Άλεφ #85 by athjcom.gr

Τ Ε Υ Χ Ο Σ 8 5 Α Π Ρ Ι Λ Ι Ο Σ - Μ ΑΪ Ο Σ - Ι Ο Υ Ν Ι Ο Σ 2 0 2 2 Ν Ι Σ Α Ν - Σ Ι Β Α Ν - Τ Α Μ Ο Υ Ζ 5 7 8 2

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚ∆ΟΣΗ ΤΗΣ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΑΘΗΝΩΝ

ΕΜΜΑ ΓΚΟΛΝΤΜΑΝ

περιεχοµενα

συνταξης σηµειωµα

Αγκαντα της Σοα;

εφυγε ο Ισραηλινος συγγραφεας Αβρααµ Β. Γεοσουα

κοινοτητας διοικηση συνθεση Κοινοτικης Συνελευσης και Κοινοτικου Συµβουλιου, ανακοινωση νεου Κ.Σ.

αποφθεγµα φωτογραφια

05 ποτέ ξανα;

07 ο αντισηµιτισµος ειναι ενα χαστουκι στις αξιες µας και σε ολα οσα πρεσβευει η Ευρωπη

10 Jewish Pride: µια φιλελευθερη αναθεωρηση

12 οικογενεια ή θρησκεια: απο τη διαζευξη στην ενωση

15 στη µνηµη Σταυρου Αµπαριαν

18 100 Εβραιοι που επηρεασαν τον κοσµο Εµµα Γκολντµαν

20 οι Υµνοι του Σαββατου

21 µαζι µπορουµε καλυτερα, γλωσσαρι εβραϊκων ορων

26 οικια Joffe

27 ο πλανητης µας χρειαζεται ολους

28 η τοιχογραφια «αλληλεγγυη» στην Πατρα

30 τεχνης σχολια-βιβλια

22 µουσικοι θησαυροι των Ελληνων Εβραιων

23 υπηρξα και δασκαλα

24 µνηµη Νικου Χαναν Σταυρουλακη

Ι∆ΙΟΚ ΤΗΤΗΣ: Ισραηλιτική Κοινότης Αθηνών, Μελιδόνη 8, Αθήνα 105 53, τηλ.: 2103252898, fax: 210 3220761, e-mail: athjcomm@otenet.gr. Ε Κ∆ ΟΤΗΣ: ο Πρόεδρος της Ι.Κ.Α. Αλβέρτος Ταραµπουλούς ΥΠΕΥΘΥΝΟ Σ ΕΚ ∆ΟΣΗΣ-ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Βίκτωρ Iσαάκ Ελιέζερ fax: 2104820057, e-mail: victorel@otenet.gr ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑ∆Α: Βίκτωρ Iσαάκ Ελιέζερ, Σαµ Ναµίας, Μωυσής Ταραµπουλούς, Ντορίτα Τρέβεζα ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣΚ ΑΛΛ/Κ Η Ε ΠΙΜΕ ΛΕ ΙΑ : Ρασέλ Μπαλέστρα Ε ΚΤΥΠΩΣΗ: ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΑΕΒΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ Σ’ ΑΥΤΟ ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ: Νέλλη Αρούχ, Αλίκη Αρούχ-Μορδεχάι, Βίκτωρ Iσαάκ Ελιέζερ, Άρης Εµµανουήλ, Μωυσής Μόρδος, ∆αυίδ Μωυσής, Μίνος Μωυσής, Σαµ Ναµίας, Κωνσταντίνος Πίττας, Ρόζα Ρούσσου, Μωυσής Ταραµπουλούς, Αννίτα Τσοπανέλλη.

συνταξης σηµειωµα

Τζούλια Μωυσή – Σταύρος Αµπαριάν ∆ύο άνθρωποι, που έφυγαν πρόωρα από κοντά µας, συνέδεσαν τα ονόµατα τους µε το σχολείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών. Η Τζούλια Μωυσή, ήταν ο άνθρωπος που µοίραζε απλόχερα το χαµόγελο της καλοσύνης και ιδιαίτερα στα παιδιά, και το έδειξε αυτό εµφατικά κατά τη διάρκεια της προσφοράς της στο νηπιαγωγείο του σχολείου µας. Ο Σταύρος Αµπαριάν , έγραψε τη δική του σελίδα στην ιστορία της κοινότητάς µας. Ο Λαρισαίος, ο Αρµένης, ο φωτογράφος, ο δάσκαλος… Ήταν το 2002, όταν έπρεπε να κρατήσουµε το σχολείο µας ανοικτό, αλλά δασκάλους δεν βρίσκαµε… Ήταν τότε που γνωριστήκαµε µε τον Σταύρο και µας έδειξε τον δρόµο για να ενταχθεί και το δικό µας σχολείο στο νόµο που επιτρέπει την απασχόληση αποσπασµένων δασκάλων, όπως το Αρµενικό. Ο Μίνος Μωυσής, στενός του φίλος, γράφει για τον Σταύρο.

Καταρίνα Φον Σνουρµπάιν «…Ο αντισηµιτισµός είναι πραγµατικά ένα χαστούκι στις αξίες µας και σε όλα όσα πρεσβεύει η Ευρώπη. Αν δεν τον απωθήσουµε, το ευρωπαϊκό εγχείρηµα θα έχει αποτύχει. Ελπίζω να µπορέσω να συνεισφέρω το µερίδιό µου σε µια Ευρώπη στην οποία οι Εβραίοι βλέπουν ένα µέλλον για τον εαυτό τους, τα παιδιά τους και τα παιδιά των παιδιών τους…», δηλώνει στο «Αλεφ» η συντονίστρια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την καταπολέµηση του αντισηµιτισµού και την ενίσχυση της Εβραϊκής ζωής. Lufthansa «…µια µεγάλη αεροπορική εταιρεία βάλθηκε να µας θυµίσει πως, όταν µιλάµε για αντισηµιτισµό, δεν πρέπει να ξεχνάµε τη χώρα όπου αυτός µεγαλούργησε... Μια υπάλληλος της Lufthansa, ανέλαβε να ξεκαθαρίσει µε αφοπλιστική ειλικρίνεια (στα αγγλικά) ότι «Εβραίοι είναι αυτοί που δηµιούργησαν το πρόβληµα και τώρα όλοι οι Εβραίοι πρέπει να πληρώσουν για τους λίγους που το προκάλεσαν…», ο ∆αυίδ Μωυσής αναδεικνύει την περιπέτεια που βίωσαν 130 Εβραίοι. Οικογένεια ή θρησκεία: Από τη διάζευξη στην ένωση «Οικογένεια. Family. Famille. Familie. Famiglia. Familia. Μισπαχά. Η γλώσσα µπορεί να αλλάζει, η έννοια να µεταφράζεται, στη βάση της όµως παραµένει η ίδια… Θρησκεία. Religion. Religion. Religion. Religione. Religión. Ντάτ. Η γλώσσα µπορεί να αλλάζει. Το θρησκευτικό πρό-

σηµο να διαφοροποιείται. Η έννοια να µεταφράζεται. Στη βάση της, όµως παραµένει η ίδια. Οµοίως µε την οικογένεια…», ο Μωυσής Ταραµπουλούς αναλύει το δρόµο «από τη διάζευξη στην ένωση». Jewish Pride: µια φιλελεύθερη αναθεώρηση «…Η εβραϊκή κοινότητα στην πλειονότητά της σήµερα µεταφράζει τις επιταγές των Γραφών, µεταξύ άλλων, στην ανάγκη αναγνώρισης και σεβασµού όλων, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισµού, γενετήσιας ταυτότητας και κοινωνικού φύλου… Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η περισσότερο ελευθεριακή προσέγγιση διαστρέφει τη γνήσια γραµµατική ερµηνεία του εβραϊκού νόµου και ότι είναι απόρροια του ευρύτερου φιλελεύθερου πνεύµατος που προσδιορίζει την εποχή – µε άλλα λόγια, ότι προδίδει τον «πραγµατικό Ιουδαϊσµό». Ο Σαµ Ναµίας επιχειρεί να αποδείξει «γιατί αυτή η προσέγγιση δεν θα µπορούσε να απέχει περισσότερο από την αλήθεια». Μια τοιχογραφία στην Πάτρα Στο τοίχο µιας πενταόροφης πολυκατοικίας της Πάτρας, δεσπόζει µία υπέροχη τοιχογραφία του εικαστικού Κλεοµένη Κωστόπουλου. Τίτλος “Αλληλεγγύη”. «…Ο καλλιτέχνης εµπνεύστηκε το έργο του από το Ιστορικό γεγονός της διάσωσης όλων των Εβραίων της Ζακύνθου το 1943… Με έκπληξη και συγκίνηση αναγνώρισα στην τοιχογραφία, κάτω δεξιά την οικογένεια µου στο Εβραϊκό γκέτο Ζακύνθου το 1953. Εγώ είµαι ο ξανθός (τριών ετών) στα γόνατα του µπαµπά µου!», γράφει ο Μωυσής Μόρδος τον οποίο ευχαριστούµε και για τις φωτογραφίες που µας παραχώρησε. Ποικιλία θεµάτων Το τεύχος αυτό φιλοξενεί ακόµα µια σειρά αξιόλογων κειµένων µε ποικίλα θέµατα, που έγραψαν και επιµελήθηκαν η Νέλλη Αρούχ, η Αλίκη Αρούχ–Μορδεχάι, η Ρόζα Ρούσου, η Αννίτα Τσοπανέλλη και ο Αρης Εµµανουήλ. Ευχαριστούµε ιδιαίτερα τον Κωνσταντίνο Πίττα για το κείµενο που έγραψε για τον Νίκο Σταυρουλάκη και τη φωτογραφία που παραχώρησε στο «Άλεφ». Ελπίζουµε να απολαύσετε την ανάγνωση και να περάσετε ένα όµορφο καλοκαίρι, γεµάτο µόνο µε ευχάριστες στιγµές. Βίκτωρ Ισαάκ Ελιέζερ

κοινοτητας διοικηση

συνθεση Κοινοτικης Συνελευσης και Κοινοτικου Συµβουλιου ανακοινωση νεου Κ.Σ.

Αγαπητά µέλη της Κοινότητάς µας, Μετά την ολοκλήρωση της εκλογικής διαδικασίας, που εξελίχθηκε σε άριστο κλίµα, ξεκινάµε µε αισιοδοξία µία νέα κοινοτική θητεία. Η σύνθεση του νέου ΚΣ είναι: Αλβέρτος Ταραµπουλούς (πρόεδρος), Ντάνης Εµµανουήλ (αντιπρόεδρος), Μόνις Χαλέγουα (αντιπρόεδρος), Ντέλια Αλχανάτη (γενική γραµµατέας), Αννίτα Σούση (ταµίας), Ζοζέφ Μιζάν (αναπληρωτής γεν. γραµµατέας), Νισσήµ Μπενµαγιώρ (αναπληρωτής ταµίας), Ρεβέκκα Βιτάλ (τακτικό µέλος), Καρολίνα Αλµπάλα (τακτικό µέλος) και οι Κέλλυ Ναµία, Έµµα Μέκιου, Μπέντζι Μπατής και Τζοάννα Ναχµία (αναπληρωµατικά µέλη). Συγχαίρουµε όλους τους συµµετέχοντες, εκλεγµένους και µη, παλιούς και νέους συνεργάτες που θα συνεχίσουν να είναι κοντά µας. Ευχαριστούµε όλους εσάς και τον καθένα ξεχωριστά, που είστε αρωγοί στο δύσκολο έργο που έχουµε να επιτελέσουµε, και αποτελείτε το ενεργό κοινό τού έργου και των προσπαθειών µας! Είµαστε όλοι µαζί εδώ για να διατηρήσουµε, να συνεχίσουµε και να δηµιουργήσουµε ακόµη περαιτέρω. Να ζήσουµε σε µία ακόµη πιο συµµετοχική Κοινότητα, µε περισσότερα ενεργά µέλη κι εθελοντές να την απαρτίζουν, µε εύρεση νέων οικονοµικών

πόρων, µε συνεχή έµφαση και προτεραιότητα σε αυτούς που έχουν ανάγκη, στη νέα γενιά και στην εκπαίδευση, µε νέες εµπειρίες, µέσα από πρωτότυπες δράσεις και ειδικά προγράµµατα για κάθε ηλικία. Σκοπός µας είναι ο πολλαπλασιασµός της συµµετοχής µας σε πλήθος προγραµµάτων, οργανισµών του εξωτερικού, για το καλό των µελών µας καθώς και στη µεγαλύτερη διασύνδεση των µελών µας µε µέλη άλλων Κοινοτήτων του εσωτερικού κι εξωτερικού. Θέλουµε να συνεχίσουµε να αποτελούµε υπόδειγµα για άλλες Κοινότητες για τον τρόπο που αντιµετωπίζουµε τις προκλήσεις των καιρών και να µπορούµε όλοι µας να αισθανόµαστε υπερήφανοι για µια Κοινότητα που σέβεται τα µέλη της και που είναι εκεί όταν την χρειάζονται, µια Κοινότητα πρότυπο. * Ελάτε να οδηγήσουµε όλοι µαζί την Κοινότητά µας στην επόµενή της διάσταση. * Ελάτε να συµβάλουµε όσο το δυνατόν περισσότεροι για το παρόν και το µέλλον. * Γιατί το αξίζει ο κάθε ένας από εµάς, όσο και η Κοινότητά µας. * Γιατί η Κοινότητά µας είµαστε όλοι εµείς! Για το Κοινοτικό Συµβούλιο ο Πρόεδρος της ΙΚΑ Αλβέρτος Ταραµπουλούς

του ∆ΑΥΙ∆ ΜΩΥΣΗ*

ποτέ ξανα; πρώτη εβδοµάδα του εφετινού Μαΐου µάς επιφύλαξε µια δυσάρεστη αναδροµή στο παρελθόν. Όχι µία αλλά δύο εκδηλώσεις «κρατικού» αντισηµιτισµού, που πιστεύαµε (εγώ τουλάχιστον, αφελώς) ότι δεν θα ξαναδούµε στην Ευρώπη µετά το 1945. Και ακριβώς στις χώρες που είναι οι «συνήθεις ύποπτοι». Την Πρωτοµαγιά, ανάµεσα σε εργατικά και ταξικά συνθήµατα, ακούσαµε κάποιες α πίστευτες δηλώσεις από τα χείλη του Σεργκέι Λαβρ όφ, Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας. Όταν άκουσα στις ειδήσεις την αναφορά στις δηλώσεις αυτές, πρώτη µου αντίδραση ήταν η δυσπιστία: «∆εν είναι δυνατόν να είπε τέτοια πράγµατα, πάλι τα παραφουσκώνουν οι δηµοσιογράφοι…». Και έψαξα στο διαδίκτυο να βρω το βίντεο της συνέντευξης. Και το έπαιξα περίπου 10 φορές, για να βεβαιωθώ. Και τη δυσπιστία τη διαδέχτηκε η οδυνηρή επιβεβαίωση. Σε µια προσπάθεια να αντικρούσει τον ισχυρισµό του Ζελένσκι ότι δεν µπορεί να είναι ναζιστική η Ουκρανία, τη στιγµή που ο ίδιος, ως Πρόεδρός της, είναι Εβραίος, ο Λαβρόφ είπε ότι το επιχείρηµα αυτό δεν στέκει, καθώς «αν δεν απατάται, και ο ίδιος ο Χίτλερ είχε εβραϊκή καταγωγή». Και πρόσθεσε, προς επίρρωσιν, ότι «όπως ακούµε από τον σοφό εβραϊκό λαό, οι µεγαλύτεροι αντισηµίτες είναι Εβραίοι». Καµία από τις δύο αυτές δηλώσεις δεν είναι πρωτότυπη. Η πρώτη είναι µια κλασική θεωρία συνωµοσίας, που εκµεταλλεύεται ένα κενό στην καταγωγή του πατέρα του Αδόλφου Χίτλερ, Αλόις, ο οποίος ήταν νόθο τέκνο. Φυσικά δεν υπάρχει κανένα στοιχείο, ούτε καν ένδειξη, που να την επιβεβαιώνει. Η δεύτερη ρήση είναι φυσικά παράλογη και εντελώς ανυπόστατη – αλλά χρησιµοποιείται ενίοτε για να σχετικοποιηθεί και να δικαιολογηθεί ο αντισηµιτισµός και το Ολοκαύτωµα, ρίχνοντας την ευθύνη στα θύµατα. Όλα αυτά θα ήταν άνευ σηµασίας αν προέρχονταν από κάποιον περιθωριακό πολιτικό της άκρας δεξιάς, κάποιον αρνητή του Ολοκαυτώµατος, κάποιο κίνηµα υπερεθνικιστικό, ρατσιστικό, αντισηµιτικό, whitesupremacist κ.λπ. Ωστόσο, στα χείλη του Λαβρόφ, του επί δεκαοχτώ χρόνια επικεφαλής διπλωµάτη της µεγαλύτερης και ισχυρότερης (κατά τεκµήριο) χώρας της Ευρώπης, τέτοιου είδους δηλώσεις αποκτούν σηµασία και βαρύτητα, καθώς θα µπορούσαν να εκφράζουν κρατικές απόψεις ή πολιτικές εν τη γενέσει τους. Η αντισηµιτική κληρονοµιά που άφησαν στη σύγχρονη Ρωσία προηγούµενα καθεστώτα είναι ιδιαιτέρως πλούσια. Μέχρι την εµφάνιση του Χίτλερ, η τσαρική Ρωσία υπήρξε η παγκόσµια πρωταθλήτρια του αντισηµιτισµού, τόσο στην εφαρµογή αντιεβραϊκών πολιτικών µε συνέχεια και συνέπεια, όσο και στην

ιδεολογία. Οι αντιεβραϊκές πρακτικές αρχικά περιλάµβαναν µέτρα όπως ο περιορισµός των περιοχών εγκατάστασης των Εβραίων µέσα στη Ρωσική Αυτοκρατορία, οι διακρίσεις στην εκπαίδευση, η αναγκαστική στρατολόγηση που συνοδευόταν από αφόρητες πιέσεις για προσηλυτισµό. Τις τελευταίες δεκαετίες του καθεστώτος, οι αντιεβραϊκές διώξεις κλιµακώθηκαν µε πογκρόµ, που γίνονταν διαρκώς συχνότερα, βιαιότερα και µεγαλύτερης κλίµακας, και την αναγκαστική εκδίωξη των Εβραίων από πολλές περιοχές (κυρίως τα χωριά όπου ζούσε η πλειοψηφία τους). Σε µια αυτοκρατορία µε βαθιές ταξικές διαιρέσεις και αντιπαραθέσεις, τα αντιεβραϊκά αισθήµατα ήταν ίσως το µοναδικό στοιχείο που ένωνε όλες τις τάξεις, από τον τσάρο µέχρι τον τελευταίο µουζίκο, και τα πογκρόµ (οργανωµένα ανεπίσηµα από την ηγεσία και εκτελούµενα από τον όχλο) ήταν το προϊόν της αγαστής συνεργασίας τους. Παράλληλα, η ιδεολογία και η προπαγάνδα οργανώθηκαν ώστε να δικαιολογούν και να στηρίζουν τις αντιεβραϊκές πολιτικές, µε κορύφωση τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», που συντάχθηκαν από Ρώσους προπαγανδιστές και γνώρισαν διαχρονική επιτυχία, καθώς, δυστυχώς, κάποιοι τα παίρνουν στα σοβαρά ακόµη και σήµερα. Το κοµµουνιστικό καθεστώς που προέκυψε µετά την επανάσταση κατήργησε τις διακρίσεις, καθώς θεωρητικά όλες οι θρησκείες διώκονταν το ίδιο. Ωστόσο, ακόµη και µέσα σε αυτό το ισοπεδωτικό πλαίσιο, η πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στου Εβραίους υπήρξε πολύπλοκη και αντιφατική, και περιλάµβανε εκδηλώσεις αντισηµιτισµού, µε κορυφαία την περιβόητη Συνωµοσία των Γιατρών, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Εβραίοι, πλεκτάνη οργανωµένη από το σταλινικό καθεστώς, που ευτυχώς δεν ολοκληρώθηκε, γιατί µεσολάβησε ο θάνατος του Στάλιν. Παρά τη βεβαρηµένη αυτή κληρονοµιά, η Ρωσία του Πούτιν έχει αποφύγει επιµελώς κάθε µορφής αντισηµιτική συµπεριφορά και έχει καλλιεργήσει σχέσεις συνεννόησης και συνεργασίας µε το Ισραήλ. Για αυτό ακριβώς και οι δηλώσεις του Λαβρόφ έπεσαν ως κεραυνός εν αιθρία και είναι δύσκολο να εξηγηθούν. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι η αυξανόµενη νευρικότητα του Κρεµλίνου για την έκβαση του πολέµου στην Ουκρανία αλλά και την εξ αιτίας του διεθνή αποµόνωση της χώρας, καθώς και η εµµονή στην προσπάθεια να αιτιολογηθεί αυτός µε την πρόφαση της αποναζιστικοποίησης της Ουκρανίας (από µια χώρα που θεωρεί ότι έχει το δικαίωµα να ορίζει τους «ναζί» κατά το δοκούν), οδήγησε ακόµη και τον κορυφαίο διπλωµάτη της χώρας σε αυτό το λεκτικό «ολίσθηµα». Ωστόσο, έστω και έτσι, η ευκολία µε την οποία διατυπώθηκαν

06 αυτές οι απόψεις από τον Λαβρόφ δείχνει πόσο ζωντανός είναι ακόµη ο αντισηµιτισµός και οι σχετικές µε αυτόν θεωρίες συνωµοσίας ακόµη και ανάµεσα στην ελίτ της ρωσικής κοινωνίας, και πόσο εύκολα ενεργοποιούνται τα αντισηµιτικά αντανακλαστικά, αν και έχουν περάσει πάνω από εκατό χρόνια από τη διάλυση του τσαρικού καθεστώτος. Τ ρ ε ι ς µ έ ρ ε ς µ ε τ ά τ ο ν Λ α βρ ό φ , µ ι α µ ε γ ά λ η α ε ρ ο π ο ρ ι κ ή ετ α ιρε ία β ά λθ ηκε να µα ς θ υµίσε ι πως, ότα ν µιλά µε γ ια αν τ ι σ η µ ι τ ι σ µ ό , δ ε ν π ρ έ π ε ι ν α ξ ε χ ν άµ ε τ η χ ώ ρ α ό π ο υ α υ τ ό ς µεγαλούργησε. Στην πτήση της Lufthansa της 4ης Μαΐου από Νέα Υόρκη σε Φραγκφούρτη επέβαιναν περίπου 130 Εβραίοι, οι περισσότεροι µε τη χαρακτηριστική αµφίεση των χαρεντίµ, µε τελικ προορισµό τη Βουδαπέστη, για προσκύνηµα στο µνήµα ενός σοφού χασίντ ραββίνου. Φαίνεται ότι, στη διαδροµή, κάποιοι (λίγοι) από αυτούς αρνήθηκαν να φορέσουν τη µάσκα που προέβλεπε ο υγειονοµικός κανονισµός της Γερµανίας. Όταν έφτασαν στη Φραγκφούρτη, το προσωπικό της Lufthansa αρνήθηκε σε όλους σχεδόν τους επιβάτες που ήταν εµφανώς Εβραίοι (βάσει της ενδυµασίας τους) την επιβίβαση στην πτήση ανταπόκρισης. Μια υπάλληλος της Lufthansa, ανέλαβε να ξεκαθαρίσει µε αφοπλιστική ειλικρίνεια (στα αγγλικά) ότι «Εβραίοι είναι αυτοί που δηµιούργησαν το πρόβληµα και τώρα όλοι οι Εβραίοι πρέπει να πληρώσουν για τους λίγους που το προκάλεσαν». Η µεσαιωνική λογική της συλλογικής ευθύνης, σε όλο της το µεγαλείο. (Και αυτό το βιντεάκι το είδα πολλές φορές στο διαδίκτυο και πάλι δεν πίστευα στα αυτιά µου.) Μπροστά στην πύλη επιβίβασης, τους 127 επιβάτες στους οποίους δεν επιτράπηκε η επιβίβαση τους περίµεναν Γερµανοί αστυνοµικοί µε αυτόµατα. Αν εξαιρέσει κανείς τις ενδυµασίες, την τεχνολογία και την έλλειψη της επιγραφής “Juden unerw nscht” στην πύλη επιβίβασης, θα πίστευε ότι οι σκηνές αυτές διαδραµατίστηκαν το 1938 και όχι το 2022, στη Γερµανία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο χειρισµός του θέµατος στη συνέχεια από τη διοίκηση της Lufthansa έκανε τα πράγµατα χειρότερα. Πρόσφερε ένα είδος συγγνώµης στους επιβάτες για την ταλαιπωρία τους, χωρίς όµως να παραδέχεται ανοιχτά το λάθος της εταιρείας και κυρίως χωρίς να χαρακτηρίζει το περιστατικό ως αυτό που πράγµατι ήταν, αντισηµιτικό. Ακολούθησαν και άλλες υποτιθέµενες µισές «απολογίες» και διαβεβαιώσεις ότι η εταιρεία διερευνά το θέµα, καµία όµως που να θέτει το θέµα στη σωστή του διάσταση. Σαφώς πρόκειται για µια ξεκάθαρη εκδήλωση αντισηµιτισµού από πλευράς της Lufthansa, µιας αεροπορικής εταιρείας. Γιατί λοιπόν το χαρακτηρίζω ως «κρατικό αντισηµιτισµό»; Για τρεις λόγους: Πρώτον, η Lufthansa δεν είναι µια οποιαδήποτε εταιρεία. Είναι ο κύριος αεροµεταφορέας της Γερµανίας και το Γερµανικό Κράτος είναι – ή ήταν µέχρι πριν λίγους µήνες – ο κύριος µέτοχός της. Επιπλέον, η Lufthansa έχει ένα παρελθόν που τη συνδέει µε τον ναζισµό, τόσο πριν όσο και µετά τον Πόλεµο, το οποίο δεν επαρκεί ο χώρος για να περιγραφεί

εδώ. Το σηµαντικότερο όµως είναι ότι οι αξίες της ποιότητας, της συνέπειας κ.λπ. που προβάλλει η εταιρεία είναι συνυφασµένες µε τις γερµανικές αξίες, και, στη συνείδηση του κόσµου η Lufthansa είναι προέκταση του Γερµανικού Κράτους. ∆εύτερον, στο επεισόδιο έπαιξε ρόλο και η αστυνοµία, εµπλέκοντας έτσι άµεσα το Κράτος. Ποιος είναι ο ρόλος της αστυνοµίας στο αεροδρόµιο της Φραγκφούρτης και από ποιον δέχεται εντολές; Είναι υποχρεωµένη να ακολουθεί πιστά τις εντολές µεσαίων στελεχών µιας αεροπορικής εταιρείας (έστω γερµανικής); ∆εν έχει δική της κρίση; Ή έχει – και συµφωνεί µε τη Lufthansa; Κάποιος δεν θα έπρεπε να το διερευνήσει αυτό; Τρίτον, θέλω να πιστεύω ότι η γερµανική νοµοθεσία (του 2022) απαγορεύει τις διακρίσεις µε βάση τη θρησκεία (µεταξύ άλλων). Αν είναι έτσι, η Lufthansa παρέβη τον νόµο. ∆εν θα έπρεπε λοιπόν το Κράτος να κινήσει νοµικές διαδικασίες αυτεπάγγελτα; Πέραν της καθαρά νοµικής διάστασης, µε βάση όσα αναφέρονται παραπάνω, η στάση της Lufthansa, εφόσον δεν διερευνάται, εκθέτει το Γερµανικό Κράτος και την υποτιθέµενη ευαισθησία του σε κάθε εκδήλωση που θυµίζει το ναζιστικό παρελθόν. Υπάρχει άραγε ακόµη αυτή η ευαισθησία ή έρχεται σε δεύτερη µοίρα µπροστά στα - καλώς ή κακώς νοούµενα - γερµανικά επιχειρηµατικά συµφέροντα; Μέχρ ι την ώρα που γράφεται αυτό το ά ρθρο, περ ίπου δύο µήνες µετά το περιστατικό, η Lufthansa εξακολουθεί να «ερευνά» το θέµα και δεν έχει ανακοινώσει αποτελέσµατα ή σχετικά µέτρα. ∆εν υπάρχουν ενδείξεις ότι το Γερµανικό Κράτος έχει κινήσει κάποιες διαδικασίες. Και στα µέσα και στο διαδίκτυο, όπου το περιστατικό ούτως ή άλλως άργησε περίπου µια εβδοµάδα να προβληθεί, δεν υπάρχουν νέες ειδήσεις µετά τα µέσα Μαΐου. Όλα δείχνουν ότι το θέµα οδηγείται σε «κουκούλωµα», όπως συµβαίνει συχνά όταν διακυβεύεται το κύρος µεγάλων γερµανικών εταιρειών (π.χ. Siemens και Volkswagen στο πρόσφατο παρελθόν), πιθανόν µε εξωδικαστικό συµβιβασµό της εταιρείας µε τους αδικηθέντες επιβάτες. Κρίµα, γιατί έτσι χάνεται µια ευκαιρία να αναδειχθεί πόσο παρών είναι ακόµη ο αντισηµιτισµός, µέσα στην καρδιά της δηµοκρατικής Ευρώπης. Το συµπέρασµα είναι ακριβώς αυτό. Εκατόν δέκα επτά χρόνια µετά το φονικό πογκρόµ του Κισινιόφ, ογδόντα τέσσερα χρόνια µετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων, ο αντισηµιτισµός εξακολουθεί να προβάλλεται λεκτικά ανενδοίαστα από κορυφαίους κρατικούς αξιωµατούχους και να ασκείται στην πράξη µε την ανοχή (και τη συνενοχή) του Κράτους, ακόµα και στις κατά τεκµήριο πιο δηµοκρατικές και φιλελεύθερες κοινωνίες της Ευρώπης µας. Ας επαγ ρυπνούµε, λοιπόν, µε τις κεραίες µας ανοιχτές. *Ο ∆αυίδ Μωυσής είναι ∆ιδάκτωρ Χηµικός Μηχανικός, Σύµβουλος Επιχειρήσεων.

ο αντισηµιτισµος ειναι ενα στις αξιες µας και σε ολα οσα πρεσβευει η Ευρωπη Συνέντευξη της Καταρίνα Φον Σνουρµπάιν, συντονίστριας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την καταπολέµηση του αντισηµιτισµού και την ενίσχυση της Εβραϊκής ζωής, στον Βίκτωρα Ισαάκ Ελιέζερ, αποκλειστικά για το «Άλεφ». Στο εβραϊκό Μουσείο του Βελγίου, στη διάρκεια ενός χαλαρού δείπνου, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω την Καταρίνα Φον Σνουρµπάιν, το πρόσωπο που συντονίζει τις δράσεις υλοποίησης της Ευρωπαϊκής πολιτικής για τη καταπολέµηση του αντισηµιτισµού στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να συζητήσω µαζί της θέµατα που απασχολούν, όχι µόνο τους Εβραίους της Ευρώπης αλλά και άπτονται της ποιότητας της δηµοκρατίας στην Ευρώπη.

Το 2015 αναλάβατε καθήκοντα της πρώτης Συντονίστριας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Καταπολέµηση του Αντισηµιτισµού και την προώθηση της εβραϊκής ζωής. Νοµίζω ότι είστε το πιο κατάλληλο πρόσωπο για να αναλύσετε και να εξηγήσετε τους λόγους που ο αν τισηµιτισµός είναι πλέον µόνιµο φαινόµενο στην Ευρώπη. Γιατί η Εβραιοφοβία είναι τόσο ελκυστική στην ευρωπαϊκή κοινωνία;

Ο αντισηµιτισµός αποκαλείται µερικές φορές ως το αρχαιότερο µίσος. ∆υστυχώς, υπάρχει εδώ και χιλιετίες, χρονολογείται από την παλαιοχριστιανική εκκλησία και έφτασε στο χαµηλότερο σηµείο του µε τη φρίκη της Σοά.

Ο αντισηµιτισµός µεταλλάσσεται. Κάθε νέο γεγονός δηµιουργεί µια νέα µορφή –αλλά εξακολουθεί να είναι το ίδιο παλιό µίσος. Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου και τη Σοά που χτίστηκε πάνω στον ρατσιστικό αντισηµιτισµό, θα µπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι βάλαµε ένα τέλος σε αυτόν, αντ’ αυτού εµφανίστηκε η άρνηση του Ολοκαυτώµατος και η διαστρέβλωση. Μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, ο αντισηµιτισµός κρύφτηκε πίσω από τον αντισιωνισµό. Κατά τη διάρκεια της πανδηµίας είδαµε παλιούς µύθους συνωµοσίας να επανεµφανίζονται και η τρέχουσα ρωσική προπαγάνδα της «αποναζιστικοποίησης της Ουκρανίας» είναι από µόνη της αντισηµιτική καθώς ευτελίζει τη γενοκτονία των Εβραίων από τους ναζί και τους συνεργάτες τους. Αυτό το αφήγηµα µπορεί εύκολα να οδηγήσει σε αποδιοποµπαίο τράγο την εβραϊκή κοινότητα στην Ουκρανία και τη Ρωσία. Ο αντισηµιτισµός βασίζεται στο µίσος, σε ένα φανταστικό µίσος για τον «Άλλο», που τροφοδοτείται από µύθους συνωµοσίας για τον πανίσχυρο Εβραίο. Στρέφεται πρώτα και κύρια κατά της εβραϊκής κοινότητας, αλλά µπορεί να υπάρξει ακόµη και χωρίς Εβραίους και εναντίον και µη Εβραίων (όπως οι διαφηµιστικές πινακίδες µε τον κ. Σόρος και τον Πρόεδρο της Επιτροπής Γιούνκερ). Ο αντισηµιτισµός εµφανίζει επίσης ένα σηµαντικό επίπεδο αυτοµίσους για όσους έχουν τέτοιες απόψεις. Τα «κίτρινα γιλέκα» στη Γαλλία, οι πολέµιοι των µέτρων κατά του Covid, του αντιεµβολιαστικού κινήµατος και σήµερα η ρωσική προπαγάνδα για την αποναζιστικοποίηση της Ουκρανίας, εστίασαν στους Εβραίους, αναπτύσσοντας θεωρίες συνωµοσίας που βρήκαν πρόσφορο έδαφος στα µέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντιµετωπίζει αυτές τις θεωρίες εναντίον µιας θρησκευτικής µειονότητας στην Ευρώπη που υπέφερε τόσο πολύ στο

08 πρόσφατο παρελθόν, ακριβώς επειδή η κοινωνία αποδέχτηκε σιωπηλά τις θεωρίες συνωµοσίας κατά των Εβραίων;

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε τον περασµένο Οκτώβριο την πρώτη στρατηγική τής Ε.Ε. για την καταπολέµηση του αντισηµιτισµού και την ενίσχυση της εβραϊκής ζωής, η οποία περιλαµβάνει σχεδόν 100 δράσεις, οι οποίες θα εφαρµοστούν έως το 2030. Από την έναρξη της πανδηµίας Covid-19 και της ρωσικής εισβολής, ο αντισηµιτισµός στο ∆ιαδίκτυο έχει αυξήθηκε κατακόρυφα. Για να αντιµετωπιστεί αποτελεσµατικά αυτό το πρόβληµα, απαιτούνται περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε τον τρόπο µε τον οποίο το αντισηµιτικό περιεχόµενο ταξιδεύει στο διαδίκτυο και για το υπόβαθρο και τα κίνητρα αυτών που µοιράζονται τέτοιο περιεχόµενο. Αυτό είναι σηµαντικό καθώς γνωρίζουµε ότι ο αντισηµιτισµός στο διαδίκτυο βγαίνει στους δρόµους, όχι µόνο µε θανατηφόρες επιθέσεις, αλλά ακόµη και στη µέση της κοινωνίας. Ένα τέτοιο παράδειγµα είναι οι αντιεµβολιαστές που φέρουν κίτρινα αστέρια του ∆αυίδ µε την αναγραφή «µη εµβολιασµένοι». Αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν εξτρεµιστές, αλλά σαφώς δεν είχαν πυξίδα για τη Σοά. Η στρατηγική δίνει ιδιαίτερη έµφαση στη χρήση νέων τεχνολογιών, όπως η Τεχνητή Νοηµοσύνη (AI), για την ανάδειξη των διακρίσεων και του επιβλαβούς περιεχοµένου στο διαδίκτυο, προκειµένου να εντοπιστεί και να διωχθεί η αντισηµιτική ρητορική µίσους. Ό,τι είναι παράνοµο εκτός σύνδεσης διαδικτύου είναι παράνοµο και στη σύνδεση στο διαδίκτυο, και οι διαδικτυακοί φορείς του µίσους πρέπει να προσαχθούν στη δικαιοσύνη. Ο πρόσφατα εγκριθείς νόµος για τις ψηφιακές υπηρεσίες απαιτεί από τις πλατφόρµες να είναι µεταξύ άλλων πιο διαφανείς σχετικά µε τους αλγόριθµούς τους και να παρέχουν καλύτερους µηχανισµούς επανόρθωσης. Σε περίπτωση µη συµµόρφωσης, µπορούν να επιβληθούν πρόστιµα. Επιπλέον, η Επιτροπή υποστηρίζει την κοινωνία των πολιτών και τη δηµιουργία ενός πανευρωπαϊκού δικτύου αξιόπιστων σηµαιοφόρων και εβραϊκών οργανώσεων για την αναγνώριση όλων των µορφών αντισηµιτισµού στο ∆ιαδίκτυο και την απαίτηση διαγραφής της ρητορικής µίσους. Σε περιπτώσεις µύθων συνωµοσίας και παραπληροφόρησης για τους Εβραίους, χρειαζόµαστε αντίθετα αφηγήµατα και γεγονότα, ακόµη και σε γλώσσες εκτός ΕΕ. Αυτό θα υποστηριχθεί από τα νεοσύστατα ευρωπαϊκά ψηφιακά µέσα και τους εθνικούς κόµβους τους. Είστε ικανοποιηµένη από την αποτελεσµατικότητα των ευρωπαϊκών µέτρων κατά του α ντισηµιτισµού µεταξύ των κρατών µελών της Ε.Ε.;

Βλέπουµε µεγάλη πρόοδο µεταξύ των κρατών µελών της Ε.Ε. Τα κράτη µέλη συµφώνησαν οµόφωνα στην πρότασή

µας για ανάπτυξη εθνικών στρατηγικών ή ειδικών δράσεων κατά του αντισηµιτισµού έως το τέλος του 2022. Μέχρι στιγµής πέντε χώρες της Ε.Ε. έχουν υιοθετήσει τέτοιες στρατηγικές και περισσότερες από τις µισές έχουν υποδείξει να υιοθετήσουν στο εγγύς µέλλον. Ωστόσο, ενώ ορισµένα κράτη µέλη έχουν ήδη λάβει αποτελεσµατικά µέτρα όσον αφορά την ασφάλεια, τη χρηµατοδότηση, τη δίωξη και τη συλλογή δεδοµένων αντισηµιτικών περιστατικών, άλλα κράτη µέλη πρέπει να βελτιώσουν τις προσπάθειές τους προκειµένου να προστατεύσουν και να καλλιεργήσουν την εβραϊκή ζωή στο κράτος τους. Ορισµένα κράτη µέλη πρέπει επίσης να αναγνωρίσουν επειγόντως τη σηµασία της καταγραφής όλων των αντισηµιτικών περιστατικών, ενώ γίνεται διάκριση µεταξύ εγκληµατικών περιστατικών και νόµιµων αλλά επιβλαβών περιστατικών που δίνουν την εντύπωση της συνολικής ατµόσφαιρας στην κοινωνία, ενώ άλλα διαθέτουν ήδη ένα καλό σύστηµα αναφοράς. Η βάση για την καταγραφή περιστατικών θα πρέπει να είναι ο ορισµός του IHRA. Πρέπει να κάνουµε ορατό τον αντισηµιτισµό για να τον καταπολεµήσουµε. Πώς µπορείτε να προστατεύσετε την εβραϊκή ζωή στην Ευρώπη όταν σε ορισµένα κράτη µέλη, µεταξύ αυτών και η Ελλάδα, απαγορεύουν τη σφα γή των ζώων σύµφωνα µε τους κανόνες κόσερ;

Γνωρίζουµε ότι η απαγόρευση της σφαγής κόσερ (και χαλάλ) δηµιουργεί έναν περιορισµένο χώρο για την εβραϊκή ζωή. Στόχος µας είναι να διασφαλίσουµε ότι οι Εβραίοι µπορούν να βιώνουν τη ζωή τους σύµφωνα µε τις θρησκευτικές και πολιτιστικές τους παραδόσεις. Η θρησκευτική ελευθερία περιλαµβάνει πράγµατι την άσκηση της θρησκείας. Το ∆ικαστήριο της Ε.Ε. (∆ΕΕ) αναγνώρισε ότι η ευρωπαϊκή νοµοθεσία επιτρέπει την επίτευξη δίκαιης ισορροπίας µεταξύ του σεβασµού της ελευθερίας έκφρασης της θρησκείας και της προστασίας της καλής µεταχείρισης των ζώων. Και πράγµατι, τα περισσότερα κράτη µέλη έχουν δηµιουργήσει εφαρµόσιµες λύσεις. Τον Οκτώβριο του τρέχοντος έτους, η Επιτροπή θα διευκολύνει την ανταλλαγή πρακτικών προτάσεων µεταξύ των κρατών µελών της Ε.Ε. και Εβραίων και Μουσουλµάνων εκπροσώπων σχετικά µε αυτό το θέµα, µε σκοπό την εξεύρεση λύσεων σε εθνικό επίπεδο. Το 38% των Εβραίων της Ευρώπης δεν αισθάνονται ασφαλείς στην Ευρώπη. Ρητορική µίσους στο διαδίκτυο, βία εκτός σύνδεσης, ποια είναι η στρατηγική σας για τον περιορισµό αυτής της ριζοσπαστικοποίησης στην Ευρώπη; Γιατί έξω από κάθε εβραϊκό σχολείο στην Ευρώπη να στέκονται ένας αστυνοµικός και ένας υπάλληλος ασφαλείας;

Για την καταπολέµηση του βίαιου εξτρεµισµού και της ρι-

09 ζοσπαστικοποίησης, είναι απαραίτητο να ενισχύσουµε τις δηµοκρατικές κοινωνίες µας και να αυξήσουµε την κοινωνική ανθεκτικότητα στις εξτρεµιστικές ιδεολογίες. Ο αντισηµιτισµός συναντάται σε όλο το φάσµα των εξτρεµιστικών ιδεολογιών, από τον τζιχαντισµό µέχρι τον βίαιο δεξιό εξτρεµισµό. Η ριζοσπαστικοποίηση, η στρατολόγηση και η προετοιµασία τροµοκρατικών επιθέσεων συχνά λαµβάνουν χώρα στο ∆ιαδίκτυο, καθώς έχουµε δεινές συνέπειες µε θανατηφόρες επιθέσεις κατά της Συναγωγής στο Halle της Γερµανίας και στην Κοπεγχάγη, στο Εβραϊκό Μουσείο του Βελγίου, στη γεσιβά στην Τουλούζη και σε πολλά άλλα µέρη. Από τον Ιούνιο του 2022 έχει τεθεί σε ισχύ η νοµοθεσία της Ε.Ε. για την αντιµετώπιση της διάδοσης µηνυµάτων τροµοκρατικού περιεχοµένου στο ∆ιαδίκτυο, απαιτώντας από τις διαδικτυακές πλατφόρµες να διαδραµατίσουν πιο ενεργό ρόλο στον εντοπισµό τέτοιου περιεχοµένου και στη διαγραφή του εντός µιας ώρας το πολύ. Η Επιτροπή θα παράσχει επίσης χρηµατοδότηση για την υποστήριξη έργων που επικεντρώνονται στην προστασία των δηµόσιων χώρων και των χώρων λατρείας, σε συνεργασία µε τα κράτη µέλη και τις ενδιαφερόµενες κοινότητες, όπως η εβραϊκή κοινότητα. Θα συνεχίσει επίσης να χρηµατοδοτεί δραστηριότητες έρευνας και καινοτοµίας, µε στόχο την κατανόηση των σύγχρονων τάσεων ριζοσπαστικοποίησης, καθώς και των µέσων και προτύπων για την αποτελεσµατική πρόληψη και αντιµετώπισή τους και θα εντείνει την επιχειρησιακή του υποστήριξη προς τα κράτη µέλη και τις εβραϊκές κοινότητες παρέχοντας εκπαίδευση σε θέµατα ασφάλειας. Αυτό θα περιλαµβάνει επίσης επισκέψεις συµβούλων ασφάλειας της Ε.Ε. σε κράτη µέλη για τη δηµιουργία ενός δικτύου εκπαιδευτών για την προστασία των τόπων λατρείας. Επιπλέον, η Επιτροπή θα εντοπίσει µέσω του ∆ικτύου Ευαισθητοποίησης για τη Ριζοσπαστικοποίηση τη συγκεκριµένη σηµασία και τις επιπτώσεις του αντισηµιτισµού στο έργο της για την πρόληψη και την αντιµετώπιση του βίαιου εξτρεµισµού και θα συνεργαστεί στενά µε την Ευρωπόλ για την καταπολέµηση της διαδικτυακής αντισηµιτικής τροµοκρατίας και του βίαιου εξτρεµισµού. ∆υστυχώς, υπάρχει ανάγκη για φρουρούς ασφαλείας µπροστά από εβραϊκά σχολεία και άλλα εβραϊκά ιδρύµατα. Ήµασταν πάντα ξεκάθαροι ότι είναι πρωταρχική ευθύνη του κράτους να διασφαλίζει την ασφάλεια των πολιτών του και δεν είναι ευθύνη των εβραϊκών κοινοτήτων να πληρώνουν για τα µέτρα ασφαλείας. Η ∆ανία και η Αυστρία αποτελούν παραδείγµατα καλής πρακτικής, επειδή εκεί η χρηµατοδότηση ήταν εξασφαλισµένη µε νόµο. Μια προσωπική ερώτηση: Τι σας συγκλόνισε; Ποιο ήταν το γεγονός που σας σόκαρε πραγµατικά στα 7 χρόνια της θητείας σας ως Συντονίστρια για την Καταπολέµηση του Αν-

τισηµιτισµού και είπατε στον εαυτό σας: «∆εν µπορώ να το δεχτώ, Καταρίνα, πρέπει να κάνεις κάτι παραπάνω για να το σταµατήσεις».

Μία από τις πιο εκπληκτικές, ακόµη και συγκλονιστικές, πτυχές ήταν η έλλειψη αναγνώρισης του αντισηµιτισµού µέσα στη κοινωνία. Για πάρα πολύ καιρό εντοπίζαµε τον αντισηµιτισµό κυρίως σε ακροδεξιούς ή αριστερούς εξτρεµιστικούς κύκλους, όπως και µεταξύ των τζιχαντιστικών οµάδων. Αλλά η άνοδος του λαϊκισµού και η πανδηµία του κορωνοϊού έδειξαν πόσο διαδεδοµένοι και βαθιά ριζωµένοι είναι οι αντισηµιτικοί µύθοι συνωµοσίας, ο αντισηµιτισµός που σχετίζεται µε το Ισραήλ και ο αντισιωνισµός είναι µέσα στη κοινωνία. Το είδαµε ξανά πιο πρόσφατα κατά τη διάρκεια της παγκοσµίου φήµης έκθεσης µοντέρνας τέχνης documenta15 στο Κάσελ της Γερµανίας, όπου χρειάστηκε πολύς χρόνος για να αναγνωριστούν και να αποσυρθούν εικόνες που µοιάζουν µε το St rmer (έντυπο ναζιστικής αντισηµιτικής προπαγάνδας) και αντισηµιτικά «κοµµάτια τέχνης». Το γεγονός ότι εµφανίστηκαν στην πρώτη θέση, ειδικά στη Γερµανία, αποκάλυψε το υψηλό επίπεδο άγνοιας και µεροληψίας από την ηγεσία της έκθεσης. Πολλοί ήταν εξοργισµένοι και µπορώ µόνο να φανταστώ πόσο επώδυνο πρέπει να ήταν αυτό για τους Γερµανούς Εβραίους και τους Εβραίους σε όλον τον κόσµο. Θα ήθελα να τονίσω επίσης τη θετική πλευρά της δουλειάς µου. ∆ηλαδή, τους πολλούς σπουδαίους συνοµιλητές που έχω γνωρίσει και από τους οποίους έχω µάθει πολλά τα τελευταία χρόνια. Σχετικά µε τον Ιουδαϊσµό και τις εβραϊκές παραδόσεις, την ποικιλοµορφία µέσα στις εβραϊκές κοινότητες, την κληρονοµιά, την ανθεκτικότητα και την ενσυναίσθησή τους. Όπως είπε η Πρόεδρος Von der Leyen στην οµιλία της στο Πανεπιστήµιο Beersheva στα µέσα Ιουνίου: «Η δηµοκρατία µας ανθίζει αν ανθίσει και η εβραϊκή ζωή στην Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια των αιώνων, ο εβραϊκός λαός υπήρξε «φως στα έθνη». Και θα είναι φως στην Ευρώπη για πολλούς αιώνες µπροστά». Ο αντισηµιτισµός είναι πραγµατικά ένα χαστούκι στις αξίες µας και σε όλα όσα πρεσβεύει η Ευρώπη. Αν δεν τον απωθήσουµε, το ευρωπαϊκό εγχείρηµα θα έχει αποτύχει. Ελπίζω να µπορέσω να συνεισφέρω το µερίδιό µου σε µια Ευρώπη στην οποία οι Εβραίοι βλέπουν ένα µέλλον για τον εαυτό τους, τα παιδιά τους και τα παιδιά των παιδιών τους. Σας ευχαριστώ για τις απαντήσεις σας και για τη δυνατότητα που δώσατε στους αναγνώστες του Άλεφ να µάθουν περισσότερα για τη συµβολή σας στον αγώνα κατά του αντισηµιτισµού στην Ευρώπη.

του ΣΑΜ ΝΑΜΙΑ*

Pride: µια φιλελευθερη αναθεωρηση

α τελευταία χρόνια, έχει καθιερωθεί διεθνώς κατά τον µήνα του Ιουνίου ο εορτασµός του φεστιβάλ υπερηφάνειας – ή διαφορετικά ο εορτασµός του “Pride.” Πρόκειται για την πανηγυρική εκδήλωση αποδοχής και ανάδειξης της διαφορετικότητας στο πλαίσιο της κοινωνίας. Μια διαφορετικότητα που µπορεί να εκδηλώνεται µε πλείστους τρόπους – στο επίπεδο του σεξουαλικού προσανατολισµού, της γενετήσιας ταυτότητας και του κοινωνικού φύλου, επί παραδείγµατι – και έρχεται πλέον µέσα από µια µεγάλη γιορτή να κανονικοποιηθεί και να διατρανώσει την αρχή πως κάθε προσωπική επιλογή όχι µόνο οφείλει να γίνεται σεβαστή, αλλά και να αντιµετωπίζεται ισότιµα σε επίπεδο θεσµικό. Η γιορτή του “Pride” στο Τελ Αβίβ φέτος συγκέντρωσε περισσότερα από 170.000 άτοµα, ενώ τα προηγούµενα χρόνια ο αριθµός ήταν ακόµα µεγαλύτερος, συνιστώντας έτσι τη µεγαλύτερη εορταστική εκδήλωση «υπερηφάνειας» στην ασιατική ήπειρο. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Μπεν Φρίµαν, ένας από τους πρωτοστάτες οµοφυλόφιλους Εβραίους ακτιβιστές, η µαζικότητα του “Pride” στο Ισραήλ είναι ιδιαίτερα σηµαντική για τα µέλη της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Η ανοιχτή αποδοχή της διαφορετικότητας, που συνοδεύεται µε τη θεσµική αναγνώριση του γάµου α τόµων ίδιου φύλου που έχει τελεστεί σε αλλοδαπή δικαιοδοσία, δηµιουργεί έναν α σφαλή χώρο για την τα υτόχρονη έκφραση της εβραϊκής ταυτότητας. Κάτι τέτοιο δεν είναι δυστυχώς δεδοµένο σε πολλές χώρες.

Ως είθισται, τα διάφορα ρεύµατα του Ιουδαϊσµού και οι εκάστοτε ερµηνευτικές προσεγγίσεις προσφέρουν µια ποικιλία απαντήσεων σε ζητήµατα που άπτονται στην αναγνώριση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόµων. Στόχος της παρούσας παρέµβασης είναι να αναδείξει την πορεία που ακολούθησε ο Ιουδαϊσµός αναφορικά µε τα διλήµµατα που αντιµετώπισε ιστορικά και που ακόµα καλείται να αντιµετωπίσει, µε µια ιδιαίτερη έµφαση στην προσέγγιση που υιοθετεί ο Ορθόδοξος Ιουδαϊσµός. Ο παραδοσιακός Ιουδαϊσµός Η στάση του παραδοσιακού Ιουδαϊσµού σχετικά µε την οµοφυλοφιλία είναι αρκετά σαφής. Οι ερωτικές πράξεις ανάµεσα στους άνδρες είναι οπωσδήποτε καταδικαστέες και, µάλιστα, οι γραφές προβλέπουν σε συγκεκριµένα χωρία του Λευιτικού αυστηρότατες ποινές στους παραβάτες. Αντίθετα, η εκδήλωση οµοφυλοφιλικών τάσεων από τις γυναίκες δεν απαγορεύεται ρητά από τις γραφές, προκύπτει όµως τέτοια απαγόρευση ήδη από τις πρώτες Ραβινικές πηγές που ερµηνεύουν το πρωτότυπο κείµενο. Στις συγκεκριµένες πηγές συνέχεται η ερωτική συνεύρεση των γυναικών µε τις «αµόλυντες» και «ειδεχθείς» δραστηριότητες των γυναικών της Αιγύπτου και της Χαναάν. Συχνά οι περιορισµοί αυτοί δικαιολογούνταν υπό το επιχείρηµα ότι οι οµοφυλοφιλικές σχέσεις δεν προσφέρουν τη δυνατότητα αναπαραγωγής και διαιώνισης, συνεπώς αντιστρατεύονται τον σκοπό των ερωτικών σχέσεων. Το επιχείρηµα

11 αυτό παραµένει επίκαιρο σε ορισµένες σύγχρονες προσεγγίσεις. Το φαινόµενο της οµοφυλοφιλίας αποτελούσε ανέκαθεν γνώριµο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης και, ως επακόλουθο, ο Ιουδαϊσµός κλήθηκε από νωρίς να δώσει µια απάντηση. Με την εξέλιξη όµως των τεχνολογικών δυνατοτήτων επέµβασης στο ανθρώπινο σώµα αλλά και συνεπεία της περισσότερο εµπεριστατωµένης έρευνας στο πεδίο του γενετήσιου προσανατολισµού και αυτοπροσδιορισµού πέρα από την καθιερωµένη δυαδικού τύπου απόδοση της γενετήσιας ταυτότητας, αναδύονται πλέον νέα ερωτήµατα αναφορικά µε την αντιµετώπιση των διεµφυλικών (“transgender”) ατόµων. Πρόκειται για εκείνα τα άτοµα των οποίων το φύλο δεν συµβαδίζει µε το φύλο που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση. Ορισµένα διεµφυλικά άτοµα προχωρούν σε διαδικασίες επαναπροσδιορισµού του φύλου τους. Το φαινόµενο των διεµφυλικών ατόµων συναντάται ολοένα και περισσότερο στην ευρύτερη κοινωνία, µε αποτέλεσµα να έχει κανονικοποιηθεί ως ένα βαθµό. Η πρόκληση που καλείται να αντιµετωπίσει ο Ιουδαϊσµός είναι διττή: αφενός το φαινόµενο των διεµφυλικών ατόµων είναι εξαιρετικά πρόσφατο µε αποτέλεσµα οι πηγές του εβραϊκού νόµου να µην είναι σε θέση να προσφέρουν µια στοχευµένη κατευθυντήρια γραµµή για την προσέγγιση που πρέπει να ακολουθηθεί, αφετέρου οι απαντήσεις στα ερωτήµατα που προκύπτουν αναφορικά µε την αναγνώριση του εκάστοτε φύλου είναι ιδιαίτερα καίριες, καθώς ο Ιουδαϊσµός λειτουργεί σε σηµαντικό βαθµό επί τη βάση φυλετικά ανατεθειµένων ρόλων. Κοινότητες και Συναγωγές καλούνται πλέον όλο και συχνότερα να δώσουν απαντήσεις σε θεµελιώδη ζητήµατα µε πολύ πρακτικές εφαρµογές: θα θεωρηθεί «άνδρας» κατά τις επιταγές του θρησκευτικού νόµου ο διεµφυλικός άνδρας, προκειµένου να υπολογιστεί για τη συγκρότηση του Μινιάν και να του επιτραπεί η ανάγνωση από την Τορά; Οι απαντήσεις στα νέα αλλά και σε µερικά από τα αρχαία διλήµµατα σίγουρα δεν είναι ενιαίες. Παρατηρείται πολύ µεγάλη διαφοροποίηση όχι µόνο ανάµεσα στα διάφορα ρεύµατα του Ιουδαϊσµού, αλλά και µεταξύ κοινοτήτων εντός του ίδιου ρεύµατος που επηρεάζονται από το ευρύτερο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που τις καθορίζει. Κατά συνέπεια, εβραϊκές κοινότητες που καταχωρούνται ως «Ορθόδοξες» – Ορθόδοξη θεωρείται και η Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών – δίνουν συχνά ετερόκλιτες απαντήσεις: ορισµένες κοινότητες απορρίπτουν συνολικά την εξωτερίκευση οµοφυλοφιλικών τάσεων και αναγνωρίζουν στα διεµφυλικά άτοµα τον γενετήσιο προσανατολισµό που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση, αποµονώνοντας ως εκ τούτου οποιαδήποτε συµπεριφορά και προσπάθεια αυτοκαθορισµού που αποκλίνει από το λεγόµενο «ετεροκανονικό», τη στιγµή που άλλες κοινότητες υιοθετούν µια περισσότερο ελευθεριακή προσέγγιση επιτρέποντας χώρο έκφρασης και

συµµετοχής στις εκάστοτε θρησκευτικές και κοινοτικές δραστηριότητες. Μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι η περισσότερο ελευθεριακή προσέγγιση δια στρέφει τη γνήσια γραµµατική ερµηνεία του εβραϊκού νόµου και ότι είναι απόρροια του ευρύτερου φιλελεύθερου πνεύµατος που προσδιορίζει την εποχή – µε άλλα λόγια, ότι προδίδει τον «πραγµατικό Ιουδαϊσµό». Θα επιχειρήσω να αναπτύξω παρακάτω γιατί αυτή η προσέγγιση δεν θα µπορούσε να απέχει περισσότερο από την αλήθεια.

Ο φιλελεύθερος Ιουδαϊσµός Η ιστορική σύνδεση των ανά τόπους κοινοτήτων της ∆ιασποράς µε τον φιλελευθερισµό είναι αδιαµφησβήτητη. Οι Εβραίοι που µετανάστευσαν σε µεγάλες ροές στην Αµερική τον 19ο και 20ο αιώνα ταυτίστηκαν µε τις φιλελεύθερες ιδέες και τους πρεσβευτές τους. Αντίστοιχα φαινόµενα σηµειώθηκαν στην Ευρώπη. Οι Εβραίοι της Αµερικής τάχθηκαν µαζικά στο πλευρό του ∆ηµοκρατικού προέδρου Φράνκλιν Ρούσβελτ, ενώ οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πρωτοστάτησαν στους κοινωνικούς αγώνες µε σηµαντικότερο ίσως πρεσβευτή τον Αβραάµ Μπεναρόγια. Η ταύτιση µε τα προοδευτικά κινήµατα µπορεί να είναι τόσο αποτέλεσµα ανάγκης, καθώς αυτά προσέφεραν καταφύγιο στις κατατρεγµένες µειονότητες και µετέπειτα αντιστρατεύτηκαν τον φασισµό, όσο και αποτέλεσµα γνήσιας ιδεολογικής συµπόρευσης. Ανατρέχοντας άλλωστε σε εµβληµατικούς διανοητές του Ιουδαϊσµού, διαφαίνεται η φιλελεύθερη προσέγγιση στην ερµηνεία του εβραϊκού νόµου. Σηµαντικότεροι από αυτούς, ο Σπινόζα αφενός αναδεικνύει την κοινωνική υπόσταση της θρησκείας που βασίζεται στις φιλελεύθερες αρχές του αυτοπροσδιορισµού και της χειραφέτησης στο πλαίσιο του σεβασµού ταυτόχρονα της θρησκευτικής πίστης και των δηµοκρατικών θεσµών, ο Μαϊµονίδης αφετέρου εισάγει τη σηµασία της λογικής στην αναζήτηση της αλήθειας – όπως πρέσβευαν οι Έλληνες φιλόσοφοι – ως κεντρική πραγµατεία του Ιουδαϊσµού. Αµφότεροι οι στοχαστές µελέτησαν πεδία που υπερβαίνουν τον εβραϊκό νόµο και κατέληξαν στην αµφισβήτησή του, στοιχείο που ίσως είναι συνυφασµένο µε τον Ιουδαϊσµό. Εισήγαγαν νέες ιδέες και πραγµατείες σε µια παράδοση αιώνων. Ερµήνευσαν το πρωτότυπο κείµενο των γραφών υπό τις δικές τους προσλαµβάνουσες, επηρεάστηκαν από τη σοφία του περιβάλλοντός τους και εν τέλει συνέβαλαν στον προσδιορισµό του κράµατος που σήµερα συνιστά ο Ιουδαϊσµός. Ίσως µια αντίστοιχη διαδικασία λαµβάνει χώρα σήµερα. Ο σύγχρονος Ιουδαϊσµός και οι Εβραίοι ανά τον κόσµο καλούνται να δώσουν απαντήσεις σε καίρια ζητήµατα κοινωνικής δικαιοσύνης. Όπως τη δεκαετία του 60’ η εβραϊκή κοινότητα υιοθέτησε ξεκάθαρη στάση σε έναν από τους µεγαλύτερους κοινωνικούς αγώνες του δυτικού κόσµου στεκόµενη αδιαµφησβήτητα στο πλευρό των καταπιεσµένων συνέχεια στη σελίδα 14

του ΜΩΥΣΗ ΤΑΡΑΜΠΟΥΛΟΥΣ*

οικογενεια ή απο τη διαζευξη στην ενωση Οικογένεια. Family. Famille. Familie. Famiglia. Familia. Μισπαχά. Η οικογένεια. Η γλώσσα µπορεί να αλλάζει, η έννοια να µεταφράζεται, στη βάση της όµως παραµένει η ίδια. Η οικογένεια, µια έννοια διαχρονική συνάµα µε δυναµική. Πολλαπλώς εννοιολογηµένη και παγκοσµίως διαδεδοµένη. Άραγε πόσο δεδοµένη, ήταν, είναι και θα είναι; Ο Αριστοτέλης ερµηνεύει την οικογένεια «ως την ένωση που καθιερώθηκε από τη φύση για την εξυπηρέτηση των καθηµερινών αναγκών του ανθρώπου». Ο όρος «καθηµερινές ανάγκες» µας παραπέµπει αρχικά στις βασικές ανάγκες επιβίωσης, ανάµεσα τους η στέγη, η τροφή, το νερό, απαραίτητα για όλα τα µέλη του ζωικού βασιλείου. Εστιάζοντας στο ανθρώπινο είδος, από τη στιγµή της γέννησής µας είµαστε µοιραία εξαρτηµένοι για την κάλυψη των βιοτικών µας αναγκών και τη βοήθεια στην εξερεύνηση του κόσµου. Η κατάσταση αυτή, ως επί το πλείστων δεν υφίσταται µόνο στην βρεφική ηλικία αλλά διαπερνά σταδιακά ίσως σε µικρότερο βαθµό τα µετέπειτα στάδια της ζωής µας, τουλάχιστον µέχρι την ενηλικίωση. Οι καθηµερινές ανάγκες που καλείται να εξυπηρετήσει η οικογένεια δεν περιορίζονται όµως σε αυτές που ικανοποιούν το «ζην». Εµπερικλείονται και όλες όσες εξασφαλίζουν επί ίσοις όροις το «ευ ζήν», για γυναίκες και άνδρες, για γονείς και παιδιά, για όλους εµάς µικρούς και µεγάλους. Το «ευ ζήν». Μια φράση που συµπυκνώνει µεταξύ άλλων την ικανοποίηση σηµαντικών ψυχολογικών αναγκών, της αµφίδροµης επικοινωνίας, της αµοιβαιότητας και της συναισθηµατικής εγγύτητας, της αποδοχής και της αυτοπραγµάτωσης. Μια παντοτινή απώτατη πρόκληση. Ένα -αυτονόητο- διακύβευµα το οποίο ταξιδεύει στους αιώνες και συνδέεται µε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ατόµου. Ποια είναι, όµως η ξεχωριστή συµβολή της οικογένειας στην καλλιέργεια του «ευ ζήν»; Η απάντηση είναι απλή. Προσφέρει τα πρώτα ουσιαστικά βιώµατα και ερεθίσµατα

τόσο ασυνείδητα όσο και ενσυνείδητα. Όλα όσα δίνουν την ώθηση για την αναζήτηση και κατ’ επέκταση τη δηµιουργία αντίστοιχων σηµείων αναφοράς, στέρεων βάσεων που παγιώνουν την ευζωία. Επιτρέψτε µου όµως, συνεχίζοντας να διαφωνήσω εν µέρει µε το Σταγειρίτη φιλόσοφο ως προς το σκέλος ότι «η οικογένεια είναι η ένωση που καθιερώθηκε από τη φύση». Μιλώντας µε βιολογικούς όρους, κανείς δεν αρνείται ούτε τη φυσική αναγκαιότητά της η οποία διέπει την επιβίωση των ζωντανών οργανισµών ούτε τους δεσµούς αίµατος που συνδέουν συνήθως τα µέλη µιας οικογένειας. Η οικογένεια, όµως, είναι ένα σύστηµα σχέσεων πολύ δυνατότερο, πολύ συνθετότερο και πολύ βαθύτερο που δεν υπολογίζεται ούτε αξιολογείται στον άβακα του γενετικού υλικού. ∆ιαφέρει αισθητά από µια τυπική συγκατοίκηση στον ίδιο χώρο. ∆ιαφέρει αισθητά από ένα επιφανειακό πλαίσιο δέσµευσης και αλληλεξάρτησης. Γι’ αυτό θα µπορούσαµε να πούµε ότι οι άνθρωποι γεννιόµαστε σε µια «εν δυνάµει» οικογένεια. Καλλιεργούµε, δηλαδή, σταδιακά, αφιερώνοντας χρόνο τις σχέσεις σε συντροφικό, γονεϊκό και αδελφικό επίπεδο. Μέσω της αµφίδροµης επικοινωνίας, συν-διαµορφώνουµε κώδικες, µοιραζόµαστε σκέψεις και συναισθήµατα. ∆ηµιουργούµε και ισχυροποιούµε έτσι τους δεσµούς µας και γινόµαστε -όχι συµβατικά- αλλά ουσιαστικά οικογένεια. Πρόκειται για ένα σκεπτικό το οποίο ακολουθεί, κατά βάση τη φιλοσοφία του «κονστρουκτιβισµού». Η έννοια της οικογένειας, δηλαδή, δεν αποτελεί µια συνθήκη απόλυτη και αντικειµενική, µια κατάσταση ολοκληρωτικά δοσµένη. Αντίθετα, οι άνθρωποι ως ενεργά υποκείµενα την «κατασκευάζουµε» µέσα από µια διαδικασία συνεχούς αλληλεπίδρασης, νοηµατοδότησης και επανεξέτασης του κόσµου. Μια διαδικασία που ξεκινάει για τον καθένα τη στιγµή του τοκετού, αναδεικνύεται στις πρώτες κρίσιµες φάσεις ανάπτυξης, συνεχίζεται όµως δια βίου µε διαφορές από άτοµο σε άτοµο, από κοινωνία σε κοινωνία, από εποχή σε εποχή. ∆ε θα σταθώ περαιτέρω στις πολλαπλές µορφές της οικογένειας, στα παραδοσιακά οικογενειακά µοντέλα και στις πολιτισµικές διαφορές τους ανά τον κόσµο. Θα αρκεστώ µόνο ότι η οικογένεια διακρίνεται από µια «δυναµική» έτσι

13 όπως ιχνηλατείται στο πέρασµα των χρόνων. Παρά ταύτα, είναι καίριο να διευκρινίσουµε αυτή τη «δυναµική» της οικογενείας. Τι σηµαίνει «δυναµική»; Συνιστά το γεγονός ότι η οικογένεια µπορεί να προσαρµόζεται και να µεταβάλλεται σε κάθε κοινωνία, παρά τις υφιστάµενες προκλήσεις. Αυτό που πρέπει να µας προβληµατίζει, εντούτοις, έγκειται στο αν οι σύγχρονες παθογένειες που αντιµετωπίζει την οδηγούν εν τέλει όχι απλώς να αλλάζει αλλά επί της ουσίας να παρακµάζει. Πού βρισκόµαστε όταν όλο και περισσότερα ζευγάρια στην Ευρώπη και στον κόσµο δηλώνουν αποξενωµένα, όταν οι σχέσεις γονέων και παιδιών χαρακτηρίζονται επιδερµικές, όταν οι συζητήσεις τους περιορίζονται σε τυπικά ζητήµατα καθηµερινότητας; Που βρισκόµαστε όταν ακούγεται στην κοινή γνώµη, µεταξύ σοβαρού και αστείου, ότι χάρη στην κοινωνική αποστασιοποίηση περάσαµε επιτέλους ποιοτικό χρόνο µε την οικογένειά µας; Πού βρισκόµαστε, όταν η αδιαφορία, ο κορεσµός και η ψυχρότητα δηµιουργούν συνθήκες καταπίεσης -σωµατικής και ψυχικής- ελλείψει σεβασµού και κάθε ηθικής. Που βρισκόµαστε, αντιµέτωποι µε την έξαρση της ενδοοικογενειακής βίας, µαθαίνοντας για διαδοχικές περιπτώσεις έµφυλης βίας και γυναικοκτονιών ή ακόµα και για τα ανείπωτα περιστατικά παιδικής κακοποίησης; Σίγουρα βρισκόµαστε εν µέσω µιας οικογενειακής κρίσης. Οι κίνδυνοι που άλλοτε ελλόχευαν σποραδικά, αναδεικνύονται πλέον έντονα και απειλητικά. Θυµίζουν, πράγµατι, µια σύγχρονη οδύσσεια. Ο προορισµός φαντάζει µακρινός και ζητείται ανθρώπινος (επανα)προσανατολισµός. Όχι τόσο κατασταλτικά, κυρίως προληπτικά σε ατοµικό και κοινωνικό επίπεδο, µέσω της παιδείας στο ευρύτερο πλαίσιο που ενυπάρχει και ο ρόλος της (κάθε) θρησκείας. Θρησκεία. Religion. Religion. Religion. Religione. Religi n. Ντάτ. Η γλώσσα µπορεί να αλλάζει. Το θρησκευτικό πρόσηµο να διαφοροποιείται. Η έννοια να µεταφράζεται. Στη βάση της, όµως παραµένει η ίδια. Οµοίως µε την οικογένεια. Πρώτο βασικό σηµείο σύγκλισης. Όλες οι θρησκείες, όλα τα δόγµατα βρίθουν από βιβλία, κείµενα, διδάγµατα, αλληγορίες που προβάλλουν την ιδιαίτερη σηµασία της οικογένειας. Επικεντρώνονται στην έννοια της οικογένειας, στο δέσιµο του παιδιού µε τους γονείς και εν συνεχεία µε τον ευρύτερο οικογενειακό-φιλικό κύκλο. Πότε και Πού; Όχι µόνο στις γραφές και στον προφορικό νόµο. Σε κάθε θρησκευτική εκδήλωση σε όλες τις ευχάριστες και δυσάρεστες στιγµές της ζωής. ∆εύτερο βασικό σηµείο σύγκλισης. Ως εκ τούτου, βλέποντας υπό το πρίσµα της θρησκείας την

οικογένεια σε κρίση, το καθήκον της δράσης γίνεται το «όχηµα» αναχαίτισης της καθοδικής της πορείας. Πώς; Ξεκινώντας από την έννοια της «πίστης», ο άνθρωπος ήδη από την αρχαιότητα αισθητοποίησε τη µεταφυσική του αγωνία σε θρησκευτικά σύµβολα και έτσι εκδηλώνεται εντονότερα και η έλλογη ιδιότητά του. Ανεξάρτητα, λοιπόν µε το θρησκευτικό πρόσηµο, η πίστη φέρει την ελπίδα, την προσδοκία, δηλώνει µια ανεξήγητη εξωτερική, ίσως εκ θεµέλιών εσωτερική πνευµατική δύναµη. Μέσα από την προσευχή, αντλούµε γαλήνη, στήριξη, συγχώρεση, ευγνωµοσύνη καθώς και την αίσθηση της ενότητας στα εύκολα και στα δύσκολα, στις χαρές, στις λύπες, σε όλες εκείνες τις στιγµές που αναφωνούµε φωναχτά ή σιωπηλά «Αχ θεέ µου!». Ωστόσο, ο καθένας την ερµηνεύει, την εξηγεί, την αναλύει διαφορετικά. Η πίστη δύναται να αποκτήσει και µια δεύτερη διάσταση. Πρόκειται για την πίστη στον εαυτό µας και µέσω αυτού την πίστη στους γύρω µας, στους επίγειους συνοδοιπόρους µας, στις αξίες και τα ιδανικά, την ηθική και τη δικαιοσύνη. Όλα αυτά που γαλουχούνται, πρεσβεύονται και βιώνονται και µέσα στην οικογένεια. Μέσα από τις θρησκευτικές παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιµα, µπορούµε βιωµατικά να ενδυναµώσουµε τους οικογενειακούς µας δεσµούς, να συν-προσευχόµαστε, να µοιραζόµαστε στιγµές που έχουµε όλοι ανάγκη. ∆εν έχει σηµασία αν στολίζουµε το χριστουγεννιάτικο δέντρο ή ανάβουµε τα κεριά του χανουκά. Το ζητούµενο είναι να ανταλλάσσουµε µε την ίδια ζέση «δώρα» αγάπης, ζεστές ευχές ειρήνης, να χορεύουµε και να τραγουδάµε σε ρυθµούς αρµονίας. Η διαιώνιση των παραδόσεων, λοιπόν, όχι µόνο δηµιουργεί αφορµές για να έρθουµε πιο κοντά µε την οικογένειά µας –στενή και ευρύτερη. Ταυτόχρονα, µας θυµίζει την ιστορία µας και έτσι µας ενώνει µε τις βαθιές ρίζες µας. Κρατάει ζωντανό ένα κόµµατι της ταυτότητάς µας, της θρησκευτικής και κατ επέκταση της οικογενειακής. Ανατρέχοντας στη µηχανή του χρόνου, η θρησκεία και η οικογένεια επιστρατεύονται συχνά προκειµένου να «ενώσουν» τον κόσµο για σκοπούς θεάρεστους, δίχως να εκλείπουν και απόπειρες προπαγανδιστικού «προσηλυτισµού» για την εξυπηρέτηση ανίερων σκοπιµοτήτων. Παρόλα αυτά, η αποστολή πρέπει να παραµένει αταλάντευτη ως προς την ενίσχυση των οικογενειακών δεσµών ακόµα και αν «αυτό που είχε συντελέσει ανά τους αιώνες στην επιβίωση του λαού –η στερεότητα του οικογενειακού δεσµού έγινε εργαλείο στα χέρια του εξολοθρευτή την περίοδο του Ολοκαυτώµατος», όπως διατυπώνει ο Ellie Wizel. Η παγίωση της οικογένειας, µιας έννοιας διαχρονικά πανανθρώπινης µέσα από την κάθε θρησκεία γίνεται αποτελεσµατικότερη όταν οι θρησκείες δεν αντιµάχονται, δεν

14 συνέχεια από τη σελίδα 11

αλληλοκατηγορούνται, δεν αλληλοϋπονοµεύονται. Μόνο όταν συνεργάζονται γόνιµα αποφεύγοντας την όποια πόλωση, τον φανατισµό και τις ακρότητες προάγοντας τον αλληλοσεβασµό και την αλληλοκατανόηση. Όταν ακολουθούν δηλαδή το φωτεινό, συµπεριληπτικό και ανοιχτό δρόµο της σύµπνοιας, της οµόνοιας και της ενότητας, το δρόµο της διαθρησκευτικότητας. Τι σηµαίνει µε απλά λόγια, διαθρησκευτικότητα; Η αρµονική συνύπαρξη και η αγαστή συνεργασία µεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών οµάδων ή αλλιώς διαφορετικών ενωµένων οικογενειών. Αυτός άλλωστε είναι και ο απώτερος στόχος. Συνεπώς, µαθαίνουµε, πρώτα, να δηµιουργούµε ένα κλίµα αγάπης, στοργής, ειλικρίνειας, αµοιβαιότητας και εµπιστοσύνης στο πλαίσιο της πυρηνικής οικογένειας. Σε ένα δεύτερο στάδιο, επιζητούµε να «κατασκευάζουµε», να ενώνουµε, να αποδεχόµαστε και να γινόµαστε µέρος ευρύτερων οικογενειών. Να χτίζουµε στενές σχέσεις, να δηµιουργούµε την οικογένεια των φίλων, την οικογένεια του σχολείου, την οικογένεια του πανεπιστηµίου, την οικογένεια της εργασίας κ.ο.κ. φτάνοντας σταδιακά στην πολυµελή και πολυεπίπεδη οικογένεια της κοινωνίας. Γιατί αν βλέπουµε το κόσµο ως µια συνεχή αλυσίδα πολλών και διαφορετικών οικογενειακών κρίκων τότε νιώθουµε ότι βρισκόµαστε σε ένα πλέγµα ασφάλειας. Αυτό που µας συνδέει; Το βαθύ και ουσιαστικό αίσθηµα του «ανήκειν». Στο σταυροδρόµι, εκεί που οι δρόµοι κάθε θρησκείας συναντώνται, «στέκει η Ιθάκη» µονολόγησε η οικογένεια. «Η Ιθάκη (που) σου έδωσε το όµορφο ταξίδι», συµπλήρωσε ο Καβάφης. *Ο Μωυσής Ταραµπουλούς είναι φοιτητής Ψυχολογίας

Αφροαµερικανών των ΗΠΑ που διεκδικούσαν ίση αντιµετώπιση ενώπιον του νόµου, αντίστοιχα η εβραϊκή κοινότητα σήµερα παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλά ποσοστά υποστήριξης της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Παρά τις οπισθοδροµικές τάσεις που εµφανίζονται κυρίως στις υπερορθόδοξες χασιδιστικές κοινότητες – καθώς και σε µερικές ορθόδοξες – η κρατούσα προσέγγιση αναγνωρίζει την πλήρη ισότητα των ατόµων που αυτοπροσδιορίζον τα ι ως ΛΟ ΑΤΚΙ+, εβραϊκού θρησκεύµατος και µη. Μάλιστα, χάρη στην επίµονη προσπάθεια των Reform Συναγωγών να δηµιουργήσουν ασφαλείς χώρους έκφρασης για τα µέλη τους, πλέον διαπιστώνεται ολοένα και συχνότερα η τάση συµπερίληψης και προσαρµογής προκειµένου να διασφαλίζεται ένα φιλόξενο περιβάλλον.

Μια θετική συγκυρία Ο Ιουδαϊσµός έχει επιβιώσει αιώνες διωγµών, εξοντώσεων και αφοµοίωσης χάρη στη συνοχή που προσφέρει το σύστηµα κανόνων που βασίζεται στις γραφές. Η σοφία που απορρέει από το σύστηµα αυτό νοηµατοδοτεί τον εβραϊκό τρόπο ζωής σήµερα και θεµέλιος λίθος αποδεικνύεται η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης, το νόηµα που ενσωµατώνει η αρχή του «τικούν ολάµ». Ο Ιουδαϊσµός καλεί τους ανθρώπους να επιδιώκουν µε τις καθηµερινές τους ενέργειες την εξυπηρέτηση του ανώτερου ιδανικού της «επανόρθωσης του κόσµου» α πό τις αδικίες και τις ασχήµιες, την επιδίωξη της ισότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας όπως αυτές καθιερώνονται στις γραφές. Ίσως αυτή να είναι µια απάντηση στην αναζήτηση του Μαρκ Τουέιν: «Τα πάντα πεθαίνουν, εκτός από τον Εβραίο. Όλες οι άλλες δυνάµεις υποχωρούν, αλλά εκείνος παραµένει. Ποιο είναι το µυστικό της αθανασίας του;» – η δέσµευσή του, δηλαδή, σε ένα αυστηρό σύστηµα αξιών που προσδιορίζει τον τρόπο ζωής του. Έλεγε ο Ραβίνος Τζόναθαν Σακς, «οι Εβραίοι ήταν πάντα η ενοχλητική φωνή µέσα στις ευρύτερες αυτοκρατορίες που ανήκαν, λόγω της απαράµιλλής µας πίστης στην αξιοπρέπεια και ελευθερία του ανθρώπου». Η εβραϊκή κοινότητα στην πλειονότητά της σήµερα µεταφράζει τις επιταγές των γραφών, µεταξύ άλλων, στην α νάγκη α ναγνώρισης και σεβασµού όλων, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισµού, γενετήσιας ταυτότητας και κοινωνικού φύλου. Είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό ότι ο Ιουδαϊσµός διεθνώς, µέσα από τις διάφορες µη κυβερνητικού χαρακτήρα οργανώσεις που λαµβάνουν µέρος στο δηµόσιο διάλογο, τάσσεται ιστορικά και καίρια µε τις θέσεις που προωθούν την ελευθερία. Έτσι έπραξε και πρόσφατα µε την απόφαση του Ανώτατου ∆ικαστηρίου των ΗΠΑ για την ανατροπή του νοµολογιακού προηγουµένου που αναγνωρίζει το συνταγµατικό δικαίωµα στην άµβλωση, καταδικάζοντας απερίφραστα την αποστέρηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος. Προς την κατεύθυνση αυτή, η ευαισθησία της νεότερης γενιάς σε ζητήµατα αυτοκαθορισµού και ευρύτερης απελευθέρωσης είναι εµφανής. ∆ηµιουργεί ένα αίσθηµα ασφάλειας αλλά και ελπίδας. Εντονότατη είναι ταυτόχρονα η ευαισθησία των νεότερων µελών της Κοινότητάς µας. Η ισότητα, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η µη διακριτική µεταχείριση αναγνωρίζονται ως υπέρτατες αξίες και πραγµατώνουν το νόηµα του Ιουδαϊσµού. Ίσως η προσέγγιση αυτή που κυριαρχεί στη νεολαία της Κοινότητάς µας να έχει διαµορφωθεί σε µεγάλο βαθµό υπό την επίδραση της ευρύτερης κοινωνικής εξέλιξης. Σε κάθε περίπτωση όµως η αποδοχή του αυτοκαθορισµού και η συµπερίληψη όλων συµβαδίζει απόλυτα µε την έννοια που αποδόθηκε παραπάνω ως «πραγµατικός Ιουδαϊσµός». * Ο Σαµ Ναµίας είναι απόφοιτος της Νοµικής Σχολής Αθηνών

του ΜΙΝΟΥ ΜΩΥΣΗ*

στη µνηµη Στις 14 Ιουνίου έφυγε απροσδόκητα από τη ζωή ο Σταύρος Αµπαριάν, σε ηλικία 59 ετών. Το Άλεφ µου ζήτησε να γράψω λίγα λόγια για τον Σταύρο. Αυτό από µόνο του δείχνει την ιδιαίτερη σχέση του µε την Εβραϊκή Κοινότητα. Θα αποφύγω λοιπόν τις προσωπικές αναφορές για τον στενό φίλο µου που πηγαίνουν πίσω σχεδόν 45 χρόνια και θα προσπαθήσω να αποτυπώσω το στίγµα της «εβραϊκότητας» του Σταύρου. Ο Σταύρος γεννήθηκε και µεγάλωσε στη Λάρισα. Ο αδελφός του πατέρα του ήταν συνεταίρος και συνεργάτης της οικογένειας του Βιτάλ Γατένιο, στο µεγάλο στη δεκαετία του ’70 κατάστηµα παπουτσιών Οκαζιόν, που βρισκόταν στην καρδιά της εβραϊκής γειτονιάς, απέναντι από το Εβραϊκό Σχολείο και τη Συναγωγή. Στα χρόνια του ∆ηµοτικού και τα πρώτα του Γυµνασίου, ο Σταύρος δούλευε στο κατάστηµα για το καλοκαιρινό χαρτζηλίκι και εκεί γνώρισε όλους σχεδόν του Εβραίους της Λάρισας. Από τη φύση του εξαιρετικά κοινωνικός και εξωστρεφής, ανέπτυξε σχέσεις µε αρκετούς συνοµήλικους Εβραίους, έγινε κοµµάτι σε εβραϊκές παρέες και όταν η οικογένειά του µετακόµισε κοντά στην εβραϊκή γειτονιά στην οδό Παπακυριαζή, η σχέση του αυτή δυνάµωσε και έγινε καθηµερινή. Κάπως έτσι γνωρίστηκα και εγώ µαζί του, εκεί κοντά στα 14-15 και από τότε γίναµε οι καλύτεροι φίλοι. Εβραϊκά σπίτια της Λάρισας, οι εκδηλώσεις της Κοινότητας, η κοινωνική της ζωή υποδέχθηκαν τον Σταύρο σαν ένα ακόµα παιδί της Κοινότητας. Του άρεσε να βγαίνει βόλτα στην αγορά σταλµένος από τον ασφαλιστή πατέρα του για εισπράξεις και ήξερε όλους του Εβραίους εµπόρους. Ποτέ ο Σταύρος δεν έµενε στην επιφάνεια των σχέσεών του, έπιανε την κουβέντα µε όλους, διψούσε να µάθει τα νέα τους και έπλεκε συστηµατικά το δίκτυο των γνωριµιών του. Στη Λάρισα, απλά τον ήξεραν όλοι. Η σχέση του µε την Ρεγγίνα Κούνιο, που κράτησε σχεδόν 38 χρόνια, µόνο ως έκπληξη δεν ήρθε. Ήταν τόσο βαθιά σχετισµένος µε κάθε τι εβραϊκό, ένας από εµάς, που η γνωριµία του µε τη Ρεγγίνα και µετά ο γάµος του και η όµορφη οικογένεια που µαζί έκαναν, ήταν µια απόλυτα φυσιολογική εξέλιξη. Όταν στα µέσα του 80, ο Σταύρος ήρθε στην Αθήνα ως δάσκαλος στο µειονοτικό Αρµένικο σχολείο, άρχισε να ξεδιπλώνει τη δική του εθνική ταυτότητα. Από πολύ νωρίς

µπήκε µε την ορµή που τον διέκρινε στην Αρµένικη µειονότητα, οργάνωνε τις εκδηλώσεις της, πρωτοστάτησε σαν δάσκαλος και διευθυντής του Σχολείου του στην αναβάθµιση της εθνικής τους εκπαίδευσης, στη διδασκαλία της αρµένικης γλώσσας, στην ανάδειξη της γενοκτονίας του 1915 και ο ίδιος συµµετείχε στην Εθνική Επιτροπή Αρµενίων µε ρόλο συντονιστή αλλά και ακτιβιστή. Ο Σταύρος, όπως ο ίδιος έλεγε, ήταν διπλά µειονοτικός. Αρµένης από τη µια σε µια εβραϊκή οικογένεια από την άλλη. Αυτή η διπλή του ταυτότητα που τον χάραξε, και την υπηρέτησε µε συνέπεια και πάθος σε όλη του τη ζωή, τον έκανε µέλος και της δικής µας Κοινότητας, µε την απόλυτη ουσία της ιδιότητας αυτής. Μόνο γραµµένος στα µητρώα δεν ήταν, αλλά πιο Εβραίος από όλους µας! Η παράλληλη απασχόληση του στο κατάστηµα φωτογραφικών ειδών της Ρεγγίνας, έκανε το Σταύρο να µπει σε κάθε σχεδόν εβραϊκό σπίτι, µπαρ µιτσβά, µπατ µιτσβά, εκδηλώσεις του Σχολείου µας, όλες σχεδόν οι εκδηλώσεις της Κοινότητας, είχαν µέσα τους τον Σταύρο, σε µια σχέση που ξεπερνούσε κατά πολύ το γάµο του µε τη Ρεγγίνα, ήταν µια σχέση που ήταν κυρίως δική του, προσωπική του. Και ήταν ο Σταύρος που στις αρχές της δεκαετίας του 2000, έδωσε στη δική µας Κοινότητα το στίγµα για να καλυφθεί µε νόµο η υποχρέωση του Κράτους για την µισθοδοσία των δασκάλων του Σχολείου µας, κάτι που ο ίδιος είχε ήδη εξασφαλίσει για το Αρµένικο Σχολείο. Όσοι θυµούνται και γνωρίζουν για εκείνα τα δύσκολα χρόνια του Σχολείου µας, αποδίδουν στην αλλαγή αυτή ένα πολύ σηµαντικό παράγοντα για την βιωσιµότητα του Σχολείου µας και τη µεγάλη ανάπτυξή του στα επόµενα χρόνια. Στην τελευταία του κατοικία, σφραγίστηκε η αγάπη για τον Σταύρο από πάρα πολλά µέλη της Κοινότητάς µας, ήταν εκεί οικογένειες ολόκληρες για να του εκφράσουν το πόσο ήταν ένας δικός τους άνθρωπος και πόσο θα µας λείψει. Αλλά και στη λειτουργία της Συναγωγής το βράδυ του Σαββάτου 18 Ιουνίου, υπό τις προσευχές και τα µεστά λόγια του Ραββίνου µας, µνηµονεύσαµε τον Σταύρο, ακριβώς για αυτό που ήταν. Ένας δικός µας άνθρωπος. Ο Σταύρος µάς έδωσε έτσι την ευκαιρία να αντιληφθούµε πόσο περήφανοι πρέπει να αισθανόµαστε για την Κοινότητά µας, που πάντα κρατάει ανοικτή την αγκαλιά της για όλους όσοι θέλουν να βρίσκονται κοντά της. Μια Κοινότητα σύγχρονη και συµπεριληπτική όπως ακριβώς πρέπει να είναι. Φίλε µας, δικέ µας Σταύρο, αντίο. *τ. πρόεδρος Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών

του ΑΡΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

Αγκαντα της Σοα; Ναι. Αγκαντά της Σοά! Μια πολύ συνοπτική διήγηση του Ολοκαυτώµατος µια που το θέµα είναι τεράστιο και τίποτα, ανεξαιρέτως µεγέθους, δεν µπορεί να το χωρέσει , δοσµένη µε τρόπο ώστε να µεταφέρει στις νεότερες γενιές τη συναισθηµατική φόρτιση από τις µαρτυρίες των επιζώντων οι οποίοι ολοένα µειώνονται µέχρι εξαφάνισης, ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται η χρονική απόσταση από το φρικτό αυτό γεγονός. Την απουσία τους επιχείρησα να υποκαταστήσω µε αυτήν την Αγκαντά για το ύφος της οποίας εµπνεύστηκα από την Αγκαντά του Πέσαχ (αφήγηση, επικεφαλίδες, ερωτήσεις παιδιών). Για να αφηγηθώ αυτά που έγιναν. Να τα µάθουν όλοι (Εβραίοι και µη). Για να µην ξαναγίνουν. Για χρόνια συνέλλεγα από βιβλία προσωπικές µαρτυρίες επιζώντων που µε άγγιζαν, χωρίς όµως να έχω σαφή εικόνα µε ποιον τρόπο θα µπορούσα να τις αξιοποιήσω. Η ιδέα για την Αγκαντά της Σοά πυροδοτήθηκε από µια φράση που είπε ο πατέρας φίλης µου και αυτή µου µετέφερε στα τέλη της προηγούµενης χρονιάς (2021): «Θα υπάρξει, άραγε, στο µέλλον ένα βιβλίο σαν την Αγκαντά του Πέσαχ που να περιγράφει το Ολοκαύτωµα και όλοι οι Εβραίοι του κόσµου να συγκεντρωνόµαστε µια µέρα τον χρόνο γύρω από το τραπέζι και να αφηγούµαστε την ιστορία του όπως ακριβώς κάνουµε τώρα για το εβραϊκό Πάσχα;» Αυτό ήταν! Ως δια µαγείας µου αποκαλύφθηκε ότι ο τρόπος για την αξιοποίηση του πολύτιµου αυτού υλικού που µάζευα, ήταν να δηµιουργήσω µια Αγκαντά για τη Σοά προκειµένου να τη διαβάζουν οι επερχόµενες γενιές γύρω από το οικογενειακό τραπέζι. Και αυτό έκανα! Το περιεχόµενό της αποτελείται κυρίως από ανθολόγηση και σύνθεση αποσπασµάτων βιβλίων γνωστών συγγραφέων η πλειονότητα των οποίων υπήρξαν όµηροι , καθώς και κάποια ιστορικά και λίγα συνδετικά δικά µου κείµενα. Η επιλογή των αποσπασµάτων έγινε µε κριτήρια την εκφραστική δύναµη και την ένταση του συναισθήµατος. Κι αυτό γιατί το προσωπικό γίνεται οικείο, επειδή ο καθένας µπορεί να ταυτιστεί µαζί του, κι έτσι µπορεί να γίνει οικουµενικό. Η Ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας αµέσως αγκάλιασε την ιδέα, ενώ η έκδοση µε στόχο η Αγκαντά αυτή να φτάσει σε κάθε εβραϊκό σπίτι της Ελλάδας, πραγµατοποιήθηκε µε την ευγενική χορηγία τής οικογένειας του πρόωρα χαµένου θεσσαλονικιού Πωλ Καράσσο, στη µνήµη του. Τους ευχαριστώ από καρδιάς. Την 27η Νισάν 2022 (28 Απριλίου), την ηµέρα της Γιόµ Ασοά, µνηµονεύσαµε στη Συναγωγή της Αθήνας τα θύµατα του Ολοκαυτώµατος διαβάζοντας, σε παγκόσµια πρώτη, τη νέα Αγκαντά της Σοά. Πρόκειται για παγκόσµια πρωτοτυπία µε αυτό το θέµα, που στόχο έχει να διαβάζεται εφεξής µια φορά τον χρόνο, όπως και η κανονική Αγκαντά του Πέσαχ, και το προνόµιο της πρωτοπορίας ανήκει στην Ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας και στον ελληνικό εβραϊσµό!

Από την ανάγνωση της Αγκαντά της Σοά στη Συναγωγή (28 Απριλίου 2022)

Εύχοµαι, στο κοντινό µέλλον, να υιοθετηθεί η ανάγνωσή της ετησίως από κάποιον επιφανή εβραϊκό οργανισµό και µέσω αυτού να διαδοθεί η πρωτοβουλία αυτή διεθνώς και να καταστεί παγκόσµιο εβραϊκό έθιµο! Το κοινό της Συναγωγής της Αθήνας που την αποδέχθηκε θερµά είναι η απόδειξη ότι αυτό µπορεί να γίνει!

«Τώρα θα αφιερωνόταν στο γενικό καλό, θα συµµετείχε, θα ενέπνεε πίστη σε ανθρώπους καταρρακωµένους από τις πολλές συµφορές. ∆εν θα σκεφτόταν πια τον εαυτό του, τον πόνο του, θα εργαζόταν για το γενικό καλό. Για την ευηµερία του συνόλου. Σε κάθε περίπτωση, τέρµα πια το εγώ, οι ασήµαντες έγνοιες που σε βρίσκουν το πρωί και δεν σε αφήνουν ως αργά τη νύχτα». Ααρόν Άππελφελντ, Ο αθάνατος Μπάρτφους

οι 100 Εβραιοι που επηρεασαν τον κοσµο

Εµµα Γκολντµαν

78 (1869-1940)

νωστή ως «Έµµα, η Κόκκινη», η Έµµα Γκόλντµαν ήταν κόκκινο πανί για εκατοµµύρια Αµερικάνους. Αναρχική και από τις ιδρύτριες του κινήµατος για τα δικαιώµατα των γυναικών, την περίοδο πριν την έναρξη του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου, η Έµµα Γκόλντµαν, ήταν Εβραία µετανάστρια από τη Ρωσία, που κήρυττε τον ελεύθερο έρωτα, τον έλεγχο των γεννήσεων, την απελευθέρωση των γυναικών (πριν και µετά το δικαίωµα ψήφου), την επιθετική αντίσταση στη στρα-

19 τολογία και στους καταπιεστές καπιταλιστές. Ανέπτυξε τον φεµινισµό, στον εικοστό αιώνα, παρακάµπτοντας τη Βικτωριανή καταπίεση, θεωρώντας ότι η «ουσιαστική χειραφέτηση», η ελευθερία του εαυτού επιτυγχάνεται µετά την κατάκτηση των πολιτικών δικαιωµάτων και της ισότητας. Παρά τον µικρό αριθµό γραπτών κειµένων θεωρήθηκε η µεγαλύτερη υποκινήτρια του 1900 πριν τον Λένιν. Σε αντίθεση µε τις επόµενες φεµινίστριες, οι ιδέες της δεν προέρχονταν από µια πνευµατική ευφυΐα. Η ιδεολογία της Έµµα ξεπήδησε από την ταραγµένη, δραστήρια και πολύµορφη ζωή της. ∆ραπέτευσε από έναν βίαιο πατέρα, δούλεψε σε βαριές κακοπληρωµένες δουλειές, σχεδίασε τη δολοφονία ενός εργοστασιάρχη, εξέδωσε ένα αναρχικό περιοδικό, φρόντισε αρρώστους και ερωτεύτηκε µεγαλύτερους σε ηλικία άντρες αλλά και πολύ νεότερούς της, που αιχµαλώτισαν τη σκέψη της και ανακίνησαν τη σεξουαλικότητά της. Η Γκόλντµαν θεωρούσε τον γάµο µια µορφή δολοφονίας (η Μάργκαρετ Σάγκερ, χριστιανή φεµινίστρια, τον συνέκρινε µε αυτοκτονία και υποστήριζε τον έλεγχο των γεννήσεων). Η Έµµα όµως δεν µπορούσε να ζήσει χωρίς άντρες, και σε αντίθεση µε άλλες φεµινίστριες επέµενε ότι η ζωή των γυναικών θα βελτιωνόταν µόνο όταν θα υπήρχε περισσότερος κοινός τόπος µε τους άντρες. Οι άντρες θα πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο που βλέπουν τις γυναίκες αλλά και τις απόψεις τους για την πατρότητα και τον ρόλο της µητέρας στην οικογένεια. Οι άντρες µπορούν και να εργάζονται και να είναι πατέρες. Γιατί όχι και οι γυναίκες; Μετά από έναν καταστροφικό γάµο µε έναν εργάτη σε εργοστάσιο στο Ρότσεστερ (δεν τον παντρεύτηκε από αγάπη αλλά από επιθυµία για σεξ και δυστυχώς ο άντρας της αποδείχτηκε σεξουαλικά ανίκανος και χαρτοπαίκτης), την έλκυαν οι άντρες όλη της τη ζωή. Η εικόνα της Έµµα Γκόλντµαν για τη γυναίκα δεν ήταν µιας κακοντυµένης νοικοκυράς µε µεγάλα µάτια πίσω από χοντρά γυαλιά, αλλά µιας προσεγµένης και µε όµορφα ρούχα γυναίκας, γι’ αυτό και υποστήριζε ότι το να είσαι φεµινίστρια δεν σήµαινε να µην είσαι περιποιηµένη και όµορφη. Και οι φεµινίστριες έχουν το δικαίωµα να περνάνε καλά. Όταν ο µακροχρόνιος φίλος της Αλεξάντερ «Σάσα» Μπέρκµαν και βραχύβιος εραστής της , την επιτίµησε µια µέρα που επέστρεψε στο πληκτικό διαµέρισµά τους κρατώντας ένα όµορφο µπουκέτο αγριολούλουδα, η Έµµα προσβεβληµένη και θυµωµένη τον έδιωξε από το σπίτι λέγοντας ότι το να είσαι επαναστάτης κι εργάτης δεν σηµαίνει ότι δεν θέλεις και λίγη οµορφιά στη ζωή σου. Όταν ένας µεγιστάνας του χάλυβα, ο Χένρι Κλέι Φρικ (αργότερα ιδρυτής της Συλλογής Φρικ στη Νέα Υόρκη) µίσθωσε τραµπούκους για να πυροβολήσουν τους εργάτες του εργοστασίου που απεργούσαν, η Έµµα και ο Σάσα σχεδίασαν τη δολοφονία του Φρικ, που θα γινόταν από τον ίδιο

τον Σάσα. Ο Φρικ τραυµατίστηκε και η Έµµα κρύφτηκε. Ο Σάσα καταδικάστηκε σε 25ετή φυλάκιση. Η Έµµα έβγαζε µια σειρά από εµπρηστικούς λόγους, και σε µια µεγάλη συγκέντρωση στη Γιούνιον Σκουέαρ της Νέας Υόρκης, µετά την οµιλία της, τη συνέλαβαν και φυλακίστηκε για ένα χρόνο µε την κατηγορία υποκίνησης σε εξέγερση. Στο νοσοκοµείο των φυλακών φρόντιζε τους αρρώστους και η νοσηλευτική τη συνεπήρε. Μετά την αποφυλάκισή της (και µε τη οικονοµική υποστήριξη ενός άλλου εραστή, του Έντουαρντ Μπράντι) έφυγε στη Βιέννη όπου σπούδασε νοσηλευτική (παρακολούθησε και κάποια µαθήµατα που δίδασκε ο Φρόιντ). Επέστρεψε µετά από έναν χρόνο και απογοητεύτηκε από τους ριζοσπάστες φίλους της. Ότι έλεγαν της φαινόταν ανούσιο. Εγκατέλειψε τη νοσηλευτική (και τον Μπράντι) και άνοιξε ένα κέντρο αισθητικής εξειδικευµένο στο µασάζ αυχένα και κεφαλιού. Ξεκίνησε ένα περιοδικό µε το όνοµα Μητέρα Γη αφιερωµένο στην ελευθέρωση της γης για όλους τους ανθρώπους. Το αναρχικό της ιστορικό ενώθηκε µε τις φεµινιστικές ανησυχίες. ∆ιερευνούσε τις διαφορές µεταξύ ανδρών και γυναικών, επιµένοντας ότι αυτές οι διαφορές δεν πρέπει να µειώνουν τη γυναίκα ή αυτή να θεωρείται κατώτερη από τον άνδρα. Παράλληλα µε την έντονη κοινωνική και επαγγελµατική της ζωή, έκανε περιοδείες σε 36 πολιτείες της Αµερικής, διαδίδοντας τη δική της θεώρηση που ήταν ένα µίγµα αναρχισµού και δικαιωµάτων της γυναίκας. Μετά την αποφυλάκιση του Σάσα το 1919, σύστησαν µία οργάνωση κατά της στρατολογίας, τον Σύνδεσµο Κατά της Στρατολόγησης, ενάντια στη συµµετοχή της Αµερικής στον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο. Τόσο η Έµµα όσο και ο Σάσα συνελήφθηκαν και απελάθηκαν δια βίου από την Αµερική. Η Έµµα περιπλανήθηκε στην Ευρώπη και τον Καναδά τα τελευταία 21 χρόνια της ζωής της. Η Ρωσική Επανάσταση την συνεπήρε αλλά η τσαρική τακτική που ακολούθησε ο Λένιν την αποµάκρυνε. Η επιρροή της Έµµα Γκόλντµαν δεν είναι τόσο από τις πολιτικές της θέσεις αλλά περισσότερο από την ενεργή συµµετοχή της, µαζί µε άλλες γυναίκες, στο φεµινιστικό κίνηµα του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού αιώνα. Η Έµµα Γκόλντµαν πέθανε από καρδιακή προσβολή στο Τορόντο, στις 14 Μαΐου του 1940. Η Αµερικανική Υπηρεσία Μετανάστευσης και Πολιτογράφησης επέτρεψε τη µεταφορά της σορού της πίσω στις ΗΠΑ. Η επιγραφή στον τάφο της αναγράφει: «Η ελευθερία δεν θα κατέβει στον λαό, ο λαός πρέπει να ανυψωθεί στην Ελευθερία». Από το οµότιτλο βιβλίο του MICHAEL SAPIRO µετάφραση-επιµέλεια Αλίκη Αρούχ-Μορδεχάι

οι Υµνοι του

ε µια κατάµεστη Συναγωγή πραγµατοποιήθηκε την Πέµπτη το απόγευµα 26 Μαΐου, η παρουσίαση της νέας έκδοσης του Μπενέ Μπερίτ «Οι Ύµνοι του Σαββάτου». Εκ µέρους του ΚΙΣE, απηύθυνε χαιρετισµό ο Γενικός Γραµµατέας, κ. Βίκτωρ Ελιέζερ, και στην συνέχεια ο πρόεδρος της Κοινότητάς µας, κ. Αλβέρτος Ταραµπουλούς µίλησε για το σηµαντικό αυτό βιβλίο που προσθέτει αξία στις παραδόσεις και τις αξίες µας. Μεταξύ άλλων είπε: «Πέµπτη απόγευµα, 26 Μαΐου. Συναγωγή Μπεθ Σαλώµ. Είµαστε όλοι εδώ, είµαστε όλοι µαζί για να διαβάσουµε και να ακούσουµε, για να γνωρίσουµε τη νέα έκδοση του Μπενέ Μπερίτ «Οι Ύµνοι του Σαββάτου». Μια δηµιουργία που µας θυµίζει τις προσευχές, τις παραδοσιακές µελωδίες που ακούγαµε και ακούµε στη Συναγωγή, στο Σχολείο, στην Κατασκήνωση, που µας έµαθαν και ακόµα µαθαίνουµε από τους Ραββίνους µας και τους δασκάλους µας, από τους παππούδες και τους γονείς µας στα παιδιά και τα εγγόνια µας. Που έχουµε χρέος να τις κρατάµε ζωντανές ως κείµενα και ως ακούσµατα από γενιά σε γενιά. Η έκδοση «Οι Ύµνοι του Σαββάτου» έρχεται να προστεθεί στο πλήθος των βιβλίων που όχι απλώς µας θυµίζει και µας µαθαίνει, όντας γραµµένο απλά και κατανοητά, αλλά συνάµα και µας προετοιµάζει για την επόµενη φορά που θα τραγουδήσουµε το Μισµόρ Λενταβίντ, το Λεχαντοντί και θα συν προσευχηθούµε όλοι µαζί. Παράλληλα, µέσα από αποφθέγµατα, ρητά και γνωµικά µας βοηθάει να ερµηνεύσουµε και να κατανοήσουµε σε βάθος την Ιερή Γιορτή του Σαββάτου, το Σσαµπάτ και κατ’ επέκταση βιωµατικά να γνωρίσουµε καλύτερα τη θρησκευτική µας ταυτότητα».

Μια έκδοση χρήσιµη, παιδευτική, ολιστική, που είναι αποτέλεσµα συλλογικής και εθελοντικής προσπάθειας του Συλλόγου Μπενέ Μπερίτ, που πραγµατοποιήθηκε µε προσωπικές συνεισφορές και χορηγίες, έκδοση που πλαισιώνει τον λόγο µετά µουσικής, ένας καρπός συνεργασίας ανθρώπων µε γνώση, κατάρτιση, όρεξη και βαθύ το αίσθηµα της ευθύνης της διαιώνισης της θρησκευτικής µας παράδοσης. Την εκδήλωση, πλαισίωσε η εκλεκτή χορωδία Vocal Inventions and Ensemble, υπό τη διεύθυνση της εξαιρετικής µαέστρου, κ. Όλγας Αλεξοπούλου, η οποία απέδωσε τους “Ύµνους” µε υπέροχα µελωδικό τρόπο. Οι εναρµονήσεις των «Ύµνων» έγιναν από τον κ. Σάκη Νεγρίν και την κ. Όλγα Αλεξοπούλου. Την έκδοση υποστήριξαν οικονοµικά, ηθικά και πνευµατικά, ο Ραββίνος Ισαάκ Μιζάν, ο κ. Μάκης Μάτσας µε την εκτύπωση των CD των «Ύµνων», ο κ. Ανδρέας Λόβιγγερ, το Ρέστειον, η WIZO KADIMA και o κ. Ηλίας Χαΐµ. Την γραφιστική επιµέλεια της έκδοσης είχε η κ. Τζίνα Γράψια, την εκτύπωση ο κ. Ισαάκ Ησαΐας ενώ ο κ. Ντάβιντ Γαβριηλίδης ανέλαβε την βιντεοσκόπηση της εκδήλωσης. Εκ µέρους του Κοινοτικού Συµβουλίου, ο Πρόεδρός µας κ. Αλβέρτος Ταραµπουλούς, ευχαρίστησε θερµά τον Πρόεδρο του Μπενέ Μπερίτ κ. Βίκτωρ Μπατή και όλη την οµάδα του Μπενέ Μπερίτ η οποία βρίσκεται πάντα κοντά µε ιδέες και δράσεις που αφορούν όλο το εύρος της Κοινοτικής µας ζωής, καθώς και τον πολυαγαπηµένο µας κ. Λέων Γαβριηλίδη. Πηγή: athjcom.gr/news

του ΑΡΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

µαζι

γλωσσαρι εβραϊκων ορων Κινά (=θρήνος, πληθ. κινότ ή κινίµ): Ποιητικό είδος που ήκµασε στην αρχαιότητα και συγγενεύει µε την ελεγεία ή τον θρήνο. Ονοµαζόταν και εχά (=πώς) από τη αρχική λέξη που συνήθως ξεκινούσε η πρώτη φράση του θρήνου, π.χ. «Πώς έπεσαν δυνατοί εν µέσω του πολέµου» (Β’ Σαµουήλ ή Βασιλειών Β’ 1,25). Οι θρήνοι για την άλωση και καταστροφή της Ιερουσαλήµ αποτελούν το τελειότερο δηµιούργηµα αυτού του λογοτεχνικού είδους. Η κινά δεν εµπνεόταν µόνο από δηµόσιες συµφορές, αλλά και από ατοµικά δυστυχήµατα. Στην απέραντη ταλµουδική γραµµατεία βρίσκονται σπαρµένα θρηνητικά κινότ που απαγγέλθηκαν µε την ευκαιρία του θανάτου µεγάλων νοµοδιδασκάλων.

καλυτερα

Mε πρωτοβουλία του Ισαάκ Μορδεχάι οργανώθηκε στις 27/5/2022, µια συνάντηση νέων Ελλήνων που ζουν και εργάζονται στο Ισραήλ, τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια. Στο σπίτι του Άµπυ Λεβή, που ευγενικά µας παραχώρησε, συναντηθήκαµε παλιοί γνωστοί, µέλη των νεολαιών των κοινοτήτων Ελλάδας, «απόφοιτοι» της κατασκήνωσης οι περισσότεροι, µε ή χωρίς συντρόφους και µέσα σε ένα κλίµα φιλικό και ευχάριστο –ένα κλίµα ελληνικό- αναθερµάναµε τις σχέσεις µας και γλυκαθήκαµε από την επαφή αλλά και από τα υπέροχα γλυκίσµατα της Αννίτας Λεβή. Μας δόθηκε η ευκαιρία να πούµε τα νέα µας, πού βρίσκεται και τι κάνει ο καθένας, σε ποιον τοµέα εργάζεται και σε τι ελπίζει. Στόχος της συνάντησης ήταν η δηµιουργία ενός δικτύου αλληλοβοήθειας και υποστήριξης καθώς οι περισσότεροι από εµάς βιώνουµε τη δυσκολία της νέας χώρας, του νέου περιβάλλοντος χωρίς ιδιαίτερες γνωριµίες και διασυνδέσεις. Το γκρουπάκι µας (στο whatsapp) ονοµάστηκε «Μαζί µπορούµε καλλίτερα» και ειλικρινά ελπίζουµε το ζεστό και οικογενειακό κλίµα της συνάντησης να διατηρηθεί και να χρησιµεύσει σε όλους µας, για τις δύσκολες αλλά και για τις χαρούµενες στιγµές µας εδώ στο Άρετς. Νέλλη Αρούχ

Κιντούς (=καθαγίαση): Ευλογία µε κρασί για την καθαγίαση του Σαββάτου και των εβραϊκών γιορτών. Απαγγέλλεται το βράδυ της Παρασκευής πριν από το δείπνο, συνήθως από τον άντρα του σπιτιού, µε ένα ποτήρι κρασί στο δεξί χέρι επειδή το κρασί είναι σύµβολο ευλογίας και χαράς. Αν δεν υπάρχει κρασί, το κιντούς µπορεί να γίνει και µε ψωµί ή άλλες εναλλακτικές. Κιντούς α-Σεµ (=καθαγίαση του ονόµατος του Θεού): Το αιώνιο και ιδανικό κίνητρο για όλες τις πράξεις του ανθρώπου. ∆ιατύπωση που µαρτυρεί πως ο Θεός έχει την ανάγκη των ανθρώπων για να καταστήσει ιερό το όνοµά του και πως ταυτόχρονα οι άνθρωποι αγιάζονται και αυτοί σεβόµενοι τις εντολές του Θεού. Κιντούς Λεβανά (=καθαγίαση της νέας σελήνης): Συνηθίζεται στην αρχή του µήνα (νεοµηνία) όταν η σελήνη είναι ορατή. Συνήθως η σχετική ακολουθία γίνεται κατά το πέρας του Σαββάτου. Το γέµισµα της νέας σελήνης ταυτίζεται µε την αναγέννηση του Ισραήλ. Κλέιµς κόνφερενς: ∆ιεθνής εβραϊκή οργάνωση που συστήθηκε µε σκοπό την επανόρθωση και αποκατάσταση των θυµάτων της ναζιστικής θηριωδίας καθώς και των κληρονόµων τους. Ιδρύθηκε το 1951 προκειµένου να διαπραγµατευτεί τις αποζηµιώσεις µε τη Γερµανία και να αναζητήσει τις χαµένες περιουσίες των Εβραίων κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώµατος. Χρηµατοδοτεί ιδρύµατα που προσφέρουν υπηρεσίες σε επιζώντες του διωγµού και συντηρεί τη µνήµη και τη διδασκαλία για το Ολοκαύτωµα.

µουσικοι θησαυροι των Εβραιων Στις 8.6.2022, στα Γραφεία του ΚΙΣΕ στην Αθήνα, έγινε η παρουσίαση του µουσικού CD Άγνωστοι Μου σικοί Θ ησαυροί των Ελλήνων Εβραίων, παραγωγής του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης (ΕΜΘ) και της Ι.Κ. Θεσσαλονίκης. Το CD αποτελεί το αποτέλεσµα του οµότιτλου ερευνητικού προγράµµατος της Ι.Κ.Θ. αναζήτησης, καταγραφής και αξιοποίησης σπάνιων και λησµονηµένων τραγουδιών της µουσικής παράδοσης των Εβραίων της Ελλάδας από τον Μεσαίωνα µέχρι το Ολοκαύτωµα. Το έργο παρουσίασαν ο πρόεδρος ΙΚΘ και του ΚΙΣΕ ∆αυίδ Σαλτιέλ, η υπεύθυνη του ερευνητικού προγράµµατος και ερµηνεύτρια των τραγουδιών Μαριάντζελα Χατζησταµατίου, σοπράνο και ο ∆ιευθυντής του ΕΜΘ Ευάγγελος Χεκίµογλου. Τη συζήτηση συντόνισε ο Γενικός Γραµµατέας του ΚΙΣΕ Βίκτωρ Ελιέζερ. Ο πρόεδρος του ΚΙΣΕ και της ΙΚΘ τόνισε ότι «τόσο το όλο πρόγραµµα -όσο και τα τραγούδια που περιλαµβάνονται στο CD- είναι σηµαντικό για τη συνολική ελληνική µουσική και γλωσσική παράδοση και όχι µόνον για τον Εβραϊσµό της Ελλάδας. Ένας από τους πυλώνες του προγράµµατος είναι ότι η ελληνική µουσική κληρονοµιά αποτελεί αδιάσπαστη ενότητα και ότι ένα άγνωστο κοµµάτι της είναι το εβραϊκό. Και αυτό είναι τόσο ελληνικό όσο και τα υπόλοιπα». Ο ∆ιευθυντής του ΕΜΘ µίλησε για τη διάρθρωση του προγράµµατος, επισηµαίνοντας ότι περιλαµβάνει τρία σκέλη. «Το πρώτο είναι ερευνητικό, το δεύτερο µουσικό και το τρίτο εκθεσιακό. Αν και µόνον το µουσικό και το εκθεσιακό σκέλος φαίνονται στο ευρύ κοινό, το πλέον κρίσιµο είναι το ερευνητικό. Όπως σε κάθε ερευνητικό εγχείρηµα, η έµφαση δεν αφορά µόνον την προσπάθεια, αλλά τα ερωτήµατα στα οποία η έρευνα καλείται να απαντήσει», ανέφερε ο κ. Χεκίµογλου, υπογραµµίζοντας τα ενδιαφέροντα στοιχεία που η έρευνα έφερε στη δηµοσιότητα. Η υπεύθυνη του προγράµµατος, σοπράνο Μ. Χατζησταµατίου, παρουσίασε όλα τα στάδια του εγχειρήµατος, τονίζοντας την πολύπλευρη σηµασία του: «Η ενασχόλησή µου µε την µουσική των Ελλήνων Εβραίων στάθηκε η αφορµή,

αλλά και το όχηµα ώστε να αρχίσω να µελετάω την ιστορία, τα έθιµα και τις παραδόσεις. Τα τραγούδια είναι η «αιµατολογική ανάλυση» µιας κοινωνίας. Σου αποκαλύπτουν γλωσσικές επιρροές, πληροφορίες για την σχέση µε τον Θεό, τις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, τους καηµούς, τους φόβους, αλλά είναι και πολύτιµη πηγή λαογραφικών και ιστορικών πληροφοριών. Πίστεψα πως όπως έµαθα τόσα πολλά µέσα από τραγούδια έτσι θα µπορέσει και το ευρύ κοινό να έρθει πιο κοντά στην ουσία τού ποιοι είναι τελικά οι Έλληνες Εβραίοι», τόνισε χαρακτηριστικά. Το cd είναι παραγωγή της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης µέσω του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, από το οποίο και διατίθεται. Είναι επίσης διαθέσιµο στο YouTube, Amazon Music, Spotify, i-tunes καθώς και στον ιστότοπο του ΕΜΘ. Περιέχει ρωµανιώτικα τραγούδια (στην ελληνική γλώσσα ή δίγλωσσα, στην ελληνική και την εβραϊκή) και σεφαραδίτικα τραγούδια (στην εβραιο-ισπανική). Η θεµατολογία των τραγουδιών είναι θρησκευτικές τελετές, προσευχές, γιορτές, νανουρίσµατα, τραγούδια του Ολοκαυτώµατος κ.ά. Τα περισσότερα από αυτά (ή οι επιλεγµένες µελωδίες τους) συναντώνται σπάνια –ή και καθόλου– στη διεθνή εµπορική δισκογραφία. Στο cd περιλαµβάνεται φυλλάδιο µε τους στίχους των τραγουδιών σε αγγλική και -όπου απαιτείται- ελληνική µετάφραση. Το συγκρότηµα Pellegrinaggio al levante Ensemble αποτελείται από τους Μαριάντζελα Χατζησταµατίου (τραγούδι), Βασίλη Αγροκώστα (τραγούδι, πολίτικη λύρα), Κωσταντίνο Κολέτσιο (τραγούδι, κιθάρα), Μιχάλη Μελέτη (νέυ), Χρήστο ∆ασκαλόπουλο (βιολί), Παναγιώτη Σάκκουλα (λαούτο), Νικόλα Μυλωνά (κρουστά), Νίκο Παναγιωτίδη (λάφτα, βιχουέλα, µπαρόκ κιθάρα, τζουράς, ακουστική κιθάρα και διεύθυνση µουσικών συνόλων). Πηγή: ΚΙΣΕ, 9 Ιουνίου 2022

και

δασκαλα Η

Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών άνοιξε την πόρτα του Lauder ∆ηµοτικού Σχολείου για να καλωσορίσει ένα βιβλίο ιστορικής αναφοράς, της δασκάλας κ. Αρετής Μαλάµη που δίδαξε σε αυτό το σχολείο, τα δύσκολα χρόνια 1969-1974. Στο βιβλίο της συνοµιλεί µε τους µαθητές της, καταγράφει γεγονότα και διαλόγους, µοιράζεται σκέψεις και συναισθήµατα. Στις 22 Μαΐου στις 19:00 στο Σχολείο µας, µε τη µέριµνα του διευθυντή κ. Γιώργου Κανέλου, οι παλαιότεροι θυµήθηκαν και οι νεότεροι έµαθαν ένα κεφάλαιο της ιστορίας των ακριτικών σχολείων του Ν. Ιωαννίνων και του Εβραϊκού ∆ηµοτικού Σχολείου της Αθήνας. Πολλοί από τους µαθητές της, «τα παιδιά της» όπως τα ονοµάζει η ίδια η συγγραφέας του βιβλίου, µαζί µε πολλούς άλλους επισκέπτες, δηµιούργησαν ένα ιδιαίτερα συγκινησιακό κλίµα στην αίθουσα του θεάτρου του Σχολείου, όπου η κ. Μαλάµη δίδαξε πριν από σαράντα περίπου χρόνια. Ο πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπής κ. Γιόσσι Ερρέρα καλωσόρισε την συγγραφέα και την εκδότρια κ. Ραχήλ Καπόν καθώς και τους θεατές της εκδήλωσης µε τα εξής λόγια: «Bεβαίως µας κάνετε! Ακριβώς γιατί είστε αλλιώτικη. Γιατί είµαστε και εµείς αλλιώτικοι. Αν δεν είµασταν αλλιώτικοι, δεν θα κάναµε την λωρίδα της ερήµου που µας έδωσαν για πατρίδα, Παράδεισο. Εποµένως κ. Μαλάµη, καλώς ήρθατε στο Σχολείο µας». Αυτά είναι τα λόγια του τότε Προέδρου και Αντιπροέδρου της Σχολ. Επιτροπής, κ. Αλχανάτη και κ. Μπεράχα, όταν καλωσόρισαν την κ. Μαλάµη στο Σχολείο µας. Η εκδότρια κ. Ραχήλ Καπόν τόνισε τη σπουδαιότητα της έκδοσης του βιβλίου «Υπήρξα και ∆ασκάλα» και αναφέρθηκε στην άριστη συνεργασία που είχε µε την Αρετή Μαλάµη, χαρακτηρίζοντάς τη ως ένα ξεχωριστό άνθρωπο». Στη συνέχεια, η δικηγόρος κ. Νάντια Κατραχούρα και η βιολόγος κ. Κέλλη Παπαπαύλου µίλησαν για τα χρόνια διδασκαλίας της Αρετής Μαλάµης στα ακριτικά σχολεία του Νοµού Ιωαννίνων όπως περιγράφονται στο βιβλίο της. Για τις δυσκολίες που αντιµετώπιζαν τα παιδιά της δεκαετίας του ‘50 στην ακριτική Ελλάδα και στους τρόπους που η Αρετή Μαλάµη προσπάθησε όχι µόνο να µεταδώσει γνώσεις αλλά και να ξεπεράσουν τα προβλήµατα που άφησε

πίσω του ο πόλεµος. Ο κ. Άκης Αµπα στάδο, ο οποίος υπήρξε µαθητής της στο δηµοτικό σχολείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών, ήταν ο άνθρωπος που στάθηκε αφορµή για να γράψει η Αρετή Μαλάµη το βιβλίο της «Υπήρξα και δασκάλα». Φανερά συγκινηµένος ο κ. Άκης, αναφέρθηκε στον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε η «δασκάλα» του στα µαθητικά του χρόνια, περιέγραψε σπαρταριστά γεγονότα που συνέβησαν, διαλόγους που θυµόταν µαζί µε άλλους συµµαθητές του, αντιπαραθέσεις της Αρετής µε την τότε ∆ιευθύντρια του σχολείου κ. ∆όµνα Αλούπη. Η συγγραφέας του βιβλίου, µίλησε µε τα «παιδιά της», για «τα παιδιά της». Λίγο πριν το ξεκίνηµα, κάποιες µαθήτριες της εποχής εκείνης της έδειξαν τα χειρόγραφα µπλοκάκια και ελέγχους προόδου µε τις χειρόγραφες παρατηρήσεις της. «Η σχέση µου µε τα παιδιά µου βασιζόταν στη καρδιά… είχαµε κτίσει σχέση εµπιστοσύνης… τους χάρισα αγάπη και µου χάρισαν αγάπη… τους ενεθάρρυνα και µε ενεθάρρυναν… µιλάγαµε για όλα, για το σεξ και την ελευθερία, για τη θρησκεία και τη πίστη στον θεό… γεωγραφία εγώ δεν ήξερα αλλά τα παιδιά µου µε ταξιδεύαν σε βουνά και σε ποτάµια, σε πόλεις και χωριά που φτιάχναµε µαζί στην αµµοδόχο», ανέφερε η κ. Μαλάµη που διηγήθηκε µε ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο ένα µεγάλο κοµµάτι της δικής της ιστορίας στα ακριτικά σχολεία του Νοµού Ιωαννίνων και στο εβραϊκό σχολείο. Η Αλίκη, η Βέτα, η Λίλιαν, η Ματίλντα, η Νίνα, η Σάρα, ο Άκης, ο Βίκτωρ, ο Μάκης ήταν εκεί και συµπλήρωναν αναµνήσεις και προσέθεταν ακόµη περισσότερη συγκίνηση και χαρά ενώ η Νέλλη από το Ισραήλ έστειλε το δικό της µήνυµα. Την εκδήλωση συντόνισε ο κ. Βίκτωρ Ελιέζερ ο οποίος διάβασε χαρακτηριστικά αποσπάσµατα από το βιβλίο της Αρετής Μαλάµη, αναφέρθηκε και στη δηµοσιογραφική της πορεία και τόνισε το ισχυρό αποτύπωµα που άφησε στο Εβραϊκό σχολείο της Αθήνας. Πηγή: ιστότοπος athjcom.gr/news

24 µνηµη (1929-2017) πό τον θόρυβο του δρόµου της παλιάς πόλης, µπαίνεις σε µια ήσυχη µικρή αυλή που είναι σαν κήπος ζεν. Στα αριστερά, ένα χαµηλό, ταπεινό κτίριο, όταν όµως περάσεις το κατώφλι του µαγεύεσαι: µια παλιά συναγωγή-µινιατούρα, ένας πανέµορφος χώρος. Συναγωγή χωρίς Εβραίους, γιατί δεν υπάρχουν καθόλου Έλληνες Εβραίοι στην Κρήτη σήµερα. Οι τριακόσιες περίπου ψυχές (Ρωµανιώτες) που είχαν αποµείνει στα Χανιά µέχρι τον πόλεµο, κατέληξαν το 1944 στον βυθό του Αιγαίου, όλες. Το πλοίο που τους οδηγούσε δέσµιους στον Πειραιά για να φορτωθούν απο εκεί στα τρένα για το Άουσβιτς, τορπιλίστηκε. Έµεινε πίσω η συναγωγή τους, η ιστορική Ετς Χαΐµ, που ρήµαξε, γκρεµίστηκε µε τον καιρό. Πενήντα χρόνια µετά, το 1993, ο Νίκoς Σταυρουλάκης ξεκινάει την αναστύλωσή της και µετά από πολλά χρόνια δουλειάς καταφέρνει να δώσει στον χώρο την παλιά του οµορφιά. ∆εν υπάρχουν πιστοί τώρα, δεν υπάρχει ραββίνος ούτε λειτουργία. Μόνο κάθε Παρασκευή βράδυ, στο Σαµπάτ, ο Νίκος διαβάζει λίγες γραµµές από το ∆ευτερονόµιο και οι λιγοστοί παρευρισκόµενοι, που είναι επισκέπτες και τουρίστες από διάφορες χώρες, τραγουδούν µαζί του πανέµορφους σεφαραδίτικους ύµνους. Είναι πολύ συγκινητικά. Ο Σταυρουλάκης γεννήθηκε στην Αγγλία το 1929 από Κρητικό πατέρα και Εβραία µητέρα, την Άννα Πίνχας. Ύστερα από λαµπρές σπουδές σε Αγγλία και Αµερική, βρίσκεται το ‘68 στο Τελ-Αβίβ να διδάσκει Βυζαντινή Τέχνη στο εκεί πανεπιστήµιο. Μετά από λίγα χρόνια έρχεται στην Αθήνα για να βοηθήσει την κοινότητα και σχεδιάζει το πρώτο εβραϊκό µουσείο της Ελλάδας, το µικρό της οδού Μελιδώνη. Θα

σχεδιάσει και θα υλοποιήσει άλλα δύο. Αγωνίζεται, ενώ η κοινότητα είναι σε παρακµή, τραγικά αποδεκατισµένη. Φεύγει κατόπιν για την πατρογονική γη, τα Χανιά, και η αναστύλωση της παλιάς συναγωγής γίνεται έργο ζωής γι’ αυτόν. Η µεγάλη του γνώση της Τέχνης και της Ιστορίας των πολιτισµών των λαών της Ανατολικής Μεσογείου τον βοηθούν µε ό,τι καταπιάνεται, δηλαδή µε όλα. Μέχρι και µε τη µαγειρική ασχολήθηκε, σαν µεγάλος λάτρης της και εστέτ που ήταν, έγραψε και το Cookbook of the Jews of Greece µεταξύ άλλων, βιβλίο αναφοράς για το θέµα και έργο τέχνης ταυτόχρονα. ∆ιακοσµηµένο µε δικά του απίθανα σχέδια σε “παλιό στύλ”, εικόνες από τη ζωή των Σεφαραδιτών στην Ελλάδα επί αιώνες. Γιατί ο Νίκος Σταυρουλάκης ήταν και µεγάλος ζωγράφος. Ένα σπουδαίο µυαλό που κινήθηκε ανάµεσα σε πολλούς πολιτισµούς και πολλές τέχνες, ένας αληθινός πολίτης του κόσµου. Τα ωραία γαλάζια µάτια του, που ήταν σαν να σε χαϊδεύουν όταν σε κοιτούσαν, είδαν τα πάντα. Κείµενο και φωτογραφία: Κωνσταντίνος Πίττας

25 εφυγε ο Ισραηλινος συγγραφεας

Ο Αβραάµ Β. Γεοσούα, Ισραηλινός πεζογράφος που µίλησε µέσα από το έργο του για την εβραϊκή εθνική ταυτότητα και για τη συνύπαρξη µε τους Παλαιστίνιους, πέθανε την Τρίτη (14.6.2022) σε ηλικία ογδόντα πέντε ετών. Με τον θάνατό του χάνεται η τελευταία µεγάλη µορφή της ισραηλινής λογοτεχνίας που γεννήθηκε πριν από τη δηµιουργία του κράτους του Ισραήλ. Ο Γεοσούα, όπως και ο Άµος Οζ, συνδύαζε το λογοτεχνικό έργο µε την πολιτική δέσµευση. Γεννηµένοι και οι δυο στην ίδια γειτονιά της Ιερουσαλήµ, την Keren Avraham, µε µόλις τρία χρόνια διαφορά, συνυπήρξαν στα λογοτεχνικά πράγµατα του Ισραήλ και δέθηκαν µε δεσµούς φιλικούς και αγωνιστικούς καθώς υπήρξαν πυλώνες του κινήµατος ειρήνης στο Ισραήλ. Χρόνια αργότερα, διαφώνησαν όταν ο µεν Άµος Οζ παρέµενε πεπεισµένος για την ανάγκη δηµιουργίας ανεξάρτητου παλαιστινιακού κράτους ενώ ο Γεοσούα θεωρούσε πως ήταν πια πολύ αργά δεδοµένης της µακροχρόνιας εγκατάστασης των εποίκων. Μόλις ανακοινώθηκε ο θάνατός του, η κόρη του Άµος Οζ του απέτισε έναν συγκινητικό φόρο τιµής: «Ήταν ένας από τους πιο παραγωγικούς, εκλεκτούς και θαρραλέους συγγραφείς που γνώρισα και η φιλία του µε τον πατέρα µου ήταν µοναδική: συνήθιζαν να σχολιάζουν σε βάθος και µε αγάπη ο ένας τα γραπτά του άλλου». Ο Αβραάµ «Μπούλι» Γεοσούα γεννήθηκε στην Ιερουσαλήµ το 1936. Οι γονείς του σεφαραδίτες Εβραίοι, είχαν καταγωγή από την Ελλάδα και από το Μαρόκο. Έγινε διεθνώς γνωστός για τα µυθιστορήµατά του, καθώς και για τη στήριξή του προς τον λαό της Παλαιστίνης. Τα έργα του έχουν µεταφραστεί σε περισσότερες από τριάντα γλώσσες, και κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη και Πόλις.

Ο Γεοσούα ήταν ένας από τους σηµαντικότερους σύγχρονους Ισραηλινούς συγγραφείς. Η γαλλική εφηµερίδα Lib ration αποχαιρετά τον «Μπαλζάκ του Ισραήλ», εκείνον που κατά τη διάρκεια της λογοτεχνικής διαδροµής του έγραψε δώδεκα µυθιστορήµατα, διηγήµατα, θεατρικά και δοκίµια. Τιµήθηκε µε πολλά βραβεία, µεταξύ των οποίων και το Βραβείο του Ισραήλ για τη λογοτεχνία το 1995. Το 2005 υπήρξε υποψήφιος για το ∆ιεθνές Βραβείο Μπούκερ. Πρώην αλεξιπτωτιστής, ο Γεοσούα υπήρξε µέλος του οργανισµού ανθρωπίνων δικαιωµάτων B’Tselem και του αριστερού κόµµατος Meretz. Οι απόψεις του περί εκκοσµίκευσης του ιουδαϊσµού προκαλούσαν συχνά τις αντιδράσεις των Ορθόδοξων Εβραίων.

Ο Νταβίντ Γκρόσµαν (αριστερά), ο Άµος Οζ (κέντρο) και ο Αβραάµ Γεοσούα (δεξιά), το 2006 σε κοινή συνέντευξη Τύπου στο Τελ Αβίβ

Το έργο του «µάς παρείχε µια ακριβή, εύστοχη, συναισθηµατική και µερικές φορές σκληρή εικόνα του ίδιου µας του εαυτού», δήλωσε ο πρόεδρος του Ισραήλ Ισαάκ Χέρτζοκ. «Ανατάραξε το ψηφιδωτό από συναισθήµατα που κρύβουµε βαθιά µέσα µας». Η ακαδηµαϊκός Nitza Ben-Dov, συνάδελφος του Γεοσούα στο πανεπιστήµιο της Χάιφα, τον χαρακτήρισε ως τον «σπουδαιότερο Ισραηλινό συγγραφέα», το έργο του οποίου εξελισσόταν συνεχώς µέσα στα χρόνια. «Ξεκίνησε γράφοντας σουρεαλιστικές ιστορίες που θύµιζαν όνειρα, αποκοµµένες από τον χρόνο και τον τόπο, και στη συνέχεια έγραψε ιστορίες που καθόρισαν την ισραηλινή κουλτούρα και ταυτότητα». επιλογή αποσπασµάτων από τον ιστότοπο

Book Press, 14 Ιουνίου 2022

της ΑΝΝΙΤΑΣ ΤΣΟΠΑΝΕΛΛΗ*

οικια Ποιο οίκηµα θα ήταν πιο κατάλληλο για να στεγάσει το Ίδρυµα Bauhaus του Τελ Αβίβ από ένα κτήριο του 1934, στην ιστορική καρδιά της White City; Αυτό θα σκέφτηκε κι ο Ronald Lauder, ο γνωστός στην Κοινότητά µας από την υποστήριξη της Εβραϊκής εκπαίδευσης των παιδιών της. Και µε την παρότρυνση της γκαλερίστας Daniella Luxembourg αγόρασε την οικία Joffe, στην οδό Bialik 21, και στέγασε εκεί, το 2008, το Ίδρυµα Bauhaus, ένα ιδιωτικό, µη κερδοσκοπικό, εκθεσιακό και ερευνητικό κέντρο, αφιερωµένο στη διατήρηση, τη µελέτη και την προβολή της αρχιτεκτονικής, του σχεδιασµού και της τέχνης του Bauhaus. Η ιστορική καρδιά του Τελ Αβίβ χτυπάει στην Πλατεία Bialik (από το όνοµα του Hayim Nahman Bialik, εθνικού ποιητή του Ισραήλ, που η κατοικία του βρισκόταν στο Νο 22 της οδού Bialik, σηµερινό Μουσείο - κέντρο λογοτεχνικών εκδηλώσεων). Το 1922, µια οµάδα από τους αποίκους της 3ης Αλιγιά εγκαταστάθηκε στον Λόφο Bezalel (την περιοχή γύρω από την Πλατεία Bialik) και έχτισε τα πρώτα σπίτια Εκλεκτικιστικού στυλ. Τα επόµενα χρόνια η γειτονιά συγκέντρωσε καλλιτέχνες, λογοτέχνες και διάσηµους γιατρούς και η µορφή της άλλαξε, µε κατεδάφιση των υφισταµένων κτηρίων και οικοδόµηση ενός παραδείσου του ∆ιεθνούς Στυλ, που πολύ γενικά χαρακτηρίζουµε σαν Bauhaus. Το κτήριο της Bialik 21 σχεδιάστηκε το 1932 από τον αρχιτέκτονα Shlomo Gepstein. Ο Gepstein γεννήθηκε στην Οδησσό της Ουκρανίας (1882-1961) και πήρε το πτυχίο του ως αρχιτέκτονας από την Αρχιτεκτονική Ακαδηµία της Αγίας Πετρούπολης. Επιπλέον, από µικρός ασχολήθηκε µε τη συγγραφή άρθρων σε εφηµερίδες. Στο Ισραήλ, σχεδίασε κατοικίες, κυρίως στην περιοχή του Τελ Αβίβ, και συνέχισε να ασχολείται µε τη συγγραφή. Η οικία Joffe συµπεριλήφθηκε στο πρόγραµµα συντήρησης κτηρίων του ∆ήµου του Τελ Αβίβ και ανακαινίστηκε

από τους Nahoum Cohen και Boubi Luxemburg (ο δεύτερος ήταν ο τότε σύζυγος της Daniella Luxembourg), µεταξύ 1995 και 2000. Όταν οι Luxembourg την “ανακάλυψαν” ήταν ένα ερείπιο, κατεστραµµένο µέχρι τα θεµέλια (ένας λόγος ήταν ότι ο ∆ήµος ήταν προστατευόµενος ένοικός του και το είχε αφήσει στο έλεος του χρόνου). Μη έχοντας την οικονοµική δυνατότητα να το αγοράσουν, στράφηκαν στον Αµερικανό δισεκατοµµυριούχο, επιχειρηµατία, συλλέκτη έργων τέχνης και φιλάνθρωπο Ronald Lauder. Το µουσείο, έκτασης 120 τετραγωνικών µέτρων, βρίσκεται στο ισόγειο του κτιρίου ενώ το υπόλοιπο οικοδόµηµα αποτελείται από κατοικίες. Στην ίδια τη Luxembourg ανήκει ένα από τα διαµερίσµατα. Ανακαινίστηκε µε αντάλλαγµα την αποχώρηση του ∆ήµου από αυτό. Οι αγοραστές υποσχέθηκαν επίσης να ανακαινίσουν επιπλέον κτήρια της περιοχής, που περιλαµβάνονταν στο πρόγραµµα συντήρησης. Τέλεια διατηρηµένο, µε εξέχοντες ορθογωνικούς όγκους που φάνηκαν ως εξωφρενικά πρωτοποριακοί όταν ανεγέρθηκε το 1934 - και σκιασµένα µπαλκόνια, που υποστηρίζονται από ένα σύστηµα κατακόρυφων και οριζόντιων στοιχείων, αποτελεί γνήσιο δείγµα του ∆ιεθνούς Στυλ. Οι βασικές γεωµετρικές µορφές, που χαρακτηρίζουν τη σχολή Bauhaus, επεκτείνονται, επίσης, σε καθηµερινά αντικείµενα, από έπιπλα µέχρι φωτιστικά και κεραµικά σκεύη. Οι σχεδιαστές του Bauhaus, άλλωστε, δεν σχεδίασαν µόνο κτήρια και έπιπλα, αλλά και τα πιο απλά οικιακά αντικείµενα. Υπάρχει ακόµη και ένα χερούλι πόρτας σχεδιασµένο από τον Walter Gropius (1883–1969), ιδρυτή και πρώτο διευθυντή του Bauhaus στη Γερµανία. Περιλαµβάνονται αντικείµενα και έπιπλα που έχουν σχεδιαστεί από διάσηµους καλλιτέχνες όπως οι Ludwig Mies van der Rohe, Marcel Breuer και Walter Gropius. Τα εκθέµατα προέρχονται από ιδιωτικές συλλογές, κυρίως αυτή του ίδιου του Lauder. Σύµφωνα µε τη Luxembourg ολόκληρο το Μουσείο Τέχνης του Τελ Αβίβ θα έπρεπε να αφιερωθεί στο Bauhaus. Όπως έλεγε η ίδια “είµαι πεπεισµένη ότι τα αρχεία του Bauhaus στο Βερολίνο και στο Ντασάου, που έδειξαν προθυµία να µας βοηθήσουν, θα χαρούν να δανείσουν συλλογές εκθεµάτων στο Μουσείο”. Πέρα από τα εκθέµατα της περιόδου παρουσίας της αυθεντικής Σχολής του Bauhaus στην Αρχιτεκτονική και την Τέχνη, το πεδίο δραστηριότητας του Ιδρύµατος επεκτείνεται στην προώθηση µιας σειράς συγχρόνων εκθέσεων, αφιερωµένων στην κληρονοµιά της Σχολής και στον αντίκτυπό της στη σηµερινή Τέχνη και Αρχιτεκτονική. Πηγή φωτογραφίας: https://www.bauhaus.org.il/about *Αρχιτέκτονας Μηχανικός Ε.Μ.Π

της ΡΟΖΑΣ ΡΟΥΣΣΟΥ

ο πλανητης µας ολους

Τα τελευταία χρόνια βιώνουµε όλο και πιο έντονα την κλιµατική αλλαγή και τις επιπτώσεις του τρόπου ζωής µας απέναντι στο περιβάλλον και τα άλλα έµβια όντα. Η γενιά µας δεν πίστευε ποτέ πως θα ζήσει την εποχή που θα γίνονται πόλεµοι ακριβώς δίπλα στην χώρα µας και νοµίζαµε πως αν γίνει κάποια καταστροφή αυτή θα ανήκει σε ένα µακρινό µέλλον. ∆υστυχώς τίποτα από όλα όσα πιστεύαµε δεν επαληθεύεται. Ήδη, στο 2022 του 21ου αιώνα γίνεται δίπλα µας, στην «γειτονιά» µας, ένας πόλεµος µε χιλιάδες νεκρούς, βιασµένα παιδιά, και καταστροφή µιας χώρας. Το ποτέ ξανά στον πόλεµο ποτέ δεν ίσχυσε για όλο τον κόσµο. Ακόµα χειρότερα ο πλανήτης πληρώνει τα δικά µας λάθη και επιλογές. Οι εποχές έχουν χαθεί, δεν µυρίζει πια άνοιξη και φθινόπωρο αλλά υπάρχουν µέρες που το χαλάζι ακολουθεί έναν καύσωνα µε θερµοκρασίες που θυµίζουν παλιές ταινίες επιστηµονικής φαντασίας. Καλλιέργειες χάνονται και υπάρχουν πατρίδες που µαστίζονται από επισιτιστική κρίση. Η καταστροφή του περιβάλλοντος θρέφει τις πανδηµίες δηµιουργώντας τις ιδανικές συνθήκες για την εξάπλωση µολυσµατικών ασθενειών. Η αποψίλωση των δασών µε σκοπό την αύξηση χώρου για την ανάπτυξη βιοµηχανικών και αγροτικών δραστηριοτήτων είναι η σοβαρότερη εστία οικολογικής καταστροφής. Πρόσφατα στην πόλη της Αθήνας βιώσαµε ένα πρωτοφανές γεγονός µε την καταστροφή αστικών δέντρων και της βιοποικιλότητας που φιλοξενούν. Φωλιές έπεσαν στον δρόµο, ζώα και φύση χάθηκαν. Σε επιστολή διαµαρτυρίας τους 30 οργανισµοί και φορείς αναφέρουν «η νέα «Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα µε ορίζοντα το 2030» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για πρώτη φορά αναγνωρίζει ξεκάθαρα τη σηµασία του αστικού περιβάλλοντος στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, κάνοντας λόγο για την ανάγκη οικολογικού προσανατολισµού των αστικών περιοχών και θέτοντας ως στόχο να επιστρέψει η φύση στις πόλεις». Τα συνεργεία των ∆ήµων λειτούργησαν χωρίς κανέναν απολύτως σεβασµό και προγραµµατισµό. Η εκτεταµένη κτηνοτροφία για την παραγωγή µεγάλων ποσοτήτων κτηνοτροφικών προϊόντων, γίνεται πλέον σε τραγικές για τα ζώα και την υγεία του ανθρώπου συνθήκες. Αν τα σφαγεία είχαν τζάµια σίγουρα θα είχαµε αλλάξει κατά πολύ τις διατροφικές µας συνήθειες. Υπολογίζεται ότι µετά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο οι συνθήκες µαζικής παραγωγής γεωργικών και κτηνοτροφικών αγαθών ευθύνονται για την εµφάνιση πάνω από το 25% των νέων επιδηµιών και πάνω από το 50% των νέων ζωονόσων. Το εµπόριο των άγριων ζώων και η επίδειξη δύναµης από την κατοχή τους, εκτός από την κακοποίηση των άλλων έµβιων όντων έχει αποδείξει πως συντελεί στην εµφάνιση νέων ιών. Η αφετηρία των τελευταίων δεκαετιών για την εµφάνιση πανδηµιών ξεκινά από τις υπαίθριες αγορές άγριων ζώων της Κίνας (το 2003 εµφανίστηκε ο SARS-CoV, το 2012 ο MERSCoV και το 2019 ο SARS-CoV-2 που προκαλεί τη νόσο COVID-19). Η ανθρωπότητα λειτουργεί σαν να µην έχει αντιληφθεί πως βρίσκεται στο παρά πέντε για την επιβίωση της. Η µόνη µας ελπίδα είναι να διδάξουµε µέσα από τα λάθη µας τα νεότερα παιδιά. Να τους µάθουµε πως η φύση είναι το σπίτι µας και όχι ο εχθρός που πρέπει να αφανιστεί. Για να εφαρµοστούν πετυχηµένα τα διάφορα πράσινα µοντέλα και να µην είναι µόνο πηγή κέρδους, πρέπει να αλλάξει η νοοτροπία µας. Και αυτό ξεκινά από την διδασκαλεία των µικρών παιδιών στα σχολεία και ενηµέρωση των γονιών τους. Είµαστε µέρος της φύσης και όχι ο δηµιουργός και ιδιοκτήτης της.

του ΜΩΥΣΗ ΜΟΡ∆ΟΥ

η «αλληλεγγυη» στην Πατρα

Στις 17 Μαρτίου, ενηµερώθηκα από τον καλό Πατρινό φίλο, Τεύκρο Σακελλαρόπουλο ότι σε τοίχο πενταόροφης πολυκατοικίας κεντρικού σηµείου της Πάτρας (Ζακύνθου 36), δεσπόζει µία υπέροχη τοιχογραφία του εικαστικού Κλεοµένη Κωστόπουλου. Τίτλος «Αλληλεγγύη». Ο καλλιτέχνης εµπνεύστηκε το έργο του από το ιστορικό γεγονός της διάσωσης όλων των Εβραίων της Ζακύνθου το 1943. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστοµος, ο ∆ήµαρχος Λουκάς Καρρέρ και ο Ζακυνθινός λαός, µε ηρωισµό και κίνδυνο της ζωής τους, διέσωσαν τους 272 Εβραίους του νησιού. Μεταξύ αυτών και οι παππούδες µου, οι γονείς µου και τα δύο αδέρφια µου! Με έκπληξη και συγκίνηση αναγνώρισα στην τοιχογραφία (κάτω δεξιά)

την οικογένεια µου στο εβραϊκό γκέτο Ζακύνθου το 1953. Εγώ είµαι ο ξανθός (τριών ετών) στα γόνατα του µπαµπά µου! Επικοινώνησα µε τον κύριο Κωστόπουλο, και τον ευχαρίστησα θερµά εκ µέρους όλων των διασωθέντων και των απογόνων τους. Ο κύριος Κωστόπουλος, σε κείµενό του για την τοιχογραφία έγραψε: «Ψηλά το κεφάλι! Η τελευταία τοιχογραφία µου µε τον τίτλο Αλληλεγγύη, ολοκληρώθηκε στην οδό Ζακύνθου 36, στην Πάτρα. Το έναυσµα, ώστε να δηµιουργήσω αυτό το έργο, ήταν ένα ιστορικό γεγονός που έλαβε χώρα στο νησί της Ζακύνθου το 1943. Τον ∆εκέµβριο του 1943, κατά την διάρκεια της κατοχής, οι γερµανικές αρχές απαίτησαν από τον µητροπολίτη Χρυσόστοµο ∆ηµητρίου και τον δήµαρχο της Ζακύνθου Λουκά Καρρέρ να παραδώσουν όλους τους Εβραίους του νησιού. Η εβραϊκή κοινότητα της Ζακύνθου αριθµούσε 272 µέλη, τα οποία ζούσαν αρµονικά ανάµεσα στους 42.000 κατοίκους του νησιού. Ο γερµανός φρούραρχος Berens και ο διοικητής του νησιού Lütt, έδωσαν στον δήµαρχο προθεσµία 72 ωρών προκειµένου να παραδώσει κατάλογο µε τα ονόµατα όλων των Εβραίων κατοίκων, µε στόχο να οδηγηθούν σε

στρατόπεδα συγκέντρωσης και σε βέβαιο θάνατο. Ο δήµαρχος Καρρέρ ζήτησε αµέσως τη βοήθεια του µητροπολίτη Χρυσόστοµου ∆ηµητρίου, και οι δυο τους αρνήθηκαν να παραδώσουν έστω και έναν άνθρωπο. Έτσι, µαζί, µέσα σε 72 ώρες, έκαναν τα πάντα για να σώσουν τους 272 Εβραίους. Με την βοήθεια των χριστιανών κατοίκων, οι Εβραίοι φυγαδεύτηκαν κρυφά σε µακρινά χωριά στα ορεινά ή κρύφτηκαν προσωρινά µέσα σε αποθήκες. Πλαστογραφήθηκαν πιστοποιητικά και ταυτότητες έτσι ώστε οι Εβραίοι να περάσουν για χριστιανοί. Μολονότι όλοι οι κάτοικοι ήξεραν τι συνέβαινε, κανείς δεν αποκάλυψε κάτι στους Γερµανούς. Όταν έληξε η προθεσµία, ο µητροπολίτης Χρυσόστοµος παρέδωσε στους Γερµανούς τον κατάλογο µε τα ονόµατα. Περιελάµβανε µόνο δύο: το δικό του και του δηµάρχου Καρρέρ. Οι Εβραίοι παρέµειναν κρυµµένοι µέχρι την απελευθέρωση του νησιού, τον Σεπτέµβριο του 1944. Έτσι σώθηκαν και οι 272. Ως ένδειξη ευγνωµοσύνης, το κράτος του Ισραήλ το 1978, τίµησε τον µητροπολίτη Χρυσόστοµο και τον δήµαρχο Λουκά Καρρέρ για την αυτοθυσία και την ηρωική τους στάση απέναντι στο Ολοκαύτωµα. Ανακη-

29 ρύχθηκαν «∆ίκαιοι των Εθνών» και η Ζάκυνθος «Νησί των ∆ικαίων». Σήµερα, η ηρωική πράξη των δύο ανδρών διδάσκεται στα σχολεία του Ισραήλ. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους της γειτονίας που µας βοήθησαν και φρόντισαν να ολοκληρωθεί το έργο, καθώς και τους συνεργάτες µου Chrisanthy Kalogeropoulou Myrto Assimakopoulou και Marios Fliatouras που µέσα σε αντίξοες συνθήκες έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό. Η τοιχογραφία αυτή έγινε µε τη συνεργασία του Artists 4 Israel και την Art In Progress». Στις 20 Μαρτίου 2022 η εφηµερίδα Imerazante.gr έγραψε για την τοιχογραφία: «Η ιστορία της διάσωσης των Εβραίων στη Ζάκυνθο, της µοναδικής εβραϊκής κοινότητας στην Ελλάδα που διασώθηκε στην ολότητά της από την εξόντωση των ναζί στη διάρκεια της γερµανικής κατοχής, έχει εµπνεύσει συγγραφείς αλλά και σκηνοθέτες (όπως ο Έλληνας Τώνης Λυκουρέσης µε την ταινία του Τραγούδι της ζωής). Αυτήν τη φορά όµως η εκπληκτική ιστορία αλληλεγγύης εν καιρώ πολέµου αναβίωσε µέσα από µια τοιχογραφία του Κλεοµένη Κωστόπουλου µε τίτλο Αλληλεγγύη και εξαπλώθηκε µε τη δύναµη των social media. Το πιο συγκλονιστικό όµως στην τοιχογραφία αυτή είναι ότι απόγονος Μωυσής Μόρδος, Ζακυνθινός Εβραίος, την είδε µέσω facebook και αναγνώρισε την οικογένειά του και τον ίδιο, όπως φωτογραφήθηκαν στο νησί της Ζακύνθου!» Στις 22 Απριλίου, καθ’ οδόν για τη Ζάκυνθο, πέρασα από την Πάτρα για να δω από κοντά και θαυµάσω, µε συγκίνηση, την υπέροχη τοιχογραφία του Κλεοµένη Κωστόπουλου. Με την ευκαιρία, συναντήθηκα µε τον πολύ καλό φίλο, Τεύκρο Σακελλαρόπουλο, άριστο µηχανικό και κινηµατογραφιστή, ο οποίος φωτογράφισε και βιντεοσκόπησε την όµορφη τοιχογραφία, που παρουσιάζει την οικογένεια µου σε φωτογραφία του 1953!

τεχνης σχολια-βιβλια

Ο ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΜΠΑΡΤΦΟΥΣ

ΣΤΟΧΑΖΟΜΕΝΟΙ ΤΟ ΣΙΝΤΟΥΡ

ΑΑΡΟΝ ΑΠΠΕΛΦΕΝΤ

Το Προσευχολόγιο της Συναγωγής

µτφρ. Μάγκυ Κοέν

Ραββίνος ΗΛΙΑΣ ΣΑΜΠΕΤΑΪ

Εκδόσεις ΑΓΡΑ

Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ

Λαµβάνοντας χώρα στο σύγχρονο Ισραήλ, Ο Αθάνατος Μπάρτφους είναι ίσως το πιο βαθύ και δυνατό πορτραίτο επιζώντος του Ολοκαυτώµατος που γράφτηκε ποτέ. Ο Άαρον Άππελφεντ χρησιµοποιεί τις τεχνικές της παράλειψης και της έµµεσης αναφοράς, που τελειοποίησε σε αριστουργήµατα όπως το “Badenheim” 1939 και το “To the Land of the Cattails”, για να αφηγηθεί την ιστορία του Μπάρτφους «του αθάνατου», όπως αινιγµατικά τον αποκαλούν λόγω της εµπειρίας του στα ναζιστικά στρατόπεδα. Πολίτης πλέον του Ισραήλ, πατέρας δύο κοριτσιών και εγκλωβισµένος σε έναν άπελπι γάµο, ο Μπάρτφους αγωνίζεται να καταπιέσει συναισθήµατα και αναµνήσεις που του προκαλούν φόβο και αποστροφή, ενώ προσπαθεί να κρατήσει ζωντανή την ηρεµία, την αξιοπρέπεια και τη συµπόνια που είναι απαραίτητες για κάθε ανθρώπινο ον. Ο Αθάνατος Μπάρτφους είναι η σκληρή και αλησµόνητη σπουδή ενός ανθρώπου που έχει φτάσει στα τραγικά του όρια. (από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

«Αυτό που έχει καταφέρει ο Άαρον Άππελφεντ στα πάνω από είκοσι µυθιστορήµατά του είναι να υφάνει, σαν µια µεγάλη θεραπευτική αράχνη, το ονειρικό υφαντό των πιστών και των άπιστων [...] των τυφλών που δεν είδαν τη µοίρα τους να έρχεται και εκείνων που επέζησαν και δεν σταµατούν να τη βλέπουν µπροστά τους. Οι ιστορίες του δεν εισέρχονται ποτέ στον χώρο των στρατοπέδων ό,τι συνέβη εκεί, λέει ο Άππελφεντ, είναι υπερβολικά εξωπραγµατικό ακόµα και για τη λογοτεχνία , αλλά κινούνται γύρω από αυτή τη µεγάλη, σιωπηλή, µαύρη, δυνατά µαγνητική τρύπα». Rita Kashner, The Washington Post Book World) (R

Όπως αναφέρεται στο εισαγωγικό σηµείωµα του συγγραφέα, «το παρόν πόνηµα αφιερώνεται στις νεότερες γενεές Ιουδαίων που επιθυµούν να εντρυφήσουν στο τελετουργικό της Συναγωγής και σε όσους επιζητούν να γνωρίσουν τον Ιουδαϊκό δίαυλο επικοινωνίας µε τον Ουράνιο Πατέρα µας». «Μέσα από τις σελίδες του Σιντούρ αναδύεται Ιστορία τεσσάρων και πλέον χιλιετιών. Οι Ιουδαίοι είµαστε απόγονοι του Αβραάµ, ο οποίος στο κάλεσµα του Ύψιστου απάντησε: Ορίστε – εδώ είµαι! Είµαστε κληρονόµοι των Φυλών του Ισραήλ που απελευθερώθηκαν από τη δουλεία της Αιγύπτου, που πορεύτηκαν υπό τον Μωυσή στην έρηµο και στρατοπέδευσαν στους πρόποδες του Όρους Σινά για να ακούσουν το κοσµοϊστορικό διάγγελµα για την Τορά. Υπήρξαµε αποδέκτες των κηρυγµάτων των Προφητών και µαθητές των Νοµοδιδασκάλων του Ταλµούδ, των Ποιητών και Φιλοσόφων της Σεφαράδ. Γιορτάσαµε το χάραµα του Ευρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού, όµως λίγο αργότερα υπεστήκαµε το λιντσάρισµα των ψευδοεπιστηµόνων προαγωγών περί ανωτερότητας της Άριας Φυλής. Ως Έλληνες Ιουδαίοι είµαστε απόγονοι την γηγενών Ρωµανιωτών και των ισπανόφωνων Σεφαραδιτών. Είµαστε η οικογένεια των αθώων και αγίων Θυµάτων της Σοά είµαστε οι συγγενείς των Επιζησάντων του Ναζιστικού Ολέθρου – αδέλφια, παιδιά, εγγόνια και δισέγγονα. Είµαστε αδέλφια της οικογένειας των Σκαπανέων: Χαλουτσίµ, που αγωνίσθηκαν για την αναγέννηση της σύγχρονής Εβραϊκής Εστίας –του Κράτους Ισραήλ». (απόσπασµα από τον πρόλογο του βιβλίου)

«Το Προσευχολόγιο της Συναγωγής – Σιντούρ, έργο µοναδικής αξίας της ιουδαϊκής παράδοσης, αποτελεί απόσταγµα της σοφίας και της αρετής πνευµατικών προσώπων που έδρασαν σε διαφορετικούς τόπους για περισσότερες από τέσσερις χιλιετίες. Κεντρικό άξονα µελέτης του ραββίνου Ηλία Σαµπετάι συνιστούν οι τρεις ηµερήσιες θεσµοθετηµένες προσευχές, Τεφιλότ: Σαχρίτ-πρωινή, Μινχά-απογευµατινή, Αρβίτ-βραδινή. Σε µια χρονική περίοδο που τα γεγονότα τρέχουν µε ταχύτητα φωτός προκαλώντας παγκόσµια ανησυχία, ένας κόσµος πίστης και ηθικής ακεραιότητας αποτελεί ζητούµενο των καιρών, και η ιουδαϊκή παράδοση σίγουρα έχει πολλά και πραγµατικά αξιόλογα να µας διδάξει». (από το εσώφυλλο του βιβλίου)

τεχνης σχολια-βιβλια

ΝΕΕΣ ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΕΜΕ Με αφορµή τη νέα περιοδική έκθεση του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος (ΕΜΕ) Λίθινες ∆ιαδ ροµές – Ιστο ρίες από Πέτρα: Εβραϊκές επιγραφές στην Ελλάδα (17 Μαΐου 2022-τέλος Φεβρουαρίου 2023), σε συνεργασία µε το Επιγραφικό Μουσείο (ΕΜ), η οποία τεκµηριώνει την παρουσία των Εβραίων στον ελλαδικό χώρο από τα τέλη του 4ου π.κ.ε/π.Χ. αιώνα , το ΕΜΕ εξέδωσε πέντε ακαδηµαϊκά πονήµατα, τα οποία πλαισιώνουν τη θεµατολογία και το περιεχόµενό της και την καθιστούν πιο κατανοητή, προσιτή και χρήσιµη στο ευρύ κοινό: Α. Ψηφιακή έκδοση (e–book) του επιγραφικού συντάγµατος CIJG: Την έκθεση συνοδεύει η ψηφιακή έκδοση (e-book) του επιγραφικού συντάγµατος, Corpus Inscriptionum Judaicarum Graeciae (CIJG): Σύνταγµα Ιουδαϊκών και Εβραϊκών Επιγραφών από την Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα (τέλη 4ου π.κ.ε./π.Χ.-15ος αιώνας), προκειµένου ο επισκέπτης να αποκτήσει πρόσβαση στην πλήρη έκταση του διαθέσιµου επιγραφικού υλικού. Η έκδοση αυτή συγκέντρωσε και παρουσίασε περίπου 108 επιγραφές εβραϊκού ενδιαφέροντος, που απαντούν στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο, αρκετές από αυτές για πρώτη φορά. Β. Κατάλογος της περιοδικής έκθεσης, «Λίθινες ∆ιαδροµές – Ιστορίες από Πέτρα: Εβραϊκές επιγραφές στην Ελλάδα»: Ο δίγλωσσος κατάλογος της κοινής έκθεσης περιλαµβάνει όλα τα επιγραφικά τεκµήρια που εκτίθενται στο Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος και στο Επιγραφικό Μουσείο, τα οποία και ταξινοµούνται θεµατικά, καλύπτοντας εκφάνσεις της κοινωνικής, θρησκευτικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής των εβραϊκών κοινοτήτων της ύστερης αρχαιότητας, ενώ ιδιαίτερη ενότητα αφορά στην εβραϊκή παρουσία στον Μυστρά. Γ. Κατάλογος της έκθεσης τέχνης υπό τον τίτλο, «Τέχνη της Μνήµης και της Μνηµόνευσης»: Για την πλαισίωση της έκθεσης τέχνης, Τέχνη της Μνήµης και της Μνηµόνευσης, η οποία παρουσιάζεται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, ως αναπόσπαστο τµήµα της διπλής µουσειακής πρότασης, υπό την επιµέλεια του Βίκτωρ Κοέν, δηµιουργήθηκε ξεχωριστός δίγλωσσος κατάλογος. Η έκθεση προτείνει µια νέα ανάγνωση του αρχαιολογικού υλικού, µέσα από τη σύγχρονη µατιά δέκα καλλιτεχνών από τον κόσµο των Καλών και των εφαρµοσµένων τεχνών. ∆. Nicholas de Lange, Jews in the Byzantine Empire, edited by Robert Pitt, The Jewish Museum of Greece, Athens 2022 Ε. Nicholas de Lange, Οι Εβραίοι στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µετάφραση: ∆ηµήτριος ∆ούµας, επιµέλεια: Αναστασία Λουδάρου Η κοινή έκθεση συνοδεύεται και από τις έντυπες εκδόσεις (αγγλικά και ελληνικά) µε τίτλο «Οι Εβραίοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» του οµότιµου καθηγητή του πανεπιστηµίου του Cambridge, Nicholas de Lange, η οποία πραγµατεύεται θέµατα σχετικά µε την ιστορία και αρχαιολογία των Εβραίων της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου. Ο βυζαντινός Ιουδαϊσµός αποτελεί ένα από τα πλέον παραγνωρισµένα κεφάλαια στη ιστορία του Ιουδαϊσµού. Τα περισσότερα βιβλία ιστορίας για τους Εβραίους αναφέρονται ελάχιστα στο Βυζάντιο. Στην πραγµατικότητα, το Βυζάντιο κατέχει κεντρική θέση στον εβραϊκό κόσµο του Μεσαίωνα και συγκροτεί, κατά τρόπο σηµαντικό, κοµβικό σηµείο που συνδέει περιοχές ευρύτερα γνωστές (Ιράκ, Αίγυπτο, Ιταλία, Γερ-

µανία κ.ά.). Το βιβλίο αυτό είναι το πρώτο στην ελληνική γλώσσα που επιχειρεί να φωτίσει αυτό το θέµα και να διερευνήσει τον βυζαντινό Ιουδαϊσµό σε όλες του τις εκφάνσεις. Πηγή: ιστότοπος jewishmuseum.gr

ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΕΒΡΑΪΣΜΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ (επιµέλεια: Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου) Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης Ο αντι-εβραϊσµός οδήγησε κατά το παρελθόν σε ανείπωτα εγκλήµατα, όµως δεν έχει πάψει να στοιχειώνει τον σύγχρονο κόσµο. Ο συλλογικός τόµος των Πολλαπλών εκφάνσεων του αντι-εβραϊσµού αποσκοπεί στο να λειτουργήσει ως ένας, πιθανόν άβολος, καθρέφτης των πολύµορφων όψεων του ελληνικού αντι-εβραϊσµού, αναδεικνύοντας τις διασυνδέσεις του µε τις συναφείς εξελίξεις στο ευρύτερο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι· ανατέµνει τη γέννηση και την εξέλιξη των ιδεολογηµάτων που χρησιµοποιούσε και εξακολουθεί να χρησιµοποιεί η αντισηµιτική ρητορική προκειµένου να βρει απήχηση στην ελληνική και την ευρωπαϊκή κοινωνία. Ο εξαιρετικά πολυδιάστατος χαρακτήρας του φαινοµένου του αντι-εβραϊσµού επιβάλλει διαθεµατικές προσεγγίσεις. Σε πείσµα των δυσκολιών αυτού του χαοτικού ερευνητικού πεδίου, οι συγγραφείς αποπειρώνται να φωτίσουν διαφορετικές και πιθανόν άγνωστες πτυχές µιας ρατσιστικής αντίληψης που κυριάρχησε στον 20ό αιώνα και συνεχίζει να δηλητηριάζει τη δηµόσια σφαίρα. Εξετάζονται, συνδυάζοντας τη διαχρονική και τη συγχρονική οπτική, οι ιστορικές διαδροµές του αντισηµιτισµού και η αναβίωσή του στη σύγχρονη πολιτική ρητορική, ο αντι-εβραϊσµός στα γράµµατα και στις τέχνες, ο αντίκτυπός του στο πεδίο των ιδεών, ενώ επιχειρείται και η προσέγγιση του Ολοκαυτώµατος υπό το πρίσµα της βιοηθικής. Σε κάθε περίπτωση, τους συγγραφείς τούς συνδέει η αγωνία να ανταποκριθούν στο επιτακτικό αίτηµα της κατανόησης ενός φαινοµένου που εξακολουθεί να ορθώνει το φάσµα της βαρβαρότητας µπροστά στον δυτικό πολιτισµό. (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)