دیدگــــــــــا
ده‌سه‌اڵت و قه‌یرانی فیكر! ب ـ ــاش ـ ــووری کـ ــوردس ـ ـتـ ــان ب ــەس ــەردەمـ ـێـ ـک ــدا ت ـی ـپ ــەر دەب ـێ ــت چـیــدیـکــە ئ ـیــدارەدانــی قــەی ـران لــە دوای قــەی ـران ســەخــت ب ــووە. دۆخــەکــە لــەوانــەیــە لــە کێشەی رۆژانــەیـیـ ه ـكـانــی ب ــواری سیا�سی، ئـیــداری ،کۆمەاڵیەتی ،دیبلۆما�سی ،ئــابــوری ،خــزمــەتـگــوزاری دا ڕەنـگـبــداتــەوە ،بــەاڵم ئەنجامی بۆشاییەکی قوڵی هــزر و قەیرانی ئەقلیەتە. لەم بــارودۆخــەدا كه‌هەرێمی کوردستان لە نێو ئه‌م هه‌موو قــەیـرانــە قــوڵــەدایــە ،بــاس لــە ئــەنـجــامــدانــی ریـفـرانــدۆم دەکـرێــت. بە خــودی ئەوانە�شی کە ریفراندۆمەکەیان کردۆتە بابەتی باس و ئەنجامی دەدەن دەزان ــن کــە هــەلــومــەرجــی دەرەکــی و ناوخۆیی لــەبــار نـیـیــە .ل ــەوە زیــاتــر کـێـشــە ـكـان ئــاڵــۆز د هكــات و قــەیـرانــە ـکـان دەب ــات ــە قــۆنــاغــی ت ــەق ـی ـن ــەوه‌وه .ل ـێ ـکــدانــەوە و گــەمــە ب ــە هــەنــدێ چەمک و دەس ـتــەواژە دەکـرێــت کــە بەشێکیان لــەو چەمکانەن کە لە ســەردەمــی بەسەرچوونی دا هەوڵی پێکهێنانیان دەدرێــت و هــەنــدێ لــەوانــە لــە دیــدی دەســەاڵتــداری ـیــەوە هــەوڵــی جێبەجێ ک ــردن و چــەواشــەکــردنــی دەدرێـ ــت .دەسـ ــەاڵت لــەســەر بـنــەمــای ئــەو چەمکانە خــۆی لەسەر پێ راگـرتــووە و لەناو کۆمەڵگەدا تا ئێستاش درێ ــژە بــە بــااڵدەسـتــی ،چــەوســانــدەوە و سەرکوتکردنی ئازادیەکان ،هاوکاریکردنی داگیرکەران و بەستنی پەیماننامەی تااڵنکردنی سامانی گشتی و قووتی کۆمەڵگە دەدات. لـ ــەو پ ــرۆس ــەی ــەدا ک ـێ ـشــەکــە ل ــە ب ــەل ــێ ی ــاخ ــوود ن ــا دا نـیـیـه، ئــەوەنــدەی کە پێویستی بە وەاڵمــی بۆچی و لە پێناوی چی دایــە؟. م ـســۆگــەر دەبـ ــێ س ــەرەت ــا ب ــە ب ــوێ ـری ــەوە ل ــە رووی ه ــزری ــەوە ـکـار لەسەر ئەو چەمک و دەستەواژانە بکرێت کە دۆخــی باشووری کوردستانی هێنایە ئەم ئاستەی ئیستا و بوێران ه قس ه له‌سه‌ر چه‌مكی ئه‌ڵته‌رناتیڤ بكرێت .بە تایبەتی چەمکی « نەتەوەیی» کــە پــارتــە ـکـانــی دەســەاڵتــدار دەیــانــەوێ لــە دیـمــوکـرا�ســی دامــاڵــن، ك ه ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه له‌بارچوونی ده‌رفه‌تی پێكه‌و ه ژیــان .چەمکی دەوڵ ــەت کــە گــەورەتـریــن نــاکــۆ ـکـی و ئیشکالیەتی لــەســەرە ،هەم پــارتــە دەس ــەاڵت ــدارەکــان و ه ــەم ئــۆپــۆزسـیــۆنــی دەســەاڵت ـخــواز، بــووێــری ئ ــەوە نــا ـکـات و خ ــاوەن ئــەو پــرۆژەیــە نییە قـســە لــەســەر
چــەمـکــی نــا نــاوەنــدێ ـتــی ی ــاخ ــوود الم ــەرک ــەزی ــەت ب ـک ــات .چــەمـکــی کانتۆن و سەرپەرشتیاری لە جێی دەسەاڵتی ناوەندی ،تێکەڵ کــردن و چــەواشــە ـکـاری لەسەر هــەردوو چەمکی سەربەخۆیی و دەوڵەت. نەبوونی دەستورێکی دیموکراتی ،پەرلەمان و حکومەتێکی کاراش هەر دەرەنجامی ئه‌م قەیرانی هزر و ئەقلیەته‌یه .ئەوانەی باوەڕیان بە دیموکرا�سی ،ئــازادی و یەکسانی هەیە دەبــێ کار بۆ هاوپەیمانیەکی کۆمەاڵیەتی نوێ بکەن کە راستەوخۆ کۆمەڵگە و بەتایبەتی ژنان خــاوه‌ن رۆڵ بن تێیدا .نمونەکە�شی لە رۆژئاڤا و شــەن ـگــال ه ــەی ــە .چــەم ـکــی «ن ــەت ــەوەی ــی ب ــێ دی ـم ــوک ـرا�س ــی» کە مەترسیدارترین چەمکه ،کەمینەی ئیزیدی ،کاکەیی ،تورکمان، ئــاشــوری-ک ـلــدانــی و ئــەرمــەنــی پ ــەراوێ ــز دە ـک ــات و تــەنـیــا ئــەوانــە بەدەمڕاستیان دەزانێ کە لە دەسەاڵتەوە نزیکن. لـ ــە ب ـ ــاش ـ ــووری کـ ــوردس ـ ـتـ ــانـ ــدا دەرف ــەتـ ـێـ ـک ــی گـ ـ ـ ــەورە هــەیــە كه‌پرۆسەکە بــەرەو ئاقاری گۆڕانکاریه‌كی ریشەیی و دەرخستنی ب ــاش ــوور ل ــەو قــەی ـرانــە هــزریــە بـبـرێــت ،لــە جـێــی زاڵ ـکــردنــی زمــانــی ت ــون ــدی پ ــەرچ ــەک ــرداری ب ــێ ئــەل ـتــەرنــات ـیــڤ ،د هك ـرێ ــت پ ــرۆژ هك ـه سه‌رجه‌می وشـیــاری ئامێزبێت بــۆ به‌شێكی گرنگی كۆمه‌ڵگ ه كه ژن ـه ،دەس ــەاڵت نــەک تەنیا لــەســەر بـنــەمــای داگـیــرکــردنــی قــوت، خــاک و داهــاتــی کۆمەڵگە ئــەم قۆناغە ـکـارەســاتـبــارەی هێناوه‌ته گــۆڕ ،بەڵکو لەسەر بنەمای داگیرکاریەکی گەورەتر و نەبینراوە ک ــە داگ ـی ــرکــاری کــۆمــەاڵیــەت ـی ـی ـه‌و رەن ـگ ــدان ــەوەی ـ هكــی ب ـه‌رف ـراوان ــی لەسەر ژیانی کۆمەاڵیەتی به‌تایبه‌تیش ژن هه‌یه. هیچ بەشێکی کۆمەڵگە هێندەی ژن قوربانی ئەو دەسەاڵت و ئــەقـلـیــەتــەیــە ن ـیــە .هـیــچ دی ــد و ئــەلـتــەرنــاتـیـڤـێــک ئ ــەو بــەشــەی کــۆمــەڵـگــە «ژن» رەچ ــاو نــە ـکـات نــاتــوانــێ ســەرکــەوتــوو بـێــت .النــی ک ــەم ــی پ ــرۆس ــەی شــەفــاف ـیــەت و رێ ـک ــەوت ــن ل ــەگ ــەڵ کــۆمــەڵـگــە نــەکـرێــت ئــەو پــرۆســەیــە ســەرکــەوتــوو نــابـێــت ،بــەڵـکــو ســەردەمــی قسەکردنە لــەســەر چەمک و هــزری نــوێ و زیـنــدووکــردنــەوەی هێزی بزوێنەری کۆمەڵگە.
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ه مه‌زنه‌كانی ئێستای كایه‌ی فیكری(هزری) له‌م یه‌كێك له گرفت ه ئێستا تێیدا ه ك جوگرافیایه‌دا ناونان و ناوزه‌دكردنی ئه‌و دۆخه‌ی ده‌ژین .ئایا ئه‌وه‌ی له‌م دۆخه‌دا ده‌گوزه‌رێ چییه؟ كێشه‌یه؟ گرفته؟ ه كوێدا گرفته؟ گێژاوبوون ه چیدا قه‌یرانه؟ ل قه‌یرانه؟ گێژاوه؟ چییه؟ ل تا چ ئاستێك چووه؟ له دۆسیه‌ی ئه‌م ژماره‌ی ئازادیی كۆمه‌ڵگه‌دا.
4
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
حه‌سه‌ن جودی :باشووری کوردستان له‌هه‌موو رووێکه‌وه له‌نێو بێ سیسته‌می و گه‌ڕه‌الوژه‌یی و تێکشکان و داڕووخاندا ده‌ژیێت... دیدار :ئازادیی كۆمه‌ڵگه
حه‌سه‌ن جودی
حه‌سه‌ن جودی نووسه‌ر و رۆژنامه‌وان ل ه دیداریكی تایبه‌تیدا بۆ گۆڤاری ئازادیی كۆمه‌ڵگه ،سه‌باره‌ت ب ه پرسی قه‌یرانی فیكری ل ه هه‌رێمی كوردستان هێام بۆ ئه‌وه‌ده‌كات گرفت ه مه‌زنه‌كانی ئێستای كایه‌ی فیكری له‌م جوگرافیایه‌دا ناونان و ناوزه‌دكردنی ئه‌و دۆخه‌ی ه ك ه ئێستا تێیدا ده‌ژین و ده‌شڵێت ئه‌و ه تێزه‌ی له‌هه‌وڵی ده‌ربازكردنی ئه‌قڵیی ه دژ دۆگامتیزمدا ده‌بێت ئه‌وا پێویست ده‌كات خۆی له‌هه‌موو په‌تا دۆگامییه‌كان و پارادیگامی دۆگامیی و چه‌مك و لۆژیكه دۆگامییه‌كان رزگار بكات و پارادیگام و چه‌مك و لۆژیكی خۆی بئافرێنێت. www.komelge.com
«به‌گشتی؛ ئێستای كایه‌ی هزری له‌نێو دۆخێكی گێژاو دایه» ئازادیی كۆمه‌ڵگه :ئایا ئه‌و دۆخه‌ی ئێستا كایه‌ی هزری تێیدا ده‌گوزه‌رێت چ دۆخێكه؟ حه‌سه‌ن جودی:یه‌كێك ل ه گرفته مه‌زنه‌كانی ئێستای كایه‌ی فیكری(هزری) له‌م جوگرافیایه‌دا ناونان و ناوزه‌دكردنی ئه‌و دۆخه‌ی ه ك ه ئێستا تێیدا ده‌ژین .ئایا ئه‌وه‌ی له‌م دۆخه‌دا ده‌گوزه‌رێ چییه؟ كێشه‌یه؟ گرفته؟ قه‌یرانه؟ گێژاوه؟
چییه؟ ل ه چیدا قه‌یرانه؟ ل ه كوێدا گرفته؟ گێژاوبوو ن تا چ ئاستێك چووه؟ له‌مڕووه‌وه هێشتا بوێرییه‌ك ،توانستێك و هه‌وڵدانێكی جددی بۆ ناونان و ناوزه‌دكردنی دۆخه‌كه نابینم ،ناونان ل ه دۆخێك بۆخۆی بۆته گرفتێكی كوشنده .هه‌ڵبه‌ت ه هیچ یه‌كێك لهو ناونان و ناوزه‌دانه‌ی ده‌كرێن بێبه‌ری و بێ وه‌ی نین و گشتیان بارگاوین به‌و به‌ناویه‌كداچوونه‌ی ل ه كایه‌ی فیكرییدا هه‌یه .بۆی ه كاتێك دۆخه‌ك ه ب ه یه‌كێك لهو ده‌سته‌واژان ه پێناس ه ده‌كرێت ،ئه‌وا بۆخۆی تێگه‌شتنێكت ده‌ستده‌كه‌وێت كه جیهانبینی پشت ئه‌و پێناسه‌ی ه چییه؟! هه‌ر په‌یوه‌ست به‌مه‌وه؛ پێناسه‌كردنی خودی ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌ش بۆت ه گرفتێكی مه‌زن، بۆ نموونه؛ باس ل ه قه‌یران ده‌كات كه‌چی مه‌به‌ست لێی ل ه گێژاوه ،باس ل ه كێشه ده‌كات و مه‌به‌ستی لێی قه‌یرانه. پێم وای ه ئه‌م ه بۆخۆی جۆرێك ل ه هه‌ژاریی هزری و سه‌ره‌تاییبوونی ره‌نگبێ ده‌خاته‌ڕوو. بیركردنه‌و ه هه‌ژارترین كای ه له‌م جوگرافیایه‌دا كایه‌ی هزری بێت ،ك ه بێ جوڵ ه و بێبه‌رهه‌مه .چونك ه ملمالنێییه‌كی هزری 5
NO:18 - July 2017
جددی له‌نێوان هێڵ ه هزریی ه جوداكان، بزووتنه‌و ه هزریی ه ناكۆكه‌كان نابینرێت، ته‌نانه‌ت لێره‌دا گومان ل ه هه‌بوونی ناكۆكییه‌كی هزری قووڵ و جددی ده‌كه‌م .ئه‌وه‌ی ده‌بینرێت ته‌نیا ملمالنێی ناوخۆیی نێوان هێڵ ه هزرییه‌كانی خودی هزری دۆگماتیزمه .ئه‌مه‌ش هیچی لێ شین نابێت ته‌نیا سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی هزری دۆگماتیزم ه ل ه به‌رگ و شێوه‌ی جوداتردا ،یان پینه‌وڕۆكردنی ئه‌و هزره دۆگمایی ه داڕزیوه‌یه ،ك ه ئیدی به‌كه‌ڵكی خۆی�شی نایه‌ت نه‌ك ب ه كه‌ڵك ژیان و پێشكه‌وتن و گۆڕانكاریی .بۆ نموونه ملمالنێی خودی رێچك ه و رێباز ه ئایینی و ئایینزاییه‌كان له‌نێوان خۆیاندا ،یان ملمالنێی ناسۆنالیزمی سه‌ره‌تایی كوردی (پرۆفاشیزمی كوردی) له‌گه‌ڵ خودی رێچك ه و رێباز ه ناسیۆنالیستی و فاشیستی و شۆڤێنیستییه‌كانی ناوچه‌كه‌دا، یان ملمالنێی نێوان خودی ره‌وته چه‌پگه‌رییه‌كان له‌نێوان خۆیاندا. له‌راستیدا؛ هه‌بوونی هه‌ژموونی ئه‌قڵییه‌تی نێرساالری به‌سه‌ر كۆی كایه‌ی هزریدا ،دۆگمابوونی كۆی كایه‌ی هزری له‌م جوگرافیا و ناوچه‌یه‌دا....هتد هه‌موو ئه‌مان ه ده‌رخه‌ری ئه‌وه‌ن ك ه له دۆخی ئێستادا جوله‌یه‌كی هزری جددی و كاریگه‌ر نابینرێت ك ه توانستی گۆڕانكاری و پێشكه‌وتن نیشان بدات .مسۆگه‌ر به‌بێ ئه‌م جوڵ ه هزرییه‌ش وه‌گه‌ڕكه‌وتنی دینامیكی پێشكه‌وتن و وه‌رچه‌رخانی هزرییش دژواره. به‌گشتی؛ ئێستای كایه‌ی هزری له‌نێو دۆخێكی گێژاو دایه .به‌اڵم جۆری گێژاوه‌كه له‌وه‌و ه نه‌هاتوو ه ملمالنێ یان ناكۆكییه‌كی هزری قووڵ و دژوار له‌نێوان هزره 6
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
جیاواز و ناكۆك به‌یه‌كه‌كان هه‌بێت ،به‌ڵكو له‌وه‌دای ه ك ه له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و جۆر ه ملمالنێ و ناكۆكیی ه هێشتا ده‌رنه‌كه‌وتووه ،یان وردتر بڵێین زۆر الوازه ،ئه‌وه‌ی هه‌ی ه گێژاوی نه‌بوونی هزری ناكۆك و جیاواز و نوێیه، گێژاوی دۆگماتیزم ه و خۆی ده‌خواته‌وه و خۆی ده‌سوێ و هه‌وڵده‌دات شێو ه و سیمای دیك ه له‌خۆو ه بگرێت .بێگومان ئه‌گه‌ر گێژاوه‌ك ه ل ه جۆری تیژبوونه‌و ه و ب ه لوتكه‌گه‌یشتنی ملمالنێ و ناكۆكی نێوان ره‌وت ه هزریی ه جیاواز و ناكۆك به‌یه‌كه‌كان بووایه ،یان به‌هۆی د هر‌كه‌وتنی ره‌وتێكی هزری نوێی ناكۆك ب ه دۆگماتیزم -ب ه هه‌موو جۆر و شێوه‌كانییه‌وه -بووای ه ئه‌وا له‌گه‌ڵ
گێژاو؛ ئه‌و دۆخه‌یه ه سیسته‌مێک، ک
کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک ،کایه‌یه‌ک توانستی ده‌ربازبوونی
له‌گرفت و ناکۆکییه‌کانى خۆی له‌ده‌ستده‌دات
خۆیدا زه‌مینه‌ی پێشكه‌وتن و گۆڕانكاری و ته‌نانه‌ت شۆڕشێكی زینهی – هزری له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌هێنا .به‌اڵم وه‌ك ده‌ركی پێده‌كه‌ین به‌مجۆر ه نییه .بۆی ه گێژاوه‌كه‌ی باشوور و ته‌نانه‌ت گێژاوه‌كه‌ی كۆی خۆرهه‌اڵتی ناوینیش گێژاوێكی داڕمێنه‌ر و داڕوخێنه‌ره ،نه‌ك گێژاوێكی بونیادنه‌ر و وه‌رچه‌رخێنه‌ر ب ه ئاراسته‌ی شۆڕ�شی زینهی و هزری.دیار ه له‌نێو ئه‌و گێژاوه‌دا دنیایه‌ك قه‌یران و كێش ه و گرفت هه‌ن و هه‌موویان
خۆراك به‌یه‌كتر ده‌ده‌ن و یه‌كتر ده‌ژیێنن و یه‌كتریش قووڵتر ده‌كه‌نه‌وه. <<ده‌کرێ دۆخی گێژاوی له‌سه‌ر بنه‌مای «گۆڕان له‌چه‌ندایه‌تییه‌و ه بۆ چۆنایه‌تی» شیبکرێته‌و ه >> ئازادیی كۆمه‌ڵگه :كه‌وات ه چۆن پێناسه‌ی گێژاو ده‌ك هن؟ ئه‌م ه چ دۆخێكه؟ حه‌سه‌ن جودی :گێژاو؛ ئه‌و دۆخه‌یه ک ه سیسته‌مێک ،کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک، کایه‌یه‌ک توانستی ده‌ربازبوونی له‌گرفت و ناکۆکییه‌کانى خۆی له‌ده‌ستده‌دات و له‌خۆنوێکردنه‌و ه و هه‌ڵکشان ده‌که‌وێ و له‌نێو پێکوته (مراوحة) و خۆ دووپاتکردنه‌وه‌دا ده‌ژیێت و تاده‌گات ه ئاستی ته‌قینه‌و ه به‌رده‌وام ده‌بێت .ئه‌و سیسته‌م و کۆمه‌ڵگ ه و کایه‌یه‌ی بکه‌وێت ه نێو گێژاو (فه‌وزا ـ كائیوس)هو ه دۆخی سروشتى خۆی له‌پێشکه‌وتن و گۆڕان له‌ده‌ستده‌دات و دیارد ه په‌ڕگیر و ده‌رهاویشته‌کانى له‌دیارد ه سروشتى و رێساییه‌کانى زیاتر و زاڵتر ده‌بن و فۆرمێکی ئاسایی و باو وه‌رده‌گرن .دۆخی گێژاویی(گێژاوبوون) دۆخێک ه کۆتایی به‌قۆناخێک دێنێ و شیمانه‌ى ده‌ستپێکردنى قۆناخێکی نوێ زیاتر ده‌کات .ده‌کرێت زه‌مه‌نی گێژاو درێژ بکرێته‌وه ،به‌اڵم هه‌رگیز ناکرێت به‌بێ ده‌ستپێکردنى قۆناخێکی نوێی جودا گێژاو تێبپه‌ڕێنرێ .به‌و راده‌یه‌ی له‌زه‌مه‌نی گێژاو( فه‌وزا -كائيوس)دا ئۆرگانه‌کان، جومگه‌کان ،په‌یوه‌ندییه‌کان ،به‌هاکان، دینامیک و ئالیه‌ته‌کان له‌نێو بێ سیسته‌می و بێ سه‌روبه‌ری و داڕووخان و تێکشکاندا ده‌ژین ،به‌هه‌مان راده‌ش له‌زه‌مه‌نی دواى گێژاودا به‌ره‌و سیسته‌ماتیکبوون www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
و رێکخسته‌بوون و خۆبونیادنانه‌و ه و هه‌ڵکشان ئاراسته‌گیر ده‌بن ،هه‌ر وه‌ک دۆخی گێژاودار له‌خۆڕا و بێ پێشین ه نییه، قۆناخی دواى گێژاو (دۆخی بێ گێژاو)یش هه‌روا له‌خۆڕا نایه‌ت و پێشینه‌ی خۆی هه‌یه. گێژاوبوون ئه‌و هه‌ڵدێره‌ی ه ک ه رێگه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌ی نییه .ئه‌و سیسته‌م و کۆمه‌ڵگه و کایه‌یه‌ی بکه‌وێت ه دۆخی هه‌ڵدێرانه‌وه هه‌پڕوون به‌هه‌پڕوون ده‌بێت و له‌نێو لێکترازانێکی بێ ئامان و تراژیدیاییدا ده‌ژی ،هه‌رچی به‌ها هه‌ی ه بێ واتا ده‌بێت، وه‌ک چۆن له‌دیرۆک و ریشه‌یه‌وه دابڕانێک دێته‌ئاراوه ،به‌هه‌مان شێوه‌ش داهاتوویه‌کی لێڵ و ته‌مومژاویش له‌گه‌ڵ خۆیدا دێنێ .له‌رووی دیالێکتیکیه‌وه؛ ده‌کرێ دۆخی گێژاویی له‌سه‌ر بنه‌مای «گۆڕان له‌چه‌ندایه‌تییه‌و ه بۆ چۆنایه‌تی» شیبکرێته‌و ه و ببینرێ ،چونک ه ناکۆکی و ملمالنێییه‌کان ،کێش ه و گرفته‌کان، قه‌یران و ته‌نگژه‌کان له‌میانه‌ى به‌رده‌وام په‌ره‌سه‌ندن و گرژبوون و ئاڵۆزبوونیاندا ده‌گه‌ن ه خاڵی بنبه‌ستی و گرێکوێره‌یی و له‌ئاکامى به‌یه‌کگه‌یشتنی فاکته‌ر ه بابه‌تی و خودییه‌کان (ئۆبژێکتیفی و سۆبژێکتیفی) دا ئیدی دۆخی گێژاویی ده‌ئافرێنن .به‌مه‌ش دیارد ه و مه‌سه‌له‌کان ده‌ستبه‌رداری پێگه چه‌ندایه‌تییه‌کانیان ده‌بن و پێگه‌یه‌کی چۆنایه‌تی(نوعي) به‌ده‌ستدێنن .له‌قۆناخی چه‌ندایه‌تی(كمي) دا ک ه هێشتا دیارده و مه‌سه‌له‌کان له‌نێو شێوه‌گرتن و جوڵه‌یه‌کی سه‌ره‌تایی و په‌راوێزی دان. گه‌لێک شه‌پۆل و ره‌وت و بزاڤ و ئاراسته‌ی جوداجودا وه‌ک کاردانه‌وه (ره‌فلێکس)ی سه‌ره‌تایی ده‌رده‌که‌ون و له‌نێو لێگه‌ڕیندا ده‌بن و به‌دواى سیما و www.komelge.com
ناسنامه‌ى خۆیاندا ده‌گه‌ڕێن ،به‌اڵم هێشتا هه‌اڵوێرد و شێوه‌گیر و جه‌مسه‌رگیر نه‌بوون .که‌چی له‌قۆناخی چۆنایه‌تییدا؛ که ئیدی دیارد ه و مه‌سه‌له‌کان شێو ه ده‌گرن و پێده‌گه‌ن و كاراتر ده‌جوڵێن ،شه‌پۆل و ره‌وت و بزاڤ و ئاراسته‌کانیش به‌و ره‌فلێکسه‌ی هه‌یان ه فۆرمێکی رێکخسته‌یی وه‌رده‌گرن و ئاراسته‌کانیان وه‌ک پرۆژه به‌رنامه‌گیر(پرۆگرامیزه‌کردن) ده‌که‌ن
بۆ چۆنایه‌تی به‌یه‌ک شێو ه تێبپه‌ڕن و ئاراسته‌گیر ببن ،چونک ه ئه‌گه‌ری چاره‌سه‌ری یان پووکانه‌وه‌ی بڕێک یان زۆربه‌ی دیارد ه و مه‌سه‌له‌کان هه‌یه، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ش هه‌ی ه ئه‌و ره‌وت و بزاڤ و ئاراست ه و شه‌پۆالن ه له‌غیابی فاکته‌ر ه خودییه‌کاندا کاڵ ببنه‌و ه و له‌بار بچن. <<ئیدی توانستی به‌رگه‌گرتن و بێده‌نگبوون و دانبه‌خۆداگرتن نامێنێ>>
له‌ئان و ساتى
شۆڕشدا یان
ئه‌نجامگیربوونی
شۆڕشدا ئه‌گه‌ری
ده‌رکه‌وتنی ره‌وت
و بزاڤێکی دژه
شۆڕشیش جێی باسوخواسه
و هه‌ریه‌که‌و به‌ناسنام ه و سیمای خۆی ده‌که‌وێت ه نێو کار و چاالکییه‌وه .هه‌روه‌ها له‌نێو رووداو و کێشمه‌کێشه‌کانیشدا خۆ هه‌اڵوێرد ده‌که‌ن و شێو ه ده‌گرن و له‌جه‌مسه‌ری خۆیاندا سه‌نگه‌ر ده‌گرن. ئه‌م پێشکه‌وتن و ئاڵوگۆڕه‌ش خۆی له‌خۆیدا بزاوتنێکی دیالیکتیکیانه‌یه، به‌اڵم ئه‌م ه حه‌تمییه‌تێکی مێژووییش نییه. واتا مه‌رج نیی ه دیارد ه و مه‌سه‌له‌کان سه‌رتاپایان به‌گۆڕان له‌چه‌ندایه‌تییه‌وه
ئازادیی كۆمه‌ڵگه :چۆن دۆخێك ده‌گات به‌وه‌ی ببێت ه دۆخی گێژاوی؟ حه‌سه‌ن جودی :گێژاو ب ه �سێ قۆناخی به‌دواییه‌كدا دروست ده‌بێت؛ قۆناخی یه‌که‌م :ده‌رکه‌وتنی کێش ه و گرفت و ناکۆکی و قه‌یرانه‌کان و چاره‌سه‌ر نه‌کردنیانه .قۆناخی دووه‌م :قووڵبوونه‌وه و بنبه‌ستبوون و که‌ڵه‌که‌بوونی ئه‌و کێشه و گرفت و ناکۆکی و قه‌یرانانه‌یه .قۆناخی سێیه‌م :ده‌ستپێکردنی سه‌رهه‌ڵدان و شۆڕش ،یان رێنسانس و قه‌ڵه‌مبازه مێژووییه‌کان ه له‌پێناو چاره‌سه‌رکردنى ئه‌و کێش ه و گرفتان ه و یه‌کالییبوونه‌وه‌ی ملمالنێ و ناکۆکییه‌کان و رزگاربوون له‌قه‌یرانه‌کانه. ئه‌گه‌ر هۆکار و بنچینه‌ی کێش ه و گرفت و ملمالنێ و ناکۆکی و قه‌یرانه‌کان ناعه‌داڵه‌تى ،نایه‌کسانى ،جوداکاری، نه‌بوونی ئازادی و دیموکراتی...هتد بێت، ئه‌وا له‌قۆناخی دووه‌مدا ،ئه‌و ناعه‌داڵه‌تی و نایه‌کسانییه ،یاخود نه‌بوونی ئازادی و دیموکراتیی ه ده‌گات ه ترۆپک و لوتکه‌ی خۆی و ئیدی توانستی به‌رگه‌گرتن و بێده‌نگبوون و دانبه‌خۆداگرتن نامێنێ و 7
NO:18 - July 2017
وه‌ک گڕکان به‌دواى ده‌ره‌تانێکدا ده‌گه‌ڕێ. بۆی ه له‌قۆناخی سێیه‌مدا ره‌وتێک یان بزاڤێک یان چه‌ندین ره‌وت و بزاڤ وه‌ک فاکته‌رێکی خودی ده‌رده‌که‌ون و کۆتایی ب ه گێژاویبوونه‌ک ه دێنێن .ئیدی جموجۆڵ و هه‌وڵ و چاالکییه‌کانی ئه‌و ره‌وت یان بزاڤان ه به‌شۆڕش ،یان سه‌رهه‌ڵدان، یان رێنسانس یان به‌هه‌ر شتێکی دیکه ناوزه‌د ده‌کرێن .هه‌ڵبه‌ت ه له‌ئان و ساتى شۆڕشدا یان ئه‌نجامگیربوونی شۆڕشدا ئه‌گه‌ری ده‌رکه‌وتنی ره‌وت و بزاڤێکی دژ ه شۆڕشیش جێی باسوخواسه،
ئێستا تارمایی شۆڕشێكی جه‌ماوه‌ری ه ئاسمانی باشووردا ب ده‌سووڕێته‌وه ک ه خوازیاری گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ زه‌مه‌نی گێژاوی هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌نجامگیربوون یان بێئه‌نجامی ئه‌و جۆر ه ره‌وت و بزاڤ ه دژه شۆڕ�شی و دژ ه قه‌ڵه‌مبازییان ه تاڕاده‌یه‌کی زۆر په‌یوه‌ست ه به‌چۆنایه‌تی شۆڕش یان ئه‌و رێنسانسه‌ی به‌رپاکراو ه و ئه‌و قه‌ڵه‌مبازه‌ی هاوێشتراوه .واتا چه‌ند ه ئه‌و شۆڕش و رێنسانس ه ره‌گداکوتاو بێت و به‌رهه‌مدار بێت ،ئه‌وا ئه‌وه‌نده‌ش پرۆسه‌ى رووخاندن و سه‌رله‌نوێ بونیادنانه‌وه ،ک ه ئه‌رک و گه‌وهه‌ری هه‌موو شۆڕش و قه‌ڵه‌مبازه مه‌زنه‌کانه ،سه‌رکه‌وتوو و ئه‌نجامگیر ده‌بێت ،ئه‌وه‌نده‌ش مۆرکی خۆی له‌قۆناخی دواى گێژاو ده‌دات ،ئه‌وه‌نده‌ش بزاوت و 8
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ره‌وت ه دژه‌گۆڕانكار و دژ ه وه‌رچه‌رخانه‌کان کرچ و کاڵ و له‌په‌راوێزدا ده‌بن. <<ئه‌گه‌ری گردبوونه‌و ه و ئاوێته‌بوونیان تا ئاستی یه‌ک وزه‌یی و یه‌ک هێزیان هه‌یه>> ئازادیی كۆمه‌ڵگه :ئایا ئێستا باشوور ل ه چ قۆناخێكی گێژاو دایه؟ حه‌سه‌ن جودی:سه‌باره‌ت به‌دۆخی گێژاوی باشوور ،ک ه له‌قۆناخی دووه‌می گێژاو دایه ،چه‌ند ه ئه‌و قۆناخ ه قووڵتر و چڕتر ببێته‌وه ،ئه‌وه‌نده‌ش له‌ده‌ستپێکردنی قۆناخی سێیه‌می گێژاو نزیک ده‌بێته‌وه. له‌باری گۆڕانكارییه‌کان چه‌ند ه چه‌ندایه‌تییه‌و ه بۆ باری چۆنایه‌تی خێراتر و فراوانتر ببن ،ئه‌وه‌نده‌ش دۆخی گه‌یشتن به‌قۆناخی سێیه‌م نزیکتر ده‌بێته‌وه .چه‌نده ئه‌و ره‌وت و بزاڤ و هێزانه‌ى خوازیاری کۆتاییهێنانن به‌دۆخی گێژاویی ،خۆیان تۆکم ه و به‌هێز بکه‌ن و واقیعکردبن و له‌نێو جموجۆڵ و چاالکی گۆڕانخوازی و وه‌رچه‌رخانخوازیدا بن ،ئه‌وه‌نده‌ش زووتر ده‌گه‌ن ه قۆناخی سێیه‌م و ئه‌وه‌نده‌ش قۆناخی سێیه‌م به‌سه‌رکه‌وتوویی ئه‌نجامگیر ده‌که‌ن و کۆتایی به‌دۆخی گێژاویى دێنن .واتا چه‌ند ه بتوانن به‌رسڤی دۆخی گێژاویی بده‌نه‌وه ،ئه‌وه‌نده‌ش ده‌توانن مۆرکی خۆیان له‌سه‌رده‌می گێژاویی و دواى گێژاویش بده‌ن .هه‌روه‌ها به‌پێچه‌وانه‌شه‌و ه هه‌ر راسته .واتا چه‌نده خوازیارانى دۆخی گێژاویی و ئه‌وانه‌ى به‌رژه‌وه‌ندی و هه‌بوونیان له‌هه‌بوونی ئه‌و دۆخ ه و به‌رده‌وامبوونی دایه، ئامراز و شێواز و به‌رگیری (مقومات) به‌رگه‌گرتن و له‌سه‌رپێ مانه‌و ه تۆکم ه و به‌هێز و هه‌مه‌الیه‌ن بکه‌ن ،ئه‌وه‌نده‌ش
قۆناخی دووه‌می گێژاو درێژ ه ده‌کێ�شێ و به‌رده‌وام ده‌بێت ،هه‌روه‌ها چه‌ند ه ژماره و قه‌بار ه و چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تی ره‌وته قه‌ده‌رگه‌راکان ،ئه‌وانه‌ى دۆخی گێژاویی وه‌ک قه‌ده‌ر ده‌بینن ،زیاتر و زیاتر ببن، ئه‌وه‌نده‌ش کۆسپ و له‌مپه‌ره‌کان له‌به‌رده‌م خوازیارانى گۆڕانكاری و وه‌رچه‌رخان رێنسانسخوازان، «شۆڕشگێڕان، ریفۆرمخوازان ،رۆشنگه‌ران» زیاتر و گه‌وره‌تر ده‌بن و ده‌ستپێکردنی قۆناخى سێیه‌م دره‌نگتر ده‌خه‌ن .هه‌روه‌ها چه‌نده له‌جوگرافیاکانى ده‌روروبه‌ری باشوور، به‌پارچه‌کانى دیکه‌ی کوردستانیشه‌وه، دۆخی شۆڕشگێڕی و رێنسان�سی، واتا قۆناخی سێیه‌م ،له‌ئارادا بێت و له‌په‌ره‌سه‌ندن دابێت ،چه‌ند ه جوگرافیا دووره‌کانى دیکه‌ی ناوچه‌ک ه و جیهان، به‌تایبه‌تى ئێراق ،گه‌یشتبن ه قۆناخی سێیه‌م، ئه‌وه‌نده‌ش کاریگه‌ری ل ه زوو هاتنه‌ئارای قۆناخی سێیه‌م له‌باشووردا ده‌که‌ن، واتا زه‌مینه‌ی گۆڕانكاری و وه‌رچه‌رخان له‌باشوور زیاتر ده‌بێت. ب ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و راستیانه، ئه‌مڕۆ له‌باشووردا هێدی هێدی ئاماژه‌کانى ده‌ستپێکردنی قۆناخی سێیه‌م به‌دیار ده‌که‌ون ،ئاماژه‌کان ئاماژه‌ی سه‌ره‌تایین، به‌اڵم ئاماژه‌ى جددى و گرنگن ،پاسیڤن، به‌اڵم ئه‌گه‌ری ئاکتیفبوونیان هه‌یه ،پارچه پارچ ه و لێکدابڕاون ،به‌اڵم ئه‌گه‌ری گردبوونه‌و ه و ئاوێته‌بوونیان تا ئاستی یه‌ک وزه‌یی و یه‌ک هێزیان هه‌یه .ئێستا تارمایی شۆڕشێكی جه‌ماوه‌ری ب ه ئاسمانی باشووردا ده‌سووڕێته‌وه .بۆ نموونه: ئه‌م ژمار ه زۆره‌ى کوشتن و خۆکوشتن و خۆسووتاندنه‌ی ژنان ،کۆچکردنی الوان ئاماژه‌ن و ره‌فلێکسێكی نێگه‌تیڤن www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
بۆ په‌سندنه‌کردن و به‌رگه‌نه‌گرتنی دۆخی گێژاوی .ده‌رکه‌وتنی چه‌ندین ورد ه ره‌وت و بزاڤی سیا�سی ،کۆمه‌اڵیه‌تی و کولتووری ئاماژ ه و ره‌فلێکسێكی پۆزه‌تیڤن، هه‌رچه‌ند ه الوازیش بن و له‌یه‌کدی دابڕاو بن .ئه‌و هه‌موو رێپێوان و خۆپیشاندان و مانگرتنانه‌ى جه‌ماوه‌ر ،به‌تایبه‌تى له‌قه‌زا و ناحییه‌کاندا ئاماژه‌ن بۆ به‌خۆوه‌که‌وتنی جه‌ماوه‌ر ،ئه‌گه‌رچی بێ پێشه‌نگ و بێ رێکخستن و له‌یه‌ک دابڕاویش بن، هه‌روه‌ها الوازبوونی متمانه‌ى خه‌ڵکی به‌و به‌ڵێن و په‌یمانانه‌ى پێیان ده‌درێن. هه‌روه‌ها زیادبوونی دیارده‌ی ئینشیقاق و ده‌سته‌گه‌ری و کوتله‌بازی نێو هێزه ده‌سه‌اڵتداره‌کان یان ئه‌وانه‌ى له‌سێبه‌ری ده‌سه‌اڵتداراندا ده‌ژین و ...هتد ،ئه‌مان ه و چه‌ندین ئاماژه‌ی دیکه ،ک ه ده‌کرێ زیاتر باسیان لێو ه بکرێت ،ئاماژه‌ی سه‌ره‌تایی ده‌ستپێکردنی قۆناخی سێیه‌می دۆخی گێژاوییه.
بۆرژواى بازرگانین و مشه‌خۆر و وابه‌سته‌ن. ناعه‌داڵه‌تی و نایه‌کسانى و ناهاوسه‌نگی تادێت په‌ره‌ده‌سێنن ،پانتاییه‌کانی ئازادی، دیموکرا�سی و مافی مرۆڤیش تا دێت به‌رته‌سک ده‌بنه‌وه ،داهێنان و خولقکاری له‌سه‌رجه‌م بواره‌کاندا الوازبوو ه و تادێت خۆ دووپاتکردنه‌و ه و رۆتینبوون گه‌ش ه ده‌کات ،له‌بری گه‌شه‌پێدانى به‌رهه‌مهێنان و خۆهێزی (القوة الذاتية) تاک و کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی به‌رخۆر(مستهلک) و مشه‌خۆر و ته‌مبه‌ڵ پێشده‌که‌وێت.
تۆقاندن و ترس و فۆبیایه‌کی مه‌زن رۆح و ده‌روونی تاک و کۆمه‌ڵگه‌ى ته‌نیوه‌ته‌وه
<<باشووری کوردستان له‌هه‌موو رووێکه‌وه هه‌روه‌ها تا دێت دابڕان له‌مێژوو و له‌نێو بێ سیسته‌می و گه‌ڕه‌الوژه‌یی و ره‌سه‌نایه‌تی نه‌ته‌وه‌یی دێته‌ئاراو ه و تێکشکان و داڕووخاندا ده‌ژیێت>> گرفتی ناسنام ه و ئینتیما گرفتى هه‌ره ئازادیی كۆمه‌ڵگه :ئایا ده‌كرێ به‌رچاوی نه‌ته‌وه‌یه ،له‌هه‌مانکاتیشدا ئاماژه‌كانی دۆخی گێژاوبوونی باشوور به‌ریه‌ككه‌وتن (احتکاک)ێکی نێگه‌تیفی له‌گه‌ڵ دونیاى ده‌ره‌وه‌ی خۆی هه‌یه ،که ده‌ستنیشان بكه‌ین؟ حه‌سه‌ن جودی :باشووری کوردستان پشت به‌الساییکردنه‌و ه و ئینتیماکردنى له‌هه‌موو رووێکه‌و ه له‌نێو بێ سیسته‌می کوێران ه ده‌به‌ستێت ،به‌تایبه‌تى له‌گه‌ڵ و گه‌ڕه‌الوژه‌یی و تێکشکان و داڕووخاندا خۆرئاوادا .له‌مه‌ش مه‌ترسیدارتر ده‌ژیێت ،گه‌نده‌ڵی و تااڵنی تا بینه‌قاقای ئاراست ه و ره‌وتێکی سه‌رسوڕهێنه‌رانه‌ى تاک و کۆمه‌ڵگ ه و ده‌سه‌اڵتى گرتۆته‌وه ،قه‌ده‌رگه‌رایی و غه‌یبانییه‌ت و فێنده‌مێنتاڵی توێژێک ک ه ده‌سه‌اڵتدارن ده‌ستیان له‌ته‌شه‌نه‌سه‌ندن دایه ك ه به‌ره‌هایی به‌سه‌ر هه‌موو کایه‌کانی ژیاندا گرتوو ه و به‌ریه‌ككه‌وتنی پۆزه‌تیڤ له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌ی خاوه‌ن پێکهاته‌یه‌کی عه‌شیره‌تی و فیۆداڵی و خۆی ره‌تده‌كاته‌و ه و ئاماده‌ش نیی ه خۆی www.komelge.com
نوێبكاته‌وه و بگۆڕێت ،له‌رووێکی دیکه‌و ه به‌ها مۆڕاڵی و مه‌عنه‌وییه‌کان له‌کزبوون و بێ واتابوون دان و ئه‌وانه‌ی پێیان ده‌گووترێ «به‌ها ماددییه‌کان» له‌به‌هێز بوون و زاڵبوون دان ،له‌بواری کولتووری و رۆشنبیرییه‌و ه تا دێت داده‌ته‌پێ و رۆحی خۆی له‌ده‌ستده‌دات ،هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات هه‌ر له‌کورتی دای ه و کرچ و کاڵی باڵی به‌سه‌ردا کێشاو ه و مرۆڤ تێر ناکه‌ن و بێ داهێنان و نوێکارین .له‌نێوان تاکه‌کاندا ،تاک ـ کۆمه‌ڵگه‌دا ،تاک و کۆمه‌ڵگ ه ـ ده‌سه‌اڵتدا، ده‌سه‌اڵت ـ ـ هێز و الیه‌ن ه ئۆپۆزسیۆنه‌کان و مه‌یل و داخوازیی ه سڤیلییه‌کاندا ،مرۆڤ ـ ژینگه‌دا ،پیاو ـ ژندا ،باوک ـ منداڵه‌کانیدا ...هتد توندوتیژی و زه‌بروزه‌نگێکی بێ سنوور له‌ئارا دایه ،هه‌ڵبه‌ت ه ئه‌و توندوتیژیی ه هه‌ر به‌ته‌نیا له‌رووی جه‌سته‌یی و ده‌روونییه‌و ه نییه ،به‌ڵکو له‌رووی رۆحی و زیهنییه‌تیشه‌وه‌یه ،به‌مه‌ش تۆقاندن و ترس و فۆبیایه‌کی مه‌زن رۆح و ده‌روونی تاک و کۆمه‌ڵگه‌ى ته‌نیوه‌ته‌وه .له‌ڕووێکی دیکه‌شه‌و ه چه‌قبه‌ستوویی و بااڵده‌ستى زیهنییه‌تى عه‌شیره‌تگه‌رایی و خێڵگه‌رایی دۆزه‌خێکی بێ وێنه‌ی بۆ کۆمه‌ڵگ ه به‌گشتى و ژنان و الوان به‌تایبه‌تى سازداوه ،مه‌گه‌ر هه‌ر تراژیدیای خۆسووتاندن و خۆکوشتنی ژنان و کوشتن و هه‌تککردنی رۆژانه‌ی ژنان ک ه وه‌ک کۆمه‌ڵکوژییه‌کی به‌رده‌وام ئه‌و ه نیشانبدات ک ه چ دۆزه‌خێکه ،مه‌گه‌ر هه‌ر تراژیدیای کۆچی به‌لێشاوی الوان بۆ هه‌نده‌ران و سوکایه‌تی و چه‌پاندنی رۆژانه‌یان بیخاته‌ڕوو ک ه چ دۆزه‌خێک وا له‌ئارا دایه .بێگومان باری ده‌روونی مندااڵن و به‌سااڵچووان و ره‌و�شی گوزه‌رانیان بۆ خۆی تراژیدیایه‌کی دیکه‌ى مه‌زن ه و که‌سیش گوێی پێ نادات .هه‌روه‌ها ئه‌و 9
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
تراژیدیایه‌ی به‌سه‌ر ژینگ ه و سروشتدا گێژاویی ه زیاتر و وردتریش بخرێته‌ڕوو و دێت ن ه که‌س لێی ده‌پێچێته‌و ه و نه‌ده‌بێته شیکردنه‌وه‌ی به‌رفراوانى له‌سه‌ر بکرێت. رۆژه‌ڤیش. <<له‌مێژوودا و ل ه ئه‌مڕۆشدا گێژاوه‌كان له‌باشووردا چه‌مکی براگماتیکی و به‌رده‌وام ب ه پارادیگام رادیكاڵه‌كان مه‌کیاڤیلێتی چه‌مکی هه‌ر ه بااڵده‌سته تێپه‌ڕێرناون>> له‌دانوستاندن و په‌یوه‌ندیی ه ئابووری و سیا�سی و کۆمه‌اڵیه‌تی و کولتوورییه‌کاندا، ئازادیی كۆمه‌ڵگه :بۆ ده‌ربازبوون له‌م ئه‌م بااڵده‌سته‌یی ه هه‌ر ه زێد ه له‌ژیانى سیا�سی و پارتایه‌تییدا ده‌رده‌که‌وێت ه پێش ،گێژاو ه پێویستیی به چ ئه‌قڵییه‌تێكه؟ حه‌سه‌ن جودی :له‌مێژوودا و له به‌ڕاده‌یه‌ک سیاسه‌تزانى و سیاسییبوون بۆت ه بازرگانی و رانچێتی هه‌ر ه به‌رچاو .ئه‌مڕۆشدا گێژاوه‌كان به‌رده‌وام به بێگومان ئه‌م دۆخ ه سیاسیی ه وێڕاى پارادیگما رادیكاڵه‌كان تێپه‌ڕێنراون ،به‌و درووستبوونی نوخبه‌یه‌کی سیا�سی گه‌نده‌ڵ ئه‌قڵییه‌ت ه شۆڕشگێرانه‌یه‌ده‌ربازكراون كه و مشه‌خۆر ،گه‌لێک ده‌ستکه‌وتی نه‌ته‌وه‌یی توانستیئه‌وه‌یانهه‌بوو هبونیادیئه‌قڵییه‌ته و دیموکراتی�شی له‌ئاستى ئێراق و هه‌رێمی گێژاوداره‌ك ه هه‌ڵوه‌شێننه‌و ه و ب ه هه‌موو کوردستانى به‌فیڕۆ داو ه و ئیراد ه و داخوازی چه‌مك و تێگه‌یشتن و شێواز و جیهانبینی گه‌ل به‌قه‌د گه‌ردیله‌یه‌ک له‌به‌ر چاو ناگیرێت خۆیه‌و ه جودایی خۆی بخاته‌ڕوو .ئێستا و ده‌سه‌اڵتداران ئاماده‌ش نین دان به‌م ئه‌قڵییه‌تی هه‌ژموونداری سه‌ر کۆمه‌ڵگه هه‌موو دۆڕاندن و نسکۆ سیاسییان ه بنێن ل ه گێژاوێكی قووڵ دای ه و تاڕاده‌یه‌ك ک ه تێیدا نغرۆ بوونه ،له‌مه‌ش مه‌رگه‌ساتتر به‌رگیری(مقومات)ی له‌سه‌رپێ وه‌ستانی ئه‌وه‌یه؛ دواى ئاشکرابوونی هه‌زاران له‌ده‌ستداو ه و توانستی خۆنوێكردنه‌وه دۆسیه‌ی سیخوڕێتی و خیانه‌تکردنیان و به‌رده‌وامی زۆر الواز بووه ،به‌اڵم ئه‌م هیچ هه‌ژاندنێکی سیا�سی له‌ئاستی ئه‌م دۆخه‌ی ئه‌قڵییه‌تی هه‌ژمووندار به‌ته‌نیا هه‌موو فایل و دۆسی ه ئابڕووبه‌رانه‌یه به‌س نیی ه بۆ ئه‌وه‌ی بڵێین ئیدی با مه‌رگی رووینه‌دا و وه‌ک مێش میوانیان نه‌بووبێت ئه‌و ئه‌قڵییه‌ته رابگه‌یه‌نین ،نه‌خێر وه‌كو وا هه‌ڵسوکه‌وت ده‌که‌ن .وێڕای هه‌موو تێزێك خۆی نمایش ده‌كاته‌و ه و له‌سه‌رپێ ئه‌مانه‌ش دژایه‌تییه‌کی سه‌رسه‌ختانه‌ى راده‌وه‌ستێت ،تا ئه‌و كاته‌ی ئه‌قڵییه‌تێكی هه‌ر هه‌ڵوێست و بزاوتنێکی ئۆپۆزسیۆنیش دژ ه تێزی خۆی ده‌رده‌كه‌وێت. كاتێك ده‌رك به‌و ه ده‌كه‌ین ك ه ئه‌گه‌ر ده‌که‌ن و له‌شوێنی یاسا و مافپه‌روه‌ری بڕیار و فه‌رمان ده‌رده‌که‌ن .هه‌روه‌ها تادێت كرۆكی گێژاوی ئه‌م جوگرافیای ه ئه‌قڵییه‌تی زیندان ه نایاسایی و شاراوه و نهێنییه‌کان هه‌ژموونداری دۆگماتیزمه ،ئه‌وا دژه‌تێزی له‌زیندان ه یاسایی و ئاشکراکان زیاتر ده‌بن .ئه‌و ئه‌قڵییه‌ت ه هه‌ژموونداره‌ی دۆگماتیزم هه‌موو ئه‌و مه‌سه‌النه‌ی ئاماژه‌یان پێدرا ده‌بێت دۆگماشكێن بێت ،دۆگماشكێنییش نموونه‌ی خروارێک ه لهو دۆخ ه گێژاوییه‌ى رێك ل ه ئه‌قڵییه‌تێكی رێنیسانسخوازی ئه‌مڕۆ له‌باشووری کوردستاندا له‌ئارا و رۆشنگه‌رێتیدا به‌رجه‌ست ه ده‌بێت. دایه .ده‌کرێ قه‌بار ه و پانتایی ئه‌و تابلۆ مسۆگه‌ر هه‌ردوو ده‌سته‌واژه‌ی رێنیسانس
و رۆشنگه‌ریش پێویستییان ب ه سه‌رله‌نوێ تێخوێندنه‌وه‌یان هه‌یه ك ه بتوانێت رۆحی شۆڕشێكی زینهی له‌خۆو ه بگرێت .بۆ كوردستان و ته‌واوی خۆرهه‌اڵتی ناوینی قه‌اڵی دۆگماتیزم داخوا چ ئه‌قڵییه‌تێك ه وا توانست و بوێریی ئه‌وه‌ی هه‌ی ه گه‌مارۆی ئه‌و قه‌اڵی ه بدات و بچێت ه ناویه‌و ه و بێ ئه‌وه‌ی ب ه په‌تاكانی دۆگماتیزم ده‌رده‌دار ببێت قه‌اڵ بكات ه باخی هه‌زار ره‌نگی ئازادی و مه‌یدانی شۆڕ�شی زینهی؟! بێگومان دیوار ه پۆاڵینه‌كانی دۆگماتیزم هه‌روا ب ه تیری كارتۆنی نه‌ك هه‌ر ناڕووخێت ،ته‌نانه‌ت كونی�شی تێناكه‌وێت، هه‌روه‌ها دۆگماتیزمی هه‌ژمونداری ئێستا ب ه دۆگماتیزمێكی دیكه‌ی نوێ ناڕوات، ناتوێته‌و ه و ناشۆردرێت ،به‌ڵكو به ئه‌قڵییه‌تێكی ته‌واو دژ ه دۆگماییه‌و ه‌تارمایی دۆگماتیزم ده‌ڕه‌وێته‌وه و بێكاریگه‌ر ده‌بێت. ده‌كرێ ل ه تێز ه فیكری و فه‌لسه‌فییه‌كانی ڕێزدار عه‌بدوڵاڵ ئۆجه‌الندا ده‌رك به ئه‌قڵییه‌تێكی دۆگماشكێن و پارادیگمایه‌كی وه‌رچه‌رخێنه‌ر و كوانووی شۆڕشێكی زینهی مه‌زن بكه‌ین و بۆ باشوور و كۆی كوردستان و خۆرهه‌اڵتی ناوینیش بناخه‌ی سیسته‌مێكی دیموكراتی دژ ه سیسته‌می هه‌ژمووندار بونیاد بنێین. ئه‌و ئه‌قڵیی ه دژ ه تێزه‌ی له‌هه‌وڵی ده‌ربازكردنی دۆگماتیزمدا ده‌بێت ئه‌وا پێویست ده‌كات خۆی له‌هه‌موو په‌تا دۆگماییه‌كان و پارادیگمای دۆگمایی و چه‌مك و لۆژیك ه دۆگماییه‌كان رزگار بكات و پارادیگما و چه‌مك و لۆژیكی خۆی بئافرێنێت .به‌م ه ده‌توانێت شۆڕشكێكی زینهی به‌رپا بكات و ئه‌و گێژاوه‌ی کۆمه‌ڵگه و سیسته‌می هه‌ژمووندار تێیكه‌وتووه تێپه‌ڕێنێت و ئه‌لته‌رناتیفی خۆی بخاته‌ڕوو.
10
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
دەسەاڵتی کوردیی بە ئەجێنداوە کار لەسەر بە جەهلکردنی کۆمەڵگە دەکات ئا :ئاسۆ جەوهەر کامیار سابیر ،رایدەگەیەنێت :رۆشنبیری کورد ئەوە نەبووە کە بتوانێت هاندەر بێت کە رۆشنبیریی کوردیی بخەنە سەر رێچکەیەک ،کە توانای بەرهەمهێنانی فیکر و توانای بەرهەمهێنانی کۆمەڵێک نووسەر و رۆشنبیری گەنجی هەبێت؛ رۆشنبیرمان بە مانا ئینتێلکچواڵییەکە بەمانا فیکریی و بەمانا مەعریفییەکەی نییە! وتیشی :زانکۆ یەکێکە لە فاکتەرە هەرە سەرکییەکانی برەوپێدانی گەشەی فیکریی، مەعریفیی و زانستییش ،ئەمە ئەگەر بەستانداردە جیهانییەکان بیپێوین ،زانکۆکانی کوردستان بەشێکن لە وێرانرتین و داماوترین و کۆڵەوارترین ،زانکۆکانی جیهان! کامیار سابیر ،ئاماژە بۆ بێفیکریی حیزبە کوردییەکان دەکات و جەختیش لە ناسیۆنالیزم دەکاتەوە :مارکسیزم و کۆمۆنیزمیش شتێکیان نییە بۆگوتن لەسەر ناسیۆنالیزم .ناسیۆنالیزمی کوردیی کە ئێستا لە یەکێتیی و پارتیی دا جێکەوت بووە ،دەیانەوێت ئاگایی خەڵکی بەشێوەی گشتیی لە خوارەوە بێت! لە ئاستی فیکرییدا تەواوی پارتیی دیموکراتیی کورستان و تەواوی یەکێتیی نیشتامنیی www.komelge.com
کوردستان-یش بە هەردووکیان خاوەنی دە جوملەی موفید نیین لەسەر ناسیۆنالیزمی کوردیی ،بەراستیی ناسیۆنالیزمی کوردیی ناسیۆنالیزمێکە خەریکی ئیهانەکردن و سوکایەتییە بەنەتەوەکانی تر. لەم راپۆرتە دا ،هەر یەک لە کامیار سابیر و د .سیڤان سەعید دەربارەی قەیرانی فیکریی دەدوێن.
کامیار سابیر ،نووسەر ،بە ئازادیی کۆمەڵگەی راگەیاند :ئەگەر قسە لەسەر فیکر بکەی ،پێموایە جیاوازییەکیان لەگەڵ فیکری سیاسیی هەیە ،الی کەم کاتەگۆری( -Categoryالفئة- دەستەبەندیی)ە کانیان جیاوازە؛ فیکر بە گشتیی لە ناو کۆمەنیتەی کوردییدا و لە ناو کۆمەڵگەی کوردستاندا کە
گەشەی نەکردووە ،هۆکاری سەرەکیی بۆ الیەنی سیاسیی ناگەڕێتەوە ،ئەوەندەی بۆ الیەنی کولتووریی دەگەڕێتەوە .ئەوە ئی�شی ئێنتێڵەچێنسیا )Intelligentsia نوخبەی رۆشبیریی -اهل الفكر) کوردییە کە ئەمەیان مۆمەاڵیز نەکردوە یان گەشە پێنەداوە یان بروەیان پێنەداوە! نەهاتووەتە ئەو ئاستەی کە لە ستانداردێکی گشتییدا بووترێت: فیکر لە کوردستانی عێراقدا ،لە هەرێمی کوردستاندا ئەگەر وردتری بکەینەوە یان ئەوەی دەسەاڵتی کوردیی کۆنترۆڵی کردوە ،هۆکارەکەی الموایە بەشێکی زۆری هۆکاری کولتووریی و مەعریفییە، وەکو لەوەی هۆکاری سیاسیی بێت، بەاڵم ئەگەر مەبەست فیکری سیاسیی بێت ،الموایە نەبوونی فیکری سیاسیی ئەوەی بە ئینگلیزیی پێدەوترێت « Political ،»theoryالموایە خەتای سیاسەتی کوردییە ،خەتای ئەو رۆشنبیرانەیە کە لە سیاسەتی کوردییدا قسەیان کردوە، خەتای ئەو نووسەر و ئەو ئینتێلکچواڵ و ئەکادیمیستانەیە کە لەسەر رەهەندە سیاسییەکان قسەیان کردوە. 11
NO:18 - July 2017
نووسەر ،رەخنەیش لە ناسیۆنالیزمی کوردیی دەگرێت و بە هۆکارەکانی گەشە نەکردنی فیکریش دەخاتە روو ،وتی: فیکری سیاسیی گەشەی نەکردوە، فیکری سیاسیی دیارە مەبەستم ئەوەیە :لە هەر رەهەندێکی ئایدیۆلۆژییەوە دەیگری رەهەندی کۆمۆنیستییەکەی ،رەهەندە ئیسالمییەکەی ،رەهەندە لیبراڵییەکەی و یاخود ئەوەی باویشە رەهەندی ناسیۆمالیزمی کوردیی .ناسیۆنالێزمی کوردیی دەکرێت بووترێت لە رووی فیکری سیاسییەوە ،بێدەرەتانترین و کۆڵەوارترین ئایدیۆلۆژیای کوردستانە؛ ئەسڵەن هەر نییەتی! بەباوەڕێ من چەند خەتای حیزبە سیاسییەکانە ،چەند خەتای سیاسییەکانی کوردە و چەند خەتای فەزای سیاسیی کوردییە ،ئەوەندەش خەتای ئەو نووسەر و رۆشنبیرانەیە کە قسەی جددییان لەسەر فیکری سیاسیی کوردیی نەکردوە. کامیار ،ئاماژە ئەوە دەخاتە روو کە زانکۆ نێودندێکی گرینگە بۆ گەشەپێدانی فیکر و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئێمە رۆشنبیرمان نییە :هەر لە زانکۆکانی دونیادا پێشبڕکێیەک هەیە لە بەینیاندا بۆ ئەوەی ( creditاعتبار)ی باشتر و بەرهەمێکی باشتر و فیکری باشتر بەرهەمبێنێت .لە بواری زانستیی-شدا هەر بەهەمان شێوە و لە توێژینەوە زانستییەکاندا لەبەرئەوەی پێشبڕکێ هەیە ،بەردەوام شتی باشتر بەرهەم دەهێنێت .نەبوونی خوێندنەوە لە کوردستاندا بەشێکی بەهۆی فەزا سیاسییەکەوەیە ،بەشێکی بەهۆی فەزا کولتوورییە کە یەوەیەتی و بەشێکی بەهۆی فەزا دیینییەکەیەوەییەتی ،بەاڵم 12
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
لەسەرووی هەموو ئەمانەیشەوە بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە نووسەر و رۆشنبیری کورد ،ئەوەی کە خۆی بەخاوەنی رۆشنبیریی کوردیی دەزانێت یان بابڵێین تانوپۆی رۆشنبیریی کوردییان گرتووە .تۆ بگەڕێرەوە بۆ شەستەکان بۆ حەفتاکان بۆ هەشتاکان و بۆ نەوەتەکان سەدەی رابردوو -و دوو هەزارەکان،خەڵکی بەتوانامان نەبووە! رۆشنبیرمان بە مانا ئینتێلکچواڵییەکە بەمانا فیکرییەکەی و بەمانا مەعریفییەکەی بەڕاستیی رۆشنبیرمان نییە! راسته ده‌وترێت رۆشنبیرانی کورد ،رۆشنبیرانی گه‌وره‌ی کورد ،به‌اڵم الموایه به‌و
زانکۆکانی باشووری
کوردستان کۆڵەوارن و ئەمەیش لەسەردەمی
دەسەاڵتی کوردیی وای
لێهاتووە
ستانداردانه‌ی باسم کرد رۆشنبیرمان نییه .ده‌کرێت بڵێین هه‌ندێک که‌س له بوارێکدا تایبه‌تمه‌ندن و رۆشنبیرن لهو بواره‌دا ،به‌اڵم رۆشنبیر به‌مانا ئینتێلکچواڵییەکەی ،به‌مانا فیکریی و مه‌عریفییه پانوپۆڕه‌که‌ی الم وایە نەمانبێت .ئه‌م ه هۆکاری سه‌ره‌کییه که ئه‌م نووسه‌ر و رۆشنبیرانه‌ی له رابردوودا هه‌بوون ،نه‌بوونه‌ته هۆکاری ئه‌وه‌ی که پێشبڕکێیه‌ک بکرێت له ئاستی فیکریی و کولتووریی و مه‌عریفیدا که کۆمهڵێک خوێنه‌ری جددیی دروست بکه‌ن ،پێشبڕکێ بکه‌ن ،له پێناوی ئه‌وه‌ی
فیکر و مه‌عریفه‌ی نوێ بهێننه ئاراوه و به‌رهه‌م بهێنن .کۆمهڵێک نووسه‌رمان هه‌بووه ،کۆمهڵێک رۆشنبیرمان هه‌بووه به ستانداردی زۆربچووک و لۆکاڵیی، بگره له ئاستی شارێکدا یان له ئاستی کومه‌ڵێک گرووپدا هه‌بوون ،یان ئه‌وه‌ی پێیده‌وترێت نوخبه‌ی کوردیی ،هه‌بوونه. هه‌مووی خه‌ریکی ده‌ست به‌یه‌که‌وه‌گرتن و به‌یه‌کداهه‌ڵدان بوونه و گرووپی بچووک بچووکیان دروستکردووە له ناو خۆیاندا؛ خوێنه‌ری جددییان زۆر که‌م درووست کردوه! ئەو نووسەرە ،لەوەش دەدوێت کە زانکۆکانی کوردستان کۆڵەوارن و ئەمەیش لەسەردەمی دەسەاڵتی کوردیی ئەوهای لێهاتووە ،وتی�شی :لە هەموو دونیادا ،دەکرێت بڵێین زانکۆ یەکێکە لە فاکتەرە هەرە سەرەکییەکانی برەوپێدانی گەشەی فیکریی ،مەعریفیی و زانستییش .لە سەروی هەموویەوە ئەمە ئەگەر بەستانداردە جیهانییەکان بیپێوین ،زانکۆکانی کوردستان بەشێکن لە وێرانترین و داماوترین و کۆڵەوارترین، زانکۆکانی جیهان! ئەمە بەتایبەتی لەسەردەمی دەسەاڵتی کوردییدا وای لێهاتووە؛ لە سەردەمی رژێمی پێشودا، رژێمی بەعث-دا زانکۆکانی کوردستان بە تایبەت ئەو زەمانەی زانکۆی سلێمانیی هەبوو ،یەکێک بوو لە ئەرقا زانکۆکانی ناوچەکە ،هەروەها زانکۆی بەغداد مان هەبوو ،زانکۆی موسڵمان هەبوو ،دواتر ئەوە بوو زانکۆی سلێمانیی گوازرایەوە بۆ هەولێر و هێشتا ئەو»»creditە باشەی هەر مابوو ،هەتا روخانی رژێمی بەعث، بەاڵم بەهاتنی دەسەاڵتی کوردیی پێموایە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
زانکۆکانی کوردستان رۆژ بە رۆژ و ساڵ بە ساڵ هاتنە دواوە! پاشەکشەیەکی هێجگار گەورەیان لە بواری چۆنایەتییدا کردووە ،لە چەندایەتییدا ژمارەیان زۆر بووە ،بەاڵم کواڵتیی خوێندن لە زانکۆکانی کوردستاندا تادێت بەرەودواوە دەگەڕێتەوە؟! ئەمە الیەنی زانکۆ و ناوەندە ئەکادیمیی و ئنستیتیوتە مەعریفییەکان. ناوبراو ،لەوەش دەدوێت کە رۆشبیری کورد ئەوە نەبووە رۆشنبیریی کوردیی بخەنە سەر رێگەیەک توانای بەرهەم هێنانی فیکری هەبێت ،جەختکردەوە: ئەوەی پێیدەوترێت ئەتمۆسفێری رۆشنبیریی کوردیی ،دووبارە لەگەڵ کۆمەڵێک دەردە سەریی وکۆمەڵێک کێشەی سیاسیی و فیکریی و تەنانەت مۆڕاڵی-یشدا دەرگیر دەبیت! رۆشنبیری کورد ئەوە نەبووە کە بتوانێت هاندەری ئەوەبێت ،کە رۆشنبیریی کوردیی ،یان کولتووریی کوردیی -کولتووری کوردیی کە من مەبەستم لێرەدا Kurdish Cultureمەبەستم دووبارە رۆشنبیریی کوردییە -بخەنە سەر رێچکەیەک کە توانای بەرهەمهێنانی فیکر و توانای بەرهەمهێنانی کۆمەڵێک نووسەر و رۆشنبیری گەنجی هەبێت ،ئەم شتە دووبارە بکەنەوە و بەرهەمیبهێننەوە و الیکەم نەوەیەکی نوێ دروست بێت. بەشێکی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ بێدەرەتانی و کۆڵەواریی زانکۆ و ئنستیتیوتەکانی کوردستان ،بەشێکی تری�شی دەگەڕێتەوە بۆ هەلومەرجە سیاسییەکە و ئەو رۆشنبیرییەی کە لە کوردستاندا هەیە ،ئەو نوخبە رۆشنبیرییەی بە حساب تانوپۆی رۆشنبیریی کوردییان داگیرکردوە! بەشێکی زۆریان موبەیەعەچیی -ئەوەی www.komelge.com
پێدەوترێت بەیعەچیی دەسەاڵتی کوردیی -بەشێکیان کۆمەڵێک خەڵکن ئیگۆ()Egoیەکی کولتووریی و رۆشنبیریی واگەورەیان داوە بەسەر خۆیاندا ،کە لە قەبارەی خۆیان زۆر گەورەترە! بەاڵم کاتێک سەیری تێکست و نووسینەکانیان دەکەیت ،بە راستیی مرۆڤ بەزەیی
دەسەاڵتی کوردیی ،کار
لەسەر بە جەهلکردنی کۆمەڵەگە دەکات ،کار
لەسەر ئەوە دەکات کە حەماقەتی فیکریی و حەماقەتی سیاسیی
گەشە پێبدات!
بە ئینسانی کوردیشدا دێتەوە! ئەگەر رژێمی بەعث بەراورد بکرێت بەمانا، هێشتا لەسەردەمی رژێمی بەعث دا ئەو‌صاطی ثقافی -نێوەندی رۆشبیریی- لەبرەوێکی زۆر زۆرباشتردا بوو ،ئەمە بەشێکی پێوەندی بە سەردەمی ئەو کاتە و سەردەمی تەکنەلۆجیای ئێستاوە هەیە؛ بەشێوەیەکی گشتیی خوێنەری جددیی کەم بووەتەوە ،ئەمە راستە. ئەگەر بێینەوە سەر دەسەاڵتی سیاسیی کورد ،ئەوەی کە ڤێرژنی کوردایەتیی ،بە ناسیۆنالیزمی کورد کە ئێستا لە یەکێتیی و پارتیی دا جێکەوت بوونە ،ئەم دوو حیزبە دەیانەوێت قورغی دەسەاڵتی سیاسیی بۆ خۆیان بکەن! لە پاڵ ئەم قورغە سیاسییەدا ،قورغی ئابووریی
کە بزنسێکی ئێجگارگەورەیە بە دەیان میلیارد دۆالر بزن�سی نەوت و غازە؛ دەیانەوێت ئاگایی خەڵکی بەشێوەی گشتیی لە خواربێت! سەیری کادیرە کانی خۆیان بکەن ،زۆر زۆر بەزەحمەت ،لە ناو هەموو ئۆرگانەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پارتیی دیموکراتیی کوردستان ،زۆر بەزەحمەت چوار کادیرت دەست دەکەوێت ،هەر لەباری فیکریی و سیاسییەشەوە بۆ حیزبەکەی خۆیان گەشەیان کرد بێت .وێرانەیەکە ئەو سەری دیار نەبێت! رانتخۆریی بە رادەیەک ئینسانی کوردی داوەشاندوە! ئەم رەیعەتخۆرییە السایی کردنەوەی رژێمەکانی خەلیجە دەیکەنەوە ،السایی شێخ نیشینەکانی خەلیج دەکەنەوە. هەندێک کەس پێدەڵێن سوڵتانیزمی سیاسیی ،هەر چەندە من پێموایە سوڵتانیزمی سیاسیی دروست نییە، تەنانەت بۆ توکیاش .ئەوەندی پێوەندی بە سیستمە خەلیجییەکانەوە هەیە ،ئەوەندە پێوەندی بە تورکیایشەوە نییە ،ئەوەی کە دەوترێت سوڵتانیزمی سیاسیی زیاتر بۆ ئەردۆغان دەگەڕێتەوە ،ئەردوغان- یش بە راستیی دەیەوێت جۆرێک لە خەالفەتی ئیسالمیی بگەڕێنێتەوە و ببێت بە سوڵتانێک. هەروەها ،جەخت لەوەش دەکاتەوە کە :دەسەاڵتی کوردیی ،کار لەسەر بە جەهلکردنی کۆمەڵەگە دەکات! کار لەسەر ئەوە دەکات کە حەماقەتی فیکریی و حەمەقەتی سیاسیی گەشە پێبدات! لە ئاستی سیاسیی ،کۆمەاڵیەتیی و کولتووریی و تەنانەت لە ئاستی هەرە خوارەوەی سێکتەکانی چڤاکی کوردیی-شدا ،لەبەر ئەم هۆکارانە و هۆکاری تریش پێموایە، 13
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بەڵێ لەوەدا راستە دەسەاڵتیی کوردیی ناسیۆنالیستییە...هتد ،نەک بڵێین کۆتایی بە ئەجێنداوە کار بۆ ئەوە دەکات ،پێبێنین ،ئەگەر بڵێین سنورداریان کەین؛ ئەوەی عەلی شەریعەتیی پێدەڵێت «بە ئستیحمار کردن»ی کۆمەڵگەی کوردیی دەکات ،سودیش لەمە دەبینێت ،ئەوەی هەرچی پارتی پێدەوترێت گەوجاندن و کەراندن و تەهمیش کردنی کۆمەڵگەی کوردیی و بە دیموکراتیی جەهلکردنی کۆمەڵگەی کوردیی .چونکە کوردستانە ،کە هەڵگری تا خەڵک لە جەهالەت و دواکەوتوویی و شیعاری ناسیۆنالیزمی نەزانییدا بێت! دەسەاڵتی کوردیی درێژەی کوردییە و گوتاری زاڵی زیاتر دەبێت. کامیار سابیر ،راشیدەگەیەنێت لە رووی ئایدیۆلۆژییەوە دەسەاڵتی سیاسیی کوردیی ئێستا دەستیگرتووە بەکۆمەڵێک چەمکەوە ،چەمکی ناسیۆنالیزم و چەمکی ریفراندۆم و دەوڵەتی کوردیی و سەربەخۆیی ئابووریی ،وتی :ئەگەر بڵێین لە ڤێرژنی ناسیۆنالیزمدا کورتی بکەینەوە و بە دەقیقییش لە ڤێرژنی کوردایەتیی دا ،سەیری دەکەی نەیارەکانی ئەم ڤێرژنە ،ئەم دەسەاڵتە زۆر الوەزە! نەیارە سەرەکییەکانیان دەکرێت بڵێین ئیسالمییەکان و کۆمۆنیزمە ،جارێ لە هەموو دونیادا ئیسالمیی سیاسیی و کۆمۆنیزم ئەگەر بەرە و فەشەلی یەکجارەکیی نەچووبێتن ،لە خەیری کارەسات و ماڵوێرانی زیاتر تشتێکی تریان بەدەست نەهێناوە؟! ئەگەر چاوەڕێی ئەوەبیت لە کوردستانی عێراقدا مۆدێلی یان بەدیلی ئیسالمی سیاسیی یان کۆمۆنیزم ،جێگەیەک بەم دەسەاڵتە سیاسییە و بەم ناسیۆنالیزمە لەقکەن، بە راستیی ئەمە جۆرێکە لە میتافیزیکا، جۆرێکە لە خورافات! بۆ ئەوەی ئەم دەسەاڵتە سیاسییە ،نەتەوەییە، 14
ناسیۆنالیزمی کوردیی
بەدەستەوەیە ،بۆ
پارتی زیاتر مەسەلەکە تیجارەتە.
باشترین میثۆد و باشترین ڤێرژن ئەوەی بە ئینگلیزیی پێدەوترێت پاترۆتیتیزم، دەبێت بەدیلێکی نیشتمانییت هەبێت لەسەر ئەسا�سی پێکەوە ژیان ،لەسەر ئەسا�سی یەکتر قبوڵکردن ،لە سەر ئەسا�سی یەکتر رەتنەکردنەوە ،لەسەر ئەسا�سی تێکەاڵوبوونی نەژادەکان و دیینە جیاوازەکان و کولتوورە جیاوزەکان.. هتد ،هەاڵوردنێکی سیاسیی نەبێت .بە پێچەوانەوە ئستیجامێکی کولتووریی هەبێت؛ ئەگەر لێرەوە بگەڕێیتەوە دووبارە بۆ بەدیلی فیکر ،بەڵێ بەدیلێکی فیکریی سیاسیی بۆ ئەم دەسەاڵتە نییە ،تائێستا. هەیە لە ئا�سی زۆر بچووکدا ،قسە و باس دەکەن ،بەاڵم منەزەم و رێکخراو، بەشێوەیەکی ئۆرگانیزە کراو ،بەرای من بوونی نییە. ئەو ،دەربارەی حیزبە کوردستانییەکان
دەدوێت و رەخنەی لە شێوازی خەباتی سیاسییان دەگرێت ،وتی: ئیسالمییەکان حیزبی ئایدیۆلۆژیین، حیزبی ئایدیۆلۆژیی-ش لە کوردستان و لە ناوچەکەدا دووبارە بەسەر دوو رەهەندی تردا دابەشبوونەتەوە تەشەیوع و تەسەننون ،بە درێژایی مێژووی کورد لە ماوەی ئەم چەند سەت ساڵەی رابردوودا، بەتایبەتیش لە دوای شەڕی چاڵدێرانەوە، پێشتریش هەروابووە ئەو تەمەڕوودە کوردییانە و ئەو تەمەڕوودە شێخی و عەشایەرییانە چەندێک باگراوندی نەتەوەیی یان ئەوەی پێی دەوترێت نەژادیی کوردیی هەبووە ،زیاتر لەوە مۆتیڤی ئایینیی هەبووە و مۆتیڤە ئایینییەکەش بە حوکمی ئەوەی ئیمامی شافیعی سەر بە مەذهەبی سووننەیە ،بەشێکی زۆری ئەم بزوتنەوە سیاسییە ئیسالمییانە لەرابردوودا ئەگەر بەشێوەی مونەزەم نەبوونە یان بەشێوەی ئۆرگانیزە نەبوونە و لەدەوری مەال و شێخ وتەسەوەف...هتد هەبوونە، بەاڵم مۆتیڤە ناسیۆنالیزمەکەیان هەمیشە لەسەرووی هەموو شتێکەوە بووە .ئێستا یەکگرتووی ئیسالمیی کوردستان ،ئەوەندەی حیزبێکی مۆتیڤی سووننییە ،من دەتوانم بڵێم فاشیزمی سووننیی بەو مانایەی وەکو ئەردۆغان بییردەکاتەوانێ و خۆی لەبەرامبەر حیلفی شیعیی دا راگرتووە وشیعە بەرەوافیز و زەندیق و فئیە ضالە دەزانێت! ئەوەندە مەسەلە نەتەوایەتی و نیشتمانییەکە و تەنانەت مەسەلە دیینییەکانی�شی بەشێوازە گشتگیرییەکە بەالوە گرینگ نییە .کۆمۆنیستەکان حیزبی ئایدیۆلۆژیین و لە تێڕوانینی ئایدیۆلۆژیاوە بۆ دونیا دەڕوانن ،مارکسیزم و کۆمۆنیزم بۆ خۆی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
لەسەر ناسیۆنالیزم بەتاڵە ،بەشێوەیەکی گشتیی بەتاڵە ،مارکسیزم و کۆمۆنیزم شتێکیان نییە لەسەر ناسیۆنالیزم بە خەیری ریوایاتی ئایدیۆلۆژیی و شیعاراتی ئایدیۆلۆژیی. کامیار ،رەخنەی ئەوە لە پارتیی و یەکێتی دەگرێت کە لە باری فیکرییەوە بەتاڵن و تەنها گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردییان بەدەستەوەیە و ئەم گوتارەش بێفیکرە و کەس جورئەت ناکات گوتارێکی نیشتمانیی تەبەنی بکات ،جەختیکردەوە: هەرچی پارتیی دیموکراتیی کوردستانە ،کە هەڵگری شیعاری ناسیۆنالیزمی کوردییە و گوتاری زاڵی ناسیۆنالیزمی کودیی بەدەستەوەیە ،بۆ پارتیی زیاتر مەسەلەکە تیجارەتە .ئەم حیزبە بەهەموو مێژووی خۆی ،کە خۆی بەخاوەنی قوتابخانەی سەرەکیی کوردایەتیی دەزانێت، خاوەنی دە جوملەی موفید نییە لەسەر ئەدەبیاتی سیاسیی ناسیۆنالیزم ،هەر خاوەنی دەجوملەی موفید نییە .تەواوی پارتیی دیموکراتیی کورستان و تەواوی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان-یش بە هەردووکیان خاوەنی دە جوملەی موفید نیین ،لەسەر ناسیۆنالیزمی کوردیی لە ئاستی فیکرییدا دەڵێم ،ئەوەی کە هەیە کۆمەڵێک شیعار و حەماسەت و خۆ گیڤکردنەوە و نەعرەتەی سیاسیی و نەعرەتەی ئایدیۆلۆژیی و رەقبوونەوە لە عەرەب و فارس و تورک و جوێندان و سوکایەتیکردن بەنەتەوەکانی تر، ئەمە ناکاتە ناسیۆنالیزم ،بەراستیی ناسیۆنالیزمی کوردیی ناسیۆنالیزمێکە خەریکی ئیهانە کردن و سوکایەتییە بەنەتەوەکانی تر و جوێن فرۆشیی و قسەی بازاڕیی زیاتر ...بە هەموو www.komelge.com
مێژووی ناسیۆنالیزمی کوردیی ،خاوەنی تێکست نییە! ئیتر چاوەڕێی چی لە پارتیی دیموکراتیی کوردستان دەکەیت ،کە گوتارێکی بەتاڵ و حەتاڵە و گوتارێکی قالۆری هەیە و گوتارێکی فۆرمیی هەیە، گوتارێکی ناوڕۆکیی نییە .ئەوانەی پێیان دەوترێت ئەکادیمیستی کورد و رۆشنیبری
بەشێک هەیە رەخنەگری ئەم میتۆدە سیاسیی و فیکریی و ئایدیۆلۆژییەی پارتییە ،بەاڵم جورئەت ناکەن لەدەرەوەی گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردیی گوتارێکی نیشتمانیی تەبەنی بکەن ،لێرەشدا جارێكی تر ،هەر گوتاری زاڵی ناسیۆنالیزمی کوردیی بەدەست پارتییەوەیە کورد ،ئەوەی لەسەر ئەم گەنوگۆیەی ناسیۆنالیزم دەژی و رایعخۆرییە دەژیەت ،نازانی چیدەڵێن؟! هەر هەڵیتو پەڵیت دەڵێن! قسەی با زاڕی دەکەن، قسەی خورافات و شیعر و چیرۆک و پەخشان...هتد ،دەڵێن .لێکدانەوەی فیکرییانە نییە ،بەشێک هەیە رەخنەگری ئەم میتۆدە سیاسیی و فیکریی و
ئایدیۆلۆژییەی پارتییە ،بەاڵم جورئەت ناکەن لەدەرەوەی گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردیی گوتارێکی نیشتمانیی تەبەنی بکەن .لێرەشدا جارێكی تر ،هەر گوتاری زاڵی ناسیۆنالیزمی کوردیی بەدەست پارتییەوەیە ،لە بێ زەخیرەیی نەیارەکانیدا، لە بێ تفاقی نەیارەکانیدا ،لە کۆڵەواریی نەیارەکانیدایە کە ناسیۆنالیزمی کوردیی بەدەست پارتییەوەیە ،هەندێکی تریش دەڵێن :ئەوەی پارتیی ناسیۆنالیزم نییە ،هەر ئەمە بۆخۆی ئەو پەڕی سەرگەردانییە .ناسیۆنالیزمی کوردیی، من پێموایە راستییەکەی باشترین و سەرکەوتووترین و بەهێزترین ڤێرژنی ناسیۆنالیزمی کوردیی و کوردایەتیی ئائەوەیە کە پارتیی دیموکراتیی کوردستان بە دەستییەوەگرتووە، پارتیی مورتەزیقەکانی ئائەوەیە دیموکراتیی کوردستان لە کوردستانی سوریا کە لە ئەنەکەسەدایە یان لە دیموکراتەکانی کوردستانی ئێراندایە یان لەو حیزب و رانتخۆر و رەیعەت خۆرانەی کوردستاندایە ،یان ئەو بەیعەتچیانەی کە لە کوردستانی عێراقدا ،هەلهەلە و تەپڵ بۆ ئەم ناسیۆنالیزمە لێدەدەن ،ئەمانە نوێنەری راستەقینەی ئەم ناسیۆنالیزمە کوردییەن ،ناسیۆنالیزمی کوردیی لە قیمەش بدەیت! لەوە زیاتری لێنابێتەوە.
هەروەها د .سیڤان سەعید ،مامۆستا 15
NO:18 - July 2017
لە زانکۆی» »shanse siaiaلە بە�شی رۆژهەاڵتناسیی لە چین ،بۆ ئازادیی کۆمەڵگە هێما بۆ ئەوە دەکات کاتێک قەیرانی فیکری هەبێت فەشەلی سیاسیی دەستپێدەکات و جەخت دەکاتەوە: ئەم غیابی رەخنە و فیکرە رەخنەییە تەرجەمە دەکەیتە سەر واقیعی سیاسیی و کۆمەاڵیەتیی ،ئەو هەموو فەیڵ (فەشەل)ە دەروست دەبێت کە ئێستا ئێمە دەیبینین، ئێستا لە کوردستاندا فەیڵێکی سیاسیی گەورە هەیە ،فەشەلێکی گەورەی سیاسیی هەیە لە هەموو پارتە سیاسییەکان، فەشەلێکی گەورەی ئابووریی هەیە کە ئەوە ئیتر حاشای لێناکرێت ،فەشەلێکی گەورەی کۆمەاڵیەتیی هەیە .لە ئەنجامی خۆ خواردنەوەی ئەم ٢٦ساڵە دا ئەوەی بەعث پێینەکرا ،بەهۆی ئەم فەشەلە هەمەالیەنەیەوە ئێستا پێیکراوە! ئەمەش دیاسان ئەو کێشەیەیە کە رەبتی بە بییرکردنەوە هەیە ،کۆمەڵگەی ترمان هەیە وەک ئێمە بییرناکەتەوە ،بەاڵم هاوردەی فیکر دەکات و فیکر کە لەالیەن کەسانی عاقڵەوە ئەمێند واتە بەپێی کۆمەڵگەکە هەموار دەکرێنەوە، بۆ نموونە ئەو شۆڕشەی کە لە تونس کرا لەگەڵ ئەو شۆڕشەی کە لە لیبیا کراوە لە ٢٠١١دا فەرقی زۆر زۆرە، بەرهەمی ئەوەی لە تونس هەیە زۆر زۆر باشترە لەوەی کە لە لیبیا هەیە ،ئەوەی لە سوریا هەیە جیاوزایی هەیە لەگەڵ شوێنی تر ...دیسان بابەتەکە دەچێتەوە سەر مەسەلەی زهنییەت و چۆنێتی بییرکردنەوە و گۆڕینی ئەو خەیاڵە کۆنەی کە هەیە و رەخنەکردنیەتی بە شێوەیەکی رادیکااڵنە .دەتوانم بێژم وەک ئیستسنایەک لە رۆژئاڤا خەیاڵێکی جیاواز 16
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هەیە و تواندراوە هەندێک تەحسینات بکرێت لەو خەیاڵە درێژەی چەندین ساڵە هەیە! بەهۆی ئەوەوە گۆڕانکارییەکی پۆزەتیڤ لە کایەی سیاسیی ،کۆمەاڵیەتیی وئابووریی دا کراوە ،ئێمە ئەمە دەبینین لە واڵتەدا لە پێنج ساڵی رابردوودا لە رۆژئاوای کوردستان یان باکووری سوریا ئەوە هەیە .بەکورتی دەتوانم بێژم کە پرۆسەی فیکری رەخنەیی هێشتا سەفەری واڵتی ئێمەی نەکردووە. ئەو الیوایە ،کێشەی فیکردیی و زنهینی
من دۆستم هەیە
٣٠ساڵ تەمەنیەتی
٤٠کتێبی نووسیووە!
نازانم ئەمە هەموو هەفتەیەک کتێبێک دەردەکات؟ ئەم
پرۆسە یە پرۆسەی
خوێندنێکی جددیی
نییە؟ بۆ ئەم کەسەی ٤٠کتێب دەنووسێت
لە ٣٠ساڵ تەمەنیدا
نییە لە کوردستاندا ،وتی :ئەو رێکخراوە سایکۆلۆژییە تایبەتمەندانە دەتوانن دیاری بکەن کەکێ توانای فیکریی هەیە کێ توانای نییە ،کێ توانای بییرکردنەوەی هەیە یان نا؟! ئەوە لێییدەگەڕێین کە
هەموو خەڵکێک لە سەر ئاستی سادە، دەزانێت کە چۆن پرۆسەی زهنیی خۆی بەڕێوەدەبات .هیچ کەسێک نییە ئەگەر بر�سی بێت و نزیک لە نانێک بێت مێشکی ئەوندە کارنەکات بچێت بەالی نان و خواردنەکەیەوە ،بەاڵم ئەگەر لەسەر ئاستی نوخبە ،قسە بکەین؛ ئەگەر پرسیارەکە ئەمە بێت ئایا لە کوردستاندا قەیرانی سیاسیی فیکریی نییە ،یان ئەوانەی بەڕێوەبەری کایەی سیاسیی و کۆمەاڵیەتیی و ئابووریی واڵتەکەن لە قەیرانی فیکریدان! ئەمە پرسیارێکە دەبێت بیگەڕێنیینەوە بۆ ئاستی نوخبە، نەک هەر کوردستان ،بەڵکو لە زۆر بەی شوێنەکاندا و بەتایبەتی لە رۆژهەاڵتی ناویندا کێشەی فیکری بەو مانایە هەیە. د .سیڤان ،ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات کە خوێنەری جددیی ئەگەر ئەوە بێت یەکێک پێنج کاتژمێر دەخوێنێتە و یەکێکی تر دوو کاتژمێر ئەوەی تریان کە زۆرتر دەخوێنێتەوە ،ئەواین جددیی ترە ،وتی: ئەمەش بۆ من جێگەی راستکردنەوەیە. هەر تاکێکی کورد ،ئێستا النی کەم ١٠ کاتژمێر تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان بە کار دەهێنێت ،کە رەبتی بە پرۆسەی زهنییەوە هەیە ،چونکە گوێگرتن و بینیینە ،ئەمە بەکار دێنێت ،بەاڵم ئەمە بەرهەمی هەیە یان نا ،ئەمە شتێکی ترە .لەبەرئەوە خوێنەری جددیی کەمن دەڵێم مەبەستم کواڵیتی خوێندنە ،کێ دەتوانێت شتێک بخوێنێتەوە ،سودی لێوەرگرتبێت و کاتی خۆی نەکوشتبێ .یاخود بەهۆی ئەوەوە شتێکی بۆ کۆمەڵگەکەی زیاد کردبێت. من دەمەوێت پرسیارێک بکەم ،ئایا ئێمە هیچ هەفتەیەک تێدەپەڕێت لە کوردستان بە تایبەتی لە سلێمانیی وهەولێر کە www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
دەیان کتێب لەوەیە بوێرم بڵێم سەدان کتێبیش دەردەچێت لە ناوەندەکانی باڵوکردنەوەی وەک ئەندێشە و خەزەلنووس و ناوی عەجیب و غەریب ،بەاڵم ئایا بەرهەمی ئەوە چییە لە واقیعی کوردستاندا؟ مەسەلەن ،من دۆستم هەیە ٣٠ساڵ تەمەنیەتی ٤٠کتێبی نووسیووە .نازانم ئەمە هەموو هەفتەیەک کتێبێک دەردەکات؟ ئەم پرۆسە یە پرۆسەی خوێندنێکی جددیی نییە؟! بۆ ئەم کەسەی ٤٠کتێب دەنووسێت لە ٣٠ساڵ تەمەنیدا، مەجبورە رۆژی ١٠کاتژمێرێک خەریکی کتیب و نووسیین بێت، بەاڵم گرینگە چی دەخوێنێتەوە؟ ئەو بەرهەمە چییە کە دەیکات؟ مراوەغەیەکی بچوکە لەسەر ئاستێکی بچکۆلە ،کە هیچ رەبتی بە بەرهەم هێنانی فیکرەوە نییە! ئەمە کە نەقڵییەکەیتە ناو زانکۆ ،لە زانکۆکانیش ئەوە نووسیینی فەیکە(دروستکروای بێناوەڕۆک) ئەمیش بڕینە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆاناغێکی دیکە. ناتوانم بەمە بڵێم خوێنەری جددیی یان دایمە دەخوێنێتەوە، بەڵکو مراوەغە دەکات ،ئەمانە متەعەلیمن نەک بییریار، ئەمانە بییر ناکنەوە و بییریش بەرهەم ناهێنن ،یەک کێشەی گەرورە کە زۆر باشە هەیە لە ناو کورددا و رەخنەی لێدەگیرێت ئەم قسەیە لەوەیە دوو بارەش بێت ،بەاڵم من بە شێوەیەکی تر دەیڵێم :پرسیار کردنە سەر هەر شتێک و هەڵوەشاندنەوەی ئەو شتەی لەبەر دەستدایە .وەختێک تۆ پرسیار لە ریفراندۆم دەکەیت بزانی چییە؟ عەک�سی ریفراندۆم چییە؟ دیسکۆرس د ژ ی
www.komelge.com
ئەو مەفهوومەدێنیت و ئەوی پێشووی هەڵ دەوەشێنیتەوە. دەبێ بزانی ئەمە چییە و چۆنە؟ ئەگەر ئەمە نەبێت ئەڵتەرناتیڤی ئەمە چی بێت؟ ئەم موشکیلەیە لە فیکری ئێمەدا و لە پرۆسەی بییرکردنەوەی ئێمەدا غائیبە! من کەسێکم دەچمە ناوکۆڕێکەوە و گوێدەگرم لە کەکۆمەڵێک خەڵک کە کۆمەڵێک فیکر وقسە و بییر و کۆتی خەڵک دێنن مەسەلەن دێڕێک دێنێت لە کتێبێکی بەناوبانگی نووسەرێکی ئەمریکی یان فەرەنسیی و من تەسلیمی دەبم! تەسلیمی دەبم بەالمەوە شتێکی جوانە ،دەی هێنم قسە لەسەر ئەم بابەتە دەکەم ،ئەم بابەتە لە ئەوروپا ،ئەمە قۆناغێکی سەرەتاییە لە ١٦ساڵیدا دەستپێدەکات ،خوێنەری جددیی لەم واڵتانەدا لە ئەوروپادا بەم قۆناغەدا تێدەپەڕن و گوێلەهەر شتدەگرن بەاڵیانەوە گرینگە ،شوێنی دەکەوێت ،بەاڵم لە ١٧و ١٨ساڵیدا بەرەوسەر ئیتر بییردەکاتەوە ،نەخێر دەبێت عەک�سی ئەمەش هەبێت و رەنگی جیاوازتر هەبێت قسەی لێبکات، ئەمە پێدەوترێت پرۆسەی فیکریی و خوێندنەوەی بەرهەمدار لەکاتێکدا پێوەندی بە و ژمارەیەوە نییە چەند کاتژمێر دخوێنێتەوە بەڵکو پێوەندی بەوەوە هەیە چۆندەتوانی ئەلف لە بێ جیابکەیتەوە ودوای بتوانێت بە ئەلف و بێ «ج» دروست بکەیت ،ئەمە وەک سیستم و وەک پراکتیکیش حسابێکی گەورەی هەیە ،بەاڵم لەالی ئێمە لە زانکۆکان و لەناوەندی رۆشنبیرییدا بەو شێوەیە نییە.
17
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیلی غەفار
ئا :نه‌جیبه قه‌ره‌داغی ماوەی چل ساڵ و تا ئێشتاش ئەفغانستان لە ئاگری شەڕ ،تاوان و جەهالەت دا دەسوتێت .سەرەتا لە الیەن سۆسیال ئیمپریالیزمی رووس داگیرکراین و دواتر لە الیەن ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی لەو چل ساڵەدا عەسکەرتاریتترین و دژە دیموکراتیترین رژێمە دیکتاتۆرەکان ،تالیبانە وەحشیەکان و دەوڵەتدارە دەستڕۆییەکانی وەک کارزایی و غەنی ئەفغانستنیان کردە گۆڕستانی خەڵکی ئەفغانستان و دوای ٢٠٠١بە فەرمی لەالیەن ئیمپریالیزمی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی داگیرکرا .ساڵی ٢٠١٥ش بە کۆڵەبارێک جنایەت و بەربەریەت بە یەکێک لە ساڵە هەرە وەحشیگەراییەکانی سەدەدا بۆ واڵتەکەمان تۆمارکرا .ئێستا لە سەردەمی حکومەتی وەحشەتی میللی نەک وەحدەتی میللی لەبەرئەوەی کە ئەوانە دڕەندەییان بۆ خەڵک بەرهەم هێنا ،ئەو حکومەتەی کە لە الیەن جۆن کێریەوە دەست نیشان کرا و خەڵک بە هەڵبژاردن ئەو حکومەتەی نەهێنایە سەر کار .راپۆرتەکان نیشانی دەدەن کە رۆژ بە رۆژ ئەفغانستان لە بەربەریەت دا قوڵ دەبێتەوە .زیاتر لێکدانەوە و 18
سيلی غه‌فار
هەڵسەنگاندمان لەسەر ئەمەریکایەوە لەبەرئەوەی کە ئەفغانستان لەالیەن ئەوهێزەوە داگیرکرا ،چ دەسەاڵتی پێشوی کارزایی و چ ئەشرەف غەنی دەسەاڵتی دەستەکەالن .ئێمە لە خەباتمان دا یەکەم: خەڵک وشیار دەکەینەوە لە دژی ئەو داگیرکارییە و دووەم خەبات لە دژی ئەو هەموو گروپە رادیکاڵە ئیسالمیانە دەکەین کە نۆکەری واڵتانی داگیرکەرن. لە ساڵی ٢٠٠١بە دواوە لە ٩٠%ی مادەی هۆشبەری جیهان لە ئەفغانستانەوە بەرهەم دەهێنرێت .لە ئەفغانستان ٥
ملیۆن گیرۆدە بە مادەی هۆشبەرەوە هەیە و نیوەی ئەوانە گەنجەکانن و ئەفغانستان لە پلەی سێیەمین واڵتی گەندەڵی دونیادایە، لە الیەکی ترساڵی ٢٠١٦بە چوارەمین نائاسای�شی دونیا دادەنێرت ،دوایین راپۆرتی یەکێک لە رێخکراوە جیهانیەکان لە چوار بواری پەروەردە ،ئابوری ،تەندروستی و کۆمەاڵیەتی نیشانی دەدات کە ئەفغانستان یەکێک لە نەخوێنەوارترین واڵتی جیهانە یەک لەوانەش راپۆرتی یۆنسکۆیە. هەموو رۆژێک خۆکوژی ،تەقینەوە، کوشتن و زیادبوونی ئالودەبوانی مادەی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
هۆشبەر ئەفغانستانی کردۆتە واڵتێکی دواکەوتوو .ئامانجی پارتی هەمبەستەگی کە ئەفغانستانی یەکگرتوو و سەربەخۆ و ئاسایش و ئارام پێک بێت و کار بۆ ئەوە دەکەین کە حکومەتێکی نیشتمانی لەسەر بنەمای بەرژوەندەکانی گەالنی ئەفغانستان و لە چوارچێوەی دەوڵەتیكی سیکۆالری نا مەزهەبی و هەنگاوی یەکەمی کە پێی هەستاوین وشیارکردنەوەی خەڵک و رێکخستنیانە بۆ ئەوەی بتوانن رۆڵ ببینن. لە ساڵی ٢٠٠٤کە پارتەکەمان دامەزرا ٦٠٠تا ٧٠٠کەس بووین ئێستا ٣٣هەزار ئەندامی فەرمیمان هەیە ،ئەوەش نیشانی دەدات کە سیاسەتی ناوخۆیی حزبەکەمان و سیاسەتی دەرەکیمان الی خەڵک قەبوڵکراوە و ئییلهام بەخش بووە ،هەر بەرنامەیەکمان هەبووە ،خەڵک پشتوانیان لێکردوین چونکە گرێ و گۆلەکانی خەڵکمان باس کردووە و پەردەمان لەسەر جنایەتەکان هەڵداوەتەوە و بەشەفافی با�سی کێشەکانمان کردووە. پارتی هەمبەستگی لە هەلومەرجی ئێستای ئەفغانستان دا پەرلەمان وەک یەکێک لەو ئامرازانە دەزانێت بۆ ئەوەی کە خەڵک تێدا دەنگی خۆی بەرزبکاتەوە بۆ لەقاودانی ئەو سیاسەتەی لە دژیان بەڕێوەدەبرێت ،بەاڵم لە هەلبژاردنی سەرۆک کۆماری دا هەڵبژاردمان بایکۆت کرد ،بەاڵم لە هەڵبژاردنی شارەوانیەکان دا و پەرلەمان دا بایکۆتمان نەکرد ،چونکە المان وایە هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری لە بژاردەی خەڵک دا نیە و کاریگەری نابێت، بەڵکو ئەوانەی دەستیان لە ئەفغاستان وەرداوە دیاری دەکەن .بەاڵم پەرلەمان جیاوازە ،هەرچەندە بیانەوێت کۆنترۆڵیی بکەن لە کاتێکدا کە زۆربەی کورسیەکانی www.komelge.com
لەدەستی ئەو جیانەتکارانەیە کە لە ٤٠ساڵی رابردوو تاوانیان کردوو و بە پارە ،هەڕەشە و بە چەک و کەڵکئاوەژوو وەرگرتن لە مەسەلەی قەومیەت هاتونە پەرلەمان،
ئەمەریکا بە داگیرکردنی راستەوخۆی ئەفغانستان ،لە رووی جیۆسیاسیەوە کەڵکیان لێکوەرگرت بەاڵم لە هەندێ لە ویالیەتەکان دا کە�سی ئازادیخواز بە دەنگی خەڵک دەتوانن بێنە ناو پەرلەمان و بۆ ئەوەش خەڵکی ئەفغانستان کەڵک لەو دەرفەت ه وەردەگرێت و پارتی هەمبەستگیش خەڵک بۆ ئەو رێکخستن دەکات .لەگەڵ رێخکراوەکانی تر پشتوانی یەکتر دەکەین لە پەرلەمان داکۆکی مافی خەڵک ،مافی مرۆڤ و ژنان دەکەین .بۆ ئەوەی دەنگی ئازایخوازان بگەیەنین دەمانەوێ بەشێویەکی هاوبەش کار بکەین و لە ژێر چەترێکی یەکگرتوودا پێکەوە کار دەکەین و لە بارەیەوە دانوسانمان هەیە ،بۆ ئەوەی لەسەر هەندێ سیاسەتی گشتی ئەفغستان رێک بکەوین و بتوانین کار بکەین ،بەاڵم هەمیشە هێڵی سورمان هەبووە کە هەموو ئەو هێزانەی دەمانەوێ بەشێوەیەکی هاوبەش کاریان لەگەڵ بکەین لە پێناوی ئەفغانستانێکی ئازاد و سەربەخۆ دا ،دەبێ دان بە وەدان بنێن کە ئەفغنستان داگیرکاکراوە و هەروەها
دادگایی کردنی ئەوانەی کە سااڵنی رابردوو دەسیان لە تاوان دا هەبوو و لە سالی ١٩٧٩ەوە تا ئێستا لەسەرکار بوون بە تایبەتی بزوتنەوە جیهادیستەکان و تاڵیبانیەکان و دەسترۆژییشتویکەکانی ئێستای دەوڵەت .باوەڕمان بەوەیە کە دەبێ مافی ژنان و پیاوان وەک یەک بن ،چونکە بێ بەشداری چاالکانەی ژن ئەفغانستان ناگاتە ئارامی و خۆشگوزەرانی و هیچ شۆڕشێک سەرناکەوێ .ئەوەش یەکێک لە مەرجەکانمان کە هەرکەس دێتە ئەو بەرەیەوە بە کردەیی بیسەملێنێت کە کار بۆ ئازادی ژن دەکات و تەنیا هەر بە قسە و دروشم نابێت وەک حکومەتی وەحشەتی میللی بە قسە با�سی مافی مرۆڤ و خەڵک دەکات ،بەاڵم لە کردەوەدا القیان دەخ�شێ و هیچ هەنگاوێک نانێن. ئەمەریکا بە داگیرکردنی راستەوخۆی ئەفغانستان ،لە رووی جیۆسیاسیەوە کەڵکیان لێکوەرگرت کە بیکەنە جێیەک سیاسەت و بەرژوەندی خۆیان و لە رێی ئەفغانستان سیاسەتیان لە هەرێمەکە بەڕێوەبەرن .هیچ کاتێك لە ئەفغانستان بەرنامە و پرۆژەیەکی ژێرخانی ئابورییان نەبووە کە ئەفغانیەکان لەسەر پێی خۆییان راوەستن ،بەڵکو لە ٢٠٠١بە ملیۆنان یۆرۆ، دۆالر و پارەی دیکە هاتۆتە ناو ئەفغاستان لە ژێر ناوی بیناکردنەوەی ئەفغانسستان دا ،بەاڵم هەموو ئەو پارانە خوراوە لە الیەن ئەو کەسانەی کە ئەفغاستان بەڕێوەدەبەن یان پارەکانیان رەوانەی بانکەکانی دەرەوە کردووە و ژیانی خەیاڵیان بۆ خۆیان دروست کرد .هەموو جیهان بەوە دەزانێ، نایانەوێ کە پرۆژەی بونیادنەر بەرهەمبێنن و خەڵک لەسەر پێی خۆی راوەستێ چونکە ئەگەر حکومەتێكی نیشتمانی پێک بێت 19
NO:18 - July 2017
ئەوانە ناتوانن بێنە ئەفغانستان و لە رێی ئەفغستانەوە ناتوانن پەرە بە پرۆژە ئابوریە شومەکانیی خۆیان بدەن ،ناتوانن بگەنە نەوتی خەزەر یان کەڵک لە سەرچاوە سروشتیەکانی ئەفغانستان ،وەک خەڵوزی بەردین و کانگاکانی تر وەرگرن ،ئەوانە هەمیشە هەوڵیانداوە بەو سیاسەتە نیولیبرالە خەڵک دەستی سواڵکەرییان بۆ درێژ بکەن. بانکی دراوی جییهانی بەو قەرزەی دەیدات بە ئەفغانستان دەیەوێ واڵتەکەمان بکاتە سیستەمی نیولیبرال و واڵتێکی بەرخۆر و وای لێدەکات کە بە بێ پارە و بە بێ هاوکاری دەرەکی نەتوانێ هەنگاویکیش بەرەو پێشەوە بنێت و هیچ داهاتێکی ناوخۆیی لە سەرچاوە ئابوریەکانی خۆیەوە نەبێ .ئەگەر ئەمڕۆ کشتوکاڵی واڵت بەرەو پێشەوە بچێت ئەوە دەتوانی خۆی بژێنێ ،چونکە ئەفغانستان واڵتێکی گەورەیە .ئەگەر کەڵک لە کانگاکان و ئاوی ئەفغانستان وەرگیرێت نەک هەر ئەوەی کە ئەفغانستان تێر دەکات تەنانەت دەتوانین وزەی کارەبا بنێرین بۆ دەرەوەش ،بەاڵم دەسەاڵتدارەکان ئێستا بە ملیۆنان دۆالر پەترۆل دەکرن و لولەی نەوت رادەکێشن، بەاڵم کەڵک لە بەنداوەکانی ناوخۆیی وەرناگرن بۆ بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا. وەزیری دارایی کە کاتێ لەپەرلەمان داوای روون کردنەوەیان لێکرد کە بۆچی پرۆژەی بەرهەمهێنانی وزە لەسەر بەنداوەکان جێبەجێ ناکات ئەو وتی « ئەگەر پرۆژەی وەها بکەم بانكی دراوی جیهانی قەرزمان پێنادات» .ئەو بانکە نایەوێ واڵتە هەژارەکان پێشبکەون. تەنانەت الی منداڵێکی ئەفغانستانیش ئاشکرایە کە پرۆژە ئابوری چۆن لە الیەن 20
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
بانکی جیهانیەوە لە واڵتانی هەژار جێبەجێ دەکرێت کە بەرژوەندی و قازانجی خۆیانی تێدابێت نەک خەڵکی هەژار .ئەفغانستان هیچ سەربەخۆییەکی بڕیاردانی نیە ئەوەی بڕیار دەدات لەسەر سیاسەتی ئابورییەکەی بانکی دراوی جیهانی ،واڵتە ئیمپریالیستیەکانی وەک ئەمەریکایە،
پارتی هه‌مبەستەگی
ئەفغانستان لە دژی ئاشتی نیە ،بەڵکو
خەڵکی ئەفغانستانیش ئاشتیان دەوێ
بانگەشە دەکەن کە پرۆژەیان هەبووە بۆ بوژاندنەوەی ئەفغانستان ،بەاڵم کامە پرۆژەکانیانە؟ پرۆژەی بچوکیان کردووە بەو پارانە ،کاتێ پارەکان تەواو دەبێ پرۆژەی کورت مەودا و کورتخایەنەکانیشیان کۆتایی دێت .ئەوانە�شی لەسەر کور�سی دەسەاڵتن لە ئەفغانستان هیچ کاتێک پالنی ئابورییان نیە ،تەنیاش بۆ ئەوەی کە کورسیەکانیان لە دەست نەچێت ،ئەو پالن و پرۆژانەی هەیانە نەک بۆ خەڵک بەڵکو لەگەڵ بانکی جیهانی دا بۆ بەرژوەندی خۆیانە. هۆکاری سەرەکی هەژاریی خەڵکی ئەفغانستان چ لە رووی سیا�سی و چ ئابوری ،چ کۆمەاڵیەتی و کەلتوریەوە کە ئێمە بەرەو دواکەتویی و بەربەریەت دەچێن دەستی واڵتانی ئیمپرالیستی تێدایە کە بنکەی خۆیان لە ئەفغانستان
دامەزراندووە ،بەرنامەی کۆلۆنیالیستی و سیاسەتی شومی خۆیان بەرەو پێشەوە ببەن .ئەگەر بانکی جیهانی ،یان وەزارەتی دەرەوە یان ئابوری بێت یەک مەرجەعن و یەک بڕیارن ،بانکی جیهانی بڕیار دەدات پرۆژە لە کوێ بکرێت و پارەکان چۆن خەرج بکرێت .راستە وەزارەتەکانی وەک دارایی ،ئابوری ،کشتوکاڵ هەیە ،بەاڵم پالنێکی رووکەشیان هەیە نەک قوڵ ،ئەو سیاسەتە تەنیا لە ئەفغانستان نیە ،بەڵکو لە واڵتانی تریش هەروایە .دیارە عێراق لە کاتی داگیرکاری دا لە سااڵنی دوای ٢٠٠٣ هەمان پالنیان لەوێ جێبەجێ کرد .تەنیا بە قازانجی خۆیان و سیاسەتی نیۆلیبرال و بانکی جیهانی دا تەواو بوو. پارتی هامبەستەگی ئەفغانستان لە دژی ئاشتی نیە ،بەڵکو خەڵکی ئەفغانستانیش ئاشتیان دەوێ ،بەاڵم نەک لە سەر حسابی دادوەری .ئەگەر دادوەری نەبێ ناتوانین با�سی ئاشتیەکی هەمیشەیی بکەین .کاتێ دەڵێین لە دژی پەیمانگەلێکین لە ژێر ناوی ئاشتی دا ئێمە دەڵین بۆ خەڵەتاندنی خەڵکە ئەو پەیمانە کە لەگەڵ حکمەتیار ،خەڵک پێی دەلێ رۆکێتیار چونکە لە کاتی شەڕی ناوخۆیی ئەفغانستان دا ٢٠٠رۆکێتی بە کابلەوە نا ،ئەو وەک جەالدی کابل دەناسرێت کە دەستی بە خوێنی خەڵک سورە ،دەبێ دادگایی بکرێت لە سەر ئەو تاوانانەی لەبەرامبەر خەڵک کردوویەتی. بەاڵم دەسەاڵت دەیەوێ لێی ببورێت بەو رێکەوتنانەی لەگەڵی دا دەکرێت و هەموو دەرفەتی دارایی دەخەنە بەر دەست و فەرماندارارە تیرۆریستیەکان ئازاد دەکەن و ئەوەش تاوانە لە بەرامبەر خەڵکی ئەفغانستان و پێشێلکردنی ئاشتیە. باوەڕمان وایە کە بە هاتنی رۆکێتیار بۆ کابل www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
لە جیاتی ئەوەی کە هەڵقەی تەواوی سەر جینایەتکاریەکانی خەڵک بە بیر بێنێتەوە، هیچ دیکەی بۆ خەڵک پێ نیە .مێژوویی ئەو حزبە ئیسالمیە تەنیا خوێن ،کوشتن و جینایەتە ،لەگەڵ هەر هێزێکی کە رێکەوتنی کردبێت لە پشتەوە خەنجەری لێداوە و پەیمانەکەی شکاندووە. حزبی ئیسالمی لە ١٥ساڵی رابردوودا لە ئەفغانستان حوکمیان کردووە و لە سەرکور�سی دەسەاڵت بوون ،بەرپر�سی نوسینگەی کارزائی وەزیری رۆشەنبیری بووە و ژمارەیەکیش وەزیریشیان هەبوو و نزیکەی ٣٥-٣٠کورسیان لە پەرلەمان هەیە ،بەاڵم لە راستی دا فەرماندار و ئەو حزبە ئیسالمیانە کە لە دەسەاڵتدا بون و جگە لە کوشتار و خۆکوشتن چ شتێکیان بۆ خەڵکی ئەفغانستان نەکرد .لەو ١٥ ساڵە ئەوانە لە دەسەاڵت بوون و هەموو رۆژێک کاری خۆکوژیان دەکرد و بە فەرمی بەرپرسیارن و دانیان بەوەدا ناوە .ئەگەر ئەوانە دیسان بە شێوەیەکی فەرمی لە ئەفغانستان درێژە بە چاالکایەکانیان بدەن ئەوە وەک ئەوەیە کە لەو دەرفەتە کەڵک وەرگرن .لە رووی سەربازی ،سیا�سی و ئابوری و رێکخستنی خۆیان قایم دەکەن و باندی تیرۆریستی دادەمەزرێن و خوێنی خەڵک دەڕێژن .بەهۆی ئەوانەوە دەنگی خەڵکی ئازادیخواز ،دیموکراتیخوازان کپ کراوە و ویستویانە زەبری لێبدەن و سەرکوتی بکەن .وەک هەموو جارێک ئێمە بەربەستی ئەوانەین بۆ ئەوەش زیندانی دەکرێن و ئەشکەنجەمان دەکەن و سوکایەتیمان پێدەکەن. ماوەی ٤٠ساڵە خەڵک لە شەڕ ماندووبووە و لە دەسەاڵت بێزارن و رووبەڕووی هەژاری ،بەدبەختی، www.komelge.com
چارەڕە�شی و نەداری دەبنەوە ،بەاڵم رێخراوەیەکی بەهێز پێویستە کە خەڵک رێکخستن بکا و وشیار بکاتەوە و داوا لە خەڵک بکات کە بەرگری بکات، بزوتنەوەیەکی بەرگری پێویستە کە خەڵک هەستێنێتەوە ،تەنیا هێزی پێشڕەو دەتوانێ ئەو توانایەی خەڵک ئاراستە بکات .لە ٤٠ساڵی رابردوودا هێزی پێشڕەو و پێشکەوتوخوازی گەل هەبوون ،بەاڵم هێزە ئیمپریالیستەکان بە داگیرکردنی ئەفغانستان هێزی کۆنەپەرستی ئایینیان دروستکرد و خەڵکیان لە سیاسه‌ت دوورخستنەوە و رێیان لە هێزی کۆنەپەرستی ئیخوانی کردەوە و پشتوانیان لێکردن و هاوکاریان کردن کە لە رێی ئەوانە بە سیاسەتی خۆیان بگەن.
ئه‌گه‌ر له‌دۆخی ژنانی ئه‌فغانستان بڕوانین، ده‌بینین که چه‌ندین ه له‌ژێر سته‌می ساڵ چه‌ندین الیه‌ندان، هه‌ندێک له‌مانه‌ش له‌ژێر ناوی رزگاری ژناندا ده‌کرێت لە الیەکەوە داگیرکەرانی رۆژئاوایی و لە الیەکی تر هێزە دروستکراوەکانی وەک تالیبان و داعش بێ گومان واڵتانی دراوسێی وەک ئێران و پاکستان بە تایبەتی رژێمی ئاخوندی و ویالیەتی فەقهی ئێران ماوەی ٤٠ساڵە دەستی خوێناویان لە ئەفغانستان
دا هەیە .لە سااڵنی ١٩٩٠کان ئێران هاوکاری هەشت رێکخراوەی ئیخوانی دەکات لە ئەفغانستان و هاوکاری بۆ ئەوانە دەنێرێت کە شەڕ دەکەن .مەسەلەی مەزهەبییان دەگەشاندەوە و لە الیەن هێزە قەومیەکان و مەزهەبیەکان نۆکەرەکانیان دەبوژاندەوە بە تایبەتی لە الیەن ئەو «رووناکبیرە» خۆفرۆشانەی کە سەر بە هەمان رژێمن و پێگەی ئێران و پاکستان رەوا دەکەن و هەمیشە لە خزمەتی ئەو رژێمانەدا بوون .کەسانی ئەفغانی وەک کازم کازمی و هەندێک لەوانە داکۆکی لە جینایەتیەکانی ئەو دەوڵەتانە دەکەن و ڕای گشتییان بەالڕێدا برد ،وایان تێگەیاندن کە ئێمە لەگەڵ ئەو واڵتانەی دراو�سێ گوایە پەیوەندیمان هەیە ،بەاڵم ئەوانە خۆیان دەستیان بە خوێنی خەڵک سورە .بەم دۆخەی ئێستا ئەفغانستانی تێدایە سەدی سەد لە خزمەت داگیرکەراندایە. ئەگەر لە دۆخی ژنانی ئەفغانستان بڕوانین دەبینین کە چەندین ساڵە لە ژێر ستەمی چەندین الیەندان ،لە ژێر ناوی رزگاری ژنان دا کاتێ داگیرکەر هاتنە ناو ئەفغانستان زیاترین تاوانبارییان لە بەرامبەر کرا .یەکەمیان ئەوە بوو کە هێزەکانی نۆکەر و وابەستەیان هێنایە سەر دەسەاڵت ،دووەم لە ژێر ناوی مافی ژن و مافی مرۆڤ هەندێ هێز و رێکخراوەیان دامەزراند کە پارەیەکی زۆریان بۆ رژاندن کە ژنانی ئەفغانستان پروپاگەندەیان بۆ بکەن و تەنیاش پرۆژەی رووکەشیان دارشت یان وەزیری ژن و ناردنی ژن بۆ پەرلەمان یان دانانی ژن لە پۆستی والی تەنیا نمایشیانەیە کە گوایە ژنان ئازاد بوون و بە ئامانجی خۆیان گەیشتوون. یەکێک لە بەڵگەکانی ویکیلیکس کە 21
NO:18 - July 2017
�سی ئای ئەی باڵوی کردەوە تێدا هاتووە « بۆ ئەوەی کە داگیرکاری بە ئەفغانستان بە قەبوڵکردن بدەن دەبێ ژنان لە راگەیاندن دا نیشان بدرێ کە رەزامه‌ندن لە واڵتانی رۆژئاوا» ئەوەش نیشان دەدرێ ئەو کارانە تەنیا بۆ پڕوپاگەندە دەکرێت ئەو ژنانەش وەک سەمبولی ژنانی ئەفغانستان نیشان دەدرێت ،بەاڵم بزوتنەوەی ژنانی ئەفغانستان بزوتنەوەیەکی ئازادیخوازیە و لە سالی ٢٠٠١دەستی پێنەکردووە بەڵکو پیشتر کەسایەتی و بزوتنەوەی زۆربەهێزمان هەبووە وەک ئەمانواڵ خان و مەلەکە سورەیا کە تابۆیان شکاند لە زەمانی پادشاییەتی ئەفغانستان کە یەکەمین خوێندنگەی ژنان و یەکەم راگەیاندنی ژنانی دەرکرد .یەکەم رێکخراوەی ژنانیان دامەزراند ،رێکخراوەی « راوا « یەکێکە لەوانە ٤٠ساڵ خەباتی کرد .رێبەرانیان تیرۆرکرا و خەباتێکی ماندوونەناسانەیان کرد .ئەگەر ئەمڕۆ بانگەشە دەکرێت کە ژنانی ئەفغانستان ئازاد بوون ئەوە تەنیا نمایشییە ،بانگەشە دەکەن کە ئەگەر ئەفغانستان لە دەست رۆژئاوا و دەوڵەتەکانی ناتۆ دەربچێت ئەوە مافی ژنان لە ناودەچێت! ئەو مافەی کە بە بازووی ژنان بەدەست ناهاتبێ ئەوە بێگومان لە ناودەچێت .دیارە بزوتنەوەکانی رزگاریخوازی ژنان هەمیشە لە ئەفغانستان چاالک بوون و ئێستاش چاالکن بە تابیەتی لەم دواییانەدا لە گەڵ بزوتنەوەی فەرخوندە « ژنێک بوو بەبانگەشەی سوتاندنی قورئان بەردباران کرا ،کوژرا ،سوتێنرا» ،بەاڵم ژنان بەشێوەیەک کە لە مێژوویی ئەفغانستان دا نەبووە تابۆیان شكاند و تابوتی فەرخوندەیان نایە بان شانیان و بەخاکیان 22
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سپارد .ئەمڕۆ ژمارەیەکی زۆری رێکخراوە و بزوتنەوەی ژنان هەن کە زۆر و پەرش و باڵون ،رێکخراوی ناحکومی هەن ،بەاڵم رێکخراوی راوا و دەزگاکانی بن چەتری ئەو رێکخراوە زۆر چاالکن ،ئەنجومەنی دادخاهانی ژنان هەن کە چاالکن کار بۆ ژنانی قوربانی دەکەن و ،کەسایەتی ژن هەن کە سەربەخۆ کار دەکەن. بزوتنەوەکانی بە سەبارەت رزگاریخوازانەی کوردستان کە ماوەی ٤٠ساڵە لە ئارادایە و کورد لە بەشەکانی تری کوردستان زۆر قوربانی داوە ،بەاڵم ژنانی کوبانێ و خەباتی رۆژئاڤا سەمبولی خۆڕاگرییە لە جیهان و ئومێدبەخش بوو بۆ هەموو بزوتنەوەکانی جیهان و بۆ ئێمەش. بزوتنەوەیەکە لە ئاستی جیهان دا کە ستەم و زوڵم قەبوڵ ناکات و بەهێز و بازووی خۆی خەبات دەکات و لەو سەردەمەی کە ژنانی کوبانێ لەگەل پیاوان لە سەنگەری شەڕدا رۆڵیان بینی و سەملانیان کە رۆڵی راستەقینەی ژنان چیە و لەکوێ دایە؟ .سەملاندیان کە ژنان تەنیا کاری ماڵ ناکەن و تەنیا منداڵ بەخێوناکەن، بەڵکو ژنان شانبەشانی پیاو دەتوانن لە هەموو بوارەکان و سەنگەری خەبات دا چاالک بن لە پێناوی ئازادی و رزگارکردنی واڵتەکەیان .سااڵنێکی درێژە ئاگامان لە خەباتی گەلی کوردستانە ،ئاگادارین لەوەی واڵتانێکی وەک رژێمی فاشیستی تورکیا و رژێمی ئاخوندی ئیران کە هێرش دەکەنە سەر خەباتکارانی کورد وەک زنجیرە سێدارەکانیتیکۆشەرانیکوردوەکفەرزاد کەمانگەر و شیرین عەلەم هولی و خەباتی کورد لە ناوچە کوردنیشتەکانی سوریا کە لە هەرچوارالوە گەمارۆدراون ،ئەوە ئەرکی بزوتنەوەکانی ئازادیخوازی جیهانە
کە پشتوانی بکەن لەخەڵکی کوردستان، چونکە ئەو خەباتە لەپێناو تێکشکاندنی زنجیری کۆیالیەتی و دکتاتۆری و بۆ ئازادی واڵتەکەیانە و ئێمەش وەک پارتێکی پێشکەتخواز بە ئەرکی خۆمان زانیوە کە خەڵکی کوردستان سوپاسمان نەکەن چونکە ئەوە ئەرکی ئێمەیە کە بەجێی دێنین تا ئەو ئاستەی خوێنی خۆشمان بدەین و تەنیا بە هاوپشتیکردنی یەکتر لە خەبات و لە ئاستی ئەنتەرناسیۆنال دا دەتوانین کاریگەری ئیمپریالیزم بشكێنین. لەگەڵ بەشەکانی جۆربەجۆری کوردستان لە باکور ،رۆژهەاڵت و باکور پەیوەندیمان هەیە و پشتوانیان لێدەکەین و زۆر وانەی گەورە لە خەڵکی کوردستان فێربووین بە تایبەتی لە خەبات بۆ رزگاری ژنان و لە کۆت و بەندی کۆیالیەتی بە تایبەتی لە رۆژئاڤا کە چۆن ژنان خۆیان لەڕێی دادگاکانی خۆیان ،بەخەباتی خۆیان بەرەنگاری توند و تیژی خێزانی دەبنەوە و تەنانەت لە ئاسای�شی ژیانی کۆمەڵگەدا بەشدارن .وەک پارتی هەمبەستەگی ئەفغانستان کەڵکمان لەو ئەزمونانەی ئەوان وەرگرتووە و المان وایە کە دەبێ ئەو ئەزمونەی ئەوان زیاتر بە خەڵکی خۆمان بناسێنین .هەر ئێمە نین ،بەڵکو گروپی تریش هەن کە پشتوانی لەگەلی کورد دەکەن لە ئەفغانستان .بزوتنەوەی ئازادی گەلی کوردستان بزوتنەوەیەکی ئەنتەرناسیۆنالە.
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
گه‌لی کورد ده‌توانێت له‌ئێران و ناوچه‌که‌دا گۆڕانکاری دیموکراتیک به‌دی بێنێت ئامه‌د شاهۆ ده‌رئه‌نجامی عه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری هێز ه هه‌ژمۆن خواز و به‌رژه‌وه‌ندگه‌راکانی جیهان و ناوچه‌ک ه قه‌یران و گێژاوی ئابووری ،سیا�سی و کۆمه‌اڵیه‌تی تا ده‌ڕوات به‌رۆکی ناوچه‌ک ه ده‌گرێته‌و ه و ئه‌و دۆخه‌ش ناوچه‌ک ه به‌ره‌و شااڵوی نائارامی و ناساقامگیری راده‌کێشێت .له‌به‌ر هۆکاری نه‌بوونی پڕۆژه‌ی دیموکراتیانه‌و ئاشتیخواز له‌الیه‌ن داهێنه‌رانی قه‌یرانه‌وه دیارده‌کانی تیرۆر ،کوشتن ،رفاندن، گرتن ،ماڵوێرانی ،ئاواره‌یی و برسێتی و قه‌یران رۆژ له‌دوای رۆژ په‌ر ه ده‌ستێنێت و گه‌النی ئازادیخوازی ناوچه‌ک ه ده‌بنه قوربانی ئه‌و سیاسه‌ت و ده‌رهاوێشته‌کانی پالن و به‌رنام ه نادیموكراتیه‌کانیان .یه‌ک لهو واڵتانه‌ی ک ه له‌ته‌شه‌ن ه سه‌ندنی قه‌یران و ئاڵۆزی له‌ناوچه‌که‌دا خاوه‌ن رۆڵه ،رژێمی کۆماری ئیسالمی ئێرانه. کۆماری ئیسالمی له‌ده‌ستپێکی شۆڕ�شی گه‌النه‌و ه له‌ساڵی 1979ی زاینی له‌ناوخۆ هێزی هه‌ڵقواڵو و ماته‌وزه‌ی شۆڕ�شی دیموكراتیكی گه‌النی له‌پێناو ئامانجه قواستوه‌ته‌وه‌و پراگماتیستیه‌کانی له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و فاکته‌رانه‌ی ک ه شۆڕ�شی دیموكراتیكی گه‌النیان ئافراندووه www.komelge.com
که‌مته‌رخه‌م و ته‌نانه‌ت هێزی پاکتاوکار بووه‌و دوای ئه‌زموونێکی شکستخواردوو ده‌یه‌وێت ئه‌و ئه‌زموونه‌ی ب ه سه‌ر ناوچه‌که‌دا تاقی بکاته‌وه .هاوکات له‌به‌ر
رژێمی کۆماری ئیسالمی ئێران له‌الیه‌ن واڵتانی که‌نداو و یه‌کێتی ئه‌وروپا و ئه‌مریکا به‌و ه تۆمه‌تبار ده‌کرێت که له‌ناوچه‌که‌دا پاڵپشتی له‌تیرۆر ده‌کات نه‌بوونی دیالۆگ له‌نێوان کۆمه‌ڵگ ه و ده‌وڵه‌تدا ،په‌یوه‌ندییه‌کی یه‌ک الیه‌ن ه و ێ له‌ئێران هاتووه‌ت ه کایه‌وه باوکساالری نو ک ه ئه‌وه‌ش بووه‌ت ه هۆی ئه‌وه‌ی بایه‌خێکی
زۆر به‌خۆبوونی تاک ـ هاواڵتی له‌سه‌ر مۆزاییکی دیموكراتیكی گه‌الن نه‌درێت. له‌کاتێکدا گونجاوترین رێکار ئه‌وه بوو ه ک ه هه‌ر تاک ـ هاواڵتیه‌کی ئێران له‌هه‌ر گه‌ل و جوگرافیایه‌کی کولتووری نه‌ته‌وه‌یی هاتبێت ،ده‌بێت بتوانێت پێناسه‌ی شوونا�سی خۆی بکات .ب ه هۆی ده‌سته‌به‌ر نه‌کردنی هه‌لومه‌رجی له‌بار بۆ گفتگۆی نێوخۆیی گه‌النی ئێران بۆ خۆ ده‌ربڕین له‌رووی هزری و کلتووریه‌وه دانوستانی دیموكراتیك و ئاشتیانه له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتدارانی ئێرانه‌و ه نه‌کراوه و ئه‌وه‌ش واڵتی به‌ره‌و ئاقارێک هانداو ه که له‌ئامانجه‌کانی شۆڕ�شی گه‌النی ئێران دوور بکه‌وێته‌وه‌و فاشیزمی مه‌زهه‌بی رژێمی ئێران با ڵ ب ه سه‌ر ناوچه‌که‌دا بکێشێت. هاوکات بۆ به‌الڕێدابردنی شۆڕش و کۆنتڕۆ ڵ کردنی ده‌ستکه‌وته‌کانی گه‌الن هه‌م له‌ناوخۆی واڵت سیاسه‌تی سه‌رکوت و چه‌وساندنه‌و ه و تۆقاندنی تا ب ه ئه‌مڕۆکه له‌به‌رزترین ئاستدا په‌یڕه‌و کردووه‌و له‌سیاسه‌تی ده‌ره‌کی�شی دا خۆی وه‌ک واڵتێکی دیموكرات و نوێخواز نواندووه‌و له‌به‌رامبه‌ر دژبه‌رانی خۆی سیاسه‌تێکی نه‌رم و میانڕه‌ویی په‌یڕه‌و کردووه. 23
NO:18 - July 2017
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش رژێمی کۆماری ئیسالمی ئێران له‌الیه‌ن واڵتانی که‌نداو و یه‌کێتی ئه‌وروپا و ئه‌مریکا به‌و ه تۆمه‌تبار ده‌کرێت ک ه له‌ناوچه‌که‌دا پاڵپشتی له‌تیرۆر ده‌کات و له‌قووڵکردنه‌وه‌ی شه‌ڕ و ئاڵۆزیه‌کان له‌لوبنان، یه‌مه‌ن ،ئێراق و سوریا پشکی شێری به‌رکه‌وتووه .به‌هێزبوون و پشتگیری له‌هێز ه تیرۆریستیه‌کان له‌الیه‌ن سوپای پاسدارانه‌و ه سه‌رجه‌م هێز ه هه‌ژموون گه‌راکانی ناوچه‌ک ه و جیهانی له‌بواری په‌یوه‌ندی ئابووری و دیبلوماسیه‌وه خستوه‌ته‌گه‌ڕ تا سنوورێک بۆ ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی رژێمی ئێران بۆ سه‌ر ناوچه‌ک ه دابنێن. دوای هاتنی ترامپ قۆناخێکی نوێ دژ ب ه سیاسه‌ته‌کانی کۆماری ئیسالمی ده‌ستیپێکرد و هاوکات کرده‌وه‌کانی رژێمی کۆماری ئیسالمی ئێران له‌ناوچه‌ک ه بووه‌ته هۆکار ک ه گه‌مارۆکانی سه‌ر رژێم روو له‌زیادبوون بکه‌ن و له‌ئاستی سیاسه‌تی ده‌ره‌کی دا ب ه باڵو کردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی که ک ێ هاوکاری نه‌یارانی رژێم بکات ب ه شه‌ڕ دژی خودا یا گه‌نده‌ڵی سه‌ر زه‌وی (محارب یا مفسد االرظ) له‌قه‌ڵه‌می ده‌دات ئه‌وا رێژه‌ی نه‌یارانی هه‌م له‌ده‌ره‌وه‌و هه‌م له‌ناوخۆ زیاتر ده‌بێت. رژێمی ئێران له‌ناوچه‌که‌دا ب ه دروست کردنی هاللی شیع ه و پشتگیری له‌هێزه تیرۆریستیه‌کان ده‌یه‌وێت حاکمیه‌ت و هه‌ژموونی خۆی به‌سه‌ر ناوچه‌که‌دا بسه‌پێنێت و هاوکات شه‌ڕی مه‌زهه‌بی و تایفی و قه‌ومی له‌ناوچه‌که‌دا ته‌شه‌نه پێ بدات تا به‌و چه‌شن ه ئامانجه‌کانی ده‌سته‌به‌ر بکات و خۆی وه‌ک واڵتێکی به‌هێز و سه‌رکه‌وتوو نیشان بدات .به‌اڵم 24
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
عه‌ره‌بستانی سعوودی و هاوپه‌یمانانی دژ ب ه سیاسه‌ته‌کانی کۆماری ئیسالمی ئێران وه‌ک هێڵی سوونن ه که‌وتن ه جووڵه و کار گه‌یشت ه ئه‌و ئاسته‌ی ک ه په‌یوه‌ندی دیبلۆماتیکی نێوان دوو الیه‌ن رابگیردرێت و بۆ سنووردارکردنی ده‌ستێوردانه‌کانی ئێران بۆ سه‌ر ناوچه‌ک ه ناتۆ واڵتانی
پێویسته کۆماری ئیسالمی له‌بواری وزه‌ی ناوه‌کی و دروست کردنی چه‌کی ناوه‌کی میکانیزمه‌کانی ڵ کردن کۆنتڕۆ له‌سه‌ری زیاتر بکرێت عه‌ره‌بی دژ ب ه ئێران پێک بێنن .سه‌ردانی دۆناڵد ترامپ بۆ عه‌ره‌بستانی سعوودی و گه‌مارۆکانی دوایی سنای ئه‌مریکا ئه‌و په‌یامه‌ی ب ه ئێران دا ک ه ئه‌مریکا و هاوپه‌یمانانی دژایه‌تی خۆیان دژ به‌ئێران راسته‌وخۆ دووپات کرده‌وه‌و ئیدی ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی ئێران بۆ سه‌ر ناوچه‌که له‌الیه‌ن زلهێز ه جیهانیه‌کانه‌و ه په‌سه‌ند ناکرێت و ب ه پێکهێنانی به‌ره‌یه‌کی سووننه ب ه ده‌ستپێشخه‌ری هه‌ندێک واڵتی عه‌ره‌بی ئاماده‌کاری بۆ ده‌ستێوه‌ردانی ناوخۆیی سه‌ر ئێران ده‌کرێت و له‌ناوچه‌ک ه ئه‌گه‌ری ئه‌و ه هه‌ی ه ک ه شه‌ڕی مه‌زهه‌بی ده‌ربازی ێ ببێت .بۆی ه گه‌لی کورد لهو قۆناخێکی نو دۆخه‌دا هێڵی سێهه‌م وه‌ک تاک ه رێگای
چاره‌سه‌ری ئاشتیان ه ده‌گرێت ه به‌ر و پاڵپشتی هیچ هێز و الیه‌نێکی ده‌ره‌کی ناکات ک ه دان ب ه مافی ره‌وای گه‌لی کورددا نانێن. ئه‌وه‌ی شایانی باس ه ک ه له‌نێوان ئه‌مریکا و کاربه‌ده‌ستانی واڵتانی عه‌ره‌بی ـ ئیسالمی له‌هه‌رێمه‌که‌دا له‌سه‌ر ئه‌گه‌ری ده‌ستێوه‌ردان و گه‌مارۆکان بۆ سه‌ر ئێران هاتووچۆیه‌کی چڕوپڕی دیبلۆماتیک له‌ئارادایه ،هاوته‌ریبی ئه‌وه‌ش دیالۆگ و گفتگۆ له‌ئاستێکی به‌رز له‌گ ه ڵ واڵتی رووسیا سه‌باره‌ت ب ه پێویستی پاشه‌کشێی خێرای ئێران لهو شوێنانه‌ی له‌هه‌رێمه‌که‌دا داگیری کردووه ،به‌تایبه‌ت پاشه‌کشێی له‌سوریا وه‌ک کلیلی چاره‌سه‌ری کێشه‌کانی داسه‌پاندن ،بێ‌کاریگه‌رکردن و الوازکردنی هه‌بوونی ئێران و هه‌روه‌ها به‌گوێره‌ی سیا�سی هه‌ڵوێستێکی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی ئه‌مریکا و رووسیا بۆ ئێران ده‌سه‌پێنرێت .هه‌روه‌ها وته‌کانی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا لهو رۆژانه‌ی دواییدا ک ه رایگه‌یاندبوو پێویست ه کۆماری ئیسالمی له‌بواری وزه‌ی ناوه‌کی و دروست کردنی چه‌کی ناوه‌کی میکانیزمه‌کانی کۆنتڕۆ ڵ کردن له‌سه‌ری زیاتر بکرێت و پاڵپشتی و هاوکاری خۆیان بۆ ئه‌و هێز و گرووپانه‌ی ناوخۆ دژ ب ه کۆماری ئیسالمی ئێران راگه‌یاند ،ئه‌وه‌ش مه‌ترسیه‌کانی په‌لکێ�شی شه‌ڕ بۆ ناوخۆی ئێران زیاتر ده‌کات و ئه‌گه‌ری ئه‌و ه هه‌ی ه ک ه ئێران گیرۆده‌ی دۆخی سوریا و ئێراق بێت. له‌الیه‌کی تریشه‌و ه دوو هێزی هه‌ژموون گه‌رای ناوچه‌ک ه وه‌ک ئێران و تورکیا سه‌ره‌ڕای کێبڕکێیه‌کی ناوچه‌یی ک ه خاوه‌ن پێگه‌ی مێژوویی و ئایدیۆلۆژین و وێڕای ناکۆکی قووڵی سیا�سی ،سه‌باره‌ت ب ه دۆخی کورد خاڵی هاوبه‌شیان هه‌یه‌و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
له‌سیاسه‌تی دژ ه کورددا ئه‌گه‌ری ئه‌و ه هه‌ی ه ک ه زیاتر له‌رابردوو له‌یه‌ک نزیک ببنه‌وه‌و له‌هه‌مان کاتیشدا له‌به‌ر بابه‌تی مه‌زهه‌بی و هێڵ‌به‌ندی له‌ناوچه‌که‌دا دژ ب ه یه‌ک بوه‌ستنه‌وه .به‌اڵم سیاسه‌تی ێ په‌رگالی جیهانی بۆ پێکهاتنی ئامانجه نو ستراتیژیه‌کانیان له‌مۆدێلی نوێی رۆژهه‌اڵتی ناوین و سنووربه‌ندی ه نوێی ه سیاسیه‌کان، ئێران و تورکیه‌ش ده‌گرێت ه ناوخۆی. روون و ئاشکرای ه ک ه ئه‌و واڵتان ه خۆیان له‌ئامانجی ده‌ستێوه‌ردانی ده‌رکیدان و به‌و سیاسه‌تانه‌ی په‌یڕه‌وی ده‌که‌ن ئه‌گه‌ری ده‌رکه‌وتنیان له‌بازنه‌ی قه‌یرانی رۆژهه‌اڵتی ناوین زۆر ئه‌سته‌مه‌و ئه‌وه‌ش ده‌ستێوه‌ردان و گوشاره‌کان بۆ سه‌ریان روو له‌زیاد بوون ده‌کات .تایبه‌ت له‌وه‌ها ره‌وشێکدا بازنه‌ی هه‌ڵبژارده‌ی به‌رده‌م ئێران سنووردار و زۆر ته‌نگه ،ئه‌وه‌ش ئێران وا لێده‌کات ک ه ب ه ناچاری رێکارێک هه‌ڵبژێرێت تا له‌ناو هاوسه‌نگی ه جیهانی و ناوچه‌یه‌کان به‌رده‌وامی ب ه هه‌بوونی خۆی بدات ،ئه‌و دۆخ ه نیشان ده‌دات که ده‌رفه‌ت و ده‌ره‌تانی گرنگ بۆ کوردان هاتووه‌ت ه ئاراو ه ک ه داگیرکه‌ران چه‌ندێک خاڵی هاوبه‌شیان دژ به‌کوردان هه‌یه، ئه‌وه‌نده‌ش ناکۆکی و ئاڵۆزی و پارچه‌بوون له‌نێوانیان هاتووه‌ت ه ئاراوه. له‌وه‌ها دۆخێکدا یان ده‌بێت ئێران ته‌سلیمی سیاسه‌ته‌کانی په‌رگاڵی نوێ جیهانی بێ؛ تایبه‌تیش له‌بواری قه‌یرانی رۆژهه‌اڵتی ناوین ببێت و خۆی له‌ناو ئه‌و په‌رگاڵه‌دا بتوێنێته‌وه ،یان ده‌بێت ب ه هه‌موو هێزیه‌و ه دژ به‌و ه رابوه‌ستێت. له‌ره‌وشێکی به‌مشێوه‌یه‌شدا ده‌رفه‌تی کێبڕکێیه‌کی سه‌قامگیر بۆ ئێران له‌ئارادا نیی ه و وێڕای قوواڵیی قه‌یرانه www.komelge.com
ناوخۆییه‌کان ئه‌و واڵت ه به‌ره‌و له‌ناو چوون و گۆشه‌گیری سیا�سی زیاتر هانده‌دات. کرده‌وه‌کانی رژێمی ئێران ئه‌و ه ده‌خات ه ڕوو ک ه له‌باشترین هه‌ڵبژارد ه ک ه ده‌توانێ ئێران بکات ه هێزێکی به‌کاریگه‌ر له‌ناوچه‌که‌دا
هێرشه‌كه‌ی سه‌ر تاران
ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو
ه ئێران تا ئێستا ک
پاڵپشتی له‌تیرۆر
کردوو ه و خۆی له
قه‌ره‌ی چاره‌سه‌ری
دیموكراتیكی کێشه‌ی گه‌النی ئێران نه‌داوه
ک ه هه‌مان کرانه‌و ه و گۆڕانکاری دیموکراتیک ه خۆی دوور راده‌گرێت. چۆن سیاسه‌ته‌کانی ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه تا ئێستا ترس و دڵه‌ڕاوکێ له‌ویستی دیموكراتیكی گه‌الن و هێز ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان له‌ناوخۆ دروست کردوو ه ک ه ئه‌مه‌ش بازنه‌ی قه‌یران ه ناوخۆییه‌کان گه‌وره‌تر ده‌کاته‌وه‌و ده‌رفه‌تی ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی بۆ ناوخۆی ئێران زیاتر ده‌کات .بۆی ه ده‌بێت کاربه‌ده‌ستانی رژێم ئیدی لهو ده‌سته‌واژه و زهنیه‌ت ه ده‌ست به‌ربده‌ن ک ه ئێران دوورگه‌یه‌کی ئارام له‌ناوچه‌که‌دای ه و به دوورخستنه‌وه‌ی شه‌ڕ له‌سنووره‌کانی خۆی ناتوانێت په‌ر ه ب ه ته‌مه‌نی ده‌سه‌اڵتداری خۆی بدات .چۆن چه‌ندێک
له‌ئاستی ده‌ره‌کی گوشار و ناڕه‌زایه‌تی دژ ب ه ئێران رووی له‌زیادبوون کردوو ه ب ه هه‌مان ئه‌ندازه‌ش گوشاری ناوخۆیی و ناڕه‌زایه‌تیه مه‌ده‌نیه‌کان له‌په‌ره‌سه‌ندندان. هێر�شی گرووپێکی داعش ل ه 7ی حوزه‌یران بۆ سه‌ر مه‌زارگه‌ی خومه‌ینی و په‌رله‌مانی ئێران له‌تاران ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو ک ه ئێران تا ئێستا پاڵپشتی له‌تیرۆر کردوو ه و خۆی ل ه قه‌ره‌ی چاره‌سه‌ری دیموكراتیكی کێشه‌ی گه‌النی ئێران نه‌داوه .بۆی ه ئه‌و هێرش ه هۆشیارییه‌کی جددی بۆ کاربه‌ده‌ستانی کۆماری ئیسالمی ئێران بووه‌و ده‌بێت ئیدی ئێران خۆی وه‌ک دوورگه‌یه‌کی ئارام له‌قه‌ڵه‌م نه‌دا .ئه‌و هێرش ه سه‌ملاندی ک ه ئێران له‌الوازترین ئاستی به‌رگریدایه‌و کێشه‌ی ماف و دیموکرا�سی و نه‌ته‌وه‌کانی ئێران زۆر جددییه .هێزه‌کانی هاوپه‌یمانی دژ به ئێران له‌سه‌ره‌تای پڕۆژه‌کانیان ب ه رێگای کاراکردنی پارت و گرووپ ه ناڕه‌زاییه‌کانی ئێران و کوردستانی ده‌یانه‌وێت ستارتی ده‌ستێوه‌ردان بۆ سه‌ر ئێران لێ بده‌ن و یان ئێران ناچار ب ه پاشه‌ک�شێ لهو ناوچانه‌ی ک ه داگیری کردوو ه بکه‌ن .هه‌ر چه‌ند ئێران ب ه هێنانه‌وه‌ی حه‌سه‌ن رۆحانی بۆ سه‌ر پۆستی سه‌رۆک کۆماری ئه‌گه‌ری ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی سه‌ر خۆی الواز کرد، به‌اڵم ب ه هێر�شی دوایی بۆ سه‌ر تاران نیشانی دا ک ه واڵتانی که‌نداو ،ئه‌مریکا و ئه‌وروپا له‌ده‌ستێوه‌ردانی سه‌ر ئێران جددی و پێداگرن .هه‌ڵبژاردنی چه‌ند که�سی کورد له‌ناو شانه‌کانی داعش نه شتێکی له‌ناکاو و بێ‌به‌رنام ه بووه .به هه‌ڵبژاردنی ئه‌و چه‌ند که‌س ه کورد ه که سوونن ه مه‌زهه‌بن نیشانی ده‌دات که ده‌خوازرێت له‌نێوان دوو هێڵی سوونن ه و 25
NO:18 - July 2017
شیع ه شه‌ڕ و ئاڵۆزی دابگرسێت .هاوکات ئه‌و که‌سان ه له‌ناو ئه‌و هێز ه سه‌لفیانه‌دا سه‌ریان هه‌ڵداو ه ک ه ب ه سااڵن له‌الیه‌ن کۆماری ئیسالمییه‌و ه ده‌رفه‌تی خه‌بات و رێکخستن کردنیان بۆ فه‌راهه‌م ده‌کرێت و ئێستاش رژێم ده‌بێت باجی ئه‌و کرده‌وانه‌ی خۆی به‌و شێو ه بداته‌وه. ئه‌گه‌ر ئێران لهو هێرش ه هه‌ند وه‌ر نه‌گرێت ئه‌وا دۆخی سوریا و ئێراق داوێنی ده‌گرێت ،یان ئه‌گه‌ر رژێم له‌ژێر ناوی ئه‌وه‌ی ک ه ئه‌و که‌سان ه په‌الماری سه‌ر په‌ڕله‌مان و مه‌زاری خومه‌ینی یان داوه کورد و سوونن ه مه‌زهه‌بن ،بکه‌وێت ه ناو شه‌ڕی دژ ب ه کورد و سوونن ه مه‌زهه‌به‌کان ئه‌وا خۆی رووبه‌ڕووی شه‌ڕێکی ماڵوێرانکه‌ر ده‌کات .ده‌بێت ئێران ئه‌وه باش بخوێنێته‌و ه ک ه تاک ه هێز و نه‌ته‌وه‌یه‌ک ک ه ئێستا چاالکان ه دژ ب ه داعش له‌ئێراق و سوریا له‌ناو شه‌ڕدایه ،شه‌ڕڤانان، پێشمه‌رگ ه و گه‌ریالکانی کوردستانن .واتا کورد تاک ه هێزێک ه ک ه دژ ب ه داعش له‌ناو جه‌نگدای ه و ئێستاش ده‌رفه‌تی ئه‌و ه هاتووه ک ه رژێم له‌پێناو چاره‌سه‌ری دیموكراتیكی کێشه‌ی کورد هه‌نگاوی کرداری هه‌ڵبگرێت و ب ه جێگای دروست کردنی که‌شوهه‌وای ملیتاریستی له‌رۆژهه‌اڵتی کوردستان مه‌جال بۆ هێز و الیه‌نه کوردیه‌کان بڕه‌خسێنێت .ن ه ب ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی سوپای پاسداران بۆ واڵمدانه‌وه‌ی هێرش ه تیرۆریستیه‌که‌ی تاران له‌کرماشان و کوردستانه‌و ه مووشه‌ک ره‌وانه‌ی شاری دێره‌زوور له‌سوریا ک ه ناوه‌ندی چه‌ته‌کانی داعش ه بکات و کوشتنی کۆڵبه‌ران و هێرش و په‌الماری سه‌ر گوندنشینان و چاالکانی مه‌ده‌نی و هاواڵتیان په‌ر ه پ ێ بدات. کۆماری ئیسالمی ب ه رێگای هه‌ر دوو 26
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
باڵی میانڕه‌و و به‌رژه‌وه‌ندخوازه‌کان له‌هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆک کۆماری دا هه‌وڵی دا هێزی گه‌الن ب ه تایبه‌ت ژنان و گه‌نجان فریو بدات و ب ه به‌کارهێنانی دروشم و سه‌مبۆلی پۆپۆلیستی قه‌یرانی ناوخۆیی په‌رده‌پۆش بکات .سیناریۆی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆک کۆماری و شوورای شار و گونده‌کان ئه‌وه‌ی خسته‌ڕوو ک ه گه‌النی
له‌هه‌ڵبژاردنه‌کاندا
ه شێواز هب کۆمه‌ڵگ
و ئاستی به‌شداری
خۆی له‌هه‌ڵبژاردنه‌کان دا هه‌ڵوێستێکی
هۆشیارانه‌ی جیا
له‌کاربه‌ده‌ستانی رژێم
گرته‌به‌ر
ناوخۆی ئێران ن ه له‌گ ه ڵ سیاسه‌ته‌کانی کۆماری ئیسالمی دان و ن ه له‌گ هڵ ده‌ستێوه‌ردانی هێز ه ده‌رکیه‌کاندان. ئه‌وه‌ش هاوته‌ریب بوو له‌گ ه ڵ هه‌ڵوێستی پژاک و کۆدار ک ه ن ه چاوه‌ڕوانی ده‌ستێوه‌ردانی هێز ه ده‌ره‌کییه‌کان ه و نه ئه‌و بارودۆخه‌ی ئێستاش ک ه له‌الیه‌ن کۆماری ئیسالمی ئێرانه‌و ه ب ه سه‌ر گه‌الن سه‌پێنراو ه په‌سه‌ند ده‌کات و لهو
باوه‌ڕه‌دای ه ک ه سه‌رجه‌م کێشه‌و گرفته‌کان ته‌نیا له‌رێگای پێشخستنی دیموکرا�سی و ئاشتییه‌و ه چاره‌سه‌ر ده‌کرێن و ته‌نیا ئه‌وه‌ش ده‌توانێت رێگا ل ه فاشیزمی ناوخۆیی ئێران و ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی بۆ سه‌ر واڵت ک ه ماڵوێرانی به‌دوای خۆی دێنێت بگرێت. له‌هه‌ڵبژاردنه‌کاندا کۆمه‌ڵگ ه ب ه شێواز و ئاستی به‌شداری خۆی له‌هه‌ڵبژاردنه‌کان دا هه‌ڵوێستێکی هۆشیارانه‌ی جیا له‌کاربه‌ده‌ستانی رژێم گرته‌به‌ر .کۆمه‌ڵگه له‌بواری دیارکردنی به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌رێمی زۆر هه‌ستیار جوواڵیه‌وه‌و زیاتر له‌سه‌رۆک کۆماری بۆ هه‌ڵبژاردنی شورای شار و گونده‌کان ئاماده‌یی و به‌شداری نیشان دا و ئه‌وه‌ش په‌یامێکی گرنگ و راشکاوانه‌ی بۆ کاربه‌ده‌ستانی رژێم تێدا بوو .کۆمه‌ڵگ ه و نه‌ته‌وه‌کانی ئێران به‌و هه‌ڵوێسته‌ی له‌هه‌ڵبژاردنی به‌ڕێوه‌به‌رانی هه‌رێمی گرت ه به‌ر نیشانی دا به‌ره‌یه‌کی گرنگی گه‌الن له‌به‌رانبه‌ر به‌ره‌ی ده‌سه‌اڵت و ده‌وڵه‌ت شێوه‌ی گرتووه .بۆی ه ده‌بێت له‌م دۆخ ه هه‌ستیاره‌دا سه‌رجه‌م حیزب، بزووتنه‌و ه سیا�سی و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، رووناکبیران ،بیرمه‌ندان و پسپۆڕانی سیا�سی و فکری ،چ ل ه کوردستان و ئێراندا ب ه هه‌ستی شۆڕشگێڕانه ،خاوه‌ندارێتی له‌داخوازی ره‌وای گه‌النی ئێران بکه‌ن و دامه‌زراندنی میکانیزمی خه‌باتی هاوبه‌ش له‌سه‌رجه‌م گۆڕپانه‌کانی تێکۆشاندا بخه‌نه رۆژه‌ڤی خۆیانه‌و ه و ب ه به‌شداری کارایان ده‌رفه‌ت و ده‌ره‌تانی پێویست بۆ ئاواکردنی پالتفۆڕمی هێز ه دیموكرات و چه‌په‌کانی گه‌النی ئێران بده‌ن. چۆن له‌وه‌ها که‌شوهه‌وایه‌کدا ک ه تاک و کۆمه‌ڵگ ه له‌کوردستان و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
ئێران له‌به‌ر نه‌بوونی ماف ،ئازادی، یه‌کسانی کۆمه‌اڵیه‌تی و که‌رامه‌تی مرۆڤی له‌مه‌نگه‌نه‌ی تواندنه‌وه‌و په‌تی سێداره‌ی هێز ه ده‌سه‌اڵتداره‌کان ده‌ناڵێنن و هه‌روها له‌هه‌لومه‌رجێکدا ک ه رژێمی کۆماری ئیسالمی مانه‌وه‌ی خۆی له‌پێشێلکردن و ئینکارو نکۆڵی پێکهاته‌و نه‌ته‌وه‌کانی ناوخۆی ئێران و مه‌زهه‌ب و ئاین و ئاینزا و هێڵ ه فکریه‌کان پێناس ه ده‌کات و له‌کاتێکدا ک ه رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست له‌هه‌بوونی خۆیدا به‌ره‌و ژیانه‌وه‌و تێپه‌ڕبوون به‌ره‌و ێ ده‌چێت، داڕشتنه‌وه‌ی سیا�سی نو تاک ه رێگای رزگاری لهو دۆخ ه ته‌نیا به یه‌کده‌نگی ،هاوئاهه‌نگی و پێشبردنی خه‌باتی هاوبه‌ش له‌الیه‌ن ئه‌و هێزانه‌وه‌یه ک ه ب ه دامه‌زراندنی دیموکرا�سی رادیکاڵ له‌کوردستان ،ئێران و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست باوه‌ڕیان هه‌بێت ،دێت ه دی. ئه‌گه‌ر کۆماری ئیسالمی ئێران له‌م دۆخ ه هه‌ستیاره‌دا خواستی دیموکراتی www.komelge.com
گه‌الن و خه‌ڵکی ئێران ب ه هه‌ڕه‌ش ه بۆ سه‌ر خۆی نه‌زانێت و بۆ ده‌رچوون له‌قه‌یران، پڕۆسه‌ی ئاشتیان ه و رێگ ه چاره‌ی دیموكراتیك بگرێته‌به‌ر ئه‌وا ده‌توانێت به‌رگری له‌دووره‌په‌رێزی سیا�سی خۆی و هه‌روه‌ها په‌لکێش نه‌کردنی قه‌یران بۆ ناو ده‌سه‌اڵته‌که‌ی بکات و له‌ده‌رباز بوونی شه‌ڕ بۆ ناوخۆی ئێران رێگری بکات .هه‌ڵبه‌ت پێشکه‌وتنی پڕۆسه‌ی دیموکرا�سی له‌ئێران پێویستی ب ه گۆڕانی تیڕوانینه‌کانی کۆماری ئیسالمی ئێران له‌سه‌ر هێز ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانی ناوخۆی ئێران و خواست ه دیموکراتیه‌کانیان هه‌یه‌و پێویست ه ب ه شێوازێکی عه‌قلی و لۆژیکیان ه مامه‌ڵ ه له‌گ ه ڵ ئیراده‌ی ئازادیخوازی گه‌النی ئێران دا بکات. ئه‌گه‌ر کوردی ئه‌مڕۆ له‌سوریا و رۆژئاوای کوردستان ده‌توانێت گه‌م ه سیاسیه‌کانی رۆژهه‌اڵتی ناوین ب ه له‌به‌رچاوگرتن و پاراستنی شونا�سی سیا�سی ـ کۆمه‌اڵیه‌تی
خۆی بگۆڕێت به‌راشکاوی و متمانه‌و ه هه‌مان گه‌ل ب ه پراکتیزه‌کردنی فکر و رامانی رێبه‌ر ئاپۆ ده‌توانێت گۆڕانکاری دیموكراتیك له‌ناوچه‌ک ه ب ه تایبه‌ت له‌ئێراندا به‌دی بێنێت .ب ه پێچه‌وانه‌وه کۆماری ئیسالمی ئێران له‌سه‌ر سیاسه‌تی سه‌رکوت ،گرتن ،کوشتن ،له‌سێداره‌دان، تۆقاندن ،پێشێل کردنی مافی مرۆڤ و تواندنه‌و ه به‌رده‌وام بێت و له‌م قۆناخه‌دا ک ه رووبه‌ڕووی ئه‌گه‌ری ده‌ستێوه‌ردان بووه‌ته‌وه ،گۆڕانکاری بنه‌ڕه‌تی و یاسایی ێ کورد پێک نه‌هێنێت ،شونا�سی نو له‌رۆژهه‌اڵتی کوردستان و ئێران هه‌روه‌ها ماته‌وزه‌ی شۆڕشگێڕی گه‌لی کورد له سه‌رجه‌م گۆڕه‌پانه‌کانی ئێراندا توانای گۆرانکارییه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی مه‌زن و دیموكراتیز ه کردنی ئێران و رۆژهه‌اڵتی کوردستانی ده‌بێت.
27
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
مرۆڤ و شارستانیه‌ت دناڤبه‌را ئاڤه‌دانى و وێرانکاریێ دا ئه‌کره‌م خالد ئه‌بدولکه‌ریم(سه‌ید ئه‌كره‌م)
لدیڤ داخویانیێن زانا و شاره‌زا، په‌یدا بونا مروڤان ،ل سه‌ر گویا زه‌مین ڤه‌دگه‌ریتن ،بۆ چه‌ندین ملیار ساالن ژ به‌ریا نوک ه ! دیتنا پشکا هه‌ره‌زورا زانایان ئه‌وه ،دبێژن دنیا ژهیرکه‌له‌یێ ماک(ماده) ى ،ل ژمارتنێ ناهێتن دروست بوویه ،ب تێهنا زور مازنا گه‌رمیێ په‌قیای ه ! شوینوارێ ڤێ په‌قینێ تاکو نوکه‌ژى هه‌ستپێ دهێتن کرن ! ده‌مێ ڤێ په‌قینێ ڤه‌دگێرن بو دوو ملیار ساالن ،به‌ریا نوک ه ! به‌لێ لێکولینێن هویرترێ ڤێ په‌قینێ ڤه‌دگێرین ،بو سه‌رده‌مێن زور دویرترێ ،زانا لسه‌ر هندێ پێکهاتنه ،ئه‌و په‌قین ڤه‌دگه‌ریت، به‌ریا پازد ه ملیار ساالن .لێ دیسان زانا ل سه‌ر هندێ دکوکن ،دروست بونا گویا زه‌مین ڤه‌دگه‌ریتن بو به‌ریا ئێک ملیار ساالن ،چ درێکا وێ کوما ستێرادا بیتن یا دبێنێ گاکێش ،یێن کو ده‌ملده‌ست پشتى په‌قینێ په‌یدا بووین یان بهنده‌ک ئه‌گه‌رێن دى بن ...رۆژ و کوما ستێرێن خورشید ،کو به‌ریا چار ملیون و شه‌ش سه‌د هزار ساال به‌ریا نوک ه دروست بووینه ،سه‌رهلدانا ژیانێ ،ل سه‌ر رۆیێ عه‌ردى ،ل دیڤ ڤان رۆیدانان دهێتن ! ل ساال ( 1954ز ) زانایێ ئه‌مریکى (ئیلسۆسترنبورک بارگ هۆرن) لناڤ گابه‌رێن که‌ڤن ،یه‌که‌م جهێ به‌کتریایێ و ورده‌کاریێن وێ دان دیار کرن، 28
گه‌هشت وى ئه‌نجامى �سێ ملیار و نیڤ ساالن ،به‌ریا نوک ه ژیان هه‌بوی ه ل سه‌ر عه‌ردى ،هه‌ردیسان دا دیار کرن ،ل سه‌ر رویێ عه‌ردى ،به‌ریا دوو ملیار ساالن چ بونه‌وه‌ر نه‌دژیان ،ژبلى به‌کتریایێ .خانه (به‌کتریا) به‌ریا ملیاره‌ک و چارسه‌د هزار ساالن ،گه‌ش ه کری ه و بوی ه پێکهاته‌ک و ناڤ کری ه ب (ئه‌کارپوت) و هه‌مى بونه وه‌ره‌ک و مروڤ ژ ڤى پێکهاتێ دروست بوین ه !! ئه‌ڤێ خانى بهاریکاریا چه‌ند به‌کتریایێن دى ئێکدوو گرتی ه و توپه‌کا به‌کتریا دروست کریه ،ئه‌ڤ توپک ه به‌ریا ( )800ملیون ساال دروست بووی ه و ئه‌ڤه دبیتن قوناغه‌کا بنه‌ره‌تى بو گه‌شه‌کرنێ و به‌ره‌ڤ پێشڤه‌چوونێ ،لێ ئه‌ڤ ته‌پکێن دروست دبوون دشلبوون ،نه‌دشیان زور ژیانێ ببه‌ن دهشکاتیێ دا و زوى دحه‌لیان ،له‌ومانێ پێزانین لسه‌ر بده‌ست نه‌دکه‌ڤتن ،لێ به‌ریا شه‌ش سه‌د ملیون ساال پێشیا نوکه ،ئه‌وان تیڤله‌کێ سه‌ده‌ڤى بخو دروست کر ،ئێدى لده‌مێ دمرن ژى به‌ردێنێن موکوم لشوینا وان بجه دمان و ڤان به‌ردێنان خاندن لسه‌ر دهێتن کرن ... یه‌که‌م که‌س شیابیتن بروهنى ،گه‌شه‌کرنێ بخوینیتن و لێکولینان لسه‌ر بکه‌تن ،زانایێ به‌ریتانى ( چارلس رۆبیرت داروین ) بوو. ل ساال( 1859ز) ئه‌نجامێن لێکولینێن خو
به‌الڤ کرن. پشتى خانێ گه‌شه‌کرى ،توپه‌لێن مازنترى ژێ په‌یدابوون و دبێنێ (فیلۆس یان فیال ) مروڤ ژڤێ فیالیێ په‌یدابوویه ...ببربره‌دار یه‌که‌مین نمونا وایه ،نێزیک ( ) 550ملیون سال به‌ریا نوک ه په‌یدا بوینه .به‌ریا ( )450ملیون ساال گیا لسه‌ر عه‌ردى په‌یدا بو ،پا�شى پێشکه‌ڤتن که‌ڤتێ، به‌ریا ( )370ملیون ساال گورین بسه‌ر بربره‌داران داهاتن و هنده‌ک خشوک ژێ په‌یدا بوون ،هنده‌کان ژ ڤان خشوکان خو کێشا ئاخێ و خو لسه‌ر عه‌ردى گونجاند، به‌ریا( )300ملیون ساال جاره‌ک دى خشوکان خو کێشا ناڤ ئاڤێ ،تاکو سه‌ده‌ف لدور هێکا خو په‌یدا کرى ،لدیڤدا شیا هێکا خو لسه‌ر عه‌ردى دانیتن و بژیتن ! یه‌که‌م شیرده‌ر کو مروڤى ژى دگریتن ،به‌ریا( )220 ملیون ساال په‌یدا بوو ،سه‌د ملیون ساالن به‌ریا نوکه ،خشوکان کیسێن ئاڤى لناڤ زکێ خو دروست کرن ،به‌رێ خو ( زاروک) لناڤ پاراست و ئه‌ڤ ه ده‌ستکه‌ڤته‌کێ زورێ مه‌زنبوو ! به‌ریا حه‌فتێ ملیون ساالن یه‌که‌م شیرده‌ر بناڤێ (ره‌ده) په‌یدا بوو ،مروڤ ژى سه‌ربڤى شیرده‌رى یه .لوى ده‌مى داینه‌سور ده‌ستهه‌التدار بوون لسه‌ر هه‌مى دونیایێ و به‌ریا ( )65ملیون ساالن ژ نشکه‌کێ داینه سور هاتن به‌رزه‌بوون ،ئه‌گه‌رێ به‌رزه‌بونا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
وان تاکو نوک ه نه‌هاتی ه زانین .هنده‌ک زانا وه‌سان دده‌ن ه دیار کرن ،گابه‌ره‌کێ مه‌زن بسه‌ر عه‌ردى دا هات ه خارێ و ئه‌ڤى گابه‌رى پاله‌په‌ستویه‌کێ مه‌زن دروست کر و ئاڤا ده‌ریا زور بلند کر ،ته‌پوتوزه‌کا زور په‌یدا بوو ،بۆ ئه‌گه‌را هندێ داینه‌سور مرن و نه‌شیان بژین ،هوسان بیاڤه‌کێ خو�شێ ژیانێ په‌یدا بو ،دا خشوک و شیردار بژین !! چونکى مه‌ترسیا داینه‌سوران ژ سه‌ر رابۆ ،ئه‌و گیاندارێن مێشک مازن شیان بهزراخو ،خو ب پارێزن و مه‌یموین (نیندارتال) ئێک ژوان بوی ه خوپاراستى، کو مروڤ ژ ڤى گیانه‌وه‌رى دروست بویه. به‌رى پێنج ملیون ساالن ئه‌ڤ گیانداره بو گیانداره‌کێ شیرده‌ر ،ره‌نکێ وێ وه‌کى مه‌یمینکا نوک ه بویه .ئه‌و مه‌یموینکا مروڤ ژێ دروست بوى دگوتنێ (ئوسترالۆپیتک) لسه‌ر دوو پیان دچوو ،پێش دوو ملیون ساال لقه‌کا دیا نیندارتاال په‌یدا بو ،دگوتنێ (هوموهابیلیس) ،ئه‌ڤ مروڤ ه یه‌که‌م که‌س بو ئامیرێ ژ به‌رى دروست کرى داهێناى ،به‌ریا ڤێ چه‌ندێ مروڤى گیا و پاشماوێن گیاندارێن مرى دخارن... پا�شى ئه‌ڤ مروڤ ه شیا نێچیرێ بکه‌تن و به‌ره‌ڤانیا خو بکه‌تن ژ گیاندارێن دورنده ! به‌ریا ملیونه‌ک و شه‌ش سه‌د ساالن پوله‌کێ دییێ مروڤان په‌یدا بۆ ،دگوتنێ (هوموارکتۆس= مروڤێ لسه‌ر پێى ) ،ئه‌ڤه یه‌که‌م نیندارتال بو ل ئه‌فریقیا ژیاى و ئه‌ڤ ه دبیتن یه‌که‌مین نینده‌رتال ،مێشکێ وى ته‌مه‌ت مێشکێ مروڤێ نوک ه بویه. به‌ریا ()300هه‌زار ساالن ئه‌ڤ مروڤه هه‌بوویه .لساال 1856ز یه‌که‌م جهێ مروڤێ نینده‌رتال ل ئه‌ملانیا ،ل شیڤا (نیانده‌ر) هات ه دیتن .ل ده‌ستپێکێ مروڤێ نیانده‌رتال ل کیشوه‌رێ ئه‌فریقیا ،ئاسیا ،ئه‌وروپا په‌یدابوون ،پا�شى به‌سته‌لوکێن جه‌مه‌دێ حه‌لیاین و ئاستێ ئاڤا ده‌ریا نزم بوى ،ل www.komelge.com
جهێن دى ژى به‌الڤبوون ،وه‌کى کیشوه‌رێ ئه‌مریکا و ئوستورالیا. به‌ریا هه‌شت سه‌د ساالن (پ.ز) به‌سته‌لوکێن به‌فرێ گویا زه‌مین به‌ردا و به‌فرێ ده‌ست ب حه‌لیانێ کر ،ئه‌و ته‌نگ ه رێکێن کیشوه‌رێ ( ئه‌وروپا ،ئاسیا، ئه‌فریقیا ) ب کیشوورێ ( ئه‌مریکا و ئوستورالیا) ڤ ه گرێداین نه‌مان ،چونکى ئاستێ ئاڤا ده‌ریا زور ژ سه‌ر رویێ عه‌ردى
ل ساال ( 1948ز)
شوێنه‌وارناس (روبیرت
جى بردوود ) ل باشورێ
کوردستانێ شارستانیه‌تا گوندێ "چه‌رمو"دیت
بلند ببوو ،ئێدى دان و ستاندن و هاتن و چوون دناڤبه‌را وان دا نه‌ما ...پشتى جاره‌ک دى ئاستێ تاڤا ده‌ریا داهاتى و ئاڤ و هه‌وا سرو�شى بوى ،وه‌کى ده‌مێ نوکه، ئێدى مروڤان ده‌ست ب دروست کرنا ئاله‌تێن جوت و کێلى و خو پاراستنێ کر، کشتوکال و پیشه‌سازى وه‌راره‌کا باش ب خوڤ ه دیت ،هوسان پێشکه‌ڤتن که‌ڤته هه‌مى وارێن ژیانێ و ژمارا خه‌لکى بئاسته‌کێ زور هات ه زێد ه کرن ،به‌ریا هه‌شت هزار ساالن (پ.ز) ژمارا مروڤان لسه‌ر رویێ عه‌ردى گه‌هشت ه چار ملیار مروڤا ،ئێک ژ هه‌شتێکا مروڤان ل روژهه‌التا ناڤین دژیان ،ل وى ده‌مى ل هه‌رێما میزوبوتامیا ژیان به‌رڤ پێشڤ ه بویه ،گه‌نم و جه و دانێ دى دچاندن و کوم دکرن ،بو ساال لدیڤدا ،پشتى بیستان و زه‌ڤیێن وان
یێن چاندنێ زێده‌بوین ،ئێدى ئه‌و پێتڤى پاراستنێ بوون ،له‌ومانێ ئه‌وان یه‌که‌یێن خۆ پاراستنێ دروست کرن ،زێره‌ڤانى ل کشتوکالێ خو دکرن ،تاکو ژ الیێ خه‌لکى کشتوکالێ وان نه‌هێتن چنین و ره‌ڤاندن ! ل دیڤدا شارستانیه‌ت (بژیرڤانى) هاته دروست کرن و پێتڤیێن ژیانێ ،بونه ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا پیشه‌سازى و کار هاته لێکڤ ه کرن ،وات ه چه‌ندایه‌تى و جوراتیا کارى په‌یدا بوو . لساال ( 1948ز) شوێنه‌وارنا�سێ ئه‌مریکى بناڤێ ( روبیرت .جى .بردوود ) ل باشورێ کوردستانێ شارستانیه‌تا گوندێ (چه‌رمو) په‌یدا کر ،ئه‌ڤ باژێره (8000پ.ز) هاتی ه ئاڤه‌دان کرن و ژیان لێ هاتی ه برێدا برن .ل ده‌ستپێکا (7000پ.ز) ژیانێ پێشکه‌ڤتنه‌کا باش بخوڤ ه گرت و ئاڤدانى و خودان کرنا گیاندارێن که‌هى ده‌ستپێکرن ،ل دیڤدا (6000پ.ز) ته‌کنیکا کارى به‌ره‌ڤ پێش دچیتن و سیرامیک دئاڤه‌دانیێ دا ،دهێتن بکار ئیناندن و پا�شى چنین و رستن و دورین ده‌ستپێ دکه‌تن ... ل ( 5000پ.ز) ئێدى سومه‌رى ده‌ست بداناندنا ده‌وله‌تێ و ئاڤاکرنا شارستانیه‌تێ دکه‌ن ،ل دوال میزوبوتامیا و ده‌وروبه‌رێن هه‌ردوو رویبارێن دیجل ه و فوراتى. هه‌رلڤى ده‌مى سومه‌ریان ژ قوما�شێ بهێز چاروک ه دروست کرن و کرن ه په‌رد ه بو به‌له‌مان و پێ هاتن و چوون کرن ل سه‌ر هه‌ردوو رویباران ،ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ر ه هه‌ر ل زه‌مانێ زور که‌ڤن ،خوشیه‌کا زێد ه تێدا بوویه ،ل دیڤ داخویانیێن سومه‌رێن که‌ڤن و په‌رتوکێن پیروز ( ته‌وراتێ ) د گوت ه ڤێ هه‌رێمێ به‌حه‌شتا (عه‌دن )، سومه‌ریان به‌ریا(4000پ.ز) ئاسن دادیار کرن و دپیشه‌سازیێ کارپێ هات ه کرن. هه‌ر ل ڤى ده‌مى و ل جهێ ئێگرتنا هه‌ردوو رویباران ،سومه‌ریا باژێرێ (ئور) ئاڤا کر 29
NO:18 - July 2017
و ئه‌ڤ ه دبیتن ماسترین باژێر هاتی ه ئاڤا کرن ،ل شارستانیه‌تا وى ده‌مى .هه‌رل وى سه‌رده‌مى ،دروست کرنا ڤه‌خوارنان ( بیره ) هات ه دروست کرن و بازرگانیێ ده‌ست پێ کریه ،ل ناڤبه‌را سومه‌رى و مسریان ...دیار ه په‌یوه‌ندیێن جیرانى و مروڤایه‌تى ل ناڤبه‌را ڤان دوو شارستانیه‌تان زور دخوش بوینه .هه‌ردیسان سومه‌ریان ل (3000پ.ز) نڤێسین دادیار کرن و ئه‌ڤ دیار کرن ه بو وان دبیتن پێنگاڤه‌کا زور باش ژبونا پێشڤ ه چوونا شارستانیه‌تا وان. ل روژهه‌التى سومه‌ریان ،عیالمیان کو پایته‌ختێ وان شوش بوی ه په‌یوه‌ندى دگه‌ل ئێک دروست کرن و لروژئاڤایێ وان میته‌رانى(فینیقى) هه‌بوون ،لوه‌اڵتێ که‌نعان (فلستینا نوکه) باژێرێ (ژریکۆ) ئێک ه ژ باژێرێن فینیقیان .لێ شارستانیه‌تا وان نه‌دگه‌هشت ه شارستانیه‌تا ( سومه‌ر، مسرى) یان ،ل دیڤدا ل ساال (3000پ.ز) شارستانیه‌ت په‌یدابوو ل ئه‌وروپا و هند و سینێ ...ژمارا خه‌لکى لده‌مه‌کى چارملیار که‌س بوو ،ل دیڤدا بۆ پێنج ملیار که‌س، لێ ژ ئه‌نجامێ له‌هى و هوریانێن مه‌زن و کاره‌ساتێن سروشتى ،ل چاخێ ده‌ستپێ کرنا نڤێسینى (300پ.ز) داشکه‌ستنه‌ک دژمارا مروڤان دا په‌یدا دبیتن و ته‌نها چارد ه ملیون مروڤ ل سه‌ر رویێ عه‌ردى بساخى مان ،ل ڤى ده‌مى کشتوکال و پیشه‌سازى و ئاژه‌لدارى زور پێشدا دچیتن و نه‌خاسم پاش ئاسن هاتی ه دیار کرن ...له‌ومانێ ژمارا مروڤان ژى زور زێده‌دبیتن و سه‌رژمێرا مسرێ (دوال نیلى) بتنێ دگه‌هیتن دوو ملیون مروڤان ،ل ده‌وروبه‌رێن سالێن (2530پ.ز) میسریان ده‌ست بدروست کرنا ئه‌هرامان کرن، درێژیا هه‌ر هه‌ره‌مه‌کێ( ) 147متر و الیێن ده‌وروبه‌رێن ()228متر بوینه ،ل سه‌ر چوار هێکتارا عه‌ردى ئاڤابون)2300 ( ، 30
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌ر لئاڤاکرنا هه‌ر هه‌ره‌مه‌کێ چوین ه و هه‌ربه‌ره‌ک سه‌نگاوان دوو ته‌ن و نیڤه ! پشتى ته‌مام بوونا ئه‌هرامان وه‌زعێ شارستانیه‌تا مسرێ پاشدا دزڤریتن، ئه‌گه‌ر ژى دڤریتن بو هندێ به‌گزادێن مسرى زور بوون و ئێدى فه‌رمانێن ناوه‌ندێ جێ بجێ نه‌دکرن و ده‌وله‌تا وان الواز دبیتن ! سومه‌رى به‌روڤاژى مسریان بون ،ل ڤى ده‌مى ئابورێ وان باش بوو ،سه‌رژمێرا مروڤێن وان گه‌هشته ملیونه‌ک و دوو سه‌د هزار که‌سان ،ئه‌وان په‌رستگه‌هه‌ک هه‌بو دگوتنێ (زیگورات) ژ ئاجورا (خشته) دروست کربوو ،لنێزیک ساال2800پ.ز ئاستێ هه‌ردوو رویباران ب بلندیا هه‌شت میترا بلند دبیتن و کاره‌ساتا
حامورابى یه‌که‌م،
ده‌ستهه‌التا ئاسایى لبابل
داناند ،ل ساال1530پ.ز، ده‌ستێ خو دانده
سه‌ر هه‌مى ده‌ڤه‌را
میزوبوتامیا
نوحى(توفان) دروست دبیتن ! ل وى ده‌مى شارستانیه‌تا سومه‌ر بنئاڤدبیتن و زیانێن زور مازن دگه‌هن خه‌لکى و ژماره‌یه‌کا زور کێم ژ خه‌لکێ نه‌شاره‌زا رزگار دبن ! هه‌ردیسان به‌ریا ڤێ مێژوویێ ژى دوو جار لێمش په‌یدا دبیتن و ئه‌ڤ لێمشته زیانێن زور مازن په‌یدا دکه‌تن ،لوى ده‌مى لێمشت نه‌گه‌هشتبو مسرێ ،له‌ومانێ ئه‌وان مفایه‌کێ زور ژڤێ ره‌و�شى وه‌رگرت ...ئه‌که‌دى هنده‌ک تیره‌یێن مروڤێن خوریا دورگه‌یا عه‌ره‌بى بوون ،ئه‌و ژ یه‌مه‌نێ
هاتن و ل خاریا دوال هه‌ردوو رویبان خوجه بوون ،مهاجرى ده‌وروبه‌رێن وه‌اڵتێ سومه‌ریا ببوون ،ل ئه‌نجامى ل (2340پ.ز) ئیمپراتوریه‌تا خو داناند ل دوال میزوبوتامیا ،برێبه‌ریا (سه‌رگۆن)، ئه‌ڤان هه‌مى وه‌اڵتێ سومه‌ریان و ئیالمیان داگیر کرن ،دگه‌ل هنده‌ک ده‌ڤه‌رێن دى یێن باشورێ روژهه‌الت و روژئاڤاى دا ،ل ساال (2254-2281پ.ز) ده‌وله‌تا ئه‌که‌دى، ب رێبه‌ریا (نارامسین) زور ب ده‌ستهه‌ال که‌ڤت ،لێ کێماتیا ده‌ستهه‌التدار نه‌شیا ب درێژى ده‌ستهه‌التا زورانه‌یا گه‌لێن ( سومه‌رى و عیالمى ) بکه‌ن و ئیمپراتوریه‌تا وان دوماهیک پێ هات ل (2180پ.ز) و ته‌نها باژێرێ ئور ل ناڤ ده‌ستى وان دا ما ،ل ساال (1686-1728پ.ز) حامورابى یه‌که‌م ،ده‌ستهه‌التا ئاسایى لبابل داناند، ل ساال(1530پ.ز) ده‌ستێ خو دانده سه‌ر هه‌مى ده‌ڤه‌را میزوبوتامیا ،هیتیان ل ساال(1346-1380پ.ز) ده‌ست بڤه‌کرنێن خو کرن ،ل روژهه‌التا ناڤین ب سه‌روکاتیا (سوپیلولیوما) دبن ده‌ستهه‌التا ئێکێ ،ل دوال میزوبوتامیا و ده‌ستهه‌التا میتانیان ژبن دبه‌ن .باژێرێ ( تروا) ملسرێ لده‌مه‌کى زور پێش دکه‌ڤیتن و دبیتن خودان ده‌خل و دانه‌کێ زور مازن ،له‌ومانێ لده‌مێ ژیان بیاڤێ یونانیان به‌رته‌نگ دکه‌تن ل (1200پ.ز) باژێرى دورپێچ دکه‌ن و پا�شى دستینن، ل (1000پ.ز) یونان و میسوبوتامیا لبن تاریێ بوون ،شارستانیه‌تا کریک و مه‌سه‌لون دبارێ ژناڤ چونێ دا بوون، یونانى ژبه‌ر الوازیا خو دپاشداڤه‌گه‌رانێ دا بوون ،خه‌لکێ وه‌اڵتێ که‌نعان که‌ڤتن بن ده‌ستێ (هیکسوس) و پا�شى مسریان ده‌ست داندنه‌سه‌ر هه‌مى ئاخاوان ،گه‌لێن پشت ده‌ریاى (ئاسیا روژهه‌الت) لڤى ده‌مى بسه‌ر هه‌رێمێ دا گرتن و هنده‌ک باژێر دروست کرن لوه‌التێ فلستینێ، www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
زمانێ وان ژ بنه‌ماال هند و ئه‌وروپیان بوو ! ل (1500پ.ز) شه‌رکه‌رێن ئاریان بسه‌ر شارستانیه‌تا (سه‌ند) دا گرت ل هندێ، شارستانیه‌تا وان دوماهیک پێ ئینا ،لوى ده‌مى سه‌رژمێریا (سه‌ند) نێزیک ئێک ملیون که‌سا بوو ،ل به‌ریا هزارائێکێ ل صینێ بنه‌ماال(زهۆ) جهێ بنه‌ماال (شانگى) گرت ،چین به‌ره‌ڤپێش دچیتن ،نه‌خاسم ژ رۆیێ ژمارا سه‌رخێزانى و تاکو نوکه‌ژى ئه‌و پێشداچوون دبه‌رده‌وامن .. .لوى ده‌مى ژمارا مروڤێن وان زێده‌ى پێنج ملیون که‌سا بوون .ل هه‌زارا ئێکى به‌ریا زاینێ ئیمپراتوریه‌تا رومانى زور پێشدا دچیتن و بزاڤێ دکه‌تن ببیتن پێشه‌نگا هه‌مى دونیایێ، ئه‌ڤ سه‌رده‌م ه دبیتن سه‌رده‌مى بیروهوش و پێشداچونا فه‌لسه‌فێ و ئه‌فالتون و ئه‌رستو دبن ه پێشه‌نگێن پێشدا چونا وان، هه‌ردیسان ل ڤى سه‌رده‌مى دین و فه‌لسه‌فا زه‌ره‌ده‌شتى و یه‌هودا دیار و پێشدا دچن، ئه‌ڤ دین ه دبن ه پێشه‌نگێن به‌ریا سه‌رده‌مێ بونا ع�سێ پێغه‌مبه‌ر ...هه‌ردیسان دیار بونا دینێ مه‌سیحیان دبیتن خاال وه‌رگه‌ریانا چه‌رخێن گرنگێن مێژوویێ. لساال( 737 – 747پ.ز) ئاسیا و روژهه‌التا ناڤین دکه‌ڤن دهشیاربونێ دا. ئاشورى ژ ئاسنى شیر و تیر و رمان دروست دکه‌ن و رومانیا ده‌ر دکه‌ن و ده‌ستهه‌التا میزوبوتامیا و سوریێ وه‌ردگرن و سنورێن وان دگه‌هن مسر و ده‌ریا سپى ناڤه‌راست، ل ساال(612پ.ز) ئیمپراتوریه‌تا مه‌زنا ئاشورى دکه‌ڤیتن و کلدانى ده‌ستهه‌التێ وه‌ردگرن ،فه‌رماندارێ کلدانیان (نه‌بوود خوزنه‌سرێ دویێ ) ل (562 – 630 پ.ز ) ئورشه‌لیم ( قودس) داگیر کرو په‌رستگه‌ها وان هه‌رفاند ،ب ڤى ره‌نگى چرایێ ده‌وله‌تا ئاشورى هات ه ڤه‌مراندن. ل سه‌ر ده‌مێ ده‌ستهه‌التا ڤى سولتانى بابل زور پێش که‌ڤت و بو مازترین باژێرێ www.komelge.com
دونیایێ ...ل ساال( 546 – 560پ.ز) لیدى بفه‌رمانداریا (کرزوس) پاره‌ى ژ زێر و زیڤ و مه‌عده‌نێن گران بها دروست دکه‌ن و دبن ه زه‌نگین ترین ملله‌ت ،ل روژهه‌التا کلدان و لیدیان ئیمپراتوریه‌تا مازنا میدى لروژهه‌التا ئیرانێ و ئه‌ڤغانستانا نوکه
ئه‌سکه‌نده‌ر لژیێ خودا تاکو مرنا وى پشکا هه‌رى زور ژ کیشوه‌رێ " ئه‌وروپا ،ئاسیا ،ئه‌فریقیا " داگیر کرن و دئێک شه‌رژى دا له‌شکه‌رێ وى شکه‌ستن نه‌دیت دروست دبیتن ،ل ده‌مه‌کى سوپایێ میدى و لیدى دبه‌ربه‌ره‌کانا شه‌ره‌کێ گران دا بوون ،به‌رێ روژێ دهێتن گرتن و ئه‌و ئه‌ڤێ چه‌ندێ بتوره‌بوونا خودا وه‌ندى ل قه‌له‌م دده‌ن و هه‌ردووک ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئاشت دبن و په‌یمانا ئاشتیێ ل ناڤبه‌را خودا گرێدده‌ن .ئه‌ڤ ه دهێتن ژماتن بیره‌وه‌ریه‌کا مێژویى ...زه‌ره‌ده‌شت لساال ( 551 – 628پ .ز ) په‌یدا دبیتن، ئه‌ڤ دین ه دبیتن دینێ سه‌ره‌کیێ ده‌وله‌تا میدى .کور�شێ پار�سى ل ساال( 550پ .ز) دا ،دشه‌ره‌کى دا دوماهیک ب ده‌ستهه‌التا میدى ئیناند و پا�شى ل ساال(546پ.ز) دوماهیک ب ده‌ستهه‌التا لیدى و لسال(639 پ .ز) دوماهیک بده‌ستهه‌التا کلدانى ئیناند ،ل ساال(529پ.ز) ل ده‌مێ هێرش کری ه سه‌ر ئاسیا ناڤه‌راست دمریتن و(
کمبوجیه) کورێ وى ده‌ستهه‌التا پارسیان وه‌ردگریتن ،ئه‌و شیا مسرێ داگیر بکه‌تن و لدیڤوى دا زه‌المه‌کێ بهێز بناڤێ (داریوش) سه‌روکاتیا پارسیان وه‌ردگریتن وتاکو ده‌ڤه‌را(جبل تارق) داگیر دکه‌تن و لڤه‌گه‌ریانێ (ئه‌سینا) پایته‌ختێ یونانیان تاالن و وێران دکه‌تن .بابێ ئه‌سکه‌نده‌رى سه‌رله‌شکه‌ره‌کێ مازن بۆ ،پاش کوشتنا وى ئه‌سکه‌نده‌ر لژیێ شازد ه سالیێ له‌شکه‌ره‌کێ زور بهێز دروست دکه‌تن. پا�شى ل ( 324 – 334پ .ز ) ئه‌سکه‌نده‌رێ مه‌قدونى دوماهیک بده‌ستهه‌التا پارسیان ئیناند ،بڤى ره‌نگى ئیران و یونانى که‌ڤتن دئێک ئیمپراتوریه‌تدا ،ئه‌سکه‌نده‌ر لژیێ خودا تاکو مرنا وى پشکا هه‌رى زور ژ کیشوه‌رێ ( ئه‌وروپا ،ئاسیا ،ئه‌فریقیا ) داگیر کرن و دئێک شه‌رژى دا له‌شکه‌رێ وى شکه‌ستن نه‌دیت ،پاش مرنا وى فلیپێ دوێ کورێ ویێ شه‌ش سالى و ده‌یک و ژنێن وى دکوژیتن ( بو تول ڤه‌کرنا بابێ خۆ فلیبێ ئێکمێ) و ده‌ستهه‌التا وى دوماهیک پێ دهێتن( .داریوش) پاشایه‌کى دکتاتورێ ئه‌خمینى بو ،لسه‌رده‌مێ وى �سێ راپه‌رینێن مازن په‌یدابوون ،راپه‌رینا (پرادا ،فرورتیش ،پارتى ) هه‌مى بخوین رێتن ته‌مراندن ،ئه‌وى لبابل ته‌نها لئێک روژ �سێ هزار که‌س ژرێبه‌ر و سه‌رکرێن وان سێداره‌دان و لده‌مێ ته‌مراندنا چرایێ ده‌وله‌تا مادى ،رێبه‌رێ وان گرت و وى بخو هه‌ردوو گوه و دفناوى برین و لدیڤدا لهه‌مه‌دان دگه‌ل هه‌ڤالێن وى سێداره کرن .. .پشتى مرنا ئه‌سکه‌نده‌رى لژیێ ()33 سالیێ دا ،ده‌ستهه‌الت لئیران و هه‌رێما میزوبوتامیا ل ( 381 – 356پ.ز) که‌ڤته ده‌ستێ سلوقیان ،ئیمپراتوریه‌تا سلوقى پاش هه‌مى وه‌اڵتێ میزوبوتامیا داگیر کرى، هزر لداگیر کرنا یونانیان کر لروژئاڤاى، هزرا روژهه‌التى ب پشتگوهڤ ه هاڤێت، 31
NO:18 - July 2017
له‌ومانێ گه‌لێن ل روژهه‌التێ هزر لئازادیا خو کرن ،گه‌لێن پارتى ل روژهه‌التێ بوون ،ل ساال(248پ.ز) سه‌ربه‌خویا خو وه‌رگرت ،هه‌رچه‌ند ه سه‌روکێ سلوکیان نێزیکى سه‌ده‌یه‌کى مژیلى کومکرنا پێزانیان بۆ لسه‌ر پارتیان ،لێ لساال(140پ.ز) دا سه‌روکێ پارتیان (میترایه‌دات = میترادات ئێکێ ) هه‌مى هه‌رێما میزوبوتامیا ئێخسته بن ده‌ستهه‌التا خو ،ئێدى ئه‌وان هێدى هێدى ده‌ستهه‌التا خو رێک کر ،ل ئیرانى و ل ده‌مه‌کى سلوکى دالوازیێ دابون و که‌ڤتبون ه بن چه‌نگالێن رۆمانیان، لساال(53پ.ز) هێزه‌کا باش دروست کر و هێرش بر ه سه‌ر رومانیا و فه‌رمانداریا وان (مارکوس لیسینۆس کاسۆس ) شکاند و ده‌ریاسپى ناوه‌راست داگیر کر ،ل ساال (40پ.ز) ده‌ستپێکا سه‌دا ئێکێ لبه‌ریا زاینى ده‌ڤه‌را روژهه‌التا ناڤین شاهدى بده‌ستهه‌الت گه‌هشتنا (ئاشورى ،کلدانى، لیدى ،پارسه‌کان ) بوون ،ل دیڤدا رومانى و پارتى ب ده‌ستهه‌التێ گه‌هشتن و ئێدى شه‌ر و لێکدان لناڤبه‌را وان گه‌رم بوون . ل ده‌مه‌کى ئیسرائیل بو ب ده‌ستئێخستنا ناسناما خۆ بزاڤ دکر ،ل سه‌رده‌مێ ده‌ستهه‌التا سلێمان په‌یامبه‌ر ( 622 – 962پ.ز) دیتنا وى ئه‌و بوو ب ئاشتى و جیرانیێ خو بپارێزیتن و ده‌ستهه‌التا خو فره ه بکه‌تن ،سلێمان کور و جهگرێ داوود په‌یامبه‌ر بویه ،ئه‌وى په‌رستگه‌ها (یه‌هودا) دروست کر ،ئه‌ڤێ په‌رستگه‌هێ تایبه‌تمه‌ندیه‌کا زور هه‌بو، چ په‌یکه‌رێن خوداوه‌ندان تێدا نه‌بوون، پشتى مرنا سلێمان ،ئیمپراتوریه‌تا یه‌هودى ژێک به‌الڤ بو ،ئه‌وان نێزیک( )80ساال ده‌سته‌الت گێرا ،هێزێن وان ل باکورى سه‌رێ خۆ لبن ملێ (ژوده) دانابوو ،ل ژێک جودابونا وان ،وه‌اڵتێ ئیسرائیلى دروست کر و سامه‌را کر ه پایته‌ختێ خو ،ل ده‌مێ 32
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژود ه ژ ئورشه‌لیم جودابوى و وه‌اڵتێ وان بوین ه دوو ده‌وله‌ت ،الوازى که‌ڤته ناڤ و ژ الیێ جیرانان که‌ڤتن بن هێرشان، هه‌ستا چه‌ند خودا په‌رستیێ لده‌ڤ په‌یدا بوون ،وه‌کى خودایێ ( ئاموش) و (ئه‌شعیا) و ل ساال(722پ.ز) ئاشوریان ئیسرائیل داگیر کر ،وژد ه بسه‌روکاتیا (ژۆزیاس) وه‌کى هه‌رێمه‌کا یه‌هودى ل بن ده‌ستێ ئاشوریان ما و ل دیڤدا کتێبا که‌ڤنا یاسا (دوترونۆم) ل په‌رستگاهێ هات ه دیتن، دبیتن ئه‌ڤ یاسای ه پشکه‌ک بیتن ژ ته‌وراتێ، دگوتن بده‌ستێ (موساى) هاتی ه نڤێسین و
سپارتا پشتا یونانیان گرتبوو دشه‌رى دا، ئه‌و ده‌م بده‌مێ پێشداچونێن زانستى و ئاڤه‌دانى دهێنه ژمارتن ل دیڤدا (ژۆزیاس) ژى هات ه کوشتن ،ل ساال(586پ.ز) ژ الیێ (نه‌بوخوزنه‌سرێ) پاشایێ کلدانیان ئورشه‌لیم هات ه داگیر کرن و وێران کرن و جوهى هاتن دویر کرن، لێ دگه‌ل ئه‌ڤێ هه‌میێ وان دین و نه‌ته‌وه‌یا خو پاراستن .ل دیڤدا پێغه‌مبه‌ر(دانیال) کارو رویدان و یه‌هودیه‌ت دکتێبه‌کێ دا نڤێسین و نوک ه دبێن ه وێ کتێبێ (ته‌ورات ) و دڤێ کتێبێ دا (توفانا نوحى ،قه‌الیا بابل ،ده‌ستهه‌التا فه‌رهه‌نگى و زانستیا کلدانان ) دخودا کوم کرن .پشتى ئیرانێ لساال(515پ.ز) کلدى داگیر کرین ،دیانه‌تا یه‌هودى هات ه ئازاد کرن ،په‌رستگایێن خو
نوى کرن ،نوسه‌ره‌کى بناڤێ (ئیداراس) ته‌ورات نوى نڤێ�سى و لدیڤدا (ئه‌شعیا) په‌یامبه‌ر دین سه‌رکێ�شى کر و ئه‌وى گوت :ته‌نها خودایه‌ک هه‌ی ه و بێ هه‌ڤال و هه‌ڤرکه ،ئه‌و دێ هه‌ر خودایێ جوهیان بیتن ،ل سه‌ر ده‌مێ ڤى په‌یامبه‌رى یه‌ک خودا په‌رێ�سى دروست بوو. پشتى ئیرانیا شکه‌ستن ئیناندى به‌رامبه‌رى یونانیان ملاراتون ،سپارتا پشتا یونانیان گرتبوو دشه‌رى دا ،ئه‌و ده‌م بده‌مێ پێشداچونێن زانستى و ئاڤه‌دانى دهێن ه ژمارتن ...ئێدى دوبه‌ره‌کى دیار دبیتن لناڤبه‌را مارتن و سپارتیان ،لوى ده‌مى ژمارا خه‌لکێ ڤى باژێرى نێزیکى نیڤ ملیون که‌سان بۆ ،هه‌مى سه‌رژمێریا یونانیان زێده‌ى �سێ ملیوون که‌سا بوون، ژبه‌ر پێشداچوونا مارتن خه‌لکێ باژێرێن دى و سپارتا هه‌ست بالوازى و مه‌ترسیێ دکر ،له‌ومانێ شه‌رێ ناڤدارێ په‌لیپوس ل (431پ.ز)لناڤبه‌را سپارت و ئاتن ده‌ستپێکر ،باژێر هات ه دورپێچ کرن ژ الیێ سپارتا و ژ به‌ر کێماسیا خزمه‌تگوزاریان نه‌خوشیا تاعونێ په‌یدا بوو ،شه‌رى بیست و حه‌فت ساالن ڤه‌کێشا و ل ئه‌نجامى هه‌ردووک زور بێهێزبوون ،ل دووماهیکا شه‌رى ئاتن خودا ده‌ستێ سپارتیان. ل ساال(393پ.ز) جاره‌ک دى ئاتن سه‌ربه‌خویا خو وه‌رگت و سه‌روژنوى دیوارێن باژێرى دروست کرن و ده‌ست بدانانا بنگه‌هێن ده‌وله‌تێ کرن ،ل سه‌ر بنیاتێ دیموکراسیێ ،ئه‌فالتون(– 428 348پ.ز ) ژیا و ئه‌رستو ل (322 – 384 پ.ز ) ژیا و ئه‌ڤ هه‌ردوو زانای ه و هنده‌ک زانایێن دى بون ه ئه‌گه‌رێ پێشکه‌ڤتنا یونانیان دهه‌مى واره‌کێ زانستى و فه‌لسه‌فى دا ...پشتى ئه‌سکه‌نده‌رێ مه‌قدونى گه‌هتی ه نێزیک هندێ دژیێ ( )33سالیێ دا ،له‌شکه‌رێ وى ژ ئه‌گه‌رێ وه‌ستیانه‌کا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
مه‌زن نه‌خوشیه‌ک که‌ڤت ه ناڤ ،ئه‌وژى نه‌خوش دبیتن و نوبه‌داره‌کێ وى ڤه‌خارنا ژه‌هر کرى دده‌تنێ ود مریتن ،هندیان خو بهێز کربوو دا سنگێ وى بگرن ،سه‌رژمێریا هندێ نێزیک سیه ملیون که‌سا بوون، ئه‌و زێده‌تر بوون ژ هه‌مى وان ملله‌تێن لبن ده‌ستهه‌التا یونانیان ،ل ده‌مێ ده‌ستهه‌التا ئه‌سکه‌نده‌رى دوماهیک پێ هاتى، سلوکیان بزاڤ کرن ،ببن ه پێشه‌نگێن بزاڤا وى ،لێ هندێ ل وى ده‌مى پێشکه‌ڤتنێن مه‌زن بخوڤ ه ددیتن و شیان به‌رسنگێ وان بگرن ،رێبه‌رێ مه‌زنێ هندێ (شاندراگوپتا ) ل (32پ.ز) شیا یه‌که‌تیا هندێ دروست بکه‌تن ،زور دین و مه‌زهه‌ب ل هندێ هه‌بوون ،لێ بودیزم ل ( 483 – 563پ. ز ) بو سه‌روکانیا هه‌مى دینان ،بودیزم ( بخوداچوون – هشیاربوون ) ل باکورێ هندێ دروست بوو ،به‌لێ ل چاڤکانیا سه‌روکانیا خودایى وه‌حیێ دناڤ دینێ واندا نه‌بوو ...تاکو ساال ( 600پ.ز ) صین ده‌ڤه‌ره‌ک ب چیک بوو ،ل ساال ( 565پ. ز ) ل صینێ به‌راهیکا سه‌رهلدانا (تاوویزمێ ) بوویه ،ل سال ا(500پ.ز) کۆنفوشیوس پێشنیارا سیسته‌مێ پێتڤیێن ره‌وش و سنجى یێن بلند کرن ،ئه‌ڤ ه بخو هزره‌ک بوو دژى هزرا تاوویزم ،پا�شى رێبه‌رێن صینێ ،شیان ڤان مه‌زهه‌با تێکه‌ل بکه‌ن و رێبه‌رێ وانێ مه‌زن (�شى هۆنگدى) ل (259 – 21پ.ز) شیا ده‌ستهه‌التا کومه‌ڵگه‌یه‌کێ بکه‌تن ،نێزیکى �سێ ملیون که‌سان ...ئه‌ڤى رێبه‌رى بزاڤ کرن ،سسته‌مێ که‌ڤنێ ده‌ستهه‌التێ و الهوتیێ تێکبده‌تن و شوینا وان ده‌ستهه‌الت لسه‌ر بنگه‌هێ زانستى برێدا باژوتن ،ئه‌وى کتێبێن که‌ڤن هه‌مى سوتن و ته‌نها کتێبێن زانستى هێالن و بڤێ پێنگاڤێ ،وى خزمه‌ته‌کا مه‌زن بو وه‌اڵتێ خۆ پێشکێش کر ،بو پاراستنا وه‌اڵتى ژ هێرشێن کوچبه‌ر و ره‌ڤه‌ندا ,ل باکورێ روژئاڤایێ www.komelge.com
شویرها مه‌زنا صینێ ئاڤا کر. ل ساال ( )113 _ 117رومیان پار�سى شکاندن و هه‌مى وه‌اڵتێ میزوبوتامیا که‌ڤت ه بن ده‌ستێ وان ،ل ساال (9ز) هه‌ر�سێ له‌شکه‌رێن وان یێن مه‌زن ژناڤ
لسه‌رده‌مێ قوستانتین دێ دووێ مه‌سیحیه‌ت به‌ره‌ڤ دابه‌شبونێ دچوو ،لروژهه‌التێ مه‌سیحیه‌ت تێکه‌لى ئاریانیزمێ دبیتن چوون ،ل ده‌مێ گرتنا (جێرمه‌نان ) و ئه‌ڤ ه دبیتن ده‌ستپێک بو شگه‌ستنا وان، ئێدى عێلێن کوچبه‌رێن گه‌لێن رۆژهه‌التا ئاسیا ب سه‌ر رۆژهه‌التا ناڤین دا دگرن و ره‌ڤه‌ندێن وان دگه‌هن کیشوه‌رێ ئه‌وروپا، ئێدى هوزا جێرمه‌نى هه‌مى ئه‌وروپا داگیر دکه‌تن وبنیاتێ ئیمپراتوریه‌تا مازنا ب ریتانى دروست دکه‌تن ...ل ساال (– 912 )979ئاوتونێ ئێکێ سه‌روکاتیا جێرمه‌نان بده‌ست خۆ ئێخست و هه‌مى ئیتالیا ( روما ) داگیر کر ،سه‌رژنوى ئیمپراتوریه‌تا رومانى دروست کر ،ل هزارا ئێکێ بێزه‌نتى ببون خودان ده‌ستهه‌التا ئێکێ ل هه‌مى ئه‌وروپا ،ژمارا دانیشتوانیا وان دگه‌هشته پازده‌ملیون که‌سا ،ملله‌تێ جوهى چاڤه‌رێى هاتنا رێبه‌رێ روحیێ مازن ( عی�سى) بوون، جوهى ژ کریارێن رومیان بێزار ببوون و ئه‌و لوێ باوه‌رێ بوون هاتنا عی�سێ پێغه‌مبه‌ر دێ وان ژ زورداریێ رزگار که‌تن ،لده‌مێ عی�سێ هاتی ه ناڤ ئورشه‌لیم ،رومیان وه‌سان هزر دکر دێ ده‌ستهه‌التا وان وه‌رگریتن،
له‌ومانێ گرت و سزایێ سێدارێ لسه‌ر دانانند ،ئه‌وى گه‌له‌ک ئه‌زیه‌ت ژ ئیمپراتور شائول دیتبوو ،لێ لدوماهیکى شائول هاته سه‌ر دینێ وى و ئه‌و بو هاریکار بو (عی�سى) و ناڤێ خو گورى بو (پۆل) و ئه‌وى گه‌له‌ک تشتێ نه‌ژهه‌ژیێ جوهیان گورى ،وه‌کى سنوربه‌ستى و سونه‌تکرنێ ! هنده‌ک جوهى چون ه سه‌ر دیانه‌تا نوى ،لێ ژمارا وان کێم بوی ه و دیسان ئێش و ئازارێن وان بهاتنا دینێ نوى کێم نه‌بوون و لساال (70ز)دا ئورشه‌لیم هات ه ته‌خت کرن و په‌رستگایێن وان هاتن خراب کرن ،جوهى هاتن به‌الڤ کرن و بون ه گروپێن بچیک ،هه‌رچه‌نده وان ده‌ست ژ شوره‌شا خویا چه‌گدارى به‌رنه‌دا ،لێ دیسان خه‌ونێن وان نه‌هاتن ب جهئیناندن ...لسه‌رده‌مێ قوستانتیدێ دووێ مه‌سیحیه‌ت به‌ره‌ڤ دابه‌شبونێ دچوو ،لروژهه‌التێ مه‌سیحیه‌ت تێکه‌لى ئاریانیزمێ دبیتن و لدیڤدا ئاریانزم دوماهیک پێدهێتن ،لساال ()461 – 400 پاشا لیون گاردینالێ رۆمێ (پاپا) کوشت، هه‌رچه‌ند ه ئه‌ڤ ه زور یێ ب هێز بوو ،لێ ئه‌ڤ کریارا وى بو ئه‌گه‌رێ په‌یدا بونا جوداهى و هه‌ڤرکیێ ل ناڤبه‌را مه‌سیحیان ( کاتولیک و پروتستاندن ) نه‌خاسم پاش مه‌سیحیه‌ت گه‌هشتی ه روسیا ،لڤى ده‌مى مه‌سیحیه‌ت به‌ره‌ڤ زێده‌بونێ دچوو ،ل روژهه‌التى ژى بودیزم و هندویزم دینێن پێشه‌نگ بوون، دینێ مه‌سیح ل دنیایى ل دیڤ ڤان دینادا دهات .ل دیڤدا ده‌ڤه‌ر که‌فتبوو ،ل بن ترسا هندێ ل ساال 2000دونیا دێ بدوماهیک هێتن ! داخاز ژ زه‌نگینان دهات ه کرن مالێ خو بکه‌ن ه خێر و ل سه‌ر هه‌ژاران به‌الڤ بکه‌ن ...ل ساال ( 632 – 570ز ) محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ر هات و ده‌ست ببه‌الڤکرنا په‌یاما خو کر ( ژبه‌رکو جوهى ژ وه‌اڵتێ که‌نعان ده‌ربه‌ده‌ر ببوون ،ژ به‌ر زولم و زورداریا مه‌سیحیان ،له‌ومانێ ئه‌وان په‌یمان دگه‌ل 33
NO:18 - July 2017
محه‌مه‌د پێغه‌مبه‌ر گرێدا و بۆن ه ئه‌گه‌رێ بهێزبونا دینێ ئیسالمێ ،لێ لده‌مێ په‌یاما ئیسالمى بله‌زو و بزور پێشدا چووى، ئه‌وان په‌یمانا خو شکاند و بزاڤ کرن ،ل پشتڤ ه دوربه‌کى داننێ ،چونکى ئه‌وان ئه‌ڤ دین ه ژى وه‌کى خه‌ته‌ره‌ک بو سه‌ر دینێ خو دژمارت ،پا�شى هه‌مى عه‌ره‌ب بونه بسلمان و ئێدى ده‌ست ب به‌الڤکرنێن خو کرن و به‌ره‌ڤ باکورى ده‌ست بشه‌ر و به‌رفرهه‌کرنێن خو یێن ئیسالمى کرن ! بسلمانان دزنجیر ه شه‌ره‌کێن دژواردا ل ( ) 642 – 636ئیمپراتوریه‌تا مازنا ئیرانى و رۆمى شکاندن و لدیڤدا ل (698ز) قورتبه و قرتاجی ه و لدیڤدا ل(750ز) ئه‌فریقیایا باکور داگیر کرن ،ل دیڤدا (جه‌به‌ل تارق ) و ئیسپانیا داگیر کرن .ل ساال (833 – 736 ز ) بسلمانان رۆما تاالن کر و ده‌ستهه‌التا عه‌باسیان لوێر ه خوجه بوو .ل ساال( 997ز) هندستان زور بتوندى که‌ڤت ه بن هێرشێن بسلمانان ،ل سه‌رده‌مێ محمودێ خه‌زنه‌وى هندسنتان تو�شى هێرشێن زور دژوار بو ،دئه‌نجامى دا هات ه دابه‌ش کرن بو دو گه‌لێن هندى و بسلمان. چین لده‌ستپێکا ساال هزرایا زاینى که‌ڤتبوو بن ده‌ستهه‌التا (خته‌ن ) یان ،لڤى ده‌مى سه‌رژمێریا وان دگه‌هشت ه شێست ملیون مروڤان ،ژاپون لوى ده‌مى لبن ده‌ستێ بنه‌ماال ( فوجى وارا) بۆ ،ئه‌وى زارى صینێ دکر ،بزاڤ دکرن ،بنگه‌هێن ئیمپراتوریه‌تێن مازن دانن ...ده‌ستپێکا هزارا دووێ بچه‌رخێ هشیاریانه‌ته‌وه‌یى دهێتن ژمارتن لده‌ڤ ئه‌وروپیان ،ل ساال 1099 - 1096ز ده‌ستپێکا شه‌رێ خاچپه‌رێسان بوو ،ئورشه‌لیم ( قودس) هات ه گرتن ،لدیڤدا ل لساال 1291ز بنگه‌هێن ئیسالمى خورت دبن و جاره‌ک دى قودس دهێتن رزگار کرن بسه‌روکاتیا صه‌الحدینێ ئه‌یوبى ،مه‌سیحیه‌ت 34
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
شکه‌ستنێ بخوڤ ه دبینیتن و ئیسالمه‌تى بهێزوسه‌نگا هه‌رده‌مى دیار دبیتن ،ل ساال 1206ز و بسه‌ردا ،هه‌مى ئه‌وروپا که‌ڤتبوو دباره‌کێ زور الوازدا ،هوزێن ئاسیا ناڤه‌راست بسه‌روکاتیا جه‌نگیزخان ( مه‌غول ) ئێک دوو گرتن و له‌شکه‌ره‌کێ زور بهێز دروست کر ،ل (1241 – 1240ز) هه‌مى ئه‌وروپایا روژئاڤا گرت و ئێخسته سه‌رئاخا ئه‌ملانیا ،لدیڤدا هێرش برنه سه‌ر ئیتالیا و ئه‌گه‌ر ژبه‌ر مرنا کورێ جه‌نگیزخان نه‌بایه ،کوسه‌رکردێ مه‌زنێ له‌شکه‌رێ مه‌غولیان بۆ ،ئه‌ودا هه‌مى ئه‌وروپا گرن ،پا�شى ل دیڤدا مه‌غولیان بسه‌روکاتیا (کوبیالنخان) ئیمپراتوریه‌ته‌کا مازن دامه‌زراند .. .ئه‌وروپى ژ سینیان فێرى
ل صینێ ل ساال 1450ز دا چاپخانا گوته‌نبورگ دروست کر و کتێبا پیروز ( ئنجیل) یه‌که‌م په‌رتوک بو لێ هاتیه چاپ کرن بکارئیناندنا ئاسنى دبن و پیشه‌سازى سه‌رێ خو لئه‌وروپا بلند دکه‌تن ،ل ساال 1066ز ئنکلستانا سه‌کسونى ،ژ ال یێ نورماندیان دهێتن گرتن و لدیڤدا گیودێ نورماندى سه‌روکاتیا ئنگلیزى کر و ده‌ستهه‌الته‌کا زور بهێز دروست کر .ل ساال (1338ز) شه‌رى ده‌ستپێکر لناڤبه‌را ئنگلیز و فره‌نسیان و بوده‌مێ سه‌دساالن ڤى شه‌رى ڤه‌کێشا، ل ساال(1415ز) ئنگلیزان ده‌ستکه‌ڤت و سه‌رکه‌ڤتنێت زور مازن بده‌ست خوڤه ئیناندن ،لێ لدوماهیکێ ژنه‌ک په‌یدا بو
لفره‌نسا دگوتنێ (ژاندارک) ئه‌وێ هێزه‌کا جوانى و ئه‌فسوناویا مه‌زن هه‌بو ،مفا ژ توپێن ئنگلیزان وه‌رگرت و شیا به‌رگریێ ژ وه‌التێ خو بکه‌تن و فه‌ره‌نسا پاراست ژ هێرشێن ئنگلیزى ،تاکو سه‌ربخویا خو وه‌رگرتى .ل ده‌مه‌کى ئنگلیز و فره‌ن�سى بشه‌رى دمژویل بوون ،ئیتالیا ریا زانست و فه‌رهه‌نگى لبه‌ر خو گرت و ئێدى که‌ڤته ناڤ گوره‌پانا ساخکرنا ده‌وله‌تا مازنا یونانى .پشتى کریستوڤه‌ر کولومبوز دگه‌شتا خویا سه‌رکه‌ڤتى دا ئه‌مریکا دایه دیار کرن ،ل ( 1533 – 1519ز ) ئیسپانیا مفا ژ ئه‌مریکیان وه‌رگرت و مه‌کسیک و ئه‌نکاکا تێکشکاندن و هه‌ردووک تێکه‌ل و داگیر کرن .ل ساال 1600ز و بسه‌ردا ئیسپانیا و پورتوگال و پولونیا به‌ره‌ڤ ئیمپراتوریه‌ت بونێ ،خو ڤه‌دکێشا و ده‌ست بداگیرکرنا ئه‌فریقیا کر و ئینتداب لوێر ه بخو دروست کرن ،لێ ژ به‌ر بچوکیا وان ژیێ ئیمپراتوریه‌تاوان ل ئه‌روپا و ئه‌فریقیا گه‌له‌ک نه‌ڤه‌کێشا .. .هه‌رچه‌نده فره‌نسا ژ رۆیێ ژمارا سه‌ر ً خیزانان زور مه‌زنتر بو ژ ئنگلته‌ره ،لێ هه‌رده‌م لئه‌وروپا مژویلى شه‌رى بوون ،به‌لێ ئنگلیز مژویلى خورت کرنا ئابورى بوون ،له‌ومانێ ئنگلیز شیان فره‌نسیا ژ باکورێ ئه‌مریکا و هندێ ده‌ربکه‌ن و ببن ه ئینتدابا ئێکان ه لده‌ڤه‌رێ . ل صینێ ل ساال 1450ز دا چاپخانا گوته‌نبورگ دروست کر و کتێبا پیروز ( ئنجیل) یه‌که‌م په‌رتوک بو لێ هاتیه چاپ کر .پا�شى ل ساال( 1648 – 1618 ز ) شه‌رێ مه‌زهه‌بى ده‌ستپێکر لناڤبه‌را مه‌سیحیان ( پروتستاند – کاتولیک ) و لئه‌نجامدا هه‌ردووک ئه‌ملانیا هاتن وێران کرن ،هه‌رچه‌ند ه وان دزانى ئه‌ڤ ه شه‌ره‌کێ بێ رامان ه دگه‌ل هندێ دا شه‌رو هه‌ڤرکى هه‌ر دومدرێژ بوون ،لساال 1642ز ئنگلیز و سکوتله‌ندا ئێکدوو گرتن و دژ ى شارلێ www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
ئێکێ راوه‌ستان ،پا�شى (شارملان) کوشت و بوده‌مێ پازده‌ساالن ئنگلیز بێ جێنشین ما و ل دیڤدا کورێ وى شارلێ دووێ ل شوینا وى داناند .ل ساال 1789ز کو رژێما فه‌ره‌نسا چووک دانابو ،ئێدى هێدى هێدى و لسه‌رخو بنیات داناند و لساال1948ز مافێ جاردانا مافێ مروڤ داناند و لساال(1769 – 1831ز ) ناپلیونبونا بورت په‌یدا بۆ، لدیڤدا هه‌مى ئه‌وروپا که‌ڤت ه بن ده‌ستێ وى ،ل ساال 1812ز فه‌ره‌نسا هێرش بره سه‌ر روسیات و داگیر کر ،لێ به‌رفرهه‌یا وه‌اڵتێ رو�سى و سه‌رمایا زڤستانێ نه‌هێال فره‌ن�سى لروسیا بن و پاشڤ ه هاتن و لدیڤخودا هه‌مى وه‌اڵتێ رو�سى سوت. هوسان و بڤى ره‌نگى دونیا هه‌مى که‌ڤت ه بن گه‌فێن شه‌رى و چ واڵته‌کى ته‌ناهى بخوڤه نه‌دیت تاکو جاره‌کا دى ،لشه‌رێن جیهانیێن ئێکێ ( ) 1918 – 1914و دووێ (1939 – ) 1945کو لڤى ده‌مى جیهان بته‌مامى که‌ڤتبوو بن قه‌تالزیه‌کا زور مازن و پا�شى دناڤ کاره‌سات و قه‌تل و عامێ دا شه‌ر www.komelge.com
دوماهیک پێ دهێتن و سه‌رژنوى دونیا دهێتن لێکڤ ه کرن ،نه‌خشه‌و ده‌وله‌تێن نوى لبن شاپه‌رێن ئیمپریالیستێ ڤ ه جه دگرن و جیهان بره‌نگه‌کێ ته‌ڤایى ئاوا و ده‌ستهه‌التێن نوى بخوڤ ه دگرن ...ئه‌ڤان هه‌ردووک شه‌رێن جیهانى ته‌ماما پاناتیا کیشوه‌رێن ئاسیا و ئه‌فریقیا و ئه‌وروپا بخوڤ ه گرتبوون ،شه‌رێن زۆر گران و کاڤل که‌ر هاتن کرن ،بملیونان مروڤ هاتن کوشتن و به‌رز ه کرن ،شارستانیه‌تێن مازن هاتن کاڤل و وێران کرن ،برس و ترس و هه‌ژاریێ هه‌مى دونیا دگه‌وریا خودا دورپێچ کرن ،ژ سه‌رئه‌نجامێ ڤێ خاندنا کورت دیار دبیتن ،ئه‌ڤ دونیایا ئه‌م هه‌مبێز کرین و ژیانێ دده‌تن مه ،دنیایه‌کا زۆر که‌ڤنار و دێرینه ،هه‌ردیسان خودانا خو رۆیدان و سه‌رپێهاتى و کاره‌ساتێن زور مه‌زنه ،ل چه‌ند چاخ و ده‌مێن زۆر که‌ڤندا، که‌ڤتی ه بن گورینکارییێن زۆر مازن و سه‌یر و عه‌نتیک ه و وێران که‌ر ،شارستانیێن زۆر مازن و پێشکه‌ڤتى لده‌مێن جودا
جودا دروست بوین ه و لدیڤدا ئه‌ڤ شارستانیت ه بئه‌گه‌ر و رویدانێن دلته‌زین دوماهیک پێ هاتنه ،زور کاره‌ساتێن سروشتى بوین ه ئه‌گه‌رێ هه‌رفاندنا ڤان شارستانیه‌تا و دیسان سه‌رهه‌لدانا گورین و شارستانیه‌تێن نوى ،لێ دیسان ده‌ورێ مروڤى ژى لزورده‌مێن جودا جودا دا، ده‌وره‌کى َ وێران که‌ر بویه ،لد ه مه‌کێ دى ژى ده‌وره‌کێ ئاڤاکه‌ر بوی ه و بوی ه ئه‌گه‌ر و سه‌ده‌مێن سه‌رهه‌لدان و شارستانیه‌تێن زور مان و خودان زانسته‌کێ سه‌رکه‌ڤتى و پێشکه‌ڤتى , ئه‌کره‌م خالد عه‌بدولکه‌ریم سه‌رچاو ه : -مێژووى شارستانیه‌ت ژ نڤێسینا(ئیزاک ئاسیمۆف ) و وه‌رگێرانا ( حامید گه‌وهه‌رى )
35
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ژیانی ئۆجاالن له ئورفاو ه تا ئیمڕالی له‌توركیه‌وه /لوقمان عه‌بدوڵاڵ به�شی دووه‌م: ركابه‌رایه‌تی هه‌موو رێسا گرنگه‌كانی ماڵه‌وه‌م ده‌كرد .به‌گومانه‌وه دابونه‌ریت و چه‌مكی ناموسم دەکرد و پێشێلكردنی ئه‌مانەش پێبه‌پێ زیادی ده‌كرد .كاتێك داپیره‌م حه‌وا جارێكیان بینی به‌دزیه‌وه له‌گه‌ڵ یەکێک لەیه‌كه‌مین هاوڕێکانی منداڵیم (شه‌هید حه‌سه‌ن بینداڵ) له گه‌شتێكی شاخ ده‌گه‌ڕاینه‌وه، قیامه‌تی به‌سه‌رمدا خراپ كرد .چونكه بە بۆچوونی ئەو حه‌سه‌ن منداڵی دوژمنه‌كه‌مان بوو .هه‌نگاونانم بۆ هاوڕێیەتی ئەو تاوانێكی ترسناك بوو. ئێستاكه‌ش له‌بیرمه ،به‌رامبه‌ر بەدایكم وه‌ستاو گووتی «عوه‌یش ئه‌م كوڕه‌ت بێ نامووس ده‌ركه‌وت» .سه‌رباری ئه‌م كینه ،بەاڵم دیسان یه‌كبوون له‌گه‌ڵ منداڵی ئەو ماڵباتانەی بەدوژمن دادەنران ،رۆژ به‌دوای رۆژ به‌هێزتر ده‌بوو .له‌كاتێكدا له‌مندااڵنی خزم و كه‌س دوور ده‌كه‌وتمه‌وه ،گه‌ڕان به‌دوای په‌یوه‌ندی و یه‌كێتی له‌گه‌ڵ مندااڵنی ئه‌و خێزانانه‌ی به‌دوژمن دادەنران ،ئیتر بۆمن بوو به چاالكیه‌ك. 36
عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن
دواتر تێدەگه‌یشتم كه لەراستید ا یه‌كه‌مین رێكخستنی ئایدیۆلۆژی و سیا�سی سروشتی خۆم له‌م رێگایەوە پێشخستووە .به‌مجۆره یه‌كه‌مین پره‌نسیپی پرۆژه‌کانی كۆمه‌ڵگه‌ی نوێم لەدایک دەبوو. رەدکردنەوەی كۆمه‌ڵگه‌ی گوند و خێزان لەبواری پرەنسیپی و کرداریەوە په‌ره‌یده‌سه‌ند .له‌یاریه‌كانمدا شێوازی نوێی ژیانم تاقیده‌كرده‌وه .یاریەکان بۆمن راستی بوون ،هه‌رچی واقیعی خێزان و گوند بوو بۆمن ئه‌و زنجیرانه
بوون كه ده‌بووایه لێی رزگار ببم. هه‌ربۆیه چۆن هه‌ستم به‌خۆم و بوونی خۆم كرد ،له‌میانه‌ی هه‌وڵێكی نائاساییه‌وه هه‌وڵمده‌دا گرووپه‌كانی منداڵیم بخولقێنم .پره‌نسیپه‌كه‌ی ئەو گرووپانە یاری و بەهرەمەندی بوو. ئەو منداڵەی زۆرترین یاریم له‌گه‌ڵ بكات و هێزی سه‌ركه‌وتن پیشانبدات، ئه‌و منداڵه دەبووە هێژاترین ئه‌ندامی لەپەیوەندی رێكخستنه‌كه‌مان. هاوڕێیەتیم لەگەڵ شه‌هید حه‌سه‌ن بینداڵ زۆر زه‌ق و به‌رچاوه كه جیاوازی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
نێوان دۆست و دوژمنم نه‌كردووه، له‌م الیه‌نه‌وه تا دوایی به‌پره‌نسیپانە هه‌ڵسوكه‌وتم كردووه .له‌م الیه‌نه‌وه دووه‌مین پره‌نسیپم ،جیاوازیم له‌نێو هه‌ردوو ره‌گه‌زدا نه‌ده‌كرد .ئێستاش ئه‌و كیژۆاڵنه‌م له‌بیره كه له كاتی یاریكردندا هه‌ستم به تواناكاریه‌كانیان كردووه. هه‌ندێک جار به‌مانگان له ده‌وریان ده‌گه‌ڕام و دەسووڕام ،هه‌وڵمده‌دا رایانكێشمه ناو یاریەوە .له‌م الیه‌نه‌وه یادێكی زیندووم ،په‌یوه‌ندی به ئه‌لیف ی كچه مامی حه‌سه‌نه‌وه هه‌یه .دوایی گوێبیستی بووم كه ئەلیف به‌مجۆره گێڕاویه‌ته‌وه« .لهو رۆژانه‌ی ئیتر به بووكێنی ده‌چووم ،عەبدوڵاڵ زۆر به رێك و پێكی له‌ماڵ نزیك بۆوه و بانگێشتی یاری كردم» .ئه‌مه راسته .لهو ته‌مه‌نه‌شدا بەشودانی كچانی بەهرەمەندم پەسەند نه‌ده‌كرد. له‌بیرمه كه لهو ته‌مه‌نه‌شدا په‌یوه‌ندیه‌كی تایبه‌تم له‌گه‌ڵ ئه‌و كیژۆاڵنه هه‌بوو كه بەهرەمەند و جوان بوون .به‌گوێره‌ی من ئه‌وه‌ی ژیر بووایه، جوانیش بوو؛ ئه‌وه‌ی جوانیش بووایه، ده‌بووایه ژیریش بێت .هه‌روه‌ها له بیرمه كه ئه‌و ژنانه‌ی ئه‌و كاته هه‌ستیان به‌و مه‌یله‌ی من ده‌كرد ،به‌شێوه‌ی گرووپ گوێرایه‌ڵیان ده‌كردم و پێشوازییان لێده‌كردم .به هۆشمه‌ندی گوند ناو ده‌برام .پێشنوێژی مزگەوتی گوند مەال موسلم هه‌ستی به‌وه كردبوو كه‌له‌و ته‌مه‌نه‌دا یەکسەر له‌ریزی دوای ئه‌و نوێژ ده‌كه‌م ،له‌بیرمه كه گووتی» ئه‌گه‌ر به‌م خێراییه به‌رده‌وام بیت ،وه‌كو ئه‌ولیاكان ده‌فڕیت» .ئایین دابونه‌ریتێكی گرنگ بوو ،به‌اڵم هۆكارێكی گرنگی www.komelge.com
ئه‌وه بوو كه پێ به پێ كه‌سایه‌تیه‌كی به‌گومانم تێدا پێشبكه‌وێت .به‌جۆرێك هه‌ڵوه‌سته‌م سه‌باره‌ت به خوداوه‌ند ده‌كرد كه هه‌ندێک جار ده‌گه‌یشته ئاستی قه‌یران .به‌اڵم ده‌توانم بڵێم له شیكردنه‌وه‌كانی ئه‌م به‌رگرینامه‌یه‌دا، به‌شێوه‌یه‌كی ریشه‌یی ئه‌م دەستەواژه‌یه‌م شیكردۆته‌وه .رێگایه‌كی رێكخستنی مندااڵنیش ئه‌وه بوو ،كه به‌خۆم به‌ر نوێژم بۆ ده‌كردن و به‌مجۆره
ه به‌پێ رۆژان هاتووچۆی قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تاییم ده‌كرد كه له‌گوندی جه‌بین ی ئه‌رمه‌نیه‌كان بوو رێكمده‌خستن .پێویسته بگووترێ ك ه بینینی رۆڵی ئیمام لەالی خۆمەوە ،شتێكی سه‌یره .له‌جیاتی یاریەکانی شه‌ڕ ،زیاتر مه‌راقم ئه‌و یاریانه بوو كه بەهرەو تواناكاریه‌كان ئاشكرا ده‌كات. چوونم بۆ قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی له‌ناو هه‌ستێكی ئاڵۆزدا به‌دیهات. به‌ره‌وشێكی رۆحی ئه‌ندێشه‌یی و نیگەرانیەوە پێشوازیم له‌قوتابخانه كرد؛ به‌اڵم هه‌ستم به‌وەش كردبوو كه تاكه رێگای به‌رزبوونه‌وه‌م بێره‌دا تێپه‌ڕده‌بێت .له‌یه‌كه‌م رۆژی چوونم بۆ قوتابخانه تا دوا قۆناخی زانكۆ به‌رده‌وام جێگای سه‌رنج بووم .به‌رده‌وام له‌ریزی
پێشه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتووه‌كان بووم. به‌اڵم ژیانی گوندی�شی تێدا بێت ،ئه‌و دووالیزمەی كه‌سایه‌تی من لهو رۆژانه‌وه تێیكه‌وت ،بوو بەپارچه‌یه‌كی جیا نه‌بۆوه‌ی کەسایەتیم .ئه‌و تایبه‌تمه‌ندێتیه‌م كه له‌رووخساردا له‌گه‌ڵ ستاتۆی گشتی گوند ،خێزان ،ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌گونجێ و وەک نمونە پیشاندەدرێت، له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندێتی سۆفیگه‌راییم به‌ته‌واوی ناكۆكه كه لەناخەوە به‌راستی باوه‌ڕیم پێی هه‌یه و هه‌وڵده‌ده‌م جێگیر و پراكتیزه بێت .دوایی به‌و راده‌یه‌ی ده‌ركم پێكرد ،بۆم ده‌ركه‌وت كه لەبنەڕەتدا ئەمە ناكۆكیه‌كی گه‌ردوونییه .كاتێك خۆم وه‌كو ئەندامێکی كۆمه‌ڵگه‌ی فه‌رمی و نا فه‌رمیش پیشانده‌م ،دیسان ئه‌م ناكۆكیه هه‌ر جێگای باسە .له‌ناكۆكی نێوان تاك و كۆمه‌ڵگه‌شدا هه‌مان ره‌وش له‌ئارادا بووه .ناكۆكی نێوان ئایینی فه‌رمی و ئایینی سۆفیگه‌رایش له‌م راستینه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت .ئه‌وه‌ی بۆمن جیاواز بوو ،به‌رده‌وام و پێ به‌پێ و به‌چڕی ئه‌م دووالیزمە‌م بۆ دوو روانگەی جیاواز سه‌باره‌ت به‌ژیان گۆڕی .ئه‌م ناكۆكیه‌ش رێگای له پێش ئه‌وه كرده‌وه كه كه‌سایه‌تیم له‌ناو گومان و ئه‌ندێشه و دوودڵی مه‌زندا گه‌شه بكات. رۆژانه به‌پێ هاتووچۆی قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تاییم ده‌كرد كه له‌گوندی جه‌بین ی ئه‌رمه‌نیه‌كان بوو .ئاشنای كۆمار ببوو .لە جەبین خێزانگەلێك له‌به‌ر چاوان بوون كه كاریگه‌ری كۆماریان بە سەرەوە دیاربوو .زۆر چاك هه‌ستم به‌و راستییه كرد .لهو كاته هه‌ستی كوردبوون له‌ژێر وشیاریمدا شاراوه بوو .هه‌ستم به‌وه كردبوو كه ده‌بێته سه‌ره‌كیترین كۆسپ 37
NO:18 - July 2017
له‌پێش به‌رزبوونه‌وه‌ی من .ئیتر هه‌روه‌كو بڵێی گوێم له‌گووته‌ی (كورده به‌كلكه‌كان) ده‌بوو .ئیتر هێدی هێدی ده‌نگی ئه‌و گووتانه‌ی شۆڤێنیزم بەرز دەبوویەوە كه ناڕه‌حه‌تی ده‌كردین .ده‌بێ ئاماژه به‌وه بكه‌م كه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووانه‌و گلێنەی چاوی مامۆستاكان و خەڵکی گوندی جوبین ئەم کۆسپانەم تێپه‌ڕكرد. سه‌رباری سەرجەم كۆسپه‌كان ،ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ی لهو قۆناخانه‌دا له‌گه‌ڵ گوندە تورکمانەکان پێشمخست ،له باشترین نموونه‌كانی برایه‌تی بوو .ئه‌م گوندانه به قورسایی تا ئێستاش وه‌ك دۆست ماونه‌ته‌وه .نه‌كه‌وتوونەتە ناو شۆڤێنیزمی فاشیزمه‌وه .ته‌نانه‌ت له گونده‌كانی كوردان زیاتر مەیلدارن و پەیوەندی پیشاندەدەن. شوێنپه‌نجه و كاریگه‌ری كوده‌تای 27ی گواڵنی 1960له‌سه‌ر من هه‌بووه كه‌له قۆناخی سه‌ره‌تایی و كۆمه‌ڵگه‌ی گوند هاته‌ئاراوه .یه‌كه‌مین مه‌یلی سیاسیم به‌هۆی ئه‌م رووداوەوە پێشكه‌وت .هه‌ستم به‌وه‌كردبوو كه سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی هێز سوپایه. به‌شێوه‌یه‌كی ره‌شبینی پێشوازیم له له‌سێداره‌دانی مه‌نده‌ره‌س كردبوو. به‌اڵم كاردانه‌وه‌شم به‌رامبه‌ر 27ی گواڵن نه‌بوو .هێکدەی له‌بیرمه لهو قۆناخه‌دا له‌ژێر دارێك دانیشتبووین به عه‌زیزی هاوڕێی قۆناخی سه‌ره‌تاییم گووت «تۆ رۆڵی فه‌رمانده‌یی هێزه‌كانی پیاده ببینه ،منیش رۆڵی فه‌رمانده‌ی هێزی ئاسمانی دەبینم ،باهه‌وڵ بده‌ین له‌م رێگایه‌وه ئه‌نجامێكی باشتر به‌ده‌ست بێنین» .تایبه‌تمه‌ندێتی ئه‌م هه‌ڵوێستهم، دواتر وه‌ك خەسڵەتێکی شۆڕشگێڕی 38
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
له پێشكه‌وتن و پەرەسەندنی مندا به‌كاریگه‌ر ده‌بوو .هێز و گۆڕانكاری وه‌ك دوو فاكته‌ری عەشق و تامه‌زرۆیی یه‌خه‌ی به‌رنه‌دام. لهو ماوه‌یه‌ی له گوند مامه‌وه خاوه‌نی هه‌ڵوێستێك بووم كه به دۆستی ئاژه‌اڵن دیار بوو و رەنجدە‌رێكی با�شی كشتوكاڵ بووم .وه‌ك عیباده‌ت پێشوازیم له‌كاری چاندن و دروێنه ده‌كرد .سەرقاڵبوونم به ئاژه‌ڵه‌وه كارێكی به زه‌وق بوو. له‌وه‌ڕاندنیان له به‌پیتترین له‌وه‌ڕگاکاندا
یه‌كه‌مین دابڕانی ه گوند جددیم ل وخێزان ،له یاخیبوونێكی ناو خێزان (ماڵبات) ده‌ستی پێكرد به‌خته‌وه‌ری ده‌كردم .به‌عەشق و په‌رۆشیه‌وه سەرقاڵی دره‌خته‌كان ده‌بووم .خزمه‌تكردنی رەزو باخ و كۆكردنه‌وه‌ی به‌روبوومەکانی خۆی له خۆیدا كارێكی پیرۆزی بوو .خۆراک ،ترێ و به‌روبوومی دره‌خته‌كان به نیعمه‌تی پیرۆز له قه‌ڵه‌مده‌دران .فڕێنه‌دانی وردكه‌نان و ته‌نانه‌ت خواردنی نانی گه‌نم ،تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كی جیاكاری بوو. ئاشكرایه كه‌له‌ژێر كاریگه‌ری قووڵی كولتووری نیۆلۆتیکدا ده‌ژیام. به‌كاردانه‌وه وه‌اڵمی بانگه‌شه‌ی خاوه‌ندارێتی دایكمم دایه‌وه كه سه‌باره‌ت به من هه‌یبوو .بوون به‌خاوه‌نی هەبوونی
خۆم ،بۆ من ئامانجێك بوو .هه‌ربۆیه‌ش ناكۆكیه‌كانم له‌گه‌ڵ دایكم به‌رده‌وام بوو .بانگه‌شه‌كانی باوك لەو بارەیەوە سنوورداتر بوو .سه‌باره‌ت به‌كاری رێك و پێك و چاك له‌گه‌ڵ براكانم له‌ناكۆكیدا بووم .بەو هۆیەوە ملمالنێ له‌نێوانمان دا روویده‌دا .خێزان دوور له‌باوكساالری بوو .سه‌ربڵندی دایكم هاوسه‌نگیه‌كی مسۆگه‌ری لەناو ماڵباتدا ئاوا كردبوو. ئه‌م هاوسه‌نگیه هه‌لومه‌رجی گونجاوی بۆ پێگەیشتنی ئازادانەم ئاماده ده‌كرد. قوفڵبوونی ده‌سه‌اڵت و دەستڕۆیی باوك ـ دایك له‌ناو خێزاندا بۆشاییه‌كی دەستڕۆیی ده‌خولقاند .سوود وه‌رگرتنم له‌م بۆشاییه ،ده‌کرێ وه‌ك یه‌كه‌مین ده‌رفه‌تی كاروانی ئازادی ببینرێ. خاڵۆکانم وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی هێز دەبینی .به‌هۆی كاریگه‌ری به‌هێزیان له‌سه‌ر دەستڕۆیی و ده‌سه‌اڵتی گوند، كاریگه‌رییان هه‌بوو له‌وه‌ی به‌ره‌نگاری هه‌لومه‌رجه‌كانی گوند ببمه‌وه .ده‌ركم به‌وه كردبوو كه ئه‌ده‌بیاتی خاڵۆکان له‌خۆڕا نییه. یه‌كه‌مین دابڕانی جدیم له گوند وخێزان ،له یاخیبوونێكی ناو خێزان (ماڵبات) ده‌ستی پێكرد .به‌پێی ئه‌وه‌ی دواتر زانیاریم پێگه‌یشت ،نووسه‌ر ئه‌حمه‌د قاره‌مان ئه‌م یاخیبوونه‌ی به«یاخیبوونی یه‌كه‌م» ناوبردووه ،كه ده‌خوازێ بیكات به‌رۆمان .سه‌باره‌ت به كۆتاییهاتنی قۆناخێك ئاماژه‌كردن به‌م رووداوە شایانی باسکردنە .کاتێک براكه‌م محه‌مه‌د له‌خۆیه‌وه چووە ناو باخەکەو کارەکانی منی تێکدا کە بە رەنجێکی زۆرەوە ئەنجامم دابوو ،به‌به‌رد راوه دووم ده‌نا .تا شوێنه ساوار کوتان www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
راوه دووم نا .كاتێك باوكم هاته وه‌اڵم، له‌ناوه‌ڕاستی گوند به‌به‌رد له‌گه‌ڵیدا كه‌وتمه ناو پێكدادانێكی دژوار .ئیتر ئه‌وه تێگه‌یشتم كه جێگام له‌ماڵه‌وه نه‌ماوه ،ئیتر رووی ئه‌وه‌شم نه‌مابوو له‌گوند بمێنمه‌وه .چونکە به‌مجۆره شه‌ڕكردنم له‌گه‌ڵ باوكم ،لەناو گوند ببوو بەجێگای گاڵته‌جاڕیه‌كی مه‌زن. له‌هه‌مان رۆژ به‌نهێنیەوە چوومه ماڵه‌وه .كی�سی پاره‌ی باوكمم بینیه‌وه كه‌زۆر به‌تایبه‌ت شاردبوویەوە .ده لیره‌م هه‌ڵگرت كه بۆ ئه‌و کاتە پاره‌یه‌كی كه‌م نه‌بوو ،به‌خێرایی و به‌ته‌نیا ،به‌كین و چاوی پڕ له فرمێسكه‌وه نه‌فره‌تم له‌گوند كرد و به‌جێمهێشت .قەدەرێک دوورکەوتمەوە ،كاتێك له‌ژێر دار گۆیژێكی بچكۆاڵنه بۆ دواوە ته‌ماشای گوندم كرد ،به حه‌سره‌ت و چاوی پڕ له فرمێسكه‌وه گووتم «جارێكی دیكه ناگه‌ڕێمه‌وه« دواتر ده‌ركم به‌وه كرد له‌راستیدا به‌شێوه‌یه‌كی جددی له كولتوورێكی هه‌زاران ساڵه دادەبڕام و هه‌نگاوم بۆلێگه‌ڕینێكی نوێ هاوێشتبوو. ئه‌م دوا کاروانه‌م چەندەی بڵێی سه‌یربوو .كاتێك گوندی ئارام ی دراوسێم تێپه‌ڕكرد ،به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ شوێنپه‌نجه‌یه‌كی ره‌نجاوبوون بمێنێ به‌سه‌ركه‌وتوویی تێپه‌ڕمكرد .كاتێك گه‌یشتمه دووه‌مین گوند کە ناوی قه‌ره‌مه‌زرا بوو به‌شێوه‌یه‌كی زۆر پێگه‌یشتووانه چاوه‌ڕوانی ئه‌و پاسه‌م كرد كه له خه‌لفه‌تیه‌وه دەهات .كاتێك سواری پاسیش بووم زۆر ئارام و له‌سه‌ر خۆ بووم .به‌سه‌ركه‌وتوویی بیره‌جیكم تێپه‌ڕكرد ،گه‌یشتنم به پردی بیره‌جیك به‌هه‌مان خێرایی بوو كه یه‌كێك بوو www.komelge.com
له ئاسه‌واره‌كانی قۆناخی مه‌نده‌ره‌س و تازه ئاواكرابوو .،ئامانجم چوونه ماڵی حه‌وای خوشكم بوو كه‌له نیزیپ بوون .گه‌یشتم .دووه‌مین رۆژ منیش له‌گه‌ڵ چه‌ند خزمێك چووم بۆ دروێنەو كۆكردنه‌وه‌ی گه‌نم و تاوه‌كو ده‌سته‌كانم ئه‌ستوور بوو کارم کرد ،دوو رۆژ به‌رگه‌م گرت .لەراستیدا كاره‌كه هەر
تێڕوانینی دایكم سه‌باره‌ت به‌من ئەرێنی و پێگه‌یشتووانه بووە
هێنده‌بوو 10 .لیره‌م ده‌سكه‌وت بوو. ئه‌مه هه‌نگاوێكی گرنگی خۆسه‌ملاندن بوو .ئیتر بە بێی گوند و بێ ماڵه‌وه ده‌متوانی بژیم. شایه‌نی دیكه‌ی دیارده‌یه‌كی به‌بیرهێنانه‌وه‌یه ،هه‌ڵوێستی خه‌ڵكی الدێ بوو به‌رامبه‌ر به‌من .مه‌یلی هاوبه‌ش ئه‌وه‌بوو« :خوا كوڕی هیچ كه‌سێك وه‌كو كوڕی عومه‌ر لێ نه‌كات ،بووه به شێتی چۆڵەوانی ،ئیتر خێری لێ په‌یدا نابێت» به‌ڵێ قه‌ناعه‌تێكی به‌مجۆره دروست ببوو .دواتر سه‌ركه‌وتنه نائاساییه‌كانم له قوتابخانه كه به‌خه‌ونیشیاندا نه‌ده‌هات ،ده‌یخستنه ناو شه‌رمه‌وه. ئه‌مه شێوازێكی وه‌اڵمدانه‌وه بوو. یادگاریه‌كی دیكه‌ی گرنگ ئه‌و هه‌نگاوانه بوو كه به‌رامبه‌ر شه‌ڕی
محۆ وجمۆی هەرەپاس هاوێشتم .محۆ به‌رده‌وام شه‌ڕخوازبوو .رۆژێكیان كراسه‌كه‌ی خۆم پڕ له به‌ردكرد و له‌سه‌ر گۆشه‌ی بانێك چاوه‌ڕوانیم ده‌كرد ،به‌شێوه‌یه‌ك به‌رد بارانم كرد كه‌هیچ ده‌رفه‌تێكم پێنه‌دا .تاوه‌كو ماڵی خۆیان رایكرد .چیتر جارێكی دیكه شه‌ڕی لەگەڵمدا نه‌كرد .هه‌رچی جمۆیه دوای ئه‌وه‌ی ماوه‌یه‌ك به‌دوایدا گه‌ڕام ،دیسان رۆژێكیان كراسه‌كه‌م پڕله به‌ردكرد و فشارم بۆ برد .ئه‌ویش تاوه‌كو كۆتایی ماڵ رایكرد .ماڵه‌وه‌یان به‌زۆر له‌ده‌ستیان ده‌رهێنام .دوای ئه‌وه‌ی به‌با�شی وانه‌ی خۆی وه‌رگرت، ئیتر مه‌تر�سی ئەویش نه‌مابوو .به‌بیرم دێت كه به‌رامبه‌ر به‌م رووداوه دایكم خاوه‌نداری لێكردم و به‌شان و باڵی هه‌ڵدام. بێچاره‌یی باوكم و یاخیبوونی دایكم كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ماف وه‌ك رێگایه‌كی ده‌بینی و هیچ سنوورێكی نه‌ده‌نا�سی ،كاریگه‌ریان هه‌بوو له‌چه‌مكی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی مندا .به‌پێی ئه‌وه‌ی دواتر گوێبیستی بووم ،تێڕوانینی دایكم سه‌باره‌ت به‌من ئەرێنی و پێگه‌یشتووانه بووە .باوه‌ڕده‌كه‌م له‌وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیارێكی فه‌رمانده‌ی سه‌رله‌شكری ئورفا گووتبووی «زۆر هه‌وڵمدا له‌ژێر چۆكی خۆمی بهێڵمه‌وه ،به‌اڵم نه‌متوانی» ،ئه‌مه‌ش راست بوو .دیسان ئه‌و یه‌كه‌م كه‌س بوو هه‌ستیكرد و پێی گووتم كه شێوازه‌كه‌ت به‌ته‌نیات ده‌هێڵێته‌وه .گووته‌كه‌ی به‌مجۆره بوو« :هه‌موو كه‌سێك سوودت لێ ده‌بینێ ،به‌اڵم وه‌كو خۆت ،له‌گه‌ڵـتدا كار ناكه‌ن» ،ئه‌مه‌ش وه‌كو خۆی لە 39
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
دووه‌مین قۆناخی ژیانم ده‌ستپێده‌كات. له‌الیه‌ن خوشكی گه‌وره‌م كه‌لسوم و داپیره‌م حه‌وا(دایكی دایكم) هه‌وڵمده‌دا له‌سه‌ر دوا تواناكاریه الوازه‌كانی په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی به‌ڕێوه‌بچم. نیزیپ ئه‌و شوێنه بوو كه خاڵه‌كانم و پوره‌كانم لێی داده‌نیشتن ئه‌و شاره بوو كه‌به‌خێرایی له ناوچه‌كه په‌ره‌یده‌سه‌ند. كارگامێش بۆ سۆمه‌ریه‌كانی سه‌رده‌می كۆیله‌داری چ واتایەکی هەبێت ،ئه‌وا نیزیپ كه له شوێنێكی نزیكی ئه‌و ئاواكراوه ،له هه‌لومه‌رجه‌كانی كۆماردا
پراکتیکدا راست ده‌ركه‌وت .هه‌روه‌ها دوا هه‌ڵسه‌نگاندنی سه‌باره‌ت به‌من به‌م شێوه‌یه بووه«ئه‌و تاقانه‌ی من بوو، جێگاكه‌ی و به‌خۆی�شی زۆر جیاوازبوو». كاتێك کۆچی دوایی کردووە دوا گووته‌ی ئەوە بووە« :به‌رده‌وام دوعا بكه‌ن ،خێر به‌سه‌ر هه‌ركه‌سێكدا باڵوبكه‌نه‌وه«. دواتر كاتێك رۆڵی ئه‌وم له هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كانی سه‌باره‌ت دایك و ژن تاوتوێكرد ،پێویستی ئه‌وه‌م بینی بچووكی نه‌بینم و مافی خۆی پێبده‌م .ئه‌م هه‌ڵسه‌نگاندنانه�شی سه‌باره‌ت به ژنان زۆر عاریفانه بوو كه ده‌یگووت «زۆر زه‌حمه‌ته به‌و مێشك و كه‌سایه‌تیه‌وه ژن بدۆزیه‌وه« ،ده‌بووایه ئه‌قڵی ئه‌م كاتێك ده‌ركم به‌وه دایكه‌م پەسەند بكه‌م كه پێموابوو له كین به‌والوه هیچ تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كی كرد كه‌له‌بواره‌كانی دیكه‌ی نییه ،بەڵێ به‌هۆی ئه‌و مێژووه‌ی ئایین و سه‌ربازی كوێرمان ده‌كات له‌یه‌كتر نامۆ ببووین. به‌اڵم كاتێك بۆ رابردوو دەگەڕێمەوە و ناتوانم پێشكه‌وتن ته‌ماشایه‌كی دواوه دەکەم ،ئه‌وا ده‌مبینی و پەسەندم ده‌كرد كه ده‌نگێكی ره‌سه‌نی به‌دیبێنم ،گۆڕه‌پانی کولتووری خوداوه‌ندی دایك بووه و پڕ سیاسیم وه‌كو به‌منه‌ته‌وه یادی ده‌كه‌مه‌وه ،چونكه ئه‌م ده‌نگه‌ی به‌من گه‌یاند .ئه‌وه‌ی یاخیبوونم ئامانجێك بۆ خۆم به‌رامبه‌ری كرد ،دایكم نه‌بوو ،به‌ڵكو دیاركرد سیسته‌می دووڕوو و نامۆ و سته‌مكاری كۆمه‌ڵگه‌ی بااڵده‌ستی پیاو بوو كه ژن و دایكی كردبوو به هیچ .هه‌رچه‌نده له یه‌كتریشمان پیرۆز نه‌كردبێت ،به‌اڵم هه‌مان رۆڵی هه‌بوو .لەسەر نکوڵیکردنی ئه‌وه‌م سه‌ملاندووه كه كوڕێكی با�شی رابردوو كۆلۆنیه‌كی نوێی سه‌رمایه‌داری په‌ره‌یده‌سه‌ند .ته‌نیا له‌رێی ئه‌و شووشه دایكم بووم. و په‌یكه‌رانه‌ی خاڵۆم مسته‌فای بازرگانی شتومه‌كی كۆن له‌وه‌ختی به‌ره‌به‌یاندا له‌ساڵی ١٩٦٣له نزیپ لەمیانەی ده‌یهێنا و ده‌یبردن ،ده‌ركم به نكوڵیكردن چوونم بۆ قوتابخانه‌ی ناوه‌ندی ،له‌مێژووی رابردووی وێرانه‌كانی 40
شوێنه‌واری كارگامێ�شی مێژوویی و به‌لقیس ـ زه‌وگما ده‌كرد .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی هەستم بەوەکرد کە له‌قوتابخانه له‌گه‌وهه‌ردا تواناكاری ئاوێته بوونی ئه‌وتۆم نه‌بوو ،بەاڵم له‌رووخساردا ده‌متوانی له‌ریزی پێشه‌وه له‌سه‌ر هێڵێكی سه‌ركه‌وتوودا به‌ڕێوه بچم .هه‌ڵوێستی وشكی داپیره‌م حه‌وا به‌جۆرێك خۆی پیشانده‌دا كه ده‌یگووت هێنده‌ی ده‌خوازی ناتوانی نانەکەم بخۆی .ده‌ركم به‌وه ده‌كرد كه رووبه‌ڕووی جیهانی ركابه‌ره‌كان بوومه‌ته‌وه. قوتابیه‌كی زیره‌ك و به‌رچاوی مامۆستایان بووم .سه‌رنجیانم بۆ سەر خۆم راكێشا بوو ،متمانەیانم به‌ده‌ست هێنابوو؛ یه‌ك به‌دوای یه‌ك نمره‌ی باشم لێیان وه‌رده‌گرت .به‌اڵم پاشماوه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی و الوازیه‌كانی ژیانی بۆرژوازی كه هه‌ستمكرد ناتوانم له‌گه‌ڵیان ئاوێته بم، ده‌بووه كۆسپ له‌وه‌ی ببمه خاوه‌ن هیوا و ئومێد .دوای قوتابخانه‌ی ناوه‌ندی له‌جیاتی قوتابخانه‌ی مامۆستایان، خوێندنی دواناوه‌ندیم هه‌ڵبژارد .چونکە توانای خوێندنی به‌پاره‌م نەبوو .وەک خوێندنی بەخۆڕایی دواناوه‌ندی و خوێندنگای پیشه‌كاری بژاره‌كانی پێشم بوون .به‌اڵم داخوازی راسته‌قینه‌م دواناوه‌ندی سه‌ربازی بوو .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نم گونجاو نه‌بوو ،رێگای له‌پێش گه‌وره‌ترین دۆخی خه‌یاڵ شکاوی كرده‌وه .هه‌روه‌كو بڵێی ئه‌م رووداوه گورزێكی گه‌وره بوو به‌ر خه‌یاڵی گۆڕینی كۆمه‌ڵگه بەرێگای هێزەوە كه‌وت .كاتێك ده‌ركم به‌وه كرد كه‌له‌بواره‌كانی ئایین و سه‌ربازی ناتوانم پێشكه‌وتن به‌دیبێنم، www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
گۆڕه‌پانی سیاسیم وه‌كو ئامانجێك بۆ خۆم دیاركرد .دواناوه‌ندی پیشه‌كاری رووپێوی (مساحه) كه لێی وه‌رگیرابووم، گوزەرکردن قۆناخێكی ده‌بووه بەرەو ئەو ئامانجە .ئه‌م خوێندنگایه له‌ناوه‌ندی ئه‌نقه‌ره بوو .له‌ماوه‌ی نێوان سااڵنی 1966ـ 1969دا له‌وێم خوێند. به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ركه‌وتووانه پۆله‌كانم ده‌ربازكرد .تا قۆناخی پۆلی دووه‌می دواناوه‌ندی ئایدیۆلۆژیای ئایینی له پێشتر بوو .له‌قۆناخی دواناوه‌ندیشدا درێژه‌م به رێكخستنی گرووپه‌كانی نوێژكردن دا. هەروەها كۆمه‌ڵه‌كانی ئولكه ئۆچاغالری و تێكۆشان به‌رامبه‌ر كۆمۆنیزمم سەردان کردن .لێره‌دا گوێبیستی هه‌ندێک كۆنفرانس بووم كه سلێمان دیمرال یش بۆی ده‌هات .له‌بواری ئایدیۆلۆژیه‌وه له‌كۆنفران�سی نه‌جیب فازل كساكورك هه‌ستم به‌سه‌رنج راكێشترین كاریگه‌ری كرد .گەرچەندە مەترسیش هەبوو ،بەاڵم تا نیوه‌ی شه‌و گوێم له‌كۆنفرانسه‌كه‌ی گرت .وه‌اڵمێكی سۆزداری ده‌دایەوە ئه‌و كینه‌ی به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی بۆرژوازی هه‌م بوو؛ ئاماژه‌ی به‌هه‌بوونی رێگای دیكه ده‌كرد. له‌به‌كاریگه‌رترین یه‌كێك مامۆستاكانی ئه‌م قۆناخه‌م مامۆستای ئه‌ده‌بیات بوو .سه‌رهه‌نگ فاروق چاغالیان كه لەهەمانکاتدا مامۆستای ئه‌ده‌بیاتی قوتابخانه‌ی شه‌ڕ( مدرسه الحرب) بوو ،په‌یوه‌ندیه‌كی نائاسایی به‌رامبه‌ر بەمن پیشانده‌دا .نووسینه‌كانی منی له‌گیرفانی خۆی هەڵدەگرت و لەگەڵ خۆیدا ده‌یگه‌ڕاند ،وه‌كو نموونه له‌گه‌ڵ مامۆستاكان گفتوگۆی له‌سه‌ر ده‌كرد ،پێشنیاری بۆ قوتابیه‌كانی www.komelge.com
پۆل ده‌كرد به‌های من بزانن و تا ئه‌م راده‌یه باوه‌ڕی پێده‌دام .ته‌نانه‌ت منی بۆ الی دكتۆره تایبه‌ته‌كه‌ی خۆ�شی برد. په‌یوه‌ندیداریه‌كه‌ی به‌رامبه‌ر من ،به‌ردی بناخه‌ی پێشكه‌وتنی متمانە بەخۆکردنم بوو. له‌پۆلی کۆتایی دواناوەندی (رووپێوی) خولیام بۆ چه‌پ پێشكه‌وت ،ئه‌مه‌ش
بـــــــــه‌بـــــــــێ ئــــــــــــــه‌وه‌ی
ل ــەب ــواری فــەراســەت و چــه‌م ــك ــدا ئــیــقــنــاع
بـــبـــم ،رۆژ بــــــه‌دوای
رۆژ ژیانم ئاسته‌متر ده‌ب ــوو ،گومانكردنم گـه‌یــشــتــبــوو ه ئاستی
هه‌ر ه بڵندی خۆی
چیرۆكێكی سه‌یری هه‌یه .ئەو کاتەی چه‌پڕه‌وی ـ راستڕه‌وی وه‌ك مۆدێلێك هاته مه‌یدان ،من به‌ته‌دبیر هه‌ڵسوكه‌وتم كرد .به‌مەعریفەیه‌كی سنوورداری وه‌ها گه‌یشتبووم كه به‌بێ تێگه‌یشتن بڕیار نه‌ده‌م .زانیاریم سه‌باره‌ت به هه‌ردوو بابه‌تیش سنووردار بوو .هێزێكی وه‌هام نه‌بوو دۆگماتیزم تێپه‌ڕبكه‌م .به‌اڵم دیسان ده‌توانم ئاماژه به‌وه بكه‌م كه‌له‌ساڵی 1968كه‌وتمه سه‌ر راسته‌ڕێی دووڕیانێک .له‌ساڵی 1969له‌میانه‌ی
عیمران مه‌راسیمی ته‌ڤلیبوونی ئۆكته‌می سه‌رۆكی دادگای بااڵ وه‌اڵمی ده‌نگی پێی رەوتی چه‌پم دایه‌وه .ئیتر له‌بواری كرداریشدا ده‌توانرا به‌چه‌پ له‌قه‌ڵه‌م بدرێم .ته‌واوی ئه‌م گۆڕانكاریه نائاساییانه له‌ماوه‌ی یه‌ك دوو ساڵ روویاندا .مێشكم ته‌واو بۆ ناوه‌ندێكی گومانكردن گۆڕابوو .ئیتر الیه‌نگریكردنی چه‌پڕه‌وان یاخود راستڕه‌وه‌كان ،منی تێرنه‌ده‌كرد .له‌نێو برسێتی ئایدیۆلۆژیدا بووم .یه‌كێكی وه‌هاش نه‌بووم له‌رێگای دروشمه‌كانه‌وه بكه‌ومه جوڵه. به‌بێ ئه‌وه‌ی لەبواری فەراسەت و چه‌مكدا ئیقناع ببم ،رۆژ به‌دوای رۆژ ژیانم ئاسته‌متر ده‌بوو .گومانكردنم گه‌یشتبووه ئاستی هه‌ره بڵندی خۆی. گومانم له‌هه‌موو شتێك ده‌كرد .ئەو زانیاریه فه‌لسه‌فیه سنووردارانەی بەدەستم هێنابوون ،گومانەکانمی زیاتر ده‌كرد .وه‌ك چۆن نه‌بووم به ملیتانێكی راستڕه‌و ،نه‌ده‌بووم به‌ملیتانێكی ئاسایی چه‌پڕه‌ویش .له‌ناو كه‌ش و هه‌وایه‌كی به‌مجۆره‌دا له‌ساڵی 1970له دیاربه‌كر وەک تەکنیکارێکت رووپێوی و تاپۆ ده‌ستم به‌كاری فه‌رمانبه‌ری كرد .یه‌كه‌مین جار بوو پاره‌یه‌كی زۆر بەدەست بێنم .ئیتر گفتوگۆکردنی كوردایه‌تیش كه‌وتبووه ناو گفتوگۆكانی چه‌پگه‌ریەوە .دیاربه‌كر(ئامەد) شارێك بوو كه دانیشتوانەکەی به‌ته‌واوه‌تی كوردبوو .هه‌ربۆیه كێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی زیاتر جددیه‌تی خۆی ده‌سه‌پاند .له‌وێدا ئامانجم ئه‌وه‌بوو تاقیكردنه‌وه‌ی وانه‌كانی دواناوه‌ندی بده‌م و بچمه زانكۆ. له‌وەشدا سه‌ركه‌وتم .له‌هه‌مانكاتدا دیپلۆمه‌ی قوتابخانه‌ی دواناوەندی 41
NO:18 - July 2017
زیاگۆكالپم وه‌رگرت .پاره‌یه‌كی وه‌هام كۆكرده‌وه بە�شی زانكۆ بكات .ئه‌و ساڵه له تاقیكردنه‌وه‌كانی چوون بۆ زانكۆ، زانكۆی یاسای ئه‌سته‌نبۆڵم به‌ده‌ستهێنا. شوێنی دامه‌زراندنی خۆم بۆ باقركۆی ئه‌ستانبوڵ گواسته‌وه .كۆتاییه‌كانی ساڵی 1970و ساڵی 1971م له ئه‌سته‌نبۆڵ به‌سه‌ربرد .به خێرایی بووم به ئه‌ندامێكی (كۆمه‌ڵه‌ی شۆڕشگێڕی كولتووری رۆژهەاڵت .) DDKO هەڵوێستێکی رەخنەگرانەم هەبوو بەرامبەر رێبه‌رایه‌تی به‌ریشه ده‌ره‌به‌گ کە رێگای پێشكه‌وتنی بنبه‌ست ده‌كرد. به‌شێوه‌یه‌كی ره‌خنه‌گرانه هه‌ڵوه‌سته‌م كرد .سه‌رباری ئه‌مه‌ش ئەوە هه‌نگاوێكی جددی بوو .له‌كاتێكدا به‌خێرایی به‌ره‌و پێگەی ئه‌ندامێكی له پێشینه ده‌چووم، كوده‌تای 2ی ئاداری 1971روویدا. ئه‌گه‌ر ئه‌م كوده‌تایه كه‌مێك دره‌نگ تر بهاتبووایه ،له‌وانه‌یه منی�شی له‌گه‌ڵ خۆی بردبووایه .هه‌ربۆیه به ته‌نیشتمدا تێپه‌ڕبوو. له‌ئه‌سته‌نبۆل ئاشنای كه‌سایه‌تی وه‌كو موسا عه‌نته‌ر و حیكمه‌ت كفلجملی بووم .موسا عه‌نته‌ر وه‌كو رۆحی DDKOوابوو .ئه‌زموونه‌كانی خۆی بۆ باسدەکردین ،ده‌یگووت»مه‌هێڵن یاریتان پێ بكه‌ن» .به‌تایبه‌ت گوێبیستی گووته‌ی «رۆڵه‌كانی میزۆپۆتامیا، سه‌ركه‌وتن بۆ تێكۆشانتان ده‌خوازم» له‌حیكمه‌ت كفلجملی بووم .به‌اڵم ئه‌وه‌ی رێگای له‌پێش بژارێكی ریشه‌یی من كرده‌وه ،ئه‌و ئاخافتنه‌ی ماهیر چایان بوو كه چه‌ند رۆژێك به‌ر له هه‌نگاونان بۆ خه‌بات و تێکۆشانی نهێنی له زانكۆی پیشه‌كاری ئه‌سته‌نبۆڵ بەتەنیا چووه 42
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ئۆجاالن كاتێك خواردن به كۆتر ده‌دات
سه‌ر سەکۆ به ده‌نگه ره‌سه‌ن و به‌بڕیار و باوه‌ڕەکەی و بەوشیاریه‌وە ده‌یگووت «ریڤیزیۆنیزم واقیعێکە، پێویسته له دژی بوه‌ستین .ناکرێ كێشه‌ی كورد پەردەپۆش بکرێت ،نابێ ئه‌مه پەسەندبكرێت .ئه‌گه‌ر داكۆكی له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی هه‌ڵپه‌رستانه بكات، پێویسته په‌یوه‌ندیه‌كان ببڕدرێت»، ئه‌م ئاخافتنه‌ش نزیكبوونه‌وه‌ی منی له‌چه‌پڕه‌وی قووڵتر كرده‌وه. له‌ساڵی خوێندنی 1971ـ 1972 له‌ریزی بیسته‌مدا سه‌ركه‌وتم و له‌زانكۆی ئەنقەرە لە کۆلێژی (فاکڵتی) زانستە سیاسیەکان وه‌رگیرام .ئیتر به‌ئامانجه‌كه‌ی خۆم گه‌یشتبووم. ئیدی لەکۆلێژی زانستە سیاسیەکان فێری سیاسه‌ت ده‌بووم .ئیتر هێنده ئاسته‌م نه‌بوو ببم به‌ملیتانێكی له پێشینه‌ی چه‌پڕه‌وێتی .كاتێك له‌ئه‌نجامی كوده‌تای 12ی ئادار ملیتانه له پێشه‌كان دووچاری ته‌سفیه‌بوون و گرتن بوون، رێگامان وااڵبوو .له‌میانه‌ی وشیاری و ئه‌زموونی سنووردار ،ئه‌و �سێ ساڵه‌ی
پێشتر له ئه‌نقه‌ره به‌سه‌رم برد رۆڵی له‌وه‌دا بینی به‌خێرایی به‌ره‌و پێشه‌وه بڕۆم .وه‌ك الیه‌نگرێکی سروشتی به‌ره‌ی پارتی كۆمۆنیستی گه‌لی توركیا THKP-Cجموجۆڵم ده‌كرد .له‌زانكۆو کۆلێژی زانستە سیاسیەکاک زاڵ بوون .ماوه‌یه‌كی درێژ چاوه‌ڕوانی THKP-Cراسته‌قینه‌كانم كرد .كاتێك قه‌ڵه‌مبازه چاوه‌ڕوانكراوه‌كانم نه‌بینی، ئیتر هێدی هێدی له‌سه‌ر رێبازی خۆم قاڵده‌بوومه‌وه .هه‌نگاوەکانم بۆ ئاماده‌كاری سه‌باره‌ت به‌كێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی كورد ده‌ست پێكردبوو. به‌هۆی هه‌ڵوێسته شۆڤێنیه‌كانیانەوە به‌ڕێوه‌چوون له‌گه‌ڵ چه‌پی تورك ئاسته‌م ده‌بوو. شه‌هیدبوونی ماهیر چایان و هه‌ڤاڵه‌كانی و ئه‌نجامدانی یه‌كه‌مین چاالكی بایكۆت به‌رامبه‌ر ئه‌م رووداوە، رێگای له پێش زیندانیكردنێكی حه‌وت مانگی كرده‌وه .به‌هۆی الوازی و ناته‌واوی شاهێده‌كانم ،له پانزده ساڵ زیندانی کردن رزگارم بوو .لەو www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
ماوەیەی لەزیندان بووم ده‌نیز گه‌زمیش و دوو هه‌ڤاڵه‌كه‌ی یوسف و حوسێن له سێداره‌درابوون ،ئیبراهیم کایپاک قایە لەژێر ئەشکەنجەدا شەهید کرابوو. تابڵێی چه‌پ سه‌ركوت كرابوو .كاتێك له‌كۆتاییه‌كانی ساڵی 1972له زیندانی ماماق ده‌ركه‌وتم ،ئیتر به ته‌واوی خۆم به‌گوێره‌ی قه‌ڵه‌مبازی گرووپی سه‌ربه‌خۆ ئاماده ده‌كرد .له نیسانی 1973له ئه‌نقه‌ره ،له‌به‌نداوی چوبوك یه‌كه‌مین كۆبوونه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كوردم لەگەڵ شه‌ش كه‌س ئه‌نجامدا .بیرۆكه‌كانی دژ به داگیركاری كوردستانم به بناخه وەرده‌گرت .ئه‌مه پێهه‌ڵگرتنێكی تایبه‌ت و ره‌سه‌ن بوو .لەساڵی یه‌كه‌م نزیكه‌ی دوازده خوێندكاری زانكۆمان هێنایە ریزی گرووپەکەمانەوە .حه‌قی قه‌رار و كه‌مال پیر و دوران كالكان كه به‌ریشه تورك بوون هاتبوونه ریزه‌كانمان. له‌ساڵی 1974ـ 1975به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌ركی به‌رپرسیارێتی «كۆمه‌ڵه‌ی دیموكراتی خوێندنی بااڵی ئه‌نقه‌ره« ADYÖD چان�سی گەشەکردنی گرووپی زیاد ده‌كرد. كاتێك له‌ساڵی 1976به‌شێوه‌یه‌كی ریشه‌یی له‌چه‌پی تورك دابڕاین ،بڕیاری کرانەوەمان به‌ره‌و كوردستاندا ،له‌گه‌ڵ كۆبوونه‌وه‌ی دیكمانی ساڵی 1976بۆ یه‌كه‌مین جار حه‌قی قه‌رار به‌ره‌و ئاگری، مه‌زلوم دۆغان به‌ره‌و باتمان كه‌وتنه‌رێ. ئیتر ئه‌و پردانه‌مان ده‌فڕاند كه ئێمه‌ی به سیسته‌مه‌وه گرێده‌دا .ئه‌و كاته به ئاپۆچیه‌كان یاخود سوپای رزگاری نیشتمانی ناوده‌براین. پیالنگێڕی وه‌اڵمدانه‌وه‌ی بۆ تیرۆركردنی حه‌قی قه‌رار له‌ساڵی 1977 www.komelge.com
له‌عه‌نتاب ،پڕۆگراممان ئامادەکرد، ئه‌و یه‌كێتیه مه‌ترسیدار و سۆزداری و ماجه‌ڕایه‌ی له‌گه‌ڵ كه‌سیره یڵدرمئەنجاممداو ئاراسته‌گرتن به‌ره‌و دیاربه‌كر به‌ئامانجی گه‌یشتن به‌ئەنجام،
هو ناسنام وشیاری و ئیراده‌م نه‌یده‌هێشت ته‌ڤلی پەرەسەندنێكی شێوازی بۆرژوای توركیای سااڵنی 60ـــ 80و پەرەسەندنێكی شۆڕشگێڕی وه‌ها ببم هەروەها كۆبوونه‌وه 23كه‌سیه‌كه‌ی گوندی فیس و بڕیاردان ده‌رهه‌ق به‌جوالنه‌وه‌كه وه‌كو پارتیه‌ك ،كۆتایی به قۆناخێك ده‌هێنا .له‌كاتێكدا توركیا به‌ره‌و كوده‌تای 12ی ئه‌یلول ئاراسته‌ی گرتبوو ،یان ده‌ركه‌وتن بۆ ده‌ره‌وه یاخود ئه‌گه‌ر به‌ردیش شه‌ق ببات به‌رخودانێكی شاخی چه‌ند مانگێك یان چه‌ند ساڵێك ،وه‌كو بژار رووبه‌ڕوومان ببووه‌وه كه شه‌ره‌فی مرۆڤ ده‌پارێزێ. ده‌ستگیركردنی شاهین دۆنماز و یلدرم مه‌ركیت و ئیعترافكردنیان و داواكاریه‌كانی كه‌سیره ،كۆچی 2ی ته‌ممووزی 1979ی ئێمەی به‌ره‌و رۆژهەاڵتی ناوین مسۆگه‌ركرد .؛ منیش وه‌كو یەکێکی خه‌ڵكی ئورفا ،جارێكی دیكه
هه‌مان رێگای حه‌زره‌تی ئیبراهیممان ده‌گرته به‌ر له‌پێناو هه‌مان ئامانجی پیرۆز و دادوه‌ری ،له پێناو یه‌كسانی و ئازادی له ئورفاوه‌رێگای ناوچه‌یه‌كی دیكه‌ی پیرۆزمان ده‌گرته به‌ر. ناسنامه و وشیاری و ئیراده‌م نه‌یده‌هێشت ته‌ڤلی پەرەسەندنێكی شێوازی بۆرژوای توركیای سااڵنی 60ـ 80و پەرەسەندنێكی شۆڕشگێڕی وه‌ها ببم كه تا دواڕاده ماجه‌ڕایه ،بێ سه‌رۆكایه‌تیه ،رێباز و كرداره‌كه‌ی یه‌كال نه‌بۆته‌وه .به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رتاپاگیری نه‌مده‌توانی تواناكاری هه‌رسكردنی ده‌زگاكانی كۆمار پیشانبده‌م .له‌راستیدا كۆماری توركیا له‌میانه‌ی نكوڵیكردن له‌ناسنامه‌ی كورد چان�سی ئه‌وه‌ی له ده‌ستدابوو هه‌رس بكرێت .ده‌توانی چ به دیارده‌یه‌ك بڵێی كه نكوڵیت لێكردووه یاخود له‌میانه‌ی ئیراده‌یه‌كی یه‌كالیه‌نەوە مشار بگریته ده‌ست و بڵێی« :من به‌مجۆر پارچەت دەکەم و شێوه‌ت پێده‌ده‌م» ،رووبه‌ڕووی كامه ئامانج ده‌بیته‌وه؟ ئه‌وه‌ی به‌رامبه‌رت دار نییه ،مرۆڤه .ئه‌م چه‌مكه دە�شێ ته‌نیا بۆ سیسته‌می ده‌وڵه‌تی کاهینی سۆمه‌رو میسر له‌جێی خۆیدابێت كه 3000 ساڵ پێش زایین تازە سه‌ریهه‌ڵدابوو. ئه‌وانیش وه‌كو پێویستیه‌كی ئیراده‌ی ره‌های خودایی ،هاوواڵتیه‌كانیان له‌میانه‌ی چه‌مكێكی یه‌ك الیه‌نه به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن كه ته‌نیا له‌ناو زینده‌وه‌ره خشۆكه‌كاندا هه‌یه .ئه‌و ئایدیۆلۆژیا فه‌رمیه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای نكۆلیكردنه ناوی كۆماریش بێت ،نا�شێ هیچ واتایه‌كی له‌مه جیاوازتر له‌خۆیه‌وه بگرێت .ئه‌گه‌ر شێوه‌یه‌كی توانه‌وه (ئاسینیالسیۆن) 43
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ی داگیركاری به‌شێوازی شارستانیه‌تی له رۆیشتن به‌دارستانێكی هۆڤانە رۆژئاوا په‌ره‌یسه‌ندبووایه ،له‌وانه‌یه ده‌چوو كه هیچ کەسێکی تێنەکەوتبێت. واتایه‌كی هه‌بووایه .شایانی باسه کە قه‌ده‌غه‌كردنی زمان له سیسته‌می کاهینی سۆمه‌ر و میسر به خەیاڵیشیاندا نەدەهات .له‌الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی زۆر ئاشکرایە کە هاوشێوەی حەزرەتی توركیا كار گه‌یه‌نرابووه ئه‌م ئاسته. له‌كاتێكدا لهو سااڵنه‌ی به‌ره‌و ١٩٨٠ئیبراهیم ،موسا ،عیسا دەچووین من وه‌كو تاك و PKKش شێوه‌مان ده‌گرت ،دیارده‌ی كۆماری و حەزرەتی محەمەد به‌رامبه‌رم فاكته‌رێكی یه‌كالكه‌ره‌وه ئێمەش لە ئاست بوو .ئه‌وه له‌والوه بمێنێ كه دان تەواوی پێکهاتە به‌ناسنامه‌ی كورداندا بنرێ ،بەڵکو هه‌موو جۆره رێگا و رێچكه‌یه‌كی زیهنی و رۆحیەکانی له‌گۆڕنانی له‌رۆژه‌ڤدابوو .بێگومان رۆژی ئەمڕۆمان لەبەرامبەر سیسستەمێکی نکوڵیکاری و دامەزراوە خراپتر لە کائۆس بەشێوەیەکی سروشتی لەشوێنی خۆی دەژمارد و دەکەوتە ناو کۆمەاڵیەتییەکانی نیگەرانی و گومانەوە .ئەگەر تۆزقاڵێک سەرو و خواروو تایبەرمەندێتی شەڕەفمەندانەی مرۆڤی بزووتنەوەیەکی هەبێت ،ئەوا بەرامبەر بە بوویەرو رووداوەکان لێپرسینەوە دەکات؛ شکاندنی بتمان هەوڵدەدات مانای هۆکاری نکوڵیکردنی دەست پێکردبوو کاسکامەی کورد شیکار بکات .ئەمەش بە واتای یەخەگرتن و لێپرسینەوەی کۆمەڵگاو دەوڵەتی فەرمی بەرامبەری له‌‌مجۆره ساتانەی مێژوودا به‌رده‌وام دەهات .له‌میانه‌ی وشیاری ناسنامه‌ی قه‌ڵه‌مبازی هاوشێوه ئه‌نجامده‌درێت. كولتووری و چینایه‌تیم كه به‌گوێره‌ی ئەوانەی هەنگاو بۆ قەلەمباز دەهاوێژن ئەو قۆناخە پێكهاتبوو ،تاكه خه‌باتی ئاماده‌كاریه‌كی ئەوتۆ و ستراتیژیه‌تی واتاداری ده‌متوانی ئه‌نجامی بده‌م ،نییه .واتە هه‌نگاوێک بۆ نادیار(مجهول) ئه‌وه‌بوو ئه‌گه‌ر هیچ نه‌بێت شتێك له ده‌هاوێژی ،شتی نوێ ته‌نیا به‌مجۆره وزه‌ی شاراوه‌ی كوردان فەراهەم بکرێت .له‌دایك ده‌بێت .ده‌ركه‌وتنی حه‌زره‌تی ته‌نیا به‌مجۆره وابه‌سته‌بوونمان به‌یادی محه‌مه‌د له مه‌ككه و كاروانی قود�سی شۆڕشگێڕه‌كانی توركیا و به‌تایبه‌تی یادی حه‌زره‌تی عیسا له‌گه‌وهه‌ری خۆیدا شه‌هیدی هێژای گرووپه‌كه‌مان هه‌ڤاڵ هه‌مان واتایان هه‌یه .یان ته‌سلیمی نه‌زانی حه‌قی قه‌رار ده‌سه‌ملێنرا .ره‌وشەکە و نكوڵیكاری قۆناخ ده‌بیت ،یاخود بن
پێیده‌كه‌یت .به‌جۆرێكی دیكه پێشكه‌وتنی مێژوویی به‌دینایه‌ت. ئەو قەڵەمبازە شۆڕشگێڕیەی لەخاكی ئەنادۆڵ و میزۆپۆتامیاوە بەرەو واڵتە پیرۆزەكانی رۆژهەاڵتی ناوین ئەنجامم داوە ،نموونەی مێژووە هاوشێوەكانی دێنێتەوە بیری مرۆڤ .كاتێك رێگای رۆهەاڵتی ناوینم گرتەبەر ،هاوشێوەی شكاندنی بتەكان لەالیەن حەزرەتی ئیبراهیمەوە ،لەراستیدا منیش بەشێكی گرنگی نەریتی پێنج هەزار ساڵیم شكاندبوو ،هەڵبەتە وەك حەزرەتی ئیبراهیم ،چیتر منیش نەمدەتوانی لەشوێنی خۆم بمێنمەوە .كۆچكردن دەستلێبەرنەدراوبوو ،دواتر زۆرباش دەرکم بەو راستیە دەكرد كە بەدرەنگ كەوتتنێكی دوو هەزار ساڵیەوە ،كارێكی هاوەشێوەی حەزرەتی ئیراهیمم كردوە. هەرچەندە لەسەرەتاكاندا هێندە ئاگادار نەبم و دەركیشم پێنەكردبێت ،بەاڵم دواتر روون دەبۆوە كە هەر لەسەردەمی منداڵیەوە و لەژێر هەلومەرجی تایبەت بەخۆیەوە ،لەبنەڕەتدا بەرامبەر سیستەمێكی یپێنج هەزار ساڵەی شارستانیەت راپەڕیوم .لەهەمانكاتدا ئەو راستیە دەبوو بەشۆڕشگێڕیەكی تایبەت بەخۆی. راستینه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌م كه‌لێی به‌گومان بووم دەبوایە لەبەرامبەریدا چۆك دانه‌ده‌م .بەمجۆرەش رۆحی مرۆڤایه‌تیم ته‌سلیمی ئه‌و نه‌ده‌كرد. یاخیبوون ریشه‌یی بوو و شایسته‌ی نموونه مێژووییه‌كان بوو .زۆر دووری نه‌ته‌وه‌په‌رستیه‌كی ته‌سك بووم ،به‌ناوی مرۆڤایه‌تی به‌رپرسیارێتی بوون به‌هیوا و ئومێدم له‌ده‌ست نه‌ده‌دا .بەکورتی و
44
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
ئایدیۆلۆژیه‌كان ،كولتووری ،چینایه‌تی و نه‌ته‌وه‌ییەکان لێرە وه‌كو هه‌ویر به‌یه‌كه‌وه ده‌شێلدرێن و ده‌كرێت به خانه‌یه‌كی سه‌ره‌كی و له‌میانه‌ی گوزارشتێكی ئازادانه‌ی به‌هێز له‌پێناو سەرخستنی لەدایکبوونی نوێ ،وه‌كو پیرۆزی کاهین ـ موئمین هه‌موو جۆره هه‌وڵ و كۆششێك ده‌درێت .هه‌روه‌كو بڵێی هاوڕێی حه‌زره‌تی ئیبراهیمم ،هه‌وڵده‌ده‌م به خێرایی و زه‌حمه‌تیه‌وه رێگا بكه‌مه‌وه .هه‌روه‌كو حه‌زره‌تی موسا ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و قه‌ومه نه‌فره‌تلێكراوه الڕێبووەکەی بێنێته‌وه سه‌ر راسته‌ڕێ ،تاوه‌كو دوایی هێزی هزری خۆمم ده‌كرده‌وه .هه‌روه‌كو عه‌زیز پاوڵ باوه‌ڕمه‌نده‌كان بۆهه‌موو شوێنێك ده‌نێرم و باڵوده‌كه‌مه‌وه .بۆ ئه‌وه‌ی ویژدانی مرۆڤایه‌تی له‌ده‌ست ده‌رنه‌چێ ،چه‌نده‌ی بڵێی نزیكی شێوازی پێغەمبەرایه‌تی ده‌بمه‌وه.
به‌پوختی باوه‌ڕیم به‌جیهانی بونیادنراو نه‌بوو و ته‌سلیمی نه‌ده‌بووین .به‌بێ سڵه‌مینه‌وه پەیجوری یۆتۆپیای نوێ بووین كه پێویست بوو پشت به راستی و دادوه‌ری و جوانی ببه‌ستێ .هێزه ماتریالیسته‌كانی سه‌رده‌م هه‌رچه‌نده زۆرینه‌ش بن ،بەاڵم ئافراندنی یۆتۆپیاگەرا نوێكانی رۆژهەاڵتی ناوین، ده‌بوو به عینادێك به‌رامبه‌ر هه‌موویان. زۆر ئاشکرایە کە هاوشێوەی حەزرەتی ئیبراهیم ،موسا ،عیسا و حەزرەتی محەمەد ئێمەش لە ئاست تەواوی پێکهاتە زینهی و رۆحیەکانی رۆژی ئەمڕۆمان و دامەزراوە کۆمەاڵیەتیەکانی سەرو و خواروو بزووتنەوەیەکی شکاندنی بتمان دەست پێکردبوو. ئه‌وه‌ی ئه‌نجامدراوه قه‌ڵه‌مبازی قه‌ومێک یاخود گرووپێكی ئه‌تنیكی نییه؛ له‌میانه‌ی هه‌نگاونان به‌و باوه‌ڕیه‌ی كه ئایدیۆلۆژیای شۆڕشگێڕی هاوچه‌رخه، ئه‌زموونی سه‌رله‌نوێ خۆ پراكتیزه‌كردن و به‌ژیانیكردنه .هه‌موو شێوه‌یه‌كی كۆیالیه‌تی ره‌تده‌كرێته‌وه ،تاوه‌كو بڵێی به‌رامبه‌ر به‌هه‌ر باوه‌ش بۆ ئازادی ده‌كرێته‌وه .له‌ناو شتێكی له‌ناو خێزان و سه‌ختترین هه‌لومه‌رجدا و له‌میانه‌ی گوند به‌گوێره‌ی ئه‌قڵ مامانێتی زه‌بری شۆڕشگێڕیەوە ،ئه‌و شوێنه‌ی بۆ سه‌رله‌نوێ له‌دایكبوون و ئازادیم نه‌بینیوه، هه‌ڵبژێردراوه ،له‌سه‌رووی شوێنه به‌واتای هه‌ژانی گونجاوه‌كانی جیهان دێت .هه‌روه‌كو نه‌ریتی پێنج هه‌زار ناوک و تۆوه‌كانی باوه‌ڕی كه له مێژوودا ه ده‌هات لەو ناوچەیە هه‌وێن بووه و له‌وێشه‌وه ساڵ به‌جیهاندا باڵوبووه‌ته‌وه ،رۆڵی بوون بەو تۆو ناوکە ته‌واوی كه‌سایه‌تیمی ئه‌و گوناهه‌ی من له منداڵیه‌وه پێچاوەته‌وه .سەرەکیترین تایبەتمەندێتی مێژوویی و سەردەمیەکان لەسەرووی ئه‌نجامم دا ،له‌راستیدا سه‌رچاوه‌ی هەمووشیانەوە تایبه‌تمه‌ندێتیه سیا�سی و خۆی لهو سه‌رهه‌ڵدانه ده‌گرێت كه www.komelge.com
به‌رامبه‌ر قەدەرو دابونه‌ریتی پێنج هه‌زار ساڵه كردم ،گومان و ناكۆكییه دژواره‌كانم لە گوند ،ئه‌و سیسته‌مه په‌یوه‌ندیدار ده‌كات كه له قوواڵییدا جێگیر بووه .هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه هه‌ڵوێستی سه‌ربه‌خۆم به‌رامبه‌ر به‌هه‌ر شتێكی له‌ناو خێزان و گوند به‌گوێره‌ی ئه‌قڵ و ئازادیم نه‌بینیوه ،به‌واتای هه‌ژانی نه‌ریتی پێنج هه‌زار ساڵه ده‌هات .پێگه‌ی تایبه‌تی باوك و دایك ،بێ كاریگه‌ركردنی یه‌كتریان لەناو خێزاندا ،یەکجار الوازبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی و نه‌بوونی سه‌رۆكێكی سه‌ره‌ڕۆ له گوند دا ،به‌واتای شكانی زەمینەو هەلومەرجی باو ده‌هات .كه‌سایه‌تی دایكم کە زیاتر تایبه‌ت به كۆمه‌ڵگه‌ی نیۆلۆتیک بوو، قاڵبه‌كانی كۆیله‌داری الوازتر دەکرد. هەروەها بێچاره‌یی و نه‌بوونی بانگه‌شه‌ی باوكم به‌ناوی سیسته‌م ،زیاتر بواری له پێشدا دەكردمه‌وه .لەمیانەی كه‌سێتییه گەشە کردووەكه‌م ئه‌م زه‌مینه‌یهم هه‌ڵده‌سه‌نگاند .چەندە مه‌ودام ده‌بڕی، متمانه‌م به‌خۆم زیاتر ده‌بوو .گاڵته‌و توانجی الدێییه‌كان كاریگه‌ری لێم نەدەکرد .هیچ ده‌سته‌ڕۆییه‌كیش نەدەما پێشم لێ بگرێت .له‌راستیدا له‌ناوه‌ڕاستی گوند یاخیبوونم به‌رامبه‌ر باوكم كه گه‌وره‌ترین ده‌سه‌اڵته ،له بنەڕەتدا سیسته‌می پێنج هه‌زار ساڵه‌ی کاهینی سۆمه‌ری ده‌هه‌ژاند .هێزی ماڵه‌وه و گوند تێری په‌روه‌رده‌كردنی منی نەدەکرد ،ئیتر ئه‌و باوه‌ڕی و متمانه‌م به‌ده‌ست هێنابوو كه به‌رێگای خۆمدا بڕۆم .ده‌توانرێ هیوا و ئومێد لهو منداڵه چاوه‌ڕوان بكرێت كه قاڵبه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی خۆرهه‌اڵتی رووخاندووه. 45
NO:18 - July 2017
خودی شارستانیه‌ت سیسته‌مێكی یەکانگیره .شۆڕشێك ته‌نیا به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی ئه‌م یەکانگیری یان گشتگیریه شیبكاته‌وه ،ده‌توانێ بانگه‌شه‌ی ئه‌وه بكات كه شۆڕشێكی كۆمه‌اڵیه‌تی جیاوازه.
نەریتی بەرخودانی شكۆمەندانەی باپیرەگەورەكانی خێڵ و هۆزەكانمان، لەگەڵ نەریتی پێغەمبەرایەتی باپیرەمان حەزرەتی ئیبراهیم و نەریتی ئاشتی بەشكۆی حەزرەتی عیسا، بەشێوەیەكی زۆر سەیر و سەرنجراكێش لەكەسایەتی مندا دەبوون بەیەك و یەكیان دەگرت هەر شارستانیەتێکی نوێ کە دێت له‌جیاتی رووخاندنی شارستانیەتی كۆن، رۆڵی تۆكمه‌كردنی ده‌بینێ ،هه‌ره دوایی ئه‌وه‌ی كه سۆسیالیزمی بونیادنراویش ئه‌نجامیداوه هەر ئه‌مه‌یه .ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌كی سەملێنەری تێپه‌ڕنه‌كردنی 46
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
سیسته‌مه .ئه‌م سیسته‌مەش بەسیفەتی راستڕه‌و و چه‌پڕه‌و له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی توركیا به شێوه‌یه‌كی تێكچوو و الواز رەنگدەداتەوە .یەکێک کە لەشوێنگه‌ی مندا بێت ،ته‌نیا ده‌توانێ رێككه‌وتنی كاتی هەم له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی فه‌رمی بۆرژوازی و هەم لەگەڵ پاشماوه چه‌پڕه‌ویه‌كه‌ی ئەنجامبدات .چاوه‌ڕوانی ئه‌وه ناكرێت هه‌ردووكیان له‌ناو یه‌كتردا بتوێنه‌وه. ئه‌م بابەتەی به‌شێوه‌یه‌كی تیۆری راسته ،لەبواری كرداریش ئەنجام دەدرا .هه‌م به مه‌ودا نزیكی ماركسیزم و سۆسیالیزمی بونیادنراو ده‌بوومه‌وه، هه‌م به‌شێوه‌یه‌كی هاوشێوه پێشوازیم له شێوه‌ی ماركسیسزمی ڤێرسیۆنی توركیا ده‌كرد .شتێكی سروشتییه كه هه‌ڵوێستێكی هاوشێوه به‌رامبه‌ر كۆپیه بێكاریگه‌ره‌كانی لەرۆژهەاڵتی ناوین پیشان بده‌م .نه‌مده‌توانی له‌ناو پێكهاته‌ی هیچ یه‌كێك له‌ده‌وڵه‌ت و شۆڕشگێڕێتی چه‌پڕه‌وی ئه‌واندا بتوێمه‌وه .گرتنەبەری رێگای خۆم ناچاری بوو .هه‌رچه‌نده به‌ته‌نیاش بم ،به‌اڵم قوواڵیی واتاو شكۆداری ئه‌و رێگایه‌ی دیاركرا بوو روون و ئاشكرا بوو .بۆ یه‌كه‌مین جار بوو له كۆمه‌ڵگه‌كانی رۆژهەاڵتی ناوین ته‌واوی سیسته‌مه كۆن و نوێكانی داگیركاریم دەخستە به‌رامبه‌ر خۆم و لە پێگەیەکدا دەبووم کە تا دوا سنووره‌كانی یه‌كسانی و ئازادی درێژ بۆته‌وه. لێگه‌ڕینه‌كانم سه‌باره‌ت به سیسته‌م هێنده قووڵه كه شارستانیه‌تەکانی زادەی رۆژهەاڵتی ناوین تێپەڕ بکات .به‌و راده‌یه گرێدراوی ناسنامه‌ی خۆیه‌تی كه سیسته‌می رۆژئاواش وه‌ك خۆی پەسەند ناكات .ئه‌م ره‌وشه له ئه‌نجامدا
ته‌واوی سیسته‌می ئیمپریالیستی جیهان له‌به‌رامبه‌ر خۆیدا ده‌بینێته‌وه. نەریتی بەرخودانی شكۆمەندانەی باپیرەگەورەكانی خێڵ و هۆزەكانمان لەگەڵ نەریتی پێغەمبەرایەتی باپیرەمان حەزرەتی ئیبراهیم و نەریتی ئاشتی بەشكۆی حەزرەتی عیسا بەشێوەیەكی زۆر سەیر و سەرنجراكێش لەكەسایەتی مندا دەبوون بەیەك و یەكیان دەگرت .بەاڵم سەرجەم سەرە گەورەكانی نەمرودە هاوچەرخە جیهانیەكان(نێودەوڵەتیەكان) بەهەموو بیستەمەوە سەدەی نەفرینێكی سەیركردنی ئەو ئازارانەی لەكەسایەتی مندا گەلەكەمیان دووچار كردبوو، تەڵەزگە سیستەمێكی لەمیانەی و فێڵبازیەوە رێكیان خستبوو كە شانۆگەریەكانی�شی دەگمەنترین سەیركردنی ئەو تێپەڕدەكرد، دۆخەیان بەپێویستیەكەی دەسەاڵتە سنوورنەناسەكەی خۆیان دادەنا. سیستەمی دونیا- لەخاچی سەرمایەداری سەدەی بیستەم بەتەنیا بەنددەكرام و لەناو بێدەنگی گۆڕو گۆڕستاندا رادەگیرام .یەكەمین بزماری خاچەكە لەمۆسكۆ لێدرا .لێرەدا ساردو سڕی ماری خیانەتم بەچاوەكانی خۆم بینی .دوەمین بزمار لەرۆما لەخاچەكە درا .لێرەش لەبەرامبەر یارییە وردو زراڤەكانی سەرمایەداری دەستبەرداری كەرامەتی خۆم نەبووم .سێیەمین بزمار لەئەسینا لەخاچەكەدرا .لێرە لەبەرامبەر ئەو خیانەتەی دەرهەق بەدۆستایەتی ئەنجامدرا دەستەكان و زمانم گیران، ئیفلیجبوون! .چوارەمین بزماریش لەنایرۆبی پایتەختی كینیا لەخاچەكەدرا www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
و رادەستی توركیا كرامەوە كە بەسزای چارەی دیموكراتیانە دەمانەوێ ئەو لەسێدارەدان بەدوامدا دەگەڕان ،ئاگرە بگۆڕین و بیكەین بەئاو. ئیتر لەزیندانی تاكەكە�سی دوورگەی ئیمرالی مەڕمەڕە رادەگیرام كەلە 4ی شوباتەوە بەتایبەتی بۆمن ئامادە و مانا و بوێری لەژیانی رێكخرابوو ،بەمجۆرەش لەناو تابووتدا یاخود بە لەخاچدراوی دەخرامە ناو ئیمرالیدا بۆمن چاوەڕوانیكردنی بێدەنگی مەرگەوە. رۆڵی توركیا لەپیالنگێڕی تەنیا زەحمەت نابێت پاسەوانی و چاو�شی كردنە .یەكێك تێـگەیشتنی قۆناخ و پیالنگێڕیش لەبەرپرسیارەكانی دەزگای هەواڵگری ئیسرائیلە .باپیرەی ئاستی هێزی سۆزو هاوبەشمان حەزرەتی ئیبراهیم ئەو پێغەمبەرەیە كە بۆیەكەمجار قوربانی هزرم لەئیمرالیدا كردنی مرۆڤی لەئاییندا نەهێشت و مانایەكی رادەبەدەرو هەڵیگرت .وەك پێویستیەكی رێزگرتن بەرامبەر بەئایین و یادەوەریەكەی نا ئاسایی هەیەو حەزرەتی ئیبراهیم ،پێویست بوو مۆساد تێكەڵی ئەو هەوڵ و چاالكیەی بەرەو بەهێزبوونت بەقوربانی كردنی مرۆڤ نەبێـت .بەاڵم دەبات هەندێك جار جۆرە لێكچوونێك لەنێوان من و حەزرەتی عیسادا هەبوو؛ دیسان هەلومەرجەكان چەندە سەخت و ئەوانەی بەسووربوونەوە داكۆكیان دەكرد و داوایان لەوالیەكەی رۆما قورسیش بن ،بەاڵم هەوڵی خۆڕاگری دەكرد كە حەزرەتی عیسا بكوژێ و و بەرخودان دەدەم .ئافراندنی سەبر، لەخاچی بدات ،كاهینە بەكرێگیراوەكانی مانا و بوێری لەژیانی ئیمرالیدا باپیرەی ئەمانە بوون .بەگوێرەی بۆمن زەحمەت نابێت .زەحمەتییە ئەفسانەكە جارێكیان حەزرەتی جەستەییەكان لەدەرەوەی ئیرادەی ئیبراهیم بەمەنجەنیق دەهاوێژرێتە مندان .دەتوانم ئەوە بڵێم :تێـگەیشتنی ناو ئاگرەوە؛ ئاگرەكە دەبێـتە ئاو .من قۆناخ و ئاستی هێزی سۆزو هزرم بۆخۆم ،لەكەسایەتی منیشدا گەلەكەم لەئیمرالیدا مانایەكی رادەبەدەرو نا لەرێگای پیالنگێڕی نێودەوڵەتیەوە بەم ئاسایی هەیەو بەرەو بەهێزبوونت دەبات. جۆرە هاویشتراوینەتە ناو ئاگرەوە .لەزەمینەیەكدا كە مێژوو و هەلومەرجی بەاڵم لەمیانەی كار و خەباتی بونیادنانی رۆژانەیی بەشێوەیەكی بێ ئامان و چڕ سیستەمی مۆدێرنیتەی دیموكراتی لەئارادایە ،چاودێریكردن یان تێبینی و هەوڵەكانمان لەپێناو ئاشتی و رێگە كردنی ئەو راستینە لەكەسێكی وەك www.komelge.com
مندا و بەدەستهێنانی ئەنجام ،وەك چۆن هێزێكی مەزن بەو کەسانە دەدات كەمتمانە بەخۆیان دەكەن ،ئەركی گەورەشیان دەخاتە سەرشان .حەزم بە خۆزلكردن و زیادەڕۆیی نییە ،بەاڵم بەردەوام رەچاوكردنەوەی نموونە هاوشێوەكانی لەجۆری حەزرەتی ئیبراهیم ،موسا ،عیسا ،پاول و حەزرەتی محەمەد و بەراوردكردنیان سودبەخش دەبێت. دوای ئەوەندە ساڵە بەساغی دەركەوتن لەناو ئەو ئاستەنگ و کێشانەی لەسەردەمی سۆمەریەكانەوە تۆڕەكەی دانراوە ،هەروەها پێشكەش كردنی هەندێك دیاری بەئازادی گەالن ،بەمانا راستەقینەكەی لەمیانەی كەسایەتی پێغەمبەرانەوە راوەستەیەكی و بەدیدێت .ئەو قۆناخە تەنیا دامەزراوەی پێغەمبەرایەتی بۆمن روون نەدەكردەوە؛ هەروەها ئەوە�شی پیشاندام كە لەمیانەی چۆن كردارێكەوە خاوەندارێتی دەكرێت لەگەوهەر و ماهیەتی راستەقینەی پێغەمبەران .ئەمەش ئەو واتایە دەبەخشێت :لەپەرەسەندنی كۆمەاڵیەتی و كۆمەڵگاییدا هەر پێغەمبەرێك بریتییە لەهەڵكشانێكی مانا .هەرچەندە زمانەكەی ماهیەتێكی ئیالهی هەبێت، بەاڵم لەناوەڕۆكدا لەزۆر بوارەوە لەسەروی هەمووشیانەوە مانا ،یادگا، نەریت ،ویژدان ،ئازادی و یەكسانیدا رێگا لەپێش ئەوە دەكاتەوە كۆمەڵگه قۆناخێكی جیاوازتری كولتووری ببڕێت. لەوبابەتەدا گەل لەپێگەیەكی عاریفی و زانایانەدایە .كاتێك بەمنیان وت: «ئەوەی ئێوە ئەنجامی دەدەن ئایینێكی نوێیە ،مانای كاركردنە لەسەر ئایینی 47
NO:18 - July 2017
چوارەم» ئەو كاتە واقی وڕمابووم .دواتر تێدەگەیشتم كە بەو گوتەیە مەبەستیان چی بووە. هەرچەندە بگوترێت كە دوای ئایینی ئیسالم رێگایی پێغەمبەرایەتی و ئایینێكی نوێ داخراوە ،ئەو بانگەشەیە بەرگریكردنێكە كە هەر سەردەمێك لەپێناو بەئەبەدی كردنی خۆی شرۆڤەی دەكات .تا ئەو دەرئەنجامانە شیكار نەكرێن كە بەگشتی ئازادی كۆمەاڵیەتی ،بەتایبەتیش كولتووری ئایینە كۆنەكان لەرۆژهەاڵتی ناوین كە لەمیانەی كاریگەریەكانی لەسەر كۆمەڵگا، بوارەكانی سەرجەم لەسەروی هەمووشیانەوە بواری سیا�سی و ئایدیۆلۆژی كە رۆژی ئەمڕۆمانی بەندكردووە ،نە دەكرێ ئەوروپا بەشارستانیەتی دەرك بكرێت ،نە دەكرێ لەناوەو دەرەوە تێكۆشانێكی سەركەوتووانەی ئازادیی و ئازادیخوازی ئەنجام بدرێت. مێژوو حوكمی خۆی دەكات .لەرێگای عەملانیەتی رووكەشیەوە نەدەكرێـت ئایین شیكار بكرێت نەكۆمەڵگای مۆدێرن بئافرێنرێت .ئەزموون و تاقی كردنەوەكانی نوێكردنەوەی میللیگەرای ئەنجامەكانی ساڵەش دووسەد لەبەرچاوانە .كاتێك داكۆكی دەكرێت لەسەر درێژەدان بەو رێگایە ،ئەوا مەزەندەكردنی ئەو وێرانكاری و ئێش و ئازارانە هێندە زەحمەت نییە كە بنبەستبوونەكانی هاوشێوەی عەرەب- ئیسرائیل رێگای لەپێش دەكەنەوە. مێژووی سروشتی شیكاركردنی چارەسەری ،بەئافراندنی دەرفەتێكی ئازادییدا گوزەردەكات. 48
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پابەندبوون و رێزگرتنی خاوەنی ئەو ئێش و ئازار، قارەمانێتی و فیداكاریانەی نموونەكانیان لەمێژوودا دەگمەنن
ناوبردنی ئەو جواڵنەوەیە بە»ئایینی چوارەم» سەبارەت بەسەردەمەكەمان هیچ مانایەكی نابێت .بەاڵم پێناسەكردنی ئەو بزووتنەوەیە بە رێنسان�سی رۆژهەاڵتی ناوین كە لەرێنسان�سی ئەوروپای سااڵنی 1500زایینی دەچێت، بەاڵم لەسەر بنەمای پەرەسەندنێكی دیالەكتیكی ریشەیی ژیار و شارستانێـتی خۆی لەگەڵ ئاسۆی شارستانێتیەكی ئەودیوو سەرمایەداری كردوە بە كۆتێز، ئەوا ئەمەیان مانادارترەو وەاڵمێكی پێویستیەكانی مێژووشە .بەاڵم ئەوەش زێدەڕۆییە ئەگەر بڵێین ئەو دۆخە ئافرێنراوە .ئەو شتەی هەوڵی ئەنجامدانی دەدرێـت ،مامەڵەكردنێكی گونجاوە لەگەڵ گەوهەری كولتووری ئەو خاكانە، بەبێ دیلبوون بەكۆنەپەرستی سەردەم، پەسەندكردنی گەوهەرە ئەرێنیەكەی و پێشكەشكردنی كۆمەكە بەجواڵنەوەی ئازادیخوازی رۆژی ئەمڕۆمان .باوەڕی تەواوم هەیە كە ئەو جواڵنەوەیە بەشێوەیەكی مانادار جێگای خۆی لەمێژوودا دەگرێت ،دەبێـتە لێشاویی قەڵەمبازێكی بەهێز و بەردەوامی ئەو
مەشخەڵەی بەرەوئامانجەكانی ئازادی ئاراستەی گرتووە .هەرچەندە كەم و كوڕی و قڕێژی�شی هەبێت ،بەاڵم هیچ كاتێك باوەڕی و هیوام كەمی نەكردوە كەنوێنەرە بەهێزەكانی ئەو رەوت و لێشاوە دەپاڵێون ،زەاللتری دەكەن و جواڵنەوەكە بەهێزی خۆی دەگەیەنرێت، هەنگا و بەهەنگا و بەئامانجە گونجاو و واقیعیەكانیان دەگەن .بەپێچەوانەوە، لەبەرئەوەی ئەو جوگرافیایە بەهێزی رۆحی و زینهی گەیشتووە كە بەهێندەی نان و ئاوو هەوا پێویستی پێیەتی ،دەرك بەمانای ژیان دەكات؛ خۆی لەو تاریكی و هەڵدێرانە رزگاردەكات كە هەزاران ساڵە لەناویدا پەلەقاژەیەتی ،لەرێگا راست و رۆشنكراوەكەیدا بەجۆش و خرۆشەوە بەرەو پێشەوە ئاراستە دەگرێـت و بەئامانجەكانی دەگات. ئافراندنی ژیانێكی ماناداری بەمجۆرە لەهەموو شتێك بەهادارترە و پێویستە بەهاكە�شی بزانین. پابەندبوون و رێزگرتنی خاوەنی ئەو ئێش و ئازار ،قارەمانێتی و فیداكاریانەی نموونەكانیان لەمێژوودا دەگمەنن، یەكسانە بە خۆ رزگاركردنمان لەو واقیعە نەفرەتیەی هەزاران سااڵن و هەروەها پیرۆزكردنێتی .دیسان ئەگەر بیانەوێ پایەیەكی ئایینی نوێی پێببەخشن ،ئەوە پێویستە لەوخاڵەدا ماناكەی ببینرێت .هەڵبەتە پیرۆزیەكی هەیە ،ئەویش ئەو گەوهەرەیە كە هەوڵی رۆشنكردنەوەی درا .ئەم بەرگرینامەم مانای ئەو ژیانە هاوچەرخە روون دەكاتەوە كە لە نەفرەت پاككراوەتەوەو پیرۆزكراوە. كۆتایی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
له‌زانكۆی كامبریج لێكۆلینه‌وه‌و به‌دواداچوون بۆ فیكری ئۆجاالن لە ئینگلیزییەوە :ڕێبوارڕەئوف ساڵح
لە ژیر ناونیشانی «پێداچوونه‌وه‌یه‌ک بۆ بابەتەکانی عەبدواڵ ئۆجاالن ده‌رباره‌ی شارستانیه‌تی دیموکراتی» ،دوو مامۆستای زانکۆی کامربیج لە لەندەن دکتۆر تۆماس مایلی و دکتۆر دۆناڵد ماسیو ،لە زنجیرە وتارێکی هاوبەشدا شیکردنەوەیەک باڵودەکەنەوە ،به‌پێویستامن بینی له چه‌ند ژماره‌یه‌كی ئازادیی كۆمه‌لگه‌دا باڵوی بكه‌ینه‌وه. 1 رێزگرتن بۆ عەبدواڵ ئۆجاالن ،ئه‌و سه‌رکرده زیندانیکراوه‌ی که رابه‌رایه‌تی بزوتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی کورد ده‌کات و «به زنجیر به‌ستراوه‌ته‌وه به تاوێره‌کانی زیندانی ئیمراڵیه‌وه«و بووه به سیمبولی به‌رگری و خۆڕاگری و سه‌رکه‌وتن ،ئه‌و سه‌رکرده‌یه‌ی که هه‌ست به لێپرسراوی ده‌کات و خاوه‌نی تێزێکی سیا�سی به‌هێزه. تێزێک که بوه‌ته هۆی هاندانی شۆڕشگێڕه‌کانی رۆژئاوا (رۆژئاوای کوردستان)له سوریا ،تێزێک که بوه‌ته هۆی به هێزکردنی به‌رگری کوردی دژ www.komelge.com
به زۆرداری و دڕنده‌یی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له باشوری رۆژهه‌اڵتی تورکیا(باکوری کوردستان) و دواتریش. به‌رگری قاره‌مانانه‌ی کوبانێ بوو ه هۆی راکێشانی راوسه‌رنجی رای گشتی له جیهاندا ،ئیراده‌ی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه بۆ خه‌بات کردن و توانای به‌هێزی بۆ کۆکردنه‌وه و راکێشانی خه‌ڵکی بۆ ئامانجێکی گشتی که ئه‌ویش به‌رگری له‌خۆکردنه ،که‌واته قوربانیدان و گیانفیداکردنه بۆ ئامانجێک که نه‌ک ته‌نها ئامانجه به‌ڵکو ئامانجێکی پیرۆزه که ئه‌ویش بریتیه له پرۆژه‌ی (دیموکرا�سی کۆنفیدرالیزم) وه‌ک چاره‌سه‌رێک یان به‌دیلێک پێشکه�شی ده‌کات بۆ ئه‌و باره نه‌خوازراوه زۆر دڕندانه و ماڵوێرانی و بێسه‌روبه‌ریه‌ی ئێستا که هێنده‌یتر رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی دابه‌شکردووه، ئه‌مه‌ش وه‌ک ئۆجاالن ده‌ڵێت :ته‌نها چاره‌سه‌ر و به‌دیله بۆ پله‌به‌ندی و هه‌ره‌می و شارستانێتی زاڵ که له ناوچه‌که‌دا به دیده‌کرێت. پرۆژه‌ی (دیموکرا�سی کۆنفیدرالیزم) له رۆژئاوا بریتیه له گۆڕانێکی
جێبه‌جێکردنی و رادیکااڵنه دیموکرا�سی راسته‌وخۆ له سه‌ر بنچینه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌کانی هاواڵتیان که له‌الیه‌ن هێزه‌کانی هاواڵتیان خۆیانه‌وه ده‌پارێزرێت و به‌رگریان لێده‌کرێت. ئه‌م تێزه‌ی ئۆجاالن بریتییه له گۆڕانێکی بنه‌ڕه‌تیانه‌ی دیموکراسیانه که جه‌خت له سه‌ر ئازادی و رزگاری ره‌گه‌زی جیاواز ده‌کاته‌وه به‌جێبه‌جێکردنی شێوازی سه‌رۆکایه‌تی هاوبه‌ش ،یاخود هاوسه‌رۆکایه‌تی له نێوان ژنان و پیاواندا ،له‌گه‌ڵ جێبه‌جێکردنی سیستمی کۆتا که یه‌کسانی نێوان ژن و پیاو به‌هێزتر ده‌کات له هه‌موو فۆرمه‌کانی نوێنه‌رایه‌تی کردنی سیا�سی و به‌ڕێکخستنی ئه‌نجومه‌نه‌کانی ژنان و ژنانی ئه‌کادیمیش ،هه‌روه‌ها به کۆکردنه‌وه‌ی ژنان و رێکخستنیان له هێزی به‌رگری تایبه‌ت به خۆیان. ئه‌م تێزه دووباره پێناسه‌ی مافی چاره‌ی خۆنوسین ده‌کاته‌وه ،وه‌کو دیموکرا�سی راسته‌وخۆ دژ به ده‌وڵه‌ت بۆ ده‌ستبه‌رداربوون له به‌رگریکردن له هاوکێشه‌ی دابه‌شبوون و یۆتۆپیا بوون و ئازادی نه‌ته‌وه‌یی ،له‌گه‌ڵ 49
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
الیه‌ن هاڤین گه‌نزه -وه کاری وه‌رگێڕانی بۆ کراوه له ژێر ناونیشانی (سه‌رده‌می خودا ده‌مامکداره‌کان و پاشاکان له به‌رگی جیاوازدا) ،ئه‌وه‌ی ئۆجاالن ده‌یه‌وێت له‌م کتێبه‌دا روونیبکاته‌وه بریتییه له په‌رده‌الدان له سه‌ر ره‌گێکی مێژوویی قوڵی کێشه گه‌وره‌کان که سیستمی سه‌رمایه‌داری ئه‌م سه‌رده‌مه پێوه‌ی ده‌ناڵێنێت ،وه‌ک هه‌وڵێکیشه بۆ هێنانه‌وه‌ی ته‌نانه‌ت سه‌رچاوه مێژووییه قوڵه‌کانی ئه‌و دیموکراتییه‌ی که پێشنیاری ده‌کات. به شێوه‌یه‌کی تایبه‌تی و به ره‌چاوکردنی ئه‌و بارودۆخه‌ی که ده‌قه‌کانی تێدا نوسراوه‌ته‌وه ،که دۆخێکی نامرۆڤانه‌ی ئه‌شکه‌نجه‌دان و دابڕانه له‌گه‌ڵ ده‌رفه‌تێکی که‌می سنوردار له ده‌ستکه‌وتنی کتێبه‌کاندا، به‌اڵم دواجار ده‌ره‌نجامه‌که‌ی بوو به‌هۆی به‌ده‌ستهێنانی تێزێکی ئاست به‌رزی رۆشنبیری و فه‌لسه‌فه‌ی وجودی.
ئامانجی به‌ده‌ستهێنانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی به‌اڵم وێڕای هه‌موو ئه‌مانه‌ش بووه ب ه سه‌ربه‌خۆ ،ئه‌مه‌ش بریتیه له هه‌وڵدان که‌سێکی سه‌رنج راکێش و کاریگه‌رو پڕ بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر تر�سی دڕنده‌یی به‌رهه‌م له وردودرشتکردنی تێزه‌که‌ی، و زۆرداری هێزی زۆرینه به‌هۆی به دامه‌زراوه‌کردنی ڕژێمی شۆڕشگێڕی سازاو ،رژێمی سازاو بریتیه له په‌یمانی ده‌ره‌نجامه‌که‌ی بوو کۆمه‌اڵیه‌تی که دڵنیایی ده‌دات به نه‌ته‌وه جیاوازه‌کان و زمانه جیاوازه‌کان و به‌هۆی به‌ده‌ستهێنانی ئاینه جیاوازه‌کان ،به دیاریکراویش بۆ تێزێکی ئاست عه‌ره‌به‌کان و ئاشورییه مه‌سیحیه‌کان به‌رزی رۆشنبیری و به‌هۆی ئه‌نجومه‌نه ڕاسته‌وخۆکانی پێکهاته و گروپه جیاوازه‌کان ،هه‌روه‌ها فه‌لسه‌فه‌ی وجودی به‌کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌م گروپانه له ناو هێزی تایبه‌ت به خۆیان بۆ به‌رگری یاخود مۆدێله‌که‌ی که دیموکرا�سی له‌خۆکردن. ئه‌م تێزه‌ی ئۆجاالن جه‌خت له کۆنفیدراڵیزمه ،ئه‌مه�شی له سه‌ره‌تادا سه‌ر گرنگی ژینگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و وه‌ک به‌رگری کردنێک له خۆی به‌رده‌وامیه‌کی سروشتی ده‌کاته‌وه له به‌کارده‌هێنا له دادگایی کردنه‌که‌یدا، شوێنێکدا که خاکه‌که‌ی له جیاتی خوێن به شێوه‌یه‌کی پێچه‌وانه زیندان روبه‌ری نه‌وتی لێ ده‌چۆڕێت ،ئه‌و خاکه‌ی که داڵه فراوانی ئازادی رۆشنبیریی ئۆجا‌النی ئیمپریاڵی و نیمچه -ئیمپریاڵیه‌کان له سه‌ملاند ،به‌هه‌مان شێوه‌ی لیۆن ترۆتسکی و ئه‌نتۆنیۆ گرام�شی و مالک ئاسمانه‌وه بازنه‌ی له سه‌ر ده‌کێشن. به کورتی ،ئه‌م تێزه به‌دیلێکه بۆ شاباز ،ته‌نانه‌ت ماندێالش ،کاتێک دڕنده‌یی و زۆرداری و بێسه‌روبه‌ری ئۆجاالن له پشت قه‌فه‌زی زینداندا بوو ناوچه‌که ،یان به‌دیلێکه بۆ ئه‌و فۆرم و کاتێکی زۆری به‌کارهێنا بۆ خوێندنه‌وه دیزاینه‌ی ناوچه‌یه‌ک که هێزه ئیمپریاڵی و نوسین ،هه‌رچه‌نده توانایه‌کی زۆر و نیمچه -ئیمپریاڵیه‌کان دابه‌شیانکرد دیاریکراوی هه‌بوو له به‌ده‌ستهێنانی و داگیریان کرد ،ئه‌م تێزه بریتییه له کتێبدا ،ئه‌مه‌ش کاریگه‌ری هه‌بوو له پێکهاته‌یه‌ک له دیموکرا�سی و گۆڕانی سه‌ر باری ناله‌باری خۆی له زینداندا و رادیکاڵی و به‌رگری له خۆکردن و ئازادی له سه‌ر ئه‌و خه‌ڵکه‌ی که شوێنکه‌وتوین، ڕه‌گه‌زی و که‌لتوری و فره‌یی ئاینی وه‌ک هه‌روه‌ها کاریگه‌ری�شی هه‌بوو له سه‌ر و نه‌خشه رێگایه‌کی راسته‌وخۆ بۆ ئاشتی .جیهانی نوێش. یه‌که‌م به‌رگ که یه‌کێکه لهو پێنج ئه‌م نه‌خشه رێگایه له الیه‌ن سه‌رکرده‌یه‌کی زیندانی کراوه‌وه به‌رگه‌ی که به ناوی (مانیسفتۆی کێشراوه ،پیاوێ که له‌کاتی رفاندنیه‌وه شارستانیه‌تی دیموکرات) باڵوده‌کرێته‌وه له بارێکی زۆر دژواردایه له زینداندا ،به‌م دواییه چاپ و باڵوکرایه‌وه که له
له به‌رگی یه‌که‌می مانیفێستۆکه‌یدا، ئۆجاالن به ڕێژه‌یه‌کی زۆر سیستمی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می به هه‌موو فۆڕمه‌کانیه‌وه شه‌رمه‌زار ده‌کات، ئۆجاالن دژی سیستمی خۆسه‌پێنه‌ر و زاڵبونه که تاڕاده‌یه‌ک به‌رباڵوه و بناغه‌یه‌کی زانستی�شی هه‌یه ،به پشت به‌ستن به روونکردنه‌وه‌کانی ‹داروین› له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه ،که به شێوه‌یه‌کی روون و سه‌ره‌کی ده‌ڵێت خۆسه‌پاندن و زاڵ
50
www.komelge.com
2 دژی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
بوون کارێکی به‌رجه‌سته‌ییه و بناغه‌که‌ی بریتییه له خۆپه‌رستی و پێشبڕکێ و هه‌وڵدان بۆ پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می له ده‌سه‌اڵتدا ،هه‌روه‌ها روونکردنه‌وه‌کانی ‹داروین› وا داده‌نێت که نه‌خۆشییه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان لێکچونیان هه‌یه، له‌گه‌ڵ بناغه‌ی سروشتی مرۆڤدا، که‌واته به‌رهه‌مێکی سروشتییه و به‌شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام به‌ستراوه به مێشکمانه‌وه و ته‌نانه‌ت کۆدی تایبه‌ت به خۆی�شی هه‌یه له جینه‌کانماندا، ئۆجاالن به پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بۆچوونه پێداگیری ده‌کات و ده‌ڵێت که بنچینه‌ی سیستمی خۆسه‌پاندن و زاڵبون هێنده بناغه‌که‌ی قوڵ نییه ،ئۆجاالن الی وایه که ئه‌م دیارده‌یه په‌یوه‌ندی نزیکی نیه به ناوه‌ڕۆکی سروشتی مرۆڤه‌وه ،به‌اڵم ته‌نها له پێنج هه‌زار ساڵی رابردوودا و له‌گه‌ڵ له‌دایکبونی شارستانییه‌تدا له چاخی به‌ردیندا ئه‌م دیاریده‌یه سه‌ری هه‌ڵداوه ،هه‌روه‌ها ئۆجاالن به‌رده‌وام ده‌بێت له داڕشتن و کێشانی نه‌خشه‌یه‌کی هونه‌ریانه‌ی زاڵبون و به‌رگری له نێوان سیستمی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می و ئازادیدا که پێشتر سه‌ریهه‌ڵداوه و تاکو ئه‌مڕۆش به‌رده‌وامه. ئۆجاالن ،هه‌روه‌کو له پێش خۆی ‹فۆکۆ› هه‌یه که به فه‌یله‌سوفی ئازادی ناوی ده‌بات ،جه‌خت له‌سه‌ر کۆش�شی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر ده‌کاته‌وه که پێکدێت له وه‌اڵمدانه‌وه‌ی تاکه‌کان به‌وه‌ی كه باوه‌ڕدێنن به دۆگمابوون و ئه‌فسانه وه‌کو پاساوێک بۆ بێده‌نگ کردن و به‌سروشتی کردنی فه‌رمانڕه‌وایی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می و زاڵبوون. کۆمه‌ڵگه‌ییبوون (سۆشیالیزه‌یشن) www.komelge.com
ده‌توانرێت ته‌نها له ڕێگه‌ی هه‌وڵی به‌رده‌وامه‌وه به ده‌ست بهێنرێت ،له راستیدا ئه‌مه‌ش واده‌کات که ئه‌سته‌م بێت بۆ تاک که ده‌ربازببێت له‌وه‌ی که ئاڕاسته ده‌کرێت به‌گوێره‌ی فه‌رمانه‌کانی کۆمه‌ڵگه ،هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئۆجاالن جه‌خت ده‌کاته‌وه که ئه‌و هه‌واڵنه‌ی له‌الیه‌ن تاکه‌وه ده‌درێن
یۆتۆپیای سۆشیالیزمیش که ه له‌ناو کۆتا یۆتۆپیای هه‌موو یۆتۆپیاکاندا
هه‌رگیز به ته‌واوی سه‌رکه‌وتوو نابن، هه‌وڵدان بۆ ئازادی و ئاره‌زوکردن بۆ به‌رگری کردن له سایه‌ی چینایه‌تی و ده‌سه‌اڵتی هه‌ڕه‌می و زۆرداری و چه‌وسانه‌وه له کۆمه‌ڵگه‌دا له‌وانه‌یه کپ بکرێت ،به‌اڵم هه‌رگیز جیاناکرێنه‌وه و کۆتاییان پێنایه‌ت ،تاکه‌کان به ئاسانی ئه‌و کۆمهڵگهیانه قبوڵ ناکه‌ن که له سه‌ربنه‌مای کۆیله‌گه‌رایی بنیاتنراون، هه‌ربۆیه هه‌وڵی به‌رده‌وام هه‌یه نه‌ک ته‌نها به‌و ئامانجه‌ی که ئه‌و کۆمهڵگهیانه بگۆڕدرێن که به دامه‌زراوه سه‌رکوتکه‌ره به‌رده‌وامه‌کاندا تێده‌په‌ڕن ،به‌ڵکو بۆ ئه‌وه‌ی که به ته‌واوی دیاریده‌ی کۆیله‌گه‌رایی بنبڕبکرێت ،ئه‌م خاڵه خاڵێکی زۆر به‌هێز و قایلکه‌ره و له
پیاوێکه‌وه هاتووه که ژیانی له زیندانی تاکه‌که‌سیدا به‌سه‌ربردووه. ئه‌م بۆچوون و نه‌هجه‌ی ئۆجاالن هیچ نییه به‌بێ خواستێکی به‌هێز و کاریگه‌ر بۆ سه‌رکه‌وتن ،بۆچونێکه که ده‌ره‌نجامی وریابونه‌وه و درککردن و هه‌ستیارییه به‌و ره‌خنانه‌ی که له باوه‌ڕبوون به مۆدێرینته ده‌گیرێن له سێکوچکه‌ی زانست و ته‌کنۆلۆجیا و پێشکه‌وتن ،ئه‌مانه یه‌کیان گرتوه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ خۆڕاگری و ژیری و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌که‌ی ئۆجاالن که پیشانی ده‌دات زیندانیکردنمان له‌نێو سنوردارکراوی چوارچێوه‌یه‌کی سه‌رمایه‌داری)دا (مۆدێرنیتهیی په‌یوه‌ندی که‌می به هێزی پاره و چه‌ک و مۆدێرنێته‌وه هه‌یه ،به‌ڵکو زیاتر په‌یوه‌ندی هه‌یه به به‌تواناییانه‌وه بۆ ته‌سککردنه‌وه و دابه‌زینی هۆشیاریمان. ئه‌گه‌ر ئێمه باوه‌ڕ به‌م رونکردنه‌وه‌ی ئۆجاالن بکه‌ین ،ده‌بێت تیشکێکیش بخه‌ینه سه‌ر پێچه‌وانه‌که‌ی ،بۆ نموونه، پێشبییه‌کانی ‹مارگرێت ساچه‹ که ده‌ڵێت ‹به‌دیل نییه‹ بۆ ئه‌م سیستمه‌ی که ئه‌مڕۆ هه‌یه ،ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که ‹فۆکۆیاما› له راگه‌یاندنه‌که‌یدا ده‌ڵێت، ئێمه گه‌یشتوین به ‹کۆتایی مێژوو› ،ئه‌م دوو لێکدانه‌وه‌یه باشترین لێکدانه‌وه‌ن، به‌اڵم لێکدانه‌وه‌کانیان زیاتر تایبه‌تن به خۆیان که گوایه هێزی راسته‌قینه‌ی (مۆدێرنیتهیی سه‌رمایه‌داری) له‌سه‌ر ئه‌وه به‌نده که توانای خۆی به‌کاردێنێت بۆ خنکاندنی یۆتۆپیاکان ،ته‌نانه‌ت یۆتۆپیای سۆشیالیزمیش که کۆتا یۆتۆپیایه له‌ناو هه‌موو یۆتۆپیاکاندا. چۆن ده‌رباز ببین له‌م رێگه داخراوه 51
NO:18 - July 2017
و له‌م چاره‌نوسه ترسناکه؟ شۆڕ�شی هۆشیار بوونه‌وه پێویسته ،شۆڕشێکی له‌م شێوه‌ش ده‌شێت به‌ده‌ستبهێنرێت، ئۆجاالن بانگه‌شه بۆ ئه‌م جۆره شۆڕشه ده‌کات ،چونکه پێی وایه که تایبه‌تمه‌ندی سه‌ره‌تایی هۆش و بیرمان بریتیه له خۆگونجێنه‌ر، پکهاته‌یه‌کی به‌اڵم ئه‌م هۆشیارییه نوێیه گرنگه له‌به‌رامبه‌ردا پێویستی به به‌رده‌وامیبوونه له رهخنهی بنه‌ڕه‌تی ،ره‌خنه‌یه‌ک که ره‌گی هۆکاره‌کان و بنچینه‌ی (مۆدێرنیتهیی نه‌خۆشیه‌کانی سه‌رمایه‌داری) رون ده‌کاته‌وه، واتا ئه‌و هۆکار و نه‌خۆشیانه‌ی که بونه‌ته رێگر له به ئاگابونه‌وه و بوژاندنه‌وه‌یه‌کی ته‌ندروست و سه‌قامگیری زیاتر له تواناکانی مرۆڤ که بۆ ماوه‌یه‌کی زۆره له بیرکراون و کپکراونه‌ته‌وه ،له راستیشدا به مه‌به‌ستیشه‌وه ئه‌و رێگری و چه‌وساندنه‌وانه ده‌کرێن. ئه‌و کێشه‌یه‌ی ئۆجاالن دیاری ده‌کات بریتییه له په‌رستنی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می ،له‌گه‌ڵ په‌رستنی ده‌وڵه‌ت ،وه‌کو نه‌ریتێکی چه‌سپیوی قوڵ که کاریگه‌ری کردوه‌ته سه‌ر داڕشتنی عه‌قڵیه‌تمان و ته‌نگهه‌ڵچنین و ته‌سککردنه‌وه‌ی ئایدۆلۆژیا‌مان، په‌رچه‌کرداری ته‌نانه‌ت له تونایدایه وا له بزوتنه‌وه به‌رگریکاره‌کان بکات بۆ هاوکاری یه‌کترکردن الوازبن ،دیارترین نمونه‌ی به‌رچاویش بریتیه له ته‌جروبه‌ی ده‌وڵه‌تی سۆشیالیزمی ،ئه‌گه‌ر رێبازی ده‌سه‌اڵت 52
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
گه‌نده‌ڵ بوو ئه‌وا جێبه‌جێکردنی ده‌سه‌اڵت زیاتر گه‌نده‌ڵ ده‌بێت ،له راستیدا ئۆجاالن جه‌خت ده‌کاته‌وه که دیارترین و گرنگترین نمونه‌ی هێزی گه‌نده‌ڵ له ده‌سه‌اڵتدا ده‌توانرێت بدۆزرێته‌وه له نمونه‌ی سۆشیالیزمی راسته‌قینه‌دا ،ئه‌مانه وا ده‌کات که زۆر کێشه و ناڕه‌حه‌تی رووبه‌ڕووی ئه‌وانه ببێته‌وه که ده‌یانه‌وێت به‌رگری بکه‌ن دژ به هێزی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می له ده‌وڵه‌تدا ،ئه‌وانه‌ش که ده‌یانه‌وێت دژی کلتوری خۆسه‌پاندن بوه‌ستنه‌وه که به قوڵی چووه‌ته سه‌نگه‌ره‌وه و ئاماده‌کراوه له‌الیه‌ن سه‌دان که�سی وه‌ک ئیمپراتۆری دڕنده و جۆره‌ها هێزی خۆسه‌پێن ،بۆیه له راستیدا ئۆجاالن
ده‌گاته ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی که لێره‌دا راستیه‌کی گرنگ هه‌یه له بۆچونی (میکایڵ با‌کونن) که ده‌ڵێت «ئه‌گه‌ر که‌سێکی زۆر شۆڕشگێڕانه که دڵسۆزیش بێت و بیهێنین به‌رگێکی له‌به‌ربکه‌ین که ده‌سه‌اڵتی ره‌های بداتێ ئه‌وا له ماوه‌ی یه‌ک ساڵدا ده‌بێت به که‌سێک که خراپتر بێت له خودی قه‌یسه‌ر». چۆن ده‌توانرێت به‌رگری بکرێت دژ به عه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵتی چه‌سپیوی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می؟ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره، ئۆجاالن له‌سه‌ر هه‌مان هێڵی (ئه‌نتۆنیۆ گرام�شی)ه به‌وه‌ی که جه‌خت ده‌که‌نه‌وه که چاالکوانان و بیردۆزانی ئازادی و سۆشیالیزمی ده‌بێت بواری خوێندن و توێژینه‌وه‌ی خۆیان ئاماده بکه‌ن به شێوه‌یه‌ک که بتوانن به به‌رده‌وامی ده‌ستنیشان و چاره‌سه‌ری ئه‌و نه‌خۆشییانه بکه‌ن که به‌رهه‌می په‌یوه‌ندیدارن به ده‌سه‌اڵته‌وه ،ته‌نانه‌ت پێویسته ئه‌و نه‌خۆشیانه به مه‌ودایه‌ک دوربخرێنه‌وه له په‌یوه‌ندیه‌کانی ده‌سه‌اڵت و هه‌موو ده‌زگاکانی تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی، و ده‌سه‌اڵت به‌اڵم ئۆجاالن ته‌نانه‌ت گرامشیش ده‌به‌زێنێت به‌وه‌ی که زیاتر سوره له سه‌ر بنیاتنانی فۆرمه‌کانی دیموکرا�سی ریشه‌یی له خۆبه‌ڕێوه‌بردندا ،ئه‌مه‌ش وه‌کو مۆدیلێک که ئۆجاالن له نوسینه‌کانیدا ناوی ده‌نێت ‹دیموکرا�سی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
کۆنفیدرالیزم› ،ئۆجاالن ئاگادارمان ده‌کاته‌وه و ده‌ڵێت که ئه‌گه‌ر ئه‌م فۆرمه ده‌وڵه‌مه‌ندانه‌ی دیموکرا�سی نه‌نێژرێن و له هه‌مان کاتدا په‌روه‌رده و چاودێری نه‌کرێن ،ئه‌وا ئه‌وانه‌ی که به‌ژدار ده‌بن له به‌رگری کردن ناتوانن ده‌ربازبن له تۆڕی ده‌سه‌اڵتداران ،هه‌ر هه‌وڵێکیش که روبدات ته‌نها دوباره‌کردنه‌وه‌یه‌ک ده‌بێت له هه‌زاران هه‌وڵی دۆڕاو که له کۆتایدا هیچ جیاوازیه‌کی نابێت له‌گه‌ڵ ئه‌و سیستمه‌ی ده‌سه‌اڵت که ده‌یانه‌وێت لێی ده‌ربازبن. ئۆجاالن ده‌ستی هه‌ڵگرتوه له خه‌یاڵ و وه‌همی هه‌ر بیرۆکه‌یه‌کی هێڵی گشتی له گه‌شه‌کردندا ،بۆ ئۆجاالن دۆزینه‌وه‌ی رێگایه‌ک بۆ به‌ره‌و پێشه‌وه‌چوون پێویستی به گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ رابردوو، چونکه به بۆچونی ئۆجاالن ،ته‌نها به گه‌ڕانه‌وه بۆ قواڵیی رابردوو ،ته‌نها به دابینکردنی لێکدانه‌وه‌ی ته‌واوی مێژوویی کێشه‌کانمان و فراوانکردنی مه‌ودای ئاماژه‌کردن بۆ بنچینه‌ی کێشه‌کان ده‌توانین هه‌موو هیوا بخوازین بۆ روناک کردنه‌وه‌ی ئاینده‌مان ،ته‌نها دوای ئه‌وه‌ی بنچینه‌ی کێشه‌کانمان ئاشکرا ده‌که‌ین و تێیانده‌گه‌ین ده‌توانین ئاماده‌بین بۆ تێپه‌ڕاندنی که‌لتوری رق و کوشتن، ده‌بێت گواستنه‌وه بکه‌ین بۆ ژیانێک که خۆشه‌ویستی تیایدا ده‌سه‌اڵتی بااڵی هه‌بێت. سه‌ره‌ڕای ئاماژه‌دان بۆ بۆچونه‌کانی (فێرناند براودێل) ،ئۆجاالن هێشتا سوره له‌سه‌ر په‌نابردن بۆ رابردووی قوڵ ،ئه‌و لێدوانه مێژووییه ته‌واوه‌ی که ئۆجاالن بۆمان روون ده‌کاته‌وه ده‌رباره‌ی کێشه‌کان به شێوه‌یه‌ک www.komelge.com
ئه‌نجام نه‌دراوه که واپیشان بدات ک ه کاری مێژوونووسێکی پرۆفێشناڵ و کارامه بێت بۆ شوێنکه‌وتنی ئه‌نجامێکی فێڵبازانه له ئامانجی زانستی ،هه‌ربۆیه ئۆجاالن دانده‌نێت به‌وه‌ی که بۆچونه‌که‌ی نه‌شاره‌زایی و ناڕوونی پێوه دیاره ،بۆیه نابێت به ته‌نها وابخوێنرێته‌وه که جۆرێکه له نکۆڵی کردن و نیشندانی زه‌بونی ،بۆ ئۆجاالن ئه‌مه الیه‌نگریه‌که بۆ رێگایه‌کی ئه‌فسانه‌یی ،رێگایه‌ک که ئۆجاالن سوره له‌سه‌ری و الی وایه
ۆجا‌الن گۆڕینی
زانستی بۆ چه‌شنی دینێکی نوێ
پێناخۆشه ،ئه‌و
ه فۆڕمی حاڵه‌ته‌ی ک
بێگومانی وه‌رگرتووه
ده‌بێت شکۆ بۆ ئه‌و رێگایه بگه‌ڕێنرێته‌وه. ئۆجاالن به‌راوردی رێگای ئه‌فسانه‌یی ده‌کات به رێبازی ئاینی یه‌کتاپه‌رستی و ئه‌و زانسته‌ی که ئه‌م رێبازه‌ی سه‌رخستووه، سه‌ره‌ڕای ئه‌و جیاوازییانه‌ی له‌نێوان ئه‌م رژێمه سه‌رکه‌وتووانه‌دا هه‌یه ،به‌اڵم ئۆجاالن جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌کاته‌وه که ئه‌و رژێمانه که‌م یان زۆر له‌یه‌ک ده‌چن ،هه‌رهیچ نه‌بێت هه‌ردووکیان به الیه‌نی که‌مه‌وه وه‌ک یه‌ک ده‌چه‌مێنه‌وه له پێش یاسای ڕه‌ها ،به‌اڵم ئه‌مه له ئه‌فسانه‌دا نییه.
ئه‌م لێکدانه‌وه مێژووییه‌ی ئۆجاالن باشترین لێکدانه‌وه‌یه له دابینکردن و پێشکه‌شکردنی جۆرێک له ئه‌فسانه‌یی، که‌وتنی ده‌رباره‌ی بۆچونێکه مرۆڤایه‌تی له‌گه‌ڵ هه‌وڵێکی شاراوه بۆ رزگارکردنی مرۆڤایه‌تی له‌م جیهانه‌دا، ئه‌مه‌ش له هه‌مان کاتدا به‌یاننامه‌یه‌کی به‌رپه‌رچدانه‌وه‌یه له خزمه‌تی ئه‌فسانه و دژ به دۆگمابوون ،جا چی دۆگمابوونی ئاینی بێت یان دۆگمابوونی رێبازی دنیایی (عه‌ملانی). ئۆجاالن گۆڕینی زانستی بۆ چه‌شنی دینێکی نوێ پێناخۆشه ،ئه‌و حاڵه‌ته‌ی که فۆڕمی بێگومانی وه‌رگرتووه له‌گه‌ڵ یاساکانی ئامانج که نوێنه‌رایه‌تی هیچ شتێک ناکات ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت که یه‌کسان بونێکی نوێیه له وته‌ی خودا له سه‌رده‌م و که‌لتوری کۆندا ،زانست یه‌کیگرتووه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت و سه‌رمایه‌دا و هاوپه‌یمانیه‌کی نوێیان پکهێناوه که نوێگه‌رییه (مۆدێرنێته)، به شێوه‌یه‌کی زیاد له پێویست و ناهۆشیارانه په‌یوه‌ست بوین به زانسته‌وه ،وه‌کو بت ده‌یپه‌رستین و بووه به باوه‌ڕ و دینێکی نوێ و پاشگری -یزم ()izm-مان بۆ زیادکردووه ،ئه‌وانه‌ی که باوه‌ڕیان به‌م رێبازه نوێیه‌ی زانستگه‌رایی هه‌یه ،ئۆجاالن به تاوانباریان ده‌زانێت به‌وه‌ی که زۆر شانازی به متمانه به‌خۆبونیانه‌وه ده‌که‌ن ،بۆ ئۆجاالن، ئه‌وانه‌ی که به‌رده‌وام ده‌بن له نواندنی ئه‌وه‌ی که زانست به ته‌نها ده‌توانێت راستی به‌ده‌ستبێنێت ده‌رباره‌ی جیهان و حه‌قیقه‌ت له دواییدا رێبازی زانستی سوک ده‌که‌ن و فه‌رامۆشی�شی ده‌که‌ن، دواتر وازیش دێنن له‌وه‌ی که زانست 53
NO:18 - July 2017
بتوانێت درک و تێگه‌یشتنی بۆ هه‌موو شتێک هه‌بێت. ئۆجاالن دواتر جه‌خت له‌سه‌ر رۆڵی ئایدۆلۆژیا ده‌کات له ئه‌م کاریگه‌رییه مۆدێرنه‌ی ()izm-ه ،ئۆجاالن سوره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که جیهانی زانست بووه‌ته پارێزه‌ری سیستم و ناوه‌ڕۆکه‌کانی سیستمیش ،نه‌ک ته‌نها سیستمی سه‌رمایه‌داری مۆدێرن ،به‌ڵکو سیستمی ده‌وڵه‌تی سۆشیالیزمیش ،ئۆجاالن پێی وایه که له کۆتاییدا ئه‌م رێبازه تۆوی مه‌رگ بۆ ئه‌م به‌دیله دۆڕاوه ده‌نێژێت. له ڕاستیدا به پشت به‌ستن به بۆچونه‌کانی ئۆجاالن ،ئامانجی رێبازی زانستی رۆڵێکی دیاریکراوی هه‌بووه له دۆڕانی سۆشیالیزمی زانستی، ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌ی باوه‌ڕ و ئیمان بوون به زانست زۆر په‌یوه‌ندی هه‌یه به حوکمی شاره‌زایانه‌وه ،یه‌کێک له هه‌ڵه گه‌وره‌کانی رێبازی مارک�سی به‌رده‌وامیدان بوو به‌م باوه‌ڕانه‌ی نوخبه ،له ئه‌نجامدانی ئه‌م کاره‌دا، به شێوه‌یه‌کی چاالکانه رێگری کرا له شۆڕ�شی عه‌قاڵنی که پێویسته بۆ بنیادنانێکی دیموکراتیانه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی نوێ ،که کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ره‌سه‌ن و به‌دیل بێت بۆ دابینکردنی ئازادی گشتی. ته‌نانه‌ت له‌مه‌ش خراپتر ،ئۆجاالن ده‌ڵێت که عه‌قاڵنی بوون و شه‌رعیه‌تدان به دڵنیایی زانستی به‌شێکه له تاوانی باوه‌ڕی نوێی زانستی ،بونه‌ته هۆی دروستکردنی رێگایه‌ک بۆ گروپی فاشستی ،ئه‌م کارانه رووده‌ده‌ن به هۆی فێرکردن و به رۆبۆت کردنی مرۆڤایه‌تی، هه‌روه‌ها هاندان و درککردن به ژیان، به‌م جۆره ده‌بێته پاڵنه‌رێک بۆ ئێمه 54
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
به‌ره‌و روخان و تێکدانی ژینگه و مێژووی کۆمه‌ڵگه‌ش. دۆگما بوون و باوه‌ڕبوونی کوێرانه چی بۆ دین بێت یان بۆ زانست ده‌بێته دوژمنێکی دیاری ئازادی بوون ،دواتر سه‌رده‌کێشێت و ده‌بێته هۆکارێک بۆ پێشکه‌شکردنی نادادپه‌روه‌ری و دروست بوونی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ڕه‌می،
ئه‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤ ه دیموکراسییه‌ی که ئۆجاالن جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌کاته‌وه پێویستی به گۆڕانکاری و جێگۆڕکێ هه‌یه به شێوه‌یه‌کی داڕێژراویش کۆمه‌ڵگ ه سه‌رکوت ده‌کات له جیاتی ئه‌وه‌ی بنیادی بنێت ،به جۆرێک که ئه‌م سه‌رکوتکردنه نه‌گۆڕ و پیرۆز ده‌کرێت و دواتر ده‌بێت به دامه‌زراوه‌یه‌کی ئاسمانی یان خودایی و دواتریش کاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر دروستکردنی یاسا نه‌گۆڕه‌کان. 3 تیشک خستنه‌سه‌ر پیاوساالری: یه‌کێک لهو به‌شانه‌ی که ئۆجاالن زۆر جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌کاته‌وه له تێزه‌کانیدا ئه‌وه‌یه که له نزیکه‌وه تێبینی هه‌یه له‌سه‌ر کێشه‌ی پیاوساالری ،ئۆجاالن
پیاوساالری به هۆکاری چه‌وسانه‌و ه ده‌زانێت به شێوه‌یه‌کی گشتی ،هه‌روه‌ها چه‌وسانه‌وه‌ی ژنان به شێوه‌یه‌کی تایبه‌تی .ئۆجاالن له هه‌ندێ شوێنی دیکه‌ش دیاریده‌ی پیاوساالری یه‌کسان ده‌کات به کۆیله‌یی ژنان ،ئۆجاالن ئه‌مه به دیاریده‌یه‌کی قوڵ دیاری ده‌کات له کۆمه‌ڵگه‌دا که بوه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی هه‌ست به هه‌موو جۆره‌کانی کۆیله‌گه‌رایی بکرێت له‌گه‌ڵ چه‌وسانه‌وه‌و داگیرکاری ( .)Colonizationله به‌رگی یه‌که‌می زیاتر مانیفێستۆکه‌یدا ئۆجاالن رونکردنه‌وه له سه‌ر ئه‌م خاڵه ده‌دات. رونکردنه‌وه‌یه‌ک که تیایدا په‌نا نه بۆ کارڵ مارکس ده‌بات وه نه بۆ فریدریک ئه‌نگلز ،به‌ڵکو په‌نا بۆ فریدریک نیتچه ده‌بات بۆ گه‌یاندنی مه‌به‌سته‌که‌ی ،به شێوه‌یه‌ک که ئاماژه به بۆچونی ئه‌م فه‌یله‌سوفه ئه‌ڵمانیه ده‌کات ده‌رباره‌ی کۆمه‌ڵگه، دروستبونی چۆنێتی کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک که به تایبه‌تمه‌ندیه‌کی دیاریکراو ژن ده‌گرێته‌خۆی که ئه‌ویش کردنی ژنه به ژنی ماڵه‌وه له شێوه‌ی کۆیله به‌مه‌ش کۆمه‌ڵگه به شێوه‌یه‌کی گشتی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی به کۆیله‌کراو ده‌بێت له‌الیه‌ن مۆدێرنێته (.)Modernity به شێوه‌یه‌کی زیاتر ،ئۆجاالن پشت به توێژه‌ری فێمنستی ماریا مایس ده‌به‌ستێت له داڕشتنی شیکردنه‌وه هه‌ستیاره‌که‌ی ده‌رباره‌ی ئه‌و په‌یواندیانه‌ی که له نێوان پیاوساالری و پله‌به‌ندی هه‌ره‌میدا هه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌و بنه‌چه هاوبه‌شه�شی که له نێوانیاندا هه‌یه. به پشتبه‌ستن به تێزه‌که‌ی ئۆجاالن، ژنان به شێوه‌یه‌کی به‌رنامه بۆ داڕێژراو ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه به‌وه‌ی که وه‌ک و www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
کرێکاریان لێکراوه به شێوه‌ی هاوسه‌ری ماڵه‌وه ( ،)Housewifizationئه‌مه‌ش نازناوێکه له پێشکه‌وتوترین فۆرمی کۆیله‌گه‌رایدا .بۆ ئه‌وه‌ی کێشه‌کان ئاڵۆزتر بکرێن ،له مۆدێرنێته‌ی سه‌رمایه‌داریدا ()Capitalist Modernity ئه‌م کۆیله‌گه‌راییه‌ی ژنان ئاڵۆزتر بوو یان گه‌شه‌ی پێدرا به شێوه‌یه‌ک که پیاوانی�شی گرته‌وه ،ئه‌مه‌ش دوای ئه‌وه‌ی پیاوان خه‌سێنران و له پیاواتی خران به بیانوی هاواڵتیبونه‌وه .مۆدێرنێته‌ی سه‌رمایه‌داری به‌وه جیاده‌کرێته‌وه که دڵڕه‌قانه به دوای ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی هه‌موو شتێکه‌وه‌یه له بواره‌کانی سێکته‌ری گ�شی و تایبه‌تیشدا. ئه‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤه دیموکراسییه‌ی که ئۆجاالن جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌کاته‌وه پێویستی به گۆڕانکاری و جێگۆڕکێ هه‌یه لهو سیستمه خێزانییه‌ی که ئێستا هه‌یه و له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گێکی قوڵی کۆیله‌کردنی ژنان دروست بووه ،به شێوه‌یه‌ک که سه‌راپا بگۆڕدرێت بۆ سیستمێکی خێزانی ته‌واو جیاواز و نوێ که له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گێکی قوڵی ئازادی و یه‌کسانی نێوان ژن و پیاو بنیاتبنرێت .ئه‌م بنیاتنانه جۆره دڵنیاییه‌ک ده‌سته‌به‌ر ده‌کات که یارماتیده‌ر ده‌بێت بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی پله‌به‌ندی ده‌سه‌اڵت و فه‌رمانی ده‌وڵه‌تی که له‌سه‌ر زاڵبونی پیاو بنیاتنراوه. هه‌ر ده‌رباره‌ی ژن وه‌ک و هاوسه‌ری ماڵه‌وه که کۆنترین جۆری کۆیله‌کردنه، ئۆجاالن پێداگیری له سه‌ر ئه‌وه ده‌کات که ئه‌م دیاریده‌یه به دامه‌زراوه‌یی کراوه له ئه‌نجامی تێکشکاندنی ژنان له الیه‌ن پیاوانی به‌هێز و ئه‌وانه�شی که دواتر هاتوون ،تێکشکانێک که به هۆی www.komelge.com
شه‌ڕێکی گشتگیر و درێژه‌وه دروست بووه .له راستیدا ئه‌مه ملمالنێیه‌کی زۆر چڕو قوڵه که ته‌نانه‌ت له بیریشماندا سڕراوه‌ته‌وه و هه‌ستی پێناکه‌ین .که‌واته
ه پشت به‌ستن ب
ه بیری ئۆجاالن، ب له‌پێش داڕوخان
و له‌ده‌ستدانی مرۆڤایه‌تی ،له
پێش دروست
بونی چاره‌نوسێکی هو سته‌مکاران
نایه‌کسانی ،بوارێک
هه‌بوو ه بۆ بنیاتنانی
بێسه‌روبه‌ری له
ک که پێی ناوچه‌یه ده‌وترێت ناوچه‌ی
که‌وانی به‌پیت
به پشت به‌ستن به‌م شیکردنه‌وه‌ییه‌ی ئۆجاالن ژنان چیتر ناتوانن بیر له‌وه بکه‌نه‌وه که له ده‌ستیانداوه ،بێئاگان له‌وه‌ی که ئه‌و له‌ده‌ستدانه‌یان له کوێ
بووه‌و وه چۆنیش بووه .بۆیه ژن وه‌ک و که‌سێکی ملکه‌چ بیرده‌کاته‌وه که وا هه‌ست ده‌کات ئه‌مه شتێکی سروشتییه بۆ ئه‌و .هه‌رئه‌مه‌شه وایکردووه که هیچ کۆیله‌کردنێکی دیکه هێنده‌ی کۆیله‌کردنی ژنان به شه‌رعی و به یاسایی نه‌کرابێت. ئه‌م جۆره له‌بیرچونه‌وه گشتییه په‌یوه‌سته به زه‌بری ملکه‌چکردن و ئاڵۆزبونی�شی به‌هۆی بنیاتنانی له‌الیه‌ن الیه‌نگرانی پیاوساالری ،بووه‌ته تۆمارێکی مێژوویی وا که زیاتر باوه‌ڕی پێبهێنرێت و تایبه‌تمه‌ندی�شی بدرێتێ و به سروشتیش بکرێت له الیه‌ن ژنانه‌وه، ته‌نانه‌ت ناسنامه‌ی ژنی به شێوه‌یه‌ک سروشتی کردووه که هه‌ست نه‌کات به‌و باره نایه‌کسانییه‌ی که له کۆمه‌ڵگه‌دا هه‌یه. بێگومان ئه‌م رونکردنه‌وه پاڵپشتی نییه بۆ فێمینیزم .ئه‌مه جۆرێک له که‌مزانین نییه له الیه‌ن نیتچه‌وه به‌رامبه‌ر به ژنان یاخود به الیه‌نی که‌مه‌وه به‌رامبه‌ر به مێینه ،هه‌ربۆیه ده‌توانین ئه‌وه بدۆزینه‌وه‌و بڵێین که ئۆجاالن گۆڕانکاری هێنا به‌سه‌ر ئه‌و جۆره ئه‌رکه‌ی که بۆ ژنی ماڵه‌وه دانراوه .ئه‌و بێبایه‌خیه‌ی که بۆ ژن داده‌نرا کاردانه‌وه‌ی هه‌بوو له‌سه‌ر ئۆجاالن به‌رامبه‌ر به ژن ،ئۆجاالن الی وایه که گریانی ژن ساده‌ترین دیاریده‌یه که ملکه‌چی و رازیبون به ئه‌رکی ماڵه‌وه پیشان ده‌دات .ره‌وشت له په‌روه‌رده‌و گرنگیدانه به ژن نه‌ک غه‌مبار بون و بێده‌سه‌اڵتبونی ،ئه‌مه‌و له‌گه‌ڵ پشتبه‌ستن به تیۆری یه‌کسانی ژن و پیاو له مافدا وای کرد که ئۆجاالن خوێندنه‌وه‌یه‌کی تایبه‌ت به خۆی هه‌بێت 55
NO:18 - July 2017
بۆ فێمینیزم ،وه هێزی چه‌کداری ژنانی دروست کرد بۆ به‌رگری له‌خۆکردنی ژن له الیه‌ن خودی ژنان خۆیانه‌وه .هه‌تا له راستیدا ئه‌م جۆره چه‌کدارییه‌ی فێمێنیزم له الیه‌ن ژنه‌وه به‌رجه‌سته ده‌کرێت له بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی کورددا. به‌اڵم با بگه‌ڕێینه‌وه بۆ هێڵکارییه گشتیه‌که‌ی بیری ئۆجاالن ده‌رباره‌ی بنچینه‌ی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می .الیه‌نگره فێڵبازه‌کانی پیاوساالری ره‌گێکی قوڵیان دروستکردووه که بووه‌ته هۆی تۆمارکردنی کێشه‌یه‌کی مێژووی قوڵ و یارمه‌تیمان ده‌دات بۆ په‌سه‌ند کردن و پاڵپشتی کردنی بیری ئۆجاالن دژ به‌م دیارده کۆن و قوڵه له بیرو باوه‌ڕی گشتیدا ،بیرێک که له راستیدا وه‌کو لێکدانه‌وه‌یه‌کی ئه‌فسانه‌یی لێهاتووه
56
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ده‌رباره‌ی یه‌کسانی نێوان ژن و پیاو له سه‌رده‌می شارستانی بوونی چاخی به‌ردیندا( ،)The Neolithicسه‌رده‌مێک که بایه‌خ و گرنگی هه‌یه له بیرکردنه‌وه فراوانه‌که‌ی ئۆجاالندا ده‌رباره‌ی سه‌رهه‌ڵدانی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می. به پشت به‌ستن به بیری ئۆجاالن، له‌پێش داڕوخان و له‌ده‌ستدانی مرۆڤایه‌تی ،له پێش دروست بونی چاره‌نوسێکی سته‌مکارانه و نایه‌کسانی ،بوارێک هه‌بووه بۆ بنیاتنانی بێسه‌روبه‌ری له ناوچه‌یه‌ک که پێی ده‌وترێت ناوچه‌ی که‌وانی به‌پیت (The )Fertile Crescentله رۆژئاوای ئاسیا. ناوچه‌یه‌ک که گۆدن چایلد پێی وایه شۆڕ�شی نوێخوازی له سه‌رده‌می چاخی به‌ردیندا له‌وێ ڕویداوه .ئه‌مه‌ش بوو به ئاماژه‌یه‌ک بۆ کۆتایهێنان به ژیانی باوو
و ناخۆ�شی ( )Monotonousراوکردن و کۆبونه‌وه‌و به‌رگریکردن له کۆمه‌ڵگه خێڵه‌کی و تیره‌ییه‌کان .له‌گه‌ڵ گواستنه‌وه بۆ ژیانێکی جێگیر و کشتوکاڵی ،دواتر کۆمه‌ڵگه‌ی خێڵه‌کی و تیره‌یی کاڵ بویه‌وه بۆ بنیاتنانێکی فراوانتر و له ناویشیاندا په‌یوه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی یان نه‌ژادی .ئه‌مه سه‌رده‌مێکی ترسناک و هه‌ڵچون بوو، داهێنان بوو له به پیتی بۆ کشتوکاڵ که تێیدا به هه‌زاران عه‌قڵیه‌ت و هۆ�شی شۆڕشگێڕانه جێگیر بوو .دیارترینییان پێکه‌شکردن و داهێنانی خوارده‌مه‌نی زۆر و ڕێگاکانی گواستنه‌وه و چنین و هاڕینی دانه‌وێڵه و کشتوکاڵ کردن، ئه‌م گه‌شه‌کردنانه هاوکات بوو له‌گه‌ڵ فۆرمه سیمبولییه ئاڵۆزه‌کانی ئاینی و هونه‌ری له ده‌ربڕیندا. سیمبول له سه‌رده‌می نوێگه‌ری
www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
چه‌سپیون و به‌هێزن له بیره‌وه‌ری گشتی له کۆمه‌ڵگه دا که هه‌رگیز به ته‌واوی کپ نه‌کرابونه‌وه .هه‌ر بۆ نمونه ،ئه‌مه به به‌ڵگه‌وه هه‌یه له گێڕانه‌وه‌کانی ناو کتێبه پیرۆزه ئاینیه‌کاندا ،بیره‌وه‌ری ئه‌و کاتانه به‌هایه‌کی به‌رزیان هه‌یه ده‌رباره‌ی بیرکردنه‌وه له به‌هه‌شت، ئه‌و به‌هه‌شته‌ی که به ته‌واوی له
و شارستانی بوونی چاخی به‌ردیندا بریتی بوو له مێ خوداوه‌ند -دایک ( .)Inannaپه‌رستنی خوداوه‌ندی مێینه به شێوه‌یه‌کی به‌رچاو گه‌شه‌ی کردو بووه هۆی پاشه‌کشه‌کردن له په‌رستنی که‌ره‌سته و ئاژه‌ڵ ( )Totemکه هه‌ندێک کۆمه‌ڵگه ده‌یانپه‌رستن لهو سه‌رده‌مه‌دا و وه‌ک و ناسنامه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵگه خێڵه‌کی و تیره‌ییانه‌ی لێهاتبوو ،به‌اڵم دواتر گرنگی و بایه‌خیان که‌م بویه‌وه .له راستیدا به پێی بۆچونه‌کانی ئۆجاالن له سه‌رده‌می شارستانی بونی چاخی به‌ردنیندا هێزی ژن-دایک ( )Mother-womanهێزێکی پاڵنه‌ری سه‌ره‌کی بوو .ئه‌مه‌ش جۆره پیرۆزییه‌ک بوو بۆ ژن. پاشماوه‌ی ئه‌م جۆره دیاریده‌و پیرۆزییه‌ی ژن ،تاک و ئێستا به شێوه‌یه‌ک له شێوه‌کان ماوه‌و بنی گردووه له ناخی مرۆڤاته‌تیدا ،توانای نوێ بونه‌وه‌و هه‌ستانه‌وه‌ی هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی جارێکی دیکه بگه‌ڕێته‌وه بۆ پێکهاته‌ی په‌یوه‌ندیه‌کانی کۆمه‌ڵگه .نه‌ک ته‌نها لهو بوارانه‌ی که په‌یوه‌ستن به ره‌گه‌زه‌وه ،به‌ڵکو له بواره جیاوازه‌کان و به‌ها ره‌وشتیه‌کانیشدا .به‌هایه‌ک که به‌نرختره لهو به‌هایه‌ی که له مۆدێرنێته‌ی سه‌رمایه‌داریدا هه‌یه، ئه‌و به‌هایانه‌ش وه‌ک رێزگرتن ،سۆز، په‌یوه‌ندی دراوسێیه‌تی که بریتین لهو به‌رهه‌مانه‌ی که له سه‌رده‌می کۆنی پیرۆزی ژنه‌وه ماونه‌ته‌وه .ئه‌م بههایانه بنچینه‌یه‌کی مژوویی قوڵیان هه‌یه و پشتگیری و به‌رگری له خه‌باتێکی نه‌کوژاوه ده‌که‌ن به‌رامبه‌ر چه‌وسانه‌وه‌و ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می له کۆمه‌ڵگه دا .ئه‌م بههایانه به ته‌واوه‌تی
ده‌ستنه‌دراوه و بزرنه‌بووه ،ئه‌و به‌هه‌شته‌ی که ده‌توانرێت بره‌وی پێبدرێت و گه‌شه بکات. بنچینه‌ی سیستمی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می بریتیه له ده‌سه‌اڵتی پیاوساالری و هێنانه‌دی نایه‌کسانی چینایه‌تی .به‌پێی ئایین و چینی قه‌شه‌کان له‌گه‌ڵ تێزه‌که‌ی ئۆجاالن ،له‌گه‌ڵ گه‌شه‌کردنی سۆمه‌ریه‌کان که ئه‌فسانه‌کانیان زیاتر ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌میی په‌یوه‌ست بوون به ملمالنێ و شه‌ڕ له کاره چڕو تایبه‌ته‌که‌ی ئۆجاالن، نێوان خوداوه‌ندی شه‌ڕکه‌ری پیاو
www.komelge.com
57
ئۆجاالن الی وایه
ه بۆ سه‌رده‌می ک
دوای چاخی به‌ردیین
پیاو زاڵ بوو به‌سه‌ر سیمبوڵ و وێنه
ئایینییه‌کاندا و
دیینیشیان وه‌کو
هێزی پاڵنه‌ری
سه‌ره‌کی ده‌زانی
( )Enkiله گه‌ڵ خوداوه‌ندی دایك ( ،)Inannaبه گوێره‌ی رونکردنه‌وه‌که‌ی ئۆجاالن ئه‌م جۆره ملمالنێ گه‌ردونیه‌ی نێوان خوداوه‌نده‌کان ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌و گواستراوه‌ته‌وه بۆ مادده و په‌یوه‌ندییه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانی مرۆڤ ،به تایبه‌تیش گواستنه‌وه له کۆمه‌ڵگه‌ی الدێیی چاخی به‌ردینه‌وه که مرۆڤه‌کانی رێگه‌یان به چه‌وسانه‌وه‌و به‌کارهێنانیان نه‌ده‌دا بۆ ئه‌و کۆمه‌ڵگه نوێیه‌ی که له الیه‌ن قه‌شه‌کانه‌وه بنیاتنراو کراوه بوو بۆ چه‌وسانه‌وه و به‌کارهێنانی مرۆڤ. ئۆجاالن جارێکیتر ئه‌م دیاریده‌یه مادده‌خوازی به ده‌به‌ستێته‌وه ( )Materialisticله بیروباوه‌ڕی دینیدا. ئه‌مه له کاتێکدا که گرنگی خوداوه‌ندی ژن له ده‌ربڕینی ئاینیدا په‌یوه‌سته به ناوچه‌ی که‌وانی به‌پیت له خۆرئاوای ئاسیا له سه‌رده‌می به شارستانی بوونی چاخی به‌ردیندا ،ئه‌مه‌ش وه‌کو به‌ڵگه‌یه‌ک وایه که بریتی بێت له هێزی کۆمه‌اڵیه‌تی له داهێنان و سه‌رکردایه‌تی کردن له سه‌رده‌می شارستانی بوونی چاخی به‌ردینیدا ،به‌مه‌ش ژن له ملمالنێدا بوو، گهشهکردن و په‌رستنی خوداوه‌ندی پیاو نیشانه‌یه‌ک بوو که بووه هۆی گهشهکردن و گرنگیدان به چینێکی نوێ له کۆمه‌ڵگه‌دا که چینی قه‌شه‌کانه و ئێستا زیاتر گه‌شه‌ی کردووه و گرنگی�شی پێده‌درێت له رێگه‌ی پیرۆزی و پایه‌به‌رزکردنی دینی نوێدا.
NO:18 - July 2017
بیروبۆچونی زۆری به‌خ�شی به زانایانی ئایینی .ئۆجاالن ته‌نها سودی نه‌گه‌یاند به مێژووی ئایین له رونکردنه‌وه‌کانیدا ده‌رباره‌ی گه‌شه‌کردنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی مۆدێرن ،به‌ڵکو ئایینی له ناوه‌ڕۆکی بیرۆکه و لێکدانه‌وه‌که‌یدا جێگه‌کرده‌وه. ئه‌مه کارێکه که جێگه‌ی سه‌رنجه، له‌نێو تیۆرسته‌کانی رۆشنبیری یان که‌لتوری ،ئه‌وانه‌ی که ئایین وه‌ک و لقێک ده‌بینن له چه‌ند هۆکارێکی په‌یوه‌ندیدارتر بۆ گۆڕانکاری کۆمه‌اڵیه‌تی ،هه‌روه‌ک و له کاره‌کانی مارکسستی نوێ (Neo- )Marxistو میشێل فۆکۆ و جاکواز دریدادا ده‌رباره‌ی کارکردن له‌سه‌ر تیۆری ره‌خنه‌گرتن له‌وه‌ی که له کۆمەڵگەدا هه‌یه (،)Critical Theory یان له‌الیه‌ن زاناکانی ئایینی ده‌رباره‌ی مێژووی ئایین ،ئه‌و زانا ئایینیانه‌ی وه‌کو ( ).Eliade, Long, Smith, J.Zکه مه‌به‌ستی ئایینیان هه‌رگیز وه‌کو خۆی نه‌گه‌یاند و ته‌نها جه‌ختیان له‌سه‌ر نایابی و بێهاوتایی ئایین ده‌کرده‌وه ،وه‌کو ئه‌وه‌ی که کاریگه‌رییه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیی که‌می هه‌بێت له سه‌ر سروشتیی کۆمەڵگەی دیموکراتی و مۆدێرندا ،به‌اڵم به‌هۆی ئه‌و ئاماژه به‌رده‌وامه‌ی ئۆجاالن بۆ ئه‌و بزووتنه‌وه‌یەی که له سه‌رده‌می چاخی به‌ردییندا هه‌بوو و تیایدا ژن رۆڵێكی كارای هه‌بوه له به‌رێوه‌بردندا و ده‌په‌رستران ()Matriarchal Neolithic خوێندنه‌وه‌یه‌کی نوێ هاته ئاراوه. ئۆجاالن الی وایه که بۆ سه‌رده‌می دوای چاخی به‌ردیین ()Post-Neolithic پیاو زاڵ بوو به‌سه‌ر سیمبول و وێنه ئایینییه‌کاندا و دیینیشیان وه‌کو هێزی 58
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
پاڵنه‌ری سه‌ره‌کی ده‌زانی ،به‌و شێوه‌یه‌ی که سه‌رده‌می مۆدێرنیته ده‌گات و دیینیش سروشته سیاسییه‌که‌ی داڕشتووه ،چینی راهیبی سۆمه‌رییه‌کان رۆڵێکی خراپکارییان هه‌یه ،له
دابه‌شبوونی چینایه‌تی
که بۆ یه‌که‌مجار له الیه‌ن راهیبی
سۆمه‌رییه‌کانه‌وه
دروستکرا ،لهو کاته‌وه، ه شێوه‌یه‌کی ته‌واو ب مایه‌وه
روونکردنه‌وه‌که‌ی ئۆجاالندا ،ئه‌م چینه هه‌ر ئه‌وه نییه که بووه‌ته هۆی دروستبوونی دابه‌شبوونی چینایه‌تی، به‌ڵکو تاوانباریشە به ملکه‌چکردن و به پاشکۆکردنی ژنان ،هه‌روه‌ها بووه به‌هۆی گواستنه‌وه له سیستمی ئه‌فسانه‌یی بۆ سیستمی دۆگما بوون. به پشت به‌ستن به روونکردنه‌وه‌که‌ی ئۆجاالن ،ئه‌رکی سه‌ره‌کی راهیبهکان، ئه‌رکێکی ته‌واو عه‌ملانییه بۆ جێبه‌جێکردنی داخوازییه‌کان له به‌ڕێوه‌بردنی کۆمەڵگەی شارنشینیدا، به‌اڵم ،له هه‌مان کاتدا ،هه‌وڵێکیشه بۆ گه‌یتشن به جیهانی خوداکان ،لهو کاته‌وه‌ی که که‌سه‌کان چاوه‌ڕوانی بیستنن له جیهانی خوداوه ،ناچار بوونه که گوێبگرن له راهیبی بااڵ. ئه‌م تێکه‌ڵه‌یه له‌م دوو رۆڵه‌ی
چینی راهیبهکان وایکرد که قه‌شه‌کان لێپرسراوێتیه‌کی گه‌وره‌یان هه‌بێت له دروستکردنی شارستانییه‌ت به گشتیی و شارستانییه‌تی مۆدێرنێته به تایبه‌تی. له‌گه‌ڵ چه‌سپاندنی توانای راهیبه‌كان ،به‌ربه‌ره‌کانی له نێوان خودای پیاوی ته‌ڵه‌که‌باز ()God Elki و خوداوه‌ندی دایک ( )Inannaده‌ستی پێکرد ،به شێوه‌یه‌ک که له قازانجی یه‌که‌میاندا بێت ،واته خودای پیاو ،به تێپه‌ڕبوونی کات تا بێت رۆڵی خوداوه‌ندی دایک یان خوداوه‌ندی ژن که‌متر ده‌بووه‌وه ،تاکو له سه‌رده‌می بابلییه‌کاندا ()Babylon Periodدا خوداوه‌ندی ژن به ته‌واوه‌تی تێکشکێندرا. نیشانه‌یه‌کی دیکه له زیادبوونی چه‌وسانه‌وه‌ی زیاتری ژن له ئێستادا به کۆیله کردنیانه به‌شێوه‌یه‌کی ره‌سمی و داوێن پیسکردنیان به شێوه‌یه‌کی تایبه‌تی. راهیبی سۆمه‌رییه‌کان یه‌که‌م که‌س بوون که هێزی خۆیان به خراپی به‌کارهێنا و شه‌رعییه‌تیاندا به خۆیان بۆ پاوانکردن و ده‌ستگرتن به‌سه‌ر رۆڵی که‌سانیتردا و داگیرکردنی موڵک و ماڵ به هۆی هه‌اڵتنی ئه‌و خودایانه‌ی که شێوه‌ی په‌رستنیان له‌الیه‌ن راهیبه‌کانه‌وه دیاریکرابوو ،دواتریش پاشاکان به زوویی له راهیبه‌کانه‌وه، فێری ئه‌م فێڵه بوون. ئه‌م راهیبه ده‌مامکدارانه توانیان کاریگه‌ریان هه‌بێت ،له‌سه‌ر ئه‌و که‌سانه‌ی که فریو درابوون ،له‌سه‌ر ئه‌و کرێکارانه‌ی که به ته‌واوی کۆنترۆڵ کرابوون و پاڵیان پێوه‌نرا تاکو زیاتر به ملکه‌چبوونی نوێ رازیبن www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
به‌و شه‌رعیه‌ته‌ی که دایانه پاڵ خودا دروستکراوه نوێیه‌کان. ئه‌و گرینگیدانه‌ی که ئۆجاالن به رابردوویه‌کی قوڵی مێژوویی ده‌یدات، هه‌رگیز جیا نه‌بووه‌ته‌وه لهو خه‌م و نیگه‌رانیانه‌ی که بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی هه‌یه. له‌ڕاستیییدا ،ئۆجاالن جه‌خت ده‌کاتەوە له‌سه‌ر شیکردنه‌وه و تێگه‌یشتنێکی ته‌واو بۆ پرۆسه‌ی دابه‌زینی ده‌سه‌اڵت له ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می که له کۆمەڵگەی به ده‌ستکرا سۆمه‌رییه‌کانه‌وه جێبه‌جێ کردنی ،ئه‌مه یارمه‌تیمان ده‌دات بۆ تێگه‌یشتن له کۆمه‌ڵگەی ئێستامان ،ئه‌مه‌ش له‌به‌رئه‌وه‌ی که ئه‌م شیکردنه‌وانه یارمه‌تیمان ده‌ده‌ن بۆ ناسین و داماڵینی ده‌مامکه‌کان، تاکو رابردووی ئاڵۆزو زاڵبوون و رووه راسته‌قینه‌که‌ی سودمه‌ندەکان و قازانجه‌کانیان ده‌ربکه‌وێت و هه‌روه‌ها رۆڵه جیاوازه‌کانی یاریزانانی کۆمەڵگەی هاوچه‌رخ ببینرێت. ئۆجاالن ،جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌کاته‌وه که ئه‌و ده‌سه‌اڵته پله‌به‌نده هه‌ره‌مییه‌ی که بۆ یه‌که‌م جار له الیه‌ن چینی راهیبی سۆمه‌رییه‌کانه‌وه جێبه‌جێکرا ده‌بێ تێکبشکێنرێت ،له راستیییدا ،ئه‌وانه‌ی که یاخی بوون و خه‌باتیان كرد بۆ هۆز و نه‌ته‌وه‌و ئایین ئامانجیان ته‌نها ده‌ستگرتن بوو به تاجی ده‌سه‌اڵته‌وه. که چینایه‌تی دابه‌شبوونی بۆ یه‌که‌مجار له الیه‌ن راهیبی سۆمه‌رییه‌کانه‌وه دروستکرا ،لهو کاته‌وه ،به شێوه‌یه‌کی ته‌واو مایه‌وه www.komelge.com
و بووه تایبه‌تمه‌ندییه‌کی بنه‌ڕه‌تی شارستانییه‌ت. ئۆجاالن پێداگیری ده‌کات و ده‌ڵێت له هه‌ندێک نموونەدا سیستمی ده‌سه‌اڵت له الیه‌ن چینی کرێکاران (The )Proletariatەوه روخێندران ،به‌اڵم به‌ڕێوه‌به‌ران و ده‌سه‌اڵتدارانی نوێ زۆرجار خراپتر مامه‌ڵه‌یان کردووه، له‌چاو ئه‌و رژێمه داپڵۆسێنه‌رانه‌ی که روخاندویانن ،له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا و وه‌ک ئامرازێک بۆ هاتنه‌کایه‌ی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می ،ده‌ستکرا به په‌رستنی ده‌سه‌اڵتداران و سه‌رکرده‌کان. ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی که ئۆجاالن پێناسه‌ی
ه روونی ئۆجاالن ،ب ه ئه‌و ده‌ڵێت ک دوژمنی پیرۆزیی ئایین یان خودای په‌روه‌ردگار نییه، به‌ڵکو کێشه‌ی له‌گه‌ڵ ه که ئه‌وانه‌دا هه‌ی ده‌مامکی خودا بە رووی خۆیانەوە دەکەن ده‌کات و به ره‌خنه‌وه روونیده‌کاته‌و ه بریتییه لهو ده‌وڵه‌ته‌ی که ده‌سه‌اڵته‌کان تیایدا یه‌کیان گرتووه و لێیه‌وه زۆرداری و چه‌وسانه‌وه‌ی چینایه‌تی کۆمەڵگەی تێدا کارایه.
گه‌شه‌ی ده‌وڵه‌ت ،له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ی مۆدێرنێته‌ی سه‌رمایه‌داریی ده‌یانه‌وێت یه‌کبگرن و له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه دا ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی به‌بێ ماسکێکی ئایینی دروست بکه‌ن ،تاک و ئێستاش په‌رستنی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می زیندووه و ته‌نانه‌ت له ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی سه‌رده‌میانه‌شدا ئه‌م په‌رستنه بوونی هه‌یه. ئۆجاالن ده‌گاته ئه‌و ئه‌نجامه‌ی که خودا ده‌مامکه‌که‌ی لێکردووه‌ته‌وه و ئێستا پیرۆزکراوه له هه‌موو کۆمەڵگە مۆدێرنه‌کاندا. شکاندن و ده‌ربازبوون له سیستمی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی هه‌ره‌می ،پێویستی به دابڕانه له ده‌وڵه‌ت و لهو به‌رگرییه به به‌رنامه‌کراوه‌ی که چینی مۆدێرنی راهیبهکان ،له ده‌سه‌اڵتی ده‌که‌ن و به‌هۆیه‌وه خه‌ڵکی ده‌چه‌وسێننه‌وه، یه‌که‌م هه‌نگاویش به‌ره‌و ئه‌م ئاراسته‌یه بریتییه له تێگه‌یشتن و دۆزینه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته ،چونکه لێره‌وه‌یه که دۆگما بوون دێته ناو یارییه‌که‌وه. چینی راهیبی سۆمه‌رییه‌کان هه‌وڵی به‌یاساییکردنی نایه‌کسانی و دروستکردنی چینایه‌تی و دابه‌شبوونی کۆمەڵگە به‌سه‌ر چه‌وسێنه‌ر و چه‌وساوه‌کاندا ده‌دا ،به هۆی چاودێریکردن و هاندان بۆ دابڕان له روانگه و رێگه‌ی ئه‌فسانه‌یی و گۆڕینی بۆ دۆگما بوونی ئایینی. به بۆچوونی ئۆجاالن ،په‌یوەندی نێوان چینه تازه دروستکراوه‌کانی وه‌کو چه‌وسێنه‌ره‌کان و چه‌وساوه‌کان پێویستی به دۆگمابوونێکی بێ ئه‌مالوال هه‌یه که له توانایدا بێت بۆ به‌دیهێنان 59
NO:18 - July 2017
و شه‌رعیه‌تدان به چه‌وساندنه‌وه و دروستکردنی ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی به‌رژه‌وه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌ره‌می، چینایه‌تی ،له کاتی ده‌رکه‌وتن و سه‌رهه‌ڵدانی پاشا ده‌سه‌اڵتداره‌کان، زاڵم و چه‌وسێنه‌ره‌کان خۆیان له پشت ده‌مامکی خوداکاندا شارده‌وه، به تایبه‌ت ئه‌و خودایانه‌ی که بونیان و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانیان جێگای گومان و مشتومڕ نییه و ناویان له تێکست و کتێبه پیرۆزه‌کاندا هاتووه ،وشه‌کانیان جێگه‌ی ده‌ستکاری نییه. گواستنه‌وه له رێگه‌و شێوازی ئه‌فسانه‌یی بۆ دۆگما بوون په‌یوەندییداره به داهێنان له نووسینی وشه و تێکسدا ،له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی چینی راهیبهکان که بووه رۆڵێک بۆ وه‌رگێڕانی ئه‌و وشه و تێکست و خودا پیرۆزانه‌ی که له کتێبه پیرۆزه‌کاندا هه‌بوون و بوونیان نه‌ده‌بوو جێگه‌ی گومان بێت له الیه‌ن هیچ که‌سێکه‌وه. چه‌سپاندنی رۆڵی چینی راهیبه‌كان وه‌کو ناسێنه‌رو وه‌رگێڕی وشه و تێکسته‌کان و توانای خوداکان مانای ئه‌وه‌بوو که شێوه‌یه‌کی نوێ له خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دان له شێوه‌ی کۆیله به‌رهه‌م هات ،له‌گه‌ڵ رازیبوون و پەیبردن به‌و هێزو پیرۆزییانه ،وه‌کو هێزێکی دڵنیایی و نه‌گۆڕ له الیه‌ن ئه‌وانه‌ی که ده‌چه‌وسێنرانه‌وه. ئۆجاالن ،دۆگما بوونی وه‌کو نه‌خۆشییه‌ک دیاریی کردووه ،که بۆ یه‌که‌م جار له الیه‌ن چینی دەسەاڵتداریی سۆمه‌رییه‌کانه‌وه باڵوبوویه‌وه ،ته‌نانه‌ت ئێستاش ناوه‌ڕۆکی شه‌رعیه‌ت و ئایدیۆلۆژییه بۆ ده‌سه‌اڵتی پله‌به‌ندی 60
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
هه‌ره‌می جیاواز لهو ره‌خنانه‌ی که ل ه الیه‌ن بێباوه‌ڕانی ئایینه‌وه ده‌گیرێت، رهخنهی ئۆجاالن چوارچێوه‌ی بۆ دانراوه ،وه‌کو ڕاماڵینی شتێکی ئاڵۆز، ئۆجاالن له جیاتی ئه‌مه تیشک ده‌خاته سه‌ر یه‌کگرتنی چینی راهیبه‌كان له‌گه‌ڵ
ه ئاشکرا باسی ب چه‌ندیین شه‌ڕ ه هۆی هب ده‌کات ک ناوی ئیسالم و کریستیانێتی ) مەسیحی) و یەهودییەو ە کراوه، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا روونی ده‌کاته‌وه، ه جه‌وهه‌ری ئه‌م ک ه پێناوی هل شه‌ڕان ه به‌سه‌ر زاڵبوون شارستانییه‌تی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا باڵوبوونه‌وه‌ی دۆگما بوون. ئۆجاالن ،به روونی ده‌ڵێت که ئه‌و دوژمنی پیرۆزیی ئایین یان خودای په‌روه‌ردگار نییه ،به‌ڵکو کێشه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا هه‌یه که ده‌مامکی خودا بە رووی خۆیانەوە دەکەن و بانگه‌شه‌ی ئه‌وه ده‌که‌ن ،که ئه‌وان تاکه رێگه‌ن
بۆ گه‌یشتن به خودا له کاتێکدا ک ه شه‌رعیه‌ت ده‌ده‌ن به چه‌وساندنه‌وه و سته‌مکاریی. له راستییدا ،یه‌کێک لهو هۆکارانه‌ی که ئۆجاالن با�سی ده‌کات ،له سه‌رسامبوونی به چاخی به‌ردیین به به‌راورد به مۆدێرنێته‌ی سه‌رمایه‌داریی ئه‌م سه‌رده‌مه ،ئه‌وه‌یه که په‌یوەندییه‌کی هارمۆنیانه له نێوان کۆمەڵگەی چاخی به‌ردیین و سروشتدا هه‌بووه ،که ئه‌مه‌ش ره‌نگی داوه‌ته‌وه له‌سه‌ر روانگه‌ی ئه‌وان بۆ سروشت که پڕ بووه له پیرۆزی و هێزی خودایی ،له بیروباوه‌ڕی ئه‌واندا سروشت له ژیاندا بوو هه‌روه‌ک و چۆن خۆیان له ژیاندا بوون. به بۆچونی ئۆجاالن ،له کۆمەڵگەی چاخی به‌ردییندا ،خودایه‌تی هیچ په‌یوەندییه‌کی نه‌بوو به زۆرداری و چه‌وسانه‌وه‌و سته‌مکاریی .ئه‌وه راهیبه‌كانی سۆمه‌ریی بوون که ئه‌م په‌یوەندییه‌یان ناساند له‌گه‌ڵ ئه‌و مه‌یله‌یان بۆ دۆگما بوون ،له‌گه‌ڵ رۆڵی گرنگی ئه‌وان له سزادان و گوناح کردن به پێی بیروبۆچونی خودا به مه‌به‌ستی گه‌شه‌کردنی گوێڕایه‌ڵی و ملکه‌چ بوون. ئه‌م داهێنانه رێگه‌یدا که ملکه‌چبوون بۆ خودا به هێوا�شی بگۆڕدرێت بۆ ملکه‌چبوون بۆ ده‌وڵه‌ت ،ئه‌مه خاڵی سه‌ره‌کییه لهو گۆڕانکارییه‌ی که راهیبه‌کانی سۆمه‌ریی هێنایانه ئاراوه. سزادان و گوناحکردن ،په‌یوەندییان به‌و به‌ڵێنانه‌وه هه‌یه که بۆ دوای مردن ده‌درێت ،په‌یوەندییه‌که که بۆ یه‌که‌مجار له ناوچه‌ی سۆمه‌رییەکان دواتر له میسر ( Egypt -مصر) باڵوبوویه‌وه، دواتریش مایه‌وه و بوو به نه‌ریتی www.komelge.com
گۆڤارێكی سیاسیی ،هزریی ،جڤاكی مانگانەیە.......ژمارە ،18ته‌مموز 2017ز \ پووشپه‌ڕ 2717ك
سه‌رده‌می ئیبراهیم (Abrahamic ،)Traditionدواتر ئه‌مه زیاتر گه‌شه‌ی کرد بۆ نموونەی به‌هه‌شت و دۆزه‌خ و زیندوبوونه‌وه. به بۆچونی ئۆجاالن ئه‌م په‌یوەندییه و ئه‌م السایی کردنه‌وه‌یه بووه هۆی دابینکردنی شه‌رعیه‌تدانێکی گرنگ و به‌هێز که پێویست بوو بۆ رازیکردنی کۆیله‌کان ،ئه‌و کۆیالنه‌ی که بێگومان ژیانێکی ئاسانیان نه‌بوو ،ئامرازی به‌هێزی شه‌رعیه‌تدان بوون ،توانایه‌کی باشیان هه‌بوو له بێده‌نگ کردن له‌م دونیایه‌دا به هۆی به‌ڵێندانی پاداشت لهو دونیادا. پرۆژه‌ی دونیا و ژیانیی نموونه‌یی ()Utopianو به‌ڵێنی به‌هه‌شت و قسه‌کردن ده‌رباره‌ی به‌خته‌وه‌ریی به‌رده‌وام به‌کار ده‌هێنرێن ،هه‌موو ئه‌مانه که ئۆجاالن قسه‌یان له‌سه‌ر ده‌کات ،ئه‌وه به بیر ئۆجاالن ده‌هێنێته‌وه که ئه‌مانه هه‌مووی په‌رۆشییه بۆ ئاوه‌دانیی؛ هه‌روه‌ها ئۆجاالن له بۆچونی دژ به‌مه تێده‌گات که جه‌خت له‌سه‌ر ژیانی ناگه‌شه‌کردوو بکاته‌وه. بۆب مارلی ()Bob Marley ده‌نگدانه‌وه‌یه‌کی دوره‌په‌رێزی هه‌یه که ده‌ڵێت :ئه‌گه‌ر تۆ بزانیت ژیان چی نرخێکی هه‌یه ،ئه‌وا له‌سه‌ر زه‌وی به دوایدا ده‌گه‌ڕایت ،به‌اڵم ئۆجاالن ،زیاتر ده‌ڕوات و ده‌گاته ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی که له ده‌ماری سه‌ره‌کی عه‌ملانی-دا گه‌ڕان به دوای به‌هه‌شتدا هیچ نییه ،جگه له به‌ڵێنێک بۆ داهاتوو له دونیایه‌کی نوێدا، ئه‌مه‌ش به‌نده‌رێکه که به شێوه‌یه‌کی حه‌تمی بنیاتنراوه له الیه‌ن ئه‌و که‌سانه‌وه که بزربوونه و هیوایان له‌ده‌ستداوه. www.komelge.com
ئه‌و خاڵه‌ی که جێگای مشتومڕ ه ئه‌وه‌یه که گومانی تێدا نییه لهو کاته‌وه‌ی که باوه‌ڕ هێنراوه به به‌هه‌شت توانراوه به ئاسانی وا له مرۆڤ بکرێت که ئاماده بێت ئازار بچێژێت و خه‌بات بکات و بمرێت له پێناو بێده‌نگی و رازی بوون به بارودۆخێک که به سه‌ریاندا سه‌پێنراوه، مێژووش پڕی له‌م نموونانه‌یه. ئه‌و نموونانه‌ش ئه‌وانه‌ن که ئۆجاالن به با�شی پەیان پێدەبات ،له راسییدا، ئۆجاالن به ئاشکرا با�سی چه‌ندیین
ئۆجاالن الی وایه که تایبه‌تمه‌ندی غه‌یبی
یان ئەودیو سروشت "میتافیزیک" گرنگی
بنه‌ڕه‌تی هه‌یه،
بۆ ئارامگرتن،
به‌رگریکردن ،جه‌نگ،
مردن ،ئاره‌زوو ،سۆز و جوانیی.
شه‌ڕ ده‌کات که به هۆی ناوی ئیسالم و کریستیانێتی (مەسیحی) و یەهودییەوە کراوه ،له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا روونی ده‌کاته‌وه ،که جه‌وهه‌ری ئه‌م شه‌ڕانه له پێناوی زاڵبوونه به‌سه‌ر شارستانییه‌تی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ،لێره ئایین ته‌نها پاساوێکه یان ئامرازێکه بۆ کۆکردنه‌وه‌ی
پاڵپشتی و هۆکارێکی سه‌ره‌کیشه له پشت شه‌ڕه خوێناوییه‌کانه‌وه. کاریگه‌ری دیار و خراپی ئایین زیاتر روون ده‌بێته‌وه کاتێک که دواتر له الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه وه‌ک ئایدیۆلۆژیای ره‌سمی راگه‌یه‌ندرا ،زاڵبونی ئایینی و به ده‌ستوری کردنی ئایین وه‌کو پرۆژه‌ی نیشتیمانیی له الیه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌وه بوونه هۆی کۆبونه‌وه و زیادبوونی سۆز و دڵسۆزیی بۆ مه‌زهه‌ب ،به‌مه‌ش دڵسۆزیی بۆ مه‌زهه‌ب بووه هۆی ملمالنێی چینایه‌تی ،ئه‌مه‌ش زیادی کرد بۆ په‌ره‌سه‌ندنی کۆش�شی کۆمەڵگە فه‌رامۆشکراوه‌کان. هه‌ر ده‌رباره‌ی شه‌ڕه ئایینییه‌کانی نێوان ده‌وڵه‌تان ،ئۆجاالن سوره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی که ملمالنێی مه‌زهه‌بی له ناو واڵتاندا باشترین لێکدانه‌وه و روونکردنه‌وه‌یه له زۆربه‌ی کاته‌کاندا، به‌اڵم ئه‌م هۆکاره سه‌ره‌کییه زۆرجار ده‌مامکێکی به‌سه‌ردا کراوه و شاردراوه‌ته‌وه و دواجار ملمالنێکان بوونه به ملمالنێی نه‌ته‌وه‌یی. لێره‌دا ،ئۆجاالن کاریگه‌ری به‌رده‌وام و قوڵی بیری مادده‌خوازیی (Materialist )Thoughtsپیشان ده‌دات ،پاڵنه‌ری مێژوویی مادده‌خوازیی به شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام و وورد و کاریگه‌ر ره‌نگی داوه‌ته‌وه له رونکردنه‌وه‌که‌ی ده‌رباره‌ی ئیسالم له هه‌ردوو سه‌رده‌می رابردوو و ئێستاشدا ،له قسه‌کردن ده‌رباره‌ی له دایکبوونی ئیسالم ،ئۆجاالن نکۆڵی ده‌کات له سه‌روه‌ری و هێزی ناسروشتیی ئایینی ئیسالم ،به‌رگری لهو بۆچوونه‌ی ده‌کات که ده‌ڵێت ئه‌م له دایکبوونه موعجیزه نه‌بوو له بیاباندا ،به‌اڵم 61
NO:18 - July 2017
Political, Intellectual and Social monthly Magazine.
ڕێبوار ڕەئوف ساڵح
به‌رهه‌مێکی ماددیی به‌هێز بوو له‌گه‌ڵ بارودۆخی مێژوویی. به هه‌مان شێوه ،له قسه‌کردن ده‌رباره‌ی باڵوبونه‌وه‌ی ئیسالمیی رادیکاڵ و ئیسالمیی سیاسیی له‌م سه‌رده‌مه‌دا ،ئۆجاالن دووپاتی ده‌کاته‌وه که پێویسته له الیه‌نی پێکهاته‌یی ئه‌م گروپانه تێبگه‌ین. ئه‌و رێگه‌یه‌ی که ئۆجاالن داکۆکی لێده‌کات ،رێگه‌ی ئه‌فسانه‌ییه ،ئۆجاالن ره‌خنه‌که‌ی ده‌رباره‌ی ئایین سنوردار ده‌کات بۆ ره‌خنه‌گرتن له دۆگما بوونی ئایینیی ،ئۆجاالن مه‌سه‌له و بابه‌تی رۆحی ره‌تده‌کاته‌وه ،ته‌نانه‌ت نکۆڵیش ده‌کات که ده‌وڵه‌مه‌ندی ژیان بتوانرێت روون 62
بکرێته‌وه له رێگه‌ی دۆگما بوونه‌وه به په‌روه‌ردگارێکی ده‌ره‌کییه‌وه. له‌مه‌ش گرنگتر ،ئۆجاالن الی وایه که پاڵنه‌ری ئایینیی نزیکایه‌تی هه‌یه له‌گه‌ڵ پاڵنه‌ری هونه‌ریی ،یان ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ پاڵنه‌ری گه‌شه‌کردنی هۆشیاریی، ئۆجاالن الی وایه که تایبه‌تمه‌ندی غه‌یبی یان ئەودیو سروشت (میتافیزیک) گرنگی بنه‌ڕه‌تی هه‌یه ،بۆ ئارامگرتن، به‌رگریکردن ،جه‌نگ ،مردن ،ئاره‌زوو، سۆز و جوانیی. بۆ ئۆجاالن ،باوه‌ڕیی ئایینیی به شێوه‌یه‌کی نزیک ده‌به‌سترتێه‌وه به یاد و بیره‌وه‌ری به کۆمه‌ڵ ،ئه‌مه‌ش یارمه‌تیده‌ره بۆ رونکردنه‌وه و
پێناسه‌کردنی به‌رده‌وامی ئایین و باوه‌ڕی ئایینیی ،کتێبه پیرۆزه‌کان به‌رده‌وام ده‌بن بۆ ئه‌وه‌ی رێزیان لێبگیردرێت، ئه‌مه‌ش ته‌نها له‌به‌ر دۆگمابوون و رێبازه‌کانی خودا نییه ،یان ته‌نانه‌ت ته‌نها په‌یوەندیی نییه به نه‌ریته‌وه ،به‌اڵم له جیاتی ئه‌وانه هۆکاره‌که‌ی ئه‌وه‌یه که مرۆڤه‌کان وا هه‌ست ده‌که‌ن که گرینگی و مانا و شوێنه‌واری چیرۆکه‌کانی خۆیان ده‌بیننه‌وه له کتێبه پیرۆزه‌کاندا ،ئه‌و کتێبانه‌ش کتێبگه‌لێکن که یاده‌وه‌ری ژیانی کۆمەڵگەی تێدایه و مرۆڤایه‌تی ناتوانێت به ئاسانی ده‌ستبه‌رداریان ببێت
www.komelge.com