De gelderse stad

Liny Bruijnzeel, Stefan Koytek Gerard Marlet, Clemens van Woerkens

De Gelderse stad Gelderse stedenmonitor 2010

Atlas voor gemeenten is eind december 2003 opgericht De onderzoekers van Atlas houden zich bezig met ruimtelijk-economisch onderzoek, en stellen zich daarbij ten doel de verschillen tussen Nederlandse wijken, steden en regio’s zo precies mogelijk te beschrijven en te verklaren. Daarvoor wordt gebruikgemaakt van een rijk gevulde databank met veel originele en unieke gegevens over alle Nederlandse buurten, wijken, gemeenten en regio’s.

Eindredactie: Nadine van den Berg Atlas voor gemeenten Postbus 9627 3506 GP UTRECHT T 030 2656438 F 030 2656439 E info@atlasvoorgemeenten.nl I www.atlasvoorgemeenten.nl © Atlas voor gemeenten, Utrecht, december 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De Gelderse stad Gelderse stedenmonitor 2010

Inhoud

1 De staat van de Gelderse stad

5

2 Economie

7

3 Arbeidsparticipatie

17

4 Woonklimaat

29

5 Leefbaarheid

37

6 Bevolking

55

7 Het gaat goed met de Gelderse stad, maar…

65

8 Beschrijving van de gebruikte indicatoren

69

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

1 De staat van de Gelderse stad Het stedelijke landschap in Nederland staat voor een periode van grote onzekerheden. De economische crisis werkt in de ene regio sterker door dan in de andere. En de krimpende bevolking zal niet elke stad in Nederland raken, maar vooral die in de periferie van het land.

1

2

Door de landelijke bevolkingsstagnatie zal de concurrentie tussen steden gaan toenemen. De woningmarkt wordt ruimer, waardoor meer mensen kunnen stemmen met hun voeten. Sommige steden krijgen daardoor te maken met leegstand, andere kunnen blijvend nieuwe mensen verwelkomen, en blijven daardoor behoefte houden aan uitbreiding.

Inzicht in de concurrentiepositie van een stad is dan ook belangrijker dan ooit. Alleen met dat inzicht kan een verwachting worden uitgesproken over de toekomstige ontwikkeling van een stad, en de implicaties daarvan voor het stedelijke beleid. Deze monitor probeert dat inzicht te bieden voor de Gelderse Steden.

Dertien Gelderse steden zijn op vijf dimensies en ruim zestig indicatoren vergeleken met het gemiddelde van vergelijkbare steden. De gedetailleerde uitkomsten daarvan worden gepresenteerd in een ‘foto’ voor elke Gelderse stad. De belangrijkste conclusies uit al die dertien STADSFOTO’S zijn schematisch weergegeven in tabellen in dit rapport.

3

4

5

6

1

G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2009: Kansen in crisis in: Atlas voor gemeenten 2009 (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

2 G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2010: Krimp!?, in: Atlas voor gemeenten 2010 (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

3 De GSO-steden Apeldoorn, Arnhem, Doetinchem, Ede, Harderwijk, Nijmegen, Tiel en Zutphen. En de KSB-steden Culemborg, Doesburg, Wageningen, Winterswijk en Zaltbommel.

4 Economie, arbeidsparticipatie, woonklimaat, leefbaarheid en bevolking.

5 Een deel van de indicatoren is geselecteerd op basis van objectieve analyses van de aard en achtergronden van kansen en problemen in steden, en de indicatoren die daarover de meeste zeggingskracht hebben (zie: G.A. Marlet, M. Bosker, C.M.C.M. van Woerkens, 2008: De schaal van de stad. Stadsspecifieke kansen en problemen, en de schaal waarop ze spelen (Atlas voor gemeenten, Utrecht). Een ander deel is daaraan toegevoegd op verzoek van de begeleidingscommissie van de Gelderse stedenmonitor.

6 Daarvoor zijn drie benchmarks gebruikt. De KSB-steden zijn vergeleken met een gemiddelde van de andere steden in Nederland met minder dan 40.000 inwoners. De kleine GSO-steden (Doetinchem, Harderwijk, Tiel en Zutphen) zijn vergeleken met het gemiddelde van steden tussen de 40.000 en 100.000 inwoners. En de grote GSO-steden (Apeldoorn, Arnhem, Ede en Nijmegen) zijn vergeleken met het gemiddelde van steden tussen de 100.000 en 200.000 inwoners. Zie voor een opsomming van de Nederlandse steden die hiervoor gebruikt zijn: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen), p.94. Er is gekozen voor dezelfde benchmark voor alle steden in de betreffende categorie (GSO-groot, GSO-klein en KSB) omdat daarmee de uitkomsten voor die steden onderling vergelijkbaar zijn.

5

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

De hoofdtekst van dit rapport biedt een samenvatting van de belangrijkste conclusies voor het gemiddelde van alle Gelderse steden. Daarbij is gebruik gemaakt van een gewogen gemiddelde van de Gelderse steden, ten opzichte van een gewogen gemiddelde van de drie benchmarks. Er is gekozen voor een gewogen gemiddelde, omdat de resultaten dan uitdrukken hoe het de inwoners van de Gelderse steden gemiddeld vergaat. Als een ongewogen gemiddelde zou zijn gekozen, telt een inwoner van een kleine stad zwaarder mee in het gemiddelde dan een inwoner van een grote stad, en dat is onwenselijk.

De samenvatting is bedoeld als input voor een beleidsreflectie. Het gaat in deze samenvatting daarom niet om volledigheid, maar om een beknopte weergave van de belangrijkste conclusies over de Gelderse stad. Voor de volledige analyses per stad, en de methodologische verantwoording, wordt verwezen naar de afzonderlijke STADSFOTO’S. Dit is de vijfde monitor voor de Gelderse steden. De eerste verscheen in 2002, de laatste in 2008. Uit de vorige monitor van de Gelderse steden bleek dat het met de leefbaarheid en arbeidsparticipatie in de Gelderse steden beter gesteld was dan gemiddeld in de andere steden in Nederland.

De economische kansen voor de inwoners van de Gelderse steden waren echter afgenomen, vooral door toenemende filedruk. Ook de aantrekkingskracht van de Gelderse steden op verhuizende huishoudens en het woonklimaat waren nog voor verbetering vatbaar. Vooral van een vergroting van het voorzieningenniveau in de Gelderse steden werd nog veel winst verwacht.

7

Maar dat was 2008. De vraag is hoe het de Gelderse steden sindsdien is vergaan. Hoe staan de Gelderse steden er anno 2010 voor? Heeft het Gelderse stedenbeleid zijn vruchten afgeworpen? En is de Gelderse stad klaar voor de onzekere tijden die er op de steden in Nederland afkomen?

7

G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2008: Gelderse steden vergeleken (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

6

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

2 Economie De stad heeft al eeuwenlang een belangrijke functie als economische motor van een regio. In een stad concentreren zich werk en economische kansen.

Steden bieden agglomeratievoordelen, zoals een groot en gevarieerd aanbod aan banen en potentiële werknemers (labor market pooling). De inwoners van steden hebben over het algemeen meer kans op passend werk dan inwoners van dunbevolkte gebieden. En ook de kans op sociale stijging is er groter.

8

9

Maar om steden staat geen hek. Zeker in Nederland niet, met dicht bij elkaar gelegen steden in sterk geagglomereerde regio’s. De kans op werk in een Nederlandse stad is daardoor niet alleen afhankelijk van het werk in die stad zelf, maar ook – en vooral – van het werk in nabijgelegen steden en regio’s.

Veel mensen, vooral die met een wat hogere opleiding, zijn namelijk bereid om voor werk te reizen naar een naburige stad of werklocatie.

10

Daarom is de economische situatie van de Gelderse steden niet alleen bestudeerd op basis van de werkgelegenheid en de economische kansen in de stad zelf, maar ook op basis van de ontwikkelingen in de regio, en de bereikbaarheid van banen vanuit de Gelderse steden.

Met die bereikbaarheid van banen lijkt het op het eerste gezicht wel goed te zitten. Uit figuur 2.1 blijkt dat er vanuit de Gelderse steden over het algemeen meer banen per auto binnen een voor de beroepsbevolking acceptabele tijd te bereiken zijn dan vanuit de meeste andere steden in Nederland. Het negatieve effect van files op die bereikbaarheid van banen is echter ook groter dan voor de andere steden in Nederland. En met het openbaar vervoer zijn er vanuit de Gelderse steden minder banen binnen acceptabele tijd te bereiken dan vanuit de meeste andere steden in Nederland.

11

8

S. Brakman, H. Garretsen, C. van Marrewijk, 2008: The new introduction to geographical economics (Cambridge University Press).

VROM-raad, 2006: Stad en stijging. Sociale stijging als leidraad voor stedelijke vernieuwing (Den Haag).

10 C.M.C.M. van Woerkens, G.A. Marlet, 2005: De bereikbaarheid van gemeenten, in: Atlas voor gemeenten 2005 (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

11 De indicator ‘bereikbaarheid van banen’ is het aantal banen dat voor de inwoners van de Gelderse steden binnen acceptabele tijd te bereiken is, voor de verschillende opleidingsniveaus.

9

7

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Per saldo zijn de kansen op de arbeidsmarkt voor de inwoners van de Gelderse steden echter nog wel groter dan voor de inwoners van de meeste andere steden. Vooral de kansen voor jongeren en laagopgeleiden zijn relatief groot. Uit figuur 2.2 en 2.3 blijkt dat de ontwikkeling van die kansen voor laagopgeleiden en jongeren de laatste jaren ongeveer gelijke tred houden met het landelijke gemiddelde. Door de economische recessie zijn die kansen voor jongeren flink afgenomen, maar niet meer dan in de andere steden in Nederland.

12

De kans op werk voor hoogopgeleiden is in de Gelderse steden iets kleiner dan gemiddeld in de Nederlandse steden (figuur 2.4). Dat verschil heeft te maken met het feit dat de kansen voor hoger opgeleiden meer dan gemiddeld worden bepaald door de bereikbaarheid van werk met het openbaar vervoer.

Uit figuur 2.5 blijkt nogmaals dat de bereikbaarheid van werk vanuit de Gelderse steden meer dan gemiddeld in de Nederlandse steden wordt gefrustreerd door files ’s ochtends de stad uit, en ’s avonds de stad in. Door die files zijn er vanuit de Gelderse steden fors minder banen binnen acceptabele tijd te bereiken dan zonder die files het geval zou zijn. Dat negatieve effect van files op de bereikbaarheid van banen is sinds 2003 bovendien flink toegenomen.

13

Vrijwel alle Gelderse steden, met uitzondering van Culemborg en Harderwijk, hebben te maken met die toenemende filedruk (tabel 2.2).

Daardoor zijn de banenkansen voor hoogopgeleiden in de Gelderse steden sinds 2005 meer afgenomen dan elders (figuur 2.4), terwijl de ontwikkeling van de kansen voor laagopgeleiden en jongeren in de Gelderse ongeveer gelijke tred houden met het gemiddelde van de andere steden in Nederland (figuur 2.2 en 2.3).

12

De indicator ‘kansen op de arbeidsmarkt’ is de bereikbaarheid van banen voor de inwoners van de Gelderse steden, gecorrigeerd voor het aantal mensen dat ‘concurreert’ om diezelfde banen.

13 Voor de duidelijkheid: dit betekent niet automatisch dat de files de stad uit ’s ochtends belangrijker zijn dan de files de stad in. Het betekent alleen dat de gemiddelde inwoner van de Gelderse stad op weg naar zijn werk meer last heeft van files dan de gemiddelde inwoner van een andere stad.

8

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 2.1 De economie van de Gelderse stad (2009)

bereikbaarheid banen (per auto) effect van files op bereikbaarheid van banen bereikbaarheid banen (per OV)

kansen op de arbeidsmarkt

werkgelegenheidsgroei stad

zelfstandigen

starters

werkgelegenheidsgraad

leegstand winkels

aandeel industrie

aandeel zakelijke diensten

sectorale diversiteit

De figuur toont de afwijking van het gemiddelde van de benchmark van de Gelderse steden (de overige steden in Nederland met minder dan tweehonderdduizend inwoners, dus exclusief de G4).

Hoe verder het staafje naar rechts wijst, hoe hoger de score ten opzichte van de steden uit de benchmark. Hoe verder het staafje naar links wijst, hoe lager.

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

9

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Tabel 2.1 Scores per stad op de dimensie economie score in 2010 (2009) ten opzichte van de benchmark

Doetinchem

Harderwijk

Culemborg

Doesburg

Wageningen

Winterswijk

Zaltbommel

++ = = = = = ++ + + =

= ++ + + ++ -+ = -++

+ + = = = = --

= + = ++ ++ -= + -=

+ + + ++ ++ ++ = ++ = + ++ + + ++ ++ ++ + + + + + + + ++ ++ = = -- -- + - + + = ++ -- ++

++ = = ++ -= + -++ + -++

++ + = ++ ---= -++ --

= = = ++ -+ ++ --

+ ++ + ++ + ++ ++ = -++ ++

Zutphen

Nijmegen

+ = + = + + + +

Economie Bereikbaarheid van banen (per auto) Effect van files op bereikbaarheid van banen Bereikbaarheid van banen per OV Kansen op de arbeidsmarkt Werkgelegenheidsgroei Zelfstandigen Starters Werkgelegenheidsgraad Aandeel leegstaande winkels Aandeel industrie Aandeel financiele en z akelijke diensten Sectorale diversiteit

Tiel

Ede

KSB

Arnhem

GSO klein

Apeldoorn

GSO groot

+ : score is hoger (twee plusjes meer dan één plusje) dan het gemiddelde van de benchmark - : score is lager dan het gemiddelde van de benchmark = : score wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

Tabel 2.2 Ontwikkeling per stad op de dimensie economie ontwikkeling 2000-2010 ten opzichte van de benchmark

 =     =

Zaltbommel

Culemborg

Zutphen

=    =  =   =       =     

Tiel

          

Harderwijk

    = =       = =   =   = =       =  = =           = =           =    = =      =    = 

Doetinchem

Nijm egen

Ede

 =  =           =  =     

Winterswijk

  = =

KSB

Wageningen

Zelfstandigen Starters Werkgelegenheidsgraad Aandeel leegstaande winkels Aandeel industrie Aandeel financiele en z akelijke diensten Sectorale diversiteit

=  =   = =    

GSO klein

Doesburg

Economie Bereikbaarheid van banen (per auto) Effect van files op bereikbaarheid van banen Bereikbaarheid van banen per OV Kansen op de arbeidsmarkt

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

pijltjes omhoog: meer toename of minder afname dan het gemiddelde van de benchmark pijltjes naar beneden: meer afname of minder toename dan het gemiddelde van de benchmark = : ontwikkeling wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

10

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 2.2 Kansen op de arbeidsmarkt voor laagopgeleiden 1,20 Aantal beschikbare banen voor laagopgeleiden in de gemeente 1,15

1,10

1,05

1,00

0,95

0,90

0,85 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Blauwe lijn = gemiddelde van de Gelderse steden Grijze lijn = gemiddelde van de benchmarksteden Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 2.3 Kansen op de arbeidsmarkt voor jongeren (15-24 jaar) 0,97 Aantal beschikbare banen voor jongeren in de gemeente 0,96 0,95 0,94 0,93 0,92 0,91 0,90 0,89 0,88 0,87 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

11

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 2.4 Kansen op de arbeidsmarkt voor hoogopgeleiden 1,04 Aantal beschikbare banen voor hoogopgeleiden in de gemeente 1,02 1,00 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90 0,88 0,86 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 2.5 Ontwikkeling effect van files op de bereikbaarheid van banen 50 Effect van files

45

40

35

30

25 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

12

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

De economische ontwikkelingen binnen de Gelderse steden zelf zijn relatief gunstig (zie figuur 2.1). De werkgelegenheidsgroei ligt in de meeste Gelderse steden de laatste tien jaar bijvoorbeeld structureel boven de gemiddelde groei in de andere steden van Nederland (figuur 2.6). Alleen in Wageningen en Doesburg is die werkgelegenheidsgroei de laatste jaren fors lager geweest dan in de benchmarksteden (zie tabel 2.1).

Die werkgelegenheidsgroei heeft echter nog niet geleid tot een hogere dan gemiddelde werkgelegenheidsgraad; alleen Arnhem en Apeldoorn hebben meer banen dan inwoners binnen de gemeentegrenzen. Ook het aantal startende ondernemers blijft in de Gelderse steden enigszins achter bij het gemiddelde van de steden in de benchmark (zie figuur 2.1), hoewel de verschillen tussen de Gelderse steden op dit punt groot zijn (zie tabel 2.1).

En zorgwekkend in het kader van de discussie over bevolkingskrimp: het aantal leegstaande winkels is de laatste jaren in de KSB-steden relatief fors toegenomen (zie tabel 2.2).

Figuur 2.6 Ontwikkeling groei werkgelegenheid (negen jaars voortschrijdend gemiddelde) 32% 30%

werkgelegenheidsgroei

28% 26% 24% 22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Het belangrijkste is dat de totale werkgelegenheid in de meeste Gelderse steden meer is toegenomen dan elders. De vraag is of dat komt door

13

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

succesvol economisch beleid. Daar lijkt het niet op. In figuur 2.7 is de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de Gelderse steden verklaard uit allerlei kenmerken van die steden die daarop mogelijk van invloed zijn. De grafiek is een gestileerde weergave van de uitkomsten uit een regressieanalyse waarmee de verschillen in werkgelegenheidsgroei tussen Nederlandse steden worden verklaard.

14

Het eerste staafje in de grafiek laat de werkgelegenheidsontwikkeling in de Gelderse steden zien als afwijking van de gemiddelde groei in de andere steden in Nederland. Die ontwikkeling steekt zoals gezegd gunstig af bij het gemiddelde van andere steden. De andere staafjes in de grafiek verklaren die afwijking.

Figuur 2.7 De achtergronden van werkgelegenheidsgroei (1999-2009) in de Gelderse steden, ten opzichte van het gemiddelde van de benchmark 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5%

le

re sid u

di ve rs it in du st r iĂŤ

n) s

fil es

w er kg el eg en he id

ei t

l ca pi ta hu m an

ec to ra le aa nd ee l

-2,0%

aa

-1,5%

(g eb re k

gr oe i

w

-1,0%

be vo lk in gs gr oe i

er kg el

-0,5%

eg en he id

0,0%

-2,5%

De linker staaf laat zien in welke mate de gemiddelde jaarlijkse werkgelegenheidsgroei in de Gelderse steden afwijkt van het gemiddelde van de benchmarksteden. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is.

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

De gunstige werkgelegenheidsontwikkeling in de Gelderse steden wordt voor een belangrijk deel verklaard door de hogere dan gemiddelde 14

Zie: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers Nijmegen), hoofdstuk 3.

14

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

bevolkingsgroei in de Gelderse steden (het tweede staafje in de grafiek). In steden waar de bevolking harder groeit, neemt over het algemeen ook de werkgelegenheid meer toe omdat er in die steden meer bakkers, slagers, etc. nodig zijn (werken volgt wonen).

15

Een andere belangrijke verklaring is de grotere dan gemiddelde voorraad human capital in de meeste Gelderse steden. Steden met meer human capital doen het over het algemeen economisch beter omdat die steden meer koopkracht en een hoger opgeleid arbeidspotentieel hebben, waar bedrijven op afkomen en waardoor de werkgelegenheid er meer toeneemt dan elders.

16

Tot slot is de sectorale structuur een verklaring voor de hogere dan gemiddelde werkgelegenheidsgroei. De economieën van de Gelderse steden zijn minder dan die van de andere steden in Nederland afhankelijk van industrie. De industrie is een sector waar de werkgelegenheid op macroniveau al decennialang afneemt. Dat betekent automatisch dat waar die industrie sterk vertegenwoordigd is, de werkgelegenheid minder toeneemt dan elders.

17

De filedruk voor de bedrijven in de Gelderse stad is – in tegenstelling tot de filedruk voor de inwoners – geringer dan gemiddeld in de benchmarksteden.

Het vestigingsklimaat in de Gelderse steden wordt hier dan ook minder dan gemiddeld door gefrustreerd. Uitzonderingen zijn Zaltbommel en Culemborg, waar het vestigingsklimaat juist erg lijdt onder de slechte bereikbaarheid van bedrijven door hun werknemers als gevolg van files ’s ochtends de stad in en ’s avonds de stad uit.

18

Op basis van bovengenoemde categorieën factoren zou echter een nog veel gunstigere afwijking van de gemiddelde jaarlijkse groei verwacht mogen worden. Het zogenoemde residu (het rechterstaafje in de grafiek) is negatief.

Het lijkt er dan in elk geval niet op dat het economische beleid in Gelderland verantwoordelijk is geweest voor de relatief gunstige economische ontwikkelingen. In dat geval zou het residu positief moeten

15

Zie: G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).

Glaeser, E.L., J. Scheinkman, A. Schleifer, 1995: Economic growth in a cross-section of cities, in: Journal of monetary economics, 36, pp. 117-143.

17 Zie hierover: Van Oort, F.G., 2002: Agglomeration, economic growth and innovation. Spatial analysis of growth- and R&D externalities in the Netherlands (Tinbergen Institute research series; no. 260, Amsterdam, Thela Thesis).

18 Zie de Stadsfoto’s van Culemborg en Zaltbommel.

16

15

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

zijn geweest (de werkgelegenheidsgroei was dan groter geweest dan verwacht op basis van de kenmerken van de steden).

Het Gelderse stedenbeleid kan indirect echter wel effectief zijn geweest bij het vergroten van de werkgelegenheid. Als door beleid de aantrekkingskracht van de Gelderse steden is vergroot, waardoor de bevolking en de voorraad human capital in de Gelderse steden zijn toegenomen, kan dat indirect voor meer werkgelegenheidsgroei hebben gezorgd (zie figuur 2.7). In de hoofdstukken 4 tot en met 6 wordt daar verder op ingegaan.

Maar eerst wordt in het volgende hoofdstuk bekeken of de economische kansen die de Gelderse steden bieden ook echt hebben geleid tot een hogere arbeidsparticipatie dan elders. In hoofdstuk 4 wordt vervolgens geanalyseerd of die economische kansen de aantrekkingskracht van de Gelderse steden op verhuizende huishoudens hebben vergroot.

16

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

3 Arbeidsparticipatie De relatief grote beschikbaarheid van werk in de Gelderse steden zou moeten leiden tot een hogere dan gemiddelde arbeidsparticipatie. De hoogte van de arbeidsparticipatie in een stad is immers voor een belangrijk deel afhankelijk van de vraagkant van de arbeidsmarkt: de vraag naar werk, ofwel: de beschikbaarheid van banen.

Uit figuur 3.1 blijkt dat de arbeidsparticipatie in de Gelderse steden gemiddeld inderdaad hoger is dan in andere steden. Bovendien is die arbeidsparticipatie de laatste jaren meer toegenomen dan elders (figuur 3.2).

Voor de meer dan gemiddelde toename van de arbeidsparticipatie in de Gelderse steden zijn vooral de GSO-steden verantwoordelijk. In de meeste KSB-steden is de arbeidsparticipatie juist minder toegenomen dan in de benchmarksteden (zie tabel 3.2).

Die hoge arbeidsdeelname vertaalt zich haast vanzelfsprekend in een relatief lage werkloosheid (zie figuur 3.1). Het goede nieuws is dat de werkloosheid in de Gelderse steden sinds 2005 meer is afgenomen dan gemiddeld in de andere steden in Nederland (zie figuur 3.3). Ook dat komt vooral door een grotere dan gemiddelde afname van de werkloosheid in enkele van de grotere GSO-steden. In de meeste KSB-steden is de totale werkloosheid, de jeugdwerkloosheid en de langdurige werkloosheid juist minder afgenomen dan in de benchmarksteden (zie tabel 3.2).

Opmerkelijk is dat een relatief lage werkloosheid en een laag bijstandsniveau in de Gelderse steden meer dan in andere steden samen gaan met relatief veel Wajongers (zie figuur 3.1). Vooral in de grote GSO-steden is het aandeel Wajongers onder de beroepsbevolking hoger dan in de steden uit de benchmark (zie tabel 3.1). Nadere analyse leert dat de grootste toename zit in de groep jonge Wajongers (zie figuur 3.4). Dat zou een aanwijzing kunnen zijn dat er in de Gelderse steden meer dan elders sprake is van een uitruil tussen bijstand en Wajong.

19

Als tot slot gekeken wordt naar de indicatoren die iets zouden kunnen zeggen over de toekomstige arbeidsparticipatie, ontstaat een positief beeld 19

In veel gemeenten gaat de afname van het bijstandsniveau sinds de invoering van de WWB samen met een vergelijkbare toename van het aantal Wajong-ers. Zie: G. Marlet, C. van Woerkens, R. Zwart, 2008: Invloed op bijstand en onderkant arbeidsmarkt, in: Worstelen met invloed. Vier jaar Wet Werk en Bijstand (Divosa, Utrecht).

17

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

voor de Gelderse stad. Het aantal vroegtijdig schoolverlaters is in de meeste Gelderse steden lager dan elders (zie figuur 3.1). En er zijn ook iets meer mensen onder de beroepsbevolking met een startkwalificatie. Het gemiddelde van de Gelderse steden biedt hier echter een vertekend beeld.

Het groter dan gemiddelde aantal mensen met een startkwalificatie komt volledig voor rekening van Nijmegen en Wageningen. In de andere Gelderse steden is het aantal mensen met een startkwalificatie gelijk aan of lager dan de benchmarksteden (zie tabel 3.1).

18

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 3.1 De arbeidsparticipatie in de Gelderse steden (2009)

werkloosheid jeugdwerkloosheid Kruitvatindicator jeugdwerkloosheid langdurige werkloosheid Kruitvatindicator langdurige werkloosheid segregatie langdurige werkloosheid bijstandsniveau startkwalificatie voortijdig schoolverlaten netto participatiegraad arbeidsongeschiktheid

Wajong

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

19

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Tabel 3.1 Scores per stad op de dimensie arbeidsparticipatie score in 2010 (2009) ten opzichte van de benchmark

Zaltbommel

Winterswijk

Wageningen

Doesburg

Culemborg

KSB

Zutphen

Tiel

Harderwijk

GSO klein

Doetinchem

Nijmegen

Ede

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

Arbeidsparticipatie Totale werkloosheid -- = -- = -- -- = -- ++ - ++ -- -Jeugdwerkloosheid - + -- ++ - -- - ++ - -- + -Kruitvatindicator (jeugdwerkloosheid) - = -- ++ - -- - ++ + - - + = Langdurige werkloosheid -- ++ - ++ - -- = = ++ ++ - + Kruitvatindicator (langdurige werkloosheid) -- ++ - = - = + ++ ++ = + + Segregatie langdurige werkloosheid - ++ - + - -- = + ++ ++ -- = Bijstand -- ++ -- + -- -- - = = + - -Startkwalificatie = - -- ++ - -- -- = = - ++ = Vroegtijdig schoolverlaten - ++ -- = -- -- -- - -- ++ - -Netto Participatiegraad ++ - ++ - ++ ++ ++ ++ = - -- = ++ Arbeidsongeschiktheid + = - - + - - ++ -- ++ -- = -Wajong ++ ++ + + ++ - = ++ -- = -- + -+ : score is hoger (twee plusjes meer dan één plusje) dan het gemiddelde van de benchmark - : score is lager dan het gemiddelde van de benchmark = : score wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

Tabel 3.2 Ontwikkeling per stad op de dimensie arbeidsparticipatie ontwikkeling 2000-2010 ten opzichte van de benchmark

Doesburg

          

Culemborg

          

Zutphen

        =    =  = =    =  =     = = =      = =        =          = =      =  =          

Tiel

Zaltbommel

KSB

Winterswijk

   =    =  =     =  =  =  = 

Harderwijk

Doetinchem

Nijm egen

Ede

      =  =    =  =       =         = = =

GSO klein

Wageningen

Arbeidsparticipatie Totale werkloosheid Jeugdwerkloosheid Kruitv atindicator (jeugdwerkloosheid) Langdurige werkloosheid Kruitv atindicator (langdurige werkloosheid) Segregatie langdurige werkloosheid Bijstand Startkwalificatie Netto Participatiegraad Arbeidsongeschiktheid Wajong

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

pijltjes omhoog: meer toename of minder afname dan het gemiddelde van de benchmark pijltjes naar beneden: meer afname of minder toename dan het gemiddelde van de benchmark = : ontwikkeling wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

20

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 3.2 Ontwikkeling netto participatiegraad 68% Netto participatiagraad 67% 66% 65% 64% 63% 62% 61% 60% 59% 58% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 3.3 Ontwikkeling totale werkloosheid (3-jaarsgemiddelde) 8,5% Het aantal werklozen als percentage van de beroepsbevolking 8,0% 7,5% 7,0% 6,5% 6,0% 5,5% 5,0% 4,5% 4,0% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

21

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 3.4 Ontwikkeling aantal Wajongers tussen 15 en 24 jaar, als percentage van de jonge beroepsbevolking 3,2% Wajong 15-24 jaar 3,0% 2,8% 2,6% 2,4% 2,2% 2,0% 1,8% 1,6% 1,4% 1,2% 1,0% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Een verdere uitsplitsing van de werkloosheidscijfers in de Gelderse steden leidt tot een veel diverser beeld. De jeugdwerkloosheid is in de Gelderse steden lager dan gemiddeld in de andere steden, maar is het laatste jaar wel meer toegenomen (figuur 3.5). De langdurige werkloosheid bevindt zich daarentegen structureel op of net iets boven het gemiddelde van de andere steden in Nederland (figuur 3.6). De verschillen tussen steden zijn echter groot (zie tabel 3.1). Een aantal Gelderse steden blijft kampen met een relatief hoge langdurige werkloosheid (Arnhem, Nijmegen, Doesburg en Culemborg) en jeugdwerkloosheid (Nijmegen en Zutphen).

Die langdurig werklozen in de Gelderse steden zijn steeds ongelijker verdeeld over de wijken (figuur 3.7). Van toenemende ruimtelijke segregatie is vooral sprake in Arnhem en de KSB-steden. Ruimtelijke segregatie duidt op een toenemende concentratie van sociaal-economische achterstanden in de stad. Die concentratie van problemen zal de kans op sociale stijging voor de inwoners van die wijken verkleinen; jongeren uit wijken waar de problemen zich concentreren lopen meer dan in heterogene wijken kans om werkloos te worden.

22

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Die toenemende ruimtelijke segregatie is ook een zorgelijke ontwikkeling omdat sociaal-economische tweedeling in de stad tot spanningen kan leiden die zich gemakkelijk uiten in sociale onrust, overlast en criminaliteit. De iets hogere dan gemiddelde scores op de zogenoemde kruitvatindicatoren (zie figuur 3.1) zijn daarvoor een tweede aanwijzing. De kruitvatindicator drukt uit in welke mate er sprake is van hardnekkige werkloosheid in een economisch kansrijke omgeving. Ofwel: hoeveel mensen zijn er werkloos die dat op basis van de beschikbaarheid van werk niet zouden hoeven zijn.

Die relatieve sociaal-economische achterstand (werkloos zijn in een economisch kansrijke omgeving) blijkt vaak tot frustratie te leiden. De kruitvatindicator is een indicatie voor die ‘frustratie’ over de relatieve sociaal-economische achterstand onder groepen inwoners in de stad, en hangt dan ook significant samen met problemen op het gebied van overlast en onveiligheid in de wijken. Met name de KSB-steden en Zutphen hebben te maken met een toenemende spanning tussen economische kansen en feitelijke arbeidsparticipatie (tabel 3.2).

20

Figuur 3.5 Ontwikkeling jeugdwerkloosheid 15% 14%

Jeugdig (15 t/m 24 jr) werklozen als percentage van de beroepsbevolking

13% 12% 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

20

Zie: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Omvang, oorzaak en ontwikkeling van problemen in de wijk (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

23

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 3.6 Ontwikkeling langdurige werkloosheid 3,4% Langdurig (> 3 jr) werklozen als percentage van de beroepsbevolking 3,2%

3,0%

2,8% 2,6%

2,4%

2,2%

2,0% 1,8% 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 3.7 Ontwikkeling segregatie langdurig werklozen 1,10% Segregatie van langdurig (> 3 jr) werklozen 1,05%

1,00%

0,95%

0,90%

0,85%

0,80% 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

24

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

De algemene conclusie is dus dat de werkloosheid in de Gelderse steden lager is dan gemiddeld in de andere steden in Nederland. Maar dat vooral de jeugdwerkloosheid en de langdurige werkloosheid hoger zijn dan verwacht zou mogen worden, met alle mogelijke gevolgen van dien. Uit onderstaande figuren blijkt dat vooral de vraagkant van de arbeidsmarkt (de tweede staafjes in de grafieken) een dempend effect heeft op de werkloosheid in de Gelderse steden; doordat er per inwoner in de steden meer banen beschikbaar zijn dan gemiddeld in de andere steden mag ook een lagere werkloosheid verwacht worden.

Ook op basis van de aanbodkant van de arbeidsmarkt – de kenmerken van de beroepsbevolking – zou in de Gelderse steden een lagere dan gemiddelde jeugd- en langdurige werkloosheid verwacht mogen worden; het niveau van kennis en vaardigheden onder de beroepsbevolking is in de Gelderse steden gemiddeld – en met name in de universiteitssteden en in Zutphen (zie tabel 3.1) – hoger dan in de andere steden in Nederland. Desondanks ligt de langdurige werkloosheid in de Gelderse steden dus iets boven het gemiddelde van de Nederlandse steden. En ook de jeugdwerkloosheid is er hoger dan verwacht zou mogen worden op basis van de beschikbaarheid van werk, en de kwaliteiten van de beroepsbevolking. Ofwel: In beide gevallen zijn de residuen positief.

Dat betekent dat de werkloosheid in de Gelderse steden hoger is dan op basis van de kenmerken aan de vraag- en aanbodkant van de arbeidsmarkt verwacht zou mogen worden. De (inwoners van de) Gelderse steden slagen er dus onvoldoende in om de economische kansen te benutten. Het is op basis van deze analyses niet mogelijk om te bepalen wat de reden is dat de economische kansen in de Gelderse steden onvoldoende benut worden. Het zou kunnen komen door een kwalitatieve mismatch tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, verdringing tussen verschillende opleidingscategorieën op de arbeidsmarkt en permissief beleid van de sociale diensten.

Belangrijke uitzondering is overigens Apeldoorn, waar de werkloosheid juist veel lager is dan op basis van de kenmerken van de stad en de omgeving zou morgen worden verwacht. Wellicht kan die stad als best practice dienen voor de andere Gelderse steden.

21

21

Zie Stadsfoto Apeldoorn.

25

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 3.8 De achtergronden van de jeugdwerkloosheid (15-24-jarigen) in de Gelderse steden 1,0% 0,8% 0,6% 0,4% 0,2%

re sid u

(e tn isc h)

al ) be vo lk in gs -

ng ss

am en st el li

sa m en st el lin g

ng

(d em og r

af is

(s oc ia

ch )

(a rb ei ds m ar kt ) be vo

lk i

-0,6%

be vo lk i

je

-0,4%

ec on om ie

-0,2%

ng ssa m en st el lin g

ug dw er kl oo sh ei d

0,0%

-0,8%

De linker staaf laat zien in welke mate de jeugdwerkloosheid in de Gelderse steden afwijkt van het gemiddelde van de benchmarksteden. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is. Op de y-as staat de afwijking van het gemiddelde van de benchmarksteden, in procentpunten.

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 3.9 De achtergronden van de langdurige werkloosheid in de Gelderse steden, 2009 0,4%

0,3%

0,2%

0,1%

re sid u

w oo no m ge vi ng

(e tn isc h)

(s oc ia al )

ng ssa m en st el lin g

be vo lk i

ng ssa m en st el lin g

lk i

ng be vo

am en st el li

be v

ol ki ng

ss

-0,2%

(d em og ra fis ch )

(a rb ei ds m ar kt )

la ng du rig e

-0,1%

ec on om ie

w er kl oo sh ei

d

0,0%

De linker staaf laat zien in welke mate de langdurige werkloosheid in de Gelderse steden afwijkt van het gemiddelde van de benchmarksteden. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is. Op de y-as staat de afwijking van het gemiddelde van de benchmarksteden, in procentpunten.

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

26

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

De belangrijkste conclusie uit dit hoofdstuk is dat het succes van de Gelderse stad aan bepaalde groepen inwoners van die stad voorbij lijkt te gaan. Die ongelijkheid heeft potentieel grote negatieve gevolgen voor de Gelderse steden. Het terugdringen van die ongelijkheid door het beter benutten van de economische kansen die de Gelderse steden bieden zou dan ook een van de beleidsprioriteiten voor het toekomstige Gelderse stedenbeleid moeten zijn.

27

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

28

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

4 Woonklimaat Behalve voor de arbeidsparticipatie in een stad, is de beschikbaarheid van werk in theorie van belang voor de aantrekkingskracht van een stad op verhuizende huishoudens. Ofwel: op het aantrekken en vasthouden van bevolking en het tegengaan van bevolkingskrimp. Uit recent onderzoek naar de aantrekkingskracht van Nederlandse steden blijkt dat die aantrekkingskracht voor ongeveer de helft verklaard wordt door de bereikbaarheid van banen vanuit de woonlocatie.

22

Werken volgt dus niet alleen wonen (zie hoofdstuk 2), wonen volgt ook werken. Alleen hoeft dat werk zich niet in de stad zelf te bevinden. Het gaat bij de aantrekkingskracht van een stad juist om de bereikbaarheid van werklocaties vanuit woonlocaties in die stad, en die werklocaties hoeven zich niet in de stad zelf te bevinden.

De bereikbaarheid van een gevarieerd banenaanbod is van toenemend belang omdat in steeds meer huishoudens beide partners werken (power couples), waardoor in de woonplaatskeuze met de werklocaties van de beide partners rekening gehouden moet worden. Daardoor kiezen steeds meer huishoudens een woonlocatie van waaruit zoveel mogelijk banen binnen acceptabele tijd te bereiken zijn. Dat beperkt niet alleen de reistijd van beide partners naar de huidige werkplek, maar zorgt er ook voor dat de toekomstige carrièrekansen zo groot mogelijk zijn.

23

Uit figuur 4.1 blijkt dat de relatief grote aantrekkingskracht van de Gelderse steden op verhuizende huishoudens in belangrijke mate is gebaseerd op de bereikbaarheid van een gevarieerd banenaanbod vanuit de stedelijke woonlocaties in Gelderland. Belangrijke uitzonderingen zijn de steden in de Achterhoek – Winterswijk en Doetinchem – waar de geringe bereikbaarheid van banen juist een belangrijke belemmering vormt voor de aantrekkingskracht van die steden.

24

In figuur 4.1 is de relatieve aantrekkingskracht van de Gelderse steden ten opzichte van de benchmarksteden (de linker staaf in de grafiek) verklaard uit 22

G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).

D. Costa, E. Kahn, 2000: Power couples: Changes in the locational choice of the college educated, 1940-1990, in: Quarterly Journal of Economics, 115, 4, pp.1287-1315.

24 Zie de Stadsfoto’s van Winterswijk en Doetinchem.

23

29

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

kenmerken van die steden die significant van invloed zijn op die aantrekkingskracht (de overige staafjes in de grafiek).

Uit het genoemde onderzoek naar de aantrekkingskracht van Nederlandse steden blijkt dat naast de beschikbaarheid van werk ook de kwaliteit van de woningen en de woonomgeving in de steden van groot belang zijn. Veilige steden met een kwalitatief goede woningvoorraad, veel stedelijke voorzieningen en gelegen in een natuurlijke omgeving zijn het meeste in trek bij Nederlandse huishoudens. Hoe de Gelderse steden op die punten gemiddeld scoren en wat dat betekent voor de aantrekkingskracht van die steden staat in figuur 4.1.

25

Figuur 4.1 Wat verklaart de aantrekkingskracht van de Gelderse steden?

(2009) 250

200

150

100

50

-100

u re sid

(b w an oo en no ) m ge w vi oo ng no (n m at ge uu vi r) ng (v o w o rz oo ie no ni m ng ge en vi ) ng (g en tr w ifi oo ca no tio m n) ge vi ng (w on in ge n) un iv er sit ei ts ov st er ad la st en on ve ili gh ei d

aa nt re kk i

-50

ec on om ie

ng sk ra ch t

0

De linker staaf laat zien in welke mate de aantrekkingskracht van de Gelderse stad afwijkt van het gemiddelde van de benchmarksteden. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is. De aantrekkingskracht is uitgedrukt in indexpunten als afwijking van het gemiddelde.

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Met de leefbaarheid in de woonomgeving is het relatief gunstig gesteld. Dat zou ook kunnen verklaren waarom de Gelderse steden niet alleen een relatief grote aantrekkingskracht hebben op verhuizende huishoudens, maar

25

G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).

30

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

ook een meer dan gemiddelde tevredenheid met de kwaliteit van de woonomgeving onder de huidige inwoners (zie figuur 4.2).

Ook de mate van gentrification is in de Gelderse steden gemiddeld groter dan in veel andere steden in Nederland. Gentrification is een proces waarbij voormalige achterstandswijken door particulier initiatief worden opgeknapt, waardoor de aantrekkingskracht van die wijken toeneemt. Meestal zijn dat vervallen vooroorlogse wijken dicht bij het centrum, die in eerste instantie aantrekkelijk gevonden worden door alternatieve scenes, gevolgd door meer koopkrachtige bevolkingsgroepen. De gentrificationindex die hier is gebruikt meet het aantal mensen dat behoort tot die scenes, als percentage van de bevolking. Die indicator moet iets zeggen over de ‘hipheid’ van de Gelderse woonwijken.

De kwaliteit van de woningvoorraad en de binnenstedelijke voorzieningen (cultuur, horeca, etc., zie figuur 4.2) in de Gelderse steden laat nog wel wat te wensen over, hoewel kleinere Gelderse steden zoals Zutphen, Doetinchem, Harderwijk, Winterswijk en Zaltbommel, er op dat gebied in positieve zin uitspringen (zie tabel 4.1).

Vooral het relatief eenzijdige winkelaanbod heeft in de meeste Gelderse steden een negatief effect op de aantrekkingskracht op verhuizende huishoudens, zo blijkt uit figuur 4.2. Vooral in de grote GSO-steden Apeldoorn, Ede en Nijmegen, maar ook in de meeste KSB-steden (met uitzondering van Winterswijk) blijft het winkelaanbod duidelijk achter bij dat in de benchmarksteden. De kleine GSO-steden, en dan vooral Zutphen en Doetinchem, staan er wat dat betreft beter voor (zie tabel 4.1).

Ook het totaal aantal restaurants per inwoner en de culinaire kwaliteit zijn – vooral in de grote GSO-steden (zie tabel 4.1) – in de Gelderse steden geringer dan gemiddeld in de andere steden in Nederland (figuur 4.2). Die situatie is de laatste jaren overigens wel verbeterd. Sinds 2005 neemt het voorzieningenniveau in de Gelderse steden toe. Dat komt vooral door een toename van het culturele (figuur 4.3) en het culinaire (figuur 4.4) aanbod.

Voor dat laatste (toename van de culinaire kwaliteit) zijn naast Nijmegen vooral de kleinere steden Doetinchem, Harderwijk, Zutphen, Wageningen en Zaltbommel verantwoordelijk (zie tabel 4.2).

31

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 4.2 Het woonklimaat in de Gelderse steden (2009)

sociale huur

hoogbouw vooroorlogse woningen omvang woningen

winkels mode & luxe

podiumkunsten

culinaire kwaliteit

restaurants (per inwoner)

voetbalindex historische binnenstad nabijheid natuur bereikbaarheid recreatievoorzieningen tevredenheid met de woonomgeving

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

32

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Tabel 4.1 Scores per stad op de dimensie woonklimaat score in 2010 (2009) ten opzichte van de benchmark

Zaltbommel

Winterswijk

Wageningen

Doesburg

Culemborg

KSB

Zutphen

Tiel

Harderwijk

GSO klein

Doetinchem

Nijmegen

Ede

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

Woonklimaat Sociale huur - + -- ++ - ++ = - ++ ++ -- -Hoogbouw - + -- = - - = - ++ - -Vooroorlogse woningen - = -- = - -- = + - = = ++ + Omvang woningen + - + = ++ + + = + ++ = + ++ Winkels mode en luxe -- = -- -- ++ = = + -- - -- = -Podiumkunsten -- + -- + + - = = + -- + + = Culinaire kwaliteit - - ++ - ++ -- -- = -- ++ Restaurants (per inwoner) - = - - = + = = -- ++ - ++ Voetbalindex - + -- + ++ - Historische binnenstad -- -- -- -- -- = - ++ = ++ -- -- ++ Nabijheid natuuur ++ = ++ - ++ -- - -- -- - -- -Bereikbaarheid recreatievoorzieningen - = - = - = = ++ + + - + Teveredenheid met de woonomgeving ++ -- ++ = ++ ++ ++ ++ -- + - ++ + : score is hoger (twee plusjes meer dan één plusje) dan het gemiddelde van de benchmark - : score is lager dan het gemiddelde van de benchmark = : score wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

Tabel 4.2 Ontwikkeling per stad op de dimensie woonklimaat ontwikkeling 2000-2010 ten opzichte van de benchmark

     =      = =            =     = = =      

    

    

    =     



=

 

Zaltbommel

Winterswijk

Culemborg

Zutphen

Tiel

Harderwijk

Doetinchem

Nijm egen

Ede

 =       =  = =  

KSB

Wageningen

      = =      

GSO klein

Doesburg

Woonklimaat Sociale huur Winkels mode en luxe Podiumkunsten Culinaire kwaliteit Restaurants (per inwoner) Voetbalindex Bereikbaarheid recreatievoorzieningen

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

pijltjes omhoog: meer toename of minder afname dan het gemiddelde van de benchmark pijltjes naar beneden: meer afname of minder toename dan het gemiddelde van de benchmark = : ontwikkeling wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

33

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 4.3 Ontwikkeling aanbod podiumkunsten 5,6 Aantal uitvoeringen per 1000 inwoners 5,2

4,8

4,4

4,0

3,6

3,2

2,8 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

De cijfers van voor 2005 zijn minder betrouwbaar Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 4.4 Ontwikkeling culinaire kwaliteit 2,8 Beschikbaarheid kwaliteitsrestaurants (kwaliteitsindex) 2,6

2,4

2,2

2,0

1,8

1,6

1,4 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

34

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Tot slot liggen de Gelderse steden in een mooiere natuurlijke omgeving dan veel andere steden Nederland. In de STADSFOTO’S van veel Gelderse steden komt dat onvoldoende naar voren. Dat komt omdat de gebruikte indicator voor de nabijheid van natuur alleen rekening houdt met natuur binnen Nederland. Voor de Gelderse steden leidt dat tot een onderschatting omdat natuur in het buitenland (noodgedwongen, vanwege het gebrek aan data) niet meetelt, en zee en binnenwater (inclusief het rivierenlandschap) relatief zwaar meewegen. De onderzoekers van Atlas voor gemeenten werken aan een nieuwe indicator waarin die tekortkomingen worden opgelost. Die indicator voor de nabijheid van natuur zal in de toekomst voor de Gelderse steden dan ook positiever uitpakken dan de nu gebruikte indicator.

Alle factoren tezamen voorspellen voor de Gelderse steden een grotere aantrekkingskracht dan feitelijk het geval is; het residu in figuur 4.1 is negatief. Dat zou te maken kunnen hebben met de onbekendheid van verhuizende huishoudens met de kwaliteiten van de Gelderse steden. Het Gelderse stedenbeleid zou zich in de toekomst dan ook kunnen richten op het versterken van de bekendheid met die kwaliteiten, en het imago van de Gelderse stad als aantrekkelijke woonstad.

Per saldo is de aantrekkingskracht van de meeste Gelderse steden op verhuizende huishoudens relatief groot. Maar er zijn belangrijke uitzonderingen. De steden in de Achterhoek kunnen hun prettige woonklimaat onvoldoende benutten omdat ze relatief slecht te bereiken zijn.

En de (voormalige) groeigemeenten Apeldoorn en Ede kampen met typische new town problematiek – relatief weinig stedelijke voorzieningen per inwoner – waardoor de aantrekkingskracht gevaar loopt. Om optimaal te kunnen profiteren van de verscheidenheid aan steden in het Gelderse stedennetwerk zou het toekomstige beleid zich op dergelijke zwakke plekken kunnen richten.

26

26

Zie hierover: G. Marlet, 2009: De nieuwe stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).

35

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

36

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

5 Leefbaarheid De leefbaarheid in de woonomgeving is een belangrijk onderdeel van het woonklimaat in een stad, en van het oordeel van de inwoners van die stad over hun woonomgeving, zo bleek uit het vorige hoofdstuk. Zowel de aantrekkingskracht op verhuizende huishoudens als de waardering voor de woonomgeving bleek in de Gelderse steden gemiddeld hoger te zijn dan in de overige steden in Nederland. En de leefbaarheid in de Gelderse steden kan die gunstige positie voor een deel verklaren (zie figuur 5.1).

Omdat de Veiligheidsmonitor van 2009 voor dit onderzoek niet (op microniveau en voor alle gemeenten in Nederland) op tijd bij het CBS beschikbaar was, moest de analyse van de leefbaarheid in de Gelderse steden zich noodgedwongen beperken tot 2008. Uit figuur 5.1 blijkt dat het met zo’n beetje alle (negatieve) aspecten van leefbaarheid in de Gelderse steden in 2008 relatief gunstig gesteld was.

De Index Overlast & Onveiligheid (en gewogen combinatie van diverse indicatoren voor overlast, verloedering en diefstal in de woonomgeving) laat zien dat de erkende leefbaarheidsproblemen waar veel steden mee kampen zich in de Gelderse steden minder dan gemiddeld voordoen.

Uitzonderingen zijn Culemborg, Nijmegen en Doesburg (zie tabel 5.1). Die leefbaarheidsproblemen zijn sinds 2004 in de Gelderse steden bovendien meer afgenomen dan elders (zie figuur 5.2). Vooral de GSO-steden zijn verantwoordelijk voor die afname van leefbaarheidsproblemen (zie tabel 5.2).

In Arnhem wijkt de ontwikkeling van de leefbaarheid de laatste tien jaar niet significant af van die in de benchmarksteden. Als echter verder wordt ingezoomd op de leefbaarheidsontwikkeling in Arnhem, zoals in de STADSFOTO van Arnhem gebeurt, dan blijkt dat de problemen daar tot 2004 fors zijn toegenomen, maar daarna juist weer enorm zijn afgenomen, veel meer dan in andere steden (zie figuur 5.4). Het veiligheidsbeleid waar Arnhem de laatste tijd fors extra op heeft ingezet heeft waarschijnlijk zijn vruchten afgeworpen, vooral op het gebied van het terugdringen van drugsoverlast (figuur 5.5), de overlast van jongeren (figuur 5.6) en het aantal auto-inbraken (figuur 5.7) .

37

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Van de kleinere steden onttrekken Zaltbommel, Doesburg en Culemborg zich duidelijk aan de positieve ontwikkeling op het gebied van overlast en onveiligheid (tabel 5.2). Wat overigens niet betekent dat de problemen daar in absolute zin toenemen; zelfs in het geval van Culemborg blijken de problemen op het gebied van overlast en onveiligheid de laatste jaren te zijn afgenomen, alleen minder snel dan in de benchmarksteden (zie de figuren 5.8 tot en met 5.11).

Door de verbeterde veiligheid en de afgenomen overlast in de Gelderse steden is het onveiligheidsgevoel onder de bevolking van de Gelderse steden sinds 1999 iets meer afgenomen dan in andere steden (figuur 5.3). Als echter verder wordt ingezoomd op de afzonderlijke steden blijken voor dat gunstige beeld alleen de steden Apeldoorn, Nijmegen, Tiel en Culemborg verantwoordelijk te zijn. In de meeste andere Gelderse steden is het gevoel van onveiligheid onder de bevolking juist minder afgenomen dan in de steden uit de benchmark (zie tabel 5.2) Een ander aspect van leefbaarheid – actueel in het kader van de discussie over bevolkingskrimp – is de nabijheid van dagelijkse voorzieningen in de woonomgeving. In tegenstelling tot het vorige hoofdstuk gaat het hier niet om binnenstedelijke voorzieningen, maar om voorzieningen in de directe woonomgeving (zie de bijlage voor een uitleg). Inwoners van de Gelderse steden blijken gemiddeld minder voorzieningen in de buurt van hun woning te hebben dan inwoners van de meeste andere steden in Nederland. Dat geldt vooral voor de inwoners van de kleine GSO-steden en de KSB-steden.

De enige uitzondering is Wageningen (zie tabel 5.1).

38

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.1 Leefbaarheid in de Gelderse steden (2008)

index overlast en onveiligheid

geweldsmisdrijven

overlast door drugsgebruik

overlast dronken mensen

overlast jongeren

overlast van omwonenden

index verloedering

inbraak in woningen

auto-inbraak

fietsendiefstal

onveiligheidsgevoel

voorzieningen in de woonomgeving

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

39

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Tabel 5.1 Scores per stad op de dimensie leefbaarheid score in 2010 (2009) ten opzichte van de benchmark

Zaltbommel

Winterswijk

Wageningen

Doesburg

Culemborg

KSB

Zutphen

Tiel

Harderwijk

GSO klein

Doetinchem

Nijmegen

Ede

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

Leefbaarheid Index overlast en onveiligheid = -- + -- + ++ Geweldsmisdrijven - --- ++ -- + = - = + = Overlast door drugsgebruik -- - -- + -- -- - -- = ++ = + Overlast van dronken mensen -- - ++ - ++ -- - -- = ++ = + Overlast van jongeren - = = -- - + = + - -- = Overlast van omwonenden -- = -- = = -- -- + -- = = Verloedering = = -- + -- = = + ++ Inbraak in woningen = -- + = ++ -- -- ++ -- + -- ++ Auto-inbraak - = + - = - + = = - + Fietsendiefstal -- - -- + -- -- = ++ - -- + Onveiligheidsgevoel - ++ - + + - -- = + ++ -- = Voorzieningen/verschraling = -- = -- -- -- - + - -+ : score is hoger (twee plusjes meer dan één plusje) dan het gemiddelde van de benchmark - : score is lager dan het gemiddelde van de benchmark = : score wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

Tabel 5.2 Ontwikkeling per stad op de dimensie leefbaarheid ontwikkeling 2000-2010 ten opzichte van de benchmark

Culemborg

Doesburg

Wageningen

  =   = = =       =              =   =         =     = 

= =    =   =  

 =           =   =               =  

Zaltbommel

Harderwijk

   =      = 

Winterswijk

Doetinchem

=          

Zutphen

Nijm egen

          

Tiel

Ede

KSB

 =   =  =     =   =    =   

Apeldoorn Leefbaarheid Index overlast en onveiligheid Geweldsmisdrijven Ov erlast door drugsgebruik Ov erlast van dronken mensen Ov erlast van jongeren Ov erlast van omwonenden Verloedering Inbraak in woningen Auto-inbraak Fietsendiefstal Onveiligheidsgevoel

GSO klein

Arnhem

GSO groot

pijltjes omhoog: meer toename of minder afname dan het gemiddelde van de benchmark pijltjes naar beneden: meer afname of minder toename dan het gemiddelde van de benchmark = : ontwikkeling wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

40

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.2 Ontwikkeling Index Overlast & Onveiligheid 36% Index overlast en onveiligheid 35%

34%

33%

32%

31%

30%

29% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 5.3 Ontwikkeling onveiligheidsgevoel 36% Onveilgheidsgevoel 35% 34% 33% 32% 31% 30% 29% 28% 27% 26% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

41

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.4 Ontwikkeling overlast, verloedering en onveiligheid in Arnhem, 1998-2008 39% Index overlast en onveiligheid 38%

37%

36%

35%

34%

33%

32% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Arnhem. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

Figuur 5.5 Ontwikkeling overlast van drugsgebruik in Arnhem,1998-2008 34% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van drugsgebruik 32%

30%

28% 26%

24%

22%

20% 18% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Arnhem. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

42

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.6 Ontwikkeling overlast van jongeren in Arnhem, 1998-2008 42% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van groepen jongeren 41% 40% 39% 38% 37% 36% 35% 34% 33% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Arnhem. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

Figuur 5.7 Ontwikkeling diefstal uit auto’s in Arnhem, 1998-2008 14% Diefstal uit auto's 13% 12% 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Arnhem. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

43

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.8 Ontwikkeling overlast, verloedering en onveiligheid in Culemborg, 1998-2008 36% Index overlast en onveiligheid 35% 34% 33% 32% 31% 30% 29% 28% 27% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Culemborg. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

Figuur 5.9 Ontwikkeling geweldsmisdrijven in Culemborg, 1998-2008 8,5 Aantal geregistreerde geweldsm isdrijven per 1000 inwoners 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Culemborg. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

44

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.10 Ontwikkeling overlast van drugsgebruik in Culemborg, 1998-2008 23% 22%

Aandeel inwoners dat overlast ervaart van drugsgebruik

21% 20% 19% 18% 17% 16% 15% 14% 13% 12% 11% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Culemborg. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

Figuur 5.11 Ontwikkeling overlast van omwonenden in Culemborg, 19982008 26% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van omwonenden 24% 22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Bron: Stadsfoto Culemborg. Zie de bijlage voor een uitgebreide beschrijving van deze indicator

45

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

De vraag is vervolgens of die over het algemeen gunstige leefbaarheidssituatie in de Gelderse steden te danken is aan het Gelderse stedenbeleid. Om daar een indruk van te krijgen is de score op de Index Overlast & Onveiligheid met een regressieanalyse in verband gebracht met allerlei indicatoren die in theorie van invloed zijn op de leefbaarheid in wijken. Daaruit volgde dat de omvang van de stad, de mate van arbeidsparticipatie en werkloosheid onder de bevolking van de stad, de samenstelling van die bevolking, de economische structuur en de kenmerken van de woonomgeving significant van invloed zijn op de omvang van de leefbaarheidsproblemen in wijken.

27

In de onderstaande grafiek zijn de uitkomsten uit die regressieanalyses voor het gemiddelde van de Gelderse steden weergegeven. De linker staaf in de grafiek toont de Index Overlast & Onveiligheid als afwijking van het gemiddelde van de benchmarksteden. Die afwijking is fors negatief. De inwoners van de Gelderse steden hebben dus minder dan gemiddeld last van overlast en onveiligheid. De overige staafjes in figuur 5.12 laten zien hoe die afwijking te verklaren is.

Het feit dat Gelderse steden minder dan gemiddeld last hebben van overlast en onveiligheid is allereerst te verklaren door de relatief hoge arbeidsparticipatie en lage werkloosheid onder de inwoners van de Gelderse steden (zie hoofdstuk 3). Daarnaast bieden de kenmerken van de bevolking en van de woningvoorraad van de Gelderse steden een verklaring voor de gunstige leefbaarheidssituatie.

Al die factoren samen verklaren niet volledig waarom het met de leefbaarheid in de Gelderse steden beter gesteld is dan in veel andere steden in Nederland; het residu in figuur 5.12 is negatief. Dat betekent dat de leefbaarheidsproblemen in de meeste Gelderse steden over het algemeen geringer zijn dan op basis van de kenmerken van die steden verwacht zou mogen worden. Mogelijk is het Gelderse stedenbeleid hier de oorzaak van, hoewel dat op basis van deze analyse nog niet met zekerheid vast te stellen is.

28

27

Zie voor een uitgebreide beschrijving van die analyses: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Omvang, oorzaak en ontwikkeling van problemen in de wijk (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

28 Om dat met zekerheid te kunnen vaststellen zou een kwantitatieve effectmeting moeten worden uitgevoerd, waarin beleidsindicatoren in regressieanalyses in verband worden gebracht met de ontwikkeling van de leefbaarheid.

46

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.12 De achtergronden van de relatief geringe leefbaarheidsproblemen in de Gelderse steden u re sid

ge vi ng om oo n w

ec on o

m ie

(z el fs ta n

di ge n)

lin g st el

tie ng ss am en

be vo lk i

ds pa rt ic ip a

ag

-0,4%

gl o

m er a

ov er la

tie

&

st en

on

-0,2%

ar be i

ve ili g

he id

st ed el ijk he id

0,0%

-0,6%

-0,8%

-1,0%

-1,2%

De linker staaf laat zien in welke mate de overlast en onveiligheid in de Gelderse stad afwijkt van het gemiddelde van de benchmarksteden. De overige staafjes laten zien hoe die afwijking te verklaren is. De aantrekkingskracht is uitgedrukt in indexpunten als afwijking van het gemiddelde.

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Een extra aanwijzing voor het succes van het Gelderse stedenbeleid op dit punt is dat de trends van de laatste jaren erop wijzen dat de leefbaarheidsproblemen in de Gelderse steden juist zijn afgenomen op een aantal punten waar het (wijken)beleid zich op richt, en die met dat beleid te beĂŻnvloeden zijn.

Zo is het aantal geweldsmisdrijven in de Gelderse steden meer afgenomen dan in andere steden (figuur 5.13), zijn de mensen in de Gelderse steden (vooral in de GSO-steden, zie tabel 5.2) in hun woonomgeving de laatste jaren minder overlast gaan ervaren (figuur 5.14 tot en met 5.16), is de verloedering in die woonomgeving iets meer afgenomen dan elders (figuur 5.17) en is het aantal inbraken en diefstallen in de Gelderse steden meer afgenomen dan gemiddeld in de andere steden in Nederland (figuur 5.18 tot en met 5.20).

47

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.13 Ontwikkeling geweldsmisdrijven 8,5 Aantal geregistreerde geweldsmisdrijven per 1000 inwoners 8,0

7,5

7,0

6,5

6,0

5,5

5,0 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 5.14 Ontwikkeling drugsoverlast 26% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van drugsgebruik 25% 24% 23% 22% 21% 20% 19% 18% 17% 16% 15% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

48

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.15 Ontwikkeling overlast van jongeren 42% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van groepen jongeren 41%

40%

39%

38%

37%

36%

35% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 5.16 Ontwikkeling overlast van omwonenden 26% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van omwonenden 24% 22% 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

49

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.17 Ontwikkeling Index Verloedering 56% Index Verloedering 55%

54%

53%

52%

51%

50%

49% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

De Index Verloedering bestaat uit vernielingen, bekladdingen en rommel op straat Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 5.18 Ontwikkeling inbraken in woningen 3,4% Inbraak in woningen 3,2% 3,0% 2,8% 2,6% 2,4% 2,2% 2,0% 1,8% 1,6% 1,4% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

50

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 5.19 Ontwikkeling auto-inbraak 9% Diefstal uit auto's 8%

7%

6%

5%

4%

3% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 5.20 Ontwikkeling fietsendiefstal 16% Aandeel inwoners dat overlast ervaart van fietsendiefstal 15% 14% 13% 12% 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

51

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Er zijn dus aanwijzingen dat het Gelderse stedenbeleid de laatste jaren heeft bijgedragen aan een leefbaardere woonomgeving in de Gelderse steden. Die gunstige ontwikkeling kan in theorie echter ook met andere factoren te maken hebben. Het is in ieder geval zeer opvallend dat de Gelderse steden zich juist op de thema’s van het Gelderse stedenbeleid beter hebben ontwikkeld dan de andere steden in Nederland.

Een aanvullend argument is dat de gunstige ontwikkelingen zich vooral in de GSO-steden hebben voorgedaan. Van alle KSB-steden heeft alleen Wageningen zich gunstig ontwikkeld ten opzichte van de benchmark (zie tabel 5.2). Het wijkenbeleid, dat onderdeel was van het Gelderse stedenbeleid, heeft zich alleen gericht op die GSO-steden,. Mogelijk werpt dat wijkenbeleid zijn vruchten af:

Figuur 5.21 Ontwikkeling overlast en onveiligheid in de GSO-wijken, ten opzichte van de overige wijken in Nederland 42%

40%

38%

36%

34%

32%

30%

28% 1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Uit figuur 5.21 blijkt in ieder geval dat de leefbaarheidsproblemen in de zogenoemde GSO-wijken (de wijken waar het GSO-beleid zich op richt) de laatste jaren meer zijn afgenomen dan in de andere wijken in Nederland.

29

29

In de bijlagen van de afzonderlijke STADSFOTO’S bevinden zich zogenoemde Wijkwijzers per GSOwijk, waarin de ontwikkelingen per GSO-wijk en de verklaringen daarvoor zijn weergegeven.

52

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Een aantal markante voorbeelden daarvan zijn de buurten Geitenkamp in Arnhem, Uitvindersbuurt in Ede, Muziekbuurt in Doetinchem en Hertogenwijk in Tiel.

De problemen in al die GSO-wijken waren aanvankelijk (veel) groter dan in de andere wijken in Nederland (zie figuur 5.13). Tot 2004 namen die problemen ten opzichte van het gemiddelde van Nederland bovendien toe.

Sindsdien is er sprake van een trendbreuk.

53

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

54

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

6 Bevolking De jaarlijkse bevolkingsgroei in de Gelderse steden is gemiddeld hoger dan in de andere steden in Nederland (zie figuur 6.1). Vooral de kleinere GSOsteden kennen een relatief sterke bevolkingsgroei (zie tabel 6.1). Die groei is sinds 2004 in de meeste Gelderse steden wel afgenomen, maar niet meer dan in de andere steden in Nederland (figuur 6.1).

In de samenstelling van de bevolking van de Gelderse steden is een opvallende kentering opgetreden. Na een aantal jaren van afname is het aandeel creatieve klasse onder de Gelderse bevolking sinds 2007 flink toegenomen (zie figuur 6.2). Vooral in de kleine GSO-steden (met uitzondering van Harderwijk) en in de meeste KSB-steden (behalve Doesburg en Culemborg) is sprake geweest van een grotere toename van de creatieve klasse dan in de benchmarksteden (zie tabel 6.2). Wat betreft de (ontwikkeling van de) samenstelling van de bevolking valt vooral de positie van Zutphen op; relatief veel bevolkingsgroei, en een relatief grote toename van de creatieve klasse, midden- en hogere inkomensgroepen en gezinnen met kinderen.

Met die ontwikkelingen in de samenstelling van de bevolking is naar verwachting ook de omvang van de voorraad human capital in de meeste Gelderse steden toegenomen. Dat is een belangrijke voorwaarde voor economische voorspoed en werkgelegenheidsgroei. Opvallend is wel dat die vergroting van de voorraad human capital in de Gelderse steden vooralsnog over het algemeen niet samengaat met een groter aandeel midden- en hogere inkomensgroepen onder de bevolking (zie figuur 6.3), een verschijnsel dat zich vooral in de universiteitssteden in Nederland voordoet, en hier dan ook niet toevallig vooral in Nijmegen en Wageningen (zie tabel 6.1).

30

Op veel andere indicatoren voor de samenstelling van de bevolking volgen de Gelderse steden de landelijke trend. Zo neemt het aandeel niet-westerse allochtonen onder de bevolking ongeveer net zoveel toe als in de andere steden in Nederland (zie figuur 6.4 tot en met 6.6). Het aandeel laagopgeleiden en laagstopgeleiden (alleen basisonderwijs) onder de beroepsbevolking lijkt in de Gelderse steden echter minder af te nemen dan 30

G.A. Marlet, C.M.C.M., van Woerkens, 2007: The Dutch Creative class and how it fosters urban employment growth, in: Urban Studies, 44, 13, pp. 2605-2626.

55

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

in de overige steden (figuur 6.7 en 6.8). Vooral in de kleine GSO-steden en in de KSB-steden neemt het aantal mensen met een lagere opleiding minder af dan in de benchmarksteden (zie tabel 6.2).

Tot slot neemt het aantal gezinnen met kinderen (figuur 6.9) en jongeren (figuur 6.10) in de Gelderse steden minder af dan elders, en is er minder sprake van vergrijzing (figuur 6.11). Ook daalt het aantal eenoudergezinnen (figuur 6.12) sterker dan in de andere steden. Vooral de kleinere GSOsteden hebben een opvallend jongere bevolking dan de benchmarksteden.

En in de KSB-steden is er sprake van een kleinere afname van het aantal jongeren dan gemiddeld in vergelijkbare steden (zie tabel 6.2).

De meeste Gelderse steden hebben anno 2010 dus een relatief jonge bevolking, een grote voorraad human capital, veel gezinnen met kinderen en weinig eenoudergezinnen (zie figuur 6.13). En de Gelderse steden blijven relatief hard groeien. Dat alles kan het gevolg zijn van de gunstige kansen op de arbeidsmarkt, de sterk verbeterde leefbaarheid in de woonomgeving en de grotere aantrekkingskracht van de Gelderse steden (zie hoofdstuk 4 en 5), en indirect dus van het Gelderse stedenbeleid.

Maar dat geldt niet voor alle Gelderse steden. Vooral in steden die meer in de periferie van het land liggen zoals Winterswijk en voormalige groeigemeenten zoals Apeldoorn, is sprake van een lagere bevolkingsgroei dan in de benchmarksteden, en van meer vergrijzing (zie tabel 6.1 en 6.2).

Het succes van de Gelderse stad lijkt dan ook aan sommige van die Gelderse steden voorbij te gaan, waardoor de verschillen tussen die Gelderse steden naar verwachting zullen gaan toenemen.

De algemene conclusie is dan ook dat de aantrekkingskracht van en de leefbaarheid in de Gelderse stad zijn verbeterd, maar niet overal. Er zijn grote verschillen tussen de Gelderse steden, zo blijkt uit de verschillende STADSFOTO’S die aan deze monitor ten grondslag liggen. Dat betekent bijvoorbeeld ook dat de ene Gelderse stad minder gevoelig zal zijn voor bevolkingskrimp dan veel andere steden in Nederland, terwijl de andere stad zich wel degelijk zorgen moet maken over vergrijzing en krimp. Dat laatste geldt bijvoorbeeld voor de steden in de Achterhoek, en in mindere mate ook voor voormalige groeigemeenten zoals Apeldoorn.

31

31

G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2010: Atlas voor gemeenten 2010. Thema: Krimp!? (Atlas voor gemeenten, Utrecht), zie voor een discussie over de aantrekkingskracht van new towns en groeigemeenten: G.A. Marlet, 2009: De nieuwe stad (VOC Uitgevers, Nijmegen).

56

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.1 Gemiddelde jaarlijkse bevolkingsgroei 0,75% Bevolkingsgroei 0,70%

0,65%

0,60% 0,55%

0,50%

0,45%

0,40% 0,35% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 6.2 Ontwikkeling aandeel creatieve klasse 23,0% Creatieve klasse als percentage van de beroepsbevolking 22,5% 22,0% 21,5% 21,0% 20,5% 20,0% 19,5% 19,0% 18,5% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

57

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.3 Ontwikkeling aandeel midden- en hoge inkomensgroepen 60,0% Aandeel midden en hoge inkomens 59,5%

59,0%

58,5%

58,0%

57,5%

57,0% 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 6.4 Ontwikkeling aandeel Turken 3,3% Aantal Turken als percentage van de bevolking 3,2% 3,1% 3,0% 2,9% 2,8% 2,7% 2,6% 2,5% 2,4% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

58

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.5 Ontwikkeling aandeel Marokkanen 2,0% Aantal Marokkanen als percentage van de bevolking 1,9%

1,8%

1,7%

1,6%

1,5%

1,4% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 6.6 Ontwikkeling aandeel Antillianen 0,95% Aantal Antillianen als percentage van de bevolking 0,90%

0,85%

0,80% 0,75%

0,70%

0,65%

0,60% 0,55% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

59

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.7 Ontwikkeling aandeel laagstopgeleiden 8,0% Aantal laagstopgeleiden als percentage van de beroepsbevolking 7,6%

7,2%

6,8%

6,4%

6,0%

5,6%

5,2% 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 6.8 Ontwikkeling aandeel laagopgeleiden 30% Aantal laaggopgeleiden als percentage van de beroepsbevolking 29%

28%

27% 26%

25%

24%

23% 22% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

60

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.9 Ontwikkeling gezinnen met kinderen 12,4% Aantal kinderen tussen 0 en 9 jaar als percentage van de bevolking 12,2%

12,0%

11,8%

11,6%

11,4%

11,2%

11,0% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 6.10 Ontwikkeling aandeel jongeren 12,4% Aantal jongeren tussen 10 en 19 jaar als percentage van de bevolking 12,2%

12,0%

11,8%

11,6%

11,4%

11,2%

11,0% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

61

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.11 Ontwikkeling aandeel ouderen 15,5% Aantal 65-plussers als percentage van de totale bevolking

15,0%

14,5%

14,0%

13,5%

13,0% 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

Figuur 6.12 Ontwikkeling aandeel eenoudergezinnen 1,6% Jonge eenoudergezinnen als percentage van de potentiĂŤle beroepsbevolking 1,4%

1,2%

1,0% 0,8%

0,6%

0,4%

0,2% 0,0% 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

62

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Figuur 6.13 De bevolkingssamenstelling van de Gelderse steden, vergeleken met de benchmarksteden, 2009 bevolkingsgroei aandeel creatieve klasse aandeel middenen hogere inkomensgroepen aandeel Turken aandeel Marokkanen aandeel Antillianen aandeel laagstopgeleiden aandeel laagopgeleiden gezinnen met kinderen aandeel jongeren 10-19 jaar aandeel ouderen 65+ ĂŠĂŠnoudergezinnen

Zie de bijlage voor de gebruikte bronnen en de beschrijving van de indicatoren

63

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Tabel 6.1 Scores per stad op de dimensie bevolking score in 2010 (2009) ten opzichte van de benchmark

Zaltbommel

Winterswijk

Wageningen

Doesburg

Culemborg

KSB

Zutphen

Tiel

Harderwijk

GSO klein

Doetinchem

Nijmegen

Ede

Arnhem

Apeldoorn

GSO groot

Bevolkingssamenstelling Bevolkingsgroei - = = = + ++ ++ + ++ - ++ - = Aandeel creatieve klasse = = -- ++ = - - ++ + - ++ - + Aandeel midden- en hogere inkomensgroepen + = = - + + + ++ - = -- + Aandeel Turken = ++ - = = + ++ = = ++ - = Aandeel Marokkanen - = = = - = ++ - ++ - = - + Aandeel Antillianen - + -- = - = - Aandeel laagstopgeleiden - + = - ++ ++ = = ++ -- - = Aandeel laagopgeleiden = = ++ = ++ ++ = = ++ -- = ++ Gezinnen met kinderen + = ++ -- + ++ ++ ++ ++ - -- = ++ Jongeren ++ -- ++ + ++ ++ + ++ ++ -- = ++ Ouderen ++ - = = -- -- - -- = -- ++ -Eénoudergezinnen - ++ -- = -- -- = = - + - -+ : score is hoger (twee plusjes meer dan één plusje) dan het gemiddelde van de benchmark - : score is lager dan het gemiddelde van de benchmark = : score wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

Tabel 6.2 Ontwikkeling per stad op de dimensie bevolking ontwikkeling 2000-2010 ten opzichte van de benchmark

Harderwijk

Tiel

Zutphen

Culemborg

Doesburg

Wageningen

Winterswijk

Zaltbommel

=   = =      = =

  = =     =   

=   =  =    =  =

=   =    = =   

   =  =      

   = = =  = =   =

     =      

     =     = 

Ede

   =     = =  

Arnhem

Doetinchem

KSB

  =          =  = =  =  =    =    = =    =     =          

Apeldoorn

Bevolkingssamenstelling Bevolkingsgroei Aandeel creatieve klasse Aandeel midden- en hogere inkomensgroepen Aandeel Turken Aandeel Marokkanen Aandeel Antillianen Aandeel laagstopgeleiden Aandeel laagopgeleiden Gezinnen met kinderen Jongeren Ouderen Eénoudergezinnen

GSO klein

Nijm egen

GSO groot

pijltjes omhoog: meer toename of minder afname dan het gemiddelde van de benchmark pijltjes naar beneden: meer afname of minder toename dan het gemiddelde van de benchmark = : ontwikkeling wijkt niet significant af van het gemiddelde van de benchmark Bronnen: de STADSFOTO’S van de afzonderlijke steden

64

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

7 Het gaat goed met de Gelderse stad, maar…

Het gaat goed met de Gelderse stad. Die conclusie kan op basis van deze vijfde Gelderse stedenmonitor zonder problemen getrokken worden. Maar dan gaat het wel om het gemiddelde van die Gelderse steden. Want niet met alle Gelderse steden, en niet met alle inwoners in de steden, gaat het even goed.

Vooral de aantrekkingskracht van, en de kwaliteit van de leefomgeving in, de Gelderse stad is meer verbeterd dan elders in Nederland. En – hoewel dat op basis van deze monitor niet met zekerheid te zeggen is - lijkt het erop dat het Gelderse stedenbeleid heeft bijgedragen aan die grotere aantrekkingskracht. Vooral door investeringen in (de voorzieningen in) de binnensteden, en een verbetering van de leefbaarheid in de woonwijken. Die leefbaarheid is overigens vooral in de GSO-steden verbeterd, en in mindere mate in de KSB-steden. Dat kan te maken hebben met het feit dat er met het Gelderse wijkenbeleid, dat zich alleen op wijken in de GSO-steden heeft gericht, in de GSO-steden meer focus is geweest om de leefbaarheid daar te verbeteren.

32

Een andere belangrijke – maar waarschijnlijk niet door het economische beleid beïnvloede – kwaliteit van de Gelderse stad is de relatief grote beschikbaarheid van werk voor de inwoners van die Gelderse steden. Die economische kansen, en de grotere dan gemiddelde werkgelegenheidsgroei in de grotere Gelderse steden, kunnen wel indirect het gevolg zijn van het Gelderse stedenbeleid. Namelijk via de investeringen in de aantrekkingskracht van en het woonklimaat in die Gelderse steden. Een gunstig woonklimaat kan namelijk tot meer banen leiden; waar mensen graag willen wonen, vestigen zich over het algemeen meer bedrijven, en neemt de werkgelegenheid toe (werken volgt wonen).

33

34

35

Ondanks dat gunstige beeld van de Gelderse stad blijft er nog wel wat te wensen over voor de toekomst. Zoals gezegd gaan de positieve trends aan sommige steden en aan bepaalde groepen inwoners voorbij. Bovendien 32

Daarvoor zou een effectmeting van het beleid moeten worden uitgevoerd, door beleidsindicatoren (dummy, budget, maatregelen, etc.) in regressieanalyses in verband te brengen met de in deze monitor gepresenteerde outcome-indicatoren, rekening houdend met andere factoren die daarop mogelijk van invloed zijn.

33 Ook dit is pas met zekerheid vast te stellen na een kwantitatieve effectmeting.

34 Voor de meeste KSB-steden zijn de ontwikkelingen op dit punt minder gunstig.

35 G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen), hoofdstuk 3.

65

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

worden niet alle kansen die de Gelderse steden hebben optimaal benut. Uit de vijfde Gelderse stedenmonitor volgen vijf mogelijke beleidsprioriteiten voor het toekomstige Gelderse stedenbeleid, waarmee de Gelderse stad in de toekomst nog gezonder kan worden: 1. Verbeteren bereikbaarheid

De inwoners van de Gelderse steden hebben relatief veel kans op werk.

Maar daar staat tegenover dat files en relatief slecht openbaar vervoer die kansen meer dan elders inperken. Met het terugdringen van de filedruk waar de forensen in de Gelderse steden mee te maken hebben, kunnen de kansen op werk voor de inwoners van de Gelderse steden nog fors worden vergroot. Datzelfde geldt voor investeringen in het openbaar vervoer, waardoor met name de steden in de Achterhoek beter kunnen worden aangesloten bij het Gelderse stedennetwerk, en meer kunnen gaan profiteren van de aantrekkelijke woonomgeving die ze bieden. Dat vraagt om weliswaar kostbare infrastructurele ingrepen, maar de potentiĂŤle maatschappelijke winst daarvan is enorm. Niet alleen omdat daar meer de kansen op werk voor forensen in de Gelderse steden toenemen, en daarmee ook de aantrekkingskracht van de Gelderse steden op economisch kansrijke bevolkingsgroepen. Maar ook omdat dat verdringing op de arbeidsmarkt zal tegengaan, waardoor de kansen op werk voor de lager opgeleiden en jongeren in de Gelders steden zullen toenemen.

2. Kansen op de arbeidsmarkt beter benutten

De inwoners van de Gelderse steden hebben weliswaar veel kans op werk, maar toch zijn er relatief veel jongeren werkloos, en is de langdurige werkloosheid er hoger dan op basis van de beschikbaarheid van werk verwacht zou mogen worden. De potentie van de kansen op de arbeidsmarkt wordt door de Gelderse steden dan ook onvoldoende benut; er zouden minder mensen aan de kant hoeven staan dan nu het geval is.

3. Ongelijkheid binnen de steden terugdringen

Doordat het enerzijds economisch goed gaat met de Gelderse stad, maar er anderzijds groepen inwoners zijn die daar niet of onvoldoende van profiteren, is er sprake van een toenemende sociale en ruimtelijke tweedeling in de Gelderse steden en met name in de KSB-steden. Dat kan

66

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

leiden tot frustratie onder bepaalde delen van de bevolking, en uiteindelijk tot grote leefbaarheidsproblemen. Bovendien zal de ruimtelijke concentratie (segregatie) van sociaal-economische achterstanden een negatief effect hebben op de ontwikkeling van de arbeidsparticipatie onder de bevolking.

4. Bestaande kwaliteiten benadrukken

Gelderse steden zijn over het algemeen aantrekkelijke woonsteden. Toch is de feitelijke aantrekkingskracht op verhuizende huishoudens lager dan op basis van de kwaliteiten van de Gelderse steden – veel werk, natuurlijke ligging en een leefbare woonomgeving – zou mogen worden verwacht. Het ligt dan ook voor de hand om die kwaliteiten beter over het voetlicht te krijgen, en het imago van de Gelderse stad als aantrekkelijke woonstad te versterken.

5. Verder vergroten aantrekkingskracht Gelderse steden

De Gelderse stad is weliswaar een aantrekkelijke woonstad, en de aantrekkingskracht van de Gelderse steden is de laatste jaren groter geworden, maar er blijft nog wel wat te wensen over. Zo blijft het voorzieningenniveau in de binnensteden (winkels, cultuur en horeca) in de meeste Gelderse steden achter bij dat in veel andere steden in Nederland.

Bovendien is niet overal de situatie even rooskleurig; zo is de aantrekkingskracht van de steden in de grensregio zoals Winterswijk, en voormalige groeigemeenten zoals Apeldoorn, veel minder groot dan die van de historische Gelderse steden die centraler in het land liggen. Door verder te investeren in het binnenstedelijke voorzieningenniveau en de kwaliteit van de directe woonomgeving kan die aantrekkingskracht van de Gelderse stad verder worden vergroot. Dat pleit dus eigenlijk voor een voortzetting van het – schijnbaar succesvolle – Gelderse stedenbeleid.

Dat verder vergroten van de aantrekkingskracht van de Gelderse stad is op het eerste gezicht primair de verantwoordelijkheid van de stad zelf. Toch kan een coördinerende rol van de provincie meerwaarde hebben. Die kan er namelijk mede voor zorgen dat de Gelderse steden hun bouwplannen onderling afstemmen. Daarmee kan voorkomen worden dat de Gelderse steden elkaar op dat punt beconcurreren, en in plaats daarvan in totaliteit aan aantrekkingskracht winnen ten opzichte van andere steden in Nederland. Door niet allemaal op hetzelfde paard te wedden, maar juist de

67

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

specifieke kwaliteiten van de verschillende Gelderse steden te benadrukken, kunnen die steden op deelmarkten excelleren en beter concurreren met de andere steden en regio’s in Nederland. Daarmee kan Gelderland zich als geheel naar verwachting beter wapenen tegen vergrijzing en krimp.

Ook bij de overige beleidsprioriteiten kan een coĂśrdinerende rol van de provincie meerwaarde hebben. Bij het aanpakken van files en het verbeteren van de bereikbaarheid per openbaar vervoer is die evident. Maar ook bij het terugdringen van werkloosheid en sociaal-economische achterstanden is coĂśrdinatie nodig.

Arbeidsmarktbeleid is weliswaar een verantwoordelijkheid van gemeenten, maar de arbeidsmarkt is een regionale markt; gemiddeld werkt minder dan een kwart van de inwoners van een stad in de eigen stad. Voor het beter kunnen benutten van de kansen op die arbeidsmarkt is regionale samenwerking dan ook noodzakelijk. Er zijn in Nederland overigens al verschillende voorbeelden van succesvol regionaal arbeidsmarktbeleid, bijvoorbeeld in de Drechtsteden, en ook de Achterhoek wordt vaak genoemd als voorbeeld van succesvol regionaal arbeidsmarktbeleid.

36

37

36

G. A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2008: Werk voor de wijk, in: Atlas voor gemeenten 2008 (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

Zie: Regiofoto Drechtsteden 2009 (Atlas voor gemeenten).

37

68

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

8 Beschrijving van de gebruikte indicatoren Index Overlast & Onveiligheid

Een gewogen samengestelde index die bestaat uit de indicatoren geweldsmisdrijven, overlast door drugsgebruik, overlast door dronken mensen, overlast van jongeren, overlast van omwonenden, vernielingen, bekladdingen, rommel op straat, inbraak in woningen, auto-inbraak en fietsendiefstal. De selectie van de indicatoren voor de index volgt uit een objectieve analyse van het woongedrag van de mensen in de wijk, en geeft aan welke aspecten van leefbaarheid mensen in de wijk zelf belangrijk vinden en in welke mate. Van die indicatoren is een gewogen combinatie gemaakt op basis van de coëfficiënten die aangeven welk effect ze hebben op de waardering voor de woonomgeving. Die index is uitgedrukt in een waarde die is te interpreteren als: ‘het aandeel van de bevolking dat serieus last heeft van problemen op het gebied van overlast, verloedering en onveiligheid in zijn woonomgeving’.

38

Geweldsmisdrijven

Het aantal geregistreerde geweldsmisdrijven per 1000 inwoners.

Geregistreerd betekent: bekend bij de politie, dat wil zeggen schriftelijk vastgelegd in een proces-verbaal, dagrapport of aangifteformulier (Bron: CBS/KLPD).

Overlast door drugsgebruik

Het aandeel van de bevolking dat overlast ervaart van drugsgebruikers Alle indicatoren voor overlast en onveiligheid (ook de andere negen hieronder beschreven indicatoren) komen in eerste instantie uit de Veiligheidsmonitor.

Die Veiligheidsmonitor lijkt misschien een onbetrouwbare bron omdat de steekproef ervan relatief klein is. De data uit de Veiligheidsmonitor zijn echter zodanig bewerkt en vergeleken met gegevens uit andere bronnen – zoals cijfers van de KLPD en de lokale Enquêtes Leefbaarheid & Veiligheid – dat zelfs op wijkniveau een statistisch betrouwbare uitspraak over de overlast- en onveiligheidssituatie mogelijk is. Op gemeenteniveau is die statistische betrouwbaarheid vanzelfsprekend nog veel groter. Bovendien 39

38

Zie voor een uitgebreide beschrijving van de methode achter die selectie en weging: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Omvang, oorzaak en ontwikkeling van problemen in de wijk (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

39 Zie voor een uitgebreide beschrijving van de methode achter deze databewerking: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Omvang, oorzaak en ontwikkeling van problemen in de wijk (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

69

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

blijken de uitkomsten, indien ze vergeleken worden met de lokale EnquĂŞtes Leefbaarheid & Veiligheid (die over het algemeen een grotere steekproef hebben) meestal nauwelijks af te wijken.

Overlast van dronken mensen

Het aandeel van de bevolking dat overlast ervaart van dronken mensen (bron: Veiligheidsmonitor).

Overlast van jongeren

Het aandeel van de bevolking dat overlast ervaart van jongeren (bron: Veiligheidsmonitor).

Overlast van omwonenden

Het aandeel van de bevolking dat overlast ervaart van omwonenden (bron: Veiligheidsmonitor).

Index Verloedering

De Index Verloedering is een gewogen combinatie van vernielingen, bekladdingen en rommel op straat (bron: Veiligheidsmonitor). De wijze waarop de index is samengesteld is gelijk aan de Index Overlast & Onveiligheid.

Inbraak in woningen

Het aandeel van de bevolking dat slachtoffer geworden is van woninginbraak (bron: Veiligheidsmonitor en KLPD).

Diefstal uit de auto

Het aandeel van de bevolking dat slachtoffer geworden is van diefstal uit de auto (bron: Veiligheidsmonitor en KLPD).

Fietsendiefstal

Het aandeel van de bevolking dat slachtoffer is geworden van fietsendiefstal (bron: Veiligheidsmonitor en KLPD).

Onveiligheidsgevoel

Het onveiligheidsgevoel is het percentage inwoners in de gemeente dat zich weleens onveilig voelt (bron: Veiligheidsmonitor).

70

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

(Gebrek aan) voorzieningen in de woonomgeving

Het voorzieningenniveau in de woonomgeving, ofwel de ‘Verschralingsindex’, bestaat uit het gemiddeld aantal beschikbare voorzieningen in de directe woonomgeving van de inwoners van de stad.

Voor het berekenen van de index zijn zoveel mogelijk voorzieningen meegenomen uit de categorieën sport (atletiekbanen, rolschaats- en skeelerbanen, bowlingbanen, kegelbanen, maneges, draf- en renbanen, fitnesscentra, golfcourses, kunstijsbanen, kunstskibanen, squashbanen, tennisbanen, voetbalstadions betaald voetbal, zwembaden, sporthallen, buitensportcomplexen), cultuur & uitgaan (bibliotheken, bioscopen, filmtheaters, theaterzalen, musea, cafés), zorg (huisartsen, tandartsen) en winkels (bron: Vastgoedmonitor). Meegeteld zijn de voorzieningen binnen een afstand over de weg van 5,5 kilometer van de woning. Dat is de afstand waarbinnen de voorzieningen in de binnenstad van een Nederlandse stad meetellen voor vrijwel alle inwoners van die stad. Deze maat is (vrijwel) niet meer afhankelijk van de gebiedsindeling en geeft direct weer hoe het staat met het voorzieningenniveau, ongeacht de omvang van de stad en het aantal inwoners of huishoudens. Er is pas sprake van verschraling in een gebied wanneer het aantal voorzieningen onder een bepaald niveau is gedaald.

Daarom is voor het aantal voorzieningen dat boven het gemiddelde van Nederland ligt een score 1 genomen, en voor een aantal voorzieningen dat daaronder ligt de score gedeeld door dat gemiddelde. De ‘Verschralingsindex’ is de som van die scores per categorie voorzieningen.

De vier categorieën – sport, cultuur & uitgaan, zorg en winkels – tellen daardoor even zwaar mee.

Totale werkloosheid

Het aantal werklozen onder de beroepsbevolking, als percentage van de totale beroepsbevolking op basis van de Enquête Beroepsbevolking (EBB) van het CBS. Dit cijfer geeft ook personen weer die niet ingeschreven staan bij een UWV Werkbedrijf, maar wel serieus op zoek zijn naar werk.

Bovendien vallen personen die wel ingeschreven staan bij een UWV Werkbedrijf maar feitelijk niet op zoek zijn naar of niet beschikbaar zijn voor werk buiten deze definitie.

Jeugdwerkloosheid

Het aantal jongeren tussen 15 en 24 jaar dat werk zoekt (bron: UWV Werkbedrijf) als percentage van de beroepsbevolking tussen 15 en 24 jaar (bron: EBB/CBS). Het aantal werkloze jongeren tussen 15 en 24 jaar is het

71

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

aantal zogenoemde niet-werkende werkzoekende jongeren dat is ingeschreven bij het UWV Werkbedrijf. Daarmee is waarschijnlijk een deel van de jeugdwerkloosheid in kaart gebracht. Voor werkzoekende jongeren is inschrijving bij het UWV Werkbedrijf immers geen verplichting of noodzaak omdat werkzoekende jongeren vaak toch geen recht hebben op een uitkering. Het totaal aantal werkloze jongeren uit de EBB blijkt dan ook af te wijken van de cijfers van het UWV Werkbedrijf, maar die bron is ongeschikt voor een vergelijking op gemeenteniveau omdat daarvoor de steekproef te klein is. De omvang van de totale beroepsbevolking tussen 15 en 24 jaar is wel gebaseerd op de EBB van het CBS. Er is een model gebruikt om te corrigeren voor de systematische afwijkingen die in de EBB zitten en schommelingen die niet het gevolg zijn van feitelijke ontwikkelingen. Die correctiemethodiek levert een betrouwbare beroepsbevolking op en dus een betrouwbare vergelijking tussen gemeenten.

Kruitvatindicator (jeugdwerkloosheid & langdurige werkloosheid)

De kruitvatindicator biedt een belangrijke verklaring voor overlast en onveiligheid in de wijk. Leefbaarheidsproblemen in de steden lijken vooral voort te komen uit de sociaal-economische achterstandspositie van bepaalde inwoners van de stad, die de stad om zich heen zien floreren en hun buren daarvan zien profiteren. De kruitvatindicator is een maat voor die economische achterstanden in een kansrijke omgeving.

De kruitvatindicator is ontwikkeld volgens het principe van buskruit. De stoffen die in buskruit zitten zijn elk afzonderlijk niet explosief, maar in combinatie des te meer. De sociaal-economische kruitvatindicator is ontwikkeld vanuit het idee dat als ondanks de vele kansen in een economisch succesvolle regio veel mensen werkloos blijven, er een explosieve situatie ontstaat.

De kruitvatindicator meet allereerst op elk punt in Nederland de kansen op een baan (algemeen, voor laagopgeleiden, voor jongeren, etc.). Die kansen zijn gebaseerd op het aantal banen dat binnen acceptabele reistijd te bereiken is en het aantal mensen dat om die baan concurreert. De kruitvatindicator is de interactie tussen kansen en werkloosheid. Als zowel de werkloosheid als de kansen op de arbeidsmarkt in een stad hoog zijn, heeft de kruitvatindicator een hoge waarde. Als de werkloosheid hoog is, maar de kansen zijn gering, dan heeft de indicator een lagere waarde. Als 40

40

Zie: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2007: Op weg naar Early Warning. Omvang, oorzaak en ontwikkeling van problemen in de wijk (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

72

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

zowel de werkloosheid laag is als de kansen gering (wat niet vaak voorkomt), dan heeft de kruitvatindicator een waarde dicht bij nul.

Op die manier meet de kruitvatindicator dus eigenlijk de – gegeven het aantal beschikbare banen – ‘onnodige’ werkloosheid, ofwel: de werkloosheid die niet verklaard wordt uit het gebrek aan banen, maar juist samengaat met veel (onvervulde?) beschikbare banen op dezelfde plek. Er zijn twee varianten van de kruitvatindicator: één met jeugdwerkloosheid en één met langdurige werkloosheid. Bij de kruitvatindicator jeugdwerkloosheid gaat het om het aandeel werkloze jongeren in een kansrijke omgeving. Bij de kruitvatindicator langdurige werkloosheid om het aandeel langdurig werklozen in een kansrijke omgeving.

Langdurige werkloosheid

Het aantal langdurig werklozen in de gemeente is het aantal zogenoemde niet-werkende werkzoekenden dat meer dan drie jaar werkloos is (bron: UWV Werkbedrijf). Het aantal langdurig werklozen is genomen als percentage van de beroepsbevolking. De omvang van de totale beroepsbevolking in de gemeente is gebaseerd op de EBB van het CBS. Om te corrigeren voor schommelingen die het gevolg zijn van afrondingen in verband met de geringe steekproefgrootte van de EBB is hiervan het vijfjaargemiddelde genomen.

Segregatie langdurige werkloosheid

De mate van segregatie van langdurig werklozen geeft aan in welke mate langdurig werklozen zich in een bepaalde gemeente in enkele buurten concentreren. Die segregatie is berekend als het percentage van de bevolking dat zou moeten verhuizen om een gelijke verdeling van het aandeel langdurig werklozen over alle buurten in de gemeente te krijgen.

Bijstand

Het aantal personen in de WWB (Wet Werk en Bijstand), als percentage van de bevolking tussen 20 en 64 jaar. (bron: CBS, StatLine).

Startkwalificatie

Een startkwalificatie wordt in Nederland gelijk gesteld aan een opleiding op niveau 2 van de kwalificatiestructuur van de Wet educatie en beroepsonderwijs (WEB). Dit betekent in het kort, dat na het verlaten van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo; voorheen vbo en mavo) nog een beroepsopleiding moet worden gevolgd met een minimale

73

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

opleidingsduur van twee jaar. Ook een afgeronde havo- of vwo-opleiding wordt als een startkwalificatie beschouwd (bron: CBS/EBB).

Vroegtijdig schoolverlaten

Vroegtijdig schoolverlaten is het niet halen van een startkwalificatie (diploma havo, vwo of niveau 2 van het MBO). Een startkwalificatie wordt gezien als het minimale niveau dat nodig is om voldoende toegerust de arbeidsmarkt te betreden (Bron: CFI).

Netto participatiegraad

Het aantal mensen dat meer dan 12 uur werkt als percentage van de beroepsbevolking. (Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data CBS/GBA/EBB/RIO).

Arbeidsongeschiktheid

Het aantal personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering (WAO, WAZ en Wajong) als percentage van de beroepsbevolking (bronnen: CBS en UWV).

Wajong

Het aantal uitkeringen krachtens de wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Wajong) die aan het eind van de verslagperiode niet waren beëindigd, de zogeheten lopende uitkeringen, als percentage van de potentiële beroepsbevolking (bron: CBS).

Bereikbaarheid van banen (per auto)

Bij de bereikbaarheid van banen gaat het om de bereikbaarheid van werk vanuit de gemeente, vanuit het perspectief van de inwoners (huishoudens).

Ofwel: hoe goed kunnen mensen die in de betreffende gemeente wonen een gevarieerd aanbod banen in die gemeente en alle andere gemeenten in Nederland bereiken? Daarbij tellen banen die verder weg liggen minder zwaar mee dan banen dichtbij. De bereikbaarheid van banen is gebaseerd op de gemiddelde reistijdwaardering van Nederlandse werknemers. Daarbij is gerekend met werkelijke reistijden.

Effect van files op bereikbaarheid van banen

Het aantal banen dat als gevolg van files vanuit de gemeente niet meer binnen acceptabele reistijd te bereiken is. Op basis van files ’s ochtends de gemeente uit en ’s avonds naar de gemeente toe.

74

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Bereikbaarheid van banen per OV

Bij de bereikbaarheid van banen gaat het om de bereikbaarheid van werk vanuit de gemeente, vanuit het perspectief van de inwoners (huishoudens).

Ofwel: hoe goed kunnen mensen die in de betreffende gemeente wonen een gevarieerd aanbod banen in die gemeente en alle andere gemeenten in Nederland bereiken? Daarbij tellen banen die verder weg liggen minder zwaar mee dan banen dichtbij. De bereikbaarheid van banen is gebaseerd op de gemiddelde reistijdwaardering van Nederlandse werknemers. Daarbij is gerekend met werkelijke reistijden. De bereikbaarheid van banen is berekend per openbaar vervoer.

Kansen op de arbeidsmarkt

Voor de indicator ‘kansen op de arbeidsmarkt’ is allereerst het aantal laagopgeleiden, hoogopgeleiden en jongeren in de gemeente genomen.

Vervolgens is de beschikbaarheid van werk voor die mensen in de gemeente berekend. Die beschikbaarheid is afgeleid van het aantal mensen per leeftijdsklasse en opleidingsniveau dat per gemeente gemiddeld in de verschillende sectoren werkzaam is. Op basis van die sectorale structuur is vervolgens bepaald welk deel van de banen in elke gemeente geschikt is voor laagopgeleiden, hoogopgeleiden en jongeren. De beschikbaarheid van banen is niet alleen het aantal banen dat in de gemeenten zelf aanwezig is, maar ook de banen in de regio die binnen acceptabele reistijd te bereiken zijn. De beschikbaarheid van banen in elke gemeente is het zogenoemde ruimtelijke gemiddelde van het aantal banen, op basis van werkelijke reistijden en rekening houdend met files. Vervolgens is berekend welke mensen van buiten de gemeente ook ‘in de markt zijn’ voor die banen. Voor die concurrentie is vervolgens gecorrigeerd. Het resultaat is een indicator die de kans op een baan voor de verschillende bevolkingsgroepen in de gemeente weergeeft. Bij deze indicator wordt dus geredeneerd vanuit het aanbod van banen: hoeveel banen zijn er beschikbaar ten opzichte van het totale aantal hoogopgeleiden, laagopgeleiden, jongeren, etc.? Bron: Atlas voor gemeenten o.b.v. data CBS, ESRI, AVV. Werkgelegenheidsgroei

De percentuele toename van het aantal banen in de gemeente tussen 2000 en 2009, gecorrigeerd voor eventuele gemeentegrenscorrecties.

Zelfstandigen

Aantal zelfstandigen als percentage van het aantal inwoners 15-64 jaar.

75

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Starters

Het aantal startende ondernemers per jaar als percentage van de beroepsbevolking. Onder startende ondernemers worden nieuwe ondernemingen verstaan die zich voor het eerst inschrijven bij de Kamer van Koophandel. Beginnende ondernemers die zich niet inschrijven zijn dus niet in de statistieken opgenomen, evenmin als oprichtingen van nieuwe activiteiten binnen een bestaande onderneming.

Werkgelegenheidsgraad

Het aantal banen in de gemeente gedeeld door het aantal inwoners (Atlas voor gemeenten o.b.v. data CBS).

Aandeel leegstaande winkels

Aantal leegstaande winkels als percentage van het aantal winkels (bron: Vastgoedmonitor).

Aandeel industrie

Het aantal banen in de nijverheid als percentage van het totaal aantal banen (bron: CBS, Statline).

Aandeel financiĂŤle en zakelijke diensten

Aandeel banen financiĂŤle en zakelijke diensten in kansen op de arbeidsmarkt.

Sectorale diversiteit

Voor het berekenen van de sectorale diversiteit per gemeente is gebruikgemaakt van de zogenaamde Hirschman-Herfindahl index. Dat is een optelling van het kwadraat van het aandeel van elke sector in de totale werkgelegenheid. Hoe groter de Hirschman-Herfindahl index, hoe minder diversiteit. De gepresenteerde waarde is 1 min de Hirschman-Herfindahl index, dus: hoe groter de waarde, hoe diverser de lokale economie.

Bevolkingsgroei

De jaarlijkse groei van het aantal inwoners.

76

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Aandeel creatieve klasse

De creatieve klasse in een stad blijkt de beste indicator te zijn voor de voorraad human capital. Daarom is als indicator voor dat menselijk kapitaal de omvang van de creatieve klasse als percentage van de beroepsbevolking genomen. De Nederlandse creatieve klasse is gebaseerd op het werk van Richard Florida, dat uitgebreid getoetst is voor en bijgesteld is op basis van de Nederlandse situatie. De Nederlandse creatieve klasse bestaat allereerst uit bedenkers van creatieve ideeën, zoals wetenschappers en onderzoekers, innovatieve ICT’ers, ingenieurs, architecten, tv-makers, journalisten en bohemians zoals musici, vormgevers, schrijvers en kunstenaars. Ook de uitvoerders van creatieve ideeën in kennisintensieve economische sectoren zijn tot de creatieve klasse gerekend: managers, specialisten, assistenten en verkopers van creatieve ideeën in de wetenschap, de geneeskunde, de hightech en ICT, financiële, organisatorische, bedrijfskundige en juridische dienstverlening en creatieve sectoren zoals design en kunst. De cijfers over de beroepen die tot de creatieve klasse behoren zijn op gemeenteniveau verkregen uit de Enquête Beroepsbevolking (EBB) van het CBS. Voor het samenstellen van de Nederlandse creatieve klasse zijn niet de standaardberoepsgroepen van het CBS, maar alle 1211 beroepen die in de EBB-enquête voorkomen één voor één onderverdeeld in creatieve klasse, overheid, service klasse en arbeidersklasse. Omdat de enquête wordt gehouden onder een relatief klein deel van de bevolking, en ook de creatieve klasse maar een deel van de totale beroepsbevolking is, ontstaat een relatief grote statistische onzekerheid. Daarom zijn de cijfers door het CBS afgerond op duizendtallen. Voor kleinere gemeenten vertoont het aandeel van de creatieve klasse om die reden relatief grote schommelingen door de tijd. Ook een voortschrijdend gemiddelde bleek nog erg gevoelig voor onzekerheden in de data. Om die onzekerheden zo min mogelijk te laten doorwerken in de gepresenteerde data is een driejaargemiddelde gepresenteerd 41

42

Aandeel midden- en hogere inkomensgroepen

Aantal midden- en hoge inkomens als percentage van het aantal inkomensontvangers (bron:CBS/RIO).

41

G.A. Marlet, C.M.C.M., van Woerkens, 2007: The Dutch Creative class and how it fosters urban employment growth, in: Urban Studies, 44, 13, pp. 2605-2626.

Zie: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, Het economisch belang van de creatieve klasse, in: ESB, 11-6-2004, pp. 280-283.

42

77

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Aandeel Turken

Het aantal Turken als percentage van de bevolking (bron: CBS).

Aandeel Marokkanen

Het aantal Marokkanen als percentage van de bevolking (bron: CBS).

Aandeel Antillianen

Het aantal Antillianen als percentage van de bevolking (bron: CBS).

Aandeel laagstopgeleiden

Het aandeel mensen met hoogst behaalde opleiding tot en met basisonderwijs als percentage van de beroepsbevolking (bron: CBS/EBB).

Aandeel laagopgeleiden

Het aantal personen met maximaal een lagere opleiding als percentage van de beroepsbevolking in de gemeente (bron: CBS/EBB). Onder lager onderwijs vallen de opleidingen op niveau 1, 2 en 3 van de zogenoemde SOI. Dit is het gehele basisonderwijs en de eerste fase van het voortgezet onderwijs: lbo, vbo, vmbo, mavo en de eerste drie leerjaren van havo en vwo, plus het laagste niveau van het beroepsonderwijs, vergelijkbaar met de huidige assistentenopleiding (mbo kwalificatieniveau 1).

Gezinnen met kinderen

Aantal gezinnen met kinderen als percentage van het totaal aantal gezinnen (bron:CBS).

Jongeren

Het aantal jongeren tussen 15 en 29 jaar, als percentage van de totale bevolking (bron: CBS).

Ouderen

Het aantal 65-plussers als percentage van de totale bevolking (bron: CBS).

Eenoudergezinnen

Het aantal huishoudens met kinderen en slechts ĂŠĂŠn ouder in de leeftijd tussen 20 en 39 jaar, als percentage van de potentiĂŤle beroepsbevolking

78

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

(bron: CBS). Mensen die in een dergelijke gezinssituatie verkeren blijken meer kans te hebben om werkloos te zijn.

43

Sociale huur

Het aantal sociale huurwoningen als percentage van de woningvoorraad (bron: VROM SYSWOV).

Hoogbouw

Aandeel flats (bron: Atlas voor gemeenten).

Vooroorlogse woningen

Het percentage woningen dat is gebouwd voor 1945 (bron: VROM SYSWOV ).

Omvang woningen

Gemiddelde woonoppervlakte van woningen (bron: NVM).

Winkels mode en luxe

Het aantal winkels voor mode en luxe per 1000 huishoudens (bron: Vastgoedmonitor).

Podiumkunsten

Het aantal theatervoorstellingen en concerten in de gemeente, opgesplitst in drie categorieĂŤn: theater, klassieke muziek en popmuziek. Onder de categorie theater vallen toneel, ballet, dans, cabaret, musical. Onder popmuziek vallen ook jazz, lichte muziek en wereldmuziek. Klassieke muziek bevat ook de categorie opera (bron: VSCD, VNPF, Nationaal Popinstituut, Nederland Uitburo). Voor het aanbod podiumkunsten is gebruikgemaakt van het aantal voorstellingen in de theaters en poppodia die aangesloten zijn bij de Vereniging voor Schouwburg- en Concertgebouwdirecteuren (VSCD), de Vereniging Nederlandse Poppodia en Festivals (VNPF) en het Nationaal Popinstituut (NPI), of die zijn opgenomen in het theaterbestand van het Theaterinstituut Nederland (TIN) en de VSCD en waarvoor de data bij de afzonderlijke instellingen verzameld zijn. Het culturele aanbod per gemeente is gecorrigeerd voor het aantal inwoners.

43

G.A. Marlet, M. Bosker, C.M.C.M. van Woerkens, 2008: De schaal van de stad. Stadsspecifieke kansen en problemen, en de schaal waarop ze spelen (Atlas voor gemeenten, Utrecht).

79

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

Culinaire kwaliteit

Het kwalitatieve aanbod van restaurants is gemeten aan de hand van het oordeel van de rapporteurs van restaurantgids Lekker en de Michelingids. In de Michelingids zijn ongeveer zeventig Nederlandse restaurants opgenomen.

De restaurantgids Lekker presenteert jaarlijks vijfhonderd Nederlandse kwaliteitsrestaurants. Bovendien wordt uit deze vijfhonderd een top 100 samengesteld. Om tot de culinaire kwaliteitsindicator te komen hebben gemeenten per restaurant met vermelding in de Lekker één punt gekregen.

Vermelding in de top 100 leverde één bonuspunt op, en de eerste plaats nog eens één bonuspunt (in totaal dus drie punten voor het restaurant op de eerste plaats in de Lekker). Elke ster in de Michelingids leverde eveneens een punt op (een restaurant met drie sterren kreeg dus drie punten, gelijk aan een eerste plaats in de Lekker top 100). Al die punten zijn vervolgens opgeteld, zodat feitelijk een gemiddelde is genomen van het oordeel van de Lekker-rapporteurs en de Michelin-rapporteurs. De score per gemeente is tot slot gedeeld door de bevolkingsomvang. De kwaliteitsindicator is zo een maat voor de dichtheid van kwaliteitsrestaurants in een bepaalde gemeente.

Die indicator is uiteindelijk weergegeven als het aantal culinaire kwaliteitspunten per 50.000 inwoners.

Restaurants (per inwoner)

Het aantal restaurants in de gemeente per 10.000 inwoners (bron: Bedrijfschap Horeca en Catering).

Voetbalindex

Als indicatie voor het aanbod aan grote sportevenementen in de gemeente is gekozen voor de aanwezigheid en prestaties van profvoetbalclubs in de gemeente. Van alle voetbalclubs die in de ere- een eerste divisie uitkomen is de jaarlijkse stand op de ranglijst geregistreerd (bron: www.vi.nl). Aan de nummer 1 van de eredivisie zijn per jaar 100 punten toegekend, aan de nummer laatst van de eerste divisie 100 gedeeld door het aantal clubs in de ere- en eerste divisie (variërend van 36 tot 38). De punten van de tussenliggende clubs zijn naar rato, zodat de nummer laatst van de eredivisie één punteneenheid meer heeft dan de kampioen van de eerste divisie. Dat is gedaan omdat het niet te verwachten is dat degradatie uit de eredivisie onmiddellijk de aantrekkelijkheid van een gemeente aantast. Zeker niet als de club een jaar later weer terugkeert naar de eredivisie. Evenzeer zal een incidentele promotie naar de eredivisie (met opvolgende degradatie) niet onmiddellijk de aantrekkelijkheid fors vergroten. Om die reden is ook niet de score van één jaar, maar een vijfjaarsgemiddelde genomen. Tot slot zijn 80

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

de punten van de clubs per gemeente opgeteld. De meeste gemeenten hebben maar ĂŠĂŠn club, zodat de punten voor een gemeente meestal overeenkomen met die van de club. Uitzonderingen zijn Rotterdam met drie profclubs (Feyenoord, Sparta en Excelsior) en Eindhoven met twee clubs (Eindhoven en PSV); Rotterdam en Eindhoven staan dan ook eerste en tweede op de ranglijst van de Voetbalindex.

Historische binnenstad

Als indicator voor het historische karakter van de woningvoorraad is het aantal rijksmonumenten (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) als percentage van de totale woningvoorraad opgenomen.

Nabijheid natuur

De bereikbaarheid van natuur is op een vergelijkbare manier berekend als de bereikbaarheid van banen. Het aantal banen is echter vervangen door de oppervlakte van natuurgebieden (bron: CBS, Bodemstatistiek). Onder natuur zijn bossen, duinen en heidegebieden meegerekend.

Op die manier is berekend hoeveel natuur vanuit een gemeente binnen een bepaalde tijd bereikt kan worden. Daarbij is gerekend met reistijden per auto, zonder filecorrectie, omdat ervan wordt uitgegaan dat mensen buiten de spits naar recreatiegebieden rijden. De waarderingsfunctie is gebaseerd op het werkelijke reisgedrag van mensen ten behoeve van recreatie. Die wijkt af van de tijdwaardering in het woon-werkverkeer, die werd gebruikt bij het berekenen van de bereikbaarheid van banen.

Een probleem met deze methode is dat alleen binnenlandse natuur meetelt.

Daarom scoren bijvoorbeeld Limburgse gemeenten relatief laag op deze indicator. Omdat deze indicator ook deel uitmaakt van de woonaantrekkelijkheidsindex werkt die lage score ook daarin door.

Daarom is een grensdummy gemaakt (afstand tot de dichtstbijzijnde grens) als proxy voor de nabijheid van natuur, steden en andere voorzieningen over de grens. Die indicator bleek echter niet significant van invloed op de vraag naar woningen en is dan ook niet in de woonaantrekkelijkheidsindex opgenomen.

Bereikbaarheid recreatievoorzieningen

Het aantal recreatieterreinen dat vanuit een gemeente binnen acceptabele tijd bereikt kan worden. Onder recreatieterreinen vallen parken, sportterreinen, volkstuinen, gebieden voor dagrecreatie (bron: CBS Bodemstatistiek). Er is gerekend met reistijden per auto, zonder

81

De Gelderse stad [ Atlas voor gemeenten ]

filecorrectie, omdat ervan wordt uitgegaan dat mensen buiten de spits naar recreatiegebieden rijden. De waarderingsfunctie is gebaseerd op het werkelijke reisgedrag van mensen ten behoeve van recreatie. Die wijkt af van de tijdwaardering in het woon-werkverkeer, die werd gebruikt bij het berekenen van de bereikbaarheid van banen.

Tevredenheid met de woonomgeving

Percentage van de bevolking dat aangeeft tevreden te zijn met zijn woonomgeving (bron: RIVM).

82