
Ang BTC nagatukod ug lima (5) ka mga komitiba nga magpanday sa mga probisyon sa Basic Law. Kini ang mga komitiba sa 1) Political Autonomy 2) Fiscal Autonomy 3) Justice and Security Matters 4) Basic Rights, Culture, Social Justice and Indigenous Peoples 5) Transitory Provisions, Amendments, Revisions and Miscellaneous Matters. Duha (2) usab ka managlahing komitiba ang gitukod, nga mao ang Coordinating Committee ug ang Committee on Constitutional Amendments.
Dili. Aduna pa’y usa ka katapusang lakang nga mao ang plebisito aron paghatag sa katawhan ug katungod sa pagpili kon ila bang dawaton o dili ang Basic Law pinaagi sa usa ka “popular referendum” o pagpangutana sa katawhan.
BTC
Unsaon sa BTC pagpanday sa Basic Law?
7
8 9
BTC
Kinsa ang mga mosalmot sa plebisito?
Ang mga rehistradong botante sa mga mosunod nga lugar maoy moapil sa plebisito: a. Ang lugar pagkakaron sa Autonomous Region in Muslim Mindanao: b. Ang munisipyo sa Baloi, Munai, Nunungan, Pantar, Tagoloan og Tangkal sa probinsya sa Lanao del Norte ug ang tanang mga barangay sa munisipyo sa Kabacan, Carmen, Aleosan, Pigkayawan, Pikit ug Midsayap nga nibotar pag-apil sa ARMM niadtong plebisito sa 2001; c. Ang mga siyudad sa Cotabato ug sa Isabela; d. Tanang mga kalakbit nga lugar nga aduna’y resolusyon guikan sa lokal nga pangagamhanan o petisyon sa dili moubos sa diyes porisyento (10%) sa mga kwalipikadong botante sa lugar nga nangayo sa ilang pag-apil sa panahon nga dili moubos duha ka bulan bag-o himoon ang plebesito para sa Bangsamoro Basic Law.
5
BTC
Posible ba nga ang mga lugar nga wala maapil sa lista maapil sa plebisito?
Oo. Ang mga lugar nga kalakbit ug gawas sa “core” nga teritoryo diin aduna’y igo nga populasyon sa Bangsamoro pwede nga bisag unsang orasa moapil sa teritoryo apan sa petisyon guikan sa dili moubos diyes porsiyento (10%) sa mga residente ug aprobado sa mayorya sa kwalipikadong botante sa usa ka plebisito. BTC
Unsa ang mahitabo pagkahuman sa ratipikasiyon o pag-aproba sa Basic Law?
Ang mga probinsiya, siyudad, munisipyo ug barangay diin ang mayorya sa mga botante mi-uyon sa Basic Law mahimo nga mahisakop sa Bangsamoro isip ang politikal nga “entity” nga mopuli sa ARMM. BTC
Inig ka mugna sa Bangsamoro, kinsa ang mo dumala sa gobyerno sa teritoryo?
Inig ka aproba sa katawhan sa Basic Law pinaagi sa usa ka plebisito, ang Bangsamoro Transition Authority (BTA), isip “interim” nga gobyerno, mao ang mohupot sa gahum sa pagdumala ug magsiguro nga magpadayon ang pagpadagan sa gobyerno sulod sa teritoryo sa Bangsamoro. Ang BTA maoy mo organisar sa byurukrasya ngadto sa mga husto nga institusyon sa pag gobyerno ubos sa usa ka sistema nga “ministerial”. Ang pinakaimportanteng considerasyon mao ang pagpaniguro nga ang serbisyo publiko dili maundang; ang mga serbisyo alang sa kahimsog sa panglawas ug seguridad dili mahiagom sa kakulian. Ang organisasyon ug komposisyon sa BTA iapil sa Basic Law. Ang mga miyembro niini gitudlo sa Presidente. Kini pangunahan sa MILF. Ang “ministerial system” ug “cabinet system” pagasugdan inig kahiluna sa BTA.
6
BTC
10 11
12
13
14
15
Igo na ba ang resolusyon o petisisyon sa diyes porsyento (10%) sa mga kwalipikadong mga botante aron maapil sa teritoryo sa Bangsamoro?
Dili. Ang resolusiyon o petisyon sa diyes porsyento (10%) sa mga kwalipikadong botante alang lamang sa tumong nga mahiapil sa plebisito. Ang pabor nga boto sa mayorya sa mga rehistrado nga botante sa plebisito kinahanglan gihapon para sa usa ka teritoryo mahiapil sa Bangsamoro.
BTC
Unsa ang mahitabo sa Autonomous Region of Muslim Mindanao (ARMM) inig kahuman sa pagpasa sa Kongreso ug pag-aproba sa katawhan sa Basic Law?
Inig kahuman sa pagpasa sa Kongreso ug pag-aproba sa katawhan sa Basic Law, nga maoy magatukod sa Bangsamoro, ang ARMM dili na magpadayon ug maabolish na. Apan, adunay mga pamaagi nga ibutang sa Basic Law alang sa pag-tangtang sa ARMM, pag-undang sa serbisyo sa mga nagtrabaho sa ARMM nga isa-konsiderar ang mga balaod sa Civil Service, ug ang pag balhin sa mga kabtangan ug katigayonan sa ARMM ngadto sa gobyerno sa Bangsamoro.
BTC
Unsa ang mga katungdanan sa BTA?
Ang BTA magabuhat sa mga katungdanan isip “interim” nga gobyerno sa Bangsamoro hangtod sa eleksyon ug paglingkod sa mga miyembro sa Bangsamoro Assembly ug pagmugna sa Bangasamoro Government inig kahuman sa usa ka eleksyon sa tuig 2016.
Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
BBL
Unsa ang Bangsamoro Basic Law?
Ang Bangsamoro Basic Law mao ang balaod nga musakop sa Bangsamoro political entity. Pinaagi niini, mamugna ang Bangsamoro Government, ma-lista ang iyang mga gahom, ug mahan-ay ang iyang istruktura.
BBL
BBL
16 17
Unsa ang kalambigitan tali sa Basic Law ug sa 1996 Final Peace Agreement?
Ang Basic Law gitukod pinaagi sa mga ginansiya nga nakuha gikan sa 1996 Final Peace Agreement. Gani, ang Annex mahitungod sa Power Sharing nagkanayon nga ang BTC modawat sa mga rekomendasyon gikan sa proceso sa pagtuki o rebyu sa 1996 Final Peace Agreement sa posibleng pag apil niini sa Basic Law. Gipanghinaot nga ang Basic Law mopatim-aw sa mga pangandoy sa mga katawhan sa Bangsamoro, ug usab sa uban pang mga lumulupyo sa rehiyon. Ang Basic Law magabatbat sa bag-o nga politikanhon, pinansyal, ekonomik, komersyal, “ethnic” ug administratibong imprastraktura alang sa pagkabot sa kalinaw ug paglambo sa kadaghanan nga mga katawhan diha sa Bangsamoro.
Ngano nga importante ang tinud-anay BBL ug mahinungdanon nga awtonomiya sa Bangsamoro? Ang tinud-anay ug mahinungdanon nga awtonomiya motugot sa Bangsamoro nga motubag sa dugay nang mga problema sa inhustisya, kapobrehon, ug sosyal ug politikanhon nga marginalisasyon tungod sa mga institusyon, mga balaod, mga polisiya nga wala mosibo sa panginahanglan, yangongo, kinaiya ug mga kasinatian sa mga Bangsamoro. Ang tinuod nga awtonomiya maghatag sa mga katawhan sa paggamit sa ilang katungod sa “self determination” alang sa pag ugmad sa mga politikanhon nga institusyon ug proseso, ug sa ilang mga material nga recursos, samtang nagamping sa ilang mga kabilin sa kultura, values o mga guihatagan ug bili ug mga tradisyon. Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
Unsa ang mahitabo kon sa paghimo sa BBL, makit-an sa BTC nga adunay probisyon ang BBL nga dili haom sa Batakang Balaod o Konstitusyon sa Pilipinas?
Ang BTC gihatagan ug gahom nga mosugyot sa kongreso ug ngadto sa mga tawo ug mga kabag-ohan sa Batakang Balaod sa Pilipinas, kon makita sa BTC nga kini kinahanglan.
18 BBL
19
Kini nagalangkob sa mga katawhan, gobyerno ug teritoryo sa rehiyon nga magpabilin nga parte sa Republika sa Pilipinas. Kini adunay kaugalingon nga sistema nga politikanhon, ekonomikanhon ug sosyal nga uyon sa kinabuhi ug kultura sa mga katawhan nga Bangsamoro. Kini makatagamtam ug awtonomiya nga politikal ug piskal. BBL
20
21
Unsa ang bag-o nga Bangsamoro political entity?
Unsa ang politikal ug piskal nga awtonomiya?
Ang politikal nga awtonomiya nagpasabot nga gamay lang ang panghilabot sa Pangagamhanang Sentral sa pagdumala sa rehiyon ug nga ang mga katawhan nga Bangsamoro hatagan ug dugang pang kagawasan sa pag desisyon unsaon pagpadagan sa ilang kahimtang. Ang piskal nga awtonomiya nagpasabot nga ang Bangsamoro hatagan sa kagawasan sa pagkab-ot sa ilang kaugalingon nga kahinguhaan ug sa paghan-ay sa ilang galastu-on ug pondo sumala sa ilang panginahanglan. Ang political ug piskal nga awtonomiya magagiya sa mga Bangsamoro nga mamahimong adunay salig ug abilidad sa pagsuporta sa ilang kaugalingon.
7
BBL
Unsaon sa Basic Law pagdala ug kabag-ohan ug mahinungdanong awtonomiya ngadto sa Bangsamoro?
Adunay usa ka espesyal nga relasyon tali sa Pangagamhanang Sentral ug sa gobyerno sa Bangsamoro nga gihulagway isip “asymmetric”. Ang Framework Agreement ug ang mga Annexes niini naghatag sa Bangsamoro ug gahom pinaagi sa iyang Basic Law pag-himo ug pag administer sa usa ka “ministerial” nga sistema sa pang gobyerno, pagbahin-bahin sa gahom, pagbahin-bahin sa bahandi gikan sa kinaiyahan, ang proseso sa “normalisation”, paggahin sa pagbag-o ug mga pamaagi niini, ug piskal nga awtonomiya nga gamay lamang ang panghilabot sa Pangagamhanang Sentral. BBL
BBL
22
23
Ang mga pribilihiyo nga natagamtam na sa mga LGUs ubos sa mga nasamdang mga balaod dili mokubos, gawas kon kini usbon, bag-ohon, o ma-reporma alang sa katuyoan sa “good governance” o maayong pagdumala ubos sa probisyon sa mamahimong Bangsamoro local government code o balaod sa pagdumalang lokal.
Ug usab, adunay himoong usa ka Konseho sa mga Lider sa Bangsamoro (Council of Leaders) nga apilan sa Chief Minister, provincial governors, mga mayor sa mga syudad, ug mga representante sa lain lain nga mga sektor.
Sa ministerial nga pang gobyerno, ang Bangsamoro Assembly dili lamang makahimo ug mga balaod ug polisiya, kon dili usab pag implementar niini pinaagi sa iyang gabinete. Ang law-making power o gahum sa paghimo ug balaod ug ang executive powers o gahum sa pagdumala ug pag implementa sa balaud sa gobyerno isangon sa Asembliya sa Bangsamoro. Ang gabinete sa Bangsamoro pagalangkuban sa Chief Minister, Deputy Chief Minister, ug uban pang mga ministro nga kinahanglan motrabaho sa mga buluhaton sa gobyerno. Ang Chief Minister botaran sa mayorya sa mga miyembro sa assembly ug maoy magahupot sa gahum sa pagdumala. Ang Chief Minister maoy motudlo sa Deputy Chief Minister gikan sa mga na botohan nga mga miyembro sa assembliya ug sa uban pang mga ministro, kinsa ang kadaghanan magagikan sa mga miyembro sa assembliya.
Unsa ang tahas sa mga local government units (LGUs) sa ministerial system?
Pinaagi sa prinsipyo sa “subsidiarity”, ang mga desisyon himoon sa angay nga “level” aron masiguro ang “public accountability” ug “transparency”, ug alang sa konsiderasyon sa “good governance” o maayong pagdumala ug sa kaayohan sa tanan. Ang Basic Law magdasig ug pagsinabtanay sa mga lain lain nga mga ahensiya nga pampubliko sulod sa Bangsamoro.
Unsa ang ministerial nga sistema sa pangagamhanan sulod sa Bangsamoro?
BBL
24
25
Unsaon pagbotar sa mga miyembro sa Bangsamoro Assembly?
Ang Basic Law maghimo sa sistema sa paggahin ug pagbahin sa mga lingkuranan sa Asssembliya alang sa representasyon sa mga nagkalain laing sektor ug grupo. Ang Basic Law magpalutaw sa mahinungdanong papel sa mga partido nga politikal nga adunay tinud-anay nga mga prinsipyo ug mga plataporma sa pagbarog kabahin sa mga isyu sa pang gobyerno nga adunay epekto sa mga tawo.
Ang gobyerno sa Bangsamoro adunay gahom sa pag-angay sa iyang kaugalingong katungdanan sa mga gimbuhaton sa local government units (LGUs).
8
Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
BBL
Giunsa sa Basic Law paghatag ug gahom sa Bangsamoro?
Ang Basic Law, uyon sa Annexes sa Power Sharing, klaro nga mobahig bahig sa gahom tali sa Bangsamoro ug sa Pangagamhanang Sentral. Ang gobyerno sa Bangsamoro adunay eksklusibo nga mga gahom nga iyang magamit sulod sa teritoryo. Ang Pangagamhanang Sentral maghawid ug mga reserba nga gahom. Apan, ang Pangagamhanang Sentral ug ang Bangsamoro Government mag ambit sa pipila ka “concurrent powers” o mga gahom na sila pareho mag hawid sa sulod sa Bangsamoro.
BBL
Unsaon pagbahin ang mga kita gikan sa “exploration” ug paglambo sa kabtangan sa kinaiyahan (natural resoures) sa Bangsamoro?
Ang abot gikan sa mga “exploration”, paglambo ug “exploitation” o panamastamas sa tanan nga mga kabtangan sa kinaiyahan (natural resources) sulod sa Bangsamoro bahinon sumala sa mga mosunod: a. Ang mga mineral nga dili metal sama sa balas, bato, graba ug uban pang mga naggikan sa “quarry” sa sulod sa Bangsamoro, ang tanang kita alang lamang sa Bangsamoro ug sa iyang mga local government units o mga local na gobyerno. b. Ang mga mineral nga metal sulod sa Bangsamoro, 75% ang muadto sa Bangsamoro ug ang 25% muadto sa Pangagamhanang Sentral. c. Ang mga “fossil fuels” sama sa petroleum, natural gas, coal ug uranium, adunay patas nga pagbahin sa abot tali sa Pangagamhanang Sentral ug sa gobyerno sa Bangsamoro. Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
BBL
26
27
Aduna ba’y pondo ang Bangsamoro para sa pagpalambo sa kahimtang sa kinabuhi sa mga katawhan nga Bangsamoro?
Ang Basic Law magagahin ug dugang nga pondo alang sa Bangsamoro. Gawas pa sa mga buhis nga gi kolekta sa ARMM, ang Bangsamoro mahimo usab nga mo kolekta ug capital gains tax, estate tax, documentary stamp tax and donor’s tax. Ang tanang kita gikan sa maong mga buhis mamahimong apil sa kaban sa Bangsamoro. Gikan sa mga buhis ug balayranan nga nasyonal nga nakolekta sulod sa Bangsamoro, 75% muadto sa Bangsamoro ug 25% muadto sa Pangagamhanang Sentral.
28
Ang dakung awtonomiyang piskal hatagan ug kasiguroan pinaagi sa “automatic” nga paggahin ug pondo ug paghatag sa kada tuig nga”block grant transfer” gikan sa Pangagamhanang Sentral. Usa ka “Special Development Fund” ang usab ihatag gikan sa Pangagamhanang Sentral alang sa rehabilitasyon ug kaugmaran. Ang Bangsamoro adunay katungod sa pag utang o pag hula ug pondo sa mga bangko nga gobyerno o pribado ug mga institusyon nga nagapahulam, gawas kung kini magkinahanglan ug garantiya gikan sa gobyernong nasyonal. Ang Bangsamoro usab pwede modawatug mga “Overseas Development Assistance” (ODA) o tabang guikan sa laing nasod alang sa mga proyekto para sa kalamboan o kaugmaran. Ang uban pang mga gigikanan sa kita o pondo mao ang bahin sa kita sa gobyerno gikan sa mga korporasyon nga gipanag iya o gi kontrolar sa gobyerno sa Bangsasomoro, institusyon nga pinansyal, “economic zones” ug “freeports” nga anaa sulod sa teritoryo sa Bangsamoro. Kini pwede modawat ug mga “grants” gikan sa mga “economic agreements” nga gisudlan o gitugotan sa Assembliya sa Bangsamoro sama sa mga “donations, endowments” ug uban pang mga pamaagi sa ayuda, langkob sa mga gahum nga reserbado sa Pangagamhanang Sentral kabahin sa “foreign affairs” o sa pakipagrelasyon sa ubang nasod. Ang mga “grants” ug donasyon puede nga madawat deretso sa gobyerno sa Bangsamoro ug gamiton lamang alang sa katuyoan nga kini gidawat.
9
29 BBL
Tungod kay aduna’y dugang nga pondo ug bahandi para sa Bangsamoro, unsaon pagsiguro nga adunay “transparency” ug “accountability” sa paggamit sa mga pondo?
Ang Basic Law maghatag ug pamaagi ug mga regulasyon sa pagpalambo sa “accountability” sa paggamit sa mga pondo sa gobyerno sa Bangsamoro. Ang Bangsamoro kinahanglan nga adunay “auditing body” nga dunay responsibilidad sa pagbantay sa paggamit sa mga pondong pambubliko sa Bangsamoro. Kini wala’y “prejudice” batok sa gahom, katungod ug katungdanan sa nasyonal nga Commission on Audit sa pagsusi, pagduki-duki, ug pagtan-aw nga limpyo ug insakto ang tanang butang kabahin sa kita o abot sa gobyerno ug paggamit sa mga pondo niini. Ang Assembliya sa Bangsamoro magpanday ug mga balaod aron pagsiguro nga adunay mekanismo sa “transparency” ug “accountability” sa mga opisyal. Ang Basic Law usab magahisgot sa opisina sa “hisbah”, nga mao ang opisina sa “public accountability”, nga susama sa Ombudsman.
30 BBL
Ang mga problema sa kalinaw ug seguridad makababag sa economikanhon nga kalamboan. Unsaon sa Basic Law pagtubag niini nga mga isyu?
Ang pag-pasa sa Kongreso ug pag-aproba sa katawhan sa Basic Law nagapaabot ug mensahe kabahin sa kalinaw ug paghiuli sa mga magkaaway nga partido. Ang pagpatuman sa balaod (Law enforcement) ug ang pagbaton sa kalinaw ug kahusay (maintenance of peace and order) mao ang una ug daku nga katungdanan sa kapulisan sa Bangsamoro, nga kinahanglan propesyunal, sibilyan, maayoug epektibo sa pagpatuman sa balaud, patas o walay guinadapigan ug “accountable” ubos sa balaod. Ang mga kapulisan sa Bangsamoro manubag ngadto sa Bangsamoro, sa Pangagamhanang Sentral ug sa mga katilingban nga ilang gui-alagaran. Ang Basic Law mag hatag ug pamaagi sa pagtukod ug kapulisan para sa Bangsamoro, ug ang iyang istruktura. Ang sistema sa hustisya sulod sa Bangsamoro mapalig-on ug makaabot sa tanan aron ang mga panagbangi madala ngadto sa insakto nga lugar sa paghusay ug dili mamahimong bayolente nga away. Ang gobyerno sa Bangsamoro mag implementar sa Sajahatra Bangsamoro o mga programa alang sa kalamboang sosyal ug ekonomik nga base sa daku nga “Bangsamoro Development Plan” o plano sa kalamboan aron pagtubag sa dili balanse nga pagtubo sa ekonomiya ug imprastruktura tali sa mga katilingbang Bangsamoro. Ang gobyerno sa Bangsamoro maningkamot pagtukod ug usa ka malinawon ug hapsay nga katilingban nga luwas sa kahadlok ug kakuwangon, ug naghatag ug importansyasa dignidad ug katungod sa katawhan.
10
Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
BBL
Unsaon sa sistema sa hustisya sa Bangsamoro paglihok ubos sa Basic Law?
Ang tanang mga katawhan hatagan ug kasiguruhan sa iyang tawhanong katungod sa pagpadayag sa iyang mga kaligotgot ug sa pag-agi sa saktong proseso sa balaod. Gawas pa sa mga katungod nga napahimuslan na ubos sa batakang balaod sa nasod, ang Basic Law usab maghimo ug mga institusyon sa hustisya sa sulod sa Bangsamoro. Ang pormal nga institusyonalisasyon ug ang pagpadagan sa sa sistema sa hustisya sa Shari’ah, ang ekspansyon sa napailaluman sa mga korte sa Shariah ug ang kahanas o kompetensiya sa sistema sa hustisya sa Shariah kinahanglan matukod sa Bangsamoro. Ang Bangsamoro kinahanglan adunay kahanas labaw sa sistema sa hustisya sa Shari’ah. Ang balaod sa Shari’ah ug ang iyang paggamit para lamang sa mga Muslim.
BBL
31
32
Kung kinahanglanon, ang Basic Law momugna ug mga pamaagi sa pagpalambo sa mga pamaagi sa mga lokal nga korte sibil. Ang mga nagkasumpaki nga partido nga nagpuyo sa Bangsamoro mahimong modangop sa mga lokal nga korte, ug ang mga Muslim ngadto sa mga korte sa Shari’ah.
Ang Basic Law maga-ila usab sa uban pang proseso sa mga Lumad isip alternatibo nga mga pamaagi sa paghusay.
BBL
Unsa ang mga katungod sa mga Lumad o Indigenous Peoples sulod sa Bangsamoro?
Ang mga Lumad o Indigenous Peoples ang mga netibo ug orihinal nga mga lumulupyo sa Bangsamoro sa panahaon sa pagsakop niini. Sila aduna’y kagawasan sa pagpili nga magpaila sa ilang kaugalingon, sa ilang bana/asawa ug sa ilang mga kaliwat nga Bangsamoro pinaagi sa pagbutyag niini. Ubos sa Basic Law, ang mga katungod, kustombreug tradisyon sa mga Lumad o IndigenousPeoples kinahanglan respetohon. Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
Ang tanang lumulupyo sa Bangsamoro adunay katungod sa pagpahimulos sama sa gisaad sa nasudnong balaod sa Pilipinas, sa Basic Law ug sa mga “international human rights convention”. Walay usa ka tawo sulod sa Bangsamoro ang kuhaan ug katungod tungod sa iyang pangidaron, kahimtang, gender, apan, “ethnicity”, politikal ug relihiyoso nga gruponga gi-apilan. Ang Basic Law usab mag-garantiya nga ang “vested property rights” o katungod sa panag-iya pagailhon ug respetohon. Matag tawo nga adunay tinuod nga titulo sa yuta nga iyang napanag-iya sa legal nga pamaagi, walay angay nga kahadlokan o kabalak-an.
BBL
Ang Basic Law nagpadayag ug pagtahod sa katungod sa mga Lumad o Indigenous Peoples bahin sa pagsulbad sa mga panagbangi pinaagi sa ilang mga kinaraang balaod ug pamaagi.
33
34
Unsa ang mga katungod sa dili Bangsamoro pagpanag-iya ug mga kayutaan sulod sa teritoryo sa Bangsamoro?
Unsa’y kinahanglan buhaton kon adunay mga kaso diin ang Bangsamoro nawad-an ug katungod sa ilang mga kayutaan sa pamaagi ng dili husto?
Ang mga “vested property rights” o katungod sa panag-iya kinahanglan ilhon ug respetohon. Ang mga lihitimo nga reklamo sa mga katawhan sa Bangsamoro gumikan sa bisan unsang dili husto nga paagi sa pagkawala sa ilang mga katungod sa ilang yuta o sa ilang marhinalisasyon kinahanglan ilhon. Kon ang pagpahiuli sa yuta dili na mahimo, ang Pangagamhanang Sentral ug ang gobyerno sa Bangsamoro mohimo ug saktong mga lakang alang sa saktongpagbayad nga kinahanglan maghatag ug kaayuhan sa tanang katawhan nga Bangsamoro.
11
35 BBL Usa ako ka lumulupyo sa usa sa mga lugar nga mahisakop sa Bangsamoro,unsa’y akong mahimo aron makatabang? Una sa tanan, importante nga magkuha ug saktong impormasyon, pagtuon ug pagsabot sa mga isyu. Tingale aduna’y mga sayop nga impormasyon, bakak, gikadungog, kulang nga pagsabot, ug wala’y basehan nga mga huna huna nga mo resulta sa kagubot ug mohinungdan sa pagkabahin-bahin sa mga pagbati. Palihug ayaw kini tuohi. Hinuon, basa sa derecho ug sa mga kasaligan nga materyal pareho niining Praymer, ug pag-apil sa publikong konsultasyon sa Basic Law pinaagi sa diretsong pag pangutana ug pagpadayag sa imong mga kahingawa. Ikaduha, pwede ka mamahimong magdadapig sa Basic Law. Pwede nimong ipadayag sa imong pamilya ug mga kahigalaan nga ang Basic Law maoy pinakamaayo nga paagi sa pag-undang sa dugay na nga panagbangi ug kagubot, pinaagi sa pag-implementar sa tinuora’y ug pwedeng masunod nga “framework”o plano para sa kalinaw ug mauswagong paglambo nga ekonomikanhon sa rehiyon sa Bangsamoro. Ikatulo, kon ang gipanday nga Basic Law mapasa na sa kongreso para sa pag himo niini isip balaod, palihug ipadayag ang imong pagbulig pinaagi sa pagtawag, pag apil sa meeting, pagpadala ug sulat ug mga mensahe sa “social media” para sa mga representante sa Kongreso ug sa senado. Kon ikaw miyembro sa usa ka organisasyon, palihug pagsugod ug kampanya sa imong grupo para mo-isyu sa Kongreso ug usa ka “statement” para sa makusganong pagsuporta ug pagpahibalo para sa pagpasa Basic Law. Ikaupat, sa panahon sa plebisito, gawas ug butar, ug awhaga ang uban nga mobutar, ug “Oo!” para sa Basic Law.
36 BBL Aduna bay papel para sa mga pareho nako nga nagpuyo sa Manila? Oo. Importante nga makaamgo nga ang tanan adunay kalabutan sa solusyon sa problema sa kagubot sa Mindanao. Ang tibuok nasud giawhag nga mosuporta sa pormula sa Basic Law nga maoy gikasabutan sa “peace talks” o panag-istorya para sa kalinaw, ug sa pagdawat sa atong kabahin sa paghimo ug panagsabot sabot alang sa kalinaw. Kinahalang atong undangan ang pag-sulti ug paghuna-huna ug dautan bahin sa mga institusyon ug mga tawo tungod sa panaglahi sa pagtoo o relihiyon. Aron magkahiusa isip usa ka nasud, kita kinahanglan mopadaplin sa atong mga naandan nga pagtoo, huna-huna, pagduda ug putong nga makalibog sa hunahuna nga mao’y nakaingon sa atong mga problema pagkakaron. Kinahanglan atong tun-an ang mga kustumbre ug kinaiya sa mga “indigenous tribes” sa Mindanao, kabahin sa kaputli sa gipang-tudlo sa Qur’an nga nagadawat sa parehong mga “basic tenets” sa Bibliya. Aron mahimong usa, malinawon, progresibo ug moderno ang Pilipinas, kinahanglang atong abrihan ang atong mga kaugalingon aron madiskubrihan ang “rich cultural diversities” o adunahan nga pagkalain-lain sa mga kultura nga naa sa atong tagsa-tagsa ka panimalay.
12
Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
37 BBL Unsa ang mahimo sa mga katilingbanong mga pundok o CSOs?
Ang mga eskwelahan, simbahan, mosque ug media anaa sa maayong posisyon ug lugar aron paghimo ug dialogue ug pag hisgot hisgot kabahin sa “peace agreement“ o guikasabotan para sa kalinaw ug sa Basic Law. Ang mga estudyante mahimo nga mag-hisgot sa Basic Law, ug sa iyang kinadak-an nga kamahinongdanon sa Bangsamoro ug sa pag-usbaw sa atong nasud, sa ilang mga pagtoon sa social studies, political science, economics, urban ug rural planning, trade and commerce, Islamic banking, agricultural and fisheries productivity, humanities ug sa international understanding. Ang mga lider sa relihiyoso nga mga grupo puede nga pun-an ang mensahe sa pagkamaayo adto sa mga pobre, tolerance sa pagkalain-lain sa katawhan, ug ang “enduring values” sa mga espirutuhanong pagtoo nga ilang gi sangyaw ug gi paambit ug representa sa modernong kalibutan.
Atong hatagan ug higayon ang kalinaw. Atong tabangan nga masulbad ang kakulangan sa mga kinapobrehang tawo sa atong nasud. Sila usab atong mga igsoon sa balay nga atong gi puy-an. Dili ta magpakabuhi pinaagi sa atong gi pamulong lamang, kon dili usab sa atong mga binuhatan. Kay adunay panultihon nga ang maluntarong kalinaw muabot lamang sa mga tawo nga adunay maayong kabubut-on.
Ang Praymer sa Bangsamoro Transition Commission ug ang Bangsamoro Basic Law
13
Hon. Abdulla Camlian An alternate member of the MILF Peace Panel since 2010, Camlian has been an erstwhile member and later Chairman of the MILF Technical Committee. He finished BS Military Science in 1965 in the Cairo Military Academy. Camlian hails from Basilan and is of Sama-Bangingi-Tausug descent.
Hon. Hussein Muñoz A native of Davao Oriental, Muñoz is a graduate of AB Political Science at the University of Mindanao in Davao City. He is the Deputy Chief of Staff of the Bangsamoro Islamic Armed Forces and is a respected Base Commander. Also known as “Sonny Davao,” he is fluent in English ang Tagalog, as well as in Maguindanaon, Tausug, and Bisaya. Muñoz hails from Lupon, Davao Oriental.
Hon. Pedrito Eisma Eisma is a prominent figure in local Basilan media and has been recognized twice as an Outstanding Municipal Councilor, being an awardee of the Gawad Parangal ng Bayan in 1999 and the Excellence in Public Service Award in 2000. Eisma has the distinction of authoring the resolution which led to the conversion of the municipality of Isabela into a component city. He finished his Bachelor of Law at Silliman University. Eisma is a Roman Catholic and is a native of Basilan.
Hon. Raissa Jajurie Jajurie is a Tausug and hails from Jolo, Sulu. She obtained her Political Science degree from the Ateneo de Manila University and then finished Law at the University of the Philippines in 1994. She has worked with marginalized sectors and identities even while in college, and then moved on to full-time human rights lawyering after passing the bar in 1995, working specifically on issues of workers, women, and later on, on peace in Mindanao, indigenous peoples, and the Moros. She sits in the Board of Consultants of the peace panel of the MILF.
Hon. Said Shiek Shiek was the head of the MILF Coordinating Committee on the Cessation of Hostilities. He finished his degree in Secondary Education at the Lanao National College and practiced his teaching profession in the province. Shiek is Maranao by ethnicity.
Hon. Asani Tammang Tammang is a proud son of the town of Panamao in the Province of Sulu. He came from a humble yet respected family of the municipality and became one of the most outstanding trial lawyers of the province. He served as an Assistant Provincial Prosecutor before he was elected to the House of Representatives for three consecutive terms during the 9th, 10th, and 11th Congresses.
Hon. Fatmawati Salapuddin Salapuddin is a peace advocate and have worked in the area of peacemaking in the civil society sector before serving as the Director of the Bureau of Peace and Conflict Resolution under the National Commission on Muslim Filipinos since 2010. She also served as a member of the Consultative Assembly of the Southern Philippines Council for Peace and Development (SPCPD), the transition mechanism of the 1996 Final Peace Agreement with the MNLF. Salapuddin is a native of Sulu.
Hon. Froilyn Mendoza Mendoza is a Teduray who hails from South Upi, Maguindanao. She was a member of the all-women contingent of the Civilian Protection Component of the International Monitoring Team. She obtained her degree in Bachelor of Science in Agriculture from the University of Southern Mindanao in Kabacan. She was the advocacy specialist of the Institute for Autonomy and Governance for the empowerment of Indigenous Peoples in the ARMM. She is one of the founding members of the Teduray Lambangian Women’s Organization, Inc.
Bangsamoro Transition Commission BangsamoroTC
www.bangsamoroonline.com
Para sa mga “submission�, sugyot ug kahingawa na gusto ninyo ipaabot sa Bangsamoro Transition Commission, ipadala sa BTC Secretariat pina-agi sa e-mail
btc.secretariat@mail.com Mobile Number
(+63) 916 440 6783 Communications Group
comgroup.btc@gmail.com O sa pag-padala ug sulat sa opisina sa BTC Elena V. Co Building, Don Rufino Alonzo Street, Cotabato City, Philippines 9600
Para makakuha ug kopya ani nga Praymer sa English, Tagalog, Cebuano, Maranao, Maguindanaon, Teduray ug Tausug ug para sa dugang nga impormasyon, bisitaha ang opisyal na website sa Bangsamoro Transition Commission: www.bangsamoroonline.com