دیدگــــــــــا
شۆڕشی كۆمه‌اڵیه‌تی پێداویستییه‌كی ژیانیی ه ل ه باشووری كوردستان كێشه و قه‌یرانه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان به‌شێكی ئه‌و گێژاوه گشتگیرییه كه كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستان تێیكه‌وتووه .بێگومان ئه‌و كێشه و قه‌یرانانه پاشخانێكی مێژوویی خۆیان هه‌یه ،به‌اڵم له 26ساڵی رابردوودا گێژاوه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی چڕوپڕ قووڵتربۆته‌وه و گه‌یشتۆته ئاستی ته‌قینه‌وه‌كی جڤاكی .هه‌ڵبه‌ته گێژاوی سیستمی ده‌سه‌اڵتدارێتی باشوور كاریگه‌رییه‌كی سه‌ره‌كی به‌سه‌ر ئه‌و دۆخه‌ی كۆمه‌ڵگه‌وه هه‌یه ،به‌اڵم خودی بونیادی كۆمه‌ڵگه‌ش داڕزیوه و به‌ها ئه‌خالقی و جڤاكییه‌كانی الواز بووه، كۆمه‌ڵگه ئاماده‌گی ئه‌وه‌ی�شی له خۆیدا كه‌مكردۆته‌وه كه بتوانێت گۆڕین و وه‌رچه‌رخانێكی ریشه‌یی له‌خۆیدا بێنێته‌دی دی .بۆیه له‌به‌رامبه‌ر به‌و شااڵو و هێرشه كولتوورییه ده‌ره‌كییانه‌ی رووبه‌ڕووی ده‌بێته‌وه نه‌یتوانیوه به‌ریه‌‌ككه‌وتنێكی ئه‌رێنی بسازێنێت. به‌ڕاده‌یه‌ك هیچ به‌ربه‌ستێكی ئه‌وتۆ له‌به‌رده‌م ئه‌و شااڵوانه‌دا نه‌ماوه. ئه‌وه‌ی له‌پانتایی كۆمه‌اڵیه‌تی گرفته‌كاندا ده‌بینرێت ئه‌وه‌یه؛ اه‌به‌رامبه‌ر ئه‌و گێژاوه كۆمه‌الیه‌تیه‌دا گه‌لێك ره‌وتی هزری و كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌ریانهه‌ڵداوه، به‌اڵم هیچ یه‌كێكیان خاوه‌ن پرۆژه‌ی چاره‌سه‌ری نین ،ته‌نانه‌ت خۆیان بوونه‌ته كێشه و گرفت بۆ ئه‌و كۆمه‌ڵگایه .به‌تایبه‌تیش ره‌وته ئایینی پاشڤه‌ڕۆیه‌كان و لیبرالیزم ،كه بوونه‌ته هۆكارێكی سه‌ره‌كی ئه‌و گێژاوه كۆمه‌اڵیه‌تییه. جێی باسه كه ده‌زگا راگه‌یاندنییه‌كان به‌رامبه‌ر به‌م دۆخه نه‌ك هه‌ر خاوه‌ن گیانی به‌رپرسیارێتی
و هوشیاریی پێویست نین ،به‌ڵكو خۆیان بوونه‌ت ه ئامڕازێكی كوشنده بۆ زیاتر باڵوكردنه‌وه و كاریگه‌ركردنی ئه‌و شااڵوانه‌ی كۆی بونیادی كۆمه‌ڵگه هه‌ڵده‌ته‌كێنێت .كه‌ناڵه راگه‌یاندنییه‌كان له دۆخی ئێستایدا رۆڵی جه‌الدێك ده‌بینێت بۆ كوشتنی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه كرۆكی گرفت و قه‌یرانه كۆمه‌اڵییه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی باشوور نه‌بوونی ئازادی ،دادپه‌روه‌ری، یه‌كسانی ،دیموكراتی ،ئاشته‌وایی و ئاسایشن، ئه‌مه‌ش وایكردووه په‌یوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان بشێوێن و به‌ها ئه‌خالقی و جڤاكییه‌كان بێبایه‌خ و بێناوه‌ڕۆك بكرێن .مسۆگه‌ر له‌پێناو تێپه‌ڕاندنی ئه‌و گرفت و قه‌یرانانه پێویستیی به‌تێپه‌ڕاندنی ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته چه‌قبه‌ستوو و داڕزیوه هه‌یه كه كۆمه‌ڵگه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا داڕزاندووه ،ئه‌مه‌ش له بنه‌مادا به به‌رپابوونی شۆڕشێكی زینهی و ویژدانی هه‌یه ،تا ئه‌م وه‌رچه‌رخانه زیهنییه روونه‌دات هه‌رگیز ناكرێ باس له شۆڕشێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بكرێت. ئیدی له‌به‌رامبه‌ر به هه‌موو ئه‌و ره‌وته تێكده‌رانه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی باشووری كوردستانیان لێكترازاندووه، پێویستیی به شۆڕشێكی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه .بێگومان به‌بێ ئه‌م شۆڕشه كۆمه‌اڵیه‌تییه هه‌ر هه‌وڵدانێك بۆ چاره‌سه‌ری گرفت و قه‌یرانه سیا�سی و ئابوورییه‌كان ئاكامێكی ئه‌وتۆی لێناكه‌وێته‌وه كه توانستی گۆڕین و وه‌رچه‌رخانێكی مه‌زنی لێبكه‌وێته‌وه.
NO:20 - APRIL 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ته‌ها حسێن :پارت ه سیاسیه‌کان ئاشته‌وایى کۆمه‌ڵگ ه و خێزانیان تێکداوه سازدانی :دانا عومه‌ر بۆ گفتوگۆکردن له‌سه‌ر کێشه‌کاىن کۆمه‌ڵگه و کاریگه‌رى کێشه سیاسیه‌کان و قه‌یراىن دارایى و کاریگه‌رى پێشکه‌وتنى ته‌کنه‌لۆژیا ،له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ى باشوورى کورستان ،گفتوۆیه‌کامن له‌گه‌ڵ ته‌ها حسێن ،ده‌روناس و توێژه‌رى ده‌روىن کرد. ده‌قى چاوپێکه‌وتنه‌که
ته‌ها حسین ده‌روناس
ده‌روناس ته‌ها حسین ،له‌باره‌ى پێشکه‌وتنه‌کاىن کۆمه‌ڵگه‌ى کوردییه‌وه ئاماژه به‌وه‌ده‌کات ،که پڕۆسه‌ى په‌ره‌وه‌رده پاشه‌کشێى کردووه و پێشکه‌وتنه‌کاىن له‌گه‌ڵ نه‌یتوانیوه کۆمه‌ڵگه‌دا پێش بکه‌وێت ،هه‌روه‌ها ئاماژه به ڕۆڵى خراپى پارته کوردیه‌کان ده‌کات له کۆمه‌ڵگه‌دا و ده‌ڵێت پارته‌کان تاکى ترسنۆک به‌رهه‌م ده‌هێنن و به‌هۆى ملمالنێى ناشه‌ریفانه‌وه ئاشته‌وایى کۆمه‌ڵگه و خێزانیشیان تێکداوه. به‌هۆى پێشکه‌وتنى ئامێره‌کاىن 4
په‌یوه‌ندى کردن و ته‌کنه‌لۆژیاى زانیارییه‌وه ،چه‌ندین دیارده‌ى نۆێ له کۆمه‌ڵگه‌دا سه‌رى هه‌ڵداوه و سه‌رچاوه‌کاىن ئاڕاسته‌کردىن کۆمه‌ڵگه و په‌روه‌رده‌کردىن تاکه‌کان زیادى کردووه، بێجگه له‌وه‌ش سه‌رهه‌ڵدانێکى قه‌یراىن دارایى له کۆتایى ساڵى 2014وه و بووىن ناکۆکى سیاىس له‌نێوان پارته‌کاىن باشوورى کوردستاندا ،کۆمه‌ڵگه‌ى باشوورى کوردستانیان ڕووبه‌ڕووى ته‌نگه‌ژه‌یه‌کى ده‌روىن و کۆمه‌اڵیه‌ىت کردووه‌ته‌وه که کاریگه‌رى له‌سه‌ر ڕه‌فتارى تاکه‌کان دروستکردوو ه.
oالوازى پڕۆسه‌ى به‌کۆمه‌اڵیه‌تی بوونى کۆمه‌ڵگه و گرفته‌کانى په‌یو ه‌ندیه‌کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆچى؟ «جیلێکمان به‌رهه‌مهێناوه جیلێکى گۆشه‌گیر و بێ متمانه و بێ ئینتیما و نامۆ به‌به‌ها و ئاکاره کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان» ته‌ها حسێن :پێویستى مرۆڤ به په‌یوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان یه‌کێکه له‌پێداویستیه گرنگه‌کانى بنیاتنانى www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
که‌سێتى هاوسه‌نگ و ته‌ندروسته، ئامرازێکى گرنگى هه‌ڵسه‌نگاندنى خوده و پڕۆسه‌یه‌که بۆ گه‌شه‌پێدان و په‌ره‌سه‌ندنى تاک ،هه‌ر ئه‌مه‌ش که به‌کۆمه‌اڵیه‌تیبون واده‌کات به‌یه‌کێک له‌خه‌سڵه‌ته گرنگه‌کانى تاک بۆکارتێکردن له کۆمه‌ڵگه‌و وه‌رگرتنى ئاماژه‌کان و وه‌اڵمدانه‌وه و دیالۆک کردن دابنرێت. به‌کۆمه‌اڵیه‌تیبون پڕۆسه‌ى (سۆسیالیزه‌یشن) پڕۆسه‌ى کامڵبون و گۆشکردنى تاکه له‌ڕێى کۆمه‌ڵێک ئامرازى وه‌ک (خێزان ،دامه‌زراوه په‌روه‌رده‌یی و کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانى ده‌وڵه‌ت ،په‌رستگاکان ،ڕاگه‌یاندن و گروپى کۆمه‌اڵیه‌تى ).....که له‌ڕێگه‌یه‌وه به‌ها گشتى و تایبه‌تیه‌کانى کۆمه‌ڵگه فێرده‌بێت و به‌هۆى ئه‌و ئه‌زمون و ڕاهێنانه‌ى که‌ڕۆژانه دوباره‌یان ده‌کاته‌وه ده‌بێته به‌شێک له بنیاتى که‌سێتى و لێره‌وه له‌به‌ر که‌تاکه‌کانى ئه‌وهاوبه‌شیه‌ى کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک له به‌هاکاندا هه‌یانه ڕایه‌ڵه‌یه‌ک له‌په‌یوه‌ندى دروست ده‌بێت که له‌ناواخندا تێره به به‌هاى ئاکارى و که‌سێتیه‌کان ،به‌هۆیه‌وه جۆرێک له‌نزیکى له‌نێوان ئه‌ندامانى کۆمه‌ڵگه‌دا دروست ده‌بێت ،هه‌ربۆیه بێجگه له به‌هاگشتیه‌کانى مرۆڤایه‌تى هه‌رکۆمه‌ڵگه‌و خاوه‌نى به‌هاو ئاکارى تایبه‌ت به‌خۆیه‌تى. به‌بڕواى من به‌له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌وه‌ى له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌م پێداوه پڕۆسه‌ى به‌کۆمه‌اڵیه‌تى بون له ئاستێکى الوازدایه به‌به‌راورد به ده‌یه‌کانى پێشوو ،مه‌به‌ستى من www.komelge.com
لێره‌دا به‌کۆمه‌ڵیه‌تیى بونێکى پڕ ل ه ووزه ده‌گرێته‌وه نه‌ک ئه‌وه‌ى له‌ڕێى تۆڕه‌کانى په‌یوه‌ندیه‌وه ده‌گوزه‌رێت، بێجگه له‌په‌یوه‌ندیه‌کى بێ ڕۆح و خۆخاڵیکردنه‌وه‌یه‌کى ده‌رونى هیچى تر نیه ،ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و پاشه‌کشێیه‌ى که له پڕۆسه‌ى په‌روه‌رده‌دا ڕویداوه و نه‌مانتوانیوه هاوشانى په‌روه‌رده پڕۆسه‌ى پێشکه‌وتنى ته‌کنه‌لۆجیا و هاوسه‌نگ به به‌به‌ها ئاکاریه‌کانى خۆمان په‌ره پێبده‌ین ،هه‌ر بۆیه له‌ئێسته‌دا په‌یوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانیش پڕ له‌کێشه‌و گرفته و بگره به‌رده‌وام له‌پاشه‌کشه دایه ،ئه‌مه نه‌ک ته‌نها له‌سه‌ر ئاستى تاک و خێزان به‌ڵکو له‌سه‌ر ئاستى سیا�سى وکۆمه‌اڵیه‌تیش به‌جۆرێک خه‌ریکه به‌ته‌واوه‌تى ده‌چینه قۆناغى تاک گه‌رایى و ته‌نها بیر له‌خۆمان و به‌رژه‌وه‌ندى خۆمان ده‌که‌ینه‌وه، گه‌شه‌ى ویژدان و ئاکار له‌به‌رده‌م داڕمانى ته‌واوه‌تیدایه ،جیلێکمان به‌رهه‌مهێناوه جیلێکى گۆشه‌گیر و بێ متمانه و بێ ئینتیما و نامۆ به‌به‌ها و ئاکاره کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان ،به‌جۆرێک هیچ ڕایه‌ڵه‌یه‌ک هاونیشتمانیان و به‌ده‌سه‌اڵت نابه‌ستێته‌وه کۆمه‌ڵگه‌وه و بۆشاییه‌کى پڕکراوه به‌بێمتمانه‌یى له‌نێوان تاکو ده‌سه‌اڵت و تاکو کۆمه‌ڵگه‌دا هه‌یه که‌بوه‌ته هۆى دابڕانێکى کۆمه‌اڵیه‌تى گه‌وره. هه‌رئه‌مه‌شه واى کردووه له‌ئێستادا په‌یوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان جۆرێک له کاڵبونه‌وه به‌خۆیه‌وه ببینێت ،ئه‌وه‌ى ده‌گوزه‌رێت ته‌نها په‌یوه‌ندیه‌کى بێ ڕۆحه و ئه‌وه‌ى ڕۆڵ ده‌بینێت ته‌نها
کێبڵه نه‌ک ڕۆح ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کۆمه‌ڵێک هۆکار که بریتین له زۆربون و په‌ره‌سه‌ندنى و په‌یوه‌ندیکردن ئامێره‌کانى جێگره‌وه‌ى وه‌ک به‌کارهێناى په‌یوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان. سه‌خت بونى ژیان و گوزه‌رانى تاک و سه‌رقاڵبونیان به په‌یداکردنى قوتى ڕۆژانه. کۆبونه‌وه که‌مبونه‌وه‌ى کۆمه‌اڵیه‌تی و خێزانیه‌کان. به‌هێزبونى پاڵنه‌رى انانیه‌ت . oالواز بونى به‌ها ئه‌خالقیه‌کان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆچى؟ «پاشه‌کشێى پڕۆسه‌ى په‌روه‌رده یه‌کێکه له هۆکاره‌کان» ته‌ها حسێن :به‌ها ئاکاریه‌کان روکنێکى گرنگى بنیاتنانى کۆمه‌ڵگه‌یه (کۆمه‌ڵێک خاسیه‌ت و ڕه‌فتارى په‌سه‌ندکراوى مرۆییه که جێگه‌ى ڕه‌زامه‌ندى کۆمه‌ڵگه و تاکه و به‌رژه‌وه‌ندى و چاکه‌ى گشتى تێدایه) ،گرنگى به‌ها ئاکاریه‌کان له‌وه‌دایه که به‌هێزترین ڕوکنى بنیاتنانى کۆمه‌ڵگه و ڕایه‌ڵى گرنگى گرێدانى تاکه به‌کۆمه‌ڵگه‌وه ،هۆکارى سه‌قامگیربونى کۆمه‌ڵگه و سه‌المه‌تى په‌یوه‌ندیه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانه ،هه‌ربۆیه ئه‌خالقیه‌کان به‌ها به‌هێزبونى به‌هێزبونى کۆمه‌ڵگه و خۆڕاگریه‌تى گرفته‌کانى کێشه‌و له‌به‌رامبه‌ر ڕۆژگاردا به‌پێچه‌وانه‌وه تێکچونى به‌ها ئاکارى و کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان الوازبونى کۆمه‌ڵگه‌یه له‌به‌رامبه‌ر 5
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
کێشه‌و گرفته‌کاندا.سه‌باره‌ت ب ه وه‌اڵمى پرسیاره‌که‌شت سه‌باره‌ت به الوازبونى به‌ها ئاکاریه‌کان ئه‌وا ده‌توانم به‌چه‌ند خاڵێک بیخه‌مه ڕوو: پاشه‌کشه‌کردنى پڕۆسه‌ى په‌روه‌رده که له‌خێزانه‌وه ده‌ست پێده‌کات تا ده‌گاته دامه‌زراوه په‌روه‌رده‌ییه‌کانى ترى کۆمه‌ڵگه، چونکه په‌روه‌رده ئامرازى هه‌ره‌گرنگ و سه‌ره‌کیه له‌چاندنى به‌ها ئاکارییه‌کانى کۆمه‌ڵگه‌دا پاڵنه‌رى په‌ره‌سه‌ندنى به‌رژه‌وه‌ندیخوازى تاکى و وه‌النانى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى و چاکه‌ى گشتى. هه‌ڵپه‌کردن بۆ ده‌سکه‌وتى مادى زۆر بێڕه‌چاوکردنى به‌ها باڵکانى کۆمه‌ڵگه حه‌زى مرۆڤ بۆ تاکگه‌رایى و تێپه‌ڕاندنى کۆمه‌ڵگه و به‌هاکانى. oهۆکارى ملمالنێ چینایه‌تیه‌کان چیه؟ «هۆکارى ئایدۆلۆژى و هه‌وڵدانى گروپێکى ئایدۆلۆژى بۆ خۆ سه‌پاندن یه‌کێکه له هۆکاره‌کان» ته‌ها حسێن :سه‌ره‌تا پێویست ه ئاماژه به‌وه بده‌ین که ملمالنێى چینایه‌تى له‌ناوه‌ڕۆکدا ملمالنێیه‌کى سیاسیه و بریتیه له هه‌وڵدانى چینێک یان گروپێک بۆ بون به ژماره‌ى یه‌که‌م و گرتنه ده‌ستى پێگه و ده‌سه‌اڵته بااڵکان ،ئه‌گه‌ر چاوێک به‌مێژودا بخشێنین ئه‌وا چه‌ندین شێوه له 6
ملمالنێى چینایه‌تى ده‌بینین وه‌ک (ملمالنێى چینایه‌تى له‌شێوه‌ى سیا�سى، یان ملمالنێى چینایه‌تى له‌شێوه‌ى ئابورى ،یاخود ملمالنێى چینایه‌تى له‌شێوه‌ى ئایدۆلۆژى) بۆیه هه‌رلێره‌وه ده‌توانین ئاماژه بده‌ین به هۆکاره‌کانى ملمالنێى چینایتى: هۆکارى ئایدۆلۆژى و هه‌وڵدانى گروپێکى ئایدۆلۆژى بۆ خۆ سه‌پاندن. هۆکارى ئابورى که گروپێک ده‌یه‌وێت هه‌مو و کایه ئابوریه‌کان بۆ خۆى قۆرخ بکات. هۆکارى سیا�سى که پارتێک یان گروپێک ده‌یه‌وێت هه‌موو کایه‌کانى ئایدۆلۆژى و ئابورى الى خۆى بێت و خۆى ژماره یه‌ک بێت. oئایا حزبه کالسیکیه‌کان له‌دواى 2013ه‌وه چ کاریگه‌ریه‌کیان داناوه له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه به‌باش یان خراپ؟ «بوه‌ته هۆى لێککترازانى کۆمه‌ڵگه و دابه‌شبونى کۆمه‌ڵگه بۆ دوو به‌ره‌ى دژ به‌یه‌ک» ته‌ها حسێن :هه‌مو پارت و حزبێک خاوه‌نى هه‌ر ئایدۆلۆژیایه‌ک بێت کاریگه‌رى ئه‌رێنى و نه‌رێنى به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌وه به‌جێده‌هێڵێت ،ده‌توانم بڵێم له و به‌رواره‌وه کاریگه‌ریه‌کان زۆر نێگه‌تیڤ بون ،چونکه ملمالنێى نێوان پارته‌کان ملمالنێیه‌کى ناشه‌ریفانه و ڕه‌تکردنه‌وه‌ى یه‌کترو تۆمه‌تبار کردنى به‌رامبه‌ر بووه نه‌ک ملمالنێى فیكرى، ئه‌مه‌ش بوه‌ته لێککترازانى کۆمه‌ڵگه‌و
دابه‌شبونى کۆمه‌ڵگه بۆ دوو به‌ره‌ى دژ به‌یه‌ک ،به‌جۆرێک ئاشته‌وایى کۆمه‌اڵیه‌تى و ته‌نانه‌ت ئاشته‌وایى خێزانی�شى تێکداوه ،متمانه له‌نێوان هاواڵتیان له‌الیه‌ک و هاواڵتیان و پارته‌کان له‌الیه‌کى تره‌و نه‌ماوه ئه‌مه بێجگه له په‌یوه‌ندى نێوان پارته‌کان خۆیان که ته‌نها ڕه‌تکردنه‌وه و سڕینه‌وه‌ى به‌رامبه‌ره ،ته‌نانه‌ت ئه‌و ملمالنێ ناشه‌ریفانه کارێکى کردووه که بارى ده‌روونى هاوواڵتیان تو�شى شڵه‌ژان بێت و چه‌ندین گرفتى کۆمه‌اڵیه‌تى و ده‌رونى لێکه‌وتۆته‌وه، بۆیه ده‌توانم بڵێم له کوردستان پارته‌کان تا ئێسته‌ش نه‌بونه‌ته سه‌رچاوه و پێشه‌نگ بۆ لێکتێگه‌شتن و یه‌کتر قبوڵکردن به‌ڵکو هه‌میشه ملمالنێکانى خۆیان گواستۆته‌وه بۆ ناو خێزان و کۆمه‌ڵگه و دامه‌زراوه‌کانى دیکه ،بۆیه پارته‌کان هه‌میشه سه‌رچاوه‌ى دروستبونى په‌شێوى و ناکۆکى کۆمه‌اڵیه‌تى بون و هۆکارێک بون بۆ تێکدانى ئاشته‌وایى خێزان و کۆمه‌ڵگه ،ده‌توانم بڵێم کلتورى سڕینه‌وه و ره‌تکردنه‌وه‌ى به‌رامبه‌ر پارته‌سیاسیه‌کان دایانهێنا ،پارته‌کان له‌کوردستان هه‌میشه خه‌ریکى به‌رهه‌مهێنانى تاکێکى ترسنۆک و کۆیله بون و هه‌رگیز کاریان نه‌کردووه بۆ پێگه‌یاندنى نه‌وه‌یه‌کى ساغله‌م و ئازاد ،ئه‌مه بێجگه له‌وه‌ى که پڕۆسه‌ى په‌روه‌رده‌یان کرد به‌قوربانى ئایدۆلۆژیا بێسه‌رو بنه‌که‌ى خۆیان.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
«بێ متمانه‌یی ل ه نێوان کۆمه‌ڵگه‌و ده‌سه‌اڵتدا ئه‌گه‌ری شۆڕش زیاد ده‌کات» ئا :به‌رهه‌م له‌تیف چاوه‌ڕوانی دامه‌زراندن ده‌که‌ن ،که ئه‌م ه وه‌ستا شۆکێک بوو وه ڕاچڵه‌کانێک بوو بۆیان ،ئه‌مه‌ش بێ ئومێدییه‌کی دروست کرد». ئه‌و کۆمه‌ڵناسه ،تیشکی خسته‌سه‌ر ڕۆلێ ئاین له کۆمه‌ڵگه‌دا و پێیوایه»:دین نه‌یتوانییه‌وه خۆی بگونجێنێ له‌گه‌ڵ واقعی کۆمه‌اڵیه‌تی کۆمه‌ڵگه‌ی کوری له‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستادا ،به‌ومانایه‌ی ره‌نگه دین هه‌ندێک ئاسانکاری بۆ گه‌نج کردبێت ،به‌نموونه له پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیریدا ،به‌اڵم کلتوری دین زۆر جیاوازتر و کاریگه‌رتره له ئاینی خۆی، بۆ نمون ه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی شێوازی دینداری کردنی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی، جیاوزتره له شێوازی ناوه‌ڕۆکی خودی دینه‌که ،هه‌ر ئه‌مه‌شه نه‌ته‌وه‌کان له‌یه‌کتر جیا ده‌کاته‌وه ،که‌واته که ئه‌م ئاسانکارییانه نه‌کرا ،گه‌نج نامۆ ده‌بێت، یاخود له ئاستێکی زۆر بااڵدا یاخی ده‌بێت».
به‌شێک له پسپۆڕان و مامۆستایانی زانکۆ ،باس له تێکچوونی ته‌ونی کۆمه‌ڵگه و ترازانی فیكری کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ده‌که‌ن ،هۆکاره‌که�شی بۆ بێ به‌رنامه‌ی ده‌سه‌اڵتی کوردی و دروستبوونی بێ متمانه‌ی ده‌گێڕنه‌وه له‌نێوان کۆمه‌ڵگ ه و ده‌سه‌اڵتدا ،کۆمه‌ڵناسێکیش ده‌ڵێت»:بێ متمانه‌یی له‌نێوان کۆمه‌ڵگه‌و ده‌سه‌اڵتدا ئه‌گه‌ری شۆڕش زیاد ده‌کات».
له‌ناو چینه‌کانی کۆمه‌گه‌دا ،به‌تایبه‌ت له‌نێو گه‌نجان و ئه‌و که‌سانه‌ی که ته‌مه‌نیان له‌نێوان ٣٥-١٨ساڵ دایه، ئهوانهی که ته‌مه‌نیان له‌سه‌رو ٣٥ ساڵه‌وه‌یه ،کارێکی جێگیریان هه‌یه وه دامه‌زراون ،له رووی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه هاوسه‌رگیرییان کردووه ،به‌اڵم گه‌نجان له‌چوارچێوه‌ی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تییان، به‌شێک هۆکاره‌کانی ترازانی فیكری کۆمه‌ڵگه هه‌م خودیی و هه‌م بابه‌تییه«.
شڤان عه‌بدولکه‌ریم ،کۆمه‌ڵناس، تارازانی فیكری کۆمه‌ڵگه‌ی به‌سه‌ر دووچینی کۆمه‌ڵگه‌دا دابه‌شکرد و بۆ ‹ئازادیی کۆمه‌ڵگه‹ ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو»:ترازانی فیكری کۆمه‌اڵیه‌تی
ناوبراو ،به‌مشێوه‌یه با�سی ل ه هۆکاره‌کانی تارازانی فيكری کۆمه‌ڵگه کرد»:هۆکاره خودییه‌کان ئه‌وه‌یه ،خودی ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه ئاماده‌سازییه‌کی وایان نه‌کردووه ،بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان بگونجێنن له بارودۆخه کۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابووری و ده‌روونیدا ئه‌و بارودۆخه کۆمه‌اڵیه‌تییه ده‌روونییه ،به‌تایبه‌ت ئه‌وه‌ی که دروس بووه به‌هۆی قه‌یرانی ئابووری و نه‌بوونی هه‌لی کار و دانه‌مه‌زراندن ،ک ه ئه‌وه‌ش شڤان عه‌بدولکه‌ریم ،هۆکاره‌کانی شۆکێکی زۆر گه‌وره بوو بۆ گه‌نجان و ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه ،زۆرینه‌ی گه‌نجان زیادبوونی ڕێژه‌ی خۆکوشتن و کوشتن له که زانکۆ ته‌واو ده‌که‌ن ،راسته‌وخۆ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیدا ،بۆ بێ ئومێدبوونی
www.komelge.com
7
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه ده‌گێڕێته‌وه و ده‌ڵێت»:ئه‌ندامێکی کۆمه‌ڵگ ه ک ه بێ ئومێدبوو ،نه‌شیتوانی دۆخه‌که بگۆڕێ وه دۆخه پێشووه‌که�شی پێ قبوڵ نییه، بێ ئومێدبوونه‌که تو�شی بێباکی ده‌کات، که مرۆڤ بێباک بوو له دۆخی خۆی، واته ئه‌و به‌رگه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌ی که هه‌یه‌تی الیده‌بات ،له‌ئه‌نجامی ئه‌مه‌شدا ڕوو له خۆکوشتن ده‌کات ،چوونکه بارودۆخه‌که‌ی پێ ناگۆڕێت ،یان ئه‌وه‌یه خۆی ده‌کوژێت یان که‌سانی دیکه ده‌کوژێت». ئه‌و دۆخه‌ی که له‌دوای ساڵی ٢٠١٣ه‌وه ڕوبه‌ڕووی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی بووه‌وه ،به‌وته‌ی شڤان عه‌بدولکه‌ریم، جگه‌له‌وه‌ی ب ه کۆمه‌ڵگه نامۆ بوو، ڕاچڵه‌کانێکی کۆمه‌ڵگه‌ش بوو ،ئه‌وه�شی وت»:ئه‌و پێشهاتانه‌ی ڕوبه‌ڕووی کۆمه‌ڵگ ه بوونه‌وه هه‌موویان گرێدراوی یه‌ک بوون ،کاریگه‌ری زیاتریان له‌سه‌ر یه‌ک هه‌بوو دواتریش له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه، ئه‌گه‌ر له‌ڕووه دینییه‌که‌وه بلێین، خه‌ڵکی ئێمه به‌وجۆره‌ی که دینی قبوڵ کردووه تاڕاده‌یه‌ک جێگیر ببوو ،به‌اڵم که پرۆسه‌یه‌کی ئه‌منی توندی وه‌کو داعش و به‌ره‌ی نوسره هتد ،..ئه‌مه تاکه‌کانی به دینه‌که‌ی خۆیان نامۆ کرد، واته ناته‌باییه‌ک له‌نێوان قه‌ناعه‌ته‌که‌ی
8
خۆیی و واقیئه‌که‌یان دروست ده‌بێت، له‌ڕووانگه ئابوورییه‌که‌شه‌وه خه‌ڵک له به‌ڕێژه‌ی گشتیی له دۆخێکی ئاسایی مامناوه‌ند بوو ،به‌اڵم که ئه‌وه نه‌ما و له‌ئاستێکی ناوه‌ڕاسته‌و ه هاته سه‌ر نیمچه سفر و به‌وشێوه‌یه جێگیربوو ،مرۆڤه‌کان ڕانه‌هێنراون له‌سه‌ر گۆڕان له دۆخه ئابووری ،سیا�سی ،ئاینی و کۆمه‌اڵیه‌تی، واته له هه‌موو دۆخێکدا پێیان نه‌وتراوه ئه‌وه‌ی که هه‌یته ئه‌گه‌ری هه‌یه نه‌مێنێت، یان ئه‌وه‌ی که نییه‌تی ڕه‌نگه ببێته‌وه، ڕه‌نگه کۆمه‌ڵگه به دۆخه ناجێگیره سیاسییه‌که تاڕاده‌یه‌ک ڕاهاتبێت، چوونکه دۆخی ناجێگیری سیا�سی نوێ نه‌بووه به کۆمه‌ڵگه ،به‌اڵم به‌دۆخه‌کانی دیکه تاڕاده‌یه‌ک نامۆ بوو». له‌درێژه‌ی قسه‌کانیشیدا ،ناوبراو وتی»:کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ته‌نها کێشه‌ی له ده‌سه‌اڵتی به‌ڕیوه‌بردندا نییه ،ئه‌گه‌ر باس له ده‌سه‌التی به‌ڕیوه‌بردن بکه‌ین ته‌نها حکومه‌ت نییه حزبه‌کان و بازرگانه‌کانن، ئه‌وانه هه‌ریه‌که‌و به ئاستێک کۆمه‌ڵگه به‌ڕیوه‌ده‌بات ،به‌اڵم الی ئێمه کۆنترۆڵێک نییه به‌سه‌ر هه‌ریه‌که له‌مانه‌وه ،بۆنموونه میدیا که ده‌چێته هه‌موو ماڵێکه‌وه و ده‌رونی کۆمه‌ڵگه به‌ڕیوه‌ده‌بات ،من هه‌میشه وتوومه ئه‌و واڵتانه‌ی که له قه‌یراندان هاوشیوه‌ی
باشوری کوردستان ،به نمونه وه‌ک واڵتی ئێران هه‌رچی که‌ناڵی ڕاگه‌یاندی ئێران هه‌یه ده‌ڵێن ئێران خاوه‌ن ئابوورییه‌کی تۆکمه‌یه ،له‌ڕووی ده‌روونییه‌وه وا له خه‌ڵک ده‌که‌ن ده‌ماریان سارد بێت، به‌اڵم میدیا لێره به‌پێچه‌وانه‌وه‌یه ،هێشتا هیچ نه‌بووه پێش ڕووداوه‌کان ده‌که‌ون، ده‌سه‌اڵتیش ناتوانێت ئه‌مه کۆنترۆڵ بکات ،ک ه میدیاش کۆنترۆڵ نه‌کرا ،میدیا ده‌بێته هۆکارێک بۆ ئه‌وه‌ی بێ ئومێدی له کۆمه‌ڵگه‌دا زه‌ق بکاته‌وه ،له هه‌رێمی کوردستان کێشه له نایاسایی بوون، وه ناجێگیر بوون و ناکۆنترۆڵکردنی ده‌سه‌اڵته‌کان هه‌موویاندا هه‌یه له‌الیه‌ن یه‌ک ده‌سه‌اڵته‌وه که‌پێی ده‌وترێت حکومه‌ت ،بێ ئومێدی له زۆر واڵت دروست ده‌بێت ،به‌اڵم ئایا ده‌سه‌اڵت ده‌توانیت ئه‌م بی ئومێدییه کۆنترۆڵ بکات؟ ،یاخود هه‌موو پایه‌کان به‌یه‌که‌وه ببه‌ستێته‌وه ،تاوه‌کو ئه‌و بێ ئومێدییه‌ی دروست بووه حکومه‌ت نه‌یهێڵێت». به‌بڕوای ئه‌و کۆمه‌ڵناسه ،به‌شێکی دروستبوونی بێ متمانه‌یی له‌نێوان خه‌ڵک و حکومه‌تدا ،بۆ گوتاره بێ کرداره‌کانی حکومه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه و ده‌ڵێت»:تاوه‌کو ئێستاش ناڕوونه دۆخی دارایی چی لێ دێت ،حکومه‌تیش ڕوونکردنه‌وه نادات به خه‌ڵک ده‌یانه‌وێت چی بکه‌ن ،بۆیه
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
خه‌ڵک بێ ئومێد بووه ،ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه هۆی دروست بوونی بێ متمانه‌یی له‌نێوان خه‌ڵک و حکومه‌تدا ،وه هه‌ندێک جار حکومه‌ت قسه‌ی کردووه و جێبه‌جێی بۆشاییه‌کی ئه‌مه‌ش نه‌کردووه، بێمتمانه‌یی له‌نێوان حکومه‌ت و کۆمه‌ڵگه دروست کردوو ،له‌ئه‌نجامدا خودی کۆمه‌ڵگه هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه و حکومه‌تیش بێ متمانه ده‌بێت ،دواجار کۆترۆڵ کردن به‌سه‌ر خه‌ڵکدا نامێنێت و ئه‌گه‌ری شۆڕش زۆر زۆر نزیک ده‌کاته‌وه له‌م دۆخه‌دا».
وای کردووه که سۆشیال میدیا ده‌چێته هه‌موو ماڵێکه‌وه«. ئه‌و با�سی له کاریگه‌ریی ه پۆزه‌تیڤه‌کانی سۆشیال میدیا کرد و وتی»:گواستنه‌وه‌ی خێرای زانیارییه‌کان، واتا ئه‌گه‌ر له‌ڕابردوودا ل ه کاتێکی که‌مدا زانیارییه‌کان نه‌گه‌شتبن به تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه ،ئه‌وا ئێستا له کاتێکی که‌مدا زانیاری و وێن ه و هه‌واڵ باڵوده‌بێته‌وه، گۆڕانکاری وایکردووه ئه‌مه‌ش
ه سۆشیال زۆرجار ل
میدیادا به‌کارهێنه‌ران نادیارن ،ئه‌مه‌ش
هه‌روه‌ک ،دکتۆر کارزان محه‌مه‌د، پسپۆڕ له یاساکانی باڵوکردنه‌وه، مامۆستا ل ه زانکۆی پۆله‌ته‌کنینکی سلێمانی ،بۆ ‹ئازادیی کۆمه‌ڵگه‹ ته‌کنه‌لۆژیا ده‌ڵێت»:گه‌شه‌کردنی له‌جیهاندا کاریگه‌رییه‌کی زۆری له‌سه‌ر پێشکه‌وتنی کۆمه‌ڵگه هه‌بووه ،ئه‌م پێشکه‌وتنه کۆمه‌ڵێک الیه‌نی پۆزه‌تیڤ و نه‌گه‌تیڤی هه‌یه ،کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیش به‌هۆی ئه‌وه‌ی هیچ جۆره سانسۆرێک له‌سه‌ر بواره‌کانی باڵوکردنه‌وه نییه، ئه‌مه وایکردووه کاریگه‌رییه‌کی زۆر با�شی کردووه که هه‌موو هاواڵتییه‌ک بتوانێت له‌چوارچێوه‌ی ئه‌رک و مافی خۆیدا قسه‌بکات و لێدوان بدات و به‌شداری له پرۆسه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیدا بکات ،به‌تایبه‌ت له‌دوای په‌یدابوونی فه‌یس بووک ،کارێکی www.komelge.com
وایکردووه
ه که‌سه‌کان ک
پروپاگه‌نده‌ی زیان به‌خش باڵوبکه‌وه
کۆمه‌اڵیه‌تی زووتر ڕووبدات ،ئه‌گه‌ر پێشتر ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندن به‌هۆی چه‌ند حزبیکه‌وه مۆنۆپۆڵ کرابێت، ئێستا سۆشیال میدیا ئه‌و مۆنۆپۆله‌ی نه‌هێشتووه ،سۆشیال میدیا ده‌توانێت ده‌نگ و ڕه‌نگ پێکه‌وه بگوازێته‌وه ،واتا ئه‌گه‌ر جاران چاپخانه توانیبێتی ته‌نها کتێب چاپ بکات ،ئێستا بوونی ڤیدیۆی ده‌نگی و ڕه‌نگی کاریگه‌ری ده‌کاته سه‌ر هه‌موو هه‌سته‌کانی مرۆڤ ،وه سۆشیال میدیا پێویستی ب ه خوێنده‌واری بااڵ
نییه ،واتا هاواڵتییه‌ک ته‌نها خوێندنه‌و ه و نوسین بزانێت به‌ئاسانی ده‌توانێت سۆشیال میدیا به‌کاربهێنێت ،له‌ڕێگه‌ی فه‌یس بووکه‌وه تاک ده‌توانێت به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ سنورێکی جوگرافی بناسیت په‌یواندی له‌گه‌ڵ دورترین شوێنی خۆتدا بکه‌یت ،که ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی کارلێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی ،له سۆشیال میدیادا تۆ ته‌نها زانیاری نابه‌خشیت به‌ڵکو زانیاریش وه‌رده‌گریت». ناوبراو ،له‌به‌شێکی تری قسه‌کانیدا کاریگه‌رییه خسته‌سه‌ر تیشکی نێگه‌تیڤه‌کانی سۆشیال میدیا و ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو»:که‌می ئاستی هۆشیاری هه‌ندێک لهو که‌سانه‌یه که سۆشیال میدیا به‌کاردێنن ،زۆرجاران به خراپی به‌کاری ده‌هێنن ،زۆرجاریش ب ه نه‌زانین به‌کاری ده‌هێنن ،که نه‌زانین له یاسادا پاساو نیی ه بۆ ئه‌نجامدانی تاوان، هه‌ندێک جار که‌سه‌کان هۆشیارن ده‌زانن ئه‌وه‌ی ده‌یکه‌ن تاوانه ،به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ستی به‌رپرسیارێتییان الوازه ئامرازی سۆشیال میدیا به‌خراپ به‌کاردێنن ،زۆرجار له سۆشیال میدیادا به‌کارهێنه‌ران نادیارن ،ئه‌مه‌ش وایکردووه که که‌سه‌کان پروپاگه‌نده‌ی زیان به‌خش باڵوبکه‌وه ،یاساش ده‌ستی پێیان ناگات و دادگاییان بکات ،هه‌رچه‌نده خۆی ئه‌وکه‌سانه‌ی که ته‌مه‌نیان له‌سه‌روی ١٨ساڵییه‌وه‌یه سۆشیال میدیا به‌کاربهێنن ،به‌اڵم ل ه هه‌رێمی کوردستان منداڵیک که خاوه‌نی ته‌مه‌نێکی زۆر که‌مه خاوه‌نی فه‌یس بووکی خۆیه‌تی». بۆ به‌کارهێنانی تۆڕه‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان 9
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
و سۆشیال میدیا ،ئه‌و پسپۆڕه‌ی بواری یاساکانی باڵوکردنه‌وه ،به‌گرنگی ده‌زانێت خێزانه‌کان ئاستی هۆشیاری ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگ ه به‌رز بکه‌نه‌و ه و ده‌ڵێت»:زۆر گه‌نگ ه خێزانه‌کان ئاستی هۆشیاری ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه به‌رز بکه‌نه‌وه ،وه منداڵه‌کانی خۆیان وا په‌روه‌رد ه بکه‌ن، که هه‌رگیز ئامرازه‌کانی په‌یوه‌ندی بۆ ئه‌نجامدانی تاوان به‌کارنه‌هێنن ،وه پێویسته داواکاری گشتیی ئه‌و بابه‌ت و هه‌ژمارانه‌ی ک ه زیانیان هه‌ی ه بۆ کۆمه‌ڵگه فلته‌ریان بکه‌ن یاخود دابخرێن ،ناکرێت که‌سێک که ڕقی له کۆمه‌ڵگه‌که‌ی خۆی بێت کۆمه‌ڵگه به‌ره‌و ترازان ببات». کارزان دکتۆر به‌بڕوای ته‌کنه‌لۆژیا محه‌مه‌د»:هه‌رکاتێک پێشکه‌وت شیرازه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی زیاتر ده‌که‌وێته به‌رده‌م شێوان ،هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیش کاڵتر ده‌بنه‌وه ،تاکی ئه‌مڕۆ تاکێکی سه‌رقاڵه ئه‌وه‌ش حاڵه‌تێکی نائاساییه ،مرۆڤه‌کان نابێت ته‌نها پشت به ئامرازه‌کانی په‌یوه‌ندی ببه‌ستن بۆ په‌یوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان، هۆگر بوون ب ه ئه‌نته‌رنێت و سۆشیال میدیا جۆرێکه له نه‌خۆ�شی ،چوونکه جگه‌له‌وه‌ی ئه‌و مرۆڤه ده‌بیته مرۆڤێکی مه‌جازی (خه‌یاڵی) ،منداڵیک که ئایپاد به‌کار ده‌هێنێت ئایپاده‌که به‌دڵی ئه‌و کارده‌کات ،به‌اڵم که ده‌چێته نێو مندااڵنی هاوڕێیه‌وه مه‌رج نییه ئه‌وان به‌قسه‌ی ئه‌م منداڵه بکه‌ن وه‌ک ئایپاده‌که‌ی، ناچار ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ دونیای ئایپاد، له‌کۆتاییدا ئه‌م منداڵ ه ناتوانێت له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ره‌که‌یدا خۆی بگونجێنێت و ده‌بیته منداڵێکی مه‌جازی». 10
ئه‌و پسپۆڕه‌ی بواری یاساکانی ڕاگه‌یاندنه ڕۆڵی باڵوکردنه‌وه، کوردییه‌کان له‌م بارودۆخه‌ی ئێستای هه‌رێمی کوردستان به خراپ له‌قه‌ڵه‌م ده‌دات و ده‌ڵێت»:ڕۆڵی ڕاگه‌یاندن زۆر خراپه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕاگه‌یاندن له‌به‌ر سیاسه‌ت ئاگای له هیچ شتێک نه‌ماوه، واده‌زانێت کۆمه‌ڵگه ته‌نها سیاسه‌ت به‌ڕێوه‌ی ده‌بات ،له‌کاتێکدا کۆمه‌ڵێک کێشه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌رونی هه‌ن ک ه په‌یوه‌ندیدارن به‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌وه، ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌کان زۆربه‌یان وه‌ک کۆمه‌ڵگه‌که‌مان توو�شی نه‌خۆ�شی سیاسه‌ت بوونه‌ته‌وه ،له‌کاتێکدا ته‌له‌فزیۆن هه‌یه تاوه‌کو ئێستا به‌رنامه‌یه‌کی تایبه‌تی نه‌بووه له‌سه‌ر کێشه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان».
الیخۆشییه‌وه ،که‌ریم مه‌دحه‌ت، خاوه‌نی بڕوانامه‌ی ماسته‌ر له ده‌روننا�سی و مامۆستا له‌زانکۆی گه‌رمیان بۆ ‹ئازادیی کۆمه‌ڵگه‹ ده‌ڵێت»:کۆمه‌ڵگه‌ی خۆی به‌ده‌ست تێکچوون و شپرزه‌ییه‌که‌وه ده‌ینااڵند به‌هۆی داگیرکه‌رییه‌وه، کوردستان به‌درێژایی مێژوو خۆی له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی داگیرکه‌ر بووه ،و ه به‌رده‌وام داگیرکه‌ر هه‌وڵی داوه شیرازه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵگه تێکبدات له‌هه‌موو ڕوویه‌که‌وه، چی له‌ڕووی یاساییه‌وه بێت ،چی له‌ڕووی
سیسته‌ماتیکی و ده‌زگا مه‌ده‌نییه‌کانه‌و ه بێت ،به‌رده‌وام هه‌وڵی گه‌شه نه‌کردنی ئه‌و شتانه‌ی کردووه له کۆمه‌ڵگه‌دا، بۆ ئه‌وه‌ی شیرازه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی تێک بچێت وه که‌سایه‌تی مرۆڤی کوردیش که‌سیه‌تییه‌کی تێکچووبێت ،ده‌بوو له ڕاپه‌ڕیینه‌وه ئه‌م حزبانه که هاتن خاوه‌نی به‌رنامه‌یه‌کی چڕوپڕ بوایه‌ن بۆ دووباره بونیاد نانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی، وه بوونیادنانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێک ده‌زگای مه‌ده‌نی و په‌روه‌رده‌یی ،بۆ ئه‌وه‌ی دووباره بویادی کۆمه‌ڵگ ه بکه‌نه‌وه وه بونیادی که‌سایه‌تی تاکی کوردی بکه‌نه‌وه ،به‌اڵم ئه‌م حزبانه به‌بێ هیچ به‌رنامه‌یه‌ک هاتنه نێو کۆمه‌ڵگه‌ی کوردییه‌وه ،ده‌توانم بڵێم ئه‌وان وه‌ک درێژه‌پێده‌ری سیاسه‌تی داگیرکه‌ران کاریان کرد ،داگیرکه‌ران کۆمه‌ڵگه‌یان شێواند ئه‌مانیش هینده‌ی تر ئه‌م کۆمه‌ڵگه‌یان شێواند ،هه‌ندێک شت ک ه داگیرکه‌ران نه‌یان توانی بیکه‌ن ئه‌مان کردیان». پێیوایه»:ده‌سه‌اڵتی مه‌دحه‌ت، باشوری کوردستان کارێکی کردووه، تاکی کورد باوه‌ڕی به کوردایه‌تی خۆی نه‌ماوه ،داگیرکه‌ران چه‌ند به زوڵم به چه‌وساندنه‌وه زیندان و به هه‌ر شێوازێک بێت نه‌یان ده‌توانی ڕۆحی کوردایه‌تی ل ه تاکی کوردیدا له‌ناوببه‌ن، به‌اڵم ئه‌م حزبانه ڕه‌وشێکیان دروست کرد که ڕه‌نگه زۆرێک له خه‌ڵکی ئێمه گه‌شتووه‌ته ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ئێستا له‌وانه‌یه با�سی کوردایه‌تی له‌ال بکه‌یت ڕه‌نگه گاڵته‌ی پی بێت». ناوبراو،
ده‌لێت»:ئه‌و
www.komelge.com
سیاسه‌ته
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
چه‌وته‌ی که به‌درێژایی ئه‌م ٢٦ساڵه‌ی ده‌سه‌اڵتی کوردی له باشوری کوردستان په‌یڕه‌وکرا ،کۆمه‌ڵێک گه‌شه‌کردن هه‌بوو له کۆمه‌ڵگه‌دا ئه‌ویشیان نه‌هێشت، ئه‌گه‌ر سه‌یری هونه‌ری کوردی بکه‌ین، له سه‌رده‌می داگیرکراندا له ئاستێکی باشتردا بوو ،به‌رهه‌می هونه‌ری کوردی له سه‌رده‌می داگیرکه‌راندا باشتر بوو تاوه‌کو ئێستا ،ڕاگه‌یاندنه‌کان له‌سه‌رده‌می داگیرکه‌راندا کۆمه‌ڵێک به‌رنامه‌ی گرنگیان هه‌بوو بۆ په‌روه‌رده کردنی کۆمه‌ڵگه ،ئێستا ڕاگه‌یاندنه‌کانی ئه‌م حزبانه ده‌بینی ،زۆربه‌ی زۆری که‌ناڵه‌کان هیچ به‌رنامه‌یه‌کی وای تێدا نییه بۆ په‌روه‌رده‌کردنی تاکی کوردی و دووباره بونیاد نانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه«. ئه‌و مامۆستایه‌ی زانکۆ پییوایه، به‌هۆی ئه‌و دۆخه سه‌خته‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی پێدا تێپه‌ڕده‌بێت ،تاکی کوردی وای لێ هاتووه ئامانجی نییه له ژیانیدا و وه‌ها ده‌دوێت»:دوای ئه‌م هه‌موو قه‌یرانه‌ی که به‌سه‌ر ئه‌م کۆمه‌ڵگه‌دا هاتووه ،به‌تایبه‌ت قه‌یرانه‌کانی ئه‌م دواییه بارودۆخێکی زۆر سه‌ختی به‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌دا هێناوه، هه‌موو کۆمه‌ڵگه له شپرزه‌یی و بێ ئامانجیدا ده‌ژی ،تاکی کوردی وای لێ هاتووه ئامانجی نییه ،نازانێت داهاتووی خۆی چییه و هیچ ئاماده‌کارییه‌ک ناکات بۆ داهاتووی خۆی ،تاکی کوردی بێ به‌رنامه‌یه بێ ئامانجه نازانێت بۆچی ده‌ژی ،هه‌ر ڕۆژ به‌سه‌ر ده‌بات ،خێزان بوو ه به خێزانێکی شپرز ه و لێک جیابوو، تاکه‌کانی دوورن له یه‌کتره‌وه ،یه‌ک به‌رنامه‌یان نییه بۆ بونیادنانه‌وه‌ی ئه‌و خێزانه ،بۆ ئه‌وه‌ی دواجار ئه‌و خێزانه www.komelge.com
کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی یه‌کگرتوو دروست بکات». که‌ریم مه‌دحه‌ت ،باس له خراپی ڕۆڵی ناوه‌نده‌کانی په‌روه‌رده و خوێندنی بااڵ ده‌کات و ده‌ڵێت»:به‌بڕوای من کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ئێستا به بارودۆخێکی سه‌ختدا تێده‌په‌ڕێت ،به‌تایبه‌ت له‌بواری په‌روه‌رده و بواری خوێندنی بااڵ که دوو ده‌زگای گرنگن له کۆمه‌ڵگه‌دا ،بۆ بونیادنانی که‌سایه‌تی تاکی کۆمه‌ڵگه و بونیادنانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ته‌ندروست ،ئێستا بوونه‌ته دوو ده‌زگا که ڕۆلێکی زۆر خراپ ده‌گێڕن ،له‌وه‌ی که هه‌ر له خوێندکاره‌وه تاوه‌کو مامۆستاکان و به‌رپرسه‌کان لهو بواره‌دا ،به‌شێوازێک هه‌ڵسوکه‌وت له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌زگایه‌دا ده‌که‌ن ،که ده‌زگه وای لێ هاتووه ئه‌وه‌ندی تاک ده‌ڕووخێنێت هێده تاک بونیاد نانیت».
ه هێنده‌ی ئه‌م حزبان نه‌خۆشییان
بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی
کوردی زیاد کرد،
نیوهێد ه کاریان بۆ چاره‌سه‌رکردنی
نه‌خۆشییه‌کانی ه نه‌کرد کۆمه‌ڵگ
له‌درێژه‌ی قسه‌کانیدا ،مه‌دحه‌ت ئه‌وه ده‌خاته‌ڕوو»:کۆی ئه‌م کێشانه وای کردووه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی له‌لێوارێکی
مه‌ترسیداردابێت ،بۆیه جێی خۆیه‌تی ئه‌و که‌سانه‌ی که دڵسۆزی ئه‌م کۆمه‌ڵگه‌ن، بیر له‌وه بکه‌نه‌وه که چۆن بتوانین ئه‌م قه‌یرانانه تێپه‌ڕ بکه‌ین ،و ه چۆن بتوانین جارێکی تر ئه‌م کۆمه‌ڵگه بهێنینه ڕێره‌وی خۆی و هه‌وڵ بده‌ین وای لێ بکه‌ین، کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک بێت که خاوه‌ن ئامانجبێت، کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک بێت که بیر له‌داهاتووی بکاته‌وه وبزانێت خۆی بونیاد بنێت ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت داهاتوویه‌کی باشتر بۆ کوردستان دروست بکه‌ین». له‌کۆتایی قسه‌کانیشیدا ،ئه‌و مامۆستایه‌ی زانکۆ ئاماژه به بێ به‌رنامه‌یی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان ده‌کات بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیی و ده‌ڵێت»:حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان ته‌نها ڕۆژ ده‌باته سه‌ر، هیچ به‌رنامه‌یه‌کی نییه بۆ ئه‌م کۆمه‌ڵگه‌یه، وه‌ک ئه‌وه‌ی سواری که‌شتییه‌ک بووه و چاوی له که‌شتییه‌که‌یه بۆکوێی ده‌بات ،چاوه‌ڕوانی که‌شتییه‌که‌یه بیگه‌یه‌نێته که‌نارێت ،به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌و که‌شتییه‌ش ده‌تبات ه که‌نارێکی خراپ، دوو هه‌زار ساڵی داگیرکاران له‌سه‌ر کوردستان ،هێنده‌ی ئه‌م ٢٦ساڵه‌ی ده‌سه‌اڵتی کوردی کۆمه‌ڵگه‌ی شپرزه نه‌کردووه ،له‌کاتێکدا ده‌بوو ده‌سه‌اڵتی کوردی ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی چاره‌سه‌ربکات که داگیرکه‌ران توشیان کردوو ه له هه‌موو ڕووه‌کانه‌وه، به‌اڵم ئه‌م حزبانه هێنده‌ی نه‌خۆشییان بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی زیاد کرد، نیوهێده کاریان بۆ چاره‌سه‌رکردنی نه‌خۆشییه‌کانی کۆمه‌ڵگه نه‌کرد».
11
NO:20 - APRIL 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سه‌رده‌م سه‌رده‌می گه‌الن ه ل ه ڕۆژهه‌اڵتی ناویندا دیارغه‌ریب(هه‌ڵمه‌ت)
ڕێبه‌ر ئاپۆ 25ساڵ پێش ئێستا ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه كردبوو كه هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤێت به‌واتای به‌هێزبوونی هێزه ڕۆژئاواییه‌كان نایه‌ت ،به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه وه‌كو سه‌ره‌تایه‌ك بۆ داڕووخانی ئه‌و هێزانه‌و پڕۆژه‌كانیانی به‌ناو كردبوو .هه‌روه‌ها جه‌ختی له‌وه ده‌كرده‌وه ك ه ئه‌و سیسته‌مه‌ی له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا له ڕۆژهه‌اڵتی ناویندا له ڕێگه‌ی په‌یمانه‌كانی سایكس -پیكۆ ،قاهیره- لۆزان و ئه‌نقه‌ره‌وه جێگیریان كردو ناوی سیسته‌می نوێی جیهان(ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه) یان لێنا ،به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه ده‌چێت و چاره‌سه‌ره باوه‌كان(كالسیكی)یش ئیتر ناتوانن ببنه وه‌اڵم بۆ كێشه‌و قه‌یرانه‌كانی سیسته‌م و كۆمه‌ڵگا .ڕووداوه‌كان و گۆڕانكارییه‌كان ئه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنانه‌ی ڕێبه‌ر ئاپۆیان پشتڕاستكرده‌وه. هه‌رئه‌وه‌ش وایكردووه كه له ئێستادا ڕێبه‌ر ئاپۆ و پڕۆژه‌كانی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌و قه‌یرانه‌كان بوونه‌ته جێگه‌ی سه‌رنجی هه‌موو الیه‌ك و له گۆڕه‌پانی كرداریدا ده‌بنه هیوای چاره‌سه‌ر بۆ كێشه‌كان .زۆربه‌ی هێزو گروپه 12
جیاوازه‌كان و پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگاكانیش ڕوویان كردۆت ه ڕێبه‌ر ئاپۆ و پڕۆژه‌كانی و وه‌كو ده‌رمانی كوشنده‌ترین ده‌رده‌كان سه‌یریان ده‌كه‌ن .ته‌نیا ده‌وڵه‌تی توركیاو ئه‌و هێزو الیه‌نانه‌ی ك ه له فه‌له‌كی توركیادا سیاسه‌ت ده‌كه‌ن ناخوازن ڕاستی تێڕوانین و پڕۆژه‌كانی ڕێبه‌ر
له‌سوریا دوای شه‌ش
ساڵ ئیتر به‌شار
ئه‌سه‌د بۆ توركیا
هێڵی سوور نیه!
ئاپۆ و كه‌جه‌كه ببینن .ته‌نیا به‌وه‌شه‌و ه ناوه‌ستن ،ئه‌وه‌تا له‌الیه‌ك توركیا له‌ڕێگه‌ی ته‌جریدكردنی ڕێبه‌ر ئاپۆوه ده‌خوازێت به‌ر به‌كاریگه‌ریه‌كانی ڕێبه‌ر ئاپۆ بگرێت و بێ كاریگه‌ری بكات، له‌الیه‌كی تره‌وه ل ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه له ژێر ناوی تیرۆردا ڕێگه له ڕه‌وابوونی ئه‌و پڕۆژانه بگرێت ك ه سه‌رچاوه‌ی خۆیان له بیرو ڕامانی ڕێبه‌ر ئاپۆ وه‌رده‌گرن و دژایه‌تیه‌كانی بۆ ئه‌زموونی ڕۆژئاواو
باكوری سوریا به‌رچاوترین نمونه‌ن. هاوكات توركیاو ئه‌و هێزانه‌ی له فه‌له‌كی ئه‌ودا ده‌سوڕێنه‌و ه له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دان كه ئاڵۆزی له ناوچه‌كه‌دا زیاتر درووست بكه‌ن ،ئه‌وه‌ش ل ه پێناوی الوازكردنی زه‌مینه‌ی چاره‌سه‌ری دیموكراتیانه‌ی نێوان گه‌الن ،هه‌ر بۆیه هه‌موو توانای خۆیان چڕكردۆته‌وه بۆ دروستكردنی ئاسته‌نگی له‌به‌رده‌م پڕۆژه‌كانی ڕێبه‌ر ئاپۆو ته‌ڤگه‌ڕی ئازادیدا. ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستمه كه لێره‌دا با�سی بكه‌م ئه‌و ڕووداوانه‌یه كه له ئێستادا گه‌رموگوڕن و ڕووده‌ده‌ن .ئه‌وانیش بارودۆخی سوریاو ڕۆژئاوای كوردستان، ئێراق و باشووری كوردستان و بارودۆخی باكوری كوردستان و ده‌وڵه‌تی توركیایه ك ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و واقیعه‌یه كه سه‌رۆك ئاپۆ با�سی ده‌كرد .له‌سوریا دوای شه‌ش ساڵ ئیتر به‌شار ئه‌سه‌د بۆ توركیا هێڵی سوور نیه ،به‌ڵكو به واقیعبوونی پڕۆژه‌ی فیدراسیۆنی دیموكراتی باكوری سوریا بووه‌ته هێڵی سوور بۆ توركیا! له ئێراقیشدا پارچه‌بوونی ئێراق هێڵی سوور نیه بۆ توركیا ،به‌ڵكو گه‌شه‌كردنی كاریگه‌ری كه‌جه‌ك ه له باشووری www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
كوردستان و ئێراق بووه‌ت ه هێڵی سوور! ل ه پارێزگای نه‌ینه‌وادا ته‌لعه‌فه‌ر وه‌كو ساڵی پار پێداگیریان ده‌كرد هێڵی سوور نیه ،به‌ڵكو چه‌سپاندنی ده‌سكه‌وته‌كانی خه‌ڵكی ئێزدی و پڕۆژه‌ی خۆسه‌ری ئێزدیخان بووه‌ته هێڵی سوور! ئه‌وه‌ی جێگه‌ی پرسیاره ئه‌وه‌یه ك ه ئایا ئه‌ردۆغان و ده‌وڵه‌تی توركیا له ڕێگه‌ی ئه‌و سیاسه‌ته‌وه ده‌توانن چی به‌ده‌ست بهێنن؟ ئایا ده‌توانن له‌سه‌ر ئه‌و سیاسه‌تانه به‌رده‌وام بن؟ ئایا ده‌توانن جیهان بخه‌نه سه‌ر ڕێگه‌ی خۆیان و كوردو ته‌ڤگه‌ڕه ئازادیخوازه‌كه‌ی تیرۆریزه بكه‌ن؟ ئایا به‌رده‌وامیدان به‌و سیاسه‌تانه توركیا به‌ره‌و چی چاره‌نوسێك ده‌بات؟ ئایا ئه‌و هێزانه‌ی كه له فه‌له‌كی سیاسه‌تی توركیادا ده‌سوڕێنه‌وه به‌نیازی چین و چی چاره‌نوسێك چاوه‌ڕوانیان ده‌كات؟ ئه‌گه‌ر ب ه وردی سه‌یری سیاسه‌تی 7-6ساڵی ڕابردووی ده‌وڵه‌تی توركیاو ئه‌ردۆغان بكه‌ین ،ده‌بینین كه هه‌ر له پاشه‌كشه‌دایه .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش سوورن له‌سه‌ر ئه‌و ستراتیژه‌ی كه ئامانجیانه‌و له‌ڕێگه‌یه‌وه ده‌خوازن ده‌وڵه‌تی عوسمانی نوێ بكه‌نه‌وه‌و ده‌ست به‌سه‌ر ڕۆژهه‌اڵتی ناویندا بگرن. چونكه ئه‌وان پێیان وایه كه هۆكاری ئاڵۆزی و قه‌یرانه‌كان نه‌بوونی هێزێكی سوپه‌ر ه له ناوچه‌كه‌داو ئه‌وه‌ش بووه‌ته هۆی نا سه‌قامگیری و پاشاگه‌ردانی. توركیاش ده‌خوازێت ب ه پشت به‌ستن به میرا�سی ده‌وڵه‌تی عوسمانی و له بن ناوی خاوه‌نداری له‌په‌یڕه‌وانی ئیسالمی سووننیدا خۆی بكات ه ئه‌و هێزه سوپه‌ره‌و به‌و شێوه‌یه سه‌قامگیری له‌ناوچه‌كه‌دا دروست بكات .ئه‌وه‌ی سه‌رنج ڕاكێشه www.komelge.com
توركیا ،كوردو ته‌ڤگه‌ڕی ئاپۆچی ب ه ئاكته‌ری سه‌ره‌كی ناجێگری ناوچهكه ده‌بینێت و به ئاسته‌نگی به‌رده‌م خۆ�شی ده‌زانێت بۆ بوونه هێزی سوپه‌ری ناوچهكه ،هه‌ر بۆیه ئه‌وه‌ند ه دژایه‌تی
ئه‌گه‌ر مسته‌فا كه‌مال
نه‌بوایه ،ئه‌وا ڕه‌نگه ده‌وڵه‌تی عوسمانی هه‌ر له‌سه‌ر نه‌خشه
بسڕدرایه‌ته‌وه
ڕێبه‌ر ئاپۆو ته‌ڤگه‌ڕه‌كه‌ی ده‌كات. كورد ده‌ڵێت»ئه‌وه‌ی چاڵ بۆ خه‌ڵكی هه‌ڵكه‌نێت ،ئه‌وا خۆی ده‌كه‌وێته ناوی». ده‌وڵه‌تی توركیاش ئه‌و ه نزیكه‌ی 35 ساڵ ه ل ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دابووه ك ه ته‌ڤگه‌ڕی ئازادیخوازی كورد وه‌كو تیرۆر به ده‌ره‌وه بناسێنێت و نكۆڵی له دۆزی كوردیش بكات .به‌اڵم كورد گوته‌نی» به‌ری خۆر به بێژنگ ناگیرێت» ئه‌وه‌تا ورده ورده ڕاستی ده‌ركه‌وت .ده‌وڵه‌تی توركیاش كه‌وتۆته حاڵێكه‌وه كه‌كه‌س هیوای پێ ناخوازێت. زۆربه‌ی دۆسته‌كانی دوێنێی وه‌كو نه‌یار سه‌یری ده‌كه‌ن و به هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌بینن بۆ سه‌ر ئاسای�شی جیهان و ناوچهكه .واته كه‌وتنه ناو ئه‌و چاڵه‌وه كه بۆ ته‌ڤگه‌ڕی ئازادی كوردستانیان هه‌ڵده‌كه‌ند .به تێڕوانینی من ئه‌گه‌ر ئه‌ردۆغان له‌سه‌ر ئه‌و سیاسه‌ته‌ی به‌رده‌وام بێت ئه‌وا ڕووبه‌ڕووی
هه‌مان ئه‌و چاره‌نووسه ده‌بێته‌و ه كه پاشاكانی ئیتحادو ته‌ره‌قی(ئه‌نوه‌ر پاشا ،جه‌مال پاشا ،ته‌ڵعه‌ت پاشا)و ده‌وڵه‌تی عوسمانی له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ڕووبه‌ڕووی بوونه‌وه .ئه‌وانیش له هه‌ڵپه‌ی ئه‌وه‌دابوون كه ئه‌و زه‌ویه له‌ده‌ستچووانه‌ی عوسمانی به‌ده‌ست بهێننه‌وه كه له سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا له‌ده‌ستیان ده‌رچوو بوو ،به‌اڵم وه‌كو ده‌ڵێن :بۆ ڕیش چوو سمێڵی�شی دانا له بانی .هۆكاری ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌بوو كه ئه‌وانه بارودۆخه‌كه‌ی ئه‌و كاته‌یان به با�شی نه‌خوێندبووه‌وه‌و سیاسه‌تێكی ڕاستیان به گوێره‌ی ئه‌و قۆناخه په‌یڕه‌و نه‌كرد. خۆ ئه‌گه‌ر مسته‌فا كه‌مال نه‌بوایه ،ئه‌وا ڕه‌نگه ده‌وڵه‌تی عوسمانی هه‌ر له‌سه‌ر نه‌خشه بسڕدرایه‌ته‌وه‌و توركیاش دروست نه‌بوایه .ئه‌ردۆغانیش به‌و خه‌یاڵه‌و ه كار ده‌كات كه په‌ل بهاوێژێت بۆ دونیای ئیسالم و ڕۆژهه‌اڵت ،به‌اڵم به‌دڵنیاییه‌و ه ئه‌و خولیای ه سه‌ری ئه‌ردۆغان و توركیا ده‌خوات .دیاره ڕێبه‌ر ئاپۆ زۆر هه‌وڵیدا كه ئه‌ردۆغان و به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی توركیا به ئاگا بێنێته‌وه ،بۆ ئه‌وه‌ی كه توركیا به‌ره‌و له‌ناوچوون نه‌به‌ن و گه‌النی ناو توركیاش ڕووبه‌ڕووی نه‌هامه‌تی و ده‌رده‌سه‌ری نه‌كه‌نه‌وه ،به‌اڵم سوودی نه‌بوو .ئه‌وان ئه‌و هه‌ڵوێستانه‌ی ڕێبه‌ر ئاپۆو ته‌ڤگه‌ڕی ئازادیان وه‌كو الوازی لێكدایه‌وه. بێگومان ئایینده ئاشكرای ده‌كات كه ئه‌و هه‌ڵوێستانه له‌خۆ به‌رپرسیاربینینه‌وه‌و دۆستایه‌تیه‌وه بووه یان له الوازی و بێچاره‌ییه‌وه بووه. ل ه سوریا ماوه‌ی دوو ساڵه ئه‌ردۆغان به هاوپه‌یمانه‌كان و جیهان ده‌ڵێت 13
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
له‌نێوان من و په‌یه‌د ه دا ده‌بێت یه‌كێكمان هه‌ڵبژێرن! هاوكات هه‌ڕه‌شه ده‌كات جارێك مونبج ،جارێك ڕه‌ققه و جارێك شه‌هبا ده‌كاته ئامانج و هێڵی سوور، ماوه ماوه‌ش هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌كات كه هێرش ده‌كاته سه‌ر ڕۆژئاوا .به‌اڵم چی له هه‌ڕه‌شه‌كانی سه‌وز بوو؟ مونبج له‌الیه‌نی ئه‌نجومه‌نی گه‌لی مونبجه‌وه به‌ڕێوه ده‌برێت و له الیه‌نی ئه‌نجومه‌نی سه‌ربازی مونبجه‌وه ده‌پارێزرێت .ئۆپه‌راسیۆنی ڕه‌ققه ده‌ستی پێكرد و توركیاش به‌شدار نه‌بوو! هێزه‌كانی هاوپه‌یمانان و ڕووسیاش له‌به‌ر خاتری توركیا په‌یوه‌ندی خۆیان له‌گه‌ڵ په‌یه‌ده ،یه‌په‌گه ،یه‌په‌ژه و به‌ڕێوه‌به‌رێتی ڕۆژئاواو باكوری سوریا نه‌پچڕاند و ڕه‌نگ ه زیاتریش به‌ره‌و پێشه‌وه بچێت .هێواش هێواش ئه‌زمونی فیدراسیۆنی باكوری سوریاو پڕۆژه‌ی كۆماری دیموكرات و فیدراڵی سوریاش كه پڕۆژه‌ی هێزه دیموكراته‌كانی سوریایه ده‌بن ه دیفاكتۆ. له باشووری كوردستان و ئێراقیش هه‌رچه‌نده توركیا ده‌یخواست ئاكته‌رێكی سه‌ره‌كی بێت له ڕزگاركردنی موسڵ و ته‌لعه‌فه‌ردا ،ته‌لعه‌فه‌ری�شی به هێڵی سوور داده‌نا ،به‌اڵم ئۆپه‌راسیۆنی موسڵ و ته‌لعه‌فه‌ریش كۆتاییان پێهات و ن ه توركیاو نه ئه‌و هێزانه‌ی كه له فه‌له‌كی توركیادا ده‌سوڕێنه‌وه به‌شدار نه‌بوون .له‌به‌رامبه‌ردا حشدی شه‌عبی به‌شداریه‌كی چاالكی كرد له كۆی هه‌ردوو ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌دا .هه‌روه‌ها توركیا زۆر هه‌ڕه‌شه‌ی ل ه شه‌نگال كرد ،به‌اڵم شه‌نگالیه‌كان خۆیان پاراست و پڕۆژه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریشیان ڕاگه‌یاند ،توركیاو الیه‌نگرانی ته‌نیا ته‌ماشاكه‌ر بوون. 14
ئه‌وه‌ی كه جێگه‌ی سه‌رنج‌و پرسیار ه الی جه‌ماوه‌ر ئه‌وه‌یه كه له‌م ماوه‌یه‌دا هه‌ندێك ڕووداو ڕوویاندا یاخود باسیان لێوه ده‌كرێت كه ڕوو بده‌ن ،له‌به‌رامبه‌ر
سه‌ركرد ه توركه‌كان ه هاوكاری كورد ب
ه بگه‌نه توانیویان
ئامانجه‌كانی خۆیان!
به‌اڵم ده‌وڵه‌تی
توركیا هه‌نگاوی به‌و شێوه‌یه‌ی نه‌ناوه.
ئه‌و بابه‌تانه‌دا توركیا بێده‌نگه! ل ه مانگی ڕابردوودا ئۆپه‌راسیۆنێكی میتی توركیا ل ه باشووری كوردستاندا پوچه‌ڵكرایه‌وه ،توركیا به بێده‌نگی نوێنه‌ری یه‌كێتی نارده‌و ه سلێمانی! ته‌لعه‌فه‌ر گیرا ،كه‌س حسابی بۆ توركیا نه‌كردو له‌ماوه‌یه‌كی كورتیشدا داعش له‌وێ ده‌ركرا! توركیاش هیچ ده‌نگی لێوه نه‌هات! هاوكات ئۆپه‌راسیۆنی دێره‌زوور بووه‌ته جێگه‌ی باس و توركیا هیچ خۆی تێهه‌ڵناقورتێنێت! له باشوور باس له‌وه ده‌كرێت ك ه له 25ی ئه‌یلولدا ڕیفراندۆم بكرێت و دواتر ئه‌نجامه‌كانی ڕیفراندۆم بكرێته بناغه بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی كوردی! كه‌چی توركیا زۆر به ئارامیه‌وه ئه‌و بابه‌ته ده‌گرێته ده‌ست! ئه‌م بابه‌تانه بابه‌تی چاره‌نووسساز ،بێده‌نگی توركیا له‌به‌رامبه‌ریاندا زۆر پرسیار دروست
ده‌كات .له‌سه‌روو هه‌موویانه‌وه ئه‌و پرسیاره دروست ده‌كات كه ئایا توركیا پاشه‌كشه‌ی كردووه له سیاسه‌ته‌كانی خۆی و ده‌خوازێت ب ه خۆیدا بچێته‌وه؟ یان وه‌كو كورده‌واری ده‌ڵێن :ئه‌و ماسته موویه‌كی تێدایه! بێگومان ئه‌وه‌ی دیاره ئه‌وه‌یه كه موو له‌ناو ماسته‌كه‌دا هه‌یه‌و پیالن له پشتی ئه‌و ڕووداوانه‌وه‌یه، نه‌ك توركیا سیاسه‌تی خۆی گۆڕی بێت .چونك ه ئه‌گه‌ر سیاسه‌تی خۆی بگۆڕیبایه ئه‌وا ده‌بوو ده‌ست له هه‌ڵپه‌ی ئه‌وه به‌ربدات كه ببێته هێزی سوپه‌ری ناوچه‌كه‌و هاوكات وازی له دژایه‌تی كورد بهێنایه‌و هه‌وڵی بدایه دڵی كورد ب ه الی خۆیدا ڕابكێشێت ،چونكه له‌ڕابردوودا سه‌ركرده توركه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی بااڵده‌ست بن له‌ناوچه‌كه‌دا خۆیان له‌كورد نزیك كردۆته‌وه ،ئه‌لپ ئه‌رسه‌الن و شه‌ڕی مه‌الزگرت ،سوڵتان سه‌لیم یاوز و شه‌ڕی چاڵدێران ،مسته‌فا كه‌مال و دامه‌زراندنی كۆمار �سێ نمونه‌ی ئاشكران كه سه‌ركرده توركه‌كان به هاوكاری كورد توانیویانه بگه‌نه ئامانجه‌كانی خۆیان .به‌اڵم ده‌وڵه‌تی توركیا هه‌نگاوی به‌و شێوه‌یه‌ی نه‌ناوه! به پێچه‌وانه‌وه ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت له‌ڕێگه‌ی له‌ناوبردنی كورده‌وه بگاته ئامانجه‌كانی ،كه ئه‌وه‌ش زۆر مه‌حاڵه. چونكه ئه‌ردۆغان تایبه‌تمه‌ندی گورگی هه‌یه ،هه‌ر بۆیه بوو ه هاوپه‌یمانی گورگه بۆره‌كان .كوردیش ده‌ڵێت :تۆبه‌ی گورگ مه‌رگه! ئه‌ردۆغانیش مه گه‌ر به مه‌رگ ده‌ست لهو سیاسه‌ته به‌ربدات .با بێینه‌وه سه‌ر بابه‌تی ماست و مووه‌كه. ئه‌وه‌ی له ئۆپه‌راسیۆنی ته‌لعه‌فه‌ردا سه‌رنجڕاكێشه ئه‌وه‌یه ك ه حزبواڵ ئاماژه‌ی بۆ كرد ،به پێی لێدوانی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
حزبوڵاڵی لوبنانی حكومه‌تی ئێراق و هاوپه‌یمانان ڕێگه‌یانداوه به زیاتر له 1000چه‌كداری داعش كه ته‌لعه‌فه‌ر به‌جێ بهێڵن و له‌به‌رامبه‌ردا ته‌لعه‌فه‌ر ڕاده‌ستی حكومه‌تی ئێراق بكه‌ن .دیاره ئه‌وه به‌بێ ئاگاداری توركیا نه‌كراوه‌و ڕه‌نگه به‌شێك بێت له‌دانوستاندنه‌كانی ئه‌ستانه ،یان دانوستاندنه دوو قۆڵیه‌كانی نێوان توركیاو ئێران .ئاشكرایه هه‌ر دوای ئه‌وه‌ی حكومه‌تی ئێراق ڕایگه‌یاند كه ته‌لعه‌فه‌ری ڕزگار كردووه ،باس له‌وه‌كرا ك ه ژماره‌یه‌ك چه‌كداری داعش خواستویانه به‌ره‌و سنووری سوریا بچن و له‌الیه‌نی پێشمه‌رگه‌وه ڕێگه‌یان لێگیراوه‌و لێیان دراوه .هاوكاتی ئه‌مه بینیمان كه حزبوڵاڵی لوبنانی و حكومه‌تی سوریا له‌گه‌ڵ داعشدا ڕێكه‌وتن و چه‌كداره‌كانیان له سنووری لوبنانه‌وه بۆ گواستنه‌وه‌و بردنیان بۆ ناوچه‌ی دێره‌زوور و سنووری سوریاو ئێراق! دیاره ئه‌م دوو ڕووداو ه دابڕاو نیین له یه‌كتری و په‌یوه‌ندیان به‌یه‌كه‌وه هه‌یه .ئه‌وه‌ی كه له‌هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا هاوبه‌شه ئه‌وه‌یه كه ڕووی داعش ده‌كرێته ئه‌زمونی ڕۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا .پێده‌چێت توركیا له‌م ڕێگه‌یه‌وه بخوازێت گورزی كوشنده له ته‌ڤگه‌ڕی ئازادی كوردستان و پڕۆژه‌كانی ڕێبه‌ر ئاپۆ بدات. ئه‌وه‌ی ل ه بابه‌تی ڕیفراندۆمی باشووری كوردستانیشدا جێگه‌ی سه‌رنجه ئه‌وه‌یه كه توركیا ب ه ئاشكرا بێده‌نگه‌و له ژێره‌وه‌ش هانی پارتی دیموكرات ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی كه پاشگه‌ز نه‌بێته‌وه .بێگومان ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی توركیا بۆ هه‌موو كه‌سێك جێگه‌ی پرسیاره .توركیایه‌ك www.komelge.com
كه بچوكترین ماف بۆ كورده‌كانی باكوورو ڕۆژئاوا په‌سند ناكات و خۆیان گوته‌نی له‌هه‌ر جێگه‌یه‌ك شتێك به ناوی كورده‌وه هه‌بێت ئه‌وان دژی ڕاده‌وه‌ستن،
گه‌لی كوردو
گه‌لی عه‌ره‌ب
له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا
په‌راوێز خران و
ه ڕێكخستنه‌وه‌ی ل
ناوچه‌كه‌دا گرنگیان
پێ نه‌درا
چی خێره وا دژی ڕیفراندۆمی باشوور ڕاناوه‌ستن؟ ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌كرێت ئه‌ردۆغان و حكومه‌ته‌كه‌ی هه‌ست به‌وه ده‌كه‌ن كه په‌ده‌كه به‌ره‌و الوازی ده‌چێت و له‌ناو ته‌نگاویدایه ،ده‌خوازن سوود لهو پێگه‌یه‌ی په‌ده‌كه وه‌ر بگرن و بۆ ئامانجه‌كانی خۆیان به‌كاری بهێنن؟ هه‌ر كه‌سێك ده‌زانێت دوای ڕزگاركردنی موسڵ داعش له ئێراق به‌ره‌و الوازی ده‌ڕوات و ئیتر كاتی ئه‌وه دێت كه چاره‌سه‌ری سیا�سی بۆ كێشه‌كان بدۆزرێته‌وه .توركیا له‌گه‌ڵ ئه‌م بابه‌ته‌دا نیه؟ چونكه ئاشكرا بوو كه حكومه‌تی ئێراق هیچ حساب بۆ ده‌وڵه‌تی توركیا ناكات ،توركیاش ئه‌وه بۆ خۆی وه‌كو نه‌نگی ده‌بینێت .هه‌ر بۆیه توركیا ده‌خوازێت ده‌ست وه‌ربداته ناو كێشه ناوخۆییه‌كانی ئێراقه‌وه .ڕه‌نگه ئه‌و
پرسیار ه دروست ببێت كه ئایا توركیا لهو ڕیفراندۆمه چی ده‌ست ده‌كه‌وێت؟ یاخود بگوترێت چی زیانێكی تێدایه با ئێمه ڕیفراندۆمی خۆمان بكه‌ین و دواتر ده‌وڵه‌تی خۆمان ڕابگه‌یه‌نین! به‌دڵنیاییه‌وه ئه‌گه‌ر توركیا بزانێت له ڕێگه‌ی ڕیفراندۆمه‌وه ده‌وڵه‌تی كوردی دروست ده‌بێت ئه‌وا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ڕێگه نادات كه ڕیفراندۆم ئه‌نجام بدرێت. ده‌بێت هه‌مووان بزانن كه توركیا چه‌ن ئامانجێكی هه‌یه لهو ڕیفراندۆمه .لێره‌دا به‌كورتی با�سی ئه‌و ئامانجانه‌ی توركیا ده‌كه‌م: گه‌لی كوردو گه‌لی عه‌ره‌ب -1 له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا په‌راوێز خران و له ڕێكخستنه‌وه‌ی ناوچه‌كه‌دا گرنگیان پێ نه‌درا .ئێش و ئازاره‌كانی ئه‌م دوو گه‌له وایكردووه كه‌له‌یه‌كتر نزیك ببنه‌وه‌و زه‌مینه‌ی ئه‌وه دروست ببێت كه پێكه‌وه له‌م سه‌ده‌یه‌دا ڕۆڵێكی سه‌ره‌كی ببینن له بونیادنانه‌وه‌ی سیسته‌مدا .نمونه‌ی ئه‌وه‌ش له ئێستادا له‌ڕۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا گه‌شه ده‌كات .زۆربه‌ی چاودێران پێیان وایه ك ه ئه‌زمونی باكوری سوریا ده‌توانێت ببێته مۆدێل بۆ سوریاو ئێراقیش .ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ خۆیدا مۆدێڵیكی نوێ بۆ ناوچهكه دێنێت كه تێیدا گه‌الن ب ه ئیراده‌ی ئازادانه‌ی خۆیان پێكه‌وه بژین .ئه‌و مۆدێله‌ش كۆتایی به‌و مۆدێله نه‌ژادپه‌رستی و شۆڤێنیه دێنێت كه له ئه‌مڕۆدا توركیا له‌لوتكه‌دا نوێنه‌رایه‌تی ده‌كات .توركیا ده‌خوازێت له‌ڕێگه‌ی ڕیفراندۆمه‌وه زه‌مینه‌ی پێكه‌وه ژیان و هاوكاری ل ه نێوان كوردو عه‌ره‌بدا نه‌هێڵێت. به‌وه‌ش له‌الیه‌ك ڕێگه له گه‌شه‌كردن و 15
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
جێبه‌جێبوونی پڕۆژه‌یه‌كی به‌و شێوه‌ی ه ده‌گرێت كه ئێستا ل ه ڕۆژئاواو باكوری سوریا كاری له‌سه‌ر ده‌كرێت .له الیه‌كی تره‌وه باشووری كوردستان و ئێراق ده‌كاته جێگه‌ی شه‌ڕو ئاڵۆزیه‌كی زۆر. به‌و شێوه‌یه توركیاش زیاتر ده‌توانێت ده‌ست وه‌ربداته ناو كاروباری باشووری كوردستان و ئێراقه‌وه .هه‌روه‌كو چۆن شای ئێران له سااڵنی 1975-1965به هه‌موو شێوه‌یه‌ك پشتیوانی جواڵنه‌وه‌ی ئه‌یلولی كردو ده‌ستی وه‌رده‌دا سیاسه‌تی ئێراقه‌وه .كاتێك كه ئێراق ملی بۆ داخوازیه‌كانی ئێران كه‌چ كرد ،شا ده‌ستیی له بارزانی به‌رداو بارزانی و جواڵنه‌وه‌كه�شی نه‌یانتوانی هه‌فته‌یه‌ك بمێننه‌وه .بێگومان كاتێك حكومه‌تی ئێراق مل بۆ داخوازیه‌كانی توركیا بدات ئه‌وا ده‌وڵه‌تی توركیا به بێ یه‌ك و دوو ده‌ست له كورد به‌ر ده‌دات .ل ه وه‌ها بارودۆخێكدا هه‌مان چاره‌نووس چاوه‌ڕوانمان ده‌كات. له ئه‌گه‌ری دووه‌مدا توركیا -2 حسابی ئه‌وه ده‌كات ك ه باشووری كوردستان وه‌كو باكوری قوبروس بخاته ژێر ده‌ستی خۆیه‌وه .بۆ ئه‌مه‌ش ده‌خوازێت سوود ل ه په‌یمانی ئه‌نقه‌ره‌ی()1926-6-5 وه‌ربگرێت .ئه‌و په‌یمانه له نێوان توركیا- ئێراق و بریتانیا ئه‌نجام دراو كۆمه‌ڵه‌ی گه‌الن دانی پێدا ناوه‌و له ساڵی 2007 یشدا ب ه چاودێری ئه‌مریكا نوێكرایه‌وه. لهو په‌یمانه‌دا توركیا ده‌ستی له ویالیه‌تی موسڵ هه‌ڵگرت بۆ ئێراق .به‌اڵم چه‌ند مه‌رجێكی دانا یه‌كێك لهو مه‌رجانه ئه‌وه‌بوو كه ده‌بێت ئێراق به‌یه‌كگرتوویی بمێنێته‌وه‌و پارچه نه‌بێت .ئه‌گه‌ر ئێراق پارچه ببێت ئه‌وا توركیا بۆی هه‌یه ده‌ست به‌سه‌ر ویالیه‌تی موسڵدا بگرێت .دیاره 16
توركیا له‌ڕێگه‌ی ڕیفراندۆمی باشووره‌و ه ده‌خوازێت زه‌مینه بۆ پارچه‌بوونی ئێراق و
بێگومان توركیا ئه‌و ڕاستیه ده‌زانێت
ه ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ی ك
ه ته‌نیا په‌ده‌كه ئه‌و ب به‌ڕێو ه ناچێت و
سه‌ر ناگرێت ،هه‌ر بۆیه ده‌خوازێت
الیه‌نه‌كانی
تری باشووری
كوردستانیش بكاته هاوبه‌شی په‌ده‌كه،
ئه‌و بابه‌ته‌ی "میت"
ه لهو پڕۆژه‌یه، به‌شێك
ئه‌وه‌ی باشووری كوردستان دوا
ه هه‌م هه‌وڵ بوو ك
ئاشكرا كرا ،هه‌م
پێچه‌وانه‌كرایه‌وه.
گه‌یشتن ب ه ئامانجه‌كه‌ی خۆی درووست بكات .واته توركیا ئامانجی ئه‌وه‌ی ه كه
ڕیفراندۆم بكاته بیانوویه‌كی یاسایی و ڕه‌وا بۆ ده‌ستوه‌ردان له باشوورو ئێراق و به‌و هۆیه‌وه باشوور بخاته سه‌ر توركیا. له‌حاڵه‌تی سێیه‌مدا ده‌كرێت -3 ئه‌م تاكتیكه‌ی ئه‌ردۆغان بچوێنین به‌و تاكتیكه‌ی كه مسته‌فا كه‌مال گرتیه به‌ر له‌به‌رامبه‌ر شێخ مه‌حموددا بۆ ئه‌وه‌ی بریتانیاو فه‌ڕه‌نسا ناچار بكات دان به حكومه‌ته‌كه‌یدا بنێن .ئه‌وه‌بوو له كۆتایی ساڵی 1922دا مسته‌فا كه‌مال له ڕێگه‌ی ئۆزده‌میره‌وه كه فه‌رماندارێكی تورك بوو له ڕه‌واندوز ڕێكه‌وتنێكی ( )10مادده‌یی له‌گه‌ڵ شێخ مه‌حمووددا ئه‌نجام داو له و ڕێكه‌وتنه‌دا دانی نا به حكومه‌ته‌كه‌ی شێخ مه‌حمووددا له سنووری ده‌وڵه‌تی نوێی توركیادا .ئه‌و ڕێكه‌وتنه�شی كرده كارتێك و له‌به‌رامبه‌ر بریتانیا به‌كاری هێنا .ئه‌و ڕێكه‌وتنه بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه ئیتر برتانیاو فه‌ڕه‌نسا به فه‌رمی دان به‌حكومه‌ته‌كه‌ی مسته‌فا كه‌مالدا بنێن و له‌ساڵی 1923دا په‌یمانی لۆزانی له‌گه‌ڵدا ئیمزا بكه‌ن .له قۆناخی دووه‌میشدا له ساڵی 1926په‌یمانی ئه‌نقه‌ره‌یان پێكه‌وه ئیمزا كردو هه‌ردوو بوونه هاوكاری یه‌كتر بۆ كۆتایی هێنان به جواڵنه‌وه‌ی شێخ مه‌حموود و جواڵنه‌وه‌كانی باكووری كوردستان .بێگومان شێخ مه‌حموود خواستویه‌تی سه‌ربه‌خۆ بێت و ئازادی بۆ گه‌لی كوردستان بێنێت ،به‌اڵم به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه ڕووداوه‌كانی ب ه با�شی نه‌خوێنده‌وه‌و هه‌نگاوی گونجاوی نه‌نا، هه‌نگاوه‌كه‌ی كه‌وته خزمه‌تی پڕۆژه‌كانی مسته‌فا كه‌ماله‌وه .ئێستاش ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت هه‌مان هه‌نگاو به مه‌سعود بارزانی و گه‌لی باشوور بهاوێژێت .ئه‌مانه وا ده‌كه‌ن كه توركیا له دژی ڕیفراندۆم www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
نه‌بێت. بێگومان توركیا ئه‌و ڕاستیه ده‌زانێت كه ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ی ئه‌و ب ه ته‌نیا په‌ده‌كه به‌ڕێوه ناچێت و سه‌ر ناگرێت ،هه‌ر بۆیه ده‌خوازێت الیه‌نه‌كانی تری باشووری كوردستانیش بكاته هاوبه�شی په‌ده‌كه. ئه‌و بابه‌ته‌ی (میت) به‌شێك ه لهو پڕۆژه‌یه. دوای ئه‌وه‌ی ئۆپه‌راسیۆنه سه‌ربازی و سیاسیه‌كانی بێ ئه‌نجام بوون .ده‌وڵه‌تی توركیا له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه له ڕێگه‌ی هه‌ندێك كاری ترسنۆكانه‌وه گورز له ته‌ڤگه‌ڕی ئازادی كوردستان بدات. له ماوه‌ی ڕابردوودا چه‌ندین هه‌وڵی تیرۆریستی ده‌وڵه‌تی توركیا له‌دژی به‌رێوه‌به‌رانی ته‌ڤگه‌ڕی ئێمه‌له ئه‌وروپاو كوردستان ئاشكرا بوون .ئه‌وه‌ی باشووری كوردستان دوا هه‌وڵ بوو كه هه‌م ئاشكرا كرا ،هه‌م پێچه‌وانه‌كرایه‌وه. ئه‌و هه‌واڵنه له‌الیه‌ك بۆ ئه‌وه‌یه گورز له جواڵنه‌وه‌ی ئێمه بدات .له‌الیه‌كی تره‌وه فشارێك ه بۆ سه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌ت و هێزانه‌ی كه توركیا به دۆستی په‌كه‌كه‌یان ده‌زانێت بۆ ئه‌وه‌ی له دژی په‌كه‌كه هه‌ڵوێست وه‌ربگرن .به‌اڵم ئه‌وه‌ی دیاره له‌وه‌شدا هیچ شین نه‌كردووه. بێگومان كاتێك ئه‌و ڕاستیانه باس ده‌كه‌ین به‌و واتایه نیه ك ه ئێمه دژی ڕیفراندۆم بین بۆ گه‌یشتن به ئامانج و ئاواته‌كانمان .هه‌ڵبه‌ت ه ڕیفراندۆم مافێكی ڕه‌وایه بۆ ئه‌وه‌ی گه‌لێك یاخود ڕێكخستنێك یان گروپێك له‌ڕێگه‌یه‌وه گوزار ه له بیرو بۆچوون و ئامانجه‌كانی خۆیان بكه‌ن .به‌اڵم ده‌بێت بزانرێت ڕیفراندۆم بۆچییه؟ كه‌ی ده‌كرێت؟ ئه‌نجامه‌كه‌ی چۆن ده‌شكێته‌وه؟ له‌وانه‌ش گرنگتر ده‌بێت مادام ڕیفراندۆم www.komelge.com
پرۆسه‌یه‌كی دیموكراتیه ،ده‌بێت ب ه میكانیزمه‌یه‌كی دیموكراتی بڕیاری له‌سه‌ر بدرێت .هاوكات ئه‌گه‌ر ڕیفراندۆم په‌یوه‌ندی به چه‌ند الیه‌نێكه‌وه هه‌یه ده‌بێت ئه‌و الیه‌نانه له‌سه‌ر كۆك بن
ه وا بیر ئه‌وه‌ی ك
ه ڕیفراندۆم به ده‌كات
واتای سه‌ربه‌خۆیی،
بێگومان ئه‌و ه یان
ه یاخود خۆی نه‌زان
فریو ده‌دات و ده‌خوازێت خه‌ڵكیش فریو بدات .ئه‌وه‌ی پێی وایه ڕیفراندۆم به واتای دروستكردنی ده‌وڵه‌ت ئه‌وه‌ش خاوه‌نی هه‌مان تێگه‌یه! ئه‌گه‌ر به‌و پێیه بوایه له 2005دا ()98%ی باشووری كوردستان به‌شداری ڕیفراندۆمیان كرد و داوای سه‌ربه‌خۆیی و ده‌وڵه‌تی كوردیان كرد. ئه‌ی ئه‌نجامه‌كه‌ی چی بوو؟ ده‌گوترێت ئه‌و ڕیفراندۆم ه فه‌رمی نه‌بوو! بێگومان ئه‌وه‌ی ئێستاش فه‌رمی نیه ،چونكه نه حكومه‌تی ئێراق و نه دامه‌زراوه‌یه‌كی نێوده‌ه‌وڵه‌تی دانی پێدا نانێت و هه‌روه‌ك ئه‌وه وایه خۆمان ده‌هۆڵ لێده‌ین و خۆشمان هه‌ڵپه‌ڕین .ئه‌و كاته ده‌بێت بیر لهو ه بكه‌ینه‌وه كه چۆن ئه‌م قۆناخه
فریو ده‌دات و
ده‌خوازێت خه‌ڵكیش
فریو بدات
ه ئێستاشدا ل
كه سه‌رده‌می
و ئه‌نجامه‌كانی په‌سند بكه‌ن .نه‌ك به‌سه‌رچوونی
ریفراندۆم ببێت ه مایه‌ی ئاژاوه‌و ماڵوێرانی .ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌یه،
گرنگه كه‌س موزایه‌ده به‌سه‌ر كه�سی تره‌وه نه‌كات .له كوردستاندا كه‌سێك نی ه كه نه‌خوازێت سه‌ربه‌خۆ بێت .هه‌ر بۆیه نابێت ئهوانهی كه‌باس له ڕیفراندۆم ده‌كه‌ن پێیان وابێت كه خۆیان سه‌ربه‌خۆ خوازن و ئهوانهی تر دژی سه‌ربه‌خۆیین! ئه‌وه‌ی جێگه‌ی باسكردنه سه‌ربه‌خۆیی بۆ خۆی نیه، به‌ڵكو ئه‌و ڕێبازه‌ی ه كه پێی ده‌چین به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیی ،هاوكات پێناسه‌و پێوانه‌ی سه‌ربه‌خۆییه .ئه‌وه‌ی كه وا بیر ده‌كاته ڕیفراندۆم ب ه واتای سه‌ربه‌خۆیی! بێگومان ئه‌وه یان نه‌زانه یاخود خۆی
ه له‌سه‌ر پێداگیری ئێم ه به‌ره‌و ئه‌و مۆدێل
پێشه‌وه‌مان نابات
به‌سه‌ركه‌وتوویی تێپه‌ڕ بكه‌ین؟ بۆ ئه‌وه‌ش دێمه‌وه سه‌ر مه‌به‌سته‌كه‌م كه له سه‌ره‌تای نوسینه‌كه‌دا ئاماژه‌م بۆ كردبوو .ئه‌ویش ئه‌وبوو ك ه دونیا گۆڕاوه‌و سیسته‌م ده‌گۆڕێت .ئه‌وه‌ش 17
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
به‌و واتایه دێت ك ه سیسته‌می ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه ده‌گۆڕێت .هه‌ر بۆیه ده‌بێت ئێمه هاوشێوه‌ی ئه‌و سه‌ركردانه‌ی كورد نه‌بین ك ه له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا داكۆكیان له مانه‌وه‌ی خه‌الفه‌ت ده‌كرد! چونكه ئه‌و سه‌رده‌مه سه‌رده‌می به‌سه‌رچوونی خه‌الفه‌ت بوو .ل ه ئێستاشدا كه سه‌رده‌می به‌سه‌رچوونی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌یه، پێداگیری ئێم ه له‌سه‌ر ئه‌و مۆدێله به‌ره‌و پێشه‌وه‌مان نابات ،به‌ڵكو به‌ره‌و دواوه‌مان ده‌بات .ئێستا سه‌رده‌می پێكه‌وه ژیانی گه‌النه‌و سه‌رده‌مه پێكه‌وه‌بوونی ڕه‌نگ ه جیوازه‌كانه .به‌اڵم هه‌ر یه‌كه‌ی به ناسنامه‌ی خۆیه‌وه .ئه‌وه‌ش ئه‌و مۆدێله‌یه كه ڕێبه‌ر ئاپۆ سیسته‌م ه ئیداریه‌كه‌ی ناو ناوه خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دیموكراتی و مۆدێله كۆمه‌ڵگایه‌كه�شی ناو ناوه نه‌ته‌وه‌ی دیموكرات .ئه‌و مۆدێله هه‌م ناسنامه‌ی
18
نه‌ته‌وه‌و پێكهاته كۆمه‌الیه‌تیه‌كان ده‌سته‌به‌ر ده‌كات ،هه‌م به‌شداریكردنی هه‌مووان له خۆبه‌ڕێوه‌بردندا مسۆگه‌ر ده‌كات. دیاره ئه‌و مۆدێله‌ش له‌ڕێگه‌ی خۆ ڕێكخستنی كۆمه‌ڵگاو په‌سندكردنی مافه‌كانی یه‌كتره‌وه بونیاد ده‌نرێت. كۆڵه‌كه‌ی سه‌ره‌كی�شی ئاماده‌گی خود ه بۆ گوزاره له‌خۆكردن .واته ده‌وویت سه‌ره‌تا كۆمه‌ڵگاكان خۆیان گوزاره له‌خۆیان بكه‌ن .بۆ ئه‌وه‌ش سه‌كۆو زه‌مینه‌ی هاوبه‌شیان پێویسته .ئه‌گه‌ر گه‌لێك یان پێكهاته‌یه‌ك له‌ناو خۆیدا ڕێكخراو نه‌بێت و خاوه‌نی ئیراده‌ی هاوبه‌ش نه‌بێت ،ئه‌وا زه‌حمه‌ته بتوانێت ب ه ڕاستی گوزاره له‌خۆی بكات و له‌الیه‌نی ده‌ره‌وه‌شه‌وه ناسنامه‌و ئیراده‌ی ڕه‌چاوناكرێت .هه‌ر بۆیه ڕێبه‌ر ئاپۆ زۆر جه‌خت له‌سه‌ر
پێكهێنانی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی ده‌كاته‌وه. له‌م ڕوانگه‌یه‌وه ده‌كرێت كۆبوونه‌وه‌ی ڕاوێژی نه‌ته‌وه‌یی 15و 16ته‌موزی ڕابردوو به هه‌نگاوێكی گرنگ پێناسه بكه‌ین بۆ گه‌یشتن به‌و ئیراده هاوبه‌شه‌ی كه له ئێستادا بۆ ئێمه‌ی كورد پێویسته. به ڕشتی كاركردن بۆ سه‌رخستنی قۆناخی دووه‌می ئه‌و ڕاوێژه‌و به‌رده‌وامیدان به‌و هه‌واڵنه هه‌تا ئه‌نجامدانی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردستان و دواتر هه‌نگاونان به‌ره‌و كۆنگره‌ی گه‌النی كوردستان و دواتریش هه‌نگاونان به‌ره‌و كۆنگره‌ی گه‌النی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین ده‌توانێت ببێته ئه‌و مۆدیله‌ی كه ناسنامه بۆ گه‌الن و نه‌ته‌وه‌كانی ناوچهكه ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌و چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیش ده‌كات.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
میتۆده‌كانی سه‌رۆكایه‌تیكردن له‌كۆمه‌ڵگه‌كانی دوای شۆڕشدا ڤیان مه‌جید فه‌ره‌ج
سه‌رنجێك له‌سه‌ر پۆلێنی سه‌رۆكایه‌تی الی كورد بابه‌تی كێ سه‌رۆكێكی شایسته‌یه؟ كام میتۆد ده‌توانێ كۆمه‌ڵگه‌و گه‌ل پێشبخا؟ دوون لهو پرسیارانه‌ی كه به‌رده‌وام سه‌رقاڵم ده‌كا ،به‌اڵم به‌مدواییه له‌گه‌ڵ هه‌ڵكشانی راده‌ی ئه‌و هه‌ڵبه‌زو دابه‌ز ه سیا�سی و ئابوریانه‌ی له‌هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌تی و پارچه‌كانی تری كوردستان به گشتی به‌خۆوه‌ی ده‌بینن، ناچاربوم به‌دواداچونێكی وردتری بۆ بكه‌م و ئه‌ده‌بیاتی سه‌رۆكایه‌تی له كۆمه‌ڵگه‌كانی دوای شۆڕشدا به‌گشتی بخوێنمه‌وه تا تێڕوانینێكی جێگیر و پڕقه‌ناعه‌ت دروستبكه‌م ،له ئه‌نجامیشدا ئه‌م وتاره‌ی لێكه‌وته‌وه. هه‌ڵبه‌ت بیری ئایدیالیستی مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه له‌شوێنی خۆیدا ده‌وه‌ستێنی، به‌ر به‌گه‌شه‌ی ده‌گرێ ،به‌اڵم خۆبادان به رابردوشه‌وه یه‌ك لهو پره‌نسیپه سه‌ره‌كیانه‌ن كه كۆمه‌ڵگه دوچاری داڕمان و دواكه‌وتن ده‌كات ،ئه‌گه‌ر به وریایه‌وه ئه‌و رابردوه له ئه‌مڕۆ و داهاتودا ته‌وزیف نه‌كرێ .داتاشینی وشه‌ی بێكردار له‌الیه‌ن سه‌ركرده‌وه بۆ خۆی له‌خۆیدا جگه له‌وه‌ی بێمانای و www.komelge.com
بێمتمانه‌ی میتۆدی سیا�سی ده‌گه‌یه‌نێ، ئاكامه‌كه�شی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی بێ منه‌تی هیچله‌بارانه‌بو ده‌رئه‌نجامده‌كا كه له‌نێوان راست درۆ دا ناتوانێ لۆژیكانه بڕیار بدا.
حكومه‌ته یه‌ك
له‌دوایه‌كه‌كانی
به‌غداد كوردیی
ده‌چه‌وسانده‌وه‌و
سه‌ركرده‌كورده‌كانی
په‌راوێز ده‌خست
هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ی من لێره له‌سه‌ری ده‌دوێم به‌ر له‌هه‌مو شت هه‌وێنه‌كه‌ی له تێزێكی زانستی پرۆفیسۆری هه‌نگاری (ئه‌تیال ئاغ) ،پسپۆر له زانستی سیا�سی، له‌سه‌ر میتۆده‌كانی سه‌رۆكایه‌تیكردنی گه‌له تازه رزگاربوه‌كانی دوای شۆرش له
ئه‌وروپای رۆژهه‌اڵت وه‌رگیراوه .خۆی له‌خۆیدا خوێندنه‌وه‌ی تێزه‌كه‌ی ئاغ ئه‌وه‌نده چێژ به‌خشه مرۆڤ به ئاسانی ده‌توانێ تێبگا به نمونه مه‌سعود بارزانی، جه‌الل تاڵه‌بانی ،عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن، خوالێخۆشبو نه‌وشیروان مسته‌فا كه سه‌ركرده هاوچه‌رخه‌كانی شۆڕ�شی رزگاری گه‌لی كوردن ،هاوكات ئه‌و پۆله وه‌چه‌یه‌ی وه‌جاغی دوه‌می سه‌ركردایه‌تی كه تورا�سی شاخیان نیه ده‌كه‌ونه كام خانه‌ی پۆلێنی سه‌رۆكه‌كانه‌وه‌و كامه‌ن ئه‌و میتۆده كاریگه‌رانه‌ی وه‌ك هێڵی جیاكه‌ره‌وه كۆمه‌ڵگه‌ی پێ ده‌جوڵێنن یان جواڵندوه؟ له‌راستیدا ،ئه‌وه راسته كه حكومه‌ته یه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی به‌غدا كوردی ده‌چه‌وسانده‌وه و سه‌ركرده‌كورده‌كانی په‌راوێز ده‌خست ل ه پشكه‌كانی حوكمڕانی ،به‌اڵم له‌پاش نه‌مانی ده‌سه‌اڵتی به‌عس له ناوچه كوردیه‌كانی زۆنی ئارام له ساڵی -١٩٩١ه‌وه تا ئه‌مڕۆ مۆڕاڵی ئه‌و ده‌سه‌اڵته ل ه هه‌رێمی كوردستانی عیراق نه‌بڕاوه و كارێكی سروشتیشه له هه‌موو دونیادا ،شۆڕشگێڕی چه‌كدار دوای 19
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
نه‌مانی ده‌سه‌اڵتی دژ ،ببێته كۆپیه‌كی ئه‌و ده‌سه‌اڵته به مۆرك و كولتور و زمانی خۆییه‌وه .ئه‌م ئه‌زمون ه ل ه ئه‌وروپای رۆژهه‌اڵت و ئه‌فریكاو ئه‌مریكای التین و هه‌رێمی كوردستان سه‌ملاوه. نوخبه‌ی سیا�سی شۆڕشگێر ناتوانێ هێڵی جیاكه‌ره‌وه‌ی رێكوڕه‌وان له نێوان ده‌سه‌اڵتی پێشخۆی و خۆیدا بكێ�شێ ،چونكه هه‌میش ه هه‌ستێكی تایبه‌تی پاوانخوازی خۆبه‌خاوه‌نزانینی هه‌موشته‌كانی ئه‌و مه‌مله‌كه‌ته هه‌یه كه شۆڕ�شی بۆ كردوه .ئه‌و خاوه‌ندارێتیه‌ش له‌دڵسۆزیه‌وه نیه به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی خۆی به شایسته‌ی چێژ وه‌رگرتن لهو سه‌فایه‌ی چه‌ندین ساڵ به‌هۆی شۆڕشه‌وه لێی بێبه‌ش بوه‌ده‌گه‌یه‌نێ. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه قۆناغی گواستنه‌وه قۆناغێكی زۆر چاره‌نوسسازه له ژیانی ئه‌وگه‌النه‌ی به شۆڕش دكتاتۆریه‌ت ده‌روخێنن .چونكه له‌م قۆناغه‌دا سه‌نگه‌ره‌كان له‌نێوان سه‌ركرده‌كانی دوێنێی شۆڕشدا دروست ده‌بن و له ئه‌نجامیشدا قه‌یران و دایله‌مای گه‌وره‌ی دامه‌زراوه‌ی و بونیادی و سیا�سی ده‌خولقێنن .چونك ه له‌م قۆناغه‌دا بنه‌ما گشتیه‌كانی سیسته‌م خۆیان نه‌گرتوه و دروستنه‌بوون ،سه‌ركرده ده‌توانێ به هه‌ر ئاراسته‌یه‌كدا بێت كۆمه‌ڵگه بجوڵێنێ .ئه‌گه‌ر سه‌ركرد ه وشیارو الیق نه‌بێ ره‌نگه دابه‌شبونی گه‌وره‌ی جوگرافی و دیالێكت و زمان و چینی ئابوریی و بگره ئاینیش بخولقێ .ئه‌م جۆره ملمالنێیانه له ئه‌نجامدا شۆڕ ده‌بنه‌وه له‌سه‌ری سه‌ره‌وه‌ی نێوان سه‌ركرده‌كان و داده‌به‌زن بۆ دامه‌زراوه فه‌رمی و حزبی و گشتیه‌كان به‌جۆرێك له‌نێوان چین و 20
گروپه‌جیاوازه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا ملمالنێی سه‌خت دروست ده‌بێ .بۆی ه قۆناغی گواستنه‌وه قۆناغێكی چاره‌نوسازه له مێژووی گه‌الندا ،سهركردهی ژیر ده‌توانێ گه‌ل به‌ره‌و دیمۆكرا�سی راسته‌قینه ببا، سهركردهی مه‌غرورو به‌خۆنازی بێ به‌رنامه‌ش ده‌توانێ گه‌ل دوچاری شه‌ڕی ناوخۆو دابه‌شبون و پوكانه‌وه‌و نائومێدی بكا.
به‌ئاسانی ناتوانن قه‌ناعه‌ت به‌خۆیان بكه‌ن خه‌ڵكی تر له‌گه‌ڵیان حوكم بكا. به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌میشه له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دان كه‌ناڵه‌كانی حوكمڕانی له‌ده‌ستی خۆیاندا بهێڵنه‌وه‌و له‌ژێر ناوی سه‌قامگیركردنی ئه‌زمونه‌كه‌دا زۆرترین ماوه‌و مه‌ودای ده‌سه‌اڵت قۆرخ ده‌كه‌ن .به‌گشتی له‌چوار جۆر گروپ پێكهاتون ،كه هه‌ندێكیان باشتر ده‌توانن ئامانجه‌كانی شۆڕش به‌دی بهێنن له‌كاتێكدا هه‌ندێكی تریان له گروپێكی سیا�سی شۆڕشگێڕه‌وه ورده ورده ده‌بنه بازرگانێكی قۆڕخكاری ژیانی سیا�سی و ئابوری كۆمه‌ڵگه‌كانیان.
سه‌ركردانه‌ن كه
یه‌كه‌م: سیاسهتمهداری مۆڕاڵی ،ئه‌مانه ئه‌و سه‌رۆكو سه‌ركردانه‌ن كه له‌گه‌ڵ رژێمی پێشودا له‌جه‌نگدابون و ئه‌و شه‌رعیه‌ته‌ی هه‌یان ه لهو شه‌ڕو داستانانه‌وه وه‌ریانگرتوه كه له‌زه‌مه‌نی شاخ یان شۆڕشدا ئه‌نجامیانداوه و به‌هۆیه‌وه توانیویانه له قۆناغی گواستنه‌وه‌دا سۆزی خه‌ڵك به‌گشتی راكێشن .سه‌ره‌تای كاری ئه‌مانه راسته‌وخۆ دوای سه‌ركه‌وتنی شۆڕشه ،به‌اڵم نه‌شاره‌زاییان له بواری حوكمی مه‌ده‌نیدا هه‌رزوو دۆخێكی تر ده‌خولقێنێ .پاش ماوه‌یه‌ك خاوه‌نی هیچ داهێنانێكی مه‌ده‌نی نابن جگه لهو توراسه‌ی شۆڕش نه‌بێ ك ه خاوه‌نی بون ،چونكه زه‌مه‌نی مه‌ده‌نی ده‌یانكاته ئه‌رستۆكراتی سیا�سی خۆ به‌شت زانی ئه‌وتۆ كه پر�سی سه‌ركردایه‌تی الیان له‌خوێنه‌و ه سه‌رچاوه‌ی گرتبێوناتوانن به ئاسانی خۆیان له‌گه‌ڵ دۆخه نوێكه‌دا بگونجێنن .به‌پێچه‌وانه‌وه ئه‌ڵقه‌یه‌ك به‌ده‌وری خۆیاندا ده‌كێشن و خۆیان لهو
سیاسهتمهداری مۆڕاڵی، ه ئه‌و سه‌رۆكو ئه‌مان
له‌گه‌ڵ رژێمی پێشودا
له‌جه‌نگدابون و ئه‌و
شه‌رعیه‌ته‌ی هه‌یانه
لهو شه‌ڕو داستانانه‌وه وه‌ریانگرتوه
نوخبه‌ی سیا�سی قۆناغی گواستنه‌و ه به‌وه ده‌ناسرێ كه ده‌سته‌بژێرێكی هه‌ڵتۆقاوی خێرای بێ ئه‌زمونی حوكمڕانیه ،ئه‌م پێناسه‌یه له‌هه‌مو حزبه شۆڕشگێڕه‌كاندا راسته‌و له‌چاوی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵه‌وه ئه‌وانه ئه‌و كه‌سانه‌ن كه جڵه‌وی ده‌سه‌اڵتیان گرتۆته‌ده‌ست و له‌هه‌وڵی دابه‌شكردنی پشكه به‌ده‌ستهاتوه‌كاندان .ئه‌م گروپه، كۆمه‌ڵه كه‌سێكی كه‌من ،خۆیان به سه‌ركرده و پالندارێژه‌ری راسته‌قینه‌ی ده‌سكه‌وته‌كان ده‌زانن .بۆیه هه‌میشه
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
خه‌ڵكه‌ی شۆڕشیان بۆ كردبون داده‌بڕن. له‌سه‌ر پاڵه‌وانێتی رابردو ،ده‌سكه‌وته مه‌ده‌نیه‌كانیان ریز ده‌كه‌ن .ده‌بنه كه‌سایه‌تی ناپرۆفیشناڵی ئه‌رستۆكراتی سیا�سی مۆدێلكۆن ،كه توانای دروستكردنی پردی په‌یوه‌ندیان نیه له نێوان جه‌ماوه‌رو حزب ،هه‌روه‌ك ناتوانن دیمۆكراسیه‌كی كاریگه‌ر به‌رپا بكه‌ن. ئه‌مانه زۆر له مرۆڤه ئاساییه‌كانی سه‌ر جاده ده‌چن له لێدوانه‌كانیان و هه‌مان پالن و داخوازی ئه‌و هاواڵتیانه‌یان هه‌یه بۆ جه‌ماوه‌ره‌كه‌یان .وه‌ك ئه‌وان ناتوانن ترسو دڵه‌راوكێ ئاساییه‌كانیان بشارنه‌وه، كه‌چی دڵساف نین وه‌ك مرۆڤێكی ساده‌ی سه‌ر جاده ،به‌ڵكو له‌هه‌ڵسوكه‌وتدا ،له به‌شایسته‌زانینی خۆدا زۆر خۆیان گرنگو به‌به‌ها ده‌بینن. دووه‌م: سیاسهتمهداری مێژوبین ،ئه‌و جۆره سیاسه‌تمه‌دارانه‌ن كه‌ره‌نگه مێژوی خه‌باتی شۆڕشگێڕیان نه‌بێت ،به‌اڵم به‌رده‌وام خه‌ون به مێژوه‌وه ده‌بینن به‌دی بهێنن ،به‌تایبه‌ت ئه‌و ئامانجانه‌ی سه‌ركرده‌كانی رابردوو بۆخۆیان داناوه‌و و پێیان به‌دی نه‌هاتوه .ئه‌مانه هاوشێوه‌ی جۆری یه‌كه‌م درێژه‌پێده‌ری ئه‌و سیاسه‌تی فه‌رامۆشكاریه‌ن كه وه‌ك میراتێك له حوكمڕانه‌كانی پێش خۆیانه‌وه ماوه‌ته‌وه بۆیان گه‌رچی به زه‌قی ره‌تی ده‌كه‌نه‌وه پێهه‌ڵگری هه‌نگاوه‌كانی ئه‌وان بن .ئه‌مانه وه‌ك جۆری یه‌كه‌م وه‌ك هاواڵتیه‌كی ساده‌ی سه‌ر‌جاده نادوێن، به‌ڵكو كه‌یفیان به گله‌ی و گازه‌نه‌ده‌ی هاواڵتیان نایه‌وهه‌وڵده‌ده‌ن له رێگای گه‌وره‌كردن و پیاهه‌ڵدانی ئه‌و ئامانجه www.komelge.com
مێژویانه‌وه كه بۆخۆیان دارشتوه، كه‌موكورتیه‌كانی ژیانی رۆژانه‌ی هاواڵتیان بێ بایه‌خبكه‌ن و هاواڵتیان به كورتبین و نا ستراتیژیتۆمه‌تباربكه‌ن. شێوازی ئه‌نجامدانی كاری سیا�سی و پالنه‌كانی ئه‌م جۆره‌ی سه‌ركرد ه زۆر كه‌مته‌رخه‌مانه‌یه‌وهیچ گرنگیپێدانێكی راسته‌قینه‌ی پێو ه دیار نیه بۆ ژیانی هاواڵتیان .زۆر جیاوازه له سیاسهتمهداری واقعبین كه له‌یه‌ك كاتدا هه‌وڵ بۆ هاواڵتیان و ئامانجه مێژویه‌كه‌یده دا.
گه‌وره‌ترین گروپی ه جیهانی سیاسین ل دوای شۆڕشدا، ه تاكه ئه‌مان شتێك كردونی به سیاسه‌تمه‌دار ئه‌و فه‌وزا سیاسیه‌یه ه قۆناغی دوای ك شۆڕش له‌گه‌ڵ خۆی هێناویه‌تی له‌یه‌ككاتدا هاواڵتیان ده‌كا به كاراكته‌ری سه‌ره‌كی ئه‌و مێژوه‌ی كه‌ده‌یه‌وێ دروستی بكا .به‌و واتایه‌ی له هاواڵتیان و كه‌موكورته‌كانیان دانابڕێو ده‌یه‌وێ ئێش و ئازاره‌كانی ئه‌وان بكا به هه‌وێنی مێژویه‌كی نوێ كه تیایدا هاواڵتیانی مه‌مله‌كه‌ته‌كه‌ی ئامانجی سه‌ره‌كین ،نه‌ك وه‌همێكی مێژوی كه ره‌نگه بۆ رابردو ئامانج بوبێ ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ ئامانجی گرنگتر و شێوازی مۆدێرن
تریش هه‌بن بۆ گه‌یشتن به‌و ئامانجانه. به‌نمونه بۆ هاواڵتیه‌كی ئافریكی یان كورد دروستبونی ده‌وڵه‌ت ره‌نگه ئه‌وه‌نده گرنگ نه‌بێ به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و پارچه زه‌ویه‌ی تیا ده‌ژی ئه‌وه‌نده پێشكه‌وتو بێت كه نانی خه‌ڵكی تریش دابین بكاو بواری هه‌لی كاركردن و مه‌ودای ئازادیی و هاموشۆو ئازادیی خوێندن و ده‌ربرین و دابینكردنی پێداویستیه‌كانی تیابێت. ره‌نگه هه‌ڵگرتنی پاسپۆرتێكی نیشتمانی ئه‌وه‌نده گرنگ نه‌بێ به‌قه‌ده‌ر هاواڵتیبونی واڵتێك كه به‌هایه‌كی مه‌زنی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری و ئازادیی بدا به‌ده‌سته‌وه له كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیدا. سێیه‌م: سیاسهتمهداری به‌رێكه‌وت، گه‌وره‌ترین گروپی سیاسین له جیهانی دوای شۆڕشدا .ئه‌مانه تاكه شتێك كردونی به سیاسه‌تمه‌دار ئه‌و فه‌وزا سیاسیه‌یه كه قۆناغی دوای شۆڕش له‌گه‌ڵ خۆی هێناویه‌تی .له‌م جۆره‌دا كه‌سایه‌تی زۆر گرنگه‌و الوازی دامه‌زراوه‌كانیش گرنگی كه‌سایه‌تیه‌كانی ئه‌وه‌نده‌ی تر گرنگ كردوه .ئه‌مانه له‌راستیدا هیچیان نیه خۆیانی پێوه با بده‌ن ،به‌اڵم زۆریشن و گروپی بچوك بچوكی سیاسیان پێك هێناو ه له‌شێوه‌ی حزب و رێكخراودا خۆیان ده‌نوێنن .له‌میدیاكانه‌وه بێ هیچ پاشخانێكی رابردوو ،پالنێكی سه‌قامگیری داهاتوو خۆیان ده‌رده‌خه‌ن و له‌خۆیان وایه گرنگترین كاراكته‌ری سیاسین كه خولقێنه‌ری گۆڕانكاریه‌كانن. چواره‌م: سیاسهتمهداری
تازه‌پێگه‌یشتوی 21
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
پرۆفیشناڵ ،ئه‌مان ه كۆمه‌ڵه كه‌سانێكن تێكه‌ڵه‌ی كۆن و نوێن .به‌و واتایه‌ی ژیانی ئۆپۆزسیۆنیان بینیوه به‌خۆوه و رابردویان هه‌یه ،به‌اڵم به‌باشیش له‌هه‌وڵی خۆ گونجاندندا له‌گه‌ڵ ژیانی مه‌ده‌نی و ئامرازه نوێیه‌كانی سیاسه‌تكردن. ته‌مه‌نیان رێگه‌یان پێده‌دا باشتر خۆ بگونجێنن و میكانیزمه‌كانی دیمۆكراتی كاریگه‌رو پالن و ستراتیژی مه‌ده‌نیانه بۆ بازاڕو دامه‌زراوه فه‌رمیه‌كان و بونیادی كۆمه‌ڵگ ه دارێژن .گوێ ده‌گرن و پرسیار ده‌كه‌ن .ئه‌گه‌رچی كه‌مكاریگه‌رترین و بچوكترین گروپن ،به‌اڵم به‌با�شی خۆیان بۆ ئاینده ئاماده‌ده‌كه‌ن .ئه‌مان ه له‌سه‌ره‌تا قۆنه‌غه‌كانی دوای شۆڕشدا زۆر ده‌رناكه‌ون ،به‌اڵم به تێپه‌ڕبوونی كات و ده‌ركه‌وتنی شكستی ئه‌وانی تر ئینجا بواری ده‌ركه‌وتنیان ده‌بێت. له‌كۆتایدا پۆلێن كردنی سه‌ركرده كورده‌كان به‌گوێره‌ی ئه‌و چوار خاڵه بۆ 22
خوێنه‌ر جێ ده‌هێڵم ،به‌اڵم ده‌مه‌وێ ئه‌و ه كارو كرده‌وه‌یان چۆنه ،به‌اڵم ك ه ده‌گه‌ن ه زیاد بكه‌م ،ك ه هه‌ندێ لهو سه‌ركردانه ئاستی نائومێدی لێیان ئیتر له‌دواساته‌كانی كه به درێژای قۆناغی گواستنه‌وه قۆناغی گواستنه‌وه كه خه‌ریكه سیسته‌م به‌ره‌و ئاراسته‌یه‌كی تری نه‌خوازراو هه‌نگاو ده‌نێ ،ئه‌مانه دێنه پێش .هه‌بونی میراتی شۆڕش و پشكدارنه‌بوونی كاراكته‌رێكی راسته‌خۆیان له چینی ئه‌رستۆكرا�سی چاره‌نوسازی گۆڕین مۆڕاڵی و خۆ به‌دورگرتنیان له سه‌فاكانی ژیانی مه‌ده‌نی ئه‌و ئیمتیازه‌یان بن نه‌ك ته‌نها له الی هاواڵتیان پێ ده‌به‌خشرێ ،كه قۆناغی گواستنه‌وه‌وه كاراكته‌رێكی چاره‌نوسازی گۆڕین بن نه‌ك ته‌نها له قۆناغی گواستنه‌وه‌وه بۆ قۆناغی دیمۆكراتی بۆ قۆناغی دیمۆكراتی سه‌قامگیری و دامه‌زراوه‌یی ،به‌ڵكو ل ه به‌رگرتن له سه‌قامگیری و ئاراسته نه‌خوازراوه‌ی سیسته‌م له‌رێگای دامه‌زراوه‌یی سه‌ركرده نه‌شاره‌زاكانه‌وه ئاراسته‌ی ده‌كرا . به‌بێده‌نگی و به دوچاوی ره‌قیبه‌وه گوێخواڵغ ده‌كه‌ن بۆ سه‌ركرده‌كانی ده‌وروبه‌ریان تا بزانن ئاستی شاره‌زایی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ڕاپرسى ل ه نێوان پرسى سه‌ربه‌خۆیى و مانه‌و ه ل ه ئێراقدا مافناس :ئارام حاجى به‌رایى: ماوه‌یه‌ک ه ل ه ڕێى ناوه‌نده‌کانى ڕاگه‌یاندنه‌و ه بیسه‌رى ڕاپرسیى و نزیک بوونه‌وه‌ى واده‌ى ئه‌نجامدانى ده‌بین و له بۆنه‌و دانیشتن ه جیاوازه‌کانى ژیانى سیاسیی و کۆمه‌اڵیه‌تیشماندا باس ل ه ئاکام و ده‌ره‌نجامه‌کانى ده‌کرێت. ل ه ڕاستیدا پر�سى ڕاپرسیى ،پرسێکى تازه‌و ناواز ه نیی ه ب ه ژیانى سیاسیى و کۆمه‌اڵیه‌تیى کولتوور ه جیاوازه‌کان و زۆر ل ه پێش ئێمه‌وه پراکتیز ه کراو ه و ده‌کرێت ،هه‌ر ل ه ڕاپرسیى فه‌نزویالو ه بۆ جزر قمرو یه‌کێتى ئه‌وروپاو سربیاو تورکیاو باشورى سودان و ....هتد. له‌م چه‌ند دێڕه‌ى خواره‌وه‌دا ئومێد ده‌که‌ین ڕۆشناییه‌ک بخه‌ین ه سه‌ر ئه‌م «دیارد ه یاسایی ه سیاسییه« و ل ه بنه‌ما یاسایی و گرنگترین پراکتیزه‌کارییه‌کانى ل ه مێژووى سیاسیدا تێبگه‌ین ،ک ه ل ه یه‌ک کاتدا هه‌م کۆن و هه‌م نوێی ه و ئه‌و ه به‌رچاوبخه‌ین ک ه بۆچى بۆ هه‌ندێک مایه‌ى خۆشحاڵیى و بۆ هه‌ندێکى دیک ه مایه‌ى نائومێدییه؟؟
مێژووى ڕاپرسیى: زۆربه‌ى فوقه‌هاى یاسایى و سیاسیى مێژووى ڕاپرسیى ده‌گێڕنه‌و ه بۆ سه‌رده‌مى یۆنانى کۆن ،ئه‌وکاته‌ى ک ه پراکتیزه‌کردنى دیموکراسییه‌تى ڕاسته‌وخۆ ل ه ئارادا بوو، تیایدا هه‌ر هاونیشتمانیه‌ک مافى پیاده‌کردنى www.komelge.com
ده‌سه‌اڵتى سیاسیى هه‌بوو ،ک ه ل ه ئاگۆرادا کۆده‌بوونه‌وه‌و بڕیاریان لهو شتان ه ده‌دا که په‌یوه‌ست بوو ب ه ده‌وڵه‌ت ـ شاره‌وه ،به‌اڵم ب ه تێپه‌ڕبوونى کات و زۆربوونى ژماره‌ى دانیشتوان و فراوانبوونى ناوچه‌کان ئه‌م شێواز ه بوو ه شتێکى مه‌حاڵ و ده‌بوا شێوازى دیکه‌ى پیاده‌کردنى سه‌روه‌ریى بگیرێته‌به‌ر که ئه‌ویش ئه‌فراندنى ئه‌و دامه‌زراوان ه بوو که نوێنه‌رایه‌تیى هاونیشتمانیانى ل ه خۆ ده‌گرت وه‌ک په‌رله‌مان ک ه ماوه‌ى چوار یان هه‌ر پێنج ساڵ جارێک نوێنه‌ره‌کانى هه‌ڵده‌بژێردران و به‌ناوى ئه‌وه‌و ه یاسایان داده‌نا و کاروباره‌کانى ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتداریان ڕێکده‌خست، ئه‌ویش ل ه ڕێى ده‌نگدانییانه‌و ه له‌سه‌ر ئه‌و یاسایانه‌ى ک ه پێویست ه بۆ ڕێکخستنى کاروباره‌کانى گه‌ل و واڵت. چه‌مکى ڕاپرسیى:
ڕاپرسیى: ڕواڵه‌ته‌کانى گرنگترین ب ه به‌رجه‌سته‌کردنى سه‌روه‌ریى کرده‌ییانه‌ى گه‌ل داده‌نرێت و ئۆستن رانیى به‌مشێوه‌یه پێناسه‌ى کردووه« :ئه‌و ده‌نگدانه‌ی ه ک ه له ڕێیه‌و ه هاونیشتمانیان گوزارش ل ه «پشتیوانیى ـ به‌ڵێ» یا «ڕه‌تکردنه‌وه‌ى ـ نه‌خێر»ى خۆیان بۆ ڕێکارێکى دیاریکراو ده‌که‌ن که‌له‌الیه‌ن «حکومه‌ت» یان «ده‌ستپێشخه‌رییه‌کى میللیی»ه‌و ه پێشنیار کراوه.
بنه‌ما یاساییه‌کانى چه‌مکى ڕاپرسیى: زۆرێک ل ه ده‌ستورى واڵتان ددانیان ب ه مافى گه‌لدا ناو ه بۆ ڕاپرسیى ،ب ه ئاشکرا یا ژێربه‌ژێر بێت ،وه‌ک ده‌ستوریى فه‌ڕه‌نسیى ساڵى 1958ک ه تا هه‌نوک ه کارده‌کات و له مادده‌ى سێیدا هاتوو ه که« :سه‌روه‌ریى نیشتمانیى هى گه‌له‌و ب ه هۆى نوێنه‌ره‌کانییه‌وه ل ه ڕێى ڕاپرسییه‌و ه پراکتیزه‌ى ده‌کات». هه‌رچى ده‌ستورى ئیسپانیش ه ل ه مادده‌ى یه‌که‌میدا ژێربه‌ژێر با�سى ل ه مافى ڕاپرسیى کردوو ه که« :سه‌ره‌ریى نیشتمانیى ل ه گه‌لى ئیسپانیى خۆیدایه«. ده‌ستوریى پورتوگالیش ده‌ربڕینێکى دیکه‌ى بۆسه‌ر هه‌مان مادد ه سه‌ربارکردووه به‌وه‌ى که« :به‌وشێوازان ه پراکتیزه‌ى ده‌کات ک ه ده‌ستور ده‌قى له‌باره‌و ه ده‌دات». ل ه ده‌ستورى جه‌زائیرى ساڵى 1996دا له مادده‌ى حه‌وته‌میدا به‌ئاشکرا هاتوو ه که« : گه‌ل ل ه ڕێى ڕاپرسیى و ل ه ڕێى نوێنه‌ره‌کانییه‌وه پراکتیزه‌ى سه‌روه‌ریى خۆى ده‌کات». ل ه ده‌ستوریى ئێراقی /2005مادده‌ى /126 2هاتووه‌که :ناکرێت پرنسیپ ه سه‌ره‌کییه‌کانى هاتوو ل ه ده‌روازه‌ى یه‌که‌م و ماف و ئازادییه‌کانى ده‌روازه‌ى دووه‌مى ده‌ستور هه‌موار بکرێنه‌و ه ته‌نها دواى دوو خولى به‌دوا یه‌کیى هه‌ڵبژاردن نه‌بێت دواى ڕه‌زامه‌ندیى 3/1ى ئه‌ندامانى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران و 23
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
ڕه‌زامه‌ندیى گه‌ل ل ه ڕێى ڕاپرسیى گشتیی و ڕاساندنى له‌الیه‌ن سه‌رۆک کۆماره‌و ه له‌ماوه‌ى حه‌وت ڕۆژدا. هه‌روه‌ها ل ه بڕگه‌ى سێى هه‌مان مادده‌دا هاتوو ه ک ه ناکرێت هه‌موار بۆ هیچ مادده‌یه‌کى دیک ه بکرێت ک ه ل ه به‌ندى دووى ئه‌م مادده‌یه‌دا نه‌هاتوو ه ته‌نها دواى ڕه‌زامه‌ندیى 3/1ى ئه‌ندامانى نوێنه‌ران و ڕه‌زامه‌ندیى گه‌ل نه‌بێت ل ه ڕێى ڕاپرسیى گشتیی و راساندنه‌و ه له‌الیه‌ن َ سه‌رۆک کۆماره‌و ه ل ه ماوه‌ى حه‌وت رۆژدا. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 3 /142و 4دا باس له ڕاپرسیى له‌سه‌ر هه‌موار کردنه‌وه‌ى ده‌ستور هاتووه. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 144یشدا باس ل ه ڕاپرسیى کراو ه له‌سه‌ر کارپێکردنى ده‌ستوره‌که. له‌مه‌و ه ده‌رده‌که‌وێت ک ه ڕاپرسیى هاتوو ل ه ده‌ستورى ئێراقدا زیاتر په‌یوه‌ندیى به هه‌موارکردنه‌وه‌ى ده‌ستوریى و میکانیزمه‌کانى ئه‌حکامى هه‌مواریى ده‌ستوریى و کارپێکردنى ده‌ستوریى ل ه خۆده‌گرێت نه‌ک پر�سى دیکه. ل ه پڕۆژه‌ى ده‌ستورى هه‌رێمیشدا مادده‌ى /95چواره‌م /دا هاتووه‌که :ڕاساندنى ئاکامى ڕاپرسیى و هه‌ڵبژاردن ه گشتییه‌کان بۆ سه‌رۆکى هه‌رێم و په‌رله‌مانى کوردستان ـ ئێراقه. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى /107یه‌که‌م دا هاتووه که :به‌یاسا داده‌مه‌زرێت: /1ده‌سته‌ى بااڵى سه‌ربه‌خۆى هه‌ڵبژاردنه‌کان و ڕاپرسیى ل ه کوردستانى ئێراقدا. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 121دا هاتووه‌که: ڕاپرسیى مافى هاونیشتمانیانى هه‌رێمه‌و له ( )25%ى ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانیان هه‌یه ل ه هه‌رێمدا مافى داواکردنى ئه‌نجامدانى ڕاپرسییان هه‌ی ه بۆ بابه‌تێکى دیاریکراوو به‌و مه‌رجه‌ى ک ه ئه‌و ڕاپرسیی ه به‌یاسا ڕێک بخرێت و ئه‌نجام بدرێت. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى /122یه‌که‌مدا 24
هاتوو ه که :ئه‌م ده‌ستور ه ب ه جێبه‌جێکراو داده‌نرێت دواى تێپه‌ڕ بوونى سیى ڕۆژ به‌سه‌ر ڕه‌زامه‌ندیداندا له‌سه‌رى ل ه ڕێى ڕاپرسیى گشتییه‌وه‌و سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان له ماوه‌ى د ه ڕۆژدا ل ه به‌روارى ڕه‌زامه‌ندیدانه‌وه له‌سه‌رى ل ه ڕاپرسیى گشتیدا باڵوکردنه‌وه‌ى ل ه ئه‌ستۆ ده‌گرێت ل ه ڕۆژنامه‌ى فه‌رمیى (وقائع کوردستان) دا.
مێژووى فه‌ڕه‌نسیش یه‌که‌م گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ گه‌ل لهو باره‌وه تۆمار کردووه ل ه ڕه‌شنو�سى ده‌ستورى هه‌رێمدا مادده‌ى /95چواره‌مدا ده‌بینین ک ه ڕاساندنى ئاکامى ڕاپرسیى و هه‌ڵبژاردن ه گشتییه‌کان بۆ سه‌رۆکى هه‌رێم و په‌رله‌مانى کوردستانى ـ ئێراقه. پرسیاره‌ک ه ئه‌وه‌ی ه کام ڕاپرسیى؟ شێوازی بابه‌ته‌کان بۆ رێکخستنى ڕاپرسیى بوونى نییه ل ه مادده‌و بڕگه‌کانى ده‌ستوره‌که‌دا تا باس له ڕاساندنى ئاکامه‌کانى بکرێت به‌اڵم ئه‌م ه بۆ هه‌ڵبژاردن ه گشتییه‌کان ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ه و ده‌کرێت وه‌ک حوکمێکى ده‌ستوریى مامه‌ڵه‌ى ل ه گه‌ڵدا بکرێت. هه‌رچى مادده‌ى /107یه‌که‌م ه باس له (ده‌سته‌ى بااڵى سه‌ربه‌خۆى هه‌ڵبژاردنه‌کان و ڕاپرسیى) ده‌کات ل ه کوردستانى ئێراقدا به یاسا ،ئه‌مه‌ش مامه‌ڵه‌کردنێکى دامه‌زراوه‌ییه له‌گه‌ڵ ده‌سته‌یه‌ک به‌یاساو په‌یوه‌ندیى به پر�سى ڕاپرسییه‌و ه نیه. به‌اڵم مادده‌ى /121ڕاپرسیى ب ه مافى هاونیشتمانیان داناو ه و بۆ ( )25%ى هاونیشتمانیانى کوردستان ک ه مافى ده‌نگدانیان هه‌ی ه مافى ئه‌نجامدانى داواکردنى ڕاپرسییان
هه‌ی ه بۆ بابه‌تێکى دیاریکراو به‌و مه‌رجه‌ى ک ه ئه‌و ڕاپرسیی ه به‌یاسا ڕێک بخرێت و ئه‌نجام بدرێت .لێره‌دا ده‌بینین دداننانێک ب ه ئه‌نجامدانى ڕاپرسییدا هه‌ی ه ل ه چێوه‌ى یاساداو حوکمێکى تری�شى ئه‌وه‌ی ه ک ه بۆ ل ه ( )25%ى هانیشتمانیان هه‌ی ه داواى ئه‌نجامدانى ڕاپرسیى بکه‌ن بۆ بابه‌تێکى دیاریکراو. هه‌رچى مادده‌ى /122یه‌که‌م یشه په‌یوه‌ندیى ب ه کارپێکردن و جێبه‌جێکردنى ده‌ستوره‌که‌و ه هه‌ی ه نه‌ک هیچ شتێکى دیکه.
که‌ى په‌نا ده‌برێت بۆ ڕاپرسیى: هه‌ندێک جار واڕێده‌که‌وێت ک ه په‌رله‌مان و دامه‌زراو ه نوێنه‌رایه‌تییه‌کان تواناى یه‌کالییکردنه‌وه‌و بڕیاردانیان نیی ه له‌سه‌ر دۆزێک ل ه دۆزه‌کان ل ه کات و شوێنێکى دیاریکراودا سا ب ه هۆى گرنگیى دۆزه‌که‌و ه یا بابه‌تى ئه‌و ملمالنێیه‌ى ل ه نێوان نوێنه‌ره‌کان و یاخود ل ه نێوان ئه‌وان و ده‌سه‌اڵتى جێبه‌جێکردن یاخود ب ه هۆى بزاوتێکى کۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نیى یا نه‌بوونى یاساى پێویست له‌وباره‌و ه یا هه‌ر هۆیه‌کى دیک ه و تیایدا سه‌رۆکى ده‌وڵه‌ت په‌نا ده‌بات بۆ ڕاپرسیى و داوا له‌گه‌ل ده‌کات ڕاى خۆیانى له‌باره‌و ه بده‌ن تا کو ئاکامى ده‌نگدانه‌که‌یان بگات ب ه ئاکامێکى گونجاوو میانگیر بۆ ئه‌و دۆزه‌ى جێى ملمالنێیه و مێژووى فه‌ڕه‌نسیش یه‌که‌م گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ گه‌ل لهو باره‌و ه تۆمار کردوو ه له‌ساڵى 1791دا له‌باره‌ى یه‌که‌م سستمى کۆمارییه‌وه‌و هه‌ر لهو کاته‌وشه‌و ه ده‌وڵه‌ت ه دیموکراسییه‌کان سااڵنه بۆ جارێک یا دووان هه‌وڵى په‌نابردن ه به‌ر ڕاپرسییان داو ه و فوقه‌هاش ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ گه‌لى خاوه‌ن سه‌روه‌ریى له‌سایه‌ى سستمه په‌رله‌مانییه‌کاندا ب ه «دیموکراسییه‌تى نیمچه ڕاسته‌وخۆ» ناوده‌به‌ن. الیه‌ن ه نه‌رێییه‌کانى ئه‌م دیارد ه یاساییه سیاسییه: ڕاپرسییى ل ه ماو ه ڕابردوودا چه‌ندین www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
جێکه‌وته‌ى نه‌رێنیى به‌خۆو ه دیو ه ک ه بۆت ه مایه‌ى شێواندن و ئامانجیى سه‌ره‌کیى ئه‌م دیارد ه یاسایی ه سیاسییه ،بۆ نموونه ئه‌وه‌ى ک ه ب ه شێواز ه هه‌ژمونکارییه بۆنابارتییه‌که‌ى ناوده‌برێت وه‌ک ئه‌وه‌ى که ناپلیۆن پۆنابارتى شاى فه‌ڕه‌نسیى کردى ک ه زه‌وترکردنى ڕاپرسییى بوو بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر فه‌رمانڕه‌وایه‌تی و گه‌ڕانه‌وه‌ى سستمى شاهانه‌یى به‌سه‌ر کۆمارییدا له‌ڕێى ڕێکخستنى ڕاپرسییه‌کى ڕوکه‌شه‌و ه ک ه له فقهى ده‌ستوریدا ب ه «ڕاپرسییى که‌سێتیى» یان « ڕاپرسیى سیاسیى» ناوده‌برێت ،ک ه له‌برى ئه‌وه‌ى گه‌ل ل ه پێناو دۆزێکدا ده‌نگ بدات، ده‌نگ له‌سه‌ر که�سى ڕێکخه‌رى ڕاپرسیى ده‌دات هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ى ساڵى 1993ل ه ڕوسیا ڕویدا ک ه پرسیارى ڕاپرسییه‌ک ه ئه‌م ه بوو« :متمانه به‌سه‌رۆک یالتسین ده‌که‌یت؟» .هه‌روه‌ها هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ى لهو ڕاپرسیی ه به‌ناوبانگه‌دا ڕویدا ک ه ڕه‌وایه‌تیى ڕه‌هاى ب ه هیتلرى سه‌رۆکى ئه‌ڵمانیا ب ه خشیى ل ه ماوه‌ى ساڵى یه‌که‌مى فه‌رمانڕه‌وایى رایخى سێیه‌مدا ،ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه ک ه ته‌فسیرى ئه‌و حه‌ساسییه‌ته‌ى ده‌ستوریى ئه‌ڵمانیى نوێى ساڵى 1949ده‌کات بۆ ددان نانى ب ه مافى ڕاپرسیى میلییدا .دووایین ڕاپرسیی تورکیاش ٢٠١٧کە ئاکەپە بەزۆرینە تێی پەڕاندو دەسەاڵتی سەڵتەنەتی عوسمانیی لە ئاکەپەدا سەر لە نوێ تۆخکردەوە. جۆرو دابه‌شبوونى ڕاپرسییه‌کان به شێوه‌یه‌کى گشتیى به‌سه‌ر چوار جمکدا:
یه‌که‌م :ڕاپرسیی ده‌ستورییى و ڕاپرسیی ته‌شریعیی: أ /ڕاپرسیى ده‌ستووریى: کاتێک ئه‌نجامده‌درێت ک ه داوا له‌گه‌ڵ ده‌کرێت ده‌نگ له‌سه‌ر هه‌موار کردنه‌وه‌یه‌کى به‌شه‌کیى یا هه‌مووه‌کیى ده‌ستوور بدات هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ى ڕوسیاى ساڵى 1993و www.komelge.com
ئیسپانیاى ساڵى 1978و جه‌زائیر ساڵى .1996بۆ ڕاپرسیى میللیى و به‌پێى مادده‌ى 121ى ده‌ستوور ک ه ناکرێت ل ه په‌رله‌مانه‌و ه تێپه‌ڕێت. ب /ڕاپرسیی ته‌شریعیى: ب /ڕاپرسیى سه‌رپشکانه: ئه‌م ه کاتێک ه ک ه ئه‌و پرسیاره‌ى ده‌خرێت ه ئه‌م ه ل ه ته‌واوى ئه‌و حاڵه‌تانه‌دای ه که ڕوو بۆ ڕاپرسیی تایبه‌ت بێت ب ه یاسایه‌کى ئاسایى وه‌ک ڕاپرسیى 1992ى فه‌ڕه‌نسا ده‌کرێت تیایدا په‌نا بۆ ده‌نگدانى په‌رله‌مان یان ده‌نگدانى میللیى ببرێت .نموونه‌ش بۆ ئه‌م شێواز ه هه‌ردوو مادده‌ى ( 89و )11ى ده‌ستوورى فه‌ڕه‌نسیی ه ک ه په‌نابردن ه به‌ر سویسراش تاکه ڕاپرسیى ب ه ناچار ئه‌ژمار نه‌کردوو ه به‌ڵکه ب ه سه‌رپشکى داناو ه جاله‌ڕێى په‌رله‌مان یان ه ئه‌م هک واڵتى جیهان گه‌له‌و ه له‌وه‌دا که‌په‌یوه‌ست ه ب ه هه‌موارى ده‌ستووریى یان یاساى ئاسایى. ه ڕاپرسیى شێواز ه ل
به‌زۆریى په‌یڕه‌و ده‌کات
سێیه‌م :ڕاپرسیى نیشتمانیى و ڕاپرسیى ناوخۆیى: أ /ڕاپرسیى نیشتمانیى: ئه‌م ه کاتێک ه ک ه نیشتمان ده‌بێت ه یه‌ک یه‌که‌ى ده‌نگدان ب ه واتاى ئه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و هانیشتمانیانه‌ى مه‌رجه‌کانى ده‌نگدانیان تێدای ه به‌شدار ده‌بن وه‌ک ئه‌وه‌ى ل ه ڕاپرسیى ئاشته‌وایى نیشتمانیى جه‌زائیرى 2005دا ڕویدا.
ده‌رباره‌ى ڕاساندنى ماندێتى ماستریخت ل ه باره‌ى یه‌کێتیى ئه‌وروپاو ه و ڕاپرسیى به‌ریتانیا له‌ساڵى 1975ده‌رباره‌ى مانه‌وه‌ى ل ه کۆمه‌ڵه‌ى ئابوریى ئه‌وروپا یان نا. سویسراش تاک ه واڵتى جیهان ه ک ه ئه‌م ب /ڕاپرسیى ناوخۆیى: شێواز ه ل ه ڕاپرسیى به‌زۆریى په‌یڕه‌و ده‌کات ئه‌م ه دانیشتوانى ناوچه‌یه‌کى دیاریکراو و ده‌ستورى فه‌ڕه‌نسیش جیاوازیکردوو ه له نێوان ئه‌م دووجۆره‌دا و مادده‌ى 89ى تایبه‌ت ل ه نیشتمان ده‌گرێته‌و ه و زیاتر ل ه واڵته کردوو ه ب ه ڕاپرسیى ده‌ستووریى و مادده‌ى فدرالییه‌کاندا ئه‌مجۆر ه ڕێک ده‌خرێت وه‌ک ئه‌مریکا و ل ه نێو ئه‌ویشدا کالیفۆڕنیاو 11ى تایبه‌ت کردوو ه ب ه ڕاپرسیى ته‌شریعیى. هه‌روه‌ها ل ه ئوسکۆتله‌نداى شانشینى به‌ریتانى دووه‌م :ڕاپرسیى ناچاریى و ڕاپرسیى و ڕاپرسیى مافى چاره‌نوسیى باشوریى سودان 2011که‌تیایدا دانیشتوان ه باشورییه‌کانى سه‌رپشکانه: باکوری�شى گرته‌وه. أ /ڕاپرسیى ناچاریى: ئه‌م ه کاتێک ه ک ه هیچ ئامرازێکى دیک ه له چواره‌م :ڕاپرسیى ئیلزامیى و ڕاپرسیى ئارادا نیی ه بۆ گه‌شتن ب ه ئاکامێک له‌باره‌ى ملمالنێیه‌که‌و ه یان دۆزێکه‌و ه ک ه ده‌کرێت ڕاوێژکاریى: أ /ڕاپرسیى ئیلزامیى: چاره‌سه‌ر بکرێت به‌تایبه‌ت ل ه حاڵه‌تى فه‌راغى ده‌ره‌نجامى ئه‌م جۆره‌یان فه‌رمییه‌و دواى په‌رله‌مانیى یا ب ه ده‌قى ده‌ستوور .باشترین نموونه‌ش بۆ ئه‌م شێواز ه ئه‌و پێداچوونه‌وه ئه‌وه‌ى له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌ن ه هه‌ڵبژێردراوه‌کان ده‌ستوورییه‌ى سویسرای ه ک ه ملکه‌چه یا ئه‌نجومه‌نى ده‌ستوورییه‌و ه به‌رده‌ست 25
NO:20 - APRIL 2017
ده‌خرێت مۆرکێکى یاسایى وه‌رده‌گرێت و دادگا تایبه‌ته‌کان پشتى پێده‌به‌ستن.
ب /ڕاپرسیى ڕاوێژکاریى: ئامانج لێى زانینى ڕاى گه‌ل ه له‌باره‌ى پرسێکه‌و ه ک ه تیایدا بوار بۆ ئه‌و بڕیاره سیاسییان ه ده‌ڕه‌خسێت ک ه پێچه‌وانه‌ى ویستى گه‌ل نیی ه به‌و پێیه‌ى خاوه‌ن سه‌روه‌ریی ه و ئێستاش له‌الیه‌ن شاره‌وانییه‌کان و بازنه‌کانى هه‌ڵبژاردنه‌و ه پراکتیز ه ده‌کرێت ل ه واڵتانى دیموکراسیدا ل ه پێناو به‌جێگه‌یاندنى پڕۆژه‌کان و بڕیار ه گرنگه‌کانه‌و ه وه‌ک ئه‌وه‌ى ناوچه‌ى دانیشتوانى پاریس ل ه ساڵى 2001تایبه‌ت به دروستکردنى سێیه‌م فڕۆک ه خان ه و ل ه ئاکامدا %91ى هه‌ڵبژێردراوانى 46شاره‌وانیى ڕه‌تیان کرده‌وه‌و بوو ه مایه‌ى ڕاگرتنى پڕۆژه‌که‌ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ک ه دامه‌زراو ه فه‌رمییه‌کان ناچار نه‌بوون ب ه ڕاگرتنى به‌اڵم به‌ڕاى هه‌ڵبژێردراوان یاخود دانیشتوانى ناوچه‌ى پاریس کرا. هەروەها جۆرێکی دیکەمان هەیە کە ڕاپرسیی بویەری پێدەوترێت و ئەمەیان بەمەبەستی سەودا سەرییە لەگەڵ رووداوە ئانییەکاندا کە دێنە پێش.
بوارى پراکتیزه‌کردنى ڕاپرسیى و کێ مافى ڕاگه‌یاندنى ڕاپرسیى هه‌یه: ل ه ڕووى ئاساییه‌و ه ئه‌وه‌ى ک ه ڕاپرسیى ڕێکده‌خات سه‌رۆک یا شای واڵت ه به‌تایبه‌ت گه‌ر پرسه‌ک ه په‌یوه‌ندداربێت ب ه ڕاپرسیى ده‌ستورییه‌و ه ئه‌ویش یا بۆ هه‌موارکردنى به‌شه‌کیى یا هه‌مووه‌کیى ده‌ستور به‌اڵم خاوه‌نى ڕاسته‌قینه‌ى بیرۆکه‌ک ه ده‌کرێت سه‌رۆکى واڵت یان سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران یان ژماره‌یه‌ک په‌رله‌مانتار بێت و ئه‌مه‌ش پێى ده‌وترێت ڕاپرسیى له‌سه‌ره‌و ه بۆ خواره‌وه، به‌اڵم گه‌ر بیرۆک ه یا ده‌ستپێشخه‌رییه‌که له‌الیه‌ن ژماره‌یه‌ک ل ه هاواڵتیان یان ڕێکخراوێکى کۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نییه‌و ه بێت ئه‌وا 26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پێى ده‌وترێت ڕاپرسیى له‌سه‌ر پێشنیاریى میللیى ده‌ستوردا فراوانکرا تا بواره‌کانى په‌روه‌رده‌و و یاساناسان پێى ده‌ڵێن ڕاپرسیى ل ه خواره‌وه پاراستنى کۆمه‌اڵیه‌تیى و کار بگرێته‌وه. یاخود ئه‌وه‌ى ک ه ل ه بنکه‌ى جه‌ماوه‌رییه‌وه پرسیارى ڕاپرسیى و هه‌ڵمه‌تى میدیایى: سه‌رچاو ه ده‌گرێت ،ئه‌مه‌یان ژماره‌یه‌کى که‌م دووخاڵ له‌باره‌ى ڕاپرسییه‌و ه گرنگه ل ه واڵتان کارى پێده‌که‌ن ئه‌ویش ب ه هۆى ئه‌و هه‌ستیاریى و مه‌ترسیى ئه‌و ده‌ره‌نجامانه‌و ه که ئاگادارى بین ،یه‌که‌م ئه‌و پرسیارانه‌ى که هه‌یه‌تى له‌سه‌ر جێگیریى ئارامیى و ئاسای�شى ده‌خرێن ه ڕوو بۆ ده‌نگده‌ران و دووه‌میش ناوخۆ ئه‌م ه سه‌ربارى ئه‌و هوشیاریی ه سیاسیى هه‌ڵمه‌تى ڕاپرسیى یاخود ئه‌وه‌ى ک ه میدیاکان و مه‌ده‌نیه‌ى ک ه پێویست ه بۆ ڕێگه‌دان و له‌باره‌ى ڕاپرسیی و خاوه‌ن ڕاپرسییه‌وه پێشنیارکردنى ڕاپرسیى له‌الیه‌ن ژماره‌یه‌ک ده‌یخه‌ن ه ڕوو بۆ بانگه‌شه‌کردنى خه‌ڵکیى بۆ هاواڵتییه‌و ه له‌باره‌ى دۆزێکى دیاریکراوه‌وه ،ده‌نگدان ل ه باره‌یه‌و ه ب ه «به‌ڵێ» یان «نه‌خێر». ته‌نانه‌ت فه‌ڕه‌نسا سه‌ربارى هه‌موو ئه‌و پرسیارى ڕاپرسیى ده‌بێت ڕوون و ئاشکراو هه‌واڵنه‌ى ک ه له‌الیه‌ن کۆمه‌ڵگاى مه‌ده‌نیى و کورت و پوخت بێت و پێویست ه کۆکاریى له ده‌سه‌اڵتى جێبه‌جێکردنه‌و ه ل ه هه‌شتاکاندا له نێوان دوو پرسیارو زیاتر ل ه خۆ نه‌گرێت ئارادابوون ریسکى به‌م ئاراسته‌یه‌و ه نه‌کردووه هه‌روه‌ک ئه‌وه‌ى ل ه ساڵى 1969دا ل ه فه‌ڕه‌نسا بۆ کارپێکردنى و ئه‌نجومه‌نى ده‌ستوریش ڕوویداو ب ه هۆیه‌و ه ژه‌نراڵ دیگۆل ده‌ستى له ڕه‌تیکردۆته‌و ه کار به‌مجۆر ه بکات ،به‌اڵم کار کێشایه‌وه ،ک ه پرسیارى ڕاپرسییه‌که‌ى سویسرا ب ه پله‌ى یه‌که‌م و ئه‌مریکاو ئیتالیاش کۆکاریى کردبوو ل ه نێوان دوو پرسیاردا دواى ئه‌و به‌مجۆره‌یان وه‌رگرتوو ه و ڕاپرسیى یه‌که‌م :ئه‌فراندنى کانتۆنه‌کان یاخود سویسراش له‌باره‌ى قه‌ده‌غه‌کردنى بڵندگۆى دابه‌شکردنى جوگرافیى ل ه سه‌ر ئاستى هه‌رێم مزگه‌وته‌کان دواى پێشنیارێکى میللیى و دووه‌میش :ئه‌وه‌ى ک ه په‌یوه‌ندیى هه‌ی ه به نوێکردنه‌وه‌ى ئه‌نجومه‌نى گه‌له‌و ه و بووه به‌رفراوان هات ل ه چێوه‌ى ئه‌مجۆره‌دا. به‌گشتیى ده‌ستوره‌کان مه‌رجى دیاریکراوى مایه‌ى ڕه‌تکردنه‌وه‌و ل ه ده‌ستدانى متمانه‌ى کۆتکردنى ئه‌وه‌یان هه‌ی ه ک ه پێشنیاریى ڕاپرسیى گه‌ل ب ه دیگۆل. ئه‌م ه واده‌کات ک ه گه‌ل ئاستى وشیاریى ده‌کات جا له‌سه‌ره‌و ه بێت یان ل ه خواره‌و ه بۆ نموون ه ده‌ستوریى سویسرى مه‌رجى سه‌د هه‌رچه‌ندێک بێت ناتوانێت پرس ه ئاڵۆزه‌کان هه‌زار واژۆى هاونیشتمانیانى دابه‌شبووى یه‌کال بکاته‌و ه به‌تایبه‌ت ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندیى به‌سه‌ر کانتۆنه‌کاندا دیاریکردوو ه بۆ ڕاپرسیى ب ه ده‌ستور و ماندێت ه هه‌ستیاره‌کانه‌و ه هه‌یه ده‌ستوریى .ل ه مادده‌ى 11ى ده‌ستورى وه‌ک ڕێککه‌وتننامه‌ى ماسترختى ئه‌وروپیى و فه‌ڕه‌نسیشدا کۆتکردنى بوارى پێشنیارى ئه‌وانه‌ى په‌یوه‌ندیان ب ه چاره‌نوسیى ده‌وڵه‌ته‌وه ڕاپرسیى ته‌شریعیى ده‌بینینه‌و ه ل ه هه‌موو هه‌ی ه چونک ه ئه‌م بابه‌تان ه پێویست ب ه که‌سانى بواره‌کاندا به‌تایبه‌ت ئازادیی ه بنه‌ڕه‌تییه‌کان و پسپۆڕو شاره‌زا ده‌کات و ناکرێت گه‌ل ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ی ه ک ه ژه‌نراڵ دیگۆل له‌باره‌یه‌وه به‌رپرسیار بکرێت ب ه ده‌نگدان ل ه باره‌یانه‌وه وتى« :پێویست ناکات ڕاپرسیى بکه‌ینه بۆی ه پێویست ه ئه‌وه‌ى ده‌خرێت ه به‌رده‌م گه‌ل شتێکى زیاده‌ڕه‌ویى و ل ه هه‌مووشتێکدا بۆى ک ه ل ه چین و توێژو بایه‌خده‌رى جیاواز پێکدێت بگه‌ڕێینه‌وه« و دواى هاتنى جاک شیراکیش به‌تایبه‌ت ل ه کاتێکدا ک ه جۆرى ڕاپرسیى له‌ساڵى 1995دا ڕاپرسییه‌کى ڕێکخست و په‌یوه‌ست بێت و یاساى بۆ هه‌موو لێبکه‌وێته‌وه به‌هۆیه‌و ه بوارى ڕاپرسیى ل ه مادده‌ى 11ى پرسیارێکى ڕوون و ئاشکراو کورت و پوخت www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
بێت. هه‌رچى هه‌ڵمه‌تى میدیایی ه ل ه توانایدا ک ه ئاراسته‌ى ڕاى گشتیى یان دیاریکراو بکرێت به‌پێى ئه‌وه‌ى ک ه ڕێکخه‌رانى ڕاپرسیى ده‌یخوازن به‌تایبه‌ت ل ه هه‌لومه‌رجێکدا که فره‌یى حزبیى هه‌بێت و حزبى فه‌رمانڕه‌وا تیایدا بتوانێت ئاکامه‌کان ل ه به‌رژه‌وه‌ندیى بڕواو بۆچونه‌کانى ئاراست ه بکات ،هه‌روه‌ها هه‌ڵمه‌تى میدیایى ل ه توانیدای ه بوغزو کینه له‌نێو پێکهاته‌ى کۆمه‌اڵیه‌تیدا بڕسکێنێ ل ه ئه‌مریکا چه‌ند توێژینه‌وه‌یه‌ک ل ه باره‌ى ڕاپرسیی ه میللییه‌کانه‌و ه کراوه‌و باس له‌وه ده‌کات ک ه زۆربه‌یان مایه‌ى ڕه‌گه‌ز په‌رستیى بوون دژى ڕه‌ش پێست و ڕه‌وه‌ندیى بیانیى مه‌کسیکیى و ژاپۆنییه‌کان و ته‌نانه‌ت له سویسراشدا ژماره‌یه‌ک هاواڵتیى له‌یه‌کێک له کانتۆنه‌کان پێشنیارى ڕاپرسییان کرد ک ه مافى ژنانى له‌که‌دار ده‌کرد بۆ هه‌ڵبژاردن. وه‌سه‌ربارى ئه‌وه‌ى ک ه زۆربه‌ى ئه‌م شێوازان ه ک ه گرفت بۆ ئازادیی ه گشتییه‌کان دروست ده‌کات و له‌الیه‌ن دادگا ده‌ستورییه‌کان یان گه‌له‌و ه ڕه‌ت ده‌کرێنه‌و ه ل ه کاتى ده‌نگداندا کاریگه‌رییه‌کى نه‌رێنیى له‌سه‌ر گه‌ل داده‌نێت چونک ه هه‌ر ب ه کۆکردنه‌وه‌ى واژۆو باسکردنى بیرۆکه‌ک ه ئاکام و ده‌ره‌نجامى ئه‌م هه‌ڵمه‌ته نه َ ریسنیى ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و دۆزه‌و توێژه‌ى که مه‌به‌ست ه ل ه ڕاپرسییه‌که‌دا و به‌مه‌ش کار له په‌یوه‌ندیی ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ده‌کات و ده‌بێته مایه‌ى هه‌ڕه‌ش ه بۆ سه‌ر یه‌کڕیزیى نیشتمانیى و ل ه توانایدای ه ته‌ڕو وشک پێکه‌و ه بسوتێنێت.
ده‌ستوریى ئێراق
ویستنى ڕاپرسیى و به‌رجه‌ست ه بوونى: ویستنى ڕاپرسیى یا ئه‌وه‌تا ل ه ڕێى گوشاره‌وه‌ی ه له‌سه‌ر ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ى ک ه داد په‌روه‌رنیی ه به‌رامبه‌ر به‌گه‌له‌که‌ى و تیایدا په‌نا بۆ پشتیوانیى ڕێکخراو ه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان و میدیا جیهانییه‌کان ده‌برێت ل ه پێناو ئه‌نجامدانیدا به‌تایبه‌ت لهو دۆزانه‌دا که
هه‌ر بۆی ه گرنگ ه ده‌سه‌اڵت سه‌ربارى تێچوونه‌کانى ڕاپرسیى النیکه‌م ل ه وێنا ڕاوێژکارییه‌که‌یدا به‌رجه‌سته‌ى بکات یان النیکه‌م ل ه پێناو زانینى ڕاى گه‌ل له‌باره‌ى پرس ه چاره‌نوسسازه‌کانه‌وه ،بۆ نا ،ڕێکخستنى ڕاپرسیی ه ناوخۆییه‌کان له‌سه‌ر ئاستى شاره‌وانییه‌کان و ل ه پێناو پراکتیزه‌کردنى
www.komelge.com
په‌یوه‌ندیى ب ه پێکهاته‌ى نه‌ته‌وایه‌تیى و نیشتمانى واڵتانه‌و ه هه‌یه‌و ده‌سه‌اڵت تیایدا بۆت ه مایه‌ى گرفت و جیاکاریى و سته‌مکردن به‌رامبه‌ر به پێکهاته‌یه‌کى دیاریکراو یا ئه‌وه‌تا ل ه پێناو چوونه پاڵ پێکهات ه جیاوازه‌کان به‌تایبه‌ت ل ه واڵته دیموکراسییه‌کاندا. ئه‌مه‌ش ئه‌و ه ده‌رده‌خات ک ه ڕاپرسیى له توانیدای ه ڕۆڵى دوو دیوو بگێڕێت ل ه ژیانى سیاسیى گه‌الندا ک ه جارێک یه‌کبوون و جارێکى دیک ه جیابوونه‌وه‌و جارێک کۆبوونه‌وه ل ه ده‌ورى سه‌رۆک و جارێک دوورکه‌وتنه‌و ه له سه‌رۆک ل ه خۆ ده‌گرێت.
"کوردستان"عیراق ه نێو هل هه‌رێمێک
ده‌وڵه‌تى عیراقى
فیدراڵیدا،
ئه‌م ددان پێدانانه ه به‌شێک بوون ب
ه ئێراقى فدراڵ ل سه‌روه‌ریى
دیموکراسییه‌تى راسته‌وخۆ ل ه به‌ڕێو ه چوونى کاروباره‌کان و رێگریکردن ل ه خۆسه‌ریى بڕیاره‌کان و به‌خشینى ڕۆڵى راسته‌قین ه به ئه‌نجومه‌ن و ده‌سه‌اڵت ه هه‌ڵبژێردراوه‌کان و گه‌ڕانه‌و ه بۆ گه‌لى خاوه‌ن سه‌روه‌ریى ،ئه‌م ه له بنه‌ماکانى پراکتیزه‌کردنێکى دیموکراسییانه‌ى راسته‌قینه‌ن و دروست وای ه بۆ گه‌النى الواز ل ه ڕووى ئابوریى و سیاسیشه‌و ه خۆ ویستان ه ڕاپرسیى ڕێکبخه‌ن ل ه برى ئه‌وه‌ى ناچار بن ،چونک ه هه‌میش ه تێچونه‌کانى پرۆژه‌یه‌کى شکستخواردوو ل ه تێچونه‌کانى ڕاپرسیى گه‌وره‌ترو دابه‌شبوونى نیشتمانیى ل ه نادادپه‌روه‌ریى ده‌سه‌اڵت گه‌وره‌تره‌و زیانه‌کانى به‌زایه‌چوونى سامان ه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه‌کان ل ه دابه‌شکردنى دادپه‌روه‌رانه و دژایه‌تیکردنى گه‌نده‌ڵیى زیاترن.
هه‌لومه‌رج ه (ده‌ستوریى و یاسایى) و (سیاسیی)ه‌کانى هه‌رێم ل ه په‌یوه‌ندیدا به ڕاپرسییه‌وه: ڕاپرسیى و هه‌لومه‌رج ه ده‌ستوریى و یاساییه‌کانى هه‌رێم: هه‌روه‌ک ل ه پڕۆژه‌ى ده‌ستووریى هه‌رێمدا ده‌روازه‌ى یه‌که‌م بنه‌ما سه‌ره‌کییه‌کان مادده‌ى یه‌که‌مدا هاتوو ه که« :کوردستان-عیراق هه‌رێمێک ه ل ه نێو ده‌وڵه‌تى عیراقى فیدراڵیدا».. ئه‌م ددان پێدانان ه ب ه به‌شێک بوون له ئێراقى فدراڵ سه‌روه‌ریى ده‌ستوریى ئێراق ده‌سه‌پێنێت به‌سه‌ر هه‌رێمدا چونک ه قسه کردن و ددان پێدانان ه ب ه یه‌کپارچه‌ییدا و بۆ ئه‌مه‌ش ڕاپرسیى ده‌چێت ه خانه‌ى ده‌ستبردنه‌و ه بۆ پرسێکى سیادیى و بڕیاردان و یه‌کالکردنه‌وه‌ى پرسه‌ک ه ده‌بات به‌ره‌و دادگاى فدراڵیى و گه‌ر بنه‌مایه‌کى ته‌ندروستى یاسایى و سیاسیى بۆ ئاماد ه نه‌کرابێت ئه‌و دادگایه ل ه توانایدای ه ک ه ددان به‌و ئاکامانه‌دا نه‌نێت و دواجار هه‌م ل ه ڕه‌وایه‌تیى پرسه‌ک ه بدرێت و هه‌م له‌ده‌ره‌وه‌ى بنه‌ما یاسایى و ده‌ستورییه‌که 27
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
مامه‌ڵ ه بکرێت و کاردانه‌وه‌کان حوکمى بکه‌ن. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى دوو /دووه‌مى هه‌مان ده‌روازه‌دا هاتوو ه که « :سنوور ه سیاسیه‌کانى هه‌رێمی کوردستان-عیراق ,ب ه پشت به‌ستن به جێبه‌جێکردنى مادده‌ى ()140ى ده‌ستوورى فیدڕاڵیه‌وه ,دیارده‌کرێن.». گرفتى ئه‌م به‌ند ه له‌وه‌دای ه ک ه به‌ندێکى ده‌ستوریى ڕاگیراو ه له‌سه‌ر به‌دیهاتنى مه‌رجێک ک ه ل ه ڕاستیدا ناکرێت وابێت چونک ه ئه‌حکامى به‌ندى ده‌ستوریى نابێت به‌و شێوه‌ی ه بێت و هه‌روه‌ها هاویشتمانیانى ئه‌و ناوچان ه چاره‌نوس نادیار ده‌بن ب ه پرسه نیشتمانیه‌کانه‌وه‌و ده‌شکه‌ون ه ده‌ره‌وه‌ى سنوریى جوگرافیى ک ه ل ه پیاده‌کردنى مافه نه‌ته‌وه‌یى نیشتمانییه‌کاندا گرفتى گه‌وره‌ى دێته ڕێ و ژییان و مانه‌وه‌یان ده‌خات ه مه‌ترسییه‌وه. ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ى پراکتیزه‌کردنى خودى ڕاپرسیى تیایدا هه‌ماهه‌نگیى و ڕێکه‌وتنى سیاسیى ده‌وێت له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتى ناوه‌ندو له‌سه‌رو هه‌موو ئه‌مانه‌شه‌و ه خودى ناوچه‌که خۆى ناوچه‌یه‌کى گرفت ئامێزیى یاسایى و سیاسیی ه ل ه نێوان هه‌رێم و ناوه‌ندو زه‌مینه‌ى ده‌ستوریى دانراو ه بۆ چاره‌سه‌رکردنى. مادده‌ى سێى ئه‌م پرۆژه‌ی ه ک ه باس له سه‌روه‌ریى ده‌ستوریى ده‌کات ل ه ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وه‌ى تایبه‌تمه‌ندیى دیاریکراوى ده‌سه‌اڵتى فدراڵیی ه ناکۆک ه ب ه مادده‌ى /110دووه‌مى ده‌ستورى ئێراقى ک ه باس ل ه پاراستن و زامنکردنى ئاسای�شى سنورى ئێراق ده‌کات و ڕاپرسیى له‌مه‌دا به‌ریه‌ککه‌وتنى ڕاسته‌وخۆى ده‌ستوریى هه‌ی ه و پاراستن و زامنکردنى ئاسای�شى سنورى ئێراق ده‌خات ه به‌ر گۆڕان و داڕشتنه‌وه‌و لێکترازانه‌وه‌و به‌مه‌ش جارێکى دیک ه به‌ریه‌ککه‌وتنى ده‌ستوریى و کاردانه‌وه‌کانى دێته‌و ه کایه. هه‌روه‌ها مادده‌ى دوازده‌ى ئه‌م پڕۆژه‌یه پشت به‌ست ب ه مادده‌ى /121پێنجه‌مى هێزى پێشمه‌رگه‌ى کوردستانى ب ه پارێزه‌رى 28
هه‌رێم داناو ه ک ه به‌شێک ه ل ه سستمى به‌رگریى ئێراقیى و به‌مه‌ش به‌ریه‌ککه‌وتن ل ه گه‌ڵ ئه‌م ددان پێدانان ه ده‌ستوریی ه ک ه خودى هه‌رێم ڕاساندویه‌تى وه‌ک پرسێکى ده‌ستوریى گرفتێکى دیکه‌ى ڕاپرسیی ه و جارێکى دیکه هه‌رێم ده‌خاته‌و ه به‌رده‌م به‌ریه‌ککه‌وتنى ده‌ستوریى و کاردانه‌وه‌کانى.
لێره‌دا جێى خۆیه‌تى
بپرسین ئاخۆ پرسى
سه‌ربه‌خۆیى پرسێکى چاره‌نوس سازه؟
مادده‌ى /19ده‌یه‌م گرفتێکى دیکه‌ى ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ی ه له‌به‌رده‌م ڕاپرسیدا ک ه ده‌سه‌اڵتى سیاسیى تاک ڕه‌و پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌ى ک ه تیایدا هاتوو ه ده‌یه‌وێت کار بۆسه‌پاندنى ئه‌و پرسه بکات و ملنه‌دان بۆ به‌ڵێى پرسه‌ک ه بکات ه تاوان و ته‌خوین و ......هتد ک ه ڕاسته‌وخۆ خه‌رقێکى ده‌ستوریى خودى پڕۆژه‌ک ه خۆیه‌تى. هه‌روه‌ها مادده‌ى /19به‌ندى /18 بڕگه‌ى « :3ئه‌و حیزبه‌ى هه‌و ڵ بدات له ڕێگاى ئامانجه‌کانى ,یان چااڵکى ,یان زیان ب ه سیسته‌مى بنه‌ڕه‌تى دیموکراتیی هه‌رێمى کوردستان بگه‌یه‌نێ ,یان الى به‌رێ ,یان هه‌ڕه‌ش ه ل ه یه‌کپارچه‌یى هه‌رێم ,یان پێکه‌وه‌ژیانى ئاشتیخوازانه‌ى پێکهاته نه‌ته‌وه‌یى و ئایینیه‌کانى بکا ب ه سه‌رپێچیکاری ده‌ستوور داده‌ندرێ و دادگاى ده‌ستووریش الیه‌نى تایبه‌تمه‌ند ه بۆ بڕیار دان له‌سه‌ر ئه‌و سه‌رپێچی ه ده‌ستووریه‌ی دراوه‌ت ه پاڵى و راده‌ى مه‌ترسیداری سه‌رپێچیه‌که ».به ئاشکرا ئه‌وه‌ى لێده‌خوێندرێته‌و ه ک ه پر�سى ڕاپرسیى هه‌رێک ک ه تاک الیه‌نه‌و تاک ڕه‌وانه
ده‌ستى بۆ براوه‌و نه‌توانراو ه یه‌کێتییه‌کى سیاسیى نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانیى بۆ فه‌راهام کرێت و ل ه ده‌ره‌وه‌ى پرس ه یاسایى و ده‌ساتورییه‌کانى هێنراوه‌ت ه ئاراو ه خودى ئه‌و تاک الیه‌نیى و تاک ڕه‌ویی ه ده‌خات ه به‌رده‌م لێپرسینه‌وه‌ى ده‌ستوریى و غیابى دادگاى ده‌ستوریش بۆ سه‌ملاندنى ئه‌م ه هێنده‌ى تر ل ه ئاڵۆزیى گرفته‌ک ه سه‌ربار ده‌کات و ئاکام و کاردانه‌وه‌کانى ب ه زیانى به‌رژه‌وه‌ندییه نه‌ته‌وه‌یى نیشتمانییه‌کان ده‌بات. هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 40ى پڕۆژه‌که‌دا هاتووه‌که « :په‌رله‌مانى کوردستان-عیراق ده‌سته‌اڵتى یاسادانان و سه‌رچاوه‌ى بڕیاردانه له‌سه‌ر پرس ه چاره‌نووس سازه‌کانى گه‌لى هه‌رێمى کوردستان و ئه‌ندامه‌کانى له ده‌نگدانێکى گشتیى ئازاد و ڕاسته‌وخۆى نهێنیدا هه‌ڵده‌بژێردرێن ،».لێره‌دا جێى خۆیه‌تى بپرسین ئاخۆ پر�سى سه‌ربه‌خۆیى پرسێکى چاره‌نوس ساز نییه؟! ئه‌نجامدانى ڕاپرسیى ل ه پێناو پرسێکى ئاوادا ده‌کرێت ل ه هه‌لومه‌رجێکدا بێت ک ه په‌رله‌مان په‌ک خرابێت؟! ئه‌ى ئه‌گه‌ر ئه‌و الیه‌نه‌ى یا ئه‌و الیه‌نانه‌ى ک ه ب ه نیازى ده‌ستپێشخه‌ریى پرسێکى وابوون که‌سێک نه‌بوو پێیان بڵێت ئه‌م پر�سى ڕاپرسیی ه دیارده‌یه‌کى یاسایى و سیاسییه‌و زه‌مان و زه‌مینه‌ى تایبه‌ت ب ه خۆى ده‌وێت و ل ه ده‌ره‌وه‌ى په‌رله‌مان ناکرێت بوونى هه‌بێت چ وه‌ک ئه‌وه‌ى یاسایه‌کى تایبه‌ت به ڕاپرسیى بۆ ڕێک بخات و چ وه‌ک ئه‌وه‌ى هه‌ر ل ه ڕێى ئه‌وه‌و ه ئاکامه‌کان هه‌واڵه‌ى سه‌رۆکایه‌تییه‌کى ڕه‌واو یاسایى بکرێت بۆ راساندنى!!! ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ى ک ه ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه ب ه پێى خودى به‌نده‌ک ه سه‌رچاوه‌ى بڕیاره‌و بوونى نیی ه ل ه موماره‌سه‌کردنى ئه‌م بڕیاره‌دا!!! ئه‌ى ئه‌م ه مافى ئه‌و ه نادات به بپرسین ئه‌م ه ل ه کوێو ه دێت؟! هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 4/53ى پڕۆژه‌که‌دا هاتوو ه که « :گرتنه‌به‌رى ڕێکارى www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
تۆمه‌تبارکردنى سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان, یان جێگره‌که‌ى ب ه ڕه‌زامه‌ندى دوو له‌سه‌ر سێى ئه‌ندامانى په‌رله‌مان له‌سه‌ر بنه‌ماى شکاندنى سوێندى ده‌ستوورى ,یان پێشێلکردنێکى سامناکى ده‌ستوور ,یان خیانه‌تى گه‌وره ».باشه گه‌ر هه‌لومه‌رج ه یاسایى و ده‌ستورییه‌کان له غیابى سه‌رۆکایه‌تییه‌کى ڕه‌واو په‌رله‌مانێکى کارادا گرفتى له‌سه‌ر پێناسه‌کردنێکى ئه‌م ڕاپرسیی ه هه‌بێت به‌وه‌ى ک ه پێشێلکارییه‌کى ده‌ستوریی ه چۆن ده‌توانێت بگه‌ڕێته‌و ه بۆ ئه‌و ڕێکارانه‌ى ک ه ل ه ئاست سه‌رۆکى هه‌رێمدا بۆى دیاریکراو ه ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ى پرسیى سه‌رۆکایه‌تییه‌ک ه خۆى جێى مشتومڕه‌و خودى په‌رله‌مانه‌که‌ش په‌کخراوه!!! یاخود ئه‌وه‌چییه ک ه وامان لێده‌کات گومان لهو ه نه‌که‌ین که هه‌موو ئه‌مان ه ل ه پێناو هێنانه‌کایه‌ى ئه‌جنداى ڕاپرسییدا کراون و ده‌کرێن بۆ خواست و مه‌به‌ستێک ل ه ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه؟!!!!! هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 1/65ى پڕۆژه‌که‌دا هاتووه‌که :سه‌رۆکى هه‌رێم سه‌ره‌ڕاى ێ ئه‌م هه‌ر ده‌سه‌اڵتێک ک ه به‌یاسا پێى بدر ده‌سه‌اڵتانه‌ى خواره‌وه‌ش پیاد ه ده‌کا« : پێشکه‌ش کردنى پڕۆژه‌ى یاساو بڕیاره‌کان بۆ په‌رله‌مانى هه‌رێمى کوردستان « ،مه‌گه‌ر سه‌رۆکایه‌تیى هه‌رێک ئاگاداریى ئه‌وه‌نیی ه که ئه‌نجامدانى ڕاپرسیى به‌یاسا ڕێکده‌خرێت و ئه‌م ئه‌رکه‌ش ل ه ده‌سه‌اڵتى په‌رله‌مان و خودى سه‌رۆکایه‌تیش مافى پێشکه‌شکردنى پڕۆژ ه یاساو بڕیاره‌کانى هه‌ی ه بۆ په‌رله‌مان، ده‌سه‌اڵتى سیاسیى گه‌ر بیویستای ه له‌به‌رامبه‌ر پرسێکى وه‌ک پر�سى سه‌ربه‌خۆییدا مامه‌ڵه‌یه‌کى ته‌ندروستى ده‌ستوریى و یاسایى و سیاسیى بکات ده‌بوو به‌رل ه هه‌ر شتێک پر�سى سه‌رۆکایه‌تیى هه‌رێمى نه‌کردایه‌ت ه گرفت و له پێناویدا په‌رله‌مانێک په‌کنه‌خات ک ه نه‌یتوانیوه زه‌مینه‌یه‌کى ده‌ستوریى پێببه‌خشێت و ڕه‌وایه‌تییه‌ک ب ه بوونى خۆى و کارى په‌رله‌مانى بدات ک ه بۆ ئه‌و پرس ه ل ه پێشه‌وه‌ى www.komelge.com
هه‌رشتێکى دیکه‌یه‌و ئه‌و ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ی ه ک ه ڕابه‌رایه‌تیى و پێشه‌وایه‌تیى ده‌به‌خشێت به خاوه‌ندارێتیى لهو به‌رپرسیارێتیی ه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانیی ه نه‌ک هه‌موو ئه‌مان ه وه‌الوه نرابن و ل ه بوون و ماهییه‌تیان درابێت و ئه‌وجاش ده‌ستپێشخه‌ریى بۆ ڕاپرسیى بکرێت و داواى ئه‌نجامدانى بکرێت و نه‌شتوانرابێت یه‌کبونێکى گوتاریى سیاسیى له‌ده‌ورى دابنرێت وه‌ک ئه‌وه‌ى ک ه به‌رنامه‌و کارى سیاسیى نێو گۆڕه‌پانى سیاسیى کوردیى که‌وتبێتنه ده‌ره‌وه‌ى پرس ه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه چاره‌نوسسازه‌کان!!! ئه‌م ه ل ه کوێى کارى سیاسیى ته‌ندروستدا جێى ده‌بێته‌وه؟!!
هاواڵتیانى خاوه‌ن مافى ده‌نگدان داوایانکرد
ڕاپرسیى بکرێت بۆ
ئه‌نجامنه‌دانى ڕاپرسیى
سه‌ربه‌خۆیى ،ئه‌و
ه یاسایى و ده‌سه‌اڵت
ه بوونى هه‌یه په‌رله‌مانیی ه ڕێز له‌م داواو مافه ک
بگرێت
هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 4/95ى پڕۆژه‌که‌دا هاتوو ه که« :دادگای ده‌ستووری تایبه‌تمه‌ند ده‌بێت به‌و کاروبارانه‌ی خواره‌وه :په‌سه‌ند کردنی ئه‌نجامه‌کانی راپر�سی و هه‌ڵبژاردنه‌کانی گشتی بۆ سه‌رۆکی هه‌رێم و په‌رله‌مانی کوردستان-عیراق ،».کام دادگاى ده‌ستوریى؟!! کام ئه‌نجامى ڕاپرسیى و کام سه‌رۆکایه‌تیى
هه‌رێم و کام په‌رله‌مان؟؟!!! ل ه غیابى هه‌موو ئه‌م جومگان ه یاخود هه‌ریه‌ک له‌م جومگانه پر�سى ڕاپرسیى ل ه په‌یوه‌ندیدا ب ه پرسێکى چاره‌نوسسازى وه‌ک سه‌ربه‌خۆییه‌و ه وه‌ک ته‌ونى جاڵجاڵۆک ه ڕستێک گرفت و قه‌یرانى هه‌مه‌جۆر ل ه ده‌ورى بوون ه نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه‌ک ه ده‌ته‌نێت و ناکرێت ده‌سه‌اڵتى سیاسیى له‌م هه‌رێمه‌دا ئه‌رزش به‌م ه نه‌دات و بێباک بێت ل ه ئاکام و ده‌ره‌نجامه‌کانى؟!!! هه‌روه‌ها ل ه مادده‌ى 121ى پڕۆژه‌که‌دا هاتووه‌که « :ڕاپر�سى مافى هاواڵتیانى هه‌رێمه و ( )%25ى ئه‌وانه‌ى مافى ده‌نگدانیان هه‌ی ه له هه‌رێم دا ده‌توانن له‌سه‌ر بابه‌تێکى دیارکراو داواى ڕاپر�سى بکه‌ن ،ب ه مه‌رجێک ئه‌م ڕاپرسیه ب ه پێى یاسا رێکبخرێ و جێ به‌جێبکرێ ،».ئه‌م مادده‌ی ه گرنگترین مادده‌یه‌ک ه ل ه پڕۆژه‌که‌دا ک ه ڕاشکاوان ه باس ل ه پر�سى ڕاپرسیى ده‌کات وه‌ک ماف و بۆ ئه‌وانه‌ى ک ه مافى ده‌نگدانیان هه‌ی ه ()25%یان ده‌توانن له‌سه‌ر بابه‌تێکى دیاریکراو داواى ڕاپرسیى بکه‌ن ،باش ه ئه‌م میکانیزم ه بۆ ئه‌نجامدانى ڕاپرسیى له‌مه‌ڕ پر�سى سه‌ربه‌خۆیى ئه‌نجام دراوه؟!! ئه‌ى ئه‌و مه‌رج ه له‌کوێی ه ب ه پێى یاسا ڕێکخرابێت و جێبه‌جێ بکرێ؟! کوا ئه‌و په‌رله‌مانه‌ى ئه‌م یاسای ه ڕێکده‌خات؟! کوا ئه‌و دامه‌زراوه‌و میکانیزمه‌ى ئه‌م پرس ه جێبه‌جێده‌کات؟! له‌وه‌ش گرنگتر ئه‌ى ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه‌ى ئه‌مه ()25%ى هاواڵتیانى خاوه‌ن مافى ده‌نگدان داوایانکرد ڕاپرسیى بکرێت بۆ ئه‌نجامنه‌دانى ڕاپرسیى سه‌ربه‌خۆیى ،ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه یاسایى و په‌رله‌مانیی ه بوونى هه‌ی ه ک ه ڕێز له‌م داواو ماف ه بگرێت و به‌یاسا ئه‌نجامى بدات و جێبه‌جێى بکات و دادگایه‌کى ده‌ستوریى بۆ راساندنى ئه‌نجامه‌کانى فه‌راهام بکات!!!! له‌سه‌روو هه‌موو ئه‌مانه‌شه‌و ه نه‌بونى سه‌رژمێرییه‌کى زانستیى و ته‌ندروست بۆ ژماره‌ى دانیشتوانى هه‌رێم و دیاریکردنى ڕێژه‌ى ده‌نگده‌ران ک ه کاریگه‌ریى ڕاسته‌وخۆى 29
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
هه‌ی ه له‌سه‌ر دیاریکردنى ڕێژه‌ى ڕه‌وایه‌تیى به‌شدار بوون و بڕى داواکار بۆ ئه‌نجامدانى ڕاپرسیى گه‌ر له‌سه‌ر ئاستى داواکردنى هاواڵتییان بێت یاخود گه‌ر داوایه‌ک هه‌بێت بۆ ئه‌نجامنه‌دانى ئه‌و ڕاپرسیی ه ئه‌ویش ب ه پێى ئه‌و ڕێژه‌یه‌ى ک ه ()%25ى ده‌نگده‌رانه .ئه‌م ه جگه له‌وه‌ى ک ه تا هه‌نوکه‌و له‌سه‌ره‌تاى پێکهێنانى یه‌که‌م کابینه‌ى په‌رله‌مانه‌و ه ئه‌م ڕێژه‌یه به‌شێوه‌یه‌کى گۆتره‌کاریى دیاریکراوه‌و به هۆشییه‌و ه ڕێژه‌ى کورسییه‌کانى په‌رله‌مان به‌و شێوه‌یه‌ى ئێستاى بوونى هه‌یه‌و جگله‌وه‌ى که بۆ هه‌ر پرسێکى دیکه‌ى ڕاپرسیى له‌باره‌ى هه‌ر شتێکه‌و ه غیابى ئه‌م داتا ماتماتیکیی ه ئامارییه ته‌ندروست ه له‌توانایدا جێى مشتومڕو ملنه‌دان بێت ب ه ئاکامه‌کانى ئه‌و ڕاپرسیی ه چونک ه له ئێستادا ب ه نزیکیى باس ل ه پێنج ملیۆن و نیو ژماره‌ى هاواڵتیانى کورد ده‌کرێت ل ه ئێراقدا به‌گشتیى و هه‌روه‌ها ب ه نزیکیش باس ل ه چوار ملیۆن ژماره‌ى دانیشتوان ده‌کرێت ل ه هه‌رێمى کوردستاندا و ئه‌م ڕێژه‌ی ه ل ه هیچ کام لهو پرسانه‌ى ک ه دانیشتوان و ڕێژه‌ى ده‌نگده‌رانى تیادا ب ه هه‌ند وه‌رده‌گیرێت ڕه‌چاونه‌کراوه‌و ڕێژه‌ى کورسییه‌کانى په‌رله‌مانى کوردستان هه‌ر ل ه کابینه‌ى یه‌که‌مه‌و ه تا هه‌نوک ه �سێ ملیۆن و �سێ سه‌دو سیى هه‌زار که‌س دیاریکراوه ک ه بۆ هه‌ر کورسییه‌ک سیى هه‌زار که‌س به ڕێژ ه وه‌رگیراو ه ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ى ک ه یانزه کوسیى بۆ که‌مینه‌کان ه ل ه نێو هه‌مان ڕێژه‌داو به‌به‌راورد ب ه یاساى نوێى په‌رله‌مانى ئێراق که �سێ سه‌دو بیست و هه‌شت کورسیی ه و له‌سه‌ر بنه‌ماى سیى و دوو ملیۆن و هه‌شت سه‌د هه‌زار که‌س دیاریکراو ه ب ه ڕێژه‌ى سه‌د هه‌زار که‌س بۆ هه‌ر کورسییه‌ک ک ه تیایدا هه‌شت کورسییان بۆ ناکۆتایه‌و ئه‌مه‌ش به‌به‌راورد به ڕێژه‌ى دیاریکردنى کورسییه‌کانى په‌رله‌مانى کوردستان نا هاوتاو نا جۆره‌و تا هه‌نوکه‌ش نازانرێت ئه‌م پێوه‌ر ه ل ه کوێو ه هاتووه‌و یان بۆ گۆڕانکاریى نه‌ب ه که‌م و نه‌ب ه زیاد به‌سه‌ردا 30
نایه‌ت ک ه ل ه توانایدای ه کاریگه‌ریى له‌سه‌ر سروشتى کارى په‌رله‌مانى هه‌بێت چ وه‌ک یاسا دانان و چ وه‌ک چاودێریى و بێگومان زۆرکاتیش بۆ ڕێژه‌ى په‌سه‌ندکردن و ڕه‌ت کردنه‌وه‌کان ماناو ماهییه‌تى تایبه‌ت ب ه خۆى هه‌یه.
سه‌رۆکایه‌تیى هه‌رێم
و په‌رله‌مان و ته‌نانه‌ت حکومه‌تیش دوچارى
گرفتى ڕه‌وایه‌تیى کارکردن بۆته‌وه
ڕاپرسیى و هه‌لومه‌رج ه سیاسییه‌کانى هه‌رێم: دنیابینى سیاسیى کوردیی ل ه په‌یوه‌ندیدا ب ه پر�سى ڕاپرسییه‌و ه بۆ سه‌ربه‌خۆیى هه‌رێم گیرۆده‌ى کۆمه‌ڵێک به‌ریه‌ککه‌وتنى نێوخۆیى هه‌رێم و ئێراق و هه‌رێمایه‌تیى و جیهانییه و هه‌ریه‌که‌شیان ل ه په‌یوه‌ندیدا ب ه پر�سى سه‌ربه‌خۆیى هه‌رێمه‌و ه کاریگه‌ریى خۆى هه‌یه‌و ده‌سه‌اڵتى هەرێم گه‌ربیه‌وێت جدیى بێت له‌مه‌ڕ ئه‌م پرسه‌دا ده‌بوو ژینگه‌یه‌کى سیاسیى ته‌ندروستى بۆ فه‌راهام بکردایه نه‌ک ل ه ته‌نگژه‌یه‌کى سیاسیى فر ه ڕه‌هه‌نددا ده‌ست بۆ پرسێکى وا چاره‌نوسساز به‌رێت. بۆ نمون ه پێکهاته‌ى حوکمڕانیى له‌سه‌ر بنه‌ماى ده‌سه‌اڵتێکى بنک ه فراوان ه ک ه تیایداو له‌سه‌ر بنه‌ماى پشکدارێتى پێنج الیه‌نى سیاسیى به‌شدارن و زه‌مینه‌ى کارکردنیان هاوڕێیه به‌چه‌ندین قه‌یرانى هه‌م ه جۆر ک ه هه‌موومان لێى ئاگادارین ،ئه‌م ه جگه‌له‌وه‌ى جومگه‌کانى خودى ئه‌م پێکهاته‌ی ه له‌چه‌ند شوێنێکیدا
له‌وان ه سه‌رۆکایه‌تیى هه‌رێم و په‌رله‌مان و ته‌نانه‌ت حکومه‌تیش دوچارى گرفتى ڕه‌وایه‌تیى کارکردن بۆته‌وه‌و له‌نێو خودى پێکهێنه‌ره‌کانیدا جێى ناکۆکیى و چاره‌سه‌ر نه‌کراو هوکاریگه‌ریىراسته‌وخۆىهه‌ی هله‌سه‌ر یه‌کخستنى یه‌کده‌نگیى بۆ پرسیى سه‌ربه‌خۆیى و هه‌روه‌ها ئه‌و سه‌روه‌ریی ه ده‌ستورییه‌ى ئێراقیش له‌سه‌ر بنه‌ماى هاوبه‌شیى نیشتمانیى ک ه کورد به‌شدار ه ل ه پێکهێنانیدا نه‌له‌الیه‌ن خودى ده‌سه‌اڵتى هه‌رێمه‌و ه باس ل ه هه‌ره‌س هێنانى کراو ه ن ه کارکردنیش هه‌بوو ه بۆ «نه بۆ چاره‌سه‌رکردنى» و «نه‌بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر به‌بنبه‌ست گه‌شتنى» و «ن ه توانراویشه ده‌سه‌اڵتى ئێراقیش بهێنرێت ه پاى لێپرسینه‌وه« یا ل ه چاره‌سه‌رکردنیان یاخود ددان نان به هه‌ره‌س هێنانى ئه‌م هاوبه‌شیی ه سیاسیه‌ى نێوان هه‌رێم و به‌غدا بۆ نموون ه مادده‌ى 140ى ده‌ستورى هه‌میشه‌یى ئێراقى 2005ک ه چه‌ندین ساڵ ه سڕکراوه‌و ن ه هه‌رێم و نه‌به‌غدا توخنى نه‌که‌وتوون و ته‌نانه‌ت باسکردن ل ه مامه‌ڵه‌و ڕه‌فتار ه ناده‌ستورییه‌کانیش له‌به‌رامبه‌ریدا نه‌گه‌شتوو ه ب ه ئاکامێک یا النیکه‌م بیر له په‌نا بردن بۆ ئاست ه نێوده‌وڵه‌تییه‌که‌ى نه‌کراوه‌ته‌و ه ل ه چاره‌سه‌رکردنیدا؟!! هه‌روه‌ها ده‌سه‌اڵتى هه‌رێم له‌نێو به‌ریه‌ککه‌وتنه ستراتیژیی ه هه‌رێمایه‌تییه‌کانیشدا بۆ پڕکردنه‌وه‌ى بۆشایى ستراتیژیى و سیاسیى ل ه ناوچه‌که‌دا ک ه هه‌میش ه ل ه ملمالنێدا بووه نه‌یتوانیو ه ڕایه‌ڵه‌و سه‌رخه‌تى ستراتیژیى و سیاسیى خۆى دیاریبکات و ل ه مامه‌ڵه‌یه‌کى ته‌ندروستدا ئه‌م بازنه‌ی ه تێپه‌ڕێنێت و خۆى به‌نێو ڕه‌هه‌ند ه ستراتیژیی ه نێوده‌وڵه‌تییه‌کاندا به‌رامبه‌ر ب ه خۆرهه‌اڵتى ناوه‌ڕاستدا بکات و ل ه ئاینده‌ى سیاسیى ناوچه‌که‌دا جێیه‌ک بۆ خۆى ببینێته‌وه‌و ئه‌مه‌ش گرفتى ئه‌و پارادایم ه سیاسیی ه نه‌ریتییه‌ی ه ک ه ژینگه‌و کارى سیاسیى هه‌رێمى تێدا ده‌خولێته‌وه‌و به‌رده‌وام له‌ژێر کاریگه‌ریى و به‌ریه‌ککه‌وتنه www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ستراتیژیی ه هه‌رێمایه‌تییه‌که‌دا هێشتویه‌تییه‌و ه و له‌به‌رامبه‌ریشدا له‌برى ئه‌وه‌ى ل ه ئاسته ستراتیژیی ه نێوده‌وڵه‌تییه‌ک ه نزیکى بکاته‌وه دوورى خستۆته‌وه‌و به‌مه‌ش له‌برى ئه‌وه‌ى بازن ه هه‌رێمایه‌تییه‌ک ه تێپه‌ڕێنێت تیایدا سوڕده‌خوات و ل ه هه‌لومه‌رجێکى ئاواشدا ده‌ستبردن بۆ پرسێکى چاره‌نوسسازى وه‌ک سه‌ربه‌خۆیى له‌برى ئه‌وه‌ى پشتیوان و زامنى بۆ دروست ببێت ته‌نانه‌ت نه‌یاره‌کانیش له‌به‌ره‌یه‌کدا دژ به‌خۆى ڕێکخستۆته‌وه‌و ده‌خات.
پر�سى سه‌ربه‌خۆیى و مانه‌و ه له ئێراقدا: به‌پێى یاساى نێوده‌وڵه‌تیى مافى چاره‌نوس مافێکى جێگیر ه و خاوه‌ن هێزى یاسایى خۆیه‌تى و ل ه ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و تێڕوانین ه بوونى هه‌ی ه ک ه پێى وابوو مافى چاره‌نوس وابه‌سته‌ى قۆناغێکى دیاریکراوى مێژویى سه‌رده‌مى کۆلۆنیالیى بێت چونک ه به‌م ه ئه‌و ماف ه ده‌چوو ه خانه‌ى پارادۆکسێکه‌و ه ل ه یاساى نێوده‌وڵه‌تیدا که تواناى هه‌ڵکردن و هاوڕێکردنى په‌یماننامه‌و به‌ڵگه‌نامه‌کانى مافى مرۆڤى نه‌بێت وه‌ک سه‌رچاو ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانى یاساى نێوده‌وڵه‌تیى ئه‌مه‌جگه‌له‌وه‌ى ک ه کێشه‌و ملمالنێکانى واڵتان ل ه زۆربه‌ى کاتدا بوون ه هۆى ئه‌نجامدانى چه‌ندین قه‌تڵ و عامى ئیتنیى و مه‌زهه‌بیى و نه‌ته‌وه‌یى جیاواز ک ه ب ه هۆیه‌وه ئه‌م ماف ه جارێکى دیک ه ماناو ده‌الالتى تایبه‌ت ب ه خۆى هه‌بێت و له‌سایه‌ى هه‌لومه‌رجى تایبه‌تدا ده‌ستگرتنى پێو ه بۆ هه‌بێت تا ئاستى سه‌ربه‌خۆیى و جیابوونه‌وه ،که هه‌ندێکجار وابه‌سته‌ى یاساى نێو ده‌وڵه‌تییه‌و هه‌ندێکجارى دیکه‌ش وابه‌سته‌ى پشتیوانیى ده‌وڵه‌تانى زلهێزه‌و هه‌ندێکجاریش وابه‌سته‌ى هه‌ردووکیانه. مافى چاره‌نوس سه‌ره‌تا ل ه ڕووى مێژوییه‌وه وه‌ک کاردانه‌وه‌ى ئه‌و ماف ه ئیالهیی ه هاته www.komelge.com
ئاراو ه ک ه ل ه فه‌رمانڕه‌وایى سه‌ده‌کانى ناوه‌ڕاستدا بوونى هه‌بوو ک ه ته‌واوى ده‌وڵه‌ت و دانیشتوانى ب ه موڵکى تایبه‌تى فه‌رمانڕه‌واى ئه‌و سه‌رده‌م ه ئه‌ژمار ده‌کرد و ملکه‌چى هیچ یاساو سستمێک نه‌بوو ئه‌مه‌ش بوو ه هۆکارى ئه‌وه‌ى ک ه سه‌رله‌نوێ پێداچوونه‌و ه بۆ چه‌مکى فه‌رمانڕه‌وایه‌تیى بکرێت و ده‌سه‌اڵت ل ه چێوه‌ى ویستى گه‌لێکدا پێناسه‌بکاته‌و ه ک ه شیاوى ڕه‌فتار پێو ه کردن نه‌بێت بۆ بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌و شێوازى ده‌سه‌اڵت و فه‌رمانڕه‌وایه‌تییه‌ى ک ه ده‌خوازێت له‌سایه‌یدا بوونى هه‌بێت و سه‌ره‌تاکانی�شى بۆ نێو گۆڕه‌پانى نێوده‌وڵه‌تى ل ه ڕاگه‌یه‌ندراوى سه‌ربه‌خۆى ئه‌مریکیى ته‌موزى 1776و به‌ڵگه‌نامه‌ى مافه‌کانى مرۆڤى فه‌ڕه‌نسیى 1789سه‌رچاو ه بگرێت کاتێک که ناوچ ه کۆلۆنیالییه‌کانى ئیسپانیاو پورتوگال له ئه‌مریکاى التین سه‌ربه‌خۆیى خۆیان به‌ده‌ست هێنا له‌سااڵنى 1825 – 1810و ئه‌وکاته‌ى که سه‌رۆکى ئه‌مریکا 1823په‌یامى زامنکردنى مافی چاره‌نوسیى بۆ ئه‌و ده‌وڵه‌تان ه ڕاگه‌یاند و گفتى پشتیوانیى ئه‌ده‌بیى و سه‌ربازیى پێدان. ل ه قۆناغه‌کانى دواتریشدا مافى چاره‌نوس بۆ نمون ه به‌سترایه‌و ه ب ه جه‌نگى یه‌که‌مى جیهانییه‌و ه ک ه ل ه کۆنگره‌ى ئاشتیى دواى جه‌نگدا جه‌ختى له‌سه‌ر کرایه‌و ه و تیایدا جیاوازیى کرا له‌نێوان هه‌رێم ه ئه‌وروپیى و نا ئه‌وروپییه‌کاندا ک ه یه‌که‌میان پشبه‌ست به‌و پره‌نسیپ ه سه‌ربه‌خۆیى وه‌رگرت و بۆ دووه‌میشیان سستمى ئینتداب ل ه مادده‌ى 22ى کۆمه‌ڵه‌ى گه‌الندا جێگیر کرا بۆ پراکتیزه‌کردن و ل ه پێکهاته‌یدا �سێ پۆلێن به‌ندیى ل ه خۆ ده‌گرت ک ه ته‌نها یه‌کێکیان شیاوى سه‌ربه‌خۆیی ه دواى ئه‌وه‌ى له‌واده‌یه‌کى نادیاریکراودا رێنوێنیى و هاوکاریى ده‌کرێت له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تى خاوه‌ن ئینتیدابه‌وه .به‌اڵم دواى تێپه‌ڕبوونى کات و ئه‌و پێشهات ه نێو ده‌وڵه‌تیانه‌ى ل ه دواى ئه‌م قۆناغ ه هاتن ه ئارا به‌تایبه‌ت له‌سه‌روبه‌ندى جه‌نگى دووه‌مى
جیهانیدا چاره‌سه‌رو پێشنیاره‌کانى ئه‌م بابه‌ت ه سه‌رله‌نوێ هاتنه‌و ه ئاراو ل ه میساقى ئه‌تڵه‌سیى که‌ل ه 14ى ئابى 1941دا ل ه نێوان سه‌رۆکى ئه‌مریکاو سه‌ره‌ک وه‌زیرانى به‌ریتانیدا به‌سترا رێککه‌وتن له‌سەر ئه‌وه‌ى هیچ گۆڕانکارییه‌کى هه‌رێمایه‌تى دژى خواستى گه‌الن نه‌که‌نه به‌ربه‌ست و گه‌الن مافى دیاریکردنى شێوه‌ى فه‌رمانڕه‌وایه‌تیى خۆیانیان هه‌بێت به‌اڵم ده‌قه‌کانى ئه‌م میساق ه به‌شێوه‌یه‌کى گشتى ناڕۆشن بوون چونک ه جه‌ختى ئه‌وه‌ى تێدا نه‌کرابویه‌و ه ک ه ئاخۆ له‌سه‌ر ئاستى جیهانییه یان ته‌نها بۆ گه‌النى ئه‌وروپییه.
مافى چاره‌نوس ل ه میساق و بڕیاره‌کانى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کاندا: سه‌ره‌تاى وروژاندنى مافى چاره‌نوس ل ه مێژوى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کاندا ل ه کۆنگره‌ى سان فرانسیسکۆو ه ده‌ستیپێکرد کاتێک که کۆنگر ه ئه‌و هه‌موار کردنه‌وانه‌ى راساند ک ه په‌یوه‌ست بوو ب ه گفتوگۆى هه‌ر چوار ده‌وڵه‌تى به‌شدار بووه‌و ه و به‌وه‌ش بڕگه‌ى دووى مادده‌ى یه‌ک ئامانج و پرانسیپه‌کانى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کان پێک بێنێت ک ه ده‌ڵێت: « بوژاندنه‌وه‌ى په‌یوه‌ندیی ه دۆستایه‌تییه‌کانى نێوان گه‌الن له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕێزگرتن لهو پره‌نسیپه‌ى ک ه یه‌کسانیى ل ه مافه‌کاندا له‌نێوان گه‌الندا ده‌خوازێت و بۆ هه‌ریه‌که‌یان مافى چاره‌نوس هه‌بێت و ڕێ و شوێنه گونجاوه‌کانى دیکه‌ش بۆ پشتیوانیى ئاشته‌وایى گشتیى بگیرێت ه به‌ر» ،ئه‌م ه سه‌ربارى مادده‌ى په‌نجاوپێنجى نه‌سکى نۆیه‌مى تایبه‌ت به هاوکاریى نێوده‌وڵه‌تیى و ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تیى ک ه ئه‌مان ه ل ه خۆ ده‌گرێت: « ئاره‌زووى بۆ ئاماده‌یى خواستى جێگیریى و ره‌فاهییه‌تى پێویست بۆ پایه‌دارکردنى په‌یوه‌ندیى دروست و دۆستانه‌ى نێوان گه‌الن که‌له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕێزگرتن لهو پره‌نسیپه دامه‌زراو ه ک ه یه‌کسانیى ل ه نێوان مافه‌کانى 31
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
گه‌الندا ده‌خوازێت و بۆ هه‌ریه‌که‌یان بڕیاردان له‌سه‌ر چاره‌نو�سى خۆى هه‌بێت».
له‌سه‌ر هه‌ر ئه‌ندامێکى نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کانه ه مافى بڕیاردان ک له چاره‌نوسى گه‌الن بپارێزێت و ڕێزى لێبگرێت ئه‌م پره‌نسیپ ه ل ه مادده‌ى په‌نجاو پێنجدا وه‌ک بنه‌مایه‌ک بۆ ئه‌فراندنى جێگیریى و ره‌فاى پێویست بۆ په‌یوه‌ندیی ه دۆستانه‌و ئاشته‌واییه‌کان ل ه نێوان گه‌الندا ئه‌ژمار ده‌کرێت ،به‌اڵم ناڕۆشنیى ناوه‌ڕۆکه‌که‌ى بووه مایه‌ى به‌رده‌وام بوونى ملمالنێى ته‌فسیرکردنى ئه‌م پره‌نسیپه‌و ل ه نێوان ده‌وڵه‌تانى کۆلۆنیال و دژ ه کۆلۆنیالیدا گه‌شت ه ترۆپکى خۆى. له‌سایه‌ىتوندبوونه‌وه‌ىئه‌مملمالنێیه‌شدا کۆمکارى گشتى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کان له بڕیارى ژمار ه 421ى ده‌رچوو ل ه کانونى یه‌که‌مى 1950دا داواى ل ه لیژنه‌ى مافه‌کانى مرۆڤ کرد ک ه چه‌ند ئامۆژگارییه‌ک چێ بکات له‌باره‌ى ئه‌و میکانیزم و ئامرازانه‌و ه ک ه مافى چاره‌نوس بۆ گه‌الن زامن ده‌کات. هه‌روه‌ها ل ه بڕیارى ژمار ه 545ى ده‌رچوو ل ه شوباتى 1952دا باس ل ه پێویستیى چێکردنى مادده‌یه‌کى تایبه‌ت ب ه زامنکردنى مافى گه‌الن ده‌کات ل ه بڕیاردانى چاره‌نوسییان ل ه هه‌ردوو رێککه‌وتننامه‌ى تایبه‌ت ب ه ماف ه مه‌ده‌نیى و سیاسییه‌کان و ڕێککه‌وتننامه‌ى تایبه‌ت به ماف ه ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تیى و کولتورییه‌کان. هه‌روه‌ها ل ه بڕیارى ژمار ه 673ى 16ى 32
کانونى یه‌که‌مى 1952دا مافى گه‌الن ل ه بڕیاردانى چاره‌نوسییان ب ه مه‌رجێکى پێویست ده‌زانێت بۆ خاوه‌ندارێتیى ل ه ته‌واوى مافه بنه‌ڕه‌تییه‌کانیان و «له‌سه‌ر هه‌ر ئه‌ندامێکى نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ه ک ه مافى بڕیاردان له چاره‌نو�سى گه‌الن بپارێزێت و ڕێزى لێبگرێت». ب ه دواى ئه‌وه‌شدا کۆمکار به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر ده‌رچواندنى بڕیاره‌کانى جه‌ختکردنه‌وه‌ى له‌سه‌ر ئه‌م مافه‌و دواى ئه‌و ڕاپۆرتانه‌ى ک ه لیژنه‌ى مافه‌کانى مرۆڤ ل ه ڕێى لیژنه‌ى ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه پێشکه‌شیکرد ل ه 14ى کانونى یه‌که‌مى 1960دا بڕیارى ژمار ه 1514ى ده‌رکرد که تایبه‌ت بوو ب ه به‌خشینى سه‌ربه‌خۆیى به واڵتان و گه‌النى ژێرده‌سته‌ى کۆلۆنیالیى ک ه تایبه‌تمه‌ندیى خۆى هه‌بوو و ه ته‌واوى بڕیاره‌کانى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کان پشتى پێده‌به‌ست ل ه په‌یوه‌ندیدا ب ه مافى چاره‌نوسه‌وه و بێ جیاوازیى با�سى ل ه مافى گه‌الن ده‌کرد بۆ بڕیاردان ل ه چاره‌نوس و هه‌روه‌ها مافیان بێ جیاوازى بۆ چاره‌نو�سى سیاسیى و ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تیى و کولتورییان و هه‌نگاوى نزیک ب ه سه‌ربه‌خۆییان هه‌ڵگرێت و پاساو بۆ دواخستنى نه‌هێنێته‌وه‌و پێچه‌وانه‌ى ئه‌مه‌ش نکولیی ه ل ه ماف ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانى مرۆڤ و دژ ب ه میساقى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کانه‌و ئاشتیى و هاوکاریى نێو ده‌وڵه‌تیى په‌کده‌خات. هه‌روه‌ها کۆمکارى گشتیى هه‌ستا به کۆکردنه‌وه‌ى ته‌واوى ئه‌و بڕیارانه‌ى پێشوترى له‌م باره‌و ه ل ه یه‌ک بڕیاردا بۆ ڕونکردنه‌وه‌ى له بڕیارى 2625دا ک ه ب ه کۆى ده‌نگ ل ه تشرینى دووه‌مى 1970دا ده‌ریکردوو ه و ده‌قى ئاشکارى تایبه‌ت ب ه په‌یوه‌ندیی ه دۆستانه‌کان و هاوکاریى نێوان گه‌النى تێدای ه به‌پێى میساقى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان. هه‌روه‌ها کۆمه‌ڵه‌ى گشتى ل ه بڕیارى ژماره 2787ى ده‌رچوو ل ه 12کانونى یه‌که‌مى 1972دا جه‌ختى له‌سه‌ر مافى چاره‌نوس و ئازادیى و
سه‌ربه‌خۆیى و ڕه‌وایه‌تیى سستمه‌که‌ى ب ه هه‌موو ئه‌و ئامرازانه‌ى ک ه شیاون و گونجاوه له‌گه‌ڵ میساقه‌که‌دا کردۆته‌وه‌و ل ه بڕیارى 3970ى درچوش ل ه تشرینى دووه‌مى 1973دا داواى ل ه هه‌موو ده‌وڵه‌تانى ئه‌ندام کردووه ددان ب ه مافى گه‌الندا بنێن بۆ مافى چاره‌نوس و سه‌ربه‌خۆییان و پێشکه‌شکردنى ته‌واوى پشتیوانیی ه مادیى و مانه‌ویی و هه‌موو جۆرێکى هاوکاریى به‌و گه‌النه‌ى ک ه له‌م پێناوه‌دا تێده‌کۆشن و هه‌ر لهو سه‌رو به‌نده‌دا �سى و �سێ ده‌وڵه‌تى ئه‌و روپیى و ئه‌مریکا ل ه ئابى 1975دا ل ه هلسنکى ئه‌و رێککه‌وتننامه‌یه‌یان واژۆکرد ک ه کۆنگره‌ى ئاسایش و هاوکاریى ئه‌وروپیى لێکه‌وته‌و ه و به‌شه‌ى یه‌که‌مى ڕاگه‌یاندنى بۆ ئه‌و پرنسیپانه‌ى ل ه خۆگرت ک ه پێویسته په‌یوه‌ندیى ده‌وڵه‌تانى هاوبه‌ش ئاراسته بکات و ڕێککه‌وت له‌سه‌ر د ه پره‌نسیپ که هه‌شته‌میان باس ل ه مافى چاره‌نوس ده‌کات. دواتریش ل ه کانونى یه‌که‌مى 1966دا بڕیارى 2200ى ده‌رکرد ک ه لیژنه‌ى مافه‌کانى مرۆڤ به‌رده‌ستى خست و هه‌ردوو په‌یماننامه‌ى نێوده‌وڵه‌تى تایبه‌ت ب ه مافه مه‌ده‌نیى و سیاسییه‌کان و تایبه‌ت ب ه مافه ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تیى و کولتورییه‌کانى لێکه‌وته‌وه‌و ل ه 23ى ئادارى 1976و 3کانونى دووه‌مى 1976دا که‌وتن ه بوارى جێبه‌جێکردنه‌و ه و مادده‌ى یه‌که‌مى هه‌ردوو ڕێککه‌وتننامه‌ک ه به‌مشێوه‌ی ه باس ل ه مافى چاره‌نوس ده‌که‌ن « :ته‌واوى گه‌الن مافى بڕیاردانى چاره‌نوسیان هه‌ی ه و ب ه پێى ئه‌م مافه‌ش ئازادن ل ه بڕیاردان ل ه ناوه‌ندێتیى سیاسیی و زامنکردنى گه‌شه‌سه‌ندنى ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تیى و کولتورییان». ل ه 14ى کانونى یه‌که‌مى 1962شدا بڕیارى 1803یدا ک ه باس ل ه مافى گه‌النى نه‌شیاو بۆ ڕه‌فتار پێوه‌کردن ده‌کات ب ه سه‌روه‌ریى به‌سه‌ر سامان و سه‌رچاو ه سروشتییه‌کانیدا و به‌مافى سه‌رچاو ه گرتوو ل ه مافى بڕیاردانى چاره‌نوس www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
و بڕیاردان ل ه ناوه‌ندێتیى سیاسیى و زامنکردنى ئابورییان به‌و مه‌رجه‌ى ناکۆک نه‌یه‌ته‌وه ب ه هیچکام لهو په‌یوه‌ستییانه‌ى که‌پشت به هاوکاریى ئابوریى نێوده‌وڵه‌تیى دامه‌زراو له‌سه‌ر سوودى به‌رامبه‌ر و پره‌نسیپه‌کانى یاساى نێوده‌وڵه‌تى ده‌به‌ستێت. به‌هۆى ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنانه‌ى ئه‌و بڕیارانه‌ى نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان و مامه‌ڵه‌کردنى نێوده‌وڵه‌تیى له‌باره‌ى مافى بڕیاردان ل ه مافى چاره‌نوس و جیاوازیى هه‌ڵوێستى ده‌وڵه‌تان و فوقه‌هاى یاساى نێوده‌وڵه‌تیى و به‌رده‌وام تا هه‌نوکه‌ئه‌م ماف ه بوو ه خاوه‌ن ڕێساى ئامیر ه ک ه ڕێککه‌وتننامه‌ى ڤیینا بۆ یاساى په‌یماننامه‌کان ساڵى 1969جه‌ختى له‌سه‌ر کرده‌وه‌و تا ئه‌م ماف ه خاوه‌نى ئه‌و سیفه‌ته بێت به‌ڕێساى یاساى نێوده‌وڵه‌تیى داده‌نرێت جا سه‌رچاوه‌که‌ى عورف ه نێوده‌وڵه‌تیى یان ڕێککه‌وتننام ه گشتیی ه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان بێت و په‌سه‌ندکردنى بۆهه‌ی ه له‌الیه‌ن کۆمه‌ڵگاى نێوده‌وڵه‌تییه‌وه. ئه‌م ه سه‌ربارى هه‌موو ئه‌و ڕاجیایى و لێکدانه‌وه‌و ڕاڤه‌کردن ه جیاوازانه‌ى ک ه بۆ ئه‌م ماف ه کرا ل ه نێوان ده‌وڵه‌تان و یاساناسان له په‌یوه‌ندیدا به‌و به‌ها یاساییه‌ى ک ه هه‌یه‌تیى و تا ئه‌وه‌ى وه‌ک مافێکى یاسایى نێوده‌وڵه‌تى جێکه‌وێت و له‌الیه‌ن هه‌موو ده‌وڵه‌تانه‌وه په‌سه‌ندکرێت و بێ هیچ ڕێگرییه‌ک ل ه بڕیاڕى 1514دا جه‌ختى له‌سه‌ر کرێته‌وه. که‌وات ه ب ه هه‌ند وه‌رگرتنى ئه‌و ڕه‌هه‌نده نێو ده‌وڵه‌تیانه‌ى په‌یوه‌ندیى ب ه ڕێککه‌وتن و په‌یماننامه‌و یاسا نێو ده‌وڵه‌تییه‌کان و سیاسه‌ت و ستراتیژى یاساى نێو ده‌وڵه‌تییه‌وه هه‌ی ه له‌سه‌ره‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و شیمانانه‌ن که پێویست ه ل ه سه‌روبه‌ندى ده‌ستبردن بۆ پر�سى بڕیاردان ل ه چاره‌نوس و پیاده‌کردنى ئه‌م مافه‌و ه ب ه هه‌ند وه‌رگیرێن و دوواین بڕیارو پێشهات ه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان له‌سه‌ر ئه‌م پرسه یه‌کال بکرێنه‌و ه چونک ه ئه‌و جیاوازییانه‌ى www.komelge.com
که‌هه‌ن ل ه باره‌ى ئه‌م مافه‌و ه چ وه‌ک ئه‌وه‌ى ک ه پرنسیپێک بێت بۆ دابه‌شبوون یان یه‌کبوون یا ئه‌وه‌ى کاریگه‌ریى هه‌بێت له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیى و هه‌رێمایه‌تییه‌کان گرفتگه‌لێکن پێشهاته‌کانیان گرتنه‌به‌رى میکانیزم و مامه‌ڵه‌ى پێویست ب ه خۆیان ده‌خوازن و له قۆناغ ه جیاوازه‌کانى ڕابردووشدا یه‌کپارچه‌یى خاکى هه‌رێمێکى دیارکراوو نه‌بوونى یاساى
مادده‌کانى 33بۆ
38ى تایبه‌ت کردووه
ه و بێئه‌وه‌ى به‌و پرس
ده‌ست تێوه‌ردانى
نێو ده‌وڵه‌تیى هه‌بێت
میکانیزمه‌کانى
چاره‌سه‌رو هاوکاریى
و ئاگایى بۆ چاره‌سه‌ر نیشان ده‌دات
پێویست بۆ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندیى ده‌وڵه‌ت و هاونیشتمانیانیدا ل ه پێشه‌وه‌ى گرفته‌کانى پیاده‌کردنى مافى چاره‌نوس بووه‌و دوا به‌دواى هاتن ه ئاراى یاساو په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانى تایبه‌ت ب ه مافه‌کانى مرۆڤیش مامه‌ڵه‌کردن ل ه گه‌ڵ ئه‌م مافه‌دا سنوردار بووه‌و ل ه ده‌ستدانى ڕه‌وایه‌تیى ده‌سه‌اڵت و مامه‌ڵه‌ى دادپه‌روه‌رانه‌ى کردۆته پێوه‌ر بۆ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ مافى چاره‌نوس
چونک ه له‌به‌رامبه‌ر هه‌ر پیاده‌کردنێکى ئه‌م مافه‌دا مافى ده‌وڵه‌تی�شى بۆ به‌رگریکردن له پاراستنى یه‌کپارچه‌یى هێشتۆته‌وه. به‌ندى شه‌شه‌م و حه‌وته‌مى میساقى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان: هه‌روه‌ک ئاشکرای ه میساقى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان ل ه 111مادد ه پێک دێت ل ه 19 به‌ندداو به‌نده‌کانى 5و 6و 7یش ل ه گرنگترین به‌نده‌کانى ئه‌و میساقه‌ن ،به‌ندى شه‌شه‌مى ئه‌م میساق ه ل ه ژێر ناونیشانى چاره‌سه‌رى ناکۆکییه‌کان به‌شێوه‌یه‌کى ئاشتییان ه ده‌کات و ئاماژ ه بۆ ده‌سه‌اڵته‌کانى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش ده‌کات لهو باره‌و ه و مادده‌کانى 33بۆ 38ى تایبه‌ت کردوو ه به‌و پرس ه و بێئه‌وه‌ى ده‌ست تێوه‌ردانى نێو ده‌وڵه‌تیى هه‌بێت میکانیزمه‌کانى چاره‌سه‌رو هاوکاریى و ئاگایى بۆ چاره‌سه‌ر نیشان ده‌دات ل ه نێوان الیه‌ن ه ناکۆکه‌کانداو خۆى ب ه دوور ده‌گرێت ل ه تێوه‌گالن و هه‌ر کرده‌یه‌کى ناچارکاریى بۆسه‌ر هه‌ر الیه‌نێک له الیه‌ن ه ناکۆکه‌کان ،وات ه ده‌وڵه‌تى الیه‌نى ناکۆک ب ه خاوه‌ن سه‌روه‌ریى خۆیه‌و ه مامه‌ڵ ه ده‌کات ل ه گه‌ڵ ناکۆکییه‌که‌داو هیچ کۆتبه‌ندییه‌کى له‌الیه‌ن نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کانه‌و ه ناکه‌وێته سه‌ر بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌و ناکۆکییه‌ى که هه‌یه‌تى. هه‌رچى به‌ندى ح هو‌ته‌مه‌یش ه ک ه له مادده‌ى 39بۆ مادده‌ى 51ى ل ه خۆ گرتووه ل ه ژێر ناونیشانى ( ئه‌وانه‌ى ده‌بێت بکرێت گه‌ر ئاشتیى نێو ده‌وڵه‌تیى که‌وت ه مه‌ترسییه‌وه و سه‌رپێچیى کراو ده‌ستدرێژیى ڕویدا) ،ک ه باس ل ه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش ده‌کرێت تیایداو پابه‌ندبوونى ناچاریى هه‌یه به‌سه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى ک ه دیانگرێته‌و ه و مادده‌کانى 39و 41و 42ل ه گرنگترینى ئه‌و ماددانه‌ى ئه‌م به‌نده‌ن ک ه مادده‌ى 39تایبه‌ته ب ه قۆناغى ده‌رچواندنى بڕیارى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش ل ه باره‌ى ئه‌وه‌ى ک ه ڕویداوه‌و ئاخۆ 33
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
مه‌ترسیی ه یان سه‌رپێچیی ه یان ده‌ستدرێژییه. مادده‌ى 41یش قۆناغه‌کانى گرتنه‌به‌رى ڕێگ ه چاره‌کان ه دوور ل ه به‌کار هێنانى هێز بۆ جێب ه جێکردنى بڕیاره‌کان و ته‌نها سزاکان له خۆ ده‌گرێت .مادده‌ى 42یش گه‌ر مادده‌ى پێشوتر سوودى نه‌بوو ڕێگه‌ى داو ه به ئه‌نجومه‌نى ئاسایش بۆ به‌کار هێنانى هێز لهو پێناوه‌دا. ئه‌وه‌ى بۆ ئێم ه گرنگ ه ئاماژه‌ى پێبده‌ین دۆخى ده‌وڵه‌تى ئێراقیی ه ل ه ژێر ئه‌حکامه‌کانى ئه‌و دوو به‌نده‌دا ،ک ه سه‌ره‌تاو ل ه سه‌روبه‌ندى له‌شکرکێشیى و داگیرکردنى ده‌وڵه‌تى کوه‌یته‌و ه ل ه ساڵى 1990دا ئێراق که‌وته ژێر ئه‌حکامه‌کانى به‌ندى حه‌وته‌مه‌وه‌و تا ده‌رچوونى ل ه ژێر ئه‌حکامه‌کانى ئه‌م به‌نده‌و گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ ژێر ئه‌حکامه‌کانى به‌ندى شه‌شه‌م ل ه 2013دا ک ه تیایدا ئێراق بڕى 42ملیار دۆالرى بۆ کوه‌یت بژاردوو بڕى 11ملیاری�شى تا 2015بداته‌و ه هه‌روه‌ک وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئێراقى ئه‌و کات ه هوشیار زێبارى ڕایگه‌یاند ب ه پێى بڕیارى 2107ى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش حکومه‌تى ئێراقى لهو ماوه‌یه‌دا نزیکه‌ى 60بڕیاری له‌باره‌وه ده‌رچوو ه و هه‌ر هه‌موشیان پابه‌ند بوونیان بۆ هه‌بوو ه ته‌نها بڕارى 688نه‌بێت تاکو ڕوخانى ڕژێمى سه‌دامیش و دواتریش درێژه‌ى کێشاو ل ه ته‌واوى ئه‌و ماوه‌یه‌دا ده‌وڵه‌تى ئێراقى خاوه‌ن سه‌روه‌ریى ته‌واوى خۆى نه‌بوو له‌باره‌ى دادپه‌روه‌ریى و یه‌کسانیى و حکومڕانییه‌تێکى ته‌ندروسته‌و ه ده‌کرا بۆ هه‌ر گرفتێکى فه‌رمانڕه‌وایى حکومه‌تى ئێراقى لهو سه‌روبه‌نده‌دا سوود لهو هه‌لومه‌رجه وه‌رگیرێت و پشتیوانیى به‌ده‌ست بێت بۆ بڕیاردان ل ه مافى چاره‌نوس و بیرکردنه‌وه‌و هه‌نگاونان ل ه دروستکردنى قه‌واره‌یه‌کى کوردى ،به‌اڵم ئه‌وه‌ى جێى سه‌رنجه به‌رپرسانى سیاسیى هه‌رێم ل ه کاتێکدا که له‌سه‌ر ئاستى نێو ده‌وڵه‌تیى هه‌لومه‌رجێکى 34
گونجاوو ل ه ئارادا بوو ه ده‌ستى بۆ ڕاپرسیى و دامه‌زراندنى قه‌واره‌ى کوردیى نه‌کردۆته‌وه‌و ئێستا ک ه حکومه‌تى ئێراقى دواى ئه‌وه‌ى له ژێر ئه‌م به‌ند ه ده‌رچووه‌و بۆ ته‌و ه خاوه‌ن سه‌روه‌ریى ته‌واو به‌سه‌ر خاکى ئێراقدا هه‌رێم دێت و پر�سى ڕاپرسیى و دامه‌زراندنى قه‌واره ده‌وروژێنێت.
به‌ره‌نجام: له‌به‌ر ڕۆشنایى هه‌موو ئه‌و هه‌لومه‌رج ه یاسایى و ده‌ستوریى و سیاسییانه‌ى ک ه له‌سه‌ر ئاستى ناوخۆى هه‌رێم و ئێراق و ناوچه‌که‌و
ئه‌م پرۆسه‌یه الیه‌نه
سیاسییه‌کانى باشور ه به‌رده‌م ده‌خات
به‌رپرسیارێتیى
ه دروستترو ئه‌وه‌ى ک
حه‌کیمانه‌تر له‌م پرسه
بڕوانن
نێو ده‌وڵه‌تیى ل ه ئارادان ده‌ست بردن بۆ پرسێکى ئاوا چاره‌نوس ساز ک ه له‌سه‌ر ئاستى ناوخۆى هه‌رێم پێگه‌یه‌کى ده‌ستوریى و یاسایى و دامه‌زراوه‌ى ڕه‌واى تایبه‌ت ب ه خۆى نه‌بێت و نه‌توانرابێت یه‌کبونێکى سیاسیى ته‌ندروست و گونجاوى له‌باره‌و ه ل ه ده‌ور کۆکرابێته‌وه‌و ژینگه‌ى ئابوریى و کۆمه‌اڵیه‌تیى و کولتوریى ل ه دۆخێکى پڕ قه‌یراناویدا بێت و شکستى پرۆسه‌ى سیاسیى هاوبه‌ش له‌سه‌ر بنه‌ماى فدرالیزم له‌گه‌ڵ حکومه‌تى ناوه‌ند یه‌کال نه‌کرابێته‌وه‌و یاخود کار بۆ چاره‌سه‌ر
یان تێپه‌ڕاندنى نه‌کرابێت و له‌سه‌ر ئاست ه هه‌رێمایه‌تییه‌که‌ش ئه‌جندا ستراتیژییه‌کانى پاراستنى یه‌کپارچه‌یى و هه‌ڕه‌ش ه به‌رده‌وام بوونى هه‌بێت و خودى پر�سى ڕیفڕانده‌میش مایه‌ى یه‌کخستنه‌وه‌ى الیه‌ن ه ناکۆکه‌کانى دژ ب ه دۆزى کورد بێت و له‌سه‌ر ئاست ه نێو ده‌وڵه‌تییه‌که‌ى هیچ پشتیوانییه‌کى به‌رچاو بوونى نه‌بێت و خودى پرسه‌که‌ش خۆى یه‌کال نه‌کرابێته‌و ه به‌وه‌ى ک ه پرسێکى جوگرافیی ه یان نیشتمانیى و نه‌ته‌وه‌ییه گره‌نتییه‌کانى سه‌رکه‌وتنى زۆر لهو ه الوازتر ده‌بن ک ه چاوه‌ڕوان کراو ه هه‌ربۆی ه پێبه‌پێى ڕه‌وایه‌تیى پرسه‌ک ه ل ه به‌دیهێنانى خه‌ونى له مێژینه‌ى نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانیى کوردستاندا وه‌ک مافێکى سروشتیى و سیاسیى ڕه‌وا ته‌واوى الیه‌ن ه سیاسییه‌کانى باشور ده‌خاته به‌رده‌م به‌رپرسیارێتیى ئه‌وه‌ى ک ه دروستترو حه‌کیمانه‌تر له‌م پرس ه بڕوانن و به‌ر له‌وه‌ى ئه‌نجامى بده‌ن هه‌لومه‌رج ه ده‌ستوریى و یاسایى و سیاسییه‌کانى بۆ بڕه‌خسێنن و هه‌ر الیه‌نێکى سیاسیش ده‌ستپێشخه‌ربێت بۆ ئه‌م هه‌نگاو ه ئه‌و ه ده‌بێت ه خاوه‌ن سه‌روه‌ریى و ڕابه‌رایه‌تیى ته‌ندروست و له‌سه‌ر ئاسته نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانییه‌که‌ى سه‌رمایه‌یه‌کى مانه‌وى ته‌ندروست ده‌سته‌به‌ر ده‌کات.
سه‌رچاوه‌کان: 1ـ ده‌ستورى هه‌میشه‌یى ئێراق .2005 2ـ پڕۆژه‌ى ده‌ستورى هه‌رێمى کوردستان ـ ئێراق. 3ـ میساقى نه‌ته‌و ه یه‌کگرتووه‌کان. 4ـ األستفتاء .....القدر اليمقراطي على حکام الشعوب /حمز ه خیرانى .
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
دیموکراسی لیبرالیستی و قەیرانی دەسەاڵت و حوکمڕانیی لەجیهاندا دارا مەحمود به�شی دووه‌م دیموکرا�سی راستەقینە ،سیستەمێکی تۆکمەو تەواوە ،و بەدڵنیاییەوە باشترین سیستەمێکی حوکمڕانییە ،بەاڵم لیبرالیزم کردوێتیە موڵکی سەرمایەداریی. لەحاڵێکدا سەرمایەداریی هەمیشە دیموکراسیی بۆداپۆشینی ناشیرینیی و پۆخڵەواتەکانی خۆی بەکارهێناوە. دیموکرا�سی وسەرمایەداریی دوو سیستەمی جیاوازن .و ئەوەی رێگرە لەبەردەم ئەوەی دیموکرا�سی رۆڵی خۆی ببینێت خودی سەرمایەدارییە .و ئەو بانگەشەی کەگوایە سەرمایەداریی الزیمەی حەتمی دیموکراسییە ،دوورە لەراستییەوە. سیستەمی و (دیموکرا�سی سەرمایەداریی دەربارەی دابەشکردنی گونجاوی دەسەاڵت ،بیروباوەڕی گەلێک جیاوازیان لەگەڵ یەکتردا هەیە. دیموکرا�سی باوەڕی بەدابەشکردنی تەواوی دەسەاڵتی سیاسییە (هەر کەس خاوەنی یەک دەنگی هەڵبژاردنە). لەحاڵیکدا سەرمایەداریی پێیوایە ئەوە ئەرکی کەسانی شایستەی ئابووریە کە www.komelge.com
بێ کیفایەتەکانی ئابووری لەگۆڕەپانی چاالکییە ئابوورییەکان وەدەرنێن و مۆمی ژیانی ئابووریان بکوژێننەوە. کارایی سیستەمی ئابووری سەرمایەداری سەرتاپا لەدەوری مانەوەی باشترینەکان و نابەرابەریی توانای کڕین دەسوڕێتەوە. کورتیەکەی سەرمایەداریی بەشوازێکی تەواو لەگەڵ کۆیالیەتیدا دەگونجێت. ویالیەتەکانی باشووری ئەمەریکا بەدرێژایی دووسەدە وەها سیستەمێکی هەبوو ،بەاڵم دیموکرا�سی هەرگیز لەگەڵ کۆیالتیدا یەکناگرێتەوە١٠). لەسەربنەمای سەرمایەداریی ئێلیتیزم ١١بیردەکاتەوە و کاردەکات و فەرمانڕەوایی جیهان دەکات. ولەئاکامدا دەبێ کەسان و الیەن هەبن کە سوودیان پێدەگات ،دەنا بەردەوام نابێت .لەمڕووەوە ئۆجاالن دەڵێت( :سەرمایەداریی سەرکەوتنێکی زۆر بۆ ئەو هێزانە فەراهەم دەکات کەبەشێوازێکی تۆکمە و تەواو بەکاری بهێنن .بەاڵم باجەکەی قەیرانی بەردەوامی کۆمەڵگه‌کان ،ئیفلیجکردنی راوەستە ئەخالقی و سیاسیەکەی ،تێوەگالندنێتی بۆناو شەڕە ناوەکی ودەرەکییەکان و
تووشبوونی قڕکردن و وێرانکاریی، لەئەنجامدا هێزو دەوڵەمندێتی لەچەند دەستێکی کەمدا کۆبۆتەوە و ئەو دەستانە سەرکەوتنیان بەدستهێناوە .باجەکە�شی کۆمەڵگه‌یەکی رووخاوو ژینگەیەکە کە چیتر بەردەوام نابێت١٢). لەگەڵ ئەوەدا کەعەدالەت یەکێک لەبنەماکانی لیبرالیزمە ،بەاڵم لەگەڵ سەرمایەدارییدا ناکۆکەو مەگەر تەنیا سەبارەت پرسە بچوکەکان دەنا سەرمایەداریی بۆخۆی لەسەر بنەمای پێشێلکردنی عەدالەت بەڕێوەدەچێت. وئەگەر بۆنموونە سیستەمی (باج) لەواڵتانی خۆرئاوا هەڵسەنگێنین، ئەمجار پەی بەو بێعەدالەتییە گەورەیە دەبەین کە لیبرالیزم بەڕێوەی دەبات. وئەگەر سیستەمی باج لەسەر بنەمای عەدالەت بێت دەبێ هەر کەس دەرامەدی زۆرتر بێت ،باج زۆرتر و هەر کەسیش دەرامەدی کەمتر بێت ،کەمتر بدات. بەاڵم لەژێر سێبەری سەرمایەدارییدا ئەم سیستەمە پێچەوانە پەیڕەودەکرێت. ملیاردێرە گەورەکان لەنێوان ،٪٢٠-١٠ بەاڵم کارگەرو مووچەخۆری ئاسایی، یان دوکاندارو خاوەن کۆمپانیای بچوک 35
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
لەنێوان ٪٥٠-٣٠باج دەدەن .ساڵی ٢٠١٢ (میت رۆمنی) ،کاندیدی کۆمارییەکانی ئەمەریکا بۆسەرۆکایەتی ئەمەریکا لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەکاندا ،دانی بەمەدا نا ،ئەو کە ملیاردێرێکە تەنیا لە ٪١٣باج دەدات بەدەوڵەت .لەکاتێکدا خەڵکانی خاوەن دەرامەدی سنووردارو کەم ،زۆر لەو رێژەیە پتر دەدەن و ئەو بەڵێنی دا هەرکات ببێتە سەرکۆمار ئەم سیستەمە دەگۆڕێت و پێچەوانەی دەکاتەوە .لێرەدا گرنگ نییە داخوا میت رومنی ئەگەر ببوایە بە سەرکۆمار بەڵینەکەی خۆی بەجێ دەهێنا یان نا .بەاڵم ئەم راستییە گرنگە، کە ئەو ئاشکرای کرد .بێگومان لەزۆر بوارو بۆنەدا رەخنە لەم بێعەدالەتییە گیراوە ،بەاڵم پاساوی دەسەاڵتدارانی لیبرال ئەمەیە کە ئەگەر وانەکەن، سەرمایەدارە گەورەکان سامانی خۆیان ناخەنەگەڕو سەرمایەگوزاری ناکەن. وئەمەش بەزیانی ئابووری کۆتاییدێت بەاڵم گوایە بەمجۆرەی ئێستا و بەهۆی سەرمایەگوزارییەوە ،بێکاری کەمدەبێتەوە و بزووتنەوەی ئابووری گەشە دەستێنێ ،ئاکامەکەی بەسوودی کۆمەڵگه دەشکێتەوە! سەیری لەم پارادۆکسە سەیرە ،سەرمایەداریی، بۆئەوەی ئابووری گەشە بستێنێت ،دەبێ بێعەدالەتی پەیڕەوبکات! لەمەش سەیرتر ئەو کە بەپێی بنەماکانی لیبرالیزم دان بەبوونی کۆمەڵگه‌یەکدا نانێت ،کەچی لێردا ئەو کۆمەڵگه‌یەی خۆی لەگۆڕی ناوە کاتێک بۆ پاساوێک پێویستی پێیەتی شەرمێک ناکات وزیندووی دەکاتەوە. سەرمایەداریی بەهۆی سیستەمی قەیرانزاو ئابوورییەکەیەوە، کێشەخوڵقێنە .چونکە لەقۆناغێکدا، 36
لەئاکامی زۆری بەرهەم ورەونەقی بازاڕ ،دەرامەدو سامان زۆردەبێت و لەقۆناغێکی تردا زۆری و فرەیی بەرهەم دەبێتە هۆی بەدیهێنانی السەنگی ئابووری. ماوەی نێوان ئەم دوو قۆناغە کە لەناو ئابوورییناساندا بە (خولەکانی بازرگانی) ناسراوە حەوت تا دە ساڵ دەخایەنێت و بەردەوام خۆی دووبارەدەکاتەوە.
ئەگەر سەرنجێک
بەو مەرجانە بدەین کە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی IMF
و بانکی جیهانی،
لەکاتی پێدانی قەرز بەسەر واڵتانیدا
دەسەپێنن ،مرۆڤ
سەری سووڕدەمێنێت ئەم خولەبازرگانیانەش بریتییە لەچوار قۆناغ :قۆناغی چاکبوونەوە ،رەونەق، قەیران ،مەنگیی ووەستان .هەرجارێکیش ئابووری لەقۆناغی رەونەقەوە پێ بنێتە قەیران و وەستان ،زیانێکی گەورەی ماڵی بەر کۆمپانیاو کارگەو دامودەزگا ئابووریەکان دەکەوێت و هەژاریی و بێکاریی تێکچوونی ژیانی خەڵکیش لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت .و درزی نێوان هەژارو دەوڵەمەند ،کارگەرو خاوەن کار...
گەورەتر دەبێت و بێهیوایی ودڵەڕاوکێ و نیگەرانیی ،باڵ بەسەر ژیانی خەڵکدا دەکێشێت و لەهەموو�شی کارییگەرتر، پاشەکشەپێکردنی ئاستی ئازادیی و مافەکانە .ئەمەش ئاکامێکی حەتمی ئەم سیستەمەیە و هیچکەس! تەنانەت الیەنگرانی هەرەسەختی خۆ�شی پێیان ناشارێتەوە. سەرمایەداریی ئابووری ئازاد لەرێگای دامودەزگا ئابوورییەکانی وەک :بانکەکان، کۆمپانیاکانی بیمە ،کۆمپانیاکانی بەرهەمهێنانی ئەلکترۆنیکا ،ماکیاج وئارایش ،جلوبەرگ و پێاڵو ...ئەمانەو هیتر توانای کاریگەریەکی وەهایان لەسەر خوونەریت ،فەرهەنگ ،سەلیقە و حەز و ئارەزوو ،وبەگشتی شێوازی ژیانی مرۆڤ هەیە کەبەئاقارێکدادەیبەن، کەبەرژەوەندیی هەرچی زۆتری ئەوانی تێدا مەیسەربێت .ئیتر گرنگ نییە ئەمە بەچ بایەخێک بەدەستدێت و کێ باجەکەی دەدات. ئەگەر سەرنجێک بەو مەرجانە بدەین کە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی IMFو بانکی جیهانی ،لەکاتی پێدانی قەرز بەسەر واڵتانیدا دەسەپێنن، مرۆڤ سەری سووڕدەمێنێت :ژمارەی کارمەندو کارگەری مووچەخۆر، تەمەنی خانەنشینیی ،مووچە ،کاروباری خزمەتگوزارییەکان، دامەزراوە یارمەتییە حکومیەکان ...هەموو دەبێ بەپێی ئەو مەرج و رێنوێنیانەبێت، کەلەالیەن ئەو سندوق وبانکەوە دیاریی دەکرێت .چەندساڵ پێش دیتمان چیان بەسەر یۆناندا هێنا .کە یان دەبێ گشت ئەو مەرجە قورسانە قبوڵ بکات یانیش ئیفال�سی تەواو بکات و لەسیستەمی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
یۆرۆش دەربکرێتە دەرەوە .ئەمەش وەک ئەوە وایە کەسێکی زۆر موحتاج بێت و داوای بڕەپارەیەک قەرز لەمن بکات، منیش ئەو قەرزەی لەبەرانبەر سوودێکی مانگانەدا بدەمێ و بۆئەوەش دڵنیابم لەوەی مانگانە ئەو سوودەم دەداتێ و پاشانیش لەماوەی دیارییکراودا تەواوی قەرزەکەم دەداتەوە بەچەند پێش مەرج دەیدەمێ .وەک :رۆژانە لەجیاتی �سێ ژەم دوو ژەم نان بخوات .گۆشت و میوەو سەوزە لەژەمەکانی بهێنێتە دەرەوە، ئەگەر نەخۆش بوو نەچێتە الی پزیشک وبۆخۆی چاکبێتەوە ،جلوبەرگ وپێاڵی نوێ نەکڕێت و هی کۆنەو دەستی دوو بەکاربهێنێت .و دەزگا ئەلکتریکییەکانی وەک ماشێنی جلشتن و گەسکی کارەبایی... بەکارنەهێنێت و بەدەست کارەکانی ئەنجام بدات ...و هتد. ئیتر ئەگەر پا�شی چەندساڵ ئەوواڵتە قەرزدارە ئەومەرجانەی بەبا�شی جێبەجێکرد ،لەرێگای کۆمەڵێک ئامارو حسابەوە دەستخۆ�شی لەو واڵتە دەکرێت کەئابوورییەکەی لەقەیران رزگارکردووە .ئیدی هیچکەس ئەو پرسیارە ناکات و ئەگەر بیشیکات ناچێتە هیچ خانەیەکەوە کە ئەم سەرکەوتنە بە چ بەیەخێک بەدەستهاتووە ،هیچ بۆشاییەک بۆ وەها پرسیارێک لەئارادا نییە کە لەئاکامدا چەندە کەس بێکاربوون و چەندە هاواڵتی نەخۆش لەچارەسەریی پێویستی پزیشکی بێبەشکراون و چەندە کەس لەخانوەکانیان دەرکراون و بەواتایەکی دیکە بەبەختڕەشکردنی چەندە مرۆڤ بەدەستهاتوون.؟ دامودەزگا ئەم ئەوەی سەرمایەدارییانە بەسەر واڵتانیدا www.komelge.com
دەسەپێنن زۆر لەو نموونەی سەرەوە ئاڵۆزتر ،قورستر ،ووێرانکەرترە. کارییگەری سەرمایەداریی لەسەر شێوازی ژیانی خەڵک و گۆڕینی سەلیقەکانیان ،مەرج نییە تەنیا بەشێوازی راستەوخۆ و سەپاندنەوە بێت .بەڵکو بەچەندان شێوازی تری بەڕووخسار جوانیش پەیڕەودەکرێت. لەمیدیای واڵتە ئەوروپییەکان، بەرنامەی جۆربەجۆری تەلەفزیۆنی هەیە ،کە لە چلۆنایەتی کااڵو بەرهەمە جۆربەجۆرەکان ،نرخ و کوالیتەو بەراوردی نێوانیان و ئەو کەرەستە خاوانەی لێیان درووستدەکرێت دەکۆڵێتەوە .لەمانگی دیسامبری ساڵی ،٢٠١٦کەناڵی سێی هۆڵەندا لەیەکێک لەمجۆرە بارنامانەیدا دەخوازێت لەکااڵیەک بکۆڵێتەوە کە جۆرە کرێمێکی پێستە .پتر ژنان بۆدەستوپێ و دەموچاو بەکاری دەهێنن .پێشکەشکەری بەرنامە دەچێت و جۆرێکی ئەم کرێمە لەدووکانێک دەکڕێت بەتەنیا ( )٢یۆرۆ. پاشان دەچێتە دوکانێکی ترو دەبینێت هاوشێوەی ئەم کرێمە ،بە لۆگۆی کۆمپانیایەکی ترەوە بە ( )٧٠٠یۆرۆیە. لە فرۆشیارەکە دەپرسێت بۆچی ئاوا گرانە ،و لەشوێنەکانی تر هەرزانترە.؟ فرۆشیار وەاڵمێکی چاوەڕوانکراو دەداتەوە کە ئەمە جۆرێکی باشترە!. پاشان هەڵسوڕێنەرانی ئەم بەرنامەیە هەردوو کرێمەکە دەبەنە تاقیگای تایبەتی و دەیدەنە دەست پسپۆرێک تا بزانێت جیاوازی ئەم دوو کرێمە لەگەڵ یەکتردا چییە و هەریەکەیان چەندەی پارە لەدرووستکردنیدا تێچوە. لەئاکامی ئازمایشدا دەردەکەوێت
کەهەردوو کرێمەکە وەک یەکترن و هیچ جیاوازییەکیان لەگەڵ یەکتردا نییە. تێچوی درووستکردنی هەردووکیشیان تەنیا ( )٥٠سنتە. رەنگە هەندێکمان بپرسین :بؤچی الیەنە پەیوەندارەکانی دەوڵەت لەم جۆرە ساختەکارییانە ناپرسنەوە و پێ�شی پێناگرن؟ زۆر بەسادەیی دەڵێین کە ئەمە بەپشتیوانی دەوڵەت بەڕێوەدەچێت. چونکە بۆ ئەم جۆرە دەوڵەتانە تەنیا یەک شت گرنگە ،ئەویش دەستاودەستکردنی هەرچی زۆرتری پارە ،کەزۆرترین سوودی بەدواوەیە ،ئیتر چۆن!؟ ئەمەیان زۆرگرنگ نییە .و هەر لەکڕین و فرۆشتنی چەک وتەقەمەنی و مادە هۆشبەرەکانەوە بگرە ،تا دەگاتە کڕین وفرۆشتنی مرۆڤ بەچەندان فێڵی یاسایی ...بەڕێوەدەچن. هەروا ڕەنگە دیسان هەندکمان پێمانوابێ کاتێک ڕاستییەکان لە میدیای ئازادەوە باڵودەبنەوە و ساختەکارییەکان ئاشکرا دەبن ،ئیتر خەڵک هۆشیاردەبنەوە و چیتر کااڵو بەرهەمی ساختە و گران ناکڕن .بەاڵم بەداخەوە ئەمەشیان وەها نییە .کارییگەری دامودەزگاکانی سەرمایەداریی و ریکالم ،زۆرزۆر لەو بەرنامە تەلەفزیۆنیانە بەهێزترە .چونکە گەنجان بۆ نموونە پێاڵوی (نایک) ناکڕن کە خۆشترە بۆ رۆیشتن و القیان پتر تێیدا ئاسوودەیە و پتر بەرگە دەگرێت .بەڵکو بۆئەوەیە تا پۆزی پێوە لێبدەن کە بەشێک نین لەخەڵکی هەژارو بێ فەرهەنگ و بەشێکن لەو خەڵکانەی لە ریکالمەکاندا دەدردەکەون .ریکالم! کارێک دەکات کە ناشیرینترین و بێ نرخترین کااڵیەک دەتوانێ لەپێش چاوی خەڵک جوانکات و بەسەر کڕیاریدا ساخکاتەوە .پانتۆڵی 37
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
کاوبۆی ،بەدەستی ئەنقەست کونکون دەکرێت دەدڕێندرێت ،چڵکن دەکرێت، بۆیەی بەسەردا دەڕژێنرێت ...نرخی دانەی هەندێ جۆری تا ٣٠٠یۆرۆو گرانتریش دەڕوات و پەیتا پەیتا خەڵک لەنۆرەی کڕینیدا ڕادەوەستن و تاکە شتێک کەبۆیان گرنگە ناوی ئەو کۆمپانیایەوە کەلەسەر ئە پانتۆڵە هەڵکەنراوە و ئەمەندە بەسە بۆخۆڕاوەشاندن کە ژیانی لەئاستێکی بااڵدایەو لەگەڵ شەپۆلەکانی مۆدەدا دەڕوات. ئەمە سەرمایەدارییە ،لەڕێگای هەزاران نموونە و شێوازی ترەوە قۆڵبڕییەک ئەنجامدەدات ،کە تای نییەو مافیاگەرییەکی یاساییە ،کە لیبرالیزم پاساوی بۆدەهێنێتەوە ،کە بەمجۆرە دراو دەستاودەستدەکات و ئابووریی دەبوژێتەوە .یان زۆر جار لەکاتی گفتووگۆ سەبارەت ئەم پرسانە وەک بەهانەو پاساو گووتراوە و دەگوترێت ،کە بانکەکان ،و دامودەزگا ماڵی و حکومییەکان و سیستەمی ماڵیاتی دەوڵەت ناچارە بەپەیڕەوکردنی ئەم رێگاوشووێنانە ،و دەپرسن :مەگەر چارەیەکی دیکە هەیە؟ کرۆکی باسەکەش لێرەدایە کەچارەیەکی دیکە نییە .چونکە سیستەمی سەرمایەداریی ئابووری ئازاد چارەیەکی لەخۆ نەگرتووە .پتر لەسەدەیەک پێش ئێستا ،فەیلەسوفی ئەخالقگەرای ئەملانی فرێدریک نیچە، سیستەمی سەرمایەداری سەنعەتی بە حەقیقەتی خۆی شناسایی کردو گوتی کە ئەوەی لەم سیستەمە بەجێ دەمێنێت، تەنیا نەخۆشیە ئەخالقیەکان و لەبایەخکەوتنی فەرهەنگ و الوازکردنی مرۆڤ و کەسایەتییەکەی و پوچکردنی 38
ژیان دەبێت. ئەمڕۆ لەخۆرئاوا تائاستێکی زۆر لەسەر ئەمە کۆکن کەدەبێ گۆڕانکاریی لەسیستەمی سەرمایەدارییدا بەدیبێت. بەاڵم پرسیار ئەمەیە چۆن؟ پتر لەنیوسەدەیە کەباس لە بیروباوەڕێکی نوێ دەکرێت بەناوی ڕێگای سێیەم. کە تێکەڵییەک لەنێوان سەرمایەداریی وسۆسیالیزم لەخۆی بگرێت .لەساڵی ١٩٤٥بەمالوە ،ڕێگای سێیەم بەشێوازی سۆسیال دیموکرا�سی کینزی١٣ لەهەند واڵت بەتایبەتی لەواڵتی سوید پەیڕەودەکرێت .کە سامانی بەرهەمهێنان لەکەرتی تایبەتی بەدەستدێت و عەدالەتی کۆمەاڵیەتیش لەڕێگای سیستەمێکی باج وماڵیاتی پێشکەوتووەوە بەڕێوەدەچێت. هەرچەندە لەم ڕووەوە پێشکەوتنی بەرچاو بەدیهاتووە ،بەاڵم هێشتا زۆر زووە کەئەم پێشکەوتنانە بە گۆڕانکاریی ڕیشەیی لەسیستەمی سەرمایەدارییدا ناوببەین .وهەروا ڕێگای سێیەم لەسەردەمی بێل کلینتۆن لەئەمەریکاو تۆنی بلێر لەبەریتانیا ،دیسان هاتەوە ناوناوان و باس لەوەدەکرا کە ئەلتەرناتیڤێک بۆ ڕێگانیزم و تاتچەریزم بدۆزرێتەوە ،کە نەدۆزرایەوە! هەروا چارەسەری کۆنسێرڤاتیستەکان،
لەگەڕانەوەی نەریت و ناسیۆنالیزمدا دەبیننەوە .کە فەیلەسوفی ئەڵمانی یورگن هابرماس لەوەاڵمی ئەم کۆنسێرڤاتیستانەدا دەڵێت( :ئەم خوردە فەرهەنگانە بێ ڕوودانی گۆڕانکاریی سەرمایەداریدا، لەسیستەمی لەکۆمەڵگه‌یەکدا جگە لەبۆیاخکردن ڕۆڵێکی دیکە ناگێڕێت)١٤ (دیموکرا�سی سیا�سی لەخۆرئاوا هەمیشە لەپەیوەندی لەگەڵ دەوڵەت- نەتەوەدا بووە .ئێستا یەکیەتی ئەوروپا بەرەو ئەمە هەنگاودەنێت کە تەواوی واڵتانی ئەوروپا بگرێتەخۆی .تەنانەت دامەزرێنەرانی ئەم یەکیەتییە باس لە کەمبوونی دیموکرا�سی دەکەن .ئایا ئەم کەمبوونە بەڕیسواییەوە بەردەوام دەبێت ،یان دیموکرا�سی دەتوانێ تا ئاستی فرەنەتەوەیی بەتۆکمەبوون بگات؟ دەبێ هەموو چاالکوانانی سیا�سی لەبەرانبەر ئەم پرسەدا هەڵوێست بنوێنن .دەنا چێتر بەفێڵی سیا�سی ناتوانرێ لەدەستی ڕابکرێت١٥). ئۆجاالنیش لەنێوان رەشبینی سنووردار گەشبینییەکی و بەرانبەر خۆرئاوا و سیستەمە سەرمایەدارییەکەی ،لەو باوەڕەدا نییە گۆڕانکاریی ریشەیی وەها رووبدەن کەسەرلەبەری سیستەم هەڵگێڕێتەوە. بەاڵم لەهەمان کاتدا ئەو چاوەڕوانییەی لەخۆرئاوا هەیە کەتوانای هەڵمژین و رووبەڕووبوونەوەی قەیرانەکانی هەبێت .ودەڵێت( :لەدۆخێکی بەمجۆرەدا ئەگەرێکی بەهێزە کە ئەمەریکا لەرێگای نۆژەنکردنەوە ،یەکیەتی ئەوروپاش لەرێگای ریفۆڕمەوە بەیەکەوە هەوڵی رزگاربوون لەو قەیرانە سیستەماتیکە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
بدەن .دەنا چاوەڕوانکردنی قەڵەمبازی سیستەمێکی نوێ لەیەکیەتی ئەوروپا واقیعی نییە١٦). لەکۆتایی ئەم باسەدا پرسیاری هەرەگرنگ لێرەدا بۆ ئێمە ئەمەیە: ئایا لەم هەلومەرج وبارودۆخەدا کە کورد لەدووبە�شی باشوور و رۆژئاوای کوردستاندا ،پرۆسەی دەسەاڵتدارێتی تاقیدەکاتەوە، حوکمڕانی و ئایابەهەستیاریی و ژیریی و لێهاتوویەوە، وەاڵمی گشت پرسە سەرەکی و پێدەدرێتەوە؟ چارەنووسسازەکانی ئەوەی لێرەدا بەڕوونی سەملاوە ئەمەیە کە ئەوەی لە ماوەی چارەکەسەدەیەکدا لەباشووری کوردستان ،وەاڵم نەدرایەوە، لەرۆژئاوای کوردستان ،لەماوەی تەنیا پێنج ساڵی پڕ لەجەنگ و ئابڵووقەی چەندالیەنە و پەالمار و دەستدرێژی دەوڵەتی تورکدا بەوپەڕی شایستەییەوە وەاڵم درانەوە .و ئەوهیوایانای لە سایەی دەسەاڵتدارییەکی گەندەڵ و نالێهاتوودا لەباشوور بەخونچەیی سیس بوون، لەرۆژئاوای کوردستان ژیانیان وەبەردا هاتەوە و گەش بوون ،لەئایندەشدا هەروا گەشتر دەبن. پەراوێزەکان -١سون اریک لیدمان ،تاریخ عقاید سیا�سی از افالطون تا هابرماس .مترجم: سعید مقدم .نشر دانش ١٣٧٩ص-١٧٦ ١٧٧ -٢سەرمایەداریی ئابووری ئازاد، سیستەمێکە لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەم فۆرمی گرت و بەچەندان قۆناغ ،ریفۆرم وگۆڕانکاریی تێپەڕی گەیشتە قۆناغی ئەمڕۆی .و لەسەر www.komelge.com
دوو بنەمای ،تاکگەرایی و ئازادیی تاک دامەزراوە. .سیما هەرە سەرەکییەکانی ئەم سیستەمە -١ :کاری ماشێنی کەتادێت پتر پەرەدەستێنێت و جێگای مرۆڤی کارگەر دەگرێتەوە -٢ ،بەرهێمهێنانی زۆرو بێسنوور ،پەیوەستە بەسوود نەک بە پێویستیی خەڵک -٣ .ریکالم و یارییکردن و گۆڕینی سەلیقەی خەڵک لە پێناو کڕینی بەرهەم و خەرجکردنی پارە، -٤خەرجی کەم وسوودی زۆرو توانای کێبەرکێ ورکەبەریی ،پسپۆریی و کاری تایبەت... -٣آنتوبی بالستر ،ظهور وسقوط لیبرالیسم غرب ،ترجمە عباس مخبر. نشر مرکز چاپ اول ١٣٦٧ص٥٦-٥٥ -٤اندرو هیود ،سیاست ،ترجمە عبدالرحمن عالم .نشر نی .چاپ چهارم ١٣٩٣ -٥آنتونی آربالستر ،سەرچاقوەی پێشو ل١٣٦ -٦عەبدوڵاڵ ئۆجاالن ،قەیرانی شارستانی لەخۆرهەاڵتی ناوین و چارەسەریی شارستانێتی دیموکراتی ،و: لوقمان عەبدوڵاڵ .چاپخانەی ڕەنج٢٠٠٩- ل٣١١ -٧هەمان سەرچاوە ل٣١٢ -٨اندرو هیود ،سەراوەی پێشوو ل١١٠ -٩دونالد اتول زول ،فلسفە سیا�سی قرن بیستم .ترجمە دکتر محمد ساوجی. تهران،آگە ،١٣٨٧-ل٢٤١ -١٠لستر تارو ،آیندە سرمایەداری، ترجمە مهندس عزیز کیاوند .نشر دیدار،چاپ اول ١٣٧٦ ،ل٣٠٧ -١١ئێلێتیزم : Elitismئێلێتیزم، بەواتای باوەڕهێنان بەدەسەاڵت
و فەرمانڕەوایی گروپێکی بچوک. ولەگەڵ ئەوەدا کە دیموکرا�سی لیبرالی بەوجۆرەی ئەمڕۆ لەخۆرئاوادا ڕەواجی هەیە وجیهانیش بەنموونەی دەگرێت لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ئازاد وزۆرینەی پەرلەمانی بەڕێوەدەچێت، بەاڵم بەشێوازێکی واقیعی و لەکرداردا تەنیا گروپێکی بچوک ئەو دەسەاڵتە بەڕێوەدەبات .جۆزێف شۆمپیتەر لەم بارەیەوە دەڵێت( :گەرچی هەڵنژاردن ئێلێتی دەسەاتدار دیاریی دەکات ،بەاڵم ناتوانێت گۆڕانکارییەک لەم ڕاستییەدا بەدیبێنێت کە دەسەاڵت هەمیشە لەالیەن یەک ئێلێتەوە بەڕێوەدەبرێت) -١٢عەبدوڵاڵ ئۆجاالن ،سەرچاوەی پێشوو ل٢١١ -١٣مەبەست سۆسیال دیموکراتێکە کە پەیڕەوی ئابووری کینزی بکات. ژان مینارد کینز ( ،)١٩٤٦-١٨٨٣بە ڕەخنەگرتن لە ئابووری کالسیک، تیۆرییەکی نوێی ئابووری هێنایە کایەوە. ڕەخنەی بنەڕەتی ئەو سەبارەت ئەو باوەڕە بوو کە ئابووری لەڕێگای میکانیزمی بازاڕەوە ،بەرەو هاوسەنگی کاردەکات .و ئەو پێیوابوو کە پشتبەستن بە میکانیزمی بازاڕ ڕەنگە قەیرانی وا بەدوای خۆیدا بهێنێت کە پەنجا ساڵ درێژە بکێشت. -١٤سون اریک لیدمان ،سەرچاوەی پشوو ل٣٨١ -١٥هەمان سەرچاوە ل٣٨٤ -١٦عەبدوڵاڵ ئۆجاالن .سەرچاوەی پێشوو .ل٢٧٨ كۆت ـ ـ ــایی
39
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
کارڤه‌دانێن هه‌رێمایه‌تی لسه‌ر ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ عه‌لی ئۆره‌مار ریفراندۆم بڕیاره‌کا مێژویی و ئه‌گه‌ر نه‌خسام ه چاره‌نۆسازه، ده‌رهاڤێژێن وێ ،راگه‌هاندنا ده‌وڵه‌تا باشۆرێ کوردستانێ بیت ،بووی ه هه‌می ئه‌و گۆتار و چاالکیێن ژبۆ سه‌رئێخستنا وێژی تێنه‌کرن ده‌بیت ئارسته‌یا وانا ئاراسته‌یه‌کا لۆژیکی بیت و گۆتاره‌ک بیت بۆ مێشکێ تاکێن هه‌رێمێ بێت ه ئاراسته‌کرن ،دویربن ژ گۆتارێن سۆزداری و رومان�سی و ده‌روونی .ک ه بمخابنیڤ ه زوربه‌یا وان َ بابه‌ت و دیبه‌یتتن ژبۆ ریفراندۆمێ هاتینه ئه‌نجامدان لجهێ ده‌ستێ خۆ بدان ه سه‌ر برینان و ئاسته‌نگان ،تنێ ژگۆتارێن سۆزداری و دڵنیابوونێ تشته‌کێ دیتر نینه. ل ده‌ستپێکێ ژی ده‌بیت لسه‌ر بژاره‌کرنا رێکه‌کێ ژبۆ ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ رێک بکه‌ڤین ،ئه‌رێ م ه دڤێت ریفراندۆمه‌کێ ب پێی رێکارێن یاسایی ئه‌نجام بده‌ین ،یان ریفراندۆمه‌ک بۆ دروستکرن و سه‌پاندنا ئه‌مری واقیع «دیفاکتۆو» ،پاشان وێ دیفاکتۆیێ بکه‌ینه بنیاته‌ک بۆ دان و ستاندنان ،ژبه‌رکۆ هه‌رئێکێ ژڤانا رێک و میکانیزم و ئامرازێن خۆیێن تایبه‌ت هه‌ن ه و بۆ هه‌رئێکێ ژڤاناژی پێویست ه هه‌رێم په‌ڕه‌کێ دان و ستاندنا ژبۆ 40
ئاماده‌بکه‌ت. یائێکێ :ئه‌گه‌ر م ه مه‌به‌ست بیت برێکارێن یاسایی ڤێ پروس�سێ ئه‌نجام بده‌ین ،ئه‌ڤ ه ده‌بیت. بێی گیروبوون په‌رله‌مان کارا - 1 ببیت و یاسایه‌کا تایبه‌ت ژبۆ ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ و میکانیزمێن وێ ده‌ربچن و نافمالیا هه‌رێمێ بێت ه رێکخستنکرن. - 2ریفراندۆم ژ پروژه‌یه‌کی ته‌سکێ سنۆردار ببیت ه پڕوژه‌یه‌کێ گشت گیرو خه‌لکی. - 3ددستۆرێ عیراقێدا چ تۆشته‌ک تێدانی ه بزه‌اللی ئاماژ ه بۆێ ئێکێ دابیت کۆ دده‌مێ هه‌بوونا ناکۆکیان و نه‌گه‌هشتن بچاره‌سه‌رکرنا وان ناکۆکیان برێکێن یاسایی ودستۆری ،یان برێکا دان و ستاندنان ،په‌نا بۆ رایا گه‌ل بێته‌هاڤێتن و گشت پر�سی وه‌کی رێکا سێی هاتبیته جهگیرکرن ،دڤی ئێکێ دا ئه‌ڤ ه ده‌بیت مه « بیانویێن دیتر و کارتێن بهێز به‌رده‌ستی هه‌بن ،مینا خۆالدان دئاڤاکرنا عیراقه‌کا هه‌ڤبه‌ش و شه‌راکه‌ته‌کا راست دهه‌می چومکه‌یێن ده‌ستهه‌التێدا ژالیێ زورینه‌یا ده‌ستهه‌التا جێ به‌جێکرنێ دده‌ستاندایه، پێشێلکرنا دستورێ عیراقێ ژ الیێ
ده‌ستهه‌التداریاجێبه َ‌جکرنێڤ ه مینا نه‌جێ به‌جێکرنا مادا 140دده‌مێ خودا ،برینا بودجه‌یا هه‌رێمێ ،بێ به‌شکرنا هێزێن پێشمه‌رگه‌ی ژهه‌می پێداویستیێن له‌شکه‌ری و داریی . - 4ده‌بیت وێ ئێکێ ژی بزانین کۆ دده‌مێ چوویدا م ه ده‌لیڤه‌یێن مه‌زن ژده‌ست داین ه ک ه ل 1991تا 2003ێ وه‌ک دیفاکتۆ پشتی سه‌رهلدانێ ،عیراقێ سه‌روه‌ری لسه‌ر ئاخا هه‌رێمێ نه‌مابو وهه‌ر دسه‌روبه‌ندێن داگیرکرنا کۆێتێ ژالیێ عیراقێڤ ه ب بریارا ژمار ه 661ل ساال 1990و 678ل ساال 1991ژالیێ نه‌ته‌وێن ئێکگرتیڤ ه ده‌رکه‌فتن ،ک ه ب پێی ڤان هه‌ردوبریاران عیراق که‌فت ه بن ئابلوقه‌یه‌کا ئابۆریڤ ه و سه‌روه‌ریا خۆ ژده‌ست دابۆ پشتی داگیرکرنا عیراقێ ژی ژالیێ هێزێن ئه‌مریکا و هه‌ڤپه‌یمانانڤ ه ل 2003ێ دیسان عیراق که‌فت ه دبن به‌ندا « « 7و سه‌روه‌ریا عیراقێ بسه‌ر سنورێ وێی ده‌ولی نه‌مابۆ و کوردستان ژده‌رڤه‌ی وێ سه‌روه‌ریێ دا وه‌ک هه‌رێمه‌کا سه‌ربخۆ ژالیێ ده‌وڵه‌تێن هه‌رێمی و جیهانیڤه سه‌ره‌ده‌ریه‌کا دیفاکتۆ وه‌کۆ ده‌وڵه‌ت لگه‌لدا تات ه کرن ،تا ل 2013ێ ب پێی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
هه‌ردو بریارێن جڤاتا ته‌ناهیێ یا نه‌ته‌ویێن ئێکگرتی یێن ژمار ه « 2299و « 2017 عیراق لبن به‌ندا 7ده‌رکه‌فتی ه و سه‌روه‌ریا عیراقێ بسه‌ر هه‌می سنورێ وێ یی ده‌ولی ڤه‌گه‌ریایه‌ڤ ه ب هه‌رێما کوردستانێڤه ژی ،پرسیار ل ڤێر ه ئه‌و ه ئه‌رێ ؟ ئه‌ڤه بووم ه نابیت ه گرێگه‌ک کۆ ئێک الیه‌نانه بێی رازیبوونا به‌غدا لگه‌ل بیت بچینه ریفراندۆمه‌کێ و عیراق م ه ب پێشلێکرنا سه‌روه‌ریا والتی گۆنه‌هبارناکه‌ت و سکاالیا لسه‌ر م ه ل دادگه‌هێن ئیتحادی و یێن نیف ده‌وڵه‌تی تۆمارناکه‌ت ،م ه چ حازری هه‌ن ه بو وان دان و ستاندنان« . ل ڤێره‌دا گه‌له‌ک گرنگ ه ئه‌م کورد کاری لسه‌ر دیباجا دستورێ عیراقێ بکه‌ین و وێ هه‌له‌یێ راستڤه‌بکه‌ین کۆ عیراق یه‌که‌یه‌کا سیا�سی ئێک پارچه‌یا خۆدان سه‌روه‌ریى یه ،له‌وما ده‌ما دبێژین دان پێدانا عیراقێ گه‌له‌کا گرنگه ،ئه‌و ه ده‌وله‌ته‌کا خۆدان سه‌روه‌ری هه‌ر ده‌بیت رازیبوونا وێ لسه‌ر گشت پرسیێ هه‌بیت ئه‌گه‌ر ن ه ئه‌ڤه ده‌بیت هه‌رێم خۆ بو دان و ستاندنه‌کا سه‌خت ئاماده‌بکه‌ت «.
3314یاساال « 1974حه‌تا ڤێر ه دروست ه وه‌ک پرنسیب مافه‌کێ ره‌وایی گه‌لێ کورده مافی چاره‌نڤیس و بوێ بژاره‌یا ئه‌و ددانیت بده‌ستخۆڤ ه بێخیت ،لێ ده‌بیت دیسان ل ڤێر ه ده‌بیت لۆژیکان ه بیربکه‌ین نه‌ک خۆ بێخین ه بن باندورێن گۆتاره‌کا رومان�سی و چه‌وا ژدلێ بهێت لسه‌ر وێ تێلێ ئاوازان بژه‌نینن ،ده‌بیت ب پرسین ئه‌ف مافێن هه‌نێ وه‌ک هه‌یی ژمه‌دگرن یانه؟ ئه‌ف بریار و رێکه‌فتنێن نیف ده‌وڵه‌تی چه‌ند پشته‌ڤانن بو سه‌ربخۆیا کوردستانێ و جێ به‌جێکرنا مافێن چاره‌نڤیس ب پێی ناڤه‌روکا ڤان بریارو رێکه‌فتنا ژ مه‌دگریت یانه؟ ،و ل ڤێره‌دا یا ژمنڤ ه مه‌نه‌شیایه وه‌کی پێویست دشروڤه‌کرنا زاراڤاندا
ریفراندۆمه‌کێ بۆ سه‌پاندنا ئه‌مری واقع( دیفاکتۆ )
بکاربینین ،ئه‌ڤه
دیاسایێن نیف ده‌وڵه‌تیدا ،ده‌بیت ل ده‌ست
- 5 کوردستان هه‌ر�سێ بنه‌مایێن ده‌وڵه‌تێ تێدا هه‌ن ه «هه‌رێم ،گه‌ل ،ده‌ستهه‌التا سیا�سی « ئه‌وژی ب گوره‌ی مادا ( )1یا رێکه‌فتناما مونتیڤدیۆ ،ماده‌یا ( )1پشکا ئێکێ و مادا ( )55یا میساقا نه‌ته‌ویێن ئێکگرتی، ماده‌یێن ( )60- 58و بریارێن ژمار ه 1514 یا خۆال 15ێ 14دیسمبه‌را 1960و بریارا ژمار ه 2105یا خۆال 20ێ دیسمبه‌را 1965و بریارا ژمار ه 2625یا خۆال 25ێ ئوکتوبه‌را 1970و بریارا ژمار ه 3070 خۆال 28ێ نوڤه‌مبه‌را 1973و بریارا www.komelge.com
پێکێ ژی وێ لبه‌ر چاڤ وه‌ربگرین
دسه‌رکه‌فتی بین « ،الشعب ،السکان « گه‌ل و رونشتڤان ،ئه‌ف دو زاراڤ ه د په‌یمان و بریارێن نه‌ته‌وێن ئێکگرتیدا جوداهیه‌کا مه‌زنا دناڤبه‌رێ دا هه‌ی ،ئه‌م کورد بکیش ده‌سته‌واژێ حه‌تا ئیرو تێین ه نیاسین ،ئه‌ڤه بسیاره‌ک ه و پێویست ه که‌سانێن بسپۆر و
یاسازان به‌رسڤان لسه‌ر بده‌ن ،ژبه‌رکۆ بدیتنا م ه دهه‌مى ئه‌و بریارو په‌یمان و رێکه‌فتنێن به‌حسا کوردان دکه‌ن ،مخابن تائیرو ئه‌م ب رونشتڤان « السکان « تێینه نیاسین و هێش وه‌ک گه‌ل « الشعب « ئه‌م نائێن ه خاندن ،بۆنمۆن ه دبریارێن 688و 986دا ،کورد ب رونشڤان هاتینه نڤیسین ،له‌وان ژی مخابن دڤان 26سالێن ده‌وڵه‌تا دیفاکتۆیا باشۆرێ کوردستانێ دا سه‌رکردایه‌تیا کوردی نه‌شیایه دبه‌لگه‌نامه‌یێن نه‌ته‌ویێن ئێکگرتی دا گه‌لێ کورد وه‌ک گه‌له‌کێ جودا ژ گه‌لێ عه‌ره‌ب یان فارس یان تورک توماربکه‌ن و هێش دوان به‌لگه‌نامه‌ییاندنا کورد رونشتڤانن نه‌ک گه‌ل .هه‌لبه‌ت دبابه‌تێ رێکارێن یاساییدا ئه‌ف ئێک ه پرسگرێکه‌ک ه ددان و ستانداندا. دوو :ئه‌گه‌ر م ه مه‌به‌ست ه ده‌وڵه‌ت بوونا کوردستانی ژ ده‌رڤه‌ی رێکارێن یاسایی رابگه‌هینین ،یان برێکا ریفراندۆمه‌کێ بۆ سه‌پاندنا ئه‌مری واقع « دیفاکتۆ « بکاربینین ،ئه‌ڤ ه ده‌بیت ل ده‌ست پێکێ ژی وێ لبه‌ر چاڤ وه‌ربگرین تێگه‌هشتنه‌ک ژ تێگه‌هێن سیا�سی بۆ دیفاکتۆ بێمنه‌تبوونه «ته‌حه‌دی ه « و بکارئینانا ڤی زمانی به‌روڤاژیێ تێگه‌هێ پاراستنا « االمن و السلم « ئاسایش و ئیمناهی یا نیف ده‌وڵه‌تى ی ه وئه‌ف بابه‌ت ه گه‌له‌ک ژ الیێ ده‌وڵه‌تێن هه‌فسنۆرڤ ه تێت ه ئازراندن ،ده‌ما دبێژن دروستکرنا ده‌وڵه‌ته‌کا کوردی دێ گه‌فه‌ک بیت لسه‌ر ئاسایش و ئێمناهیا وه‌التێن مه، بووی ه دڤێ بژارێدا ده‌بیت گه‌له‌ک بهۆیری هزرا خۆ تێدابکه‌ین .لێ دیسان دئه‌گه‌رێ هه‌لبژاردنا ڤێ بژارێ دا ژی ده‌بیت ئه‌ف ئامرازێن ل خۆارێ ژی م ه پێشوه‌خت به‌رهه‌ف کربن. 41
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
- 1ده‌بیت دهه‌رێمێدا وه‌کى الیه‌نێ خۆیه‌تی م ه شیابیت نافمالیا خۆ رێکخستبیت و پرسگرێکێن خۆ یێن سیا�سی و ئابۆری چاره‌سه‌رکربن. - 2مه‌شیابیت گۆتاره‌کا ئیکگرتی ئاڤابکه‌ین و هه‌می پێکهاته‌یێن نه‌ته‌ویی و ئاینی لسه‌ر سه‌ربخۆیا کوردستانێ رازیبکه‌ین و پرسا سه‌ربه‌خۆیێ ژپرسه‌کا تاک و سنۆردار م ه کربیت ه پرسا خه‌لکى و یا هه‌ر تاک و پێکهات ه و هێزه‌کی بیت. - 3م ه شیابیت نمۆنه‌یه‌کا جوان یا ده‌ستا و ده‌ستکرنا ده‌ستهه‌التێ و پاراستنا مافێن مروڤی و ژنێ و روژنامه‌ڤانان و سیستمیه‌کێ حۆکمرانیا ساخله‌م « الحکم الرشید» پێشانی چڤاکێ نیف ده‌وله‌تی دابیت. - 4م ه هێزه‌کا له‌شکری بهێز و نیشتیمانی دویر ژ ده‌ست تێوه‌ردانێن حزبی ئاڤاکربیت ،ئینتماو خۆسه‌ریاوێ بۆ ئاخێ بیت ،نه‌ک بۆ به‌رنام ه و ئه‌جندایێن حزبی. - 5مه‌چه‌ند شیای ه ئێماهیێ بده‌ینه هه‌ر ئێک ژ ئیرانێ و تورکیا کا چه‌وا دده‌مێ 25سالێن بوریدا ئه‌م ئه‌گه‌ره‌ک بووین کۆ سنۆرێن و ه ژالیێ م ه دپاراستی بن ب ئه‌گه‌رێ ده‌وڵه‌تبوونا باشۆردا ئه‌و سنۆر دێ پتر دپاراستی بن. - 6مه‌چه‌ند شیای ه ئابۆریه‌کا بهێز و فر ه ژێده‌ری ئاڤابکه‌ین و خۆراکه‌کێ یه‌ده‌ک عۆمبارکربیت .و چه‌ند دشیاندایه هێزو ژێده‌رێن ئابۆری و ئالۆگورێن بازرگانی بکه‌ین ه کارته‌کا هه‌رێمایه‌تی. بڕیارا ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ و ئاسته‌نگێن هه‌رێمایه‌تی. وه‌ک پڕنسیپ و عۆرفه‌کێ کارپێ تێته‌کرن هیچ ده‌وڵه‌ته‌ک راناگه‌هینیت کۆ 42
لگه‌ل گشت پرسیه‌کێ بیت ژبۆ پارچه‌کرنا ده‌وڵه‌ته‌کیا خودان سه‌روه‌ری ،لێ ئه‌گه‌ر چ ده‌وڵه‌ته‌ک ژی ب ئاشکه‌رایی پشته‌ڤانیا خۆ بو ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ ڕانه‌گه‌هینیت ئه‌ڤ ه وێژی ناگه‌هینیت کۆ ل دژی ریفرادۆما هه‌رێمێنه ،ئه‌ڤ ه وه‌ک
گرنگترین والت
دبابه‌تێ ژدایکبوونا
ده‌وڵه‌تا باشۆرێ
کوردستانێ عیراقه پڕنسیپ بۆ هه‌می ده‌وڵه‌تان دروسته، بده‌وڵه‌تێن دویرونێزیکڤه‌ژی ،لێ هه‌ڵویستێ ده‌وڵه‌تێن هه‌فسنۆر و یێن راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیدارن ب گشت پرسیا هه‌رێمێ ڤ ه یان ئه‌وێن ده‌وڵه‌تبوونا باشۆرێ کوردستانێ بگه‌فه‌کا راسته‌وخۆ لسه‌ر وه‌التێن خۆ دزانن کۆ دجه‌وهه‌ردا به‌ریا زێده‌تر ژ سه‌د ساالن پارچه‌یه‌ک ژ وه‌التێ نه‌ته‌ویێ کوردان داگیرکرین ه و جوگرافیا واناڤ ه هاتیه‌گرێدان ،وتنێ بکارئینان و جهگیرکرنا وێ ئێکێ کۆ باشۆر هه‌رێمه‌کا داگیرکری ه و عیراق وه‌الته‌کێ داگیرکه‌ره ددستۆرێ عیراقێدا تێرا وێ چه‌ندێ هه‌بو کۆ ئه‌ڤرو هه‌رێم ئێک الیه‌نان ه بڕیارا گشت پڕسیێ بده‌ت ،له‌وان ژی گرنگ ه ئه‌م نه‌خشه‌یێ جیوسیاسیێ ده‌وڵه‌تا باشۆرێ کوردستانێ ده‌ست نیشان بکه‌ین و بزانین ل ده‌ردورێ وێ ده‌وڵه‌تێ چ ده‌وڵه‌ت و هه‌رێمه‌ک تێت ه دیتن و شنی ل گوره‌ی وی نه‌خشه‌یی شروڤه‌و پێشبینیێن خۆ
وێنه‌بکه‌ین .ژبه‌رکۆ گۆرانه‌کا مه‌زنا دوی نه‌خشه‌یی جیۆسیاسیدا ژی هاتی ه کرن و سه‌ره‌رای دژمنایه‌تیه‌کا که‌ڤنارا وان وه‌التان لگه‌ل دوزا گه‌لێ کورد لێ دیسان هنده‌ک خالێن گه‌شبین ژی تێدا هه‌نه کۆ دشیاندای ه باشۆر ژبۆ گه‌رێن دان و ستاندنا مفایی ژێ ببینیت وگه‌له‌ک کارتێن بهێز ده‌ستخۆ بێخیت. هه‌رێما کوردستانێ « ده‌وڵه‌تا کوردستانا باشۆر « لسه‌ر نه‌خشه‌یێ نۆیی دکه‌ڤیت ه دناڤبه‌را چار یه‌که‌یێن سیا�سی دا « ده‌وڵه‌ت « دا. ل باشۆر – ده‌وڵه‌تا عیراقی . گرنگترین والت دبابه‌تێ ژدایکبوونا ده‌وڵه‌تا باشۆرێ کوردستانێ عیراقه ،که دئه‌ده‌بیاتێت دبلوماسیدا عیراق والتێ دایکه ،رازیبوونا عیراقێ دبیت ه ئه‌گه‌رێ رازیبوونا گه‌له‌ک والتێن دیتر دجیهانێدا و به‌روڤاژیا وێژى دروسته ،به‌لکى دئه‌گه‌رێ نه‌رازیبوونا وێ لسه‌ر ده‌وڵه‌تا باشۆر به‌ره‌یه‌کێ ده‌ولی ل دژی دروست بوونا ده‌وڵه‌تا کوردی دروست دبیت. هه‌رێما کوردستانێ دنهۆدا دکه‌ڤیته دناڤه‌راستا هه‌ڤرکیه‌کا مه‌زهه‌بی یا هه‌رێمایه‌تی « سوننی « بسه‌رکێشیا هه‌رئێک ژ تورکیا و سعودی ه و قه‌ته‌ر، دبه‌رامبه‌ردا « شیع ه « ک ه ژالیێ ئیرانێ ڤ ه سه‌رکێ�شی تێته‌کرن و شیعه‌گه‌رایه‌تی ناوه‌ندی تر ه ژ سوننیان ،ل وێ تۆندیا هه‌ڤرکیان دناڤبه‌را سوننان و شیعه‌یان تایبه‌ت دبابه‌تێ مۆلکداریا عیراقێ بۆ کیشکێ ژڤانا دزڤریت ئه‌گه‌ر کورد دقوناغا خۆ به‌رهه‌فکرن به‌رف ده‌وڵه‌ت بوونێ دوماهیکێ بناکۆکیێن نافخۆیی یێن خۆ نه‌ئینیت ئه‌گه‌را وێ چه‌ندێ هه‌یه هه‌رێم بده‌ردێ دابه‌شبوون بسه‌ر هه‌ردو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
زوماندا دابه‌ش ببیت. ژبۆ دا دخاندنا عیراقێدا دسه‌رکه‌فتى بین ده‌بیت دپێکهاته‌یێن وێ و مێژویا هه‌ڤرکی و جورێ په‌یوه‌ندیێن وان پێکهاته‌یان دئاگه‌هداربین « سن ه و شیعه « دا بزانین چه‌وا و ب چ رێک دشیاندایه کاره‌کێ دپلوماسیێ سه‌رکه‌فتی په‌یره‌و بکه ن. دمێژویا عیراقا به‌ری دامه‌زراندنێ و پشتی هاتی ه دامه‌زراندن ژی هه‌ڤرکیه‌کا به‌رده‌وام هه‌رهه‌بووی ه لسه‌ر مۆلکداریا عیراقێ بۆ کێ دزڤریت بۆ سووننیان ویان بۆ شیعه‌یان ،و هه‌ر ژکه‌ڤن وه‌ره ناسیۆنالیستیا سونیان بۆ عه‌ربان بهێزتربووی ه و عیراق ببه‌شه‌ک ژ له�شێ جیهانا عه‌ره‌بی دای ه نیاسین ،هه‌ر چ شیعه ن ه به‌روڤاژی هه‌ر ل په‌یدابوونا وانا وه‌کی بزوتنه‌وه‌یه‌کا ئۆپزسیوونی ل دژی سونه مه‌زهه‌بان هاتی ه نیاسین ،بتایبه‌ت به‌ری سه‌رکه‌فتنا شۆره‌شا ئیسالمیا شیعه‌یان ل ئیرانێ ،ڤێ وه‌لێکری ه که‌مینه‌یه‌کا سوننی بۆ زێده‌تر ژ 80ساالن ده‌ستهه‌التێ ل زورینه‌یا شیعه‌یان بکه‌ن و شیع ه به‌رف زالبوونا مه‌یال مه‌زهه‌بگه‌رایه‌تی بچن، بتایبه‌ت پشتی سالێن شێستان و حه‌فتێ یان شنی پشتی گۆتارا « والی ه فقی ه « ل ئیرانێ هاتی ه ئاڤاکرن کارتێکرنه‌کا مه‌زن دشیعه‌یان دا کری ه وشنی خۆ رێکخستینه و شه‌ر لسه‌ر وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌التێ کریه. زێده‌تر ژ �سێ چارکێن سنۆرێ باشۆرێ کوردستانێ هه‌فسنورێ سوننیاینه ودنهۆدا سوننی دڕه‌وشه‌کا گه‌له‌ک ئالوزوخراب دا ده‌ربازدبن. - 1مۆلکداریه‌تا عیراقێ یا ژده‌ست دای. - 2پشتی 80سالێن ده‌ستهه‌التێ www.komelge.com
دنهودا
بسه‌ر زورینه‌یه‌کا شیعی، که‌مینه‌یه‌کا بێ ده‌ستهه‌الته. - 3ل جهێ بزاڤێ بکه‌ت خۆ لگه‌ل گورانکاریا بگونجینیت ،بزاڤێ دکه‌ت رێگریێ ل گورانکاریان دا بکه‌ت. - 4پشتی تێکچوونا نافمالیا
دئه‌گه‌رێ جودابوونا
کوردان ژ عیراقێ، ه بشیعه‌کرنا ئه‌ڤ
عیراقێ دێ بیته راستیه‌ک و بڤێ
وه‌رچه‌رخانه‌ک بسه‌ر
جیۆپولتیکا ڤی وه‌التیدا تێت
سوننیان ژی هێش دوه‌هما وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌التێ دا دژین و ژبۆ وێ وه‌همێ بکه‌ن ه راستی خۆدان ه ده‌ستێ قه‌ده‌را ئیسالما سیاسیا تۆندره‌و. ل وى ده‌مێ هێش سوننی دعیراقا پشتی سه‌دامی ژیدا نه‌هاتین ه شکاندن ب فیدارلیه‌تێ رازی نه‌دبوون ،لێ پشتی هاتین ه تێکشکاندن ئه‌و ب فیدارلیه‌تێ درازین ه و شیع ه درازی نینن لسه‌ر ،له‌وان ئه‌گه‌رکا مه‌زنا هه‌ى سوننی ببن ه قوربانی وه‌هما ده‌ستهه‌التێ. دنهۆدا شیع ه باالده‌ست ه و سوننی دنه‌چارن ب فیدرالیه‌ته‌کێ رازی ببن کۆ سنۆرێن وێ شیع ه ده‌ست نیشان دکه‌ن،
ک ه وات ه دنهۆدا عیراق به‌شه‌ک ه ژ ئاسایشا کۆیراتیا ئیرانێ وناسیونالیستیا سوننان هه‌ره‌س ئینا و سوننی دڤی بابه‌تیدا دالوازن و دهه‌بوونا هه‌ڤرکیه‌کا به‌رده‌وامدا نکارن دئێک ده‌مدا شه‌ری لگه‌ل دو نه‌یاران بکه‌ن ،ل ره‌خه‌کی شیع ه و ل ره‌خێ دیتر « کورد و کورد ژی راستیه‌کا مێژوی یاهه‌ی و ناسیۆنالیسته‌کا کوردیا بهێز هه‌ی ه بۆ دامه‌زراندنا ده‌وڵه‌تا خۆ ،و ب پێی ده‌ستۆرێ عیراقێ ژی فیدارلیه‌ته‌ک و جوگرافیایه‌ک هه‌ی ه مولکداریه‌تا وێ یا کوردان ه «. دئه‌گه‌رێ جودابوونا کوردان ژ عیراقێ ،ئه‌ڤ ه بشیعه‌کرنا عیراقێ دێ بیته راستیه‌ک و بڤێ وه‌رچه‌رخانه‌ک بسه‌ر جیۆپولتیکا ڤی وه‌التیدا تێت و سۆنن ه دێ ئێن ه دویرکرن ژده‌ستهه‌التێ و ل جهێ ناسیونالیزما عه‌ره‌بی ،دێ ناسیونالیزما عیراقچیاتی جهێ وێ گریت بره‌نگ و تامه‌کا ئیرانی ،بووی ه ره‌نگ ه جودابوونا کوردان دبه‌رژه‌وه‌ندیا شیعه‌یاندابیت و دئه‌نجامدا ژی دبه‌رژه‌وه‌ندیا ئیرانێ دایه و کورد دکاریت ب رێ نه‌گرتنا زالبوونا هه‌ژمونگه‌راتیا ئیرانێ بسه‌ر عیراقێ بکه‌نه کاره‌ته‌ک دده‌ستێن خۆدا ،دبه‌رامبه‌ردا و هه‌ر ژبۆ هه‌ژموونا ئیرانێ نه‌بیت ه گه‌فه‌کا راسته‌وخۆ لسه‌ر ناڤه‌ندا سونه‌تگه‌رایه‌تیێ ک ه دنهۆدا سعودی ه سه‌رکێشیا وێ دکه‌ت و هه‌ڤرکیه‌کا که‌ڤنار و به‌رده‌وام ژی دناڤبه‌را سعودی ه وئیرانێ هه‌رهه‌بوویه ئه‌ڤ ه ئه‌گه‌ره‌کا مه‌زن ه کۆ سعودی ه بخۆ پشته‌ڤانیا ژدایکبوونا ده‌وڵه‌تا باشۆرێ کوردستانێ بکه‌ت ،دیسان ژبۆ کوردان وه‌ک پێکهاته‌یه‌کێ سوننی مه‌زهه‌ب نه‌که‌ته پشته‌ڤانه‌ک بۆ شیعه‌یان سونیێن عیراقێ ژی رازیبه‌ک دژایه‌تیا کوردان نه‌که‌ن 43
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
تا ئاستێ سه‌ربخۆکرنێ ژی ،ئه‌ڤه‌ژی دشیاندای ه کارته‌ک بیت دده‌ستێت باشۆردا لێ کورد ده‌بیت گه‌له‌ک بهۆشیاری سه‌ره‌ده‌ریێ دڤان هه‌ردو کارتاندا بکه‌ت. - 1ده‌بیت خۆ ژ سنه‌بوونێ وه‌ک میکانیزمه‌کا خۆپاراستنێ و به‌رهنگاریێ ب پارێزیت ،ب واته‌یا وه‌ک زه‌روره‌ت خۆ نه‌ئێخیت ه دخه‌نده‌کا سونیاندا ،ئه‌گه‌ر کورد بچیت ه دملمالنه‌یا مه‌زهه‌بیدا ،ئه‌ڤه ل چه‌ندین ئاستاندا دێ زیان به‌رکه‌ڤیت و ده‌رئه‌نجامدا دێ ددان و ستاندناندا لگه‌ل هه‌ر به‌شه‌کێ ژوانا تشته‌ک بده‌ست ناکه‌ڤیت. ، - 2دبه‌رامبه‌ری شیعه‌یاندا ده‌بیت بره‌نگه‌کی دان و ستاندنا بکه‌ت بێی کۆ شیعه‌یان بێخیت ه دبه‌ره‌یێ نه‌یاردا ،چونکه ب نه‌یارکرنه‌کا هۆسادا هه‌م عیراق و هه‌م ئیران ژی دێ لخۆکه‌ت ه نه‌یار. - 3نابیت باشۆر بکه‌ڤیته دهه‌ڤرکیێن هیاللی شیعی و هیاللی سوننیدا و بزه‌روره‌ت ئێکێ ژوانا بهه‌لبژێریت ،گرنگ ه لسه‌ر ئاستێ فه‌رمی ب ئێک مه‌ساف ه سه‌ره‌ده‌ریێ بکه‌ت و ئه‌و دو کارتێن سه‌ری ژی بلێهاتیان ه و بشاره‌زایانه ره‌فتارێ لگه‌لدا بکه‌ت. ل روژهه‌التا – ده‌وڵه‌تا ئیرانێ : ئه‌ڤرو ئه‌م دروژگاره‌کێدا دژین که رۆژانێن کێمکرنا ئابلوقه‌یێن سه‌ر ئیرانێ نه ،دهه‌مان وه‌خت دا ل چرکه‌ساتێن وه‌رچه‌رخانه‌کێدا دژین ک ه تێدا نێزیکه سیستمێ جیهانێ باوه‌ری یا وێ به‌رامبه‌ر شیعه‌یان تێت ه گوهارتن ،دنهۆدا ئه‌م دسه‌رده‌مه‌کیدان ه ک ه ژ نها و وێڤ ه سونه دێ بیت ه الیه‌نێ مه‌ترسیدار بسه‌ر سیستمێ جیهانێ نه‌ک شیعه ،ئیسالما شیعی ئارمانجا وێ سنۆرێ جوگرافیا ده‌ڤه‌را 44
روژهه‌التا ناڤه‌راست دایه ،لێ ئیسالما سوننی رادیکال تر ه و دژی سیستمێ جیهانێ یه ،بووی ه دێ بینین ئیران یابه‌رف ڤه‌کرنه‌کێ ڤ ه دچیت بو الیێ جیهانێدا. ئه‌گه‌ر ئه‌م دقه‌ت بکه‌ین راکرنا ئابلوقه‌یان لسه‌ر ئیرانێ ده‌رئه‌نجامێ �سێ وه‌رچه‌رخان بوویه.
پرسا ریفراندوما
باشۆر و راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا باشۆرێ
کوردستانێ گرنگه
کورد لگه‌ل ئیرانیان کاره‌کێ دبلوماسی
بکه‌ت
ئێک – تۆندره‌وببون و تیرورست بوونا پشکه‌کا ئیسالما سیاسیا سوننی. دوو – ئاماده‌بوونا ئیرانێ ببیت ه به‌شه‌ک ل سیستمێ ئابۆریا جیهانێ. �سێ – ده‌رئه‌نجامێ بۆهارا عه‌ره‌بی و دسه‌رهلدانا داعشدا ژماره‌یه‌کا زورا وه‌التێن ده‌ڤه‌رێ تۆ�شی نه‌ئارامیێ بوون، ل ده‌مه‌کیدا ئیران تا نهۆ دئارامیه‌کێ دا یا پاراستیه. ئه‌وا په‌یوه‌ندی ب پرسا ریفراندوما باشۆر و راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا باشۆرێ کوردستانێ گرنگ ه کورد لگه‌ل ئیرانیان کاره‌کێ دبلوما�سی بکه‌ت بره‌نگه‌کی. - 1ب ئاشکه‌رایی ب ئیرانیان رابگه‌هینیت ک ه چه‌وان دده‌مێ بیست
و شه‌ش سالێن بوریدا هه‌رێمێ شیای ه سنۆرێ دناڤبه‌را هه‌رێمێ و ئیرانی ئارام بکه‌ت ،پشتی بده‌وله‌ت بوونا باشۆرێ کوردستانێ ئه‌ڤ ه وه‌ک ئه‌رکه‌کێ یاسایی و عورفه‌کێ هه‌فسنوری دێ ئه‌و سنور پتر ئێن ه پاراستن. - 2گرێدان ب هه‌ڤپه‌یانیا لگه‌ل شیعه‌یێن عیراقێ ،ده‌بیت وێ بو ئیرنیان بسه‌ملینین سه‌ربه‌خۆیا کوردستانێ نابیته رێگر لبه‌رده‌م پروژه‌یێ هه‌ژموونا ئیرانێ بسه‌ر عیراقێدا .و بکردار ژی دحاله‌تێ ده‌وله‌ت بوونا باشۆر پتر ده‌لیڤ ه بۆ ئیرانێ تێت ه خۆشکرن په‌یوه‌ندیێن خۆ لگه‌ل شیعه‌یێن عیراقێ رێک بێخیت. - 3ژ روویێ ئالوگورا بازگانیڤه ده‌بیت ته‌که‌سه‌یا وێ چه‌ندێ بێت ه کرن کو بده‌وله‌ت بوونا باشۆرێ کوردستانێ ئه‌ڤ ه ئاستێ ئالوگورێن بازرگانی دناڤبه‌را هه‌ردو والتان دا دێ گه‌له‌ک بلند بیت ک ه دنهودا د ده‌وروبه‌رێن شه‌ش ملیار دوالر ساالنه‌دای ه « دبابه‌تێ به‌رژه‌وه‌ندیێن ئابۆریدا ئه‌وا راستی ی ه نه‌هه‌فسه‌نگیه‌ک هه‌ی ه دناڤبه‌را په‌یوه‌ندیێن ئابۆری دناڤبه‌را ئیران – هه‌رێم و تورکیا – هه‌رێم « ،هه‌رێم دشێت ددان و ستاندناندا لگه‌ل ئیرانیا قه‌ره‌بوویا وێ نه‌هه‌فسه‌نگیێ بده‌ت. - 4ب ئه‌گه‌رێ ده‌وڵه‌تبوونا باشۆرێ کوردستانێ ،زالبوونا هه‌ژموونا ئیرانێ بسه‌ر عیراقێ مسۆگه‌رتر دکه‌ت و که‌مینه‌یه‌کا سوننی هنگی نه‌چاره بوێ چاره‌سه‌ریێ رازی ببیت یا ژالیێ شیعه‌یانڤ ه تێت ه دانان. - 5به‌روڤاژیا تورکیا ،که بده‌وله‌تبوونا باشۆر ،ئه‌و ده‌وله‌ت نابیته ئه‌گه‌ره‌ک کۆ ئیران بێت ه دابران ژ عیراقێ، www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
به‌لکی دهه‌مان ئه‌گه‌ر دا ده‌وڵه‌تا باشۆر دبیت ه رێگره‌ک دناڤبه‌را تورکیا و عیراقێ و دڤێ دا ژی کاره‌ته‌کا بهێز دکه‌ڤیت ه دده‌ستێن باشۆر دا دبابه‌تێ تورکیادا. ل روژئاڤا – ده‌وڵه‌ت سوریا « سوریا دنهۆدا ناڤه‌ک ه بۆ ژماره‌کا ئاماژا، والته‌ک ه بۆی ه گوره‌پانا هه‌ڤرکیێن هه‌رێمی و ده‌وله‌تی ،لێ دهه‌مان ده‌مدا یابۆی ه جهێ سه‌رهلدانا نه‌فه‌سه‌کا نۆیا کوردی ژی، ئه‌ف نه‌فه‌س ه دشێت ببیت ه جهه‌ک دکیراتیا ئاسایشا هه‌رێما کوردستانێ ژی ،روژئاڤا دده‌مه‌کیدا ژدایکبووی ه ک ه مۆفارق ه دوێ ئێکێ دای ه ده‌رکه‌فتنا داعش سه‌ره‌رایی وێ ئێکێ کۆ گه‌فه‌کا راسته‌وخۆبووی ه و شه‌ره‌کێ ب وه‌کاله‌ت بووی ه ژبۆ ژناڤبرنا شۆره‌شا روژئاڤا لێ مفارق ه وێ چه‌ندێ دای ه په‌یدابوونا داعش بۆ ئه‌گه‌رێ ناساندن و دیاربوونا ئیدارا کوردی ل روژئاڤا ،بتایبه‌تی ژالیێ پشتگیریا نیف ده‌وله‌تی بۆ هێزێن کوردی و قبولکرنا ده‌رکه‌فتنا شۆره‌شا رۆژئاڤا ،لێ دهه‌مان ده‌مدا بابه‌تێ هه‌ری دلگران خرابیا په‌یوه‌ندیێن هه‌رێمێ و روژئاڤایه ،دنهۆدا پشتی دچه‌ندین تێستاندا دبلوماسیه‌تا روژئاڤا و هێزێن کوردی زیره‌کی و لێهاتیا خۆ سه‌ملاندین و نهۆ ژهێزه‌ک لۆکال یابووی ه هێزه‌کا سه‌ره‌کی و وه‌کى هێزه‌کا دوست لنک روسیا تێته‌نیاسین و وه‌کى هێزه‌کا هه‌ڤپه‌یمان و ئێکان ه لگه‌ل ئه‌مریکادای ه و پشته‌ڤانیێن مه‌زن بوتێنه دان ،هه‌رل ده‌سپێکا په‌یداوونا روژئاڤا تورکیا بمه‌تر�سی لسه‌ر ئاسایشا نه‌ته‌وه‌یا خۆزانی ه و چه‌ندین جارا تورکیا هه‌وال ژناڤبرنا ده‌ستهه‌التێن خۆجهیێن روژئاڤا داین ه و ئه‌گه‌ره‌ک ژ ئه‌گه‌رێن تێچوونا په‌یوه‌ندیێن سیا�سی و ئابۆری دناڤبه‌را www.komelge.com
هه‌رێما باشۆرێ کوردستانێ و روژئاڤایێ کوردستانێ کارتێن فشارێن تورکیابوویه لسه‌ر هه‌رێما باشۆر و تانهۆ ژی ب زێده‌تر سیناریوویه‌کێ تۆرکیا دهه‌ولدانادای ه ژبۆ ژنافبرنا هه‌رێما روژئاڤا ،لسه‌ر بریارا ئه‌نجامدانا ریفرادۆمێ ل باشۆر ،روژئاڤا و جودا ژهه‌لویستێ هه‌می والتێن هه‌فسنور پشته‌ڤانیا خۆبو پروسسا ریفراندومێ راگه‌هاندی ه و دئه‌گه‌رێن گرتنا سنورێ تورکیا ئه‌ف ه روژئاڤا سنورێ خۆ ڤه‌ده‌کت ،بووی ه روژئاڤا دکارین روله‌کێ
ئه‌ڤرو تورکیا
ئیسالمی یا پارتا
داد و گه‌شه‌پێدانه، ه ژ تورکیا یاجودای
به‌ری شازد ه ساالن
یان تورکیایه‌کا عه‌لمانی
مه‌زن ببیت و وه‌کی کارته‌کا دوسه‌ربیت ژی هه‌م بۆ باشۆر و هه‌م ژی بۆ روژئاڤا، بووی ه دسه‌روبه‌ندێن بریارا ریفراندۆمێ گرنگ ه روژئاڤا و باشۆر دوماهیکێ ب ئالوزیێن په‌یوه‌ندیێن دناڤبه‌را خۆدا بینن و وه‌کی ئنترناتیف مفایی دوالیه‌ن ه ژئێک و دوو ببینن و دهه‌مان ده‌مدا دیسان دشیاندای ه دان و ستاندنێن سیا�سی ژبۆ کۆنفدرلیه‌تێ بکه‌ن دناڤبه‌را باشۆر و روژئاڤا دا ،ک ه بدیتنا م ه ئه‌ڤ ه بخۆ زه‌نگه‌کا بهێز ه بتایبه‌ت بۆ تورکیاو ژبۆ ئه‌ف جور ه رێکه‌فته‌ن ه نه‌ئێت ه کرن دێ ئاماده‌بیت بۆ هه‌ر رێکه‌فتن و داپێدانه‌کێ
دناڤبه‌را باشۆر و ده‌وڵه‌تا تورکیا ،و بووی ه باشۆر دکاریت دان و ستاندێن لگه‌ل روژئاڤادا وه‌ک پرنسیپه‌کێ پاشه‌روژه‌کا دویرمه‌ودا دان و ستاندنان لسه‌ر بکه‌ت و دیسان وه‌کى کاره‌ته‌کا وه‌ختی ژی لگه‌ل تورکیا بکاربینیت ،له‌وان روژئاڤا دکارین یاریکه‌ره‌کێ بهێز بیت د ب ئه‌نجامگه‌هاندنا ده‌وله‌تا باشۆر ،ک ه دویر نین ه د ئه‌گه‌رێ ئاساییکرنا په‌یوه‌ندیێن باشۆر و روژئاڤادا ،کرفتا ده‌وله‌ته‌کا دائێخستی ژی بێت ه چاره‌سه‌رکرن و کۆنفیدرالیه‌تا باشۆر و روژئاڤا دێ ده‌وڵه‌تا باشۆر گه‌هیت ه سه‌ر لێڤێن ده‌ریایا ناڤه‌راست. له‌وان و دڤێ قوناغێدا ک ه باشۆر لبه‌رده‌م ریفرادندومێدای ه گرنگ ه وه‌کی ده‌ستپێک. - 1بله‌ز سنۆرێ دناڤبه‌را باشۆر و رۆژئاڤا بێته‌ڤه‌کرن و ئالۆگورێن بازرگانی و دیپلۆما�سی ده‌ست پێ بکه‌ت. - 2دان و ستاندنێن سیا�سی وه‌کى پێنگاڤه‌کا ده‌ست پێکی یا لێک تێگه‌هشتنه‌کێ تا ئاستێ رێکه‌فتن لسه‌ر کۆنفیدرالیه‌تێ دنافبه‌را دو والتێن سه‌ربخۆدا. ل باکۆر – ده‌وڵه‌تا تورکیا . تورکیا ئه‌ڤرو تورکیا ئیسالمی یا پارتا داد و گه‌شه‌پێدانه ،یاجودای ه ژ تورکیا به‌ری شازد ه ساالن یان تورکیایه‌کا عه‌ملانی ،ک ه به‌روڤاژی یا جارانه، ئاراسته‌یێن سیاسه‌تا خۆ ژ روژئاڤا به‌رف روژهه‌الت دا جهگیردکه‌ت ،تورکیایا ئه‌ردوغان ئارمانجا وێ هه‌ر دسه‌ریدا مۆلکداریا ئیسالما سیاسیا سوننیان بگریت ه ده‌ست و دڤێ خالێدا تورکیا خۆ بناکۆک یان هه‌ڤدژ لگه‌ل هه‌ژموونا ئیرانێ دبینیت ،تورکیا ئاکه‌پێ تورکیایه‌کا 45
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
پری کێش ه و پری هه‌ڤرکی ه به‌روڤاژیا پڕوژه‌یا بچونه‌کرنا کێشه‌یان یا پارتیا ئه‌ردوغان بانگ ژبۆ دکرن ،کێش ه گرفتێن هند ه ئالوزبووین ه ئه‌سته‌م ه پێشبینیا ده‌رچوونه‌کا بسانه‌هی بکه‌ى. تورکیا مفاداره‌کێ مه‌زن بووی ه ژنافبرنا رژێما به‌عس و وه‌سا بو دچو کوعیراق دێ بیت ه باخجه‌یێ پشت ماال تورکیا ،تورکمان بدوستێن که‌ڤنارێن تورکیا تێن ه نیاسین لێ ئه‌و گورانکاریا دسیسمێ سیاسیێ تورکیادا هاتی ه کرن تایبه‌ت ژ ناسیۆنالیزمه‌کا ئیتنی به‌رف ناسیۆنالیزمه‌کا تێکه‌ل ب ئاین ب تایبه‌ت ژی ئیسالمه‌کا سیاسیا سوننیا رادیکال ،تورکیا نێزیکى سوننه‌یێن عیراقێ کر ب « کورد و عه‌ره‌ب»ڤه ،و ڤێ پرو�سێ زێده‌تر خۆدید پشتی ملمالنه‌یێن ناف عیراقێدا گه‌شه‌یا زێده‌تر بخۆڤه دیتی ،پشتی که‌فتنا رژێما به‌عس ،مروڤ دکاریت بێژیت هه‌ژموونا ئیرانێ بسه‌ر عیراقێ دا پتر باالده‌ست بو ،و ڤێ ئێکێ پتر تورکیا هاندا په‌نایێ بۆ کوردان و سوننیان ببه‌ت ،ب الوازبوونا سوننیان کورد بوونه بژاره‌یێ ئێکێ تورکیا گرنگیێ بده‌ت، بووی ه ئه‌گه‌ر سه‌رنچ بده‌ین په‌یوه‌ندیێن تورکیا لگه‌ل هه‌رێمێ دگه‌له‌ک بیاڤاندا ژ په‌یوه‌ندیێن سیا�سی – ئابۆری ،گه‌شه‌یه‌کا مه‌زن بخوڤ ه دیتی ه تایبه‌ت دبیاڤێ بازارو وزێدا ک ه ل �سێ سالێن به‌ریا نهه‌دا ئاستێ ئالوگورێن بازرگانی دناڤبه‌را هه‌رێمێ و تورکیادا 10ملیار دوالر ساالن ه تێپه‌ران دبوون ،زێده‌باری کارکرنا زێده‌تر ژ 2200کۆمپانیایێن تورکیا ک ه تێدا زێده‌تر ژ 30000هزار ته‌کنیکار و بزنسمان تێدا کاردکه‌ن ،بووی ه هه‌ر نه‌رازیبوونه‌کا تورکیا دگه‌ل هه‌رێمێدا بکه‌ت ئه‌ڤه راسته‌وخۆ کارڤه‌دانێن مه‌زن دێ ل 46
ئابۆریا تورکیادا که‌ت ،ئه‌گه‌ر کێشه‌یێن تورکیا دنهۆدا لبه‌رچاڤ وه‌ربگرین ژوانا « کێشه‌یێن تورکیا لگه‌ل ئه‌وروپا و ئه‌مریکا، کێشه‌ێن وێ یێن ئابۆری ،کێشه‌یێن نافخۆ و هه‌بوونا به‌ره‌یه‌کێ مه‌زنێ نافخۆیی ل دژی ئاکه‌پێ « هه‌می پێکڤ ه فشارن ،که دئه‌نجامدا په‌یوه‌ندی و سیاسه‌تا ئه‌که‌پێ دله‌یزوک و نه‌جهگیرن و ڤێ ئێکێ ژی مه‌ترسیێن خۆیێن مه‌زن لسه‌ر ئارامیی و پاشه‌روژا تورکیا هه‌ن ه وه‌ک ده‌وڵه‌ت. ڤه‌گه‌راندنا تورکیا ژ تورکیایه‌کا ئه‌ورووپی به‌رف بوون ب وه‌الته‌کێ روژهه‌التا ناڤه‌راست ،ئه‌ف وه‌الته دپاشکه‌فتنه‌کا مه‌زندای ه بتایبه‌تی دبواری ده‌ستهه‌التداریه‌کا دیموکرا�سی و ئازادیاندا. دنهۆداژی دده‌مه‌کیدا ک ه بابه‌تێ هه‌ری گرنک لنک تورکیا ئه‌وبووی ه دێ رولێ تورکیا دمۆسلدا چ بیت پشتى نه‌مانا داعش ک ه تورکیا سه‌رزارێ زێده‌تر ژ به‌رپرسه‌کێ مه‌زن ئه‌و ئێک نه‌فه‌شارتی ه کۆ هێش تورکیا موسل ب مۆلکێ خۆدزانیت و ئه‌گه‌رێن مه‌زن هه‌بووین ه تورکیا ب پشته‌ڤانیا سوننیان مولکداریا خۆ لسه‌ر مۆسل دوباره‌بکه‌ت ،تورکیا نهۆژی وێ ئێکێ باش دزانیت ب الوازبوونا سوننیان و مه‌زنبوونا ده‌ستهه‌التداریا شیعه‌یان چیتر برێکا سوننیان نکار ه جهێ خو دمۆسلدا بکه‌ت بووی ه بنه‌چاری خۆ ل نێزیکى باشۆر دیتی ه و دحاله‌تێ سه‌ربخوبوونا باشۆر ژی تورکیا هندی تر دکه‌ڤیت ه دته‌بکه‌کێدا که ئه‌گه‌ر بیر دژایه‌تیکرنا باشۆر بکه‌ت ئه‌ڤه ره‌نگ ه نافخۆیا تورکیا تو�شی هه‌لچوونه‌کێ بیت و دالیه‌نه‌کێ دیتردا بسه‌ربخوبوونا باشۆر تورکیا به‌روڤاژی ئیرانێ سنورێ وێ لگه‌ل عیراقا سون ه تێت ه برین و ره‌نگه
که‌ڤنترین دوستێ خوژی ژده‌ست بده‌ت و چیتر بو سه‌دسالێن دیتر نه‌کاریت به‌ح�سێ ویالیه‌تا موسل بکه‌ت ،بووی ه دنهۆدا تورکیا لسه‌ر ئه‌نجامدانا ریفراندۆما باشۆر لسه‌ر دو الیێن وه‌ریسکی یاریێ دکه‌ت ،جاره‌کێ وه‌ک گۆتاره‌کا فه‌رمی ل عیراقێ دبێژ ه ئه‌م دژی گشت پرسیا باکۆرێ عیراقێ ین ه و لگه‌ل ئێک پارچه‌ییا خاکا عیراقێداین ه و ل گه‌ل هه‌رێمێ ژی دبێژیت ئه‌م نه‌لگه‌ل ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێینه و ئه‌م به‌رهه‌ڤین لگه‌ل هه‌رێمێ و به‌غدا ناکۆکیێن وانا چاره‌سه‌ربکه‌ین ،لێ دیسان ژی ناڤه‌شێریت و ئنیتێن ڤه‌شارتی و نهێنیێن خۆ ک ه بێنا پیالنگیریه‌کێ ژی ژێ دهێت ده‌ما دبێژیت ئه‌گه‌ر هه‌رێما کوردستانێ پشتی ریفراندۆمێ هاریکارێ مه‌بیت بۆ زێده‌کرنا هێزێن مه‌یێن له‌شکه‌ری و ئه‌و هه‌رێم لبن سیبه‌را ده‌وڵه‌تا تورکیادابیت ئه‌ڤ ه ئه‌م دێ پشته‌ڤان بین و ده‌ریێ سنۆری نائێته‌گرتن، ئه‌ف گۆتنێن هه‌نێ ژی وێ چه‌ندێ دیاردکه‌ن کۆ تورکیا لبه‌ر ه ئه‌و ده‌وڵه‌تا ل باشۆر تێت ه دروستکرن ببیت ه قوبرسا دووێ و لجهێ خه‌ونا کوردان بێت ه دی ده‌وڵه‌تا باشۆر بکه‌ڤیت ه بن پێت له‌شکه‌رێ ده‌وڵه‌تا تورکیا و بتمامی باشۆر بێته داگیرکرن و بکه‌ڤیت ه دخزمه‌ت پاراستنا ئاسایشا نه‌ته‌وه‌ییا تورکیادا و باشۆر ببیته گۆره‌پانا شه‌ره‌کێ کورد کورد و مه‌ترسیێن ڤێ سیناریووێ دنه‌بوونا کۆده‌نگیه‌کا هه‌می هێزێن سیا�سی ل هه‌رچارپارچێن کوردستانێدا ددیارن ،ئه‌گه‌ر وه‌ربگرین ژی ئه‌نجامدانا ریفراندۆمێ دیفاکتۆیه و چ ده‌رچوون نینن ئه‌ڤ ه دیسان ده‌بیت کورد مفایی ژ گرفت و ئالوزیێن تورکیادا بینیت ودویر ژ پڕوژه‌و تێگه‌هشتنا تورکیا بۆ ریفراندۆمێ ئه‌ڤ ه کورد دیسان دکارن www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
ڤێ پێنگاڤێ بکه‌ن ه وه‌رچه‌رخانه‌کا دیروکی و دبه‌رژه‌وه‌ندیا باشۆردا بێته‌خارێ. دبابه‌تێ په‌یوه‌ندیاندا دنهۆدا گه‌له‌ک گرنگ ه هه‌رێم بتایبه‌ت پارتی و ئێکه‌تی لسه‌ر بنیاتی هه‌ژموون نێزیکبوونێ په‌یوه‌ندیان گرێ نه‌ده‌ن بره‌نگه‌کی دپه‌یوه‌ندیێن ئیرانێ دا ئێکه‌تی بێت ه گازیکرن و هه‌مى ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندیێن ب تورکیاڤ ه ژی دگرێدای پارتی بێت ه گازیکرن ،گه‌له‌ک گرنک ه دبابه‌تێ ده‌وله‌ت بوونێدا وێڤه‌تر هه‌رشانده‌کا سه‌ره‌دانێ دکه‌ت شانده‌کێ حکومه‌تێ بیت و بویاغه‌کا هیچ پارتیه‌کێ پێڤ ه نه‌بیت. ئه‌و بابه‌تێن هه‌رێم دکاریت لگه‌ل تورکیا پێ دان و ستاندنان بکه‌ت : - 1ئاستێ ئالۆگورێن بازرگانی دناڤبه‌را تورکیا و هه‌رێمێ تا دده‌ورو به‌رێن 10ملیار دوالراندا ی ه و دئه‌گه‌رێ بده‌وله‌تبوونا هه‌رێما کوردستانێ ئه‌ف رێژه‌ی ه گه‌له‌ک بلندتردبیت. - 2گرێبه‌ستا هنارده‌کرنا په‌تروال هه‌رێمێ یا پێنچی سالی لگه‌ل تورکیا. - 3دنهۆدا زێده‌تر ژ 2200 کۆمپانیاێن تورکیا ل هه‌رێمێدا هه‌نه و زێده‌تر ژ 30ته‌کنیکارو کرێکار دڤان کۆمپانیادا کاری دکه‌ن .ئه‌گه‌رێن بهێزهه‌نه پشتی راگه‌هاندنا ده‌وڵه‌تا باشۆرێ کوردستانێ ئه‌ف رێژه‌ی ه بلندتر ببیت. www.komelge.com
- 4 1992تا2017هه‌رێما کوردستانێ وه‌ک دیفاکتۆ وه‌الته‌کێ سه‌ربخۆبووی ه و چ مه‌تر�سی نه‌بووی ه لسه‌ر سه‌روه‌ریا تورکیادا ،و هه‌رێمێ هه‌می مه‌رچێن تورکیا ژبۆ پاراستنا سنۆرێن تورکیا جێ به‌جێکرین ه تا ئاستێ به‌شداریکرن دشه‌ره‌کێ خۆکوژیێدا لگه‌ل هێزێن په‌که‌کێ دا ،دئه‌گه‌رێ دروستبوونا ده‌وڵه‌تا باشۆردا دشیاندایه ده‌وڵه‌تا باشۆر برێکێن دان و ستاندنان کۆما جڤاکێن کوردستانێ و هێزێن په‌که‌کێ رازیبکه‌ت دوماهیکی بهه‌بوونا هێزێن خۆبینیت لسه‌ر ئاخا ده‌وڵه‌تا باشۆر .و به‌روڤاژیژی دشیاندای ه برێکه‌فتن لگه‌ل قه‌ندیل هێزێن په‌که‌کێ وه‌ک کارته‌ک بکاربینیت. - 5لجهێ تورکیا گه‌فا بهه‌بوونا سه‌ربازگه‌هێن خۆ ل باشۆر بکه‌ت و ل هیڤیێ بیت باشۆر بکه‌ت ه قوبرسه‌کا دن ،دشیاندای ه هه‌بوون و مانه‌ڤه‌یا هێزێن تورکیا لسه‌ر ئاخا هه‌رێمێ ببیت ه کارته‌ک ک ه دئه‌گه‌رێ ره‌تکرنا تورکیا ئه‌ڤ ه هه‌رێم لگه‌ل عیراقێ و جڤاکێ نیف ده‌وڵه‌تی دێ داخازا چولکرنا وان سه‌ربازگه‌هان که‌ت. ئاساییکرنا - 6دشیاندای ه په‌یوه‌ندیێن هه‌رێمێ لگه‌ل روژئاڤا ببیته
کاره‌ته‌ک. - 7دئه‌گه‌رێ ره‌تکرنا تورکیادا ،دشیاندای ه هه‌رێم جوگرافیا هه‌رێمێ ل دژی هه‌بوونا تورکیا دعیراقێدا بکاربینیت ،ژبه‌رکۆ بدروستبوونا ده‌وڵه‌تا باشۆر ،سنۆرێ تورکیا لگه‌ل عیراقێ قۆت دبیت. - 8زومگه‌راتیا شیعه‌یان و هه‌فسنوریا لگه‌ل ئیرانێ ،کورد دکاریت بکه‌ت ه کارته‌ک ،دئه‌گه‌رێ ره‌تکرنا تورکیا.
ژبۆ نڤیسینا ڤێ گۆتارێ مفا ژڤان ژێده‌را هاتی ه وه‌رگرتن. - 1ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی کوردستان ،ل ه ناوه‌و ه بونیادنان ،له ده‌ره‌و ه داپینان ،د.بورهان أ .یاسین و د.سه‌ردار عه‌زیز.2017 ، - 2ریفرادۆمی کوردستان به‌پێی یاسای نێوده‌وله‌تی (ریفراندۆمی راسته‌قین ه و ریفراندۆمی عه‌به�سی، ئاماده‌کردنی ناوه‌ندی تویژنه‌وه‌ى ستانده‌ر2017 .
47
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
لەبارەی ئیکۆفێمێنیزم :هاڤپەیڤین لەگەڵ ماریا میس جۆریس لێڤرینک لە ئینگلیزییەوە :نەبەز سەمەد
ماریا میس ( )Maria Miesلێکۆڵیار و چاالکوانێکی فێمێنیستە ،ئەو بە تیۆرییەکەی لەبارەی باوکساالری سەرمایەداری ناسراوە .ئەم تیۆرییە ژن و سروشت وەک کۆلۆنی (داگیرکراو) ی هەردوو سیستەمی پیاوساالری و سەرمایەداری دەبینێت .ماریا میس پڕۆفیسۆری سۆسیۆلۆژی بووە لە زانکۆی کۆلۆن بۆ زانستە پڕاکتیکییەکان ،لە ساڵی ١٩٩٣ەوە لە وانەوتنەوە خانەنیشن کراوە .لە کۆتایی سااڵنی ١٩٦٠ەکانەوە بەشداری چاالکییە فێمێنیستییەکانی کردووە .پێش ئەوەی لەگەڵ ڤاندانا شیڤا ( )Vandana Shivaبڕیاربدەن پێکەوە کتێبی ئیکۆفێمێنیزم بنووسن ،ماریا پێشتر کتێبی باوکساالری و کۆکردنەوە لەسەر ئاستی جیهانی ،کە ساڵی ١٩٨٦لە الیەن دەزگای زێد بوکس ()Zed Booksەوە باڵوکراوەتەوە .ماریا ئەم کتێبەی داوە بە ڤاندانا کاتێک ساڵی ١٩٩٠یەکتریان بینیوە ،دوای ئەوە بۆ یەکەم جار ساڵی ١٩٩٣کتێبی ئیکۆفێمێنیزم باڵودەبێتەوە.
48
جۆریس :من پێم وایە ئایدیای جەوهەری ئیکۆفێمێنیزم ،بریتییە لەوەی کاتە بۆ من ئاشکرا بوو کە سەرەتا دەستم کە زاڵبوونی پیاو بەسەر سروشتدا کرد بەم پرسیارە‹ :بنەڕەتی کۆمەاڵیەتی هاوتەریبە لەگەڵ زاڵبوونی پیاو بەسەر پەیوەندی هەڕەمی نێوان ژنان و پیاوان ژندا .لەبەر ئەوە خەباتی فێمێنیستی چییە و لە کوێوە سەرچاوەی گرتووە؟› و خەباتی ئیکۆلۆژی (ژینگەنا�سی) لە من وەک زۆر لە فێمێنیستەکانی دیکە لە بنەڕەتەوە پەیوەستن بە یەکەوە .بۆ سااڵنی ١٩٨٠کاندا ڕازی نەبووم بە وەاڵمی ئەو خوێنەرانەی کە ئاشنانین لەگەڵ وەک ئەمانە‹ :پیاوان لە ڕووی فیزیکییەوە کۆنسێپتی ئیکۆفێمینیزم ،دەتوانی لە ژنان بەهێزترن ،لەبەر ئەوە دەبێت ژنان کورتەیەک لەبارەی ئیکۆفێمێنیزم و لە الیەن پیاوانەوە بپارێزرێن› یان ‹ژنان ئایدیا جەوهەرییەکانی باس بکەیت لەبەر ئەوەی منداڵ دەخەنەوە ،بۆیە زۆر و هەروەها ڕوونی بکەیتەوە بۆچی زیاتر پەیوەستن بە ماڵەوە ،یان پیاوان لە ژنان زیرەکترن› .تەنانەت سیگمۆند ئیکۆفێمێنیزم بۆ تۆ سەرنجڕاکێشە؟ ماریا میس :تێگەیشتن لەوەی کە فرۆید جیاوازی نێوان ژن و پیاو لە رێگەی زاڵبوونی پیاو بەسەر سروشتدا هاوتەریبە وتە بەناوبانگەکەیەوە روون دەکاتەوە کە لەگەڵ زاڵبوونی پیاو بەسەر ژندا ،ئەو دەڵێ›‹ :توێکاریی جەستە چارەنووسە››. ماریا میس
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
زۆرینەی فێمێنیستەکان ئەم بایۆلۆجیزمە رەت دەکەنەوە .من هەوڵم دا وەاڵمێک بۆ پرسیارەکەمان بدۆزمەوە لە رێگەی لێکۆڵینەوە لە مێژووی دابەشکردنی ئیش لەسەر بنەمای سێکس (ڕەگەز /زایەند) .لە کاتی لێکۆڵینەوە لەم پرسیارە ،ئەوەم بۆ دەرکەوت کە ئیشکردنی ژنان کاتێک منداڵێکی دەبێت وەکو ئیش دانانرێت بەڵکو وەکو ئەرکێکی سروشتی جەستەی مێینەی ئەو یان وەک کردارێکی سروشتی دادەنرێت .ئەمە واتای ئەوەیە کە پرۆسەی منداڵبوون بەبێ هیچ ئاگایییەک و بەبێ هیچ زانینێکی پێشوەخت لەبارەی ئیشەکە ڕوودەدات -زانینێک کە لە سەرەتاوە لە دەستی ‹›ژنە داناکان››دا، واتا لە دەستی مامانەکاندا بووە .لە ئینگلیزیدا ئەو ئازارەی کە لە لەدایکبووندا هەیە تاکو ئێستاش پێی دەوترێ ئیش ،لە ئەڵمانیدا پێی دەڵێن ئازار. لێرەدا پێشتر ئێمە تێگەیشتنی بایۆلۆژیمان بۆ ئی�شی هەردوو ژن و سروشت هەیە .بەگوێرەی ئەم تێگەیشتنە بەرهەمهێنانی ژیان شتێکی زگماکییە. ‹توخمی ڕاستەقینەی مرۆڤ› کە بریتییە لە ئاگایی ،ئامادەیی نییە لە دروستکردنی ژیاندا .ئەم تێگەیشتنە هەر لە سەرەتاوە، پەیوەندی زاڵبوونی پیاو بەسەر ژن و سروشتدا لەخۆ دەگرێت. نزیکەیلەهەمانکاتدا،فێمێنیستەکان دەستیان کرد بە پرسیارکردن داخۆ بۆچی ئی�شی ژنان لە ماڵەکانیاندا ،وەک: چێشت لێنان ،پاککردنەوە ،شوشتنی جل و بەرگ ،بەخێوکردن و چاودێریکردنی مندااڵن ،ئاگالێبوونیان کاتێک نەخۆش دەکەون ،خزمەتکردنی هاوسەرەکانیان کاتێک لە ئیش دەگەڕێنەوە ماڵەوە، www.komelge.com
بەکورتی :سەرجەم ئیشەکانی ناوماڵ کە ژن دەیان کات ،بۆچی وەک ئیش ژمێرەیان بۆ ناکرێت؟ بۆچی ئەم ئیشانە هیچ کرێیەکیان بۆ دانانرێت؟ بۆچی تەنیا ژنانی ماڵەوە کاتێک دەچنە تەمەنەوە خانەنیشین ناکرێن و مووچەی خانەنیشنیان بۆ نابڕدرێتەوە؟
مارکس
هەروەها لەوەش تێنەگەیشتبوو
کە ئەو قازانجەی سەرمایەدارەکان
بەدەستی دەهێنن
بەشێکی گەورەی
لەسەر بنەمای ئەم
(ئیشە بێکرێیە)ی ژنان
بەدیدەهێنن
هەندێک لە ئێمە دەستمان کرد بە خوێندنەوە و لێکۆڵینەوەی مارکس بۆ دۆزینەوەی تێگەیشتنی ئەو بۆ ئیش چی بووە .ئێمە فێربووین کە بۆ مارکس جیاوازی سەرەکی نێوان ئی�شی ژنێکی ماڵەوە لەگەڵ کرێکارێکی کارگە ئەوە بوو کە ئی�شی پیاوی کرێکار کە شتومەک بۆ بازاڕ بەرهەم دەهێنێ ،بریتی بوو لە ئیشێکی ‹بەرهەمهێنەر› ،لە کاتێکدا ئی�شی ژنی ماڵەوە و دایک تەنیا بریتییە
لە ‹دووبارە بەرهەمهێنانەوە› .مارکس لە ئی�شی ‹دووبارە بەرهەمهێنانەوە›ی ژن وەها تێگەیشت بوو کە پێویستە بۆ ‹بەرهەمهێنانەوە›ی هێزی ئی�شی پیاوان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ و نەوە لە دوای نەوە. بەاڵم مارکس لەوە تێنەگەیشت بوو کە سەرمایەدارەکان تەنیا کرێکارە پیاوەکان ناچەوسێننەوە و هێز و وزەکانیان بەکارناهێنن ،بەڵکو هەروەها ژنانی ماڵەوەش کە ئیشەکانیان هیچ کرێیەکی نییە دەچەوسێننەوە و هێز و وزەکانیان بۆ سوودی خۆی بەکاردەهێنێت .مارکس هەروەها لەوەش تێنەگەیشتبوو کە ئەو قازانجەی سەرمایەدارەکان بەدەستی دەهێنن بەشێکی گەورەی لەسەر بنەمای ئەم ‹ئیشە بێکرێیە›ی ژنان بەدیدەهێنن. بۆ سەرمایەداری ئی�شی ژنان لە ماڵەوە بە هەمان شێوەی ئی�شی سروشتە کە بریتییە لە ‹کەرەسەیەکی بەخۆڕایی›. من و دوو هاوڕێی دیکەم ڤێرۆنیکا بێنهۆلت تۆمسن و کالودیا وێرلۆف بۆ ماوەیەک لە ‹جیهانی سێیەم›دا ژیاوین. کاتێک ئێمە گفتوگۆ و دانوستانی ڕۆڵی ئی�شی ماڵەوە و سروشتمان دەکرد لەژێر دەستی سیستەمی سەرمایەداریدا ئێمە ئەوەمان بۆ دەرکەوت کە کۆلۆنییەکان و ئەو واڵتانەی لە الیەن کۆلۆنیالیزمی ئەروپییەوە داگیرکراون بە هەمان شێوەی سروشت و ژن مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە ،واتا وەک ‹›کەرەسەیەکی خاوی بەخۆڕایی›› کە دەتوانرێ لە الیەن پیاوی سپییەوە بەبێ هیچ تێچوویەک بەکاربهێنرێت و بچەوسێندرێتەوە. جۆریس :تێگەیشتنی ئیکۆفێمێنیزم بۆ کۆمەڵگەی ئایدیالی چییە ،هەروەها 49
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
لە چ رێگەیەکەوە تیۆرداڕێژەرە بۆ هەوڵ ئیکۆفێمێنیستەکان بەدەستهێنانی ئەم ئامانجە دەدە؟ هەر لەم کۆنتێکستەدا ،دەتوانی زاروەی ‹›ڕوانگەی بەپێی پێویستی›› ( )subsistence perspectiveزیاتر ڕوون بکەیتەوە؟ ماریا میس :کاتێک ئێمە بە دوای ئەلتەرناتیڤێکدا دەگەڕێین بۆ کۆمەڵگەی سەرمایەداریی باوکساالری هەبوو ئێمە بەمە دەڵێین ڕوانگەی بەپێی پێویستی .ئێمە لەبارەی کۆمەڵگەی ئایدیالییەوە قسە ناکەین ،چونکە بەپێی پێویستی ‹ئایدیال› نییە ،بەڵکو زەروورییە .زۆر خەڵک ئەم زاروەیە ڕەخنە دەکەن .ئەوان دەڵێن›‹ :ئایا ئەمە واتای ئەوە نییە کە جارێکی دیکە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست بگەڕێینەوە؟ ئایا پێویستە جارێکی دیکە ئێمە ببینەوە بە جووتیاری بچوک؟ ئایا ئێمە دەبێت جارێکی دیکە بۆ پەیداکردنی بژێوی ژیانمان داس و پاچ بەکاربهێنینەوە؟›› زۆر خەڵک پێیان وایە کە بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی شتێکی مەحاڵە چونکە تەکنۆلۆژیای مۆدێرن توانستی ژیانێکی باشتری بە ئێمە داوە .هەروەها ئەوان پێیان وایە گەشەکردن و زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان فشاری خستۆتە سەر جیهان کە گەشە بە تەکنۆلۆژیای زیاتر بدات بۆ بەخێوکردن و خۆراک پەیداکردن بۆ گەشەکردنی ئەو ژمارە زۆرەی دانیشتوان .ئەوان پێیانوایە کە روانگەی بەپێی پێویستی ئێمە وەک خەونێکی ڕۆمان�سی نووسراوە و نەشیاوی جێبەجێکردنە لەم جیهانەدا. لەم کتێبەدا ،سەرەتا ئەوەم ناساندووە کە چی لە بەرهەمێنان بەپێی پێویستی 50
تێگەیشتووم: بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی یان بەرهەمهێنانی ژیان هەموو ئەو ئیشانە لەخۆ دەگرێت کە لەنێو ئافراندنم ئافراندنەوە و نۆژەنکردنەوەی خێرای
دەوڵەت لە پێگەیەکدا نییە کە بتوانێت
ئیش دابین بکات یان یارمەتی
بێکاران بدات ،لەم
دۆخەدا ،گەڕانەوە
بۆ بەرهەمهێنان
بەپێی پێویستی،
هیچی دیکە کارێکی
نۆستالۆژی نییە بەڵکو زەروورە
ژیان فراوانکراوە و هیچ مەبەست و ئامانجێکی دیکەی نییە .بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی بەرانبەر بەرهەمهێنانی شتوومەک و زێدە بەهای بەرهەمهێنان دەوەستێتەوە .ئامانجی بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی بریتییە لە ‹ژیان› ،لە کاتێکدا ئامانجی بەرهەمهێنانی شتوومەک بریتییە لە ‹پارە› ،کە دەبێت پارەی زیاتر بەرهەمبهێنێت یان سەرمایە کۆبکاتەوە. بۆ ئەم جۆرەی بەرهەمهێنان ژیان تەنیا
کاریگەرییەکی الوەکییە .ئەمە شتێکی ئاسایییە کە سیستەمی پیشەسازی سەرمایەداری ڕای بگەیەنێت هەموو شتێک کە ئەم سیستەمە دەیەوێت بەخۆڕایی بەکاریبهێنێت ئەوا دەبێتە بەشێک لە سروشت. بەاڵم ئێمە بە ژمارەیەک نموونە لە سەرانسەری جیهان پیشانماندا کە خەڵک پێشتر دەستیان کردووە بە ڕێکخستنی ژیانی خۆیان بەگوێرەی پرەنسیپەکانی بەپێی پێویستی ،بۆ نموونە بەرهەمهێنان تەنیا ئەوەندە کە پێویستە؛ دروستکردنی کۆمۆنەی تازە ،بەرهەمهێنان و بەکارهێنانی ئەو شتانەی کە لە ناوخۆ و لە ناوچەکەدا شیاو و پێویستن ،بۆ دوورکەوتنەوە لە گواستنەوەی خۆراک لە ناوچە دوورەکانەوە و هەروەها ئەو کەرەسە پێویستانەی کە زەروورن بۆ ژیانی ڕۆژانەمان؛ چاودێریکردن و پاراستنی سروشت و لە بیرمان بێت کە نەوەکانی داهاتووش کەرەسە و سەرچاوەی تەواویان لەبەردەستدا بێت بۆ ژیانکردن. لە ئەمڕۆدا هەموو جیهان بەتایبەتی ئەوروپای باشور لە قەیرانی ئابووریدایە. لە یۆنان ،ئیسپانیا ،پورتوگال و ئیتاڵیا ڕێژەی بێکاری گەنجان گەیشتۆتە لە .٢٥%دەوڵەت لە پێگەیەکدا نییە کە بتوانێت ئیش دابین بکات یان یارمەتی بێکاران بدات .لەم دۆخەدا ‹گەڕانەوە بۆ بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی› هیچی دیکە کارێکی نۆستالۆژی نییە بەڵکو زەروورە. زۆر لە گەنجان دەگەرێنەوە بۆ کێڵگەکانی باوانیان لە گوندەکان یان جۆرێک لە بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی لەناو شارەکاندا دروست دەکەن بۆ ئەوەی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
بتوانن بمێننەوە. لەجیاتی کۆمەڵگەی ئایدیالی من زاراوەی ژیانی باش بەکاردەهێنم بۆ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە مەبەستم لە بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی چییە. هەروەها من لەبارەی کۆمەڵگەی بەختەوەرەوە قسە ناکەم ،وەک ئەوەی کە پاشا بوتان ( )king of Bhutanوەک ئامانجی سیا�سی خۆی ڕایگەیاند .بۆ پێوانەکردنی پلەی بەختەوەری خەڵکەکەی ،ئەو ئیندێکسێکی بۆ گەشەکردنی بەختەوەری نیشتیمانی دروست کرد .ژیانی باش واتای ئەوە ناگەیەنێت کە ئێمە هەمیشە بەختەوەر بین .بۆ ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە من مەبەستمە لە ژیانی باش و بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی دەمەوێ دوو کورتە چیرۆک بگێڕمەوە: دایکم کە دوازدە منداڵی ببوو و لە هەموو ژیانیدا هەر ئی�شی کردبوو لە کێڵگە بچوکە پێویستەکەمان لە تەمەنی ٨٧ساڵیدا مرد .چەند ساڵێک پێش ئەوەی بمرێت ئەو سەیری ژیانی ڕابووردی خۆی کرد و بەو ئەنجامە گەیشتبوو کە بڵێت ‹›ئایا ئەمە ژیانێکی باش نەبوو! بێگومان ئیشکردنێکی زۆر هەبوو ،بەاڵم من حەزم لە ئیشکردن بوو›› .بۆ من ئەم ڕستەیەی دایکم ئەوە دەردەبڕێت کە من چۆن لە ژیانی باش تێگەیشتووم .خۆزگەی ئەوە دەخوازم هەموو کەسێک لەسەر زەوی پێش ئەوەی بمرێت بتوانێ بڵێت ‹›ئایا ئەمە ژیانێکی باش نەبوو!›› من فێربووم بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی واتای چی-نەک تەنیا بۆ تاکەکان بەڵکو بۆ هەموو جیهان -کاتێک من بۆ کۆنفڕانسێک بانگهێشت کرابووم کە لە الیەن کۆمەڵەی کاسۆلیکی ژنانی
گوندەوە رێکخرا بوو ،داوام لێکرابوو ئەم دابەشکارییەی ئیش لە ئەو مۆدێلەی لەبارەی بەرهەمهێنان بەپێی پێویستی کە پێی دەوترێ ‹پیاوی ڕاوکەر›ەوە قسەبکەم .من کەمێک سەرم لێ شێوا سەری هەڵداوە .لەم تێگەیشتنەدا، بوو ،ئایا دەبێ چی بە ژنانی گوند بڵێم دەمەوێ ئەوەت لێبپرسم ئایا بە بروای لەبارەی بەرهەمهێنان بەپێی پێویست؟ تۆ کام خەباتەیان یەکەمییە :خەبات بۆ کاتێک چوومە نێو هۆڵی کۆنفڕانسەکەوە کۆتاییهێنان بە سەرمایەداری یان خەبات ئەوەم بینی کە ژنان هەموو جۆرەکانی بۆ پێزانینی ئی�شی بەرهەمهێنەری ژنان؟ ماریا میس :لە پەیوەندی نێوان میوە و سەوزەی وەک :کەلەرم ،پەتاتە، گێزەر ،سێو ،هەرمێ و هەروەها هەندێک پیاوساالری و سەرمایەداریدا پرسیارەکە گوڵیشیان لەسەر پالتفۆڕمەکە دانابوو .ئەوە نییە کامیان پێش ئەوەی دیکەیان هەروەها لەسەر ئەو میوە و سەوزانەی دێت .چەوساندنەوە و ستەمکاری کە بەرهەمی ئی�شی هەموو ساڵەکەیان بەرانبەر بە ژنان لە الیەن پیاوانەوە بوو لەسەر پارچە کاغەزێک نووسیبویان :بریتییە لە بناغەی هەردوو سیستەمەکە. «جیهان بریتییە لە ماڵەکەمان!» ئێستا لە ئەمڕۆدا ،تەنانەت من لەبارەی من دەتوانم چی تر لەبارەی بەرهەمهێنان دوو سیستەمەوە قسە ناکەم ،بەڵکو بەپێی پێویستی بڵێم! ئەگەر هەموو خەڵک لەبارەی یەک سیستەمی سەرمایەداری- لەسەر زەوی ،ژنان و پیاوان ،وەک ماڵی پیاوساالرەوە قسەدەکەم .هەروەها خۆیان ئاگایان لەم جیهانە بێت و چاودێری من هیچی تر مۆدێلی ‹پیاوی ڕاوکەر› بکەن ،ئەوا جیهان دەبێتە شوێنێکی جیاواز بەکارناهێنم بۆ دەربڕین و ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە ئەم دوو سیستەمە چۆن و باشتر. پەیوەستن بە یەکەوە .من وا بیردەکەمەوە جۆریس :یەکێک لە تایبەتمەندییە کە سەرمایەداری بریتییە لە دواترین سەرەکییەکانی هزری ئیکۆفێمێنیزم وێنەی پیاوساالری .لەبەر ئەوە کەس ئەوەیە کە باوکساالری بریتییە لە ناتوانێت خەبات لە دژی پیاوساالری و بناغەی سەرمایەداری -نەک وەک ئەوەی خەبات لە دژی سەرمایەداری لە یەکدی زۆر دەوترێ کە باوکساالری دەرئەنجامی جیا بکاتەوە .خەباتکردن بۆ پێزانینی سەرمایەدارییە .لە کتێبەکەتدا ئی�شی بەرهەمهێنەری ژن بەدڵنیاییەوە باوکساالری و کۆکردنەوە لەسەر پێویستە .بەاڵم ئەگەر ئەم خەباتە تەنیا ئاستی جیهان :ژنان لەنێو دابەشکاری بۆ داواکاری کرێی یەکسان بۆ ژنان و نێودەوڵەتی ئیشکردندا ،تۆ ئارگومێنتی پیاوان کورت بکرێتەوە ئەوا ئێمە ناتوانین ئەوە دەکەی کە لەبەرئەوەی باوکساالری بگەین بە ئاستە قووڵەکانی پیاوساالری. بەرهەمی سەرمایەداری نییە ،بۆیە بە بێگومان دیارکەوتن و مانیفێستی لەناوچوونی سەرمایەداری ئەویش پیاوساالری ئەمڕۆ وەک پیاوساالری لەناوناچێت .تۆ ئەوەت ڕاگەیاندووە کە هەزارن ساڵ لەمەوبەر نییە ،بەاڵم لە چەساندنەوەی سێکسوالێتی بناغەیەکی جەوهەر و کڕۆکدا هێشتاش هەمان بنەڕەتی چەوساندنەوەی پیاوساالرییە ،شتن :توندوتیژی دژی ژنان ،تێکشکاندنی
www.komelge.com
51
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
ژنان ،و چەوساندنەوەی ژنان .بۆ نموونە ،کۆکردنەوەی ژنان لە شوێنی ئیشەکانیان تەنیا دەرکەوتنێکی مۆدێرنی پیاوساالرییە .ئەوە گرنگە کە تێبگەین نهێنی زاڵبوونی پیاوان بەسەر ژناندا چییە. نهێنییەکە جیاوازی توێکاری جەستەیی نێوان دوو جێندەرەکە نییە ،وەک فرۆید باوەڕی کردووە ،بەڵکو توندوتیژییە. پیاوان لە رێگەی جیناتەکانیانەوە وەک جەنگاوەر ،دەستدرێژیکەری سێک�سی، بکوژ یان ڕامبۆ چارەنووسیان دیاری نەکراوە .ئەوان دەبێ ڕابهێنرێن بۆ ئەوەی ببن بە مەکینەی کوشتن .پیاوان دەبێت فێرکرابن بۆ ئەوەی بەسەر خووە سروشتییەکانیان و ترسیان لە کوشتن زاڵ ببن .ئەوان دەبێت ڕاهێنرابن بۆ ئەوەی ببن بە فڕۆکەوان و ڕۆکێت فڕێبدەنە سەر ئامانجە مرۆڤییەکان ،یان بە جۆرێکی دی بێژین خەڵکی نەناسراو لەسەر زەوی. دوای تراومای دۆڕانی جەنگی ڤێتنام، پیاوە گەنجە ئەمریکییەکان نەیاندەویست جارێکی دیکە بچنەوە بۆ شەڕ .پاشان فیلمی ڕامبۆ هاتە سینەماکانەوە .ڕامبۆ پیاوێک بوو بە جل وبەرگی شەڕکردنەوە، بەتەواوی چەکدار بوو لە سەرییەوە تاکو پێیەکانی ،هەموو جۆرە چەکێکی بە جەستەی خۆیدا هەڵوا�سی بوو، کاڵشینکۆفی لەناو دەستیدا بوو ،لە دژی دوژمن شەڕی دەکرد و دەی کوشتن .ئەم فیلمە زۆر باو بوو لە ئەمریکا بووە هۆی ئەوەی کە پیاوە گەنجە ئەمریکییەکان جارێکی دیکە ئامادەبن بچنەوە بۆ شەڕ. لە ئەمڕۆدا ،وەزارەتەکانی بەرگری پێویستیان بە بەرهەمهێنانی فیلمی زیاتی وەک ڕامبۆ نییە بۆ ئەوەی گەنجان بگەڕێننەوە بۆ بەرەکانی شەڕ .ئەم ئیشە 52
زۆر کاریگەرتر لەالیەن پیشەسازی دیاریکراون .پیاوان بە هەمان شێوەی بەرهەمهێنانی و گەشەکردنی یارییە ژنان هەم هۆشەکی و هەم سۆزەکین. بۆیە جیاوازییەکی بنەڕەتی لە نێوان ئەلیکترۆنییەکانەوە دەکرێت. ژنان و پیاواندا نییە .ئەو فاکتەی کە جۆریس :یەکێک لە بەشەکانی ئەمڕۆ پیاوان وەک زۆر هۆشەکیتر لە ئیکۆفێمێنیزم بە هەستە ڕۆحانییەکانە ،ژنان دادەنرێن دەرەنجامی پرۆسەیەکی کە پێشنیازی ئەوە دەکات ژنان زیاتر لە کۆمەاڵیەتییە کە لە ڕێنیسانسەوە سروشتەوە نزیکن نەک لە پیاوانەوە ،دەست پێدەکات دوای ئەوەی زانینی ‹ژنە هەروەها داهێنانە زانستییەکان داناکان› ،مامانەکان کە دەیانزانی چۆن خزمەتی بەردەوامی زاڵبوونی کولتوور یارمەتی ژنان بدەن لە کاتی لە دایکبوونی (هۆشەکێتی/پیاو) بەسەر سروشت منداڵەکانیاندا ،بە شێوەیەکی توندوتیژانە (سۆزەکی/ژن) دەکات ،لەبەرئەوە کاتێک لەناوبران لە ماوەی ڕاوکردن و کوشتنی لێی دەرباز دەبین ئەگەر کۆمەڵگەی جادووگەرەکان لە ئەوروپادا‹ .پیاوی یەکسانی ڕاستەقینە هاتبێتە ئاراوە .نوێ› وەک فڕانسیس بەیکن دەی وت، تۆلە کوێی ئەم باسەدایت ،دەتوانی گریمانەی ئەوە دەکرد کە لە ڕێگەی ڕوونکردنەوەی زیاتر لەبارەی دوانێتی زانستی ئۆبژێکتیڤەوە فەرمانڕەوایی ئیکۆفێمێنیزمی ماتریالی و ڕۆحی بدەیت؟ جیهان بکات .ئەرکەکەی بریتییە لە هەروەها چۆن وەاڵمی ئەو ڕووخاندنی سەرجەم ‹سروشتی کێوی› ڕەخنانە دەدەیتەوە کە لە ئایدیۆلۆژی بۆ ئەوەی ڕامی بکات ،بە شارستانی ئیکۆفێمێنیزم دەگیرێن کە پێشنیازی بکات و زۆری لێ بکات بۆئەوەی بێتە ئەوە دەکەن ئیکۆفێمێنیزم لە ڕێگەی خزمەتی ‹پیاوی هۆشمەند› .ئەگەر ئێمە ئەو زمان و ستایلەی بەکاری دەهێنێ سەیری ئەو دەرئەنجامە مۆدێرن و لەگەڵ ئەو پشتگیرییەی لە جیاوازییە زانستەسادەکراوە بکەین ،ئەوە دەبینین بنەڕەتییەکانی نێوان ژنان و پیاوان کە جیهانی نەکردووە بە شوێنێکی دەیکات ،دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانەوەی باشتر .وزەی ئەتۆمی ،تەکنۆلۆژیی ئەو دوانێتییەی نێوان ژن و پیاو کە بەرهەمهێنانەوە و جینات ،داهێنانەکانی بایۆتەکنۆلۆژی و تەکنۆلۆژییەکانی هەوڵدەدرێت کۆتایی پێبهێنرێت؟ ماریا میس :من بەشێک نیم لە دیکەی پێشخستنی سروشت بوونەتە هۆی ڕوانگەی ‹ئیکۆفێمینیستی ڕۆحانی› ،کە وا زیاتر وێرانکردنی سروشت .خەباتکردن بیردەکەنەوە ژنان لە سروشتەوە نزیکترن دژی ئەو داهێنانە نوێیانە من و ڤاندانا تا لە پیاوان هەروەها هۆشەکێتی کایەی شیڤای پێکەو کۆکردەوە .ئێمە وانەکانمان پیاوانە لە کاتێکدا سۆزەکێتی کایەی ژنانە .لە ڕێگەی دانیشتن لە کتێبخانەکان ئەمە ڕاستە کە گەشەکردنی زانست و و خوێندنەوەی کتێبەکانەوە لەبارەی تەکنۆلۆژیی مۆدێرن بەزۆری بەرهەمی ئیکۆلۆژی و فێمێنیزم فێرنەبووین ،بەڵکو ئی�شی پیاوانە .بەاڵم ئەمە لەبەر ئەوە لە ڕێگەی بەشداریکردن لە خەباتەکانی نییە کە لە جینەکانیاندا وەک داهێنەر دژی پیاوساالریی سەرمایەداری جیهانی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
و ستراتیژییە نیولیبڕاڵەکانی کە دەیەوێت دەست بەسەر سروشت و خەڵک دابگرێت و لەپێناو قازانج و بەرژەوەندی خۆی کۆنتڕۆڵیان بکات و بەکاریان بهێنێت. کتێبی ئیکۆفێمێنیزم بریتییە لە دەرەنجامی خەباتە هاوبەشەکانمان. لەبارەی دوانێتی نێوان ئیکۆفێمێنیزمی ماتریالی و ڕۆحانی ،من ڕای دەگەیەنم کە من ئیکۆفێمێنیستێکی ماتریالیم. ئاخر ڕۆحانییەت ناتوانێ بە تەنیا بوونی هەبێت ،بەڵکو دەبێت لەنێو بوونێکی ماتریالیدا بەرجەستە ببێت .ئەم دوانێتییەی نێوان ماتریال و ڕۆحانیەت بە شێوەیەکی سەرەکی ڕەگی لەنێو ئاینە یەکتاپەرستەکانی وەک جودایزم، مەسیحیەت و ئیسالمدا هەیە .خوای ناماتریالی نادیار کە بریتییە لە ڕۆحی پەتی پیاوی لەسەر زەوی دروستکردووە. پاشان ڕۆحی خۆی بۆ ناردووە تاکو زیندوو بێت و بژیت .ئەمە واتای ئەوەیە کە سروشت ،زەوی بە تەنیا خۆی توانای دروستکردنی ژیانی نییە .سروشت مادەیەکی مردووە .هەروەها ئەم مادە مردووە ناپاکژ و تاوانبارە .ئەم دوانێتییە لە نێوان ڕۆحی باش و ناماتریال لەگەڵ جیهانی ماتریال ،خراپ و ناپاکژدا ئەمە هاوتەریبە لەگەڵ دوانێتی نێوان ژنان و پیاوان .وەک پێشتر وترا« :پیاو هەڵگری زیرەکی و هۆشەکێتییە ،ژن سروشتە، زەوییە ،کە دەبێت ‹دووگیان› بکرێت لە الیەن پیاوەوە ،بۆئەوەی منداڵ بخاتەوە، بەتایبەتی کوڕ» .ڕۆح توخمی ژیان بەخشە بێگومان بۆیە لە ماتەر (ئەستوو) بااڵترە. ئەم جیهانبینییە شارستانیەتی ئێمەی لە خۆرئاوا دروست کردووە :ئیسۆسەکەی، کولتوورەکەی ،زانستەکەی ،ئاینەکەی، www.komelge.com
دامەزراوە کۆمەاڵیەتی ،سیا�سی و ئابوورییەکانی دروست کردووە .تەنانەت ڕۆشنگەری و سێکوالریسیۆنی ئاینیش ئەم دوانێتییەی نێوان ڕۆحی چاک و مادەی خراپی نەگۆڕیوە.
ئامانجی زۆر لەم خەباتانە تەنیا
ڕووخاندنی دیکتاتۆر و دامەزراندنی
ڕژێمێکی جیاوازە
لەگەڵ ئەوەشدا ،بۆ من مادە گرنگە. مادە مردوو نییە .هەسارەکەمان تۆپێکی مردووی مادە کیمیاییە جیاوازەکان نییە .بەڵکو هەسارەکەمان ئۆرگانیزمێکی زیندووە و بەردەوامە لە دروستکردنی ژیان .زەوی دایکی ژیانە .ئەوەی پێی دەوترێ دوانێتی نێوان ڕۆح و مادە لە جیاوازی نێوان ئیکۆفێمێنیزمی ڕۆحی و مادی قووڵترە .ئەگەر ئێمە بەڕاستی بمانەوێت خۆمان لەم بیرکردنەوە دوانێتییە ئازاد بکەین ئەوا پێویستە ئێمە لە ڕوانگەیەکی دیکەوە سەیری جیهان بکەین .ئەم ڕوانگەیەی دی هێشتاش لەنێو زۆر خەڵکی ڕەسەنی واڵتان بوونی هەیە کە وەک دایکیان ڕێز لە زەوی دەگرن. ئێمە هەموومان ،ژنان ،پیاوان ،ئاژەاڵن، و ڕووەکەکان منداڵی دایکە زەویین .ئێمە
تەنیا یەک دایکمان هەیە .بۆیە پێویستە ڕێزی بگرین و بیپارێزین. جۆریس :دەتوانی لە ڕوانگەیەکی ئیکۆفێمێنیستانەوە باس لە سەرهەڵدان و خۆپیشاندانەکانی ئێستای جیهان بکەی ،کە سەرەڕای جیاوازییان هەموویان لە مەدا یەکدەگرنەوە کە داوای دیموکرا�سی ڕاستەقینە و ڕەتکردنەوە سەرمایەداری نیولیبڕال دەکەن؟ لە ڕوانگەی تۆوە لەم داواکاری و کردارانەی بزووتنەوەی چاالکوانە هاوچەرخەکان چ شتێک ونە؟ ماریا میس :کاتێک من وەک سەیری ئیکۆفێمێنیستێک سەرهەڵدانەکانی ئێستای جیهان دەکەم، وەک :بزووتنەوەی ئۆکیوپای لە ئەمریکا، سەرهەڵدانەکانی جیهانی عەرەبی (میسر، لیبیا ،تونس) ،لە تورکیا و زۆر لە واڵتانی دیکەی جیهان ،لەوە تێدەگەم کە ئامانجی سەرەکی زۆرینەیان تەنیا ‹دیموکرا�سی ڕاستەقینە›یە .من وا هەستدەکەم کە ئەم ئامانجە زۆر کورتبینانەیە .ئامانجی زۆر لەم خەباتانە تەنیا ڕووخاندنی دیکتاتۆر و دامەزراندنی ڕژێمێکی جیاوازە .من گوێبیستی ئەوە نەبوومە کە خۆپیشاندەران هەروەها لە دژی سەرمایەداری ،وێرانکردنی ژینگەش خەبات بکەن و داوای سیستەمێکی ئابووری ئەلتەرناتیڤ بکەن. بزووتنەوەی ئۆکیوپای لە نیۆڕک لەبارەی قسەنەکردن تابووی سەرمایەداری شکاند .چاالکوانەکان هێرشیان کردە سەر نیولیبڕالیزم ،بانکە گەورەکان و کۆمپانیا جیهانییەکان .بەاڵم ئەوەندی من بزانم هیچ ڕەخنەیەکی 53
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
ڕاستەوخۆ نەبووە بۆ سەر سەرمایەداری پیاوساالر .لە تەلەفیزیۆن بینم کە لە خۆپیشاندانەکانی میسر و تورکیا ژمارەیەکی زۆری ژنان بەشدارییان کردووە ،هەندێکیان بە سەرپۆشەوە و هەندێکیان بێسەرپۆش .بۆ زۆربەی خەڵک لە خۆرئاوا پرسیارەکە ئەوەیە کە ئەو ژنانەی بەشداریان کردووە سەریان داپۆشیوە یان نا .سەرپۆش بووە بە ڕەمزێکی ئاینی و سیا�سی .جگەلە تورکیا من پەیوەندی کەسیم لەگەڵ ژنانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست نییە. لەبەر ئەوە ناتوانم بڵێم ژنان چۆن بیر لە ئامانجەکانی ئەم سەرهەڵدان و خۆپیشاندانانە دەکەنەوە ،ئایا دانوستان و گفتوگۆ لەبارەی ‹پر�سی ژن› هەیە لەم سەرهەڵدانانەدا؛ هەروەها لەبارەی ئەوەی کە پیاوان چۆن لەبارەی ئازادبوونی ژنانەوە بیردەکەنەوە. من ئەوە دەزانم کە لە تورکیا فێمێنیزم کێشەیەکی گرنگە لە بزووتنەوەی پرۆتێستەکان .دوو کتێبم وەرگیڕدراونەتە سەر زمانی تورکی و لە تورکیا باڵوبوونەتەوە .هاوڕێ تورکەکانم پێیان وتووم کە کتێبەکانم لە تورکیادا زۆر ناسراون .ئەمە ئەوە پیشان دەدات سەرهەڵدانەکانی جیهان سەرەڕای کورتهێنانیان لە بواری ستراتیژی و بنەمای تیۆرییان ،ڕەنگە ببنە هۆی هێنانەگۆرێی پرسیاری قووڵی وەک ئەمە :ئێمە لەنێو چ سیستەمێکدا دەژین؟ ئایا مۆدێلی ژیانی خۆرئاوایی شتێکە شایەنی ئەوە بێت خەباتی بۆ بکرێت؟ لە داهاتوودا پەیوەندی نێوان پیاو و ژن چۆن دەبێت؟ بۆچی لە ئەمڕۆدا ،شەڕەکان بوونەتە شتێکی زۆر باو؟ ئایا ئاین چ ڕۆڵێکی لەم 54
شەڕە نوێیانەدا هەیە؟ ئەلتەرناتیڤەکان چین؟ جۆریس :لە کۆتاییدا ،دەمەوێ بپرسم بە بڕوای تۆ تیۆرییەکانی ئیکۆفیمێنیزم چۆن دەتوانن بزووتنەوەی چاالکوانە هاوچەرخەکان دەوڵەمەند بکەن؟ ماریا میس :لە ڕوانگەی منەوە ئیکۆفێمێنیزم دەتوانێ ڕۆڵێکی گرنگ بگیڕێت لە سەرهەڵدانە تازەکانی گەنجان لە سەرانسەری جیهان، چونکە خەباتی پاراستنی سروشت و ئازادکردنی ژن لە ئەجێندادایە لە هەموو شوێنێک .تێگەیشتنە تیۆرییەکانی ئێمە ئیکۆفێمێنیستە کۆنەکان کە لە ماوەی خەباتە جیهانییەکەمان بەدەستمان هێناوە دەتوانێ خەڵکانی گەنج فێربکات کە ئەمە شتێکی گرنگ و بەسوودە کە ڕووبەڕووی دەسەاڵتەکانی ئەمڕۆی جیهان ببیتەوە و پێیان بڵێی نەخێر .تیۆرییەکانمان لە ئەزموونەکانمانەوە سەریهەڵداوە کە لە ماوەی خەباتەکەماندا بەدەستمان هێناوە ،ئێمە لە پراکتیکەوە فێریان بووین .ئێمە هەرگیز نەماندەتوانی کتێبی ئیکۆفێمێنیزم بنووسین ئەگەر پێشتر ئێمە ڤاندانا لە هیندستان و من لە ئەڵمانیا ،یەکتریمان نەبینیبوایە و ئەوەمان نەدۆزیبوایەوە کە خەباتەکەمان هاوبەشە سەرەڕای جیاوازی جوگرافی، کولتووری و تەمەنەوە .ئەمە ئەزموونێکی گەورە و کاریگەر و هیوابەخشە .ئەمە پیشانمان دەدات کە سەرەڕای ئەوەش کە ئێمە جیاوازین بەاڵم نابێت ئەو جیاوازیانە دابەشمان بکەن ،چونکە ئێمە خاوەنی پرسێکی هاوبەشین .لەبەرئەوە ئێمە بزووتنەوەیەکمان دامەزراند :فرەیی ژنان
بۆ فرەیی ( .)DWDئێمە جەختمان لەسەر ئەوە کردەوە کە پاراستنی فرەیی لە نێوان مرۆڤەکان ،هەروەها لە نێوان ئاژەاڵن و ڕووەکەکانیش تاکە رێگەیە بۆ پاراستنی ژیان لەسەر ئەم هەسارەیە .تاککولتووری ژیان دەکوژێت. ئامۆژگاریم بۆ گەنجە چاالکوانەکان لە هەموو واڵتان ئەوەیە کە کۆبوونەوەی نێودەڵەتی ڕێکبخەن کە تێیدا خەڵک دەتوانن یەکدی ببینن و ئاڵوگۆڕی فرەیی ئەزموون ،ئاستەنگەکان ،ئایدیاکان، تیۆرییەکان بکەن و لە ئەنجامدا کۆمەڵەیەکی نێودەوڵەتی سەبارەت بە پرسێکی هاوبەش دروست بکەن .ئێمە بە سەدان کۆبوونەوەی نێودەوڵەتی بەم شێوەیەمان رێکخستووە و بەشداریمان تێدا کردووە ،وەک کۆبوونەوەی ئیکۆفێمێنیزم ،ژینگەیی ،دژە-جیهانگەرایی و کۆبوونەوەی ئاشتی .لەم کۆبوونەوانەدا ژنان و پیاوان ئامادەبوون .کێشەی جێندەر هیچی تر بوونی نەبوو .ئەم جۆرە کۆبوونەوە نێودەوڵەتییانە زەروورن ئەگەر بمانەوێت خەڵک یەکدی بناسن، متمانە بە یەکدی بکەن و ببن بە هاوڕێی یەکدی .بەبێ ئەم جۆرە کۆبوونەوە راستەوخۆیانەی خەڵک بزووتنەوەکە دەبێتە شتێکی بێبەرهەم -پەیوەندی دیجیتاڵی بەس نییە بۆ ئەم جۆرە بزووتنەوە زیندوانە .هیوادارم دووبارە چاپکردنەوەی کتێبی ئیکۆفێمێنیزم کاریگەری لەسەر چاالکوانەکان دابنێت و خەباتەکەیان دەوڵەندتر بکات ،تاکو ئەوە ببینین کە خەباتکردن پێکەوە بۆ جیهانێکی باشتر تەنیا ئیشێکی قورس نییە ،بەڵکو شادییەکی گەورەشە. www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
لە ()٣مین ساڵیادی جینۆسایدی شەنگال-دا ئاوارە حسێن
هەڵسەنگاندنی یاسایی تاوانەکانی داعش لێرەدا هەوڵ دەدەین بە کورتی ئاماژە بکەین بەو تاوانە نێودەوڵەتیانەی کە داعش ئەنجامی داوە ،هەروەها هەڵسەنگاندنی یاسایی تاوانەکانیان کە لە یاسای تاوانکاری نێودەوڵەتیدا چ تاوانێکی پێکهێناوە. آ /تاوانی جینۆساید تاوانی جینۆساید لە ()١٩٤٨٨/١٢/٩ لەالیەن کۆمەڵەی گشتيی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بە بڕیاری ژمارە ( )٢٦٠بووە بە یاسا و هەر لەو بڕیارەشدا قەدەغەکردنی ڕێککەوتننامەی جینۆسایدو سزا خستنە سەر تاوانکارانی پێکهات ،ئەو ڕێكکەوتننامەیەش لە ()١٩ نۆزدە ماددە پێکهاتووەو لە ()١٩٥١/١/١٢ ه‌وە کاریپێدەکرێت و تا ئێستا ()١٤٧ دەوڵەت لەو ڕێککەوتننامەیەدا ئەندامن، و لە ماددەی ()٢دا پێناسەی جینۆسایدی کردووە .هەروەها لە ()١٩٩٨/٧/١٧ لەڕێکەوتننامەی ڕۆما دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی پێکهات و یاسای ئەو www.komelge.com
دادگایەش لە ( )١٢٨ماددە پێکهاتووە و لە ()٢٠٠٢/٧/١ەوە کاریپێدەکرێت و تا ئێستا ( )١٢٤دەوڵەت لەو دادگایەدا ئەندامن ،و لە ماددەی ()٦یدا پێناسەی جینۆسایدی کردووە. تاوانی جینۆسایدی بەپێنج شێواز ئەنجامدەدرێت ،ئەوانیش بریتین لە (کوشتن -ئەشکەنجەدانی هزری و جەستەی -دانانی قوربانیان لە ژیانێکی سەختدا -ڕێگیرکردن لە زاوزێ و زۆربوون -ڕاگواستنی منداڵ بەزۆر) بەمەبەستی لە ناوبردنی هەموو یان بەشێکی گروپێکی نەتەوەی ،یان نەژادی ،یان ڕەگەزی ،یان ئاینی .لێرەدا هەوڵدەدەین ڕەنگدانەوەی شێوازەکان لە تاوانەکانی داعشدا باسبکەین. لە ( )٢٠١٤/٨/٣داعش دەستیگرت بەسەر هەردوو شاری شەنگال و زوماردا. و نزیکەی (� )٥٠،٠٠٠ -٣٠،٠٠٠٠سی هەزار بۆ پەنجا هەزار لە ئێزدیەکان بۆ پاراستنی ژیانیان پەنادەبەنەبەر شاخی شەنگال ،لەو هێرشانەدا بەپێی ئامارێکی نەتەوە یەکگرتووەکان نزیکەی ()٥،٠٠٠ پێنج هەزار کەس کوژراون و نزیکەی ( )٥٠٠،٠٠٠پێنج سەد هەزاری تر ئاوارە
بوون. هەر لەو هێرشانەدا ئەوانەی کە لەالیەن داعشەوە دەستگیر دەکران و پەیڕەوی ئاینێکی تریان کردووە ناچاریان کردوون یان ئاینەکەیان بگۆرن بۆ ئیسالم ڕێبازی سونی ،یان جزیە بدەن .چەندین ڕاپۆرت دەریدەخەن کە داعش هەستاون بە هەڕەشەی کوشتن و ئەشکەنجەدان بۆ گۆڕینی ئاینەکەیان بۆ ئیسالم ،لەناو ئەوانەدا هەندێکیان کوژراون بەتایبەتی پیرەکان کە ئامادەنەبوون ئاینەکەیان بگۆڕن .ئەو کەمینە ئاینییانە�شی کە داعش دەستگیریکردوون و داوای گۆڕینی ئاین و ڕێبازی ئاینەکەیانی لێکردوون بریتین لە شیعە ،سریان ،کلدان ،ئاشوری، ئەرمەن ،مەسیحی و ئێزدییەکان. ب /تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەپێی بڕگەی ()١ی ماددەی ()٧ ی دادگای تاوانکاريی نێودەوڵەتی، تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی ڕیزبەند کردووە ،کە ئەگەر هاتوو هەرکاتێک ئەنجامدرا لەچوارچێوەی هێرشێکی بەرفراوانی ئاراستەکراو و پالن بۆ داڕێژراو دژی کۆمەڵێک لەدانیشتوانی 55
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
سڤیل وە زانیاری بەو هێرشانە هەبێت ئەوا دەچێتە چوارچێوەی تاوانی دژ بەمرۆڤایەتییەوە .ئەو تاوانەش یەکێکی ترە لەو تاوانانەی کە داعش لەدژی کورد و کەمینە ئاینی و نەتەوەییەکانی تر لە عێراق و سوریا ئەنجامیداوە .ئەو کردارانەش کە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتین و داعش ئەنجامی داون بەکورتی بریتین لە (کوشتن -بەکۆیلەکردن -ئەشکەنجەدان- گواستنەوەی یان دورخستنەوە دانیشتوان بە زۆر -ونکردن و ڕفاندنی کەسانێک بە زۆر -دەستدرێژی کردنە سەر ناموس ،کۆیلەکردنی سێک�سی، لەشفرۆشيی بەزۆر ،سک پڕبوون بە زۆر، نەزۆککردنی بەزۆر ،یان هەر شێوەیەک لەشێوەکانی توندو تیژی سێک�سی کە بەم پلەیە ترسناک بێت). ئێزدیەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە لەگەڵ گرتنی شەنگال و گوندەکانی دەوروبەری مافەکانیان پێشێلکراوەو چەندین تاوان لەدژیان ئەنجامدراوە، هەزارانیان ڕفێندراون و کوژراون و سەدانیشیان خۆیان ڕزگارکردووە و هەڵهاتوون بە ئاراستەی سوریا و شاخی شەنگال. بەپێی زانیارییەکی باڵوکراوەی بەڕێوەبەرایەتی کاروباری ئێزدییەکان لە وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئاینی حکومەتی هەرێمی کوردستان -نوسینگەی کاروباری ڕفێندراوان لە دهۆک ،تێیدا ئاماژە بە ڕفاندنی ( )٦٤٠٤کەس دەکات کە ()٣٥٣٨یان مێینەن و ()٢٨٦٦یان نێرینەن .ژمارەی ئەوانە�شی کە ڕزگاریان بووە ( )٢٦٤٠ئێزدین ،لەناویشیاندا ()٩٥٣ یان کچ و ژنن و ()٣٢٨یان پیاون ،هەروەها ()٦٧٥یان منداڵی کچن و ()٦٨٤یان منداڵی 56
کوڕن ،وە ئەوانە�شی تا ئێستا لەژێر دەستی داعشدان ( )٣٧٧٠کەسن. زۆرینەی کچ و ژنە دەربازبووە ئێزدییەکان کە چیرۆکی ڕفاندنیان دەگێڕنەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە چەندین جار لەالیەن چەکدارانی داعشەوە دەستدرێژی کراوەتە سەر
زۆرینەی کچ و
ژنە دەربازبووە
ئێزدییەکان کە
چیرۆکی ڕفاندنیان دەگێڕنەوە ئاماژە
بۆ ئەوە دەکەن کە
چەندین جار لەالیەن
چەکدارانی داعشەوە دەستدرێژی کراوەتە سەر
ناموسیان ،کراون بەکۆیلەی سێک�سی و بەنرخێکی کەم فرۆشراون .نادییە موراد زیندوترین شایەدحاڵە کە باس لە هەڵسوکەوتی نامرۆییانەی داعش دەکات هەر لە گرتنیان و ڕفاندنیان ،تا داوای هاوسەرگیری بەزۆر و بەزۆر سێکسکردن لەگەڵیان و فرۆشتنیان. ج /تاوانەکانی جەنگ بەپێی خاڵی ()١ی بڕگەی ()٢ی ماددەی
()٨٨ی دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی. تاوانەکانی جەنگ بریتین لە پێشێلکردنی پێشێلکردنی جەنگ. یاساکانی تەواوی ڕێککەوتننامەکانی (جنێف) ی ( ،)١٩٤٩/٨/١٢وە بەدیاریکراوی هەریەک لەم کرادارانەی خوارەوە کە ڕیزبەندکراوە و ئەنجامدراوە دژی کەسان یان موڵک و ماڵی پارێزراو .ئەوانیش بریتین لە (کوشتنی بە ئەنقەست -بە بارمتە گرتن ناچارکردنی دیلەکانی جەنگ یان کە�سی پارێزراو بۆ ڕاژە لە سوپای دوژمن- بێبەشکردنی هەر دیلێکی جەنگ یان کە�سی پارێزراو لە مافی خۆی بۆ دادبینی کردن لەدادگایەکی دادپەروەرو ڕێک و پێک ،بە مەبەست -هێر�شی بەمەبەست و ئاراستە کراو دژی دانیشتوانی سڤیل یان کەسانی سڤیل کە ڕاستەوخۆ لە کردارە جەنگیيەکان بەشدار نەبوون -هێرش یان بۆردومانی شارەکان ،گوندەکان ،ماڵەکان یان باڵەخانەکان بە هەر ئامرازێک بێت کە هیچ جۆرە بەرگرییەکیان نییەو ئامانجی سەربازیيش نین -کوشتن یان بریندارکردنی جەنگاوەرێک کە دەست بەرداری چەکەکەی بووبێت یان ئامرازی بەرگری لە خۆکردنی نەبێت و بە شێوەیەکی ئاشکرا خۆی بەدەستەوە دابێت -هێر�شی بەمەبەست ئاراستە کراو دژی باڵەخانەکان کە ئامانجی سەربازی نین و تایبەتن بۆ مەبەستی ئاینی ،پەروەردەيی، خێرخوازی ،مۆنۆمێنتە مێژووییەکان، نەخۆشخانەکان و شوێنی کۆبونەوەی نەخۆش و برینداران -ژەهر بەکارهێنان یان چەکی ژەهراوی -سەربازگیری یان تۆمارکردنی منااڵنی خوار تەمەنی ()١٥ پانزە ساڵی لەهێزی سوپای نیشتیمانی یان بەشداری پێکردنیان لەکردارە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
دوژمنکاریيەکاندا). گەر بەوردی سەرنجی تاوانەکانی جەنگ بکەین و بەراوردی بکەین بە کردارەکانی داعش ئەوا بە ئاسانی ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت هەروەک چۆن ئەو گروپە چەکدارە تاوانەکانی جینۆساید و دژ بە مرۆڤایەتییان ئەنجامداوە ،بەو شێوەیەش تاوانەکانی جەنگی�شی ئەنجامداوە .لە دیارترین تاوانەکانی جەنگ کە داعش ئەنجامیداوە کوشتنی ئەو دیالنەبوون کە دەکەوتنە دەست داعش زۆرینەیان بە شێوازی زۆر نامرۆییانەو نایاساییانە و نائاینیانە دەیکوشتن ،جا بە کوشتنی ڕاستەوخۆ بێت یان سەربڕین و سوتان. هەروەها ڕوخاندنی پەرستگای کەمینە ئاینییەکان و گرتنی مندااڵنی تەمەن نۆ سااڵن بۆ ڕاژەکردن لە ڕیزەکانی داعش. دادگای تایبەتمەند بە دادگایکردنی داعش دادگای تایبەتمەند بە لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی داعش و دادگایکردنی تاوانکاران بریتییە لە دادگای تاوانکاری www.komelge.com
نێودەوڵەتی .ئەو دادگایە لە ()١٩٩٨/٧/١٧ دامەزراوە و لە ( )٢٠٠٢/٧/١ه‌وە چووەتە بواری جیبەجێکردنەوە .بەپێی ماددەی ()٥ دەسەاڵتی دادگا پەیڕەو دەکرێت بەسەر ئەنجامدەرانی چوار تاوانی نێودەوڵەتی ئەوانیش (تاوانەکانی جینۆساید- تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی -تاوانەکانی جەنگ -تاوانەکانی دوژمنکاری)ن. دادگای تاوانکاريی نێودەوڵەتی بە هەر یەکێک لەم ڕێگایانەی خوارەوە دەتوانێت دەسەاڵتەکانی خۆی بەکاربهێنێت و دادگایی تۆمەتبارانی کەی�سی جینۆسایدی شەنگال (داعش) بکات و لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانیاندا بکات ،ئەوانیش بریتین لە: /١بە ئەندامبوونی عێراق و سوریا لە دادگاکەدا .بەوەش دادگا دەتوانێت دەسەاڵتەکانی خۆی پەیڕەو بکات و لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانیاندا ئەنجامبدات. چونکە یاسای دادگاکە بەشێوازێک داڕێژراوە گەر دەوڵەتێک ئەندامی دادگاکە نەبوو ئەوا دەزگای داواکاری گشتی ناتوانێت دەسەاڵتەکانی خۆی لە
هەرێمەکانی ئەو دەوڵەتەدا بەکاربهێنێت. /٢ڕەزامەندی دەربڕین و پەسەندکردنی دەسەاڵتەکانی دادگا لەالیەن هەردوو حکومەتی عێراق و سوریا بۆ دادگا ،ئەویش بەپێی بڕگەی ()٣ ی ماددەی ( )١٢لە یاسای دادگاکە ،بۆ ئەوەی دادگا لێکۆڵینەوە لەو تاوانانەدا بکات کە لە هەرێمەکانیاندا ئەنجامدراوە. لە ڕێگای ئەنجومەنی ئاسای�شی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە ،ئەویش /٣بە بڕیارێک بەپێی بە�شی حەوتەمی دەستووری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و بەپێی بڕگەی ()٢ی ماددەی ()١٣ی دادگاکە داواکاری گشتی ڕاسپێرێت بۆ لێکۆڵینەوە لە تاوانەکان. /٤ئەو چەکدارە بیانیانەی کە لە ڕیزەکانی داعشدان و دەوڵەتەکانیان ئەندامی دادگاکەن .ئەویش بەپێی خاڵی ()٢ی بڕگەی ()٢ی ماددەی ()١٢ی یاسای دادگاکە ،دەتوانن سكااڵیان لەسەر تۆمار بکەن لە دادگاو دادگاش دەتوانێت لێکۆڵینەوە و دادگاییان بکات.
57
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
لێکنزیک بوونەوەی واڵتانی دراوسێ پیالنگێڕییەکی دیکەیە دژی کورد ئومید ناسح جیهانی
ئەو چوار دراو�سێ دوژمنەی کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە، بەهۆی پێکدادانی بەرژەوەندییەکانیانەوە لەسەر زۆر بابەت ناکۆکن ،تەنانەت ناکۆکی تورک و فارس ڕیشەیەکی قوڵی مێژوویی هەیە ،یان ملمالنێی سوونە و شیعە ڕیشەیەکی دوور و درێژی مێژوویی هەیە ،لەسەر هەموو بابەتێک ناکۆک بن ،بەاڵم لە بابەتی دژایەتیکردن و پیالنڕێژی دژی کورد کۆک و برا و خاوەن یەک بڕیارن و واڵتی یەکتریش بەکاردێنن دژی کورد. کاتێک سەرهەڵدانی ئارارات لە باکووری کوردستان لە سییەکانی سەدەیی ڕابردوو ،بە سەرکردایەتی (ئیحسان نوری پاشا)دژی دەوڵەتی تورکیا هەڵگیرسا ،لە پێناو مافەڕەواکانی گەلی کورد ،گەلێک سەرکەوتنی بەدەست هێنا ،کۆتایی پێهێنانی لەالیەن دەوڵەتی تورکەوە گەلێک قورس و ئەستەم بوو ،دواجار بۆ شکست پێهێنان بە سەرهەڵدانەکە ،تورکیا پەنای بردە بەر ئێران ،ڕێکەوتننامەی لەگەڵ ئێران واژۆکرد ،بەپێ ڕێکەوتننامەکە 58
تورکیا خاکی ئێرانی بەکارهێنا ،بۆ لێدان لە جواڵنەوەی ئارارات ،ئەوە بوو ،بەم ڕێکەوتننامەیەی ئێران و تورکیا ،شکست و لە ناوچوون بوویە چارەنوو�سی سەرهەڵدانەکە و لە ناوچوونی سەرکردەکانی. لە ساڵی 1975دا ،عێراق و ئێران، ڕێکەوتننامەی جەزائیریان ئیمزاکرد، بۆ تێکشکاندنی جواڵنەوەی ئەیلول بە ڕابەرایەتی (مەال مستەفا) ،ئەوە بوو عێراق کۆمەڵێک تەنازووالتی بۆ ئێران کرد ،لەبەرامبەر دەستبەرداربوونی ئێران لە هاوکاری مەال مستەفا و جواڵنەوەکەی ،سەرئەنجام واژۆکردنی ئەم ڕێکەوتننامەیە ئاشبەتاڵی کردە چارەنوو�سی جواڵنەوەی ئەیلوول ،ئەگەر چی جواڵنەوەکە و سەرکردایەتیەکەی و پشت بەستن بە دوژمن و ئاشبەتاڵەکەی هەزاران قسە و ڕەخنە و لێکۆڵینەوە هەڵدەگرێت ،بەاڵم مەبەستی ئێمە لەم نووسینە هاوکاری و کۆکی دوژمنانە دژی کورد. سوریاش گەر هاوکارییەکی کوردی باشوری کوردستانی کرد بێت ،بە خاتری قەزییەی کورد نەبووە ،چونکە لەالیەکەوە سوریا پڕۆسەی پاکتاوی
ڕەگەزی کوردی خۆرئاوای کوردستانی ئەنجامداوە ،له‌الیەکی دیکەشەوە، هاوکاری کردنی کوردی باشور لە پێناو ڕووخاندنی بەع�سی عێراقی دا بووە، کە ملمالنێیەکی قوڵی ئایدۆلۆژی و مەزهەبی و کەلتوری و هەژموونی لە نێوانیاندا هەبوو ،هەروەها کاتێک شۆڕ�شی ئیسالمی ئێران لە ساڵی 1979 دا سەرکەوت ،لە پێناو باڵوکردنەوەی شیعەگەری و دژایەتیکردنی کورد، سوریا و ئێران ڕێکەوتننامەیان واژۆکرد. لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو، تورکیا و عێراق بەمەبەستی بزووتنەوەی دژایەتیکردنی ڕزگاریخوازی کورد لە باشوور و باکووری کوردستان ڕێکەوتننامەیان واژۆکرد ،بە پێی ئەو ڕێکەوتننامەیە هەریەکەیان دەیانتوانی بە قواڵیی 30کم خاکی یەکتر کە هەر دەکاتە خاکی باشوور و باکووری کوردستان ،بەکاربهێنن ،ئەمە سەرەڕای هاوکاریکردنی یەکتری لە ڕووی سەربازی و سیخوڕییەوە. ئەمە جگە لەوەی ئەم چوار واڵتە چەندین ڕێکەوتننامەی دووقۆڵی و �سێ قوڵی و چوار قوڵی ئابووری و سیا�سی و کەلتوری و یاسایی لە نێوان دا هەیە، www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
بۆ پاکتاوکردنی کورد ،لە ڕاستیشدا ئامانجی ئەم ڕێکەوتننامانەش تاڕادەیەکی زۆر ئەنجامی هەبووە بە قازانجی دوژمنان ،و لە ناوبردن و دابەشبوونی قوڵی سیا�سی و کۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی کورد و کوردستان ،بە جۆرێک هەریەک لەم دوژمنانە پارتی گردێدراویان لە کوردستاندا هەیە ،بە قازانجی پیالن و ئەجندانی ئەوان کاردەکەن ،و گەلی کوردیش دووچاری چارەنووسێکی نادیار بووەتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم واڵتانە دەیانتوانی مەرج بەسەر ئەمریکا و زلهێزەکانی دیکە و واڵتانی ئەوروپی دا بسەپێنن ،پۆزشیان پێ بهێننەوە، لەبەرئەوەی دۆست و هاوپەیمان و گرێدراوی ئەوروپی و ئەمریک بوون و دەبن ،بەرژەوەندی ئەوانیان پاراستووە، لە ناوچەکەدا ،ئەوانیش چاویان لە جینۆساید و پڕۆسەی پاکتاوی ڕەگەزی کورد دەپۆ�شی ،بەڵگە و دیکۆمێنتەکانی جینۆسایدی کوردیشان ڕەتدەکردەوە، چونکە کورد خاوەنی جوگرافیاکەی خۆی�شی نەبوو ،تا بەرژەوەندی زلهێزەکان بێتە واڵتەکەیەوە ،لەبەرئەوە واڵتان بە گشتی و ئەمریکا بە تایبەتی تەنیا گوێیان لە خواست و سیاسەتی واڵتە داگیرکەرەکانی کوردستان دەگرت ،کاتێک (مام جەالل)لەگەرمەی شااڵوەکانی ئەنفال و کیمیاباراندا سەردانی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکای کرد ،هیچ بەرپرسێکی حوکمەتەکەی (ڕۆناڵد ڕیگان)ئامادە نەبوو چاوی بە تااڵبانی بکەوێت ،دواتر (الری پۆپ)ی بەرپر�سی نوسینگەی عێراق -ئێران لە وەزارەتی دەرەوەی www.komelge.com
ئەمریکا ،بە هۆی بێزاری دیمەنەکانی کیمیابارانی هەڵەبجە ،بڕیاری دا چاوی بە تاڵەبانی بکەوێت( .کەنعان ئیڤرن)ی سەرۆک کۆماری ئەو کاتی تورکیا ،کە ئەو کات بۆ دیداری (جۆرج شۆڵز)ی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ،لە واشنتن بوو ،یەکەم کاردانەوەی ناڕەزایەتی نیشاندا ،کاتێک چاوی بە جۆرج شوڵز کەوت ،پرسیاری ئەوەی لێکرد کە :بۆچی الری پۆپ چاوی بە کوردە تیرۆرستەکان دەکەوێت؟ شۆڵز شۆڵزیش نیگەرانی خۆی بۆ ئەو دیدارە نیشاندا.
لە""2003ش دا
کاتێک ئەمریکا و
هاوپەیمانەکانی
هێرشیانکردە سەر عێراقی سەدام، تورکیا ڕازی
نەبوو ئەمریکا
بنکەی ئەنجەرلیک بەکاربهێنێت
عێراقیش دەستبەجێ کاردانەوەی خۆی نیشاندا( ،تاریق عەزیز)ی وەزیری دەرەوەی عێراق دیدارە چاوەڕوانکراوەکەی لەگەڵ جۆرج شۆڵز ڕەتکردەوە ،وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا بۆ هێورکردنەوەی عێراق
بەیانێکی خێرای دەرکرد ،کە دەڵێت: ئەمریکا بە هیچ شێوەیەک دەست وەرناداتە کاروباری ناوخۆی ئەو واڵتانەی کەمینەی کوردیان هەیە. (الری پۆپ)یش بە هۆکاری دیدارەکەی لەگەڵ تاڵەبانی بە توندی سەرزەنشت کرا ،وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاش بڕیاری قەدەغەکردنی هەموو جۆرە دیدار و چاوپێکەوتنی لەگەڵ هێزە بەرهەڵستکارەکانی عێراق ،بە تایبەتی کورد دەرکرد. لە ()2003ش دا کاتێک ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی هێرشیانکردە سەر عێراقی سەدام ،تورکیا ڕازی نەبوو ئەمریکا بنکەی ئەنجەرلیک بەکاربهێنێت ،و ئەمریکاش نەیتوانی پەرچەکرداری دژی تورکیا هەبێت، چونکە تا ڕزگاربوونی خۆرئاوای کوردستان ،ئەمریکا هیچ بنکەیەکی سەربازی لە ناوچەکەدا نەبوو ،تا وەکو بەدلیل بەکاریبهێنێت و مەرجی تورکیا قبوڵ نەکات. لەگەڵ سەرهەڵدانی جەنگی ناوخۆی سوریا بە دەستێوەردانی دەرەکی لە ساڵی 2011دا ،کورد لە خۆرئاوای کوردستان توانی بە پەیڕەوکردنی هێڵی سێیەم، خاکی خۆی ڕزگاربکات ،و سیستمی کانتۆنی دابمەزرێنێ و ئەزموونێکی جوانی دیموکرا�سی و پێکەوەژیان ،لە ناو گێژاوی تیرۆر و کاولکاری سوریادا پێشکەش بکات .تورکیا ئەمەی پێ ئەزم نەدەکرا، بەردەوام پیالنی لە دژی خۆرئاوای کوردستان دادەڕشت ،هەر سەرەتا لە ڕێگەی چەتەکانی جەبهەتولنوسڕە و داعش و گروپەکە گرێدراوەکانی دیکە ،هێرشیان کردە سەر گرێ سپی 59
Political, Intellectual and Social monthly Magazine. NO:20 - APRIL 2017
و سەرێکانی ،بەاڵم سیاسەتی بەرگری ڕەواو دژە پیالن توانیان خۆڕاگرانە تێکۆشان بکەن و بمێننەوە. لە ساڵی 2014دا ،بۆ جارێکی دیکە لەڕێگەی چەتەکانی داعشەوە هێرشێکی وەحشیانەی کاولکارییان کردە سەر کانتۆنی کۆبانێ ،ئەردۆغان بەردەوام دەیگووت :هاکا ئەمڕۆ بەیانی کۆبانێ دەکەوێت .ئەمەش بەڵگەی ئەوە بوو کە تورکیا بە هەموو ئیمکانیەتێکی سەربازی و سیخوری یارمەتی چەتەکانی داع�شی دەدا ،بەاڵم تێکۆشانی شەرڤانان ئەو پیالنە�شی تێکشکاند و دوای دوومانگ بەرگری توانیان سەرنجی دنیا بەالی خۆیاندا ڕابکێش و هاوکاری نێودەوڵەتی و ئەمریکیش بەدەست بێنن ،قۆناغی فیرار و کۆڕەویش لە مێژووی هاوچەرخی کورددا کۆتایی پێبێنن ،سیاسەتی بەرگری ڕەواو دژە پیالن پەیڕەوبکەن. تا سەرکەوتنی کۆبانێ ،تورکیا لەگەڵ بەرەی خۆرئاوادا بوو ،لە ئاریشەی سوریادا ،لەگەڵ ڕووخانی ئەسەد دا بوو ،دژی ئێران و سوریا و عێراق و ڕووسیا ،بەاڵم لەگەڵ سەرکەوتنی کۆبانێ دا ،ئەمریکاش لە ڕێگەی خۆرئاوای کوردستانەوە بە کرداری هاتە ناوچەکە ،چەند بنکەیەکی سەربازی لە کۆبانێ ،ناوچەکانی دیکە کردەوە ،ئەمە سەرەڕای بنکە و سەربازی ڕووسیا لە خۆرئاوای کوردستان ،واتا کورد توانی بەرژەوەندی ئەمریکا و ڕووسیا بهێنێتە خۆرئاواوە و بە ئاڕاستەی بەرژەوەندی میللەت بەکاریبهێنێت .بە جۆرێک ئەمریکا وەکو جاران گوێ لە مەرج و خواستەکانی تورکیا نەگرێت، چونکە ئێستا لە جیاتی تورکیا بەدیلی 60
لە ناوچەکەدا هەیە ،ئەویش خۆرئاوای کوردستانە ،ئەمەش بە مانای تەسلیم بوون نیە ،بەڵکو بە واتای سیاسەت کردن دێت بە ئاڕاستەی پێگەی کورد لە ناوچەکەدا ،چەند جارێک تورکیا داوای لە ئەمریکا کرد ،کە لە نێوان تورکیا و یەپەگە دا یەکێکیان هەڵبژێرێت ،بەاڵم لە بەرامبەردا ئەمریکا بنکەی سەربازی لە خۆرئاوا دەکردەوە ،ڕاستەوخۆش هێزەکانی سوریایی دیموکراتی پڕ چەک
تورکیا لە ڕێگەی حیزبە کوردییە
گرێدراوەکانی لە
باشوور و خۆرئاوای
کوردستان ،لە ڕێگەی هێزی(پێشمەرگەی ڕۆژ)ەوە ،ویستی
پەالماری شەنگال و
خۆرئاوای کوردستان
بدات
دەکرد ،کە یەپەگە هێزێکی سەرەکی پێکهاتەی هێزەکانی سوریای دیموکراتە، ئەم سیاسەتی کورد و هەڵوێستەی ئەمریکا بوویە هۆی بەهێز بوونر کورد و پاشەکشێی تورکیا لە ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی. لەالیەکی دیکەوە دوای سەرکەوتنی
کۆبانێ ،تورکیاش سیاسەتی خۆی گۆڕی و گەڕایەوە بۆ الی بەرەی خۆرهەاڵت، چونکە نەیتوانی لە ڕێگەی گروپە تیرۆرست و چەتەکانەوە ئامانجەکانی کە لەنابردنی خۆرئاوای کوردستانە سەربگرێت ،لەبەرئەوە گەڕایەوە بۆ الی بەرەی خۆرهەاڵت تا بۆ دژایەتی کورد بەکاریبێنێت .ئەردۆغان سەردانی ڕووسیای کرد ،داوای هاوکاری لە ڕووسیا کرد دژی کورد ،بەاڵم تا ئێستاش ئەم سیاسەتە هیچی لێ سەوز نەبووە بە قازانجی تورکیا. هەروەها تورکیا لە ڕێگەی حیزبە کوردییە گرێدراوەکانی لە باشوور و خۆرئاوای کوردستان ،لە ڕێگەی هێزی(پێشمەرگەی ڕۆژ)ەوە ،ویستی پەالماری شەنگال و خۆرئاوای کوردستان بدات ،بەاڵم دیسان لەم سیاسەتەی�شی دا شکستی هێنا ،تورکیا بۆ دژایەتی شۆڕ�شی خۆرئاوا هەموو ڕێگەیەک دەگرێتە بەر ،بەاڵم ئەوە کوردە دەبێت نەکەوێتە ناو پیالن و موئامەرەکانی تورکیاوە ،دەبێت لە ڕێگەی سیاسەتی نەتەوەیی و بەرگری ڕەوا و پەیوەندی دبلۆما�سی و هێنانی بەرژەوەندی زلهێزەکان بۆ ناوچەکە خۆی بپارێزێت. پاشان تورکیا لە ڕێگەی سیاسەتی دروستکردنی ناوچەی ئارام و لەشکرکێ�شی بۆ ناوخاکی سوریا، بە هاوکاری گروپە ئۆپۆزسیۆنە چەتییەکانی گرێدراوییەوە ،ویستی دژایەتی خۆرئاوای کوردستان بکات، چەند ناوچەیەکی داگیرکرد ،هەڕەشەی لەشکرکێ�شی بۆ سەر کانتۆنی عەفرین و هەرێمی شەهبا دەکرد ،بەاڵم بە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،20تشرینی یه‌كه‌م 2017ز \ گه‌اڵڕێزان 2717ك
هۆی تێکۆشان و سیاسەتی عاقاڵنە و بەرگری ڕەوای کوردی خۆرئاواو، بوونی بەرژەوەندی ئەمریکا و پەیوەندی دبلۆما�سی کورد ،ئەم سیاسەت و پیالنەی تورکیا هیچ ئەنجامێکی دڵخۆشکەری بۆ تورکیا نەبووە. کاتێک تورکیا ئەم هەموو پیالنگێڕی و لەشکرکێشییەی ئەنجامێکی ئەوتۆی نەبوو ،پەنای بردەوە بەر سیاسەتی کۆنی ،ڕێکەوتن و لێکنزیک بوونەوە لەگەڵ دوژمنە شیعییه لە مێژینەکەی، سوریا و ئێران ،بە تایبەتیش دوای قەیرانی قەتەر ،تورکیا زیاتر لە بەرەی سوونە دوورکەوتەوە ،و نزیک بوویەوە لە بەرەی شیعەی سەرکەوتوو لە www.komelge.com
ناوچەکەدا .لە ماوەی ڕابوردودا ،تورکیا ئامادەی نیشاندا هاوکاری ئەسەد بکات، دژ بە کوردی خۆرئاوا ،لەکاتێکدا بە�شی گەورەی کاولکارییەکانی سوریا لەسەر دەستی تورکیا و چەتە گرێدراوەکانیەوە بوو ،ئێران هاوکاری تورکیای بۆ ئەسەد بە وەرچەرخان و دەرفەت زانی و لەگەڵ تورکیا لێکنزیک بوونەوە ،و محمد باقری سەرۆک ئەرکانی هێزە چەکدارەکانی ئێران ،سەردانی ئەنقەرەی کرد ،و لێکتێگەیشتن و ڕێکەوتننامەی سەربازی و یسخوڕییان بەست ،کە هەمیشە بەم ڕێگەیە کۆک بوون بۆ الوازکردنی کورد. تەواوی پیالن و ڕێکەوتنەکانی ئێران و تورکیا دژی باکور و خۆرئاواو
خۆرهەاڵتە ،واتا ئەو پارچانەی کە پەکەکەی تێدا بااڵ دەستە ،باشوریش لەڕێگەی پارتی و یەکێتییەوە بۆتە جێ هەژموونی هەردوو ئیمپریالیزمی کورد. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ڕێکەوتنەی ئێران و تورکیا وەاڵمێکە بۆ گرێدراوە ئیسالمی و نائیسالمیەکانی تورکیا و ئێران لە باشووری کوردستان ،کە دەیانووت هەدەپە سەرکردەکانی شیعەن و بۆ بەرژەوەندی ئێران کاردەکەن، یان دەیانگووت پژاک دروستکراوی تورکیایە ،بەاڵم ئەم ڕێکەوتنەی هەردوو واڵت ڕاستی هەدەپ و پژاکی دەرخست کە هێزی گەلن. ئێران و تورکیا ،دەتوانن لە هەندێک 61
NO:20 - APRIL 2017
بواردا ناکۆک بن ،بەاڵم لە بواری تردا هاوکاربن ،هەروەکو باقری دەڵێت :لە سەردانەکەمدا بۆ تورکیا پر�سی سنوریمان تاوتوێکردووە ،و گەیشتووینەتە ڕێکەوتنێکی باش .ئەم ڕێکەوتنەش بۆ دژایەتیکردنی پەکەکە و پژاکە لە باکوور و خۆرهەاڵتی کوردستان ،تورکیا دیوارێکی کۆنکرێتی لەسەر سنوری باکوور و خۆرهەاڵت دروستدەکات بە درێژیی 144کم ،هەر بەپێی هەمان ڕێکەوتن ئۆپەراسیۆنی سەرسنورەکان لە هاوبەش زانیاری باقری ئەنجامدەدەن، هەواڵگیری داوەتە ئەنقەرە ،بەمەبەستی پیالنگێڕی هاوبەش لە داهاتوودا، هەروەها تورکیا بۆ ماوەی دوو ساڵیشە خەریکی دروستکردنی دیوارێکی کۆنکرێتییە لە نێوان خۆرئاوا و باکوور دا .بەاڵم تا ئێستا ساسیەتی هێڵی سێیەم و بەرگری ڕەواو دژەپیالنی خۆرئاوا تەواوی پیالنگێڕییەکانی تورکیایی مایە پووچکردووە. هەروەها ئێستا هەردوو واڵت دژ بە بوونی ئەمریکان ،لە خۆرئاوا ،ئەمە خاڵێکی تری لێکتر نزیکبونەوەیان بوو .یەکێک لە سیاسەتە سەرەکییە هەرێمییەکانی ئێران ئەوەیە کە بنکەی سەربازی ئەمریکی لە ناوچەی ژێر رکێفیدا بوونی نەبێت ،کە ڕێگر دەبێت لە زیاتر بەهێزبوونی هێز و هەژموونی شیعە لە ناوچەکەدا ،تورکەکانیش دژ بە بوونی بنکەی سەربازی ئەمریکین لە خۆرئاوا، چونکە داڵدەی کورد دەدات ،دەبێتە هۆی پاشەکشێی بەرژەوەندییەکانی خۆی لەگەڵ ئەمریکادا. لە سەردانی محمد باقر بۆ تورکیا و 62
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لە سەردانی وەزیری دەرەوەی تورکیا مەولود چاوش ئۆغڵو بۆ بەغداد و هەولێر ،باشوری کوردستان یان هەرێمی کوردستان ،باسێکی سەرەکی بووە ،لە
ئەنجامنەدانی
گەمەی ڕیفراندۆم
لە باشوور لە ڕێگەی بانگەشەکانی
ڕیفراندۆم و
گرێدراوی خۆیانەوە،
ئێران و تورکیا ،وەک
عێراقیش وەکو خۆ بەخاوەنداری باشوری کوردستان ،هەمیشە لە سەر ئەوە کۆک بوون ،کە کورد دەبێت لە چ دۆخێکدا بێت .ئێران و تورکیا حەزناکەن کوردی باشوور زۆر الوازبێت ،هەریەک لەبەر بەرژەوەندی تایبەتی خۆی ،لە هەمانکاتدا نایانەوێت کورد ،هەنگاوبنێت بەرەو قۆناغی دەوڵەتی .قۆناغی دەوڵەتی الی ئەوان یانی بوونی توانا الی کورد بۆ ئەوەی کێشەکانی ناوخۆی چارەسەر بکات ،ئەوان نایانەوێت کوردستان لە دۆخی شەڕ و لێک ترازان و یەکنەگرتوویی ،قوتاری بێت ،سیاسەتی هەردووال ئەوەیە ،کە چۆن کورد هێندە الواز نەبێت کە زیانیان پێبگەیەنێت، هێندەش بەهێز نەبێت کە بێ گوێیان بکات.
دوو ئاغا سەرەکی
کورد لە ناوچەکدا،
عێراقیش وەکو خۆ
بەخاوەنداری باشوری کوردستان ،هەمیشە
لە سەر ئەوە کۆک
بوون ،کە کورد دەبێت
لە چ دۆخێکدا بێت
هەوڵی بەردەوامدان بۆ ئەنجامنەدانی گەمەی ڕیفراندۆم لە باشوور لە ڕێگەی بانگەشەکانی ڕیفراندۆم و گرێدراوی خۆیانەوە ،ئێران و تورکیا ،وەک دوو ئاغا سەرەکی کورد لە ناوچەکدا، www.komelge.com