Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 1 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Διδασκαλία εν δράσει ΤΟΥ ΜΑΚΗ ΚΟΥΖΕΛΗ
Αφορμή για τις σκέψεις που ακολουθούν θα μπορούσε να είναι το πανεπιστήμιο που σήμερα βάλλεται, το πανεπιστήμιο για το οποίο δεν βρίσκει να πει λέξη ο λόγος του αντιπνευματικού μίσους, το πανεπιστήμιο που πολλοί για χρόνια στηρίζουμε σε χαμηλούς τόνους με ερευνητικό μεράκι και διδακτική έγνοια, το πανεπιστήμιο εκείνης της νέας μορφωμένης γενιάς με τα υψηλά προσόντα που το κράτος αγνοεί και οι «ειδικοί» λοιδορούν. Κι αν δεν ήταν η αφορμή, ήταν σίγουρα το φόντο. Βρέθηκα, χωρίς να το συνειδητοποιώ, να σκέφτομαι γι’ αυτό το πανεπιστήμιο, συμπαρουσιάζοντας πριν μερικούς μήνες ένα περίεργο βιβλίο, με τίτλο Φιλοσοφία και επιστήμες στον εικοστό αιώνα, από δεκαέξι συγγραφείς, με επιμέλεια του Αριστείδη Μπαλτά και του Κώστα Στεργιόπουλου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Ούτε τώρα, όπως και τότε, τολμώ να εκθέσω «τι λέει». Δεν είναι άλλωστε ένα βιβλίο του οποίου μπορεί κανείς εύκολα να παρουσιάσει το «περιεχόμενο». Είναι υπερβολικά εκτενές, σύνθετο και πολυπρόσωπο. Αποτελεί όμως, ή μάλλον τεκμηριώνει, ένα εγχείρημα που αξίζει ιδιαίτερης προσοχής· ένα εγχείρημα ζωντανό — με την έννοια που μιλάμε για «ζωντανή αναμετάδοση». Ο τόμος είναι και ταυτοχρόνως κάνει, εκθέτει και θέτει σε λειτουργία ένα διδακτικό πρόγραμμα, κατά το πρότυπο του «επιστημονικού προγράμματος». Συνιστά ένα διδακτικό εργαστήριο, με το κείμενό του να δρα και να δρα ως μάθημα. Τις αντιδράσεις μου θα καταγράψω λοιπόν, τις αντιδράσεις μου απέναντι στο ιδιότροπο αυτό εγχείρημα, το τυπωμένο διδακτικό εργαστήριο. Θα μιλήσω για το «τι κάνει» το βιβλίο, «τι κάνει» ο τόμος-σεμινάριο. tst Καταρχάς, για τη θέση του υλικού σε σχέση με αυτό που το βιβλίο υπόσχεται πως θα αφηγηθεί. «Φιλοσοφία και επιστήμες στον εικοστό αιώνα», λέει στο εξώφυλλο, διατηρώντας μια φαινομενική ασάφεια. Κι όμως, αυτή η δήλωση διττού περιεχομένου δεν είναι ούτε υποτονική ούτε υπερβολική περιγραφή. Αυτό το «και» πραγματεύονται στη σύνθεσή τους τα κείμενα ή μάλλον ο τόμος ως συναρμολόγηση των επιμέρους κειμένων. Πραγματεύονται εντός του 20ού αιώνα το διαδοχικό πέρασμα από την επιστημονική ανατροπή στη φιλοσοφική υποδοχή, την επεξεργασία, την αμφισβήτηση, την αναδιάταξη του πεδίου της φιλοσοφίας, τη συγκρότηση των κλάδων που εξετάζουν την επιστημονική παραγωγή. Και πραγματεύονται αυτό τον φορτισμένο διάλογο επιστήμης και φιλοσοφίας από την μάλλον απρόσμενη σκοπιά της κατοπτρικά αντεστραμμένης σύνδεσης. Αν και μας δίνουν δηλαδή μια λεπτομερή εικόνα (ή, μάλλον, μας παρέχουν το υλικό για να φτιάξουμε εμείς οι ίδιοι, ως διδασκόμενοι μελετητές, μια τέτοια πλήρη εικόνα) της συγκρότησης και πορείας κλάδων που, ξεκινώντας από τη φιλοσοφία, αξιώνουν να περιγράψουν τη δομή, τη λογική και την ιστορία των επιστημών, η ιδιότροπη ματιά της συναρμολόγησης μας υπενθυμίζει την αφετηριακή της υπόθεση: τη διαμόρφωση και εναλλαγή φιλοσοφικών θεωριών και συστημάτων ως απόκριση σε επιστημονικές εξελίξεις.Οι αναδιατάξεις της φιλοσοφικής προβληματικής κινητοποιούνται πρωτίστως από την επιστήμη και τις επαναστάσεις της, από την ανάδυση νέων επιστημονικών ηπείρων και από την αργή καταπόντιση παλαιότερων. Και κατά την ιδιοτυπία του εγχειρήματος που αποτυπώνει ή μάλλον συνοδεύει ο τόμος, η σχέση αυτή ισχύει ακόμα και στο πεδίο εντός του οποίου καταγράφεται ακριβώς η αντίστροφη σχέση, εντός του ιδιαίτερου πεδίου των φιλοσοφικών κλάδων που πραγματεύονται την επιστήμη. Παρακολουθούμε δηλαδή την ανάδειξη των υποδειγμάτων που θεματοποιούν την εξωτερική ιστορία της επιστήμης, που διεκδικούν —από τη θέση της φιλοσοφικής εκπροσώπησης του Λόγου— να παρέμβουν κανονιστικά στη μεθοδολογία και οργάνωση της επιστημονικής πρακτικής ή και υποδειγμάτων που μας αποκαλύπτουν πώς διαμορφώνεται ο πολιτισμικός (φι-
Ο Μάκης Κουζέλης διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
λοσοφικά συμπροσδιορισμένος) ορίζοντας, εντός του οποίου οι επιστήμονες σκέπτονται και δρουν επιστημονικά· παρακολουθούμε πώς προκύπτουν και διαφοροποιούνται αυτά τα φιλοσοφικά παραδείγματα ως υπερπροσδιορισμένα από τις μεταβολές στην ίδια την επιστήμη. Μια ιστορία εκθέτει ο τόμος, όπως ξεδιπλώνεται στο υφιστάμενο μεταπτυχιακό σεμινάριο. Αλλά μια ιστορία όχι απαραίτητα ευθύγραμμη· πολύ συχνά η αφήγηση των επιδράσεων και αποκρίσεων παλινδρομεί στο συμβατικό χρονικό άξονα. Μια ιστορία με συμπυκνώσεις και ασυγχρονίες, ασύμμετρες αναπτύξεις και αναδρομές. Η ιστορικότητα της διαγραφόμενης σχέσης μεταξύ επιστήμης, φιλοσοφίας και φιλοσοφίας της επιστήμης δεν είναι συμβατική, ούτε ανάγεται σε στεγανά οροθετημένους χώρους — της εσωτερικής πορείας και των εξωτερικών επιδράσεων. Κι όμως, ό,τι συνιστά μια ιστορική έκθεση των μορφών που παίρνει αυτή η σχέση στον εικοστό αιώνα αποτελεί συναρπαστική αφήγηση — διδακτική ακριβώς ως συναρπαστική. Καθώς η ανάγνωση μας μεταφέρει και μας εγκαθιστά στο εσωτερικό ενός σεμιναρίου, μαθαίνουμε. Το υλικό είναι πλούσιο, είναι πολύ καλά επιλεγμένο και είναι δουλεμένο. Δουλεμένο από μια θέση κατοχής της γνώσης, του κλάδου, με μια διαλογική-διδακτική πρόθεση και με ένα άμεσα διακριτό μέλημα να δώσει, να εξηγήσει, να αποσαφηνίσει, να κάνει κατανοητό το διακύβευμα. Θα περίμενε κανείς ότι ο τόμος απλώς συλλέγει δευτερογενώς, ότι μιλάει «από δεύτερο χέρι», επειδή συνοψίζει και εκθέτει θεωρίες και κείμενα άλλων, διαμάχες συζητημένες. Κι όμως, ακριβώς για αυτό εκθέτει απολύτως πρωτογενές υλικό: το διδακτικά-ερευνητικά ή έστω αυτο-διδακτικά αναπλαισιωμένο υλικό που συνθέτει μια πορεία, την πορεία της σχέσης επιστήμης και φιλοσοφίας, έτσι όπως την μελετά και την ανασυγκροτεί ένα ερευνητικό εργαστήριο. Κι αυτή η σύνθεση είναι απολύτως πρωτότυπη. Είναι πρωτότυπη και επειδή ο τρόπος με τον οποίο προέκυψε, ως συνοδευτική συνθήκη ενός σεμιναρίου, της υπαγόρευσε μια μορφή αποσπασματική, ασυνεχή. Η σύνθεση που μας προσφέρει το βιβλίο πληροί τον σπάνιο όρο να συνιστά μια συστηματική ανάπτυξη βάσει αυτόνομων και δομικά συναρτημένων —δηλαδή συναρμολογημένων στη βάση ενός διαλεκτικά εκτυλισσόμενου νήματος— μελετών περίπτωσης. Εδώ έγκειται η πρωτοτυπία και η ιδιαίτερη αξία: στην έκθεση συναφειών και συνδέσεων υπό τη μορφή ειδικών, εστιασμένων μελετών. Ειδικών όμως και μεμονωμένων περιπτώσεων που εκτίθενται από την ειδική σκοπιά της υπό συγκρότηση σύνδεσης μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας, ως επεισόδια μια ακόμα όχι πλήρως εξιχνιασμένης υπόθεσης. Και, βεβαίως, κατ’ ανάγκη η εμμέσως συγκροτούμενη συνδετική αφήγηση είναι ορθώς ατελής και κυρίως ανοικτή. Προσκαλεί σε συμμετοχή. tst Κάτω από την πρόδηλη εξιστόρηση διαπιστώνουμε όμως και μια άλλη, για άλλους λόγους κρίσιμη. Ο τόμος δείχνει, και μάλιστα δείχνει και επιτελεστικά, δείχνει —και συμβάλλει σε— μια γενεαλογική συγκρότηση δύο επιστημονικών τομέων: εκείνον της ιστορίας και φιλοσοφίας των επιστημών και εκείνον των κοινωνικών σπουδών επιστήμης και τεχνολογίας. Σημειώνω πως οι όροι στοιχειοθέτησης μιας κλαδικής ιστορίας είναι όροι του ίδιου του κλαδικού παραδείγματος. Το τι είναι και πώς θα διαμορφωθεί η φιλοσοφία της επιστήμης εξαρτάται και από το ποιοι αναφέρονται και αναγνωρίζονται ως πρόγονοί της, από το ποια συστατικά ερωτήματα, προβλήματα προς επίλυση γίνονται αποδεκτά ως ανήκοντα στην επικράτειά της. Πρόκειται για το πού και υπό ποιους όρους θα αναδιοργανωθεί το πεδίο της φιλοσοφικής διαμάχης που εμπλέκει την επιστήμη (ερμηνεύοντας, αξιολογώντας και ανατροφοδοτώντας τις ανατροπές που εκείνη επιφέρει στη σχέση μας με τη φύση και την κοινωνία). Η επιστημολογική κρίση για το κλαδικό καθεστώς αυτής της διαμάχης (το αν θα διεξαχθεί στον έναν ή τον άλλον από τους πρόσφατους κλάδους ή κάπου αλλού) είναι φιλοσοφικά —κι αυτό σημαίνει και πολιτικά— κρίσιμη. Με αυτή την έννοια ο τόμος αποτελεί ουσιώδες μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος. Μια ως προς αυτό, μια σημαντική υποσημείωση. Σύμφω-
Πάμπλο Πικάσο, «Κλωντ και Παλόμα», 1954
να με τον πρόλογο των επιμελητών «οι εργασίες που δημοσιεύονται εδώ δεν αποτελούν απλώς μαρτυρία του πώς μια ολόκληρη γενιά φιλοσόφων και ιστορικών της επιστήμης και της τεχνολογίας (η πρώτη που μορφώθηκε με δασκάλους της ημεδαπής) ήρθε αντιμέτωπη με τη φιλοσοφία των επιστημών και συνέβαλε στην εγχώρια πρόσληψη και στην παραπέρα ανάπτυξή της. Οι εργασίες καθαυτές αποτελούν πρωτότυπη συμβολή στην κατανόηση των σχέσεων επιστημών και φιλοσοφίας, δίχως να υπολείπονται σε πληρότητα ή επάρκεια από επαγγελματικού επιπέδου εργασίες της διεθνούς σκηνής». Έχουμε επομένως πράγματι την επιστημονική κοινότητα που θα διεξάγει σε μας τη διαμάχη για το καθεστώς της φιλοσοφικής απόκρισης στις επιστημονικές εξελίξεις. Φτιάχτηκε, μορφώθηκε. Την έφτιαξαν. Και την έφτιαξαν δάσκαλοι σαν αυτούς του τόμου, σαν τον Μπαλτά. Στα προς διάλυση απαξιωμένα δημόσια πανεπιστήμιά μας. tst Πρωτοτυπία και υψηλό επίπεδο αποδίδουν οι επιμελητές στα κείμενα του τόμου. Από τη σκοπιά μου, το πιο εντυπωσιακό και συνάμα πολύτιμο είναι η καθαρότητα της παρουσίασης, η διαύγεια και σαφήνεια των εξηγήσεων και συναφειών για θέματα απαιτητικά και περίπλοκα. Το αποτέλεσμα δε της συναρμολόγησης αποδίδει σπάνια ευκρίνεια στο περιεχόμενο κατά τα άλλα δύστροπων φιλοσοφικών αντιπαραθέσεων. Ευκρίνεια απολύτως κρίσιμη για το διδακτικό πρόταγμα του τόμου-σεμιναρίου. Η εκάστοτε επιχειρηματολογία, η εσωτερική λογική της κάθε θεωρίας, της υπό μελέτη, αρχικά μεμονωμένης, περίπτωσης, το φιλοσοφικό ζήτημα και το θεωρητικό διακύβευμα καθίστανται ορατά, παρακολουθήσιμα — και μάλιστα αναγνωρίσιμα ως προς τη συμβολή τους σε αυτό που αναδεικνύεται ως συνολική πορεία της σύνδεσης επιστήμης και φιλοσοφίας. Κι εδώ αυτό που οι επιμελητές αποκαλούν «πείραμα», το πείραμα αυτομόρφωσης που καλεί τους εκπαιδευόμενους να παραγάγουν το υλικό εκπαίδευσής τους, αποδεικνύεται απολύτως επιτυχές και εμφατικά διδακτικό ως παράδειγμα. Οι συγγραφείς, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες, όπως σημειώνουν οι επιμελητές, «είναι σε θέση να γνωρίζουν καλύτερα από τον καθέναν τα κενά που συνάντησαν και τις αδυναμίες όπου σκόνταψαν και άρα τις ανάγκες του μαθήματος». Εκτός τούτου όμως, αυτές ακριβώς οι αδυναμίες και τα κενά, τα παιδαγωγικά εμπόδια, τους έδωσαν εμφανώς τη δυνατότητα να διακρίνουν τις κρίσιμες όψεις όσων κλήθηκαν να εκθέσουν. Κι αυτό φαίνεται.
Mια εκτενέστερη εκδοχή του κειμένου δημοσιεύεται στην ηλεκτρονική «Αυγή» και στο blog των «Ενθεμάτων»