6st Edition July 31 - August 5 Pogradec, Albania
‘16
www.balkan3f.com
Magazine Pogradec 31 Korrik - 5 Gusht 2016 Edicioni VI
Nga nje karriere suksesi ne bisnes , shoqerine civile, tashme dhe ne po litike
6
Principal Characteristics of the Balkan Food Culture
12
Individual Groups of Dishes
13
Interview whith Eno Milkani, the artistic director of Balkan Film and Food Festival
16
Balkan “Mish Mash” Film Production Workshop 24 Utilityary/ Map of Pogradec Towards strengthened governance of the shared transboundary natural and cultural heritage of the Lake Ohrid region
30
Mbrojtja e Rajonit të Liqenit të Ohrit përgjegjësitë dhe përfitimet tona të përbashkëta
33
Охридското Езеро – наши заеднички одговорности и придобивки 36 Legjenda e Djepit të Dragoit
40
Këngë dashurie rreth gjolit
41
Shën Marena Mrekullibërësja në burimet e Shkumbinit
42
BALKAN FILM FOOD FESTIVAL magazine 1st publication, 2016
4
www.balkan3f.com
Brief description of the Balkans
B a l k a Fi l m & n Fo
od
Fe s
tiv al
B3F POGRADEC 2011
The Balkan Peninsula, or the Balkans, is a peninsula and a cultural area in Southeast Europe with different and disputed borders. The region takes its name from the Balkan Mountains that stretch from the eastern border of Serbia to the Black Sea at the east of Bulgaria. The Balkans are bordered by the Adriatic Sea on the northwest, the Ionian Sea on the southwest, the Mediterranean and Aegean Sea on the south and southeast, and the Black Sea on the east and northeast. The highest point of the Balkans is Mount Musala 2,925 metres (9,596 ft) on the Rila mountain range in Bulgaria. The Balkan Peninsula is surrounded by the Adriatic Sea to the west, the Mediterranean Sea (including the Ionian and Aegean seas) and the Marmara Sea to the south and the Black Sea to the east. Its northern boundary is often given as the Danube, Sava and Kupa Rivers. The Balkan Peninsula has a combined area of about 470,000 km2, slightly smaller than Spain. According to the Encyclopaedia Britannica, the Balkans comprise Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Kosovo, the Republic of Macedonia, Montenegro, Romania, Serbia, Slovenia, Greece and Turkey, and its total area is usually given as 666,700 square km and the population as 59,297,000. Early modern period By the end of the 16th-century, the Ottoman Empire had become the controlling force in the region after expanding from Anatolia through Thrace to the Balkans. Many people in the Balkans place their greatest folk heroes in the era of either the onslaught or the retreat of the Ottoman Empire. Politics and economy Currently all of the states are republics, but until World War II all except Turkey were monarchies. Most of the republics are parliamentary, excluding Romania and Bosnia which are semipresidential. All the states have open market economies, most of which are in the upper-middle income range ($4,000 – $12,000 p.c), however, Greece has high income economies (over $12,000 p.c.). 4
5
Nga nje karriere suksesi ne bisnes , shoqerine civile, tashme dhe ne politike
Mimoza Shuli qe me shume e njohin si nje filantrope dhe bisnesmene ne qytet se sa si nje politikane, pasi e gjen gjithmone ne mes te njerezve duke I mbeshtetur ata qe sot kane nevoje jo vetem me mbeshtetje materiale dhe financiare por ajo qe eshte me e rendesishmja nje mbeshtetje teper morale dhe shpirterore. Per pos angazhimeve te shumta qe ka, ajo drejton dhe nje organizate bamiresie Lions Club Pogradec e cila e ben te ndihet mire ne momentet kur ju gjendet prane njerezve per ti ndihmuar, e megjithate e gjetem pak kohen per ti marre nje interviste te shkurter. Ja cfare na shkruan ajo per gazeten tone. Jam lindur dhe rritur ne qytetin tim te bukur dhe poezidashes te Pogradecit. Kam mbaruar shkollen e mesme ketu, dhe arsimin e larte ne degen Menaxhim Bisnes ne Elbasan prane Fakultetit Ekonomik Aleksander Xhuvani. Kam perfunduar masterin ne 6
degen Ekonomia dhe e Drejta ne Administraten Publike po ne kete fakultet. Me nje inisiative te madhe,se bashku me familjen time,filluam nje bisnes privat pas viteve 90 ku ne ate kohe mungonte informacioni dhe nuk kishim asnje lloj njohurie mbi funksionimin e ekonomise te tregut. Te hapje nje bisnes ne ate kohe nuk do te mjaftonte te kishe leke ,shkolle apo fantazi por kurajo, inisiative dhe guxim ,gje e cila nuk me ka munguar asnjehere. Mendoj qe njeriu nese deshiron me zemer dicka e arrin dhe motoja per mua qe me ka shoqeruar per vite me radhe ka qene “Asgje nuk eshte e pamundur� sidomos per ne grate. Gjithmone me ka pelqyer te mbeshtes gra , te cilat kane dashur te hapin nje bisnes nga fillimi,duke shperndare eksperinecen time. Ajo qe me ka munguar mua ne fillimet e mija mos ju mungonte te tjerave ne bisnesin e tyre.Nuk ka qene e lehte per mua te manaxhoja nje bisnes sado i vogel apo i madh te ishte ne ate kohe por ka qene mbeshtetja e bashkeshortit dhe femijeve te mi qe me kane inkurajuar jo vetem ne bisnes por dhe ne aktivizimet e mija te shumta .Do te doja te ndaja me ju disa eksperineca ndoshta te veshtira por shume inkurajuese per cdo grua qe deshiron te arrije dicka ne jeten e saj.
7
Mendoj qe ka ardhur koha qe shume gjera ju duhen besuar grave pasi eksperienca te shumta ne bote kane treguar qe atje ku eshte manaxhuar dhe drejtuar nga gra, suksesi ka qene I padiskutuar. Kjo jo vetem ne bisnes por dhe ne fusha te ndryshme te jetes. Sot kemi gra model ne bote por edhe ne Shqiperi ku mund te referohemi per suksese te jashtezakonshme, te cilat tashme jane burim frymezimi per cdo grua qe deshiron te ece perpara. E kemi filluar bisnesin me familjen time ne vitet 93, ne fillim me nje dyqan te vogel embelsirash per 10 vjet dhe me pas arritem te realizojme endrren e madhe per te patur nje bisnes ne fushen e turizmit ( Hotel Perla ). Gjithmone me ka pelqyer bisnesi I turizmit. Eshte nje bisnes sa I bukur aq dhe I veshtire . Bukuria e tij qendron tek miqesia pasi te shton radhen e miqeve te tu qe takon, pret dhe percjell perdite ne bisnesin tend. Jam e lumtur qe prej 5 vitesh me radhe Hotel Perla Pogradec ka patur nderin te pres artiste nga gjithe Ballkani ne Festivalin e Filmit Ballkanik dhe Kulinarise. Nje aktivitet qe zhvillohet cdo vit dhe eshte kthyer tashme ne nje tradite per Pogradecin , ku ky qytet I bukur gjate diteve te filmit mbushet plot ngjyra , jete dhe gjalleri. Gjej rastin nepermjet ketij shkrimi te falenderoj producentet e ketij festivali qe kane zgjedhur qytetin e bukur te Pogradecit per ta zhvilluar, si Eno Milkani, Fatos Baxhaku , Gerta Qurku qe jane dhe miqte e mi te mire.Ne fakt jo rastesi kane zgjdhur kete qytet per te zhvilluar Festivalin Ballkanik te Fimit dhe Kulinarise, por se ne cdo familje pogradecare qe te shkosh do takosh o nje piktor o nje poet. Qyteti nuk ka vetem liqenin,ajrin dhe natyren e mrekullueshme por ka dhe dy Kolozet e medhenj Lazgushin dhe Mitrushin qe veprat e tyre jane nje pasuri e pa cmueshme,ku bejne te ndihet krenar cdo qytetar Pogradecar . Ndihem mire kur realizoj dicka ne mbeshtetje te komunitetit pasi te mbeshtesesh nje festival filmi do te thote te mbeshtesesh dhe kete qytet te mrekullueshem duke dhuruar art ne cdo stine te vitit. Ti besh qytetaret qe per disa caste te harrojne hallet dhe problemet qe kane dhe tju dhurosh humor dhe buzeqeshje. 8
Gjate kesaj periudhe kam qene e angazhuar ne shoqerine civile, ne Shoqaten e Grave te Bisnesit Shqiptar. Kam ndare eksperiencen time me te tjera gra qe deshironin te arrinin dicka ne jeten e tyre por qe nuk guxonin. Kam qene pjese e disa konferencave nderkombetare per sipermarrjen femerore zhvilluar ne Bruksel dhe ne disa vende te tjera ne Ballakan dhe Europe. Kemi krijuar dhe Rrjetin e Grave Sipermarrese te Europes Juglindore ku per mua ka qene nder te zgjidhem dhe te jem pjese e ketij rrjeti. Komisioni Europian ne Bruksel na ka vleresuar si Ambasadore te Bisnesit. Ky ishte jo vetem nje vleresim per sipermarrjen femerore shqiptare, por dhe nje lloj motivimi qe te shtyn ne angazhimet e tua personale dhe profesinale drejt suksesit. Kam implementuar disa projekte ne mbeshtetje te grave ne Pogradec sidomos ato qe jane ne veshtiresi ekonomike, duke I integruar dhe mundesuar hapesira per vetepunesim. Kemi zhvilluar trajnime te shumta se si mund te hapet nje bisnes ne kushtet e 9
shtepise dhe mendoj qe ja kam dale, pasi kemi mundesuar nje numer te konsiderueshem te grave te punesohen ne bisneset lokale dhe nje pjese tjeter te kene bisnesin e tyre familjar. Prej 6 vitesh krahes angzhimeve te tjera kam mbajtur dhe pozicionin e Administratores prane nje Shoqerie Kursim Krediti. Ne kete pozicion, prioritet ju kam dhene grave qe duan te hapin nje bisnes nga fillimi duke I mundesuar me kreditime me interesa te ulta sipas politikave qe ne kemi patur. Nga njera ane rritja sherbimet duke rritur shoqerine dhe nga ana tjeter kisha mundesi te financoja me kredi te buta bisneset familjare. Cdo dite bej nje program ditor te puneve te mija qe eshte shume I ngarkuar, por kur shikoj ne fund te dites qe ja kam dale kjo me ben te ndihem mire. Vështirësitë e jetës disa i lodhin, të tjerë i forcojnë. “ Nuk ka asgjë në botë që të vrasë shpirtin e atij që ëndërron të arrijë diçka në jetë”. [ Nelson Mandela ] Per te permbushur me sukses kete misjon kaq te rendesishem ne mbeshtetje te njerezve ne nevoje dhe komunitetit mendova se duhej dhe suporti politik. Ne keto kushte vendosa te behem pjese e politikes, te kandidoj per anetare e Keshillit Bashkiak. Sapo kisha mbaruar dhe kursin per Diplomaci, prane Institutit Demokratik Amerikan ne Shqiperi NDI, duke u bere dhe pjese e Rrjetit te Grave per Barazi ne Vendimarje. Pra ,ne zgjedhjet vendore te vitit 2011 kandidova per anetare e keshillit bashkiak. Perseri ne zgjedhjet e 2015 rizgjidhem anetare e Keshillit Bashkiak dhe anetare e Keshillit te Qarkut Korce, pozicion te cilin e kam edhe sot duke qene nje ze ndryshe ne kete keshill ne mbrojtje te interasave te qytetareve qe me kane votuar dhe te shtresave ne nevoje. Gjate ketyre viteve shperblimi I anetares te 10
keshillit shkon ne mbeshtetje te njerzve ne nevoje. Per te gjitha kontributet e dhena ne qytet, me propozimin e Bashkise Pogradec dhe forumit te OJF-ve, ne vitin 2012 Partners Albania me vlereson me Cmimin e Filantropise ne nivel lokal me motivacionin:” Ne mbeshtetje te grave dhe familjeve ne nevoje ne qytetin e Pogradecit”. Perkushtimi im ne mbeshtetje te familjeve, grave, dhe femijeve jetim vazhdon, por tashme jo vetem, por me nje grup intelektualesh jo shume te pasur, por me nje zemer te madhe qe deshirojne te japin kontributin e tyre, atje ku eshte e domosdoshme dhe ky eshte Lions Club. Është e vërtetë se aty ku ndodhet një Lions problemet zvogëlohen dhe jeta behët më e mire, jo vetem për individin por edhe për gjithë komunitetin. Asnjehere nuk varferohesh nese dhuron dicka nga vetja per ata qe sot kane nevoje. Dhe sic ka thene Nene Tereza “ne nuk mund te bejme gjera te medha, por ato qe bejme i bejme me zemer te madhe” . Rrugetimin tim drejt suksesit e kane shoqeruar shume personazhe gra me te cilat ruaj raporte shume te mira dhe dua ti falenderoj nga zemra. Nje zonje e vecante qe me ka frymezuar ne punen time eshte ish-drejtoresha e Misionit te USAID ne Shqiperi, znj Roberta Mahoney e cila e ka ndjekur me shume interes dhe ka mbeshtetur rritjen time. Keshilla e saj ka qene qe eksperiencen time duhet ta ndaja me te tjera gra dhe se nuk duhej te ndalesha ne rrugen time. Une vazhdova rrugetimin tim dhe nuk u ndala per asnje cast dhe qe prej muajit Prill te ketij viti une mbaj detyren e Nenkryetares te Keshillit te Qarkut Korce,detyre qe me besuan dhe votuan me unanimitet te gjithe anetaret e ketij keshilli, per te cilen ju jam shume mirenjohese . Per mua eshte nder dhe privilegj te mbaj kete detyre sa fisnike, qytetare por njekohesisht dhe nje pergjegjesi shteterore ku shpresoj ta realizoj me se miri duke mos u terhequr nga asnje veshtiresi qe te me dale perpara dhe duke mbrojtur gjithmone intresat e popullit tim. Faleminderit
11
Principal Characteristics of the Balkan Food Culture The food culture of the Balkan Peninsula depended upon the historic, geographical, climatic, social, and religious elements. There are three main food culture areas: the Mediterranean, the continental lowland, and the continental mountain areas. The Mediterranean area is divided into the coastal and the continental parts. People living along the coast tend their vineyards, grow olive trees, different kinds of vegetables, citrus fruits, spices, and they fish. Wine, olive oil, cabbage, kale, different kinds of salad greens, cauliflower, figs, grapes, almonds, cherries, marascas, and different fishes are their main staples. The continental part of the Mediterranean area has a well-developed agriculture. Farmers breed mostly sheep, goats, and poultry, to a lesser extent also cattle and pigs. Fields yield crops of wheat and corn, in some places also rice, cotton, sesame, and poppy. Fertile valleys are sprinkled with vineyards. Meals, therefore, consist mostly of meat dishes, but also of milk, milk products, and vegetables. Lakes provide freshwater fishes. The continental lowland area, which is distinctly agricultural, starts north of the Balkan Mountains and Šarplanina. Vast fields of corn and wheat give plenty of food. Farmers grow oats, barley, rye, millet, and buckwheat. Since wheat is mostly sold for profit, dishes consist mainly of corn; corn bread is eaten in most places. Because of an abundance of corn, which is very important as fodder, cattle and pig farming are very developed; in the north, sheep and goats are bred as well. The meat of these animals plays a very important role in the food culture of the local population. Farmers also grow fruit, especially apple, pear, plum, and they cultivate walnut trees. Sheep farming is important in the mountainous part of the Dinaric Alps and in the Rhodope Mountains; less important is cattle breeding. Meals generally consist of milk and different kinds of cheese, corn bread (proja), and polenta (kaèamak). 12
Many dishes are prepared from cornmeal, eggs, and the kajmak cheese; one of these dishes is èimbur, boiled eggs covered with kajmak. Also popular are vegetable dishes made from cabbage, beans, onions, green peppers, and eggplant. Vegetables pickled in vinegar (turťija) are consumed in winter. Meat dishes consist mostly of lamb and sheep meats, usually roasted or prepared in a number of different ways. Beef and pork, which are usually dried in the air and made into prosciutto, or smoked, are eaten during the winter months (pastrma).
Individual Groups of Dishes The food culture of the Balkan Peninsula displays Asian as well as west European influences. Even though the Oriental influence has been very strong in the last several centuries, ethnic characteristics and traditions have been preserved. Dishes consumed in this region therefore contain many similar elements, but may also greatly differ from each other. One of the characteristics shared by most is the use of numerous spices, onions, garlic, tomatoes, parsley, paprika, and capers. 13
Soups are prepared from vegetables, meat, herbs, or different kinds of fish. Meat soups usually contain a variety of vegetables, as well. Throughout the Balkans, spring is the time for a thick lamb soup (mayiritsa). Other popular vegetable soups are potato, leek, corn, or bean soups, or a soup made of zucchini with milk or eggs. Along the Danube River, fishermen prepare thick soups (Alaska èorba), while in coastal areas, they make soup from sea fishes (the Greek khakhavia). > In the past, meat did not play a central role in the food culture of the Balkans. It was, nevertheless, a highly esteemed food, which could be prepared in a variety of ways. Grilling and spit roasting are characteristic of the Balkan region, and lambs, kids, or pigs are roasted on spits on prominent occasions, such as weddings and New Year’s Day. People grill seasoned minced meat shaped in different forms (èevapèièi, pleskavica), kabobs (vešalica, šaši kebasi), lamb and veal cutlets, beefsteaks, or small pieces of meat with vegetables and mushrooms (muèkalica, krzatmas). Also very popular are meatballs (èufte), be it in or without a sauce, for instance, the pasha of Turkey or the Greek kreftaidakiya. Minced meat is also used for the preparation of meat pie (burek), which can also be filled with cheese or vegetables. Meat can be served in a stew (goulash, paprika). Chicken is roasted with an addition of spices and vegetables, such as olives, peppers, tomatoes, zucchini, and eggplant. Duck or goose is most often served roasted, sometimes with filling. In Balkan cuisine, vegetables are often prepared as a main or side dish, usually consisting of legumes, cabbage, kale, root crops, zucchini, peppers, tomatoes, and eggplant. These vegetables are made into a ragout, or filled with rice, meat, corn, vegetable, or cheese, or stewed with rice and meat (uveè). Very popular dishes are those which are made from a mixture of vegetables, meat, and rice (sarma), or those prepared with vine leaves ( jalanci dolmasi), or other leaves (cabbage, kale, chard). There are different casseroles in which meat is prepared together with vegetables, for instance, 14
the Albanian shepherd’s pot, or the Bosnian pot. The Turkish moussaka, a baked dish consisting of layers of sautéed vegetables, meat, rice, or potatoes, is prepared throughout the Balkan Peninsula. Oriental influence is most strongly felt in the great variety of pastries, which have always been an important part of festive meals in all Balkan countries. Among the most popular are different pastries drenched in sugar syrup, and strudels. Most of the sweets contain walnuts and almonds, which are also put into stuffed apples (tufahije), or fill walnut pies, cakes, and the famous baklava cakes made from paper-thin dough. Nuts are sprinkled on sweet noodles (kadaif ). Žito, wheat with walnuts, is a festive dish from Serbia. On Christmas and Easter, which are among the most prominent holidays in the region, different kinds of cakes are still served; one of them is the pinca from the Croatian coastal area, or Greek melomacarona, and another is kourabiethes. Vasiljica or badnjaèa are prepared in Serbia and Bosnia. Tables filled with festive dishes display a great variety of the Balkan cuisine and a strong attachment to the traditional culinary tradition.
15
interview
We interviewed Eno Milkani, the artistic director of Balkan Film and Food Festival, now in its fourth year, which takes place each year at beginning of September in Pogradec, Albania. We met with Eno to speak to him about the story behind his festival and Balkan culture in general. Eno Milkani is an accomplished film director and editor who studied film direction at the Academy of Performing Arts in Tirana (1993) and at the European Film College in Ebeltoft, Denmark. His debut “Abandoned Eden” (2002), a documentary, screened in competition at KVIFF in 2003 and won Best Film at the Kiev IFF. Milkani launched the film company Bunker Film with his father Piro Milkani, a wellknown Albanian director in 1994. Could you tell me about the origins and aims of the Balkan Film and Food Festival? Everything started in 2010 when I was invited to the Divan Film Festival in Cetate by Marian Ţuţui to participate with the feature film Smutek paní Snajdrové (The Sorrow of Mrs Schneider, 2008) I codirected with my father. Not knowing anything about the festival, it was like going to nowhere. It took 12 hours to get to Cetate by plane because we kept on missing flight connections. We finally arrived at 4am, and the next morning when I woke up, I asked myself what I was going to do here for one week. It’s just a small village, the Cultural Port Cetate next to the river Danube, and in front there is Bulgaria, but not a living person around, just a few people from the festival. That was the first year, in 2010. Then in turned out that the festival of film and culinary art was a great idea, because we sat on the same table with Macedonians, Turks, Bulgarians, Croatians and Serbs, and we had a really good time. That was the beginning of a friendship with this very nice person, Marian. At the time he was the vice-director of the Romanian Film Archives, and he invited us to show our film because he was on the jury of the Durres International Film Festival the year before. Upon my return to Tirana I had a conversation with my friend Fatos Baxhaku, a journalist, with whom I had made a documentary series for TV. When I remembered the Divan Film Festival, I thought, “What a pity why we can’t do that in Albania.” First I thought about organizing it next to this artificial lake near Tirana because Tirana is 16
the capital of Albania and thus where institutions are located. Many people come here from other places to look for a job, so it’s a very vivid city. When things happen, they always happen in Tirana. Fatos suggested Pogradec. Then I thought: “Why Pogradec?” I remember that my friend from Ohrid, a theater director and actor, was telling me about its history. He said that in that area, the contraband was not about drugs, but about salt. Because the salt was coming somewhere from the Ionian and Adriatic seas and being transported inland, and it had been a trading route during the Ottoman Empire and so on. The other thing is that these water borders are symbolical; we share the Ohrid and Prespa lakes with Macedonia, and little Prespa is shared among Greece, Albania and Macedonia. All these borders are very symbolical, they are just lines on the paper, but as Fatos says it is enough to put your finger in the water, move it around, and the borders are gone. Eno Milkani, Drejtor i Festivalit It is also a good place as it offers nice scenery, it’s a small town with very nice people and the whole city would be focused on this event. We first talked to the mayor nine months before the festival, and he welcomed and liked the idea. We decided to organize it at the beginning of September, which is the end of the tourist season in Pogradec, so we could get good hotel deals for the guests. The whole idea of the project was to invite people from all over the Balkans, put them around the table so they can eat the same bread and cheese. I am sure that other Balkan countries share this tradition and saying there is in Albania: when 17
interview
you share the same bread you are friends forever. Basically this is our philosophy. We often watch the conflicts that exist on a political level among Greece and Turkey, Bulgaria and Macedonia, Serbia and Kosovo, Serbia and Albania in the media and on television, and it’s all about territories, borders and political views. Our idea is to communicate a message, a very little one, on a very low scale: that artists can sit on the same table because they are Balkanians. Apparently we have the same jokes and we laugh at the same jokes. Balkanians can sit at the same table and have a good time. We also hope this would have a positive impact on tourism. As organizers, we would be delighted if everybody returned to their country with good impressions from the festival. Also, we want to debunk this representation of Albania in the West, which in recent years has been the focus of news as the country with a new democracy and plenty of problems. In 1997, there were the pyramid schemes, where observers worldwide could see Albanians handing out machine guns and Kalashnikovs, and nobody knew what exactly was going on. For me, it was an unstable and uncrystallized democracy and political system, which would hopefully get better over the years. Actually, the first idea that came to my mind when I thought about the festival was that we as a country and people sit a lot in cafes, drinking coffee and just talking. Why don’t we just repeat this, but at the same time watch some films? The first year the festival had a very low profile, there was no red carpet and no star system, because this is the Balkans. We know that in the Balkans there are movies, and sometimes very good movies that receive international prizes. Unfortunately we cannot see them, because the media and television are filled with commercial films and TV shows like Big Brother. None of us have the chance to see Balkan productions. We know very well what is going on in Hollywood, but we don’t know what is going on in Turkey, Romania or Bulgaria. We know what Angelina Jolie or Brad Pitt is doing, but we don’t even know the name of the most famous Bulgarian director. Of course, if you ask a Bulgarian he will tell you, but we don’t know. And this was the idea; one side of showing films is also sharing information, to know what is going on in the film industry in Greece or Turkey ect. 18
In what ways do initiatives such as these bring awareness to and increase understanding of Balkan cinema? The idea is to raise awareness about life beyond Albania. In Greece, too, there is a film industry, an audience, and film production. We as organizers have noticed in recent years that when we focus more on feature films – regardless of their nationality -, people come to the cinema. To my surprise, we had so many people attending the screening Politiki kouzina (A Touch of Spice, 2003) by Tassos Boulmetis that we were obliged to screen it twice. People are not very much into shorts and students films, which I like to have as a programmer. I like to promote the short films and allow young people from the Balkans to come to the festival, to let them experience being at a festival as a guest and feel the privilege of being a film director. In one week, you can’t screen more than twelve features. We have reached a point where we don’t know what to do – to accept more features or focus on shorts, student films or documentaries, which I personally like more. Somehow this is the idea, to see what is going on in Turkey, to see everyday people, with their poverty and their loneliness. By knowing and understanding that in Greece, Albania and Serbia, we share the same problems, I think that people might realize that we are similar and that we need to work harder to abolish borders while preserving our respective identities. Another aim was to organize a sort of a hub from the national film centers from Balkan countries. As far as I know they work on the French system, with a board which is elected every four-five years and a competitive selection process. The idea was to have these directors come to Pogradec and have joint projects. Two years ago we had Darko Basevski visiting, the chairman of the Macedonian film fund. To our surprise the Macedonian film fund also funds Turkish and Albanian films – due to the large minorities living in the Macedonia, all three languages must be represented in films supported by the fund. Darko was saying how they should fund Albanian TV series or film productions because this is the biggest market they could have: audiences in Kosovo, Albania and Macedonia. I would be happy if Pogradec was a birthplace for 19
interview
co-productions. We don’t have a lot of money in the national film center to support film productions, the budgets are very limited. But Albania has specialists as well as cheap locations and production circumstances. What are the criteria for selecting films? Most of the films are selected online, and the criteria are to have short films, student films and documentaries. There is always an international jury judging these films. It is Europe or the world judging Balkan productions, because if you have an Albanian or Greek guy in the jury they may be biased. On this issue we are very sincere, so every year the jury has been composed of different nationalities: Russia, Czech Republic, USA, Holland, Denmark and France. Who are the festival’s audience? What kind of response did you notice? I remember that during the first year, a French jury member Payam Madlessi noticed that there was a little boy, about ten years old, who came to every screening and sat in the front row. He was from Pogradec, both of his parents were jobless and on social welfare. I asked him why he comes to the festival, and he answered that he likes to watch films: “This is what I do at home; I watch films all the time”. Payam remarked that the boy is not only a cine-lover but that if he gets a chance, he will work in film production one day because falling in love with the big screen is in his genes. Who is involved in the organization of the festival and how is it funded? The whole idea is to be independent and receive funding from private businesses. Every year we have some typical supporters; one is Raiffeisen Bank who is happy to support the festival with a modest budget, and for the first time this year, we involved some mobile company, who helped us print the catalog and provided free internet in front of the cinema. If we had more funding, we would be able to 20
cover the full transportation and hotel expenses for all the guests – at the moment we only do this partially. We get the films from the producers for free so we cannot charge tickets. In fact, for every euro spent on this activity, the return is more, even if you don’t see it. How many film festivals are there in Albania? Somehow in Kosovo there are more festivals. DokuFest in Prizren has gained notoriety in a very short time thanks to the support they get from private businesses and organizers with a clear vision. Also, the focus is very smart: just documentaries. These are the festivals in Albania at the moment: the Tirana International Film Festival (TIFF), this year in its 11th edition, the Durres International Film Summerfest, AniFest ROZAFA – International Festival of Animated Films for Children and Youngsters in Shkoder, DEA International Film Festival, in its first edition in Saranda, which we hope will continue in the future, and the FIERI International Short Film Festival. The Marubi film school in Tirana organizes the International Human Rights Film Festival at the end of September, a big event which is also supported by the American Embassy. How do you see the Balkan Film and Food Festival in the next five years? There are lots of things to do and to improve. We would like to have a culinary show each day. For instance, if you ask for Turkish coffee in Greece, they will say that it isn’t Turkish, but that it is Hellenic coffee. We are not trying to find out if Moussaka is Greek or Turkish, but to create an atmosphere of fun – to have a festival of tasty film and cinematic food. Also, we would like to have more involvement from the embassies; they could propose some special wine or food from their respective countries. Basically we want to gather people from all over the Balkans and create a spirit of understanding. Artists don’t look at political divisions, or fake ideologies, or heroes. What they want is what comes from the spirit; every work of art is a little breathtaking at the moment it is accomplished, that is its duty. The idea of the 21
interview
festival is to have all these friends sit together. I am sure that five hundred years ago or even earlier there was such a climate in the Balkans, people used to travel and trade across the Balkans and there were no problems or prejudices based on religion. At least there were no prejudices as far as there were no borders. Crossing borders was free, while the ideologies and nationalism brought hate which is what we are fighting. I wish I can continue to show student films, even though some people are against this idea, and to give them the opportunity to feel like a celebrity. It allows their films to be seen by an audience beyond their friends and family. So they understand that this is a profession which has achievements but behind which there is a lot of work. In general, making films is one of the hardest professions there exists. Being a director is very time- and energy-consuming. In terms of the festival I think it will grow in the sense of its notoriety and the quality of the films and public interest by sharpening their sight, to make them look, and not just see. The idea is to create a Mecca of cinema in Pogradec for at least one week per year!
Interviewed by Ana Grgic. October 2014 22
Festivali Ballkanik i Filmit dhe Artit Kulinar mundĂŤsohet me mbĂŤshtetjen e :
Balkan “Mish Mash” Film Production
06 st
edition
Ajola Daja 24
This workshop was made possible by UNESCO and Art-My-Pulse
The Balkan Mish Film Production Mash was born with idea to bring together young people from the Balkans during the Balkan Film Food Festival in Pogradec, Albania in order to give the chance to these people to create and produce films together during the festival. At the beginning we wanted to call a film cabaret but being in the Balkans with our common and different ways of thinking and inspired by the Mish Mash Balkan expression we decided to call it like this. The basics are simple, in a era of democratization of the media where apart the social media today everyone can record edit and upload on youtube a film why not bring people together, focus on a Balkan theme and share experiences and professionalism together. By doing so, we try breaking barriers for real, barriers of nationalisms prejudices and borders. And to the call many young people answer positively and they came and sit together and we produce the films. Not to show that by a low budget you can make a short film, but to share unforgettable memories of friendship and happy moments. The films produced will be there, stay there in eternity as a testimony that yes we can stay together, work together, enjoy together and live together like never before. First edition was very impressive. Like the first year we were very disturbed about the production. We didn’t know if this is going to work. We were waiting for people to respond to our call. And this has happened. There were a lot of young filmmaker that wanted to come to Pogradec, not only to shoot their short movies, but also to know the place and the Albanians. Mehmet Selcuk Bilge was a Turkish. He had a big pleasure to come in Pogradec. He was very friendly and we became good friends after we finished the Mish-Mash Production. He returned back in 25
Albania again. We shared our possibilities about the coproduction between our countries. We have understood that we are not so much different from each –other. We have a lot in common, in the way of thinking the way of living and also in political views. Maria Marinopoulou came from Greece. We didn’t hate each-other, like politics do; we help each-other to give the world our voice. It was a special moment for me because I was the actress of her movie. We enjoyed a lot the time together. We were opposite characters in the life, but we shared a lot of our experience and our fears. Her movie won different prices in other festivals around the world. Nerta Veliu was from Albania. She has finished in Film Academy Marubiin Tirana, and in a way we were colleges, sharing the same worries, living in the same difficult Albanian world. That’ s why in this case we knew each-other better and we work to help the other to feel and understand what we feel. Xhustin Kristian was Albanian too. He is a cinema lover. He didn’t come from Academy of filmmaking. He has the pleasure and the passion to shoot films. In this case we help passionate people to make their dreams true. In small countries like Albania is very difficult to make movies, even when you are a professional movie maker, but we forget that movie is based in feelings, and we lost a lot of young people 26
that maybe can have this feeling and can do beautiful things. So, we want to make Mish Mash Production an “institution�, like an academy where everybody can bring her voice in her way, without borders and rules, just feelings. We thank everybody that believed in us. We hope we will bring this academy in a higher level year after year.
27
Policia
Tel. +355 83 2 129
Urgjenca Spitalit
Tel. 083 22 44 44
Towards strengthened governance of the shared transboundary natural and cultural heritage of the Lake Ohrid region Protecting Lake Ohrid Region The transboundary Lake Ohrid region in the Lake Ohrid region has some of Europe’s earliest human settlements and heritage routes border one of Europe’s oldest lakes. In this special place, natural and cultural history have blended together through time to create truly exceptional heritage that has long transcended boundaries and must continue to do so for the benefit of future generations. Lake Ohrid is shared between Albania and the former Yugoslav Republic of Macedonia, while its catchment extends well into the Lake Prespa basin. Joint and coordinated efforts between the two countries are therefore crucial to ensure the safeguarding of the rich heritage of the Lake Ohrid region. The joint EU-UNESCO project The project “Towards strengthened governance of the shared transboundary natural and cultural heritage of the Lake Ohrid region” aims to profile this transboundary area by assessing its values and opportunities for sustainable development, and to improve capacities for the effective management of natural and cultural heritage. The European Union is contributing 1.7 million EUR to the project in the framework of its assistance to pre-accession countries in the field of Environment and Climate Change. Additionally, the Government of Albania is financing 170,000 EUR, bringing the total budget for this three-year project to approximately 1.87 million EUR. Protecting the Natural and Cultural Heritage of the Lake Ohrid region Several protected areas have been designated at national level, such as the Pogradec Aquatic and Terrestrial Protected Landscape and the Drilon National Monument in Albania, and the Lake Ohrid Monument of Nature and Galicica National Park in the former 30
Yugoslav Republic of Macedonia. The protection of the region was further strengthened in 1979 by the inscription on the World Heritage List of what is now the Macedonian part of the region, and by the establishment of the Transboundary Biosphere Reserve Ohrid-Prespa Watershed (Albania / the former Yugoslav Republic of Macedonia) in 2014. The World Heritage property The World Heritage property “Natural and Cultural Heritage of the Ohrid Region” was inscribed on the World Heritage List in 1979, initially as a natural property, and was re-inscribed one year later to become a mixed (natural and cultural) property on the basis of the World Heritage criteria (i), (iii), (iv) and (vii). Lake Ohrid in figures • Located at an altitude of 683 m • bounded by high mountain chains to the east and west, reaching about 2,250 m in altitude • maximum depth of 288.7 m and average depth of 155 m • one of the most voluminous lakes in Europe • total surface area of 358 km2, of which approximately two-
31
• • • •
thirds are located in the FYR of Macedonia and about one-third in the Republic of Albania immediate catchment area of 1.129 km2, but the effective catchment extends into the Lake Prespa basin due to an underground karst connection over 1,400 native species, including around 300 species endemic to Lake Ohrid over 160,000 people live around Lake Ohrid, with almost 52,000 in Albania (2011 census data) about 300,000 visitors explore the region’s natural and cultural heritage every year.
The project supports the 2016 edition of the Mish Mash component of the Balkan Film and Food Festival in an effort to explore creatively the transboundary natural and cultural heritage of the Lake Ohrid through the lens of the 2030 Sustainable Development Goals. In particular Goals related to combating climate change and its impacts; protecting sustainable use of terrestrial ecosystems by halting and reversing biodiversity loss; and creating a more gender balanced world with fairer opportunities for all. For more information: http://whc.unesco.org/en/lake-ohrid-region/ 32
Mbrojtja e Rajonit të Liqenit të Ohritpërgjegjësitë dhe përfitimet tona të përbashkëta Rajoni ndërkufitar i Liqenit të Ohrit Në rajonin e Liqenit të Ohrit, disa nga vendbanimet më të hershme në Evropë dhe itinerarët e trashëgimisë rrethojnë një nga liqenet më të vjetra të Evropës. Në këtë vend të veçantë, historia e natyrës dhe kulturës janë ndërthurur së bashku për të krijuar një trashëgimi të jashtëzakonshme që prej kohësh ka kapërcyer kufijtë dhe që duhet të vazhdoi në këtë rrjedhë në shërbim të brezave që do të vijnë. Liqeni i Ohrit ndodhet midis Shqipërisë dhe ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë, ndërsa ligatinat e tij shtrihen deri në Liqenin e Prespës. Për këtë arsye përpjekjet e bashkëkoordinuara midis dy vendeve janë të domosdoshme për të siguruar mbrojtjen e trashëgimisë së pasur të rajonit të Liqenit të Ohrit. Projekti i përbashkët i BE-UNESCO-s Projekti “Drejt një qeverisjeje të përbashkët të trashëgimisë natyrore dhe kulturore ndërkufitare të rajonit të Liqenit të Ohrit” synon profilizimin e zonës ndërkufitare, duke vënë në dukje vlerat dhe mundësitë për zhvillim të qëndrueshëm, si dhe ngritje të kapaciteteve për një menaxhim efektiv të trashëgimisë natyrore dhe kulturore. Kontributi i Bashkimit Evropian prej 1.7 milion EUR, për projektin është dhënë në kuadër të ndihmës ndaj vendeve të përfshira në process antarësimi në fushën e Mjedisit dhe Ndryshimeve Klimaterike. Edhe Qeveria e Shqipërisë ka dhënë kontributin e saj në vlerën prej 170,000 EUR. Buxheti përgjithshëm i këtij projeti tre vjeçar vlerësohet në rreth 1.87 milion EUR. Mbrojtja e Trashëgimisë Natyrore dhe Kulturore e rajonit të Liqenit të Ohrit Në Shqipëri janë përcaktuar disa zona të mbrojtura në nivel kombëtar, si Peizazhi i Mbrojtur Ujor dhe Tokësor i Pogradecit, Driloni - Monument Kombëtar dhe në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë Liqeni i 33
Ohrit Monument Natyre si dhe Parku Kombëtar I Galicias. Mbrojtja e territorit është përforcuar më tej me regjistrimin në Listën e Trashëgimisë Botërore të pjesës maqedonase të rajonit në vitin 1979, dhe krijimin e Rezervës ndërkufitare të Biosferës së Liqeneve OhërPrespë (Shqipëri/ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë). Pasuri e Trashëgimisë Botërore Pasuria Trashëgimi Botërore “Trashëgimia Natyrore dhe Kulturore e rajonit të Ohrit” u regjistrua në Listën e Trashëgimisë Botërore në vitin 1979, fillimisht si pasuri natyrore, dhe një vit më vonë si pasuri (natyrore dhe kulturore) në bazë të kritereve të Trashëgimisë Botërore (I), (iii), (iv), dhe (viii). të dhëna shifrore te Liqenit të Ohrit • Ndodhet 683 m mbi nivelin e detit. • Kufizohet nga vargmale të larta në lindje dhe perëndim, që arrijnë rreth 2,250 m mbi nivelin e detit. • Thellësia maksimale është rreth 288.7 m dhe thellësia mesatare 155 m. • Është një nga liqenet më të mëdhenj në Evropë. • Sipërfaqja 358 km2, prej të cilave afërsisht dy të tretat janë në IRJ të Maqedonisë dhe rreth një e treta në Republikën e Shqipërisë. 34
• Ligatinat janë prej 1,129 km2, por burimi efektiv shtrihet në basenin e Liqenit të Prespës nga një lidhje karstike nëntokësore. • Mbi 1,400 specie vendase, përfshirë rreth 300 specie endemike të liqenit të Ohrit. • Mbi 160,000 njerëz jetojnë rreth liqenit të Ohrit, ku pothuajse 52,000 në Shqipëri (nga të dhënat e vitit 2011). • Rreth 300,000 turistë vizitojnë trashëgiminë natyrore dhe kulturore të rajonit çdo vit. Për më shumë informacion: http://whc.unesco.org/en/lake-ohrid-region/ Projekti mbështet eventin “Mish Mash Film Production” në edicionin e 2016 të Festivalit të Filmit Ballkanik dhe Kulinarisë në një përpjekje për të parë në mënyrë krijuese trashëgiminë ndërkufitare natyrore dhe kulturore të liqenit të Ohrit përmes objektivit të kamerës si pjesë e qëllimit për një qëndrueshmëri dhe zhvillim deri në vitin 2030. Disa nga qëllimet e veçanta kanë të bëjnë me luftën kundër ndryshimeve klimaterike dhe ndikimet e saj ; për përdorimin sa më efikas të ekosistemeve tokësore duke respektuar biodiversitetin; duke krijuar një klimë të barazisë gjinore si një e drejtë shfrytëzimi të barabartë për të gjithë.
35
Охридското Езеро – наши заеднички одговорности и придобивки Прекуграничниот регион на Охридското Езеро Во регионот на Охридското Езеро, едно од најстарите езера во Европа е опкружено со древни патишта и населби кои се вбројуваат меѓу најстарите во Европа. Природната и културната историја во ова посебно место се испреплетувале низ времето создавајќи навистина исклучително наследство кое ги надминува границите и мора да се одржи како такво во корист на идните генерации. Охридското Езеро го делат Албанија и поранешната Југословенска Република Македонија, додека неговото сливно подрачје го опфаќа и сливот на Преспанското Езеро. Според тоа, исклучително е важно двете држави да преземат заеднички и координирани напори за зачувување на богатото наследство на регионот на Охридското Езеро. Заедничкиот проект на ЕУ и УНЕСКО Проектот „Кон зајакнато управување со заедничкото прекугранично природно и културно наследство на регионот на Охридското Езеро“ има за цел да го профилира прекуграничното подрачје преку проценка на неговите вредности, можностите за одржлив развој и да ги унапреди капацитетите за ефективно управување со природното и културното наследство.. Европската унија учествува со 1,7 милиони евра за проектот во рамките на својата претпристапна помош на земјите кандидати за членство во ЕУ на полето на животната средина и климатските промени, додека владата на Албанија учествува со 170.000 евра, со што вкупниот буџет на овој тригодишен проект изнесува околу 1,87 милиони евра. Заштита на природното и културното наследство на регионот на Охридското Езеро Неколку заштитени подрачја се прогласени на национално ниво, како на пример Акватичниот и терестричен заштитен предел на Поградец, споменикот на природата „Дрилон“ во Албанија, како и споменикот на природата „Охридско 36
Езеро“ и Националниот парк „Галичица“ во поранешната Југословенска Република Македонија. Заштитата на регионот дополнително беше зајакната во 1979 година со запишување на Листата на светско наследство на сега македонскиот дел од регионот, и со прогласување на Прекуграничниот биосферен резерват „Охрид-Преспа“ (Албанија/поранешната Југословенска Република Македонија) во 2014 година. Постојното добро од Светското наследство Постојното добро од Светското наследство „Природно и културно наследство на Охридскиот регион“ е запишано на Листата на светското наследство во 1979, првично како природно добро, а една година подоцна повторно е запишано како мешано добро (природно и културно), врз основа на критериумите за Светско наследство (i), (iii), (iv) and (vii). Запишаното добро ги вклучува историскиот центар на градот Охрид, градот Струга, неколку рибарски населби на брегот, ранохристијански духовни центри и манастири, како и над 250 археолошки локалитети кои опфаќаат период од над 5000 години. Градот Охрид – еднa од најстарите човекови населби во Европа, претставува ретко архитектонско и уметничко достигнување и ризница на архитектонски, археолошки, материјални и нематеријални вредности. Урбаното јадро на Охрид вклучува градби и други структури 37
кои датираат од предисторијата, антиката и доцната антика, ранохристијанскиот период, раниот и развиениот среден век, османлискиот период, се до денес. Охридското Езеро долго време е познато како суперлативен природен феномен. Со геолошка и биолошка историја од над милион години, Охридско Езеро се истакнува како едно од најстарите езера во Европа и исклучително жариште на биолошката разновидност од глобално значење. Езерото се проценува како најбогато со биолошка разновидност во светот доколку се има предвид бројот на ендемски видови на единица водна површина. Сливот на езерото исто така поддржува подеднакво богата и значајна биолошка разновидност и вклучува исклучително голем број ендемски видови. Охридското Езеро во бројки • лоцирано на надморска висина од 683 m; • опкружено со високи планински венци на исток и запад кои достигнуваат надморска висина од околу 2.250 m; • максимална длабочина од 288,7 m и просечна длабочина од 155 m; • едно од езерата со најголем волумен во Европа; • вкупна водна површина од 358 km2, од кои околу две третини се лоцирани во ПЈР Македонија и околу една третина во Република Албанија; 38
• површината на непосредниот слив изнесува 1.129 km2, додека ефективната површина на сливот го вклучува и сливот на Преспанското Езеро поради подземната врска низ карстот; • преку 1.400 автохтони видови, вклучувајќи и околу 300 видови кои се ендемични за Охридското Езеро; • преку 160.000 жители се населени околу Охридско Езеро од кои речиси 52.000 во Албанија (според пописот од 2011 година); • околу 300.000 посетители секоја година го истражуваат природното и културното наследство на регионот. За повеќе информации: http://whc.unesco.org/en/lake-ohrid-region/ “Проектот го поддржува изданието на Mish Mash компонентата на балканскиот филм и Фестивалот на храна од 2016 година, во обид креативно да го истражи прекуграничното природно и културно наследство на Охридското Езеро низ објективот на “2030 Цели за одржлив развој”. Во суштина, овие цели се поврзани со борбата против климатските промени и нивното влијание; заштитата на одржливото користење на компоненти на екосистеми преку запирање и намалување на загубата на биодиверзитетот; и создавање на поголема полова рамнотежа во светот, за еднакви можности за сите.
39
Legjenda e Djepit të Dragoit “Në anën verilindore të fshatit Trebinjë, nodhet një vend që i thonë ‘Gropa e Liqereve’. Sipër këtij vendi është një gur i madh i gdhendur nga brenda e jashtë ku bie në sy puna e dorës së njeriut. Guri ka madhësi mbi dy metra e në brendësi të tij, në vendin e gdhendur, mund të rrijë shtrirë një burrë. Këtë gur vendasit e quajnë ‘Djepi i Dragoit’. Në të vërtetë këtu kemi të bëjmë me një lloj varri prej guri monolit, e bëhet fjalë për një lloj të veçantë varrimi që është përdorur në kohët e lashta, pak i përhapur në vendin tonë. Ky varr është i ngjashëm me një nga varret e Selcës Poshtë. Gur varri i ngjashëm me të është gjetur edhe në një vend pranë fshatrave Shtikë e Bezhan të Kolonjës (vendasit sot e quajnë ‘Sënduqi i Nuses’). Sipas zakonit të asaj kohe, këta varre bëheshin për persona të veçantë të familjeve shumë të shquara të fisit, d.m.th. për mbretër ose prijësa. Në Mokër Sipër, për këtë gur tregohet kjo legjendë (duhet të jetë shumë e vjetër), të cilën e kam gjetur në shënimet e mbledhura nga mësuesi Kozma Gjata, gjatë një ekspedite në atë zonë: ‘Besohej dikur se njerëzit e mirë të kësaj zone i mbronte një zanë mali, e cila gjatë ditës rrinte në malin e Kozicës. Kjo zanë përfytyrohej si një grua shumë e bukur dhe e fortë, që jetonte burimeve dhe prozhmeve të malit të Kozicës. Ajo kishte lindur një fëmijë, djalë me trup shumë të madh e të fortë. Djali ishte Dragua. E ëma e vinte djalin në gjumë në atë djep, në ‘Djepin e Dragoit’, ndërsa vetë qëndronte në malin e Kozicës, për të parë e për t’i ardhur në ndihmë njerëzve të pafuqishëm. Kur fëmija zgjohej dhe kishte nevojë për ndihmën e nënës së tij, djali (dragoi) tundte zinxhirët me të cilët nëna e kishte lidhur djepin e tij në majën e Kozicës. E ëma (zana) nëpërmjet zinxhirëve zbriste shpejt e shpejt dhe vinte tek i biri për të plotësuar nevojat e tij, ose për ta shpëtuar nga ndonjë rrezik. Kur djali kishte nevojë për të fjetur, e ëma, që nga maja e Kozicës, me anën e zinxhirëve e tundte djepin dhe djali flinte”. (Marrë nga Gjergji Gusho, Mbi përhapjen e Krishtërimit dhe të kishave në rrethin e Pogradecit, D.I.J.A.-Poradeci, Pogradec 2000).40
Këngë dashurie rreth gjolit
Moj e bardha si jeleni Moj e bardha si jeleni, T’thotë trimi hajde vemi. -Ku të vemi, si të vemi, barrë e pajë nukë kemi. -Barrë e pajë nuk i dua, Syt’ e vetullat e tua, Ato më shërojnë mua. Pogradec O Sevda e djalërisë O sevda e djalërisë, O sevda! Shkul themelet e shtëpisë, O sevda! Se vallë s’piqemi më, O sevda! Një sorkadhe me një dre, O sevda! Pogradec Ti or djal’o leshkë dredhur -Ti or djal’o leshkë dredhur, Pse m’i mbanje supet mbledhur? -Jam goditur nënë sqetull, Për një sy e për një vetull Jam goditur shum’ shëmtuar, Si zahmet për të shpëtuar. -O bandill mos jakë ditën, Hajde natën se të shohin, Se të shohin pa të vrasin. -Le t’më vrasin, le t’më presin, Siç kemi lindur, bashk’ do vdesim. Pogradec Mbolla trëndafilë, çeli në pranverë Mbolla trëndafilë, çeli në pranverë, Sa bukur ka çelë, sa mir’ marka erë. Na është mësuar një plak vjen përherë, Sa bukur ka çelë, sa mir’ marka erë. Do t’i bëj një kafe, kafe me zeher. Do t’i jap të shtyrë, ta hedh mu në ferrë. Mbolla trëndafilë, çeli në pranverë, Ç’u mësua një djalë e na vjen përherë, Do t’i bëj një kafe, kafe me sheqer. Do t’i jap të shtyrë, ta shtri në minder. Potkozhan (Marrë nga Gjergji41 T. Gusho, Këngë Folklorike nga rrethi i Pogradecit, D.I.J.A-Poradeci, Pogradec 2005).
Shën Marena Mrekullibërësja në burimet e Shkumbinit Lumi Shkumbin buron në malet e Mokrës në afërsi të fshatit Llëngë. Pikërisht këtu, në shekullin XVIII, ka ekzistuar një qendër banimi shumë e lulëzuar. Banorët ishin arumunë. E ndodhur në rrugën e karvaneve që shkonin e vinin drejt Voskopojës, po ashtu të lulëzuar asokohe, Llënga arriti të kishte afër 10 mijë banorë, pjesa më e madhe e të cilëve blegtorë dhe zejtarë. Degradimi dhe braktisja e saj nisën që me shkatërrimin e Voskopojës në 1769. Sot fshati është thuajse i braktisur, megjithatë çdo 30 korrik organizohet këtu që nga Pogradeci dhe krahinat rrethe rrotull një pelegrinazh masiv ku marrin pjesë besimtarë të krishterë e myslimanë. Objektivi është kisha e manastirit të Shën Mërisë, e cila ruhet ende sot në gjendje relativisht të mirë. Kisha është ndërtuar në kohën e lulëzimit të Llëngës dhe është zbukuruar me afreske nga piktori i njohur kishtar Konstantin Shpataraku. Një vend shumë i frekuentuar është edhe shpella e Shën Marenës, e cila ndodhet në afërsi të kishës. Besimtarë të të gjitha besimeve marrin që këtu gurë, prej të cilëve shpresojnë se do t’ju vijë mbarësia. Qëndrimi një natë jashtë në oborrin e kishës së shenjtores besohet se sjell mbarësi, zgjidhjen e shumë telasheve dhe shërimin e sëmundjeve. Ka disa versione mbi historinë e shenjtores. Disa mendojnë se Shën Marena ishte një shenjtore që u vendos këtu shumë kohë më parë duke ia kushtuar jetën e saj Zotit dhe ndihmës së njerëzve nevojtarë. Shumë besojnë se ajo ishte motra e Shën Naumit dhe Shën Klementit (këta vëllezër për gjak e besim, por jo vëllezër 42
natyralë). Gojëdhana vazhdon duke pretenduar se i jati i vajzës ishte pagan dhe kështu që ishte fort i inatosur me të bijën që kishte lënë hyjet e vjetër duke përqafuar besimin e krishterë. Atëherë vajza gjeti strehim në shpellën që mban sot emrin e saj dhe, duke u strukur në skajin e saj më të errët, arriti tu shpëtonte vrasësve që i jati i kishte vënë pas. Ajo dilte vetëm herët në agim dhe lahej në burimin aty pranë. Pikërisht prandaj, uji që del nga ai burim (najazma), ruhet nga besimtarët në shishe të vogla, të cilat sjellin mbarësi. Një variant i dytë e lidh këtë shenjtore me një nga fenomenet më të përhapura të zonës. Sipas këtij varianti emigrantët nga Llënga, që jetonin jashtë Shqipërisë, kishin dëgjuar për mrekullitë e një shenjtoreje e cila kishte lindur në Pisidi në Azinë e Vogël në vitin 270 pas Krishtit. Shmë prej tyre u betuan se me tu kthyer në vendlindje do të ndërtonin një kishë vetëm në emër të saj. Por premtimin e harruan dhe kështu shenjtorja u fanitet grave të fshatit duke i kujtuar se burrat nuk e kishin mbajtur premtimin. Shentorja u fanit edhe në dalje të shpellës apo në kroin e fshatit. Një nga fshatarët, i quajtur Nikolla, nisi ta besojë aq fort këtë gjë sa që i mbushi mendjen bashkëfshatarëve të ndërtojnë kishën. Kjo u ndërtua në 1660 dhe u rindërtua në 1754 pas një zjarri tragjik.
43