ELEMENTU KIMIKOEN OXIDAZIO ZENBAKI ARRUNTENAK
1. SARRERA
Mundu osoan hizkuntza unibertsal bat behar da konposatu guztien izenarentzat. Hori dela eta IUPAC eratu zen. IUPAC-ek mundu mailan ezartzen ditu konposatuak izendatzeko erak eta arauak. Eta nahiz eta hizkuntz desberdinak erabili leku guztietan berdinak dira.
Elementu kimiko baten oxidazio zenbakia (OZ)
Oxidazio-zenbakiak: atomoa oxidatzeko duen gaitasuna, zenbakiz adierazita (elektroiak galdu edo irabazi). Positiboa, negatiboa edo nulua izan daiteke, hau da, atomoak izango lukeen karga adierazten du bere lotura guztiak ionikoak balira. Zenbakiekin adierazten dira dagokion ikurrarekin +1, -1,-3, 0. (Ikusi 3. orriko taula).
Arauak oxidazio zenbakiak (O.Z.) determinatzeko: (taula)
1. Oxigenoak beti “-2” O.Z. rekin eragiten du.
2. Hidrogenoak metalekin “-1” erabiltzen du eta ez-metalekin “+1”.
3. Ez-metalek O.Z. negatibo izaten ohi dute eta metalek positiboa.
4. Ez-metalak positiboak dira oxigenorekin elkartzen direnean (F izan ezik)
2. SUBSTANTZIA SINPLEAK
Solidoak METALAK : Fe, Cu, Sn, Au, Ag, Na...S8, P4…
EZ METALA I2
Likidoak: Br2, Hg
Gasak EZ METALA H2, O2, N2, F2 eta Cl2
GAS GELDOAK edo NOBLEAK: He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn
3. KONPOSATU BITARRAK
Formulatzerakoan:
∗ Elementuak beren ikurren bidez adierazten dira.
∗ Formula idazterakoan, orokorrean eta salbuespenak salbu, Taulan duten ordena berberean idazten dira. Adibidez, metalak formularen ezkerrean idazten dira; ez-metalak, berriz, formularen eskuinea → Metala Ez-metala
∗ Azpindizeek konposatuan elementu bakoitzeko zenbat atomo dauden adierazten dute.
CO2 ; CO
Formulatzerakoan elementu baten balentzia bestearen azpindizea da eta alderantziz; hau da, OZ elkartrukatu egiten dira. Posible bada sinplifikatu egiten dira azpindizeak.
Ab Ba
a izanik A elementuaren OZ eta b B elementuarena.
Elementu guztien oxidazio zenbakia batuz 0 zenbakia lortu behar dugu. Horrela sortutako konposatua neutroa izango da (0 kargakoa, hain zuzen ere).
Izendatzeko:
Ikasturte honetan nomenklatura hau erabiliko dugu : konposizio-izenak (estekiometria) adierazten dituena. Konposizioan oinarritzen da eta ez egituran.
● Bi modu desberdinetan adieraz daitezke elementuen proportzioa :
○ Aurrizkiak erabiltzen dira: mono, di, tri, tetra, penta, hexa, ... formulan elementu bakoitzaren zenbat atomo dauden adierazteko.
o SO2 → sufre dioxidoa
o P2O5 → difosforo pentaoxidoa
○ Elementu batek OZ bat baino gehiago dituenean erabiltzen da. Elementuaren OZ izenaren alboan idazten da zenbaki erromatarrez eta parentesi artean: FeO → burdin(II) oxidoa FeH3 → burdin(III) hidruroa
a. OXIGENOAREN KONPOSATUAK
i. Oxido metalikoak ( Metala + Oxigenoa )
Formulazioa: Metalaren sinboloa + O (-2 oxidazio zenbakia) → OZ trukatu eta sinplifikatu
Nomenklatura (izendapena):
● Aurrizkia:
Metalaren atomo kopuruaren araberako aurrizkia (di-, tri, tetra-...) + METALA + oxigeno atomo kopuruaren arabera aurrizkia (mono-, di-, tri-, tetra-...) + OXIDOA
● Oxidazio zenbakia:
METALA + (parentesi artean) metalaren OZ zenbaki erromatarrak erabiliz, soilik metalak OZ bat baino gehiago duenean) + OXIDOA
Adibideak:
Formula Aurrizkiekin nomenklatura OZ parentesi artean nomenklat
Al2O3 Dialuminio trioxidoa Aluminio oxidoa
CoO Kobalto monoxidoa Kobalto (II) oxidoa
Cu2O Dikobre monoxidoa Kobre (I) oxidoa
Fe2O3 Diburdina trioxidoa Burdina (III) oxidoa
SnO2 Eztainu dioxidoa Eztainu (IV) oxidoa
ARIKETAK
Ariketa interaktiboak
FORMUL A Aurrizkiekin OZ parentesi artean
Na2O
Kaltzio oxidoa
FeO
K2O
Dialuminio trioxidoa
SrO
Dilitio oxidoa
Eztainu(IV) oxidoa
Magnesio oxidoa
Zilar oxidoa
Berilio oxidoa
Rubidio oxidoa
BaO
PbO2
Radio oxidoa
Titanio dioxidoa
HgO
Cs2O
Manganeso dioxidoa
Kobre(II) oxidoa
Platino(II) oxidoa
Burdin(III) oxidoa
PtO2 ii. Oxido ez-metalikoak : ( Ez metala + Oxigenoa )
Formulazioa: Ez Metalaren sinboloa + O (-2 OZ ) → OZ trukatu eta sinplifikatu
Nomenklatura (izendapena): Konposizio-izena :
● Aurrizkia ez metalaren atomo kopuruaren arabera (di-, tri, tetra-...) + EZ-METALA + oxigeno atomo kopuruaren arabera aurrizkia (mono-, di-, tri-, tetra-...) + OXIDOA
Formula Aurrizkiekin nomenklatura
SeO3 Selenio trioxidoa
As2O3 Diartseniko trioxidoa
SiO2 Silizio dioxidoa
● Oxigenoa halogenoekin (17. taldea) konbinatzen denean, konposatu hauek haluroak bezala izendatuko ditugu oxigeno mono,di,tri….(fluoruroa, kloruroa, bromuroa eta ioduroa) .
Formulan oxigenoa lehena idazten da.
Formula Aurrizkiekin nomenklatura
FORMULA Aurrizkiekin
B2O3
SiO2
SeO
Karbono monoxidoa
Dinitrogeno oxidoa
Dibromo trioxidoa
b. HIDROGENOAREN KONPOSATUAK
i. Hidruroak metalikoak ( Metala + Hidrogenoa)
Formulazioa: Metalaren sinboloa + H (-I OZ) → OZ trukatu MHb (M= metala; b= metalaren OZ)
Nomenklatura (izendapena):Konposizio-izena :
● Aurrizkia: METALA + hidrogeno atomo kopuruaren arabera aurrizkia (mono-, di-, tri-, tetra-...) + HIDRUROA
● OZ zenbaki erromatarrez: METALA + (PARENTESI ARTEAN metalaren OZ zenbaki erromatarrak erabiliz, soilik metalak balentzia bat baino gehiago duenean) + HIDRUROA ARIKETAK
Ariketa interaktiboak
FORMULA Aurrizkiekin OZ parentesi artean
KH
FeH3
CuH
CaH2
FrH
PtH4
Berun dihidruroa
Litio hidruroa
Nikel dihidruroa
Merkurio dihidruroa
Aluminio hidruroa
Magnesio hidruroa
Paladio dihidruroa
Burdin(II) hidruroa
Zink hidruroa
Sodio hidruroa
Urre(III) hidruroa
CrH2
Bario dihidruroa
Zesio hidruroa
Estrontzio hidruroa
Eztainu(IV) hidruroa
Berilio hidruroa
ii. Hidrogeno haluroak (S, Se, Te, F, Cl, Br, I + Hidrogeno)
Formulazioa: H (+I OZ) + ez-metalaren sinboloa (OZ txikiena) → OZ trukatu.
Nomenklatura (izendapena): bakarrik haluroak bezala izendatuko ditugu
● Aurrizkia: (di)HIDROGENO + EZ-METALAren izena + -URO atzikia
Adibideak
Formula Aurrizki nomenklatura
H2F2 Hidrogeno fluoruroa
HCl Hidrogeno kloruroa
HBr Hidrogeno bromuroa
HI Hidrogeno ioduroa
H2S (Di)Hidrogeno sulfuroa
H2Se (Di)Hidrogeno seleniuroa
H2Te (Di)Hidrogeno telururoa
Eta disoluzio urtsuan daudenean beste izen bat emango diegu :
● AZIDO + EZ-METALAren izena + -HIDRIKO atzizkia
Adibideak
Formula Disoluzio urtsuan
H2F2(aq) Azido fluorhidrikoa
HCl (aq) Azido klorhidrikoa
H2S (aq) Azido sulfhidrikoa
ARIKETAK
Ariketa interaktiboak
FORMUL A
SISTEMATIKOA
HF Hidrogeno kloruroa
HI (Di)Hidrogeno sulfuroa
H2Te
iii. Hidruro hegazkorrak (Erdimetalak (B, C, Si, N, P, As, Sb) + Hidrogenoa)
- Formulazioa: ez-metalaren sinboloa + H (-I OZ) → OZ trukatu.
-Nomenklatura (izendapena):
● Aurrizkia: EZ-METALA + AURRIZKIA (di, tri, tetra-...) + HIDRURO
● Izen bereziak
Formula Nomenklatura sistematikoa Izen tradizionala
NH3 Nitrogeno trihidruroa Amoniakoa,azano
PH3 Fosforo trihidruroa Fosfano
AsH3 Artseniko trihidruroa Artsano
SbH3 Antimonio trihidruroa Estibano
CH4 Karbono tetrahidruroa Metanoa
SiH4 Silizio tetrahidruroa Silanoa
BH3 Boro trihidruroa Boranoa
Ariketa interaktiboak
FORMULA Aurrizkiekin OZ parentesi artean
BH3
Artseniko trihidruroa
CH4 Metanoa
SbH3
Fosforo trihidruroa
NH3 Amoniakoa
c. GATZ BITARRAK
i. Gatz neutroak: Metalak + Ez-metalak
Formulazioa: Metalaren sinboloa + Ez-metalaren sinboloa (OZ negatiboarekin) → OZ trukatu eta sinplifikatu.
MbXa (a = metalaren OZ,b= ez-metalaren OZ negatiboa)
Nomenklatura (izendapena):
● AURRIZKIA: (di, tri, tetra-...) + METALA + AURRIZKIA (di, tri, tetra-...) + EZ-METALA
● Erromatar parentesia: METALA + (PARENTESI ARTEAN metalaren OZ zenbaki erromatarrak erabiliz, OZ bat baino gehiago duenean) + EZ-METALA-URO
Formula Aurrizki nomenklatura Erromatar parentesia nomenklatura
LiF Litio fluoruroa Litio fluoruroa
AlCl3 Aluminio trikloruroa Aluminio kloruroa
CuBr2 Kobre dibromuroa Kobre (II) bromuroa
CuBr Kobre monobromuroa Kobre (I) bromuroa
NiS Nikel monosulfuroa Nikel (II) sulfuroa
ARIKETAK
Ariketa interaktiboak
FORMULA Aurrizkiekin OZ parentesi artean
CaCl2
Magnesio dibromuroa
Kromo(III) sulfuroa
K2S
Burdin dikloruroa
Berilio fluoruroa
PbI2
Merkurio sulfuroa
Na3N
CrCl3
AlCl3
PdS2
FeI3
HgBr2
CsCl
PbS
PtI4
Dilitio seleniuroa
Eztainu tetrafluoruroa
Zilar kloruroa
Burdin(II) kloruroa
Radio dikloruroa
Berun(IV) ioduroa
Zilar sulfuroa
Kobre(II) kloruroa
Sodio bromuroa
Manganeso(II) kloruroa
ii. Ez-metalak + Ez-metalak
Ez-metal eta ez-metal batek sortutako konposatu bitarrak dira. Ez metalen konbinazio bitarretan formularen ezkerraldean kokatu behar dugu ondoko zerrenda honetan lehenengo ageri den elementuaren sinboloa:
B, Si, C, Sb, As, P, N, H, Te, Se, S, I, Br, Cl, O, F
Konposatu hauetan formularen eskuinaldean dagoen elementuak oz negatiboarekin jokatzen du eta honen izenari –uro atzizkia erantsiz izendatzen dira konposatu hauek.
Formula Aurrizki nomenklatura Erromatar parentesia nomenklatura
BrF3 Bromo trifluoruroa Bromo (III) fluoruroa
CCl4 Karbono tetrakloruroa Karbono (IV) kloruroa
B2S3 Diboro trisulfuroa Boro (III) sulfuroa
ARIKETAK
Ariketa interaktiboak
SeI2 Iodo tribromuroa
CCl4 Sufre hexafluoruroa
CS2 Sufre dikloruroa
BrF5 Diboro trisulfuroa
4. KONPOSATU HIRUTARRAK
a. HIDROXIDOAK: M(OH)x
Hidroxidoen ezaugarria –I karga edo “OZ” duen OH- taldea da. IUPAC-en arabera, hidroxidoak izendatzeko, aurrean metalaren izena eta ondoren hidroxido hitz orokorra esaten dira. Metalak zehaztu beharra izanez gero, Konposizio-izenen nomenklatura erabiltzen da: Aurrizki eta erromatar parentesia artean
M(OH)b M=metala b= metalaren OZ
Adibideak
Fe(OH)2 burdina dihidroxidoa burdina(II) hidroxidoa
NaOH sodio hidroxidoa sodio hidroxidoa
Al(OH)3 aluminio trihidroxidoa aluminio hidroxidoa
ARIKETAK
Ariketa interaktiboak
FORMULA Aurrizki OZ parentesi artean
KOH
Cu(OH)2
Be(OH)2
NaOH
Ni(OH)3
Bario dihidroxidoa
Zink hidroxidoa
Burdin(II) hidroxidoa
Magnesio hidroxidoa
Fe(OH)3
Pb(OH)4
Berun dihidroxidoa
Litio hidroxidoa
Zilar hidroxidoa
Kaltzio hidroxidoa
Hg(OH)2
Sr(OH)2
HgOH
Co(OH)2
Cr(OH)3
Eztainu tetrahidroxidoa
Aluminio trihidroxidoa
Manganeso dihidroxidoa
Radio hidroxidoa
Kobre(I) hidroxidoa
Platino(II) hidroxidoa
Eztainu(II) hidroxidoa