»Der Raub eines Meisterwerkes«: Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges

«Η ΑΡΠΑΓΗ ΕΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ» Ο Ηνίοχος των Δελφών στα δίχτυα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου Αλεξάνδρα Κάνκελαϊτ | Αθήνα – Βερολίνο | 2021

«Η ΑΡΠΑΓΗ ΕΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ» Ο Ηνίοχος των Δελφών στα δίχτυα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου

Αλεξάνδρα Κάνκελαϊτ Αθήνα – Βερολίνο | 2021

© Αλεξάνδρα Κάνκελαϊτ Αθήνα – Βερολίνο, 2021 Σελιδοποίηση: Piktogram Polska ISBN: 978-83-64707-35-3

Με την υποστήριξη του fanarioton27.org

2

Ο Ηνίοχος των Δελφών στα δίχτυα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου* Ο Ηνίοχος των Δελφών είναι ένα από τα καλύτερα σωζόμενα και σημαντικότερα χάλκινα αγάλματα της ελληνικής αρχαιότητας1. Από την εποχή της εύρεσής του, το έτος 1896, ανήκει στα κύρια αξιοθέατα του αρχαιολογικού μουσείου των Δελφών2. Ως σύμβολο του αρχαίου υψηλού πολιτισμού και της γεμάτης αλλαγές ιστορίας της Ελλάδας αποτελεί μέχρι σήμερα ένα συχνά επανερχόμενο θέμα της σύγχρονης εικονιστικής και επιτελεστικής τέχνης3.

«Το Αλβανικό Μέτωπο», ιταλικά: «La Campagna italiana di Grecia») ξέσπασε τελικά στις 28.10.1940 και τελείωσε στις 23.04.1941 με την επακόλουθη παράδοση της Ελλάδας.

Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ο Ηνίοχος των Δελφών βρέθηκε εκτεθειμένος σε μεγάλους κινδύνους. Το έργο τέχνης εβίωσε πολλές, άκρως κρίσιμες φάσεις, οι οποίες χάρη στη μελέτη των γερμανικών και ελληνικών αρχείων μπορούν πλέον να ανασυσταθούν ακριβέστερα4. Πρωταγωνιστές της έρευνας που ακολουθεί είναι τα μέλη της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και οι εκπρόσωποι της «Kunstschutz», της στρατιωτικής υπηρεσίας προστασίας της τέχνης της γερμανικής Wehrmacht (Βέρμαχτ), στην Ελλάδα. Σημειώσεις και υπηρεσιακές επιστολές δίνουν πληροφορίες για τη χρονολογική πορεία των γεγονότων και σκιαγραφούν μια εικόνα για τα κίνητρα και τη στάση των διαφόρων πρωταγωνιστών.

ο δεyτερος παγκoςμιος πoλεμος ςτην ελλaδα Το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και η κλιμακούμενη διαμάχη με την ιταλική κυβέρνηση, η οποία είχε αναδυθεί ήδη από το 1939, οδήγησαν τον Ιούνιο του 1940 στο να επιβληθεί άρση των ανασκαφών σε ολόκληρη την Ελλάδα5. Ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος («Ο Πόλεμος του ‘40» ή

3

Εικ. 1: Ο Ηνίοχος των Δελφών, λήψη του Walter Hege (πιθανώς δεκαετία του 1920)

Εικ. 2: Χάρτης της Ελλάδας με σημειωμένα τα μουσεία στα οποία ελήφθησαν μέτρα ασφαλείας

100 km

Ήδη από τον Οκτώβριο του 1940, η ελληνική κυβέρνηση είχε συνειδητοποιήσει ότι ο πόλεμος με την Ιταλία θα οδηγούσε νομοτελειακά σε μια διαμάχη με τη Γερμανία6. Αμέσως μετά το περίφημο «ΟΧΙ» του Μεταξά τέθηκαν σε εφαρμογή για αυτό το λόγο εκτεταμένες ενέργειες προφύλαξης και σε τουλάχιστον 18 μουσεία ελήφθησαν μέτρα

για την ασφάλεια των αρχαίων ενάντια στους βομβαρδισμούς και στις λαφυραγωγίες7. Σε κάποιες περιπτώσεις τα μέτρα ασφαλείας έχουν τεκμηριωθεί καλά μέσω πρωτοκόλλων απόκρυψης και φωτογραφιών. Ιδιαίτερα στο κέντρο της Αθήνας τέθηκαν όλοι οι μοχλοί σε κίνηση, ώστε να εξασφα-

Εικ. 3: Μέτρα ασφαλείας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών μετά τις 30 Οκτωβρίου 1940

4

λισθεί το περιεχόμενο των μουσείων. Το επίκεντρο των ενεργειών αυτών ήταν το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Ακροπόλεως, το Νομισματικό Μουσείο, το Βυζαντινό Μουσείο και το Μουσείο του Κεραμεικού8. Ενέργειες απόκρυψης έγιναν επίσης στα αρχαιολογικά μουσεία στον Πειραιά, στη Χαλκίδα, στους Δελφούς, στην Κεφαλονιά, στην Κέρκυρα, στην Κόρινθο, στην Ολυμπία, στο Ρέθυμνο, στη Σπάρτη, στην Τεγέα, στη Θήβα, στη Θεσσαλονίκη και στο Βόλο9. Για τα μέτρα προφύλαξης που ελήφθησαν στα υπόλοιπα μουσεία της Ελλάδας, για παράδειγμα στα Χανιά, στην Ελευσίνα, στο Ηράκλειο10, στην Πάτρα ή τη Σάμο, λείπουν μέχρι στιγμής σχετικές πληροφορίες11. Σε αρκετές περιπτώσεις, κυρίως στα νησιά του Αιγαίου, έλαβε, πιθανώς, χώρα, μια μάλλον προσωρινή περίφραξη των μουσείων. Τούτο πρέπει ακόμα να διερευνηθεί κατά περίπτωση12. Σε όλες τις ενέργειες, ωστόσο, στο επίκεντρο βρισκόταν η ασφαλής φύλαξη των αρχαίων έργων τέχνης13. Στις αίθουσες έκθε-

5

Εικ. 4: Μέτρα ασφαλείας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών μετά τις 30 Οκτωβρίου 1940

σης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου οι άνθρωποι του μουσείου έσκαψαν βαθιά ορύγματα, εντός των οποίων τοποθετήθηκαν – σε ευθεία γραμμή – τα μαρμάρινα γλυπτά και ακολούθως καλύφθηκαν με άμμο14. Προθήκες και αίθουσες έκθεσης εκκενώθηκαν εντελώς15. Ευαίσθητα αντικείμενα από πηλό ή χαλκό συσκευάστηκαν υδατοστεγώς και στη συνέχεια κρύφτηκαν16.

Εικ. 5: Άποψη από το εσωτερικό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών μετά το ξέσπασμα του ελληνο-ιταλικού πολέμου

Εικ. 6-7: Μέτρα ασφαλείας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας μετά τις 30 Οκτωβρίου 1940: γεωμετρικά αγγεία σε ξύλινα κιβώτια και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου τυλιγμένος με πισσόχαρτο για υδατοστεγή προστασία

Οι συλλογές νομισμάτων ασφαλίστηκαν σε θησαυροφυλάκια τραπεζών. Επιπλέον, ψηλοί προστατευτικοί τοίχοι από αμμόσακκους προστάτευαν τα μουσεία, καθώς και άλλα ιστορικά κτήρια από τις αναμενόμενες βομβιστικές επιθέσεις17. Η μεγάλη χρονική

πίεση και ο φόβος της επερχόμενης καταστροφής αύξησαν την εφευρετικότητα. Έτσι, σε κάποιες θέσεις, ως κρυψώνες για τα αρχαία έργα τέχνης χρησιμοποιήθηκαν επίσης πηγάδια, τάφοι, σπηλιές ή σχισμές βράχων18.

6

μετa το ξeςπαςμα του πολeμου: πρωτα μeτρα αςφαλεiας για τον ηνιοχο των δελφων Ένα έγγραφο στο Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού μας πληροφορεί για τα μέτρα ασφαλείας, τα οποία ελήφθησαν σχετικά με τον Ηνίοχο των Δελφών. Προέρχεται από τον συνεργάτη του Μουσείου Αλέξανδρο Ε. Κοντολέοντα19 και απευθύνεται στο ελληνικό «Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας».

«ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Γ.΄ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΔΕΛΦΩΝ Διεύθυνσις Αρχαιολογίας Εν Δελφοίς τηι 7η Νοεμβρίου 1940 Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, Αθήναι Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν, ότι ο Φραγκίσκος Δ. Παμφίλου εργοδηγός υπουργ. Παιδείας μετέφερε τον Ηνίοχον μετά μεγάλης επιμελείας και προσοχής εις το επιγραφικόν Μουσείον. – Κατόπιν το περίφημον και μοναδικόν χάλκινον άγαλμα ετοποθετήθη καλώς και ασφαλώς εις την δυτικήν γωνίαν τούτου και προς πληρεστέραν διαφύλαξιν και ασφάλειαν του αριστουργήματος τούτου ετέθησαν έμπροσθεν τούτου πολλαί γύψιναι πλάκες αίτινες εκάλυψαν τούτο καθ΄ ολοκληρίαν. Η άνω εργασία ήτο πάρα πολύ λεπτή και επίπονος εν τούτοις εγένετο μετά μεγάλης προσοχής και δεν επήλθεν ουδεμία ζημιά και βλάβη επί του μοναδικού τούτου αριστουργήματος. Ευπειθέστατος ο Επιμελητής των εν Δελφοίς Αρχαιοτήτων Α. Ε. Κοντολέων» 20.

7

Εικ. 8: Επιστολή του Αλέξανδρου Ε. Κοντολέοντα στις 7 Νοεμβρίου 1940

Το έγγραφο αυτό δείχνει ότι και στους Δελφούς ήδη κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας του πολέμου είχαν ξεκινήσει τα μέτρα προστασίας. Τίθεται, ωστόσο, το όχι ασήμαντο ερώτημα, ποιό «επιγραφικόν Μουσείο» θα έπρεπε να νοηθεί εδώ. Σε ολόκληρη την Ελλάδα υπάρχει, ως γνωστόν, μόνο ένα Επιγραφικό Μουσείο και αυτό βρίσκεται στην Αθήνα21. Θα μπορούσε ο Ηνίοχος να είχε όντως μεταφερθεί στο Επιγραφικό Μουσείο τον Νοέμβριο του 1940; Αυτή θα ήταν μια μοναδική ενέργεια και δεδομένου του μεγέθους και του εύθραυ-

στου χαρακτήρα του Ηνιόχου ίσως και πολύ επικίνδυνη. Ευτυχώς, ο Βασίλειος Πετράκος, ο Γενικός Γραμματέας της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, μπόρεσε να ρίξει φως στο σκοτάδι και να ξεκαθαρίσει την κατάσταση: Ο Ηνίοχος τοποθετήθηκε από τον Αλέξανδρο Κοντολέοντα σε μια αποθήκη, η οποία από παλιά είχε χαρακτηριστεί στους Δελφούς ως το «επιγραφικόν Μουσείο»22.

επαγγελματικοποiηςη των προςτατευτικων μeτρων για τον ηνiοχο των δελφων

Εικ. 9-10: προτομή του Ηνιόχου των Δελφών και άποψη της σπηλιάς

Λίγες μόνο μέρες μετά τη φύλαξη του Ηνιόχου στην αποθήκη του Μουσείου κάτω από την αίθουσα της Σφίγγας των Ναξίων έπρεπε να αναθεωρηθούν όλα τα μέχρι τότε μέτρα. Στις 11.11.1940 τα μέλη της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας έλαβαν μια εγκύκλιο από το Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, στην οποία καθορίζονταν με σαφήνεια οι κατευθυντήριες γραμμές για την εξασφάλιση των χάλκινων αγαλμάτων και άλλων ευαίσθητων αντικειμένων23. Σύμφωνα με αυτές, τα χάλκινα έπρεπε να τυλιχτούν σε λαδόχαρτο ή κερόχαρτο ή πισσόχαρτο και στη συνέχεια να γίνει η απόκρυψή τους σε ξύλινα κιβώτια αδιάβροχα και υδατοστεγή. Ως συνέπεια ο Ηνίοχος αποσυναρμολογήθηκε24, τα τμήματά του μοιράστηκαν σε δύο κιβώτια και τοποθετήθηκαν σε μια σπηλιά στην ιερή περιοχή των Δελφών25. Τα προστατευτικά μέτρα στην Ελλάδα εφαρμόστηκαν τον χειμώνα του 1940/41 με γοργούς ρυθμούς, δεν είχαν όμως οριστικώς τελειώσει μέχρι την είσοδο της Wehrmacht την άνοιξη του 194126.

η κατaςταςη ςτην ελλaδα μετa τον απρiλιο του 1941 Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (23.04.1941 έως 12.10.1944) η Ελλάδα χωρίστηκε από

8

τις δυνάμεις του Άξονα σε τρεις ζώνες: στα γερμανικά χέρια βρέθηκαν οι δύο μεγάλες πόλεις, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αρκετά νησιά του Αιγαίου και πάνω από το ήμισυ της Κρήτης. Η Βουλγαρία κατείχε τη βορειοανατολική Ελλάδα, την ανατολική Μακεδονία και τη βόρεια Θράκη. Η Ιταλία ήταν μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1943 υπεύθυνη για την κεντρική Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τα Ιόνια νησιά και μεγάλα τμήματα του Αιγαίου27. Οι Δελφοί βρέθηκαν, συνεπώς, στην ιταλική ζώνη κατοχής. Όσον αφορά τη συνολική έκταση της επικράτειας, η Ιταλία εξουσίαζε μεν το μεγαλύτερο τμήμα της Ελλάδας, ωστόσο ένιωθε κανείς φανερά την επιρροή και την ηγετική θέση της γερμανικής Wehrmacht σε ολόκληρη τη χώρα28. Έτσι οι Δελφοί κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν ένας αγαπημένος εκδρομικός στόχος των Γερμανών στρατιωτών, κάτι που τεκμηριώνεται καλά τόσο από ιδιωτικές φωτογραφικές λήψεις29 όσο και από τα λεγόμενα ενημερωτικά φυλλάδια («Merkblätter»)30 της «Kunstschutz» στην Ελλάδα31.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής στο πεδίο της αρχαιολογίας δραστηριοποιούνταν πολλοί φορείς (εικ. 11). Δομές και πεδία δράσης άρχισαν σε αυτή τη χρονική φάση να γίνονται ολοένα και περισσότερο ακατάληπτα, έτσι ώστε οι πραγματικοί υπεύθυνοι λήψεως αποφάσεων να είναι σήμερα συχνά δύσκολο να ονοματιστούν. Την αρμοδιότητα συντονισμού όλων των διαδικασιών είχε σε μεγάλο βαθμό το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI). Έτσι υπήρξε μια συνεχής συνεργασία με την «Kunstschutz»32, με το Tμήμα Πολιτισμού του Υπουργείου Εξωτερικών και με μια σειρά από ανεξάρτητους αρχαιολόγους που είχαν σταλεί από το Βερολίνο. Απεναντίας, το «Ειδικό Επιτελείο Προϊστορία» (Sonderstab Vorgeschichte) του «Γενικού Επιτελείου Reichsleiter Rosenberg» (Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg: ERR)33 με τον διευθυντή του Hans Reinerth θεωρήθηκε από το DAI απειλή και σοβαρός ανταγωνιστής. Επιπροσθέτως, παράνομες ανασκαφές και τμηματικές συλήσεις από μεμονωμένους εκπροσώπους της Wehrmacht

1. Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών (DAI Athen) 2. Υπουργείο Εξωτερικών – Τμήμα Πολιτισμού

8. Ανεξάρτητοι αρχαιολόγοι

7. Υπηρεσία για την Προστασία των Έργων Τέχνης της Βέρμαχτ

Αρχαιολογικές δραστηριότητες στην Ελλάδα

6. Μεμονωμένοι υπάλληλοι της Βέρμαχτ

3. Υπάλληλοι της «Ανασκαφής του Φύρερ»

4. Κληρονομιά των Προγόνων 5. Κλιμάκιο Ειδικού Αποσπάσματος Ρόζενμπεργκ

Εικ. 11: Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής

9

Εικ.. 12-14: Hans von Schoenebeck (1904-1944), Wilhelm Kraiker (1899-1987), Roland Hampe (1908-1981)

έθεσαν σοβαρά σε κίνδυνο τη φήμη της γερμανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα34. Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών και η «Kunstschutz» συνεργάστηκαν στενά μέχρι τον Σεπτέμβριο του 194435. Οι εκπρόσωποι της «Kunstschutz» ελάμβαναν οδηγίες εν μέρει κατευθείαν από τα κεντρικά του DAI, από το Βερολίνο. Συνεργάτες του DAI Αθηνών βοήθησαν από την άλλη μεριά την «Kunstschutz» στη συγγραφή των φυλλαδίων και άλλων εκλαϊκευτικών επιστημονικών κειμένων36, σε διαλέξεις και ξεναγήσεις για μέλη της Wehrmacht37, καθώς και στη φροντίδα των επισκεπτών στη βιβλιοθήκη του DAI Αθηνών38. Οι συνεργάτες της «Kunstschutz» διέμεναν κατά τη διάρκεια του πολέμου για αρκετούς μήνες στους ξενώνες του DAI της Αθήνας39. «Από τον Οκτώβριο του 1941 τα καθήκοντα της Kunstschutz σχεδιάζονταν από δύο στρατιωτικούς διοικητικούς υπαλλήλους της Ανώτερης Διοίκησης, που ήταν γνώστες της χώρας και αρχαιολόγοι στο επάγγελμα». Αυτή την πληροφορία έδωσε ο Wilhelm Kraiker στην τελική του αναφορά από το 194540. Ωστόσο, ο έτερος εντεταλμένος της «Kunstschutz», ο Hans von Schoenebeck, διέμενε στην Ελλάδα ήδη από τον Μάιο του 194141. Και οι δύο είχαν εργαστεί πριν τον πόλεμο αρκετά χρόνια

για λογαριασμό του DAI στην Αθήνα42. Έλαβαν επίσης υποστήριξη από τον πρώην συνάδελφό τους Roland Hampe43, ο οποίος χωρίς να είναι μέλος της «Kunstschutz»44, μπόρεσε να της προσφέρει υποστήριξη ως «αστυφύλακας» [Wachtmeister] και «ειδικός ηγέτης Ζ» [Sonderführer Z] της Wehrmacht, κυρίως στο νησί της Κρήτης45.

κριτικh ςτα μeτρα αςφαλεiας της ελληνικhς υπηρεςiας αρχαιοτhτων Παρόλη την αρχικά πολύ θετική εκτίμηση των μέτρων ασφαλείας στα ελληνικά μουσεία46, ήδη τον Ιούλιο του 1941 ο Hans von Schoenebeck άσκησε θεμελιώδη κριτική σε αυτά: «Ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα είναι βεβαίως η διαπίστωση των ζημιών. Κάμποσες συνέβησαν φυσικά, αλλά δόξα τω Θεώ πραγματικά σημαντικά αντικείμενα δεν καταστράφηκαν. Πολύ σοβαρότερες είναι οι ζημιές από μια ολοκληρωτική απόκρυψη, η οποία πραγματοποιήθηκε με την ίδια ευσυνειδησία και εκτενή πληρότητα, όπως ένας ολοκληρωτικός πόλεμος, τουλάχιστον στη θεωρία. Ακόμα και τα πιο ασήμαντα επαρχιακά ρωμαϊκά ανάγλυφα θάφτηκαν μέχρι και 7 μέτρα κάτω από τη γη. Έτσι συνέβη φυσικά

10

και το ατύχημα ότι στο τέλος δεν έφτασαν τα χρήματα και για παράδειγμα ο θεός της θάλασσας στο τέλος παραχώθηκε κάτω από έναν άθλιο σωρό άμμου. [...] Το πώς θα θελήσει το ελληνικό κράτος να εξομαλύνει κάποτε τις εν μέρει καταστροφικές ζημιές αυτής της ολοκληρωτικής απόκρυψης είναι ασαφές. Από πού πρόκειται να έλθουν τα χρήματα, που ανέρχονται σε εκατομμύρια μάρκα του ράιχ, είναι ομιχλώδες. Πιθανώς ο Έλληνας έχει προεξοφλήσει τη νίκη του και στη χειρότερη περίπτωση έχει φανταστεί τις ελεημοσύνες των Αμερικανών και άλλων».47 Την ίδια άποψη εκπροσωπούσε επίσης και ο Wilhelm Kraiker: «Μιας και οι αποκρύψεις λόγω της διάταξης του τότε ελληνικού Υπουργείου Θρησκευμάτων έπρεπε να πραγματοποιηθούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα και συχνά εν μέρει έλειπε το (καταρτισμένο) προσωπικό που θα λειτουργούσε ως εμπειρογνώμονες, αυτές έλαβαν χώρα εν μέρει με ακατάλληλο τρόπο (Κεραμεικός στην Αθήνα, Ολυμπία, Θεσσαλονίκη), με αποτέλεσμα να προκληθούν εν μέρει σημαντικές, σε μεμονωμένες περιπτώσεις, ζημιές που δεν μπορούσαν να επισκευαστούν. Οι ζημιές αυτές που προκλήθηκαν από ακατάλληλες αποκρύψεις είναι πάντως μεγαλύτερες από τις ζημιές που προήλθαν από πολεμικές ενέργειες».48 Ο von Schoenebeck στη συνέχεια θα ασκούσε τεράστια πίεση στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία – τόσο σε προφορική όσο και σε γραπτή μορφή. Η πίεση αυτή επικεντρώθηκε κυρίως στην Αθήνα και απαίτησε από τους Έλληνες συναδέλφους του να βγάλουν όλες τις αρχαιότητες από τις κρύπτες τους και να θέσουν ξανά σε λειτουργία τα μουσεία49. Στη σχετικά πρόσφατη δημοσίευσή του ο Βασίλειος Πετράκος τεκμηρίωσε με εντυπωσιακό τρόπο την ανταλλαγή «μύδρων» μεταξύ των ελληνικών αρχών και της γερμανικής «Kunstschutz»50. Καθοριστικό ρόλο στα έγγραφα που παραθέτει51 διαδραματίζουν από γερμανικής πλευράς κυρίως ο Hans von Schoenebeck και ο Erich Boehringer52. Από ελληνικής πλευράς για τις διαδικασίες ήταν υπεύθυνοι

11

ο Υπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος53 και ο διευθυντής αρχαιοτήτων του Υπουργείου Αντώνιος Κεραμόπουλος54. Ακολουθώντας κανείς την ανάπτυξη του θέματος από τον Βασίλειο Πετράκο και συμπληρώνοντάς την με περαιτέρω πηγές, μπορούν να καταγραφούν τα ακόλουθα αποφασιστικά γεγονότα: Στις 22.07.1941 ο Υπουργός Οικονομικών Σωτήρης Γκοτζαμάνης απέρριψε αίτηση του Λογοθετόπουλου να διατεθούν 1.000.000 δραχμές για την επανεκκίνηση των μουσείων. Το θεωρούσε ασφαλέστερο αν οι αρχαιότητες παρέμεναν στις κρύπτες τους55. Στις 05.08.1941 ένας διευθύνων υπάλληλος της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης στην Ελλάδα, ο Franz Alfred Medicus, ζήτησε από την ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία να καταρτίσει μια λίστα με όλες τις κρυμμένες αρχαιότητες. Τα μουσεία της Αθήνας όφειλαν να καταστούν προσβάσιμα σε αυτόν και η «Kunstschutz», εκπροσωπούμενη από τον Schoenebeck, θα έπρεπε να ενισχυθεί περισσότερο56. Στις 27.08.1941 ο Medicus έλαβε απάντηση, στην οποία του έγινε μια χωρίς περιστροφές περιγραφή της δραματικής κατάστασης της χώρας. Ο συντάκτης της, πιθανώς ο Κεραμόπουλος, κατέστησε σαφές ότι ο ελληνικός πληθυσμός είχε να παλέψει με τις συνέπειες του πολέμου, τον λιμό, και άλλα θεμελιώδη προβλήματα υπαρξιακού χαρακτήρα. Για τη διάσωση των αρχαίων θησαυρών τέχνης έλειπαν απλά οι πόροι. Τα αντικείμενα των μουσείων πάντως δεν κινδύνευαν. Ο ήπιος χειμώνας και οι ιδανικές κλιματολογικές συνθήκες της Ελλάδας είχαν συμβάλει, ωστόσο, μέχρι και σήμερα στο ότι αυτά ήδη από πριν είχαν επιβιώσει για χιλιετίες κάτω από τη γη57. Η «Kunstschutz» ωστόσο δεν υποχώρησε: Στις 29.09.1941 ο Λογοθετόπουλος ανακοίνωσε την επίσκεψη του Schoenebeck στα σημαντικότερα αθηναϊκά μουσεία .

μόνο αργότερα διενεργήθηκαν στην Κρήτη παράνομες ανασκαφές, στις οποίες συμμετείχαν συνεργάτες της «Kunstschutz»60. Τα γεγονότα αυτά δεν συνέβαλλαν στην ενίσχυση της εμπιστοσύνης των Ελλήνων αρχαιολόγων στη γερμανική «Kunstschutz». Παρόλα αυτά το 1942 αυξήθηκε επιπροσθέτως η πίεση στην ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε ο von Schoenebeck για την αποκάλυψη των αρχαιοτήτων στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης – μια εν μέρει προσωπική επιθυμία, που όμως έπρεπε να εγκαταλείψει οριστικά τον Μάρτιο του 194261.

Εικ. 15: Επιστολή του Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου στις 29 Σεπτεμβρίου 1941

«29 Σεπτεμβρ. 1941 Προς τους κ.κ. Διευθυντάς του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και Μουσείου Ακροπόλεως Κατά τας πρώτας ημέρας του προσεχούς μηνός Οκτωβρίου πρόκειται να επισκεφθή υμάς ο κ. von Chönebeck [sic] ίνα συζητήσητε περί του κρυψώνος των αρχαιοτήτων τον οποίον θ΄ανοίξητε από κοινού πρός βεβαίωσιν αν βλάπτωνται αι αρχαιότητες υπό της υγρασίας ή δι ΄ άλλον λόγον.

Τον Απρίλιο του 1942 ο Λογοθετόπουλος έλαβε επίσημη επιστολή από τον Στρατιωτικό Διοικητή Νότιας Ελλάδας με την πληροφορία, ότι ο ελληνικός λαός θα είχε την ευθύνη για όλες τις πιθανές βλάβες στα αρχαία μνημεία τέχνης62. Ο Λογοθετόπουλος απέρριψε και πάλι το αίτημα της αποκάλυψής τους63. Ωστόσο πραγματοποιήθηκαν δειγματοληπτικοί έλεγχοι από Έλληνες αρχαιολόγους, με την προσοχή στραμμένη κυρίως στα ευαίσθητα αντικείμενα από χαλκό64. Τον Ιούλιο του 1942 ο von Schoenebeck εγκατέλειψε την Ελλάδα65. Οι υπηρεσιακές υποθέσεις του παραρτήματος της «Kunstschutz» στην Ελλάδα εκτελέστηκαν στη συνέχεια «μόνο από έναν ανώτερο υπάλληλο της στρατιωτικής διοίκησης»66. Ο Kraiker, ο οποίος προηγουμένως είχε συνεργαστεί στενά με τον Schoenebeck, συνέχισε την πορεία του τελευταίου.

Ο Υπουργός Κ. Λογοθετόπουλος»58.

μεταφορa του ηνιoχου ςτην αθhνα

Στις 9 Νοεμβρίου 1941 κλάπηκε από το Μουσείο του Κεραμεικού, που είχε αρχίσει να λειτουργεί εκ νέου, ένας πήλινος πίνακας της αρχαϊκής περιόδου59. Λίγες εβδομάδες

Στις 31.08.1942 ο Κεραμόπουλος έλαβε μια επιστολή από τον Λογοθετόπουλο με την ακόλουθη διατύπωση:

12

«31η Αυγούστου 1942 Προς τον κ. Αντών. Κεραμόπουλον, Διευθυντήν Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων Παρακαλούμεν όπως το ταχύτερον μεταβήτε εις Δελφούς, ίνα εποπτεύσητε την εκταφήν του Ηνιόχου, παραλαβήν του και μεταφοράν εις Αθήνας προς λήψιν των αναγκαίων μέτρων συντηρήσεώς του. Ο Υπουργός» 67. Τον Σεπτέμβριο του 1942 διεκομίσθησαν στην Αθήνα τα δύο ξύλινα κιβώτια με τα τμήματα του Ηνιόχου. Για τη μεταφορά διηγείται ο Kraiker στην τελική του έκθεση του 1945: «Επειδή ο ομοίως περίφημος χάλκινος Ηνίοχος των Δελφών έπρεπε να θεωρηθεί πλέον ως εκτεθειμένος σε κίνδυνο λόγω της απόκρυψης σε μια υγρή σπηλιά, ορίστηκε η διακομιδή του στο Εθνικό Μουσείο στην

Αθήνα και αυτή πραγματοποιήθηκε μέσω της διάθεσης ενός φορτηγού οχήματος.»68 Η μεταφορά του Ηνιόχου στην Αθήνα συνοδεύτηκε από διαμαρτυρίες του εγχώριου πληθυσμού69. Στις 06.09.1942 ο Λογοθετόπουλος ζήτησε τέσσερις ειδικούς στην Αθήνα, ώστε να ανοίξουν και να ελέγξουν τα κιβώτια με τα τμήματα του Ηνιόχου και τα άλλα χάλκινα αντικείμενα από τους Δελφούς70. Αμέσως μετά θα ακολουθούσε ο καθαρισμός και η συντήρηση των αντικειμένων. Στις 21.09.1942 εντέλει οι καθορισμένοι από το Υπουργείο εμπειρογνώμονες εξέτασαν το περιεχόμενο των κιβωτίων. Όπως προκύπτει από το σχετικό πρωτόκολλο, εκπρόσωποι της στρατιωτικής «Kunstschutz» δεν ήταν παρόντες. Η κατάσταση των αρχαιοτήτων τεκμηριώθηκε λεπτομερειακά71:

Εικ. 16: Επιστολή του Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου στις 31 Αυγούστου 1942

13

«Πρωτόκολλον της επιτροπής της συσταθείσης προς παραλαβήν των δύο κιβωτίων χαλκών αρχαίων του Μουσείου Δελφών. Εν Αθήναις σήμερον την 21ην Σεπτεμβρίου 1942 ημέραν Δευτέραν και εν τω Εθνικώ Αρχαιολογικώ Μουσείω συνήλθεν η επιτροπή η συσταθείσα διά του υπ΄ αρ.

46338/1564/6.9.42 εγγράφου του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας αποτελουμένη εκ των κ.κ. Α. Σοφιανοπούλου, καθηγητή του Πολυτεχνείου, ως πρόεδρου, Χ. Καρούζου, Δ/τού του Εθν. Μουσείου, Ειρήνης Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, εφόρου αρχαιοτήτων και Φ. Σταυροπούλου, εφόρου αρχαιοτήτων ως μελών και ήνοιξε

τα δύο ξύλινα κιβώτια τα μετακομισθέντα εκ Δελφών υπό του Δ/τού των Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων και περιέχοντα χαλκά αρχαία του Μουσείου Δελφών, φέροντα δε τους αριθμούς 1 και 2. Αι σφραγίδες τούτων ήσαν αλύμαντοι και τα περιβάλλοντα σύρματα σχεδόν ακέραια. Του υπ΄ αρ.

1 κιβωτίου όμως η βάσις και αι δύο μακραί πλευραί είχον προσβληθή υπό της υγρασίας. Το περιεχόμενο των κιβωτιών τούτων ήλεγξεν επί τη βάσει του πρωτοκόλλου υπ. αρ. 3 19 Ν/βρίου 1940 της επιτροπής εξασφαλίσεως των αρχαιοτήτων του Δελφικού Μουσείου (αποτελουμένης εκ των κ.κ. Α. Σώχου, Α. Κοντολέοντος, Κ. Κολομβότσου, Β. Ραφτοπούλου και Ι. Αντωνολουκά) και εύρε τούτο απολύτως σύμφωνον προς το εν τω πρωτοκόλλω τούτο αναγραφόμενον, ήτοι: Εν τω κιβωτίω υπ΄ αριθ. 1 περιείχοντα τα εξής αρχαία 1ον Ο ηνίοχος (χάλκινος) από της οσφύος μέχρι και των ποδών.

2ον Ο δεξιός βραχίων του ηνιόχου.72 3ον Τρείς (3) τανίαι χάλκιναι, τα ηνία του ηνιόχου 4ον Τεμάχιον ουράς αλόγου χάλκινον (τμήμα της συνθέσεως του ηνιόχου) 5ον Το υπ΄ αριθ. 3618 τεμάχ. της συνθέσεως του ηνιόχου.

6ον Τεμάχιον τιμονίου της συνθέσεως του ηνιόχου.

7ον Έτερον τεμάχιον τιμονίου περιεσφυγμένον διά λωρίδος χαλκίνης.

8ον Αριστερά χειρ χαλκίνη κορασίδος εκ της συνθέσεως του ηνιόχου, η χειρ αυτή κρατεί τα άκρα ηνίων.73 9ον Οκτώ (8) τεμάχια χάλκινα ανήκοντα εις το συγκρότημα του άρματος του ηνιόχου.

10ον Δύο (2) δεσμίδες ηνίων χαλκίνων ανήκουσαι επίσης εις την σύνθεσιν του ηνιόχου. Εικ. 17: Απόσπασμα από την τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker στις 13.02.1945

14

Εικ. 18: Πρωτόκολλο σχετικά με το περιεχόμενο των δύο κιβωτίων από τους Δελφούς στις 13.02.1945

11ον Τρεις (3) πόδες χάλκινοι ίππου εξ ων οι δύο (2) είναι από του μέσου περίπου του μηρού μέχρι και της οπλής, το δε τρίτον από του μέσου της κνήμης μέχρι και της οπλής.74 Εν τω κιβωτίω υπ αριθ. 2 περιείχοντο τα εξής αρχαία 1ον Η προτομή του ηνιόχου 2ον Αγαλμάτιον Απόλλωνος (Κούρου) υπ. αριθ. 1663 3ον Τα υπ αριθ. 2527 [;;]

15

4ον 2846, αμφότερα ταύτα αγαλμάτια αρχαϊκά 5ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,22 μ 6ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,17 τού μ.

7ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,19 τού μ.

8ον Τό υπ. αριθ. 2885 αγαλμάτιον γρυπός 9ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος 10ον Υπ. αριθ. 3200 κράνος 11ον Υπ. αριθ. 1842 κράνος, και 12ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος Σημειούται ότι εκ των ως άνω κρανών τα δύο είναι ταυτάριθμα ήτοι τα υπ΄ αρ. 2975.»

Εικ. 19: Φυλλάδιο της στρατιωτικής «Kunstschutz» στους Δελφούς

[Τα χάλκινα αντικείμενα με αρ. 3-12 δεν έχουν σχέση με τον Ηνίοχο].

αποκατaςταςη και μεταφορa του ηνιoχου πiςω ςτους δελφοyς

Σύμφωνα με το πρωτόκολλο, τον Σεπτέμβριο του 1942 μεταφέρθηκαν στην Αθήνα αλώβητα δώδεκα μεμονωμένα τμήματα της ομάδας του Ηνιόχου. Κατά τη διάρκεια του πολέμου το άγαλμα δεν μπορούσε ούτε να συναρμολογηθεί ούτε να εκτεθεί. Οι αρχαιολόγοι είχαν μπροστά τους μόνο έναν στόχο καταρχήν: την ασφαλή φύλαξη της αρχαίας κληρονομιάς της χώρας τους75.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου η «Kunstschutz» επεσήμανε την ύπαρξη και τη σημασία του Ηνιόχου στα φυλλάδια για τους Δελφούς76, καθώς και σε ένα δαπανηρά συλληφθέν «αναμνηστικό έντυπο» [Erinnerungsschrift]77. Οι συνεργάτες της «Kunstschutz», καθώς και κάποιοι μυημένοι αρχαιολόγοι γνώριζαν

16

πού είχε γίνει η απόκρυψη του Ηνιόχου μετά το 1942. Διαφορετικά βίωσαν ωστόσο τα πράγματα ο ελληνικός πληθυσμός και κυρίως οι κάτοικοι των Δελφών. Αμέσως μετά το τέλος του πολέμου έγινε για αυτόν το λόγο δημοσίως γνωστό το ερώτημα αναφορικά με τον τόπο φύλαξης και την κατάσταση του χάλκινου αγάλματος. Ελλιπής επικοινωνία και μεγάλη ανασφάλεια οδήγησαν μετά το τέλος της περιόδου κατοχής στο να διαδοθούν στον πληθυσμό πολυάριθμες φήμες.

H κομμουνιστική εφημερίδα «Aπελευθερωτής» κατέστησε μάλιστα υπεύθυνο για την απώλεια του αγάλματος τον Διευθυντή Αρχαιοτήτων Αντώνιο Κεραμόπουλο: «Πού βρίσκεται ο Ηνίοχος των Δελφών;

Πού βρίσκεται το αρχαίο αριστούργημα της τέχνης, ο περίφημος Ηνίοχος των Δελφών, που πήρε απ΄ το Μουσείο Δελφών ο κ. Κεραμόπουλος, με το πρόσχημα να τον φέρη εδώ να τον καθαρίσει: Πάνε τώρα δυο και πλέον χρόνια που ο Ηνίοχος πάρθηκε απ΄ τον τόπο του και κανένας δεν ξέρει τί έγινε. Η αρπαγή του έγινε στον καιρό της Ιταλικής κατοχής.»78 Δεν μας είναι γνωστό το πώς αντιμετωπίστηκαν αυτές οι φήμες και κατηγορίες. Το έτος 1945, πάντως, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μπόρεσε να ξεκινήσει με την αποκατάσταση των χάλκινων αγαλμάτων του. Αρκετές φωτογραφικές λήψεις μαρτυρούν εργασίες στα περίφημα χάλκινα έργα79.

Η αρπαγή ενός αριστουργήματος Όλη η Ελλαδα και ολόκληρoς ο πολιτισμένος κόσμος μαζί θέλουν να μάθουν:

Εικ. 20: Αναμνηστικό έντυπο «Ελλάς», πρώτη σύλληψη για πρώτη σελίδα με προμετωπίδα

17

Ήδη το 1946 ο Ηνίοχος παρουσιάστηκε σε μια προσωρινή έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Και από αυτή την πε-

Εικ. 21: Απόσπασμα από το αναμνηστικό έντυπο «Ελλάς» του 1943

ρίοδο δεν υπάρχουν φωτογραφίες. Ακόμη πιο σημαντική είναι για αυτόν το λόγο η αναφορά ενός τότε 14χρονου επισκέπτη του Μουσείου: «Ο Ηνίοχος μεταφέρθηκε κατά την Κατοχή στην Αθήνα για ασφάλεια. Μετά τον πόλεμο τον είδα, νομίζω το 1946, στην προσωρινή

έκθεση του Εθνικού Μουσείου, με είσοδο από την οδό Τοσίτσα. Μεταφέρθηκε στους Δελφούς αργά γιατί η περιοχή λόγω του εμφυλίου δεν ήταν ασφαλής και εκτέθηκε προσωρινώς μέχρι της ανακατασκευής του Μουσείου που έγινε το 1959-1960.

Εικ. 22: Πρώτη σελίδα της εφημερίδας ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ, 09.11.1944

18

Εικ. 23: Ο «Θεός από τη θάλασσα», εργασίες αποκατάστασης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου

Εικ. 24: Συντήρηση χάλκινων αγαλμάτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο

19

Εικ. 25: Συντήρηση χάλκινων αγαλμάτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο

Έμεινε στην Αθήνα έως αργά μετά την απελευθέρωση. Τον είχα δει στο Εθνικό Μουσείο, μαζί με τον Αριστόδικο στην πρώτη πρόχειρη έκθεση στη νέα πτέρυγα του Εθνικού το 1946».80

Ως σύμβολο μάλιστα της αρχαίας κληρονομιάς και της πολιτικής ανεξαρτησίας της Ελλάδας ο Ηνίοχος απεικονίστηκε το 1947 στα χαρτονομίσματα των 10.000 δραχμών της Τράπεζας της Ελλάδος81.

Παρά τον εμφύλιο και τις ταραχές σε ολόκληρη τη χώρα, η επανέναρξη της λειτουργίας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου έγινε αντιληπτή από τον αθηναϊκό πληθυσμό ως θρίαμβος και σημάδι βαθμιαίας επιστροφής στην κανονικότητα.

Μετά το τέλος του Εμφυλίου και το πέρας των μέτρων αποκατάστασης, το περίφημο άγαλμα έμελλε να επιστρέψει το έτος 1951 πάλι στους Δελφούς82. Εκεί παραμένει έκτοτε ένας σημαντικός πόλος έλξης για ερευνητές και τουρίστες από όλον τον κόσμο.

Εικ. 26: Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου τυπωμένα χαρτονομίσματα των 10.000 δραχμών με τον Ηνίοχο των Δελφών

20

ςημειωςεις *

Το άρθρο αυτό δημιουργήθηκε στα πλαίσια ενός μακρόχρονου προγράμματος με θέμα την «Ιστορία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών κατά τη διάρκεια της εποχής του Εθνικοσοσιαλισμού». Εγκάρδιες ευχαριστίες οφείλω στη διευθύντρια του DAI Αθηνών, κυρία Katja Sporn, για το ενδιαφέρον και την υποστήριξή της. Για εποικοδομητικές συζητήσεις και πολύπλευρη βοήθεια είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στα ακόλουθα πρόσωπα και ιδρύματα: Βασίλειο Πετράκο (Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία), Αθηνά Χατζηδημητρίου και Αρχοντούλα Παπουλάκου (Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο), Τατιάνα Πούλου (Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών), Μαρία Χιδίρογλου και Γεωργιάννα Μωραΐτου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών), Hans-Werner Langbrandtner (Σύνδεσμος Τοπίου Ρηνανίας, Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό Κέντρο Pulheim-Brauweiler), Katharina Brandt, Δημήτρη Γρηγορόπουλο και Joachim Heiden (DAI Αθηνών), Christof Boehringer (Göttingen), Έρση Ξανθοπούλου (Χαϊδελβέργη), Gabriel Meyer (Αρχείο Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης), Βασίλη Κοσμόπουλο (Αθήνα), Βενετία Καίσαρη (Αυτοδιαχειριζόμενη Κοινότητα του Βιβλίου) και Αναστασία Πεσμαζόγλου (Τράπεζα της Ελλάδος). Ευχαριστώ επίσης τον Κωνσταντίνο Καλογερόπουλο για την προσεκτική μετάφραση. Τα πρώτα αποτελέσματα που προέκυψαν από αυτήν την έρευνα παρουσιάστηκαν το 2019 σε διάφορες διαλέξεις, βλ. Kankeleit 2020c.

1

Homolle 1896, Pomtow 1907, Hampe 1941a, Chamoux 1955, Rolley 1990, Krumeich 1997. Ο Ηνίοχος ήταν συστατικό στοιχείο ενός λαμπρού αναθήματος, το οποίο αφιέρωσε στο ιερό των Δελφών τη δεκαετία του 470 π.Χ. ο Σικελός τύραννος της Γέλας, Πολύζαλος. Το αρχικό σύνολο πιθανώς καταστράφηκε στην υστεροελληνιστική περίοδο και μέχρι την εύρεσή του ήταν θαμμένο μέσα στο χώμα για πάνω από 2000 χρόνια. Κατά την ανακάλυψή του ο Ηνίοχος ήταν σπασμένος σε τουλάχιστον τρία κομμάτια: (α) κεφάλι με άνω τμήμα, (β) δεξί χέρι και (γ) κάτω σώμα. Από το άρμα, ένα τέθριππο αγώνων, μπόρεσαν να ανακτηθούν μόνο λίγα θραύσματα.

2

Colonia 2006, 19, 254-267.

3

Για παράδειγμα στο έργο «Ο Ηνίοχος» του Αλέξη Δαμιανού από το έτος 1996: https://el.wikipedia.org/wiki/Ηνίοχος_(ταινία) (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021), έργο του καλλιτέχνη Stephan Hann: https://www.geschkult.fu-berlin.de/e/klassarch/ news/2019/hann.html (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021); έργο «Δελφοί» από τις «δοκιμές» (Β᾽ τόμος) του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2710/Keimena-Neoellinikis-Logotechnias_G-Lykeiou_ html-empl/extras/texts/index_a_14_01_seferis.html, 3D-ιστορικη περιήγηση για τους Δελφούς: https://www.youtube.com/ watch?v=GcqFsAfFp4I&feature=emb_logo (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

4

Σχετικά με την τύχη του Ηνιόχου κατά τη διάρκεια της Κατοχής: Demangel 1944, 2-3 με εικ. 1, Hampe 1950, 16, Πετράκος 1994, 83, 93-94, 117, Πετράκος 2011, XIII, Πετράκος 2013, Ι 305, 328-329.

5

Πετράκος 1994, 73. 81-102. Ήδη από το 1939 οι πολιτικές εντάσεις με την Ιταλία είχαν οδηγήσει σε μια σειρά από μέτρα στην Ελλάδα. Άγνωστα μέχρι τώρα πρωτόκολλα υποδεικνύουν ότι ήδη πριν από το ξέσπασμα του πολέμου με την Ιταλία μερικά μουσεία φρόντισαν για την ασφάλεια των θησαυρών τους (φιλική πληροφορία Κωνσταντίνου Νικολέντζου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα). Αποκαλυπτική θα μπορούσε να είναι σε αυτό το σημείο μια διάλεξη, την οποία έδωσε ο Σπυρίδων Μαρινάτος στις 22 Αυγούστου 1939 στο Βερολίνο. Ο τότε «διευθυντής Αρχαιοτήτων στο βασιλικό Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων της Ελλάδας στην Αθήνα» έκανε λόγο για «προστασία των μνημείων κατά τη διάρκεια του πολέμου», βλ. Kongress Berlin 1939, 17. Το κείμενο της διάλεξής του δυστυχώς δεν έχει σωθεί.

6

Πετράκος 1994, 31 παραθέτει το απόσπασμα ομιλίας του Ιωάννη Μεταξά, που έδωσε στις 28.10.1940: «Δεν πρέπει να αυταπατώμεθα ότι θα πολεμήσωμεν μόνον τους Ιταλούς. Τα συμφέροντα του Άξονος είναι αναπόσπαστα και αργά η γρήγορα θα πολεμήσωμεν και τους Γερμανούς.»

7

Πετράκος 1994, 81-102, Πετράκος 2013, Ι 304-307, Πετράκος 1994, 73: «[...] η πρώτη σχετική ενέργεια χρονολογείται δύο ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου. Με υπουργική απόφαση συστήθηκε επιτροπή, της οποίας έργο ήταν η προστασία του περιεχομένου του Νομισματικού Μουσείου.»

8

Όταν η στρατιωτική «Kunstschutz» (υπηρεσία προστασίας της τέχνης) έφτασε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941, διαπίστωσε έναν υψηλού επιπέδου επαγγελματισμό κατά την εκτέλεση των μέτρων ασφαλείας.Έτσι ο υπεύθυνος της «Kunstschutz» για την Ελλάδα έγραψε: «Στο τέλος τώρα η ευχάριστη ανακοίνωση ότι μέχρι στιγμής δεν διαπίστωσα ζημιές ούτε σε συλλογές ούτε σε κατάλοιπα θέσεων. Τα περισσότερα αντικείμενα μουσείων είναι συσκευασμένα με επιμέλεια, μάλιστα τα μάρμαρα έχουν καταχωσθεί», βλ.

UAK, Αρχείο Andreas Rumpf, στοιχεία ταξινόμησης: «πρόσβαση 364 αρ. 052, Hans von Schoenebeck προς Andreas Rumpf, 27.04.1941». Με παρόμοιο τρόπο εκφράστηκε ο Wilhelm Kraiker: «Εκτεταμένα μέτρα διάσωσης ελήφθησαν από την ελληνική κυβέρνηση για την προστασία από τους βομβαρδισμούς ήδη κατά το ξέσπασμα του ιταλο-ελληνικού πολέμου. Πραγματοποιήθηκαν στα μεγαλύτερα μουσεία με σωστό τρόπο, όπως έδειξαν δειγματοληπτικοί έλεγχοι που έγιναν κατά παραγγελία της Kunstschutz.» Βλ. BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945.

9

Πετράκος 1994, 82-86, Πετράκος 2013, Ι 304-307.

10 Ο Kraiker αναφέρει ότι τα μέτρα διάσωσης στο Μουσείο Ηρακλείου «διατηρήθηκαν ρητώς από τις γερμανικές στρατιωτικές αρχές και εν μέρει ενισχύθηκαν», βλ. Αρχείο Metternich αρ. 102, «Έκθεση για την στρατιωτική υπηρεσία προστασίας της τέχνης στην Ελλάδα» από τον Σύμβουλο Στρατιωτικής Διοίκησης (Militärverwaltungsrat) Kraiker, 20.07.1944. Η δήλωσή του είναι ασαφής και δύσκολα μπορεί να επαληθευτεί, αφού λείπει μια λεπτομερής περιγραφή της κατάστασης στο Ηράκλειο πριν και μετά το 1941.

11 Πετράκος 1994, 85, Πετράκος 2013, Ι 305, 333-334, 350. Επίσης σε νεότερες μελέτες τα μουσεία της Αθήνας βρίσκονταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Βλ. για παράδειγμα στο ντοκιμαντέρ του Βασίλη Κοσμόπουλου για τον Γιάννη Μηλιάδη: «Γιάννης Μηλιάδης. Η απόκρυψη των αρχαιοτήτων», 2016 (φιλική πληροφορία της Τατιάνας Πούλου).

12 Αυτή την περίοδο προετοιμάζονται κάποιες έρευνες για την κατάσταση στο Αιγαίο κατά τη διάρκεια της Kατοχής (φιλική πληροφορία του Νικόλαου Νικολούδη και του Βασίλη Κοσμόπουλου).

21

13 Για τη μεταφορά των χάλκινων από τις γαλλικές ανασκαφές στους Δελφούς στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελλος 568Γ, Paul Lemerle προς το Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, 17.09.1940. Για τη φύλαξη των αρχαιολογικών ευρημάτων από την αμερικανική ανασκαφή της Αγοράς στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελλος, 568A, Carl W. Blegen προς το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, 05.01.1949. Emil Kunze για τα μουσειακά αντικείμενα από την Ολυμπία, τα οποία μέχρι το τέλος του πολέμου δεν ήταν προσβάσιμα: Kunze 1956, 103.

14 Πετράκος 1994, 89.

15 Σχετικά με την υπεξαίρεση/κατάχρηση και την άλλη χρήση του Εθνικού Μουσείου της Αθήνας κατά τη διάρκεια της Κατοχής: Πετράκος 1994, 139-140, Πετράκος 2013, Ι 356.

16 Πετράκος 1994, 81-102.

17 Πετράκος 1994, 86 εικ.

18 Πετράκος 1994, 102 εικ.

19 Για τον Αλέξανδρο Ε. Κοντολέοντα: Demangel 1943, Demangel 1945, Picard 1992a, 219-221, Picard 1992b, 219-221 (νεκρολογία από τον P. de La Coste-Messelière τον Φεβρουάριο του 1944), Πετράκος 2013, Ι 259, 266, 303, 311, http://delphi-times. blogspot.com/2018/10/1859-1943.html με φωτογραφία του Κοντολέοντος μπροστά από τον Ηνίοχο των Δελφών (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021). Κατά το ξέσπασμα του πολέμου ο Κοντολέων (1859-1943) είχε ήδη συνταξιοδοτηθεί και εργαζόταν ως «Έκτακτος Επιμελητής» στο Μουσείο των Δελφών. Είχε στενή σχέση με τη Γαλλική Σχολή και ήταν αντεπιστέλλον μέλος (Korrespondierendes Mitglied) του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου: Archäologischer Anzeiger 1933, XXXIV (ετήσια έκθεση για το οικονομικό έτος 1932-1933).

20 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελοι 586A, Προστασία έργων τέχνης υπό Παλαιάς Γερμαν. Υπηρεσίας 1941-44, Εξασφάλισις Αρχαίων Μουσείου Δελφών.

21 Το Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών βρίσκεται στη νότια πτέρυγα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στην οδό Τοσίτσα 1: http:// odysseus.culture.gr/h/1/eh151.jsp?obj_id=3348 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

22 Βασίλειος Πετράκος σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα στις 03.09.2019: «Ο Αλέξανδρος Κοντολέων χαρακτηρίζει ως επιγραφικό μία από τις αποθήκες του τότε Μουσείου Δελφών, επέκτασης του αρχικού του Συγγρού, κάτω από την αίθουσα της Σφίγγας των Ναξίων, όπου φυλάγονταν οι επιγραφές. Την πρόλαβα αναλλοίωτη το 1959.»

23 Πετράκος 2013, Ι 305 για την εγκύκλιο με τίτλο «Γενικαί τεχνικαί οδηγίαι διά την προστασίαν των αρχαίων των διαφόρων μουσείων από τους εναερίους κινδύνους», Πασχαλίδης 2013, Συκκά 2016.

24 Demangel 1944, 1-4 με εικ. 1: «Le buste de L´Aurige quitte le Musée.» Κατά το διαμερισμό του αγάλματος οι υπεύθυνοι μάλλον προσανατολίστηκαν στις τομές και στις θραύσεις που είχε το άγαλμα κατά την ανεύρεση του τον 19ο αιώνα. «Ο διαμερισμός του Ηνίοχου πρέπει να έγινε κατα μήκος των αρχαίων συνδέσεων (κολλήσεων) των τμημάτων του αγάλματος διότι ως γνωστόν τα χάλκινα αγάλματα μεγάλης κλίμακας χυτεύονταν σε μέρη και μετα συναρμολογούνταν με κόλληση» (φιλική πληροφορία από τη Γεωργιάννα Μωραΐτου), βλ. επίσης Kluge 1929. Για το περιεχόμενο των δύο κιβωτίων βλ. παρακάτω σημ. 71.

25 Πετράκος 1994, 93-94 με εικ.; Βασίλειος Πετράκος σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα στις 04.09.2019: «Τα πρωτόκολλα απόκρυψης των αρχαίων του Μουσείου έχουν ημερομηνίες 18, 19, 22, 23 Νοεμβρίου 1940, 6 Δεκεμβρίου 1940 και 4 Απριλίου 1941. Ο Ηνίοχος κρύφτηκε σε σπηλαιώδη τάφο παρά το Μουσείο, μαζί με άλλα χάλκινα έως τον Δεκέμβριο, γιατί στις 4 Απριλίου μεταφέρθηκαν μόνο τα χρυσά και τα ελεφάντινα (ανασκαφή Amandry) στην Τράπεζα της Ελλάδος.» Σχετικά με την τοποθέτηση των μαρμάρινων αγαλμάτων από το Μουσείο των Δελφών στο λεγόμενο Ηρώο G. Blum: Ψάλτη et al. 2018, 571-572.

26 Πετράκος 1994, 97-102, Πετράκος 2013, Ι 304-305, Archäologischer Anzeiger 1941, VIII; Archäologischer Anzeiger 1942, στήλη 99-100.

27 Στις 08.09.1943 η Ιταλία αποδεσμεύτηκε από τη συμμαχία με τη Γερμανία με την «ανακωχή του Cassibile». Η ιταλική ζώνη κατοχής κατύφθηκε στη συνέχεια από μεγάλα τμήματα της Wehrmacht, βλ. σχετικά Fleischer 1986, 59, 62-66, 178-179, 295-304, Mazower 1993, 20-22, Richter 1973, 117-120, 193-199, 230-247, 384-391, 467-494.

28 Βλ. σχετικά Fleischer 1986, 178, Mazower 1993, 46, Richter 1973, 194-195.

29 Οι περισσότερες φωτογραφίες που έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής φαίνεται να προήλθαν από ιδιωτικά φωτογραφικά λευκώματα. Φωτογραφικά στιγμιότυπα δείχνουν Γερμανούς στρατιώτες στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς, στο μαντείο της Πυθίας και μπροστά από το θησαυρό των Αθηναίων, βλ. https://www.fr.de/kultur/literatur/ausbeutung-aushungern-11687604. html, https://www.gettyimages.at/detail/nachrichtenfoto/german-campaign-in-greece-german-soldiers-on-a-visitnachrichtenfoto/542931899 και https://www.gettyimages.fi/detail/news-photo/three-german-soldiers-leaving-the-sacredsite-of-the-city-news-photo/104416949 (τελευταία ενημέρωση: Ιανουάριος 2021). Συγκρίσιμες εικόνες με Ιταλούς στρατιώτες στους Δελφούς είναι μέχρι στιγμής άγνωστες.

30 Τα ενημερωτικά φυλλάδια για τους Δελφούς δημοσιεύτηκαν σε δύο εκδόσεις. Η συγγραφή ή η επεξεργασία των κειμένων τους έγινε σε μεγάλο βαθμό από τον Hans von Schoenebeck. Στο στυλ ενός ταξιδιωτικού οδηγού, πληροφορούν σύντομα και με σαφήνεια για τη γεωγραφία, την ιστορία και τον πολιτισμό των αρχαίων θέσεων. Επιπροσθέτως περιέχουν οδηγίες συμπεριφοράς για τους Γερμανούς στρατιώτες, μέσω των οποίων θα αποφεύγονταν κατά το δυνατό κλοπές και βανδαλισμοί. Στα φυλλάδια για τους Δελφούς για παράδειγμα: «Κάθε γράψιμο ή χάραγμα ονομάτων πάνω στις πέτρες καταστρέφει μόνο πολύτιμο αγαθό». Στην πρώτη έκδοση του 1941 βρίσκει κανείς μια σύντομη μνεία του Ηνιόχου: «Ανατολικά από αυτό βρέθηκε στην επίχωση το περίφημο άγαλμα του δελφικού Ηνιόχου». Στην δεύτερη έκδοση συμπληρώθηκε: «(τώρα στο Μουσείο, προς το παρόν φυλάσσεται σε απόκρυψη)» (βλ. εδώ εικ. 19). Με αυτή την επίσημη δήλωση σχετικά με την απουσία του Ηνιόχου από τους Δελφούς θα έπρεπε πιθανώς να αποφευχθούν περαιτέρω επερωτήσεις και έρευνες από ανθρώπους που ανήκαν στη Wehrmacht. Τα «φυλλάδια για τους Γερμανούς στρατιώτες σχετικά με τις ιστορικές θέσεις της Ελλάδας» τυπώθηκαν σε μια συνολική έκδοση των περ. 500.000 αντιτύπων και μπορούν σήμερα να εξεταστούν, μεταξύ άλλων, στα αρχεία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (DAI) και του Συνδέσμου Τοπίου της Ρηνανίας (Landschaftsverband Rheinland, LVR). Για τα φυλλάδια βλ. Πετράκος

22

1994, 143-146 με εικ., Hiller 1995, 466. Ο Franziskus Wolff Metternich έθεσε το θέμα της λειτουργίας των φυλλαδίων στο άρθρο του με τίτλο «Bericht über den Kunstschutz in Griechenland» από τις 01.06.1941 στην ουσία του: «Από τη στρατιωτική διοίκηση επιχειρήθηκε εξαρχής η φροντίδα για τις ερειπωμένες θέσεις, με αυτό φάνηκε σκόπιμο να συνδεθούν τα μέτρα προστασίας με μια γενική οδηγία στο στράτευμα, ώστε αυτό να μπορέσει να συμμετάσχει στα μεγάλα πολιτισμικά αγαθά, που η αρχαία Ελλάδα παρείχε στη γερμανική παιδεία εδώ και αιώνες. [...] Στα φυλλάδια γίνεται ταυτόχρονα υπόδειξη στους απαραίτητους κανόνες για τη διατήρηση και προστασία των ερειπωμένων θέσεων, οι οποίες, σε μεγάλο βαθμό μάλιστα, ανασκάφηκαν χάρη στην πρωτοβουλία της γερμανικής επιστήμης.» βλ. Αρχείο Metternich αρ. 102.

31 Ο αναπληρωτής διευθυντής της «Kunstschutz», Bernhard von Tieschowitz, ταξίδεψε ήδη στις 12.05.1941 με τη συνοδεία του Hans von Schoenebeck στους Δελφούς, βλ. Αρχείο Metternich αρ. 200, καταχώριση στο ημερολόγιο τσέπης του 1941 από τον Bernhard von Tieschowitz.

32 Για την «Kunstschutz» στην Ελλάδα βλ.: Losemann 1977, 155, Πετράκος 1994, 117-128, Πετράκος 2013, Ι 323-324, Hiller 1995, 465, Flouda 2017, Fuhrmeister 2019, 146-151. O πρόεδρος του DAI Schede συμμετείχε αποφασιστικά στη στρατολόγηση συνεργατών για την «Kunstschutz» στην Ελλάδα. Φρόντισε να είναι αρχαιολόγοι, που ήταν πολύ κοντά στην Ελλάδα και στο DAI της Αθήνας. DAI, κεντρικό αρχείο (Archiv der Zentrale), φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Martin Schede προς Walter Wrede, 05.05.1941: «Ο κύριος υπουργός του Ράιχ Rust στράφηκε προς την ανώτατη διοίκηση της Wehrmacht και με αυτό έστειλε μία λίστα με κατάλληλες προσωπικότητες, την οποία είχα εγώ καταρτίσει. [...] Στα άτομα αυτά ανήκει π.χ. και ο Schoenebeck, ο οποίος πιθανώς έχει φτάσει ήδη στην Αθήνα.»

33 Το Γενικό Επιτελείο Reichsleiter Rosenberg (ERR) διέθετε στην Ελλάδα πέντε Ειδικά Επιτελεία: «Επιστήμες της Θρησκείας», «Άθως», «Ελληνική Αρχαιογνωσία», «Προϊστορία» και « Έρευνα Βιβλιοθηκών», BArch NS 30 75, «Τελική έκθεση για τη δράση των ειδικών σωμάτων Rosenberg στην Ελλάδα», 15.11.1941. Σχετικά με το ERR στην Ελλάδα: Bollmus 1968, Losemann, 1977, 153. 249, Πετράκος 1994, 132, Hiller 1995, 481, Miller 2012, 244, Reingruber 2017. Δεν μας έχει ακόμα παραδοθεί με ποιον τρόπο γινόταν η στρατολόγηση προσωπικού στο Γενικό Επιτελείο ERR. Το Ειδικό Επιτελείο «Αρχαιογνωσία» αποτελούνταν από αρχαιολόγους, που εν μέρει ήταν πολύ κοντά στο DAI, ανάμεσα στους οποίους οι Siegfried Lauffer και Wilhelm von Vacano.

34 Αναφορικά με τις παράνομες ανασκαφές και την κλοπή έργων τέχνης στην Ελλάδα βλ. Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας 1946, The British Committee on the Preservation 1946, Hampe 1950, Losemann 1977, 162, Πετράκος 1994, 137-142, 153-168, Πετράκος 2013, Ι 350, 403-408, Τιβέριος 2013, Pipelia 2014, Christides et al. 2018, στο διαδίκτυο: http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl, http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&v ersionId=33099824, https://www.kathimerini.gr/776077/gallery/epikairothta/ereynes/sta-ixnh-twn-klemmenwn-ths-katoxhs, https://insidestory.gr/article/germanoi-arhaiolatres-klemmena-katestrammena-arhaia-polemoy?token=2WHY3IC09Q (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

35 Για τη συνεργασία DAI και «Kunstschutz»: DAI, AdZ, φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Walther Wrede προς Martin Schede, 05.05.1941; BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945: «Στενότατη συνεργασία, η οποία διευκολύνθηκε ουσιαστικά από μακρόχρονες και προσωπικές σχέσεις, υπήρξε με το παράρτημα Αθηνών του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Γερμανικού Ράιχ, το οποίο σε μερικές περιπτώσεις παρείχε ειδικές δυνάμεις του προσωπικού του για την πραγματοποίηση επειγόντων καθηκόντων για την Kunstschutz. [...] Για τις σωστικές αυτές ανασκαφές [σε στρατιωτικές οικοδομικές εργασίες] και την επεξεργασία του ευρηματικού τους υλικού διατέθηκαν εμπειρογνώμονες σε ορισμένες περιπτώσεις από το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Ράιχ.» Για τη διάλυση της «Kunstschutz» στην Ελλάδα: Πετράκος 2013, Ι 324, Αρχείο Metternich αρ. 102, Wilhelm Kraiker προς Franziskus Wolff Metternich, 06.09.1944: «διοικητής στην Ελλάδα στην ουσία δεν υπάρχει πια [...] επιθυμώ σήμερα κιόλας, ως ένας από τους νεοσσούς σας, να σας παρακαλέσω (πρόκειται με αυτό μόνο για ένα ερώτημα για την Kunstschutz) να με θέσετε κάτω από τις πτέρυγές σας σε μια πιθανώς ταραχώδη μεταβατική περίοδο, όπως στις παλιές καλές εποχές! Σχετικά με τη μετάθεση του Kraiker στη Γερμανία: Αρχείο Metternich αρ. 171, σχόλιο του Wilhelm Kraiker για το «Memorandum: Ancient works of art looted by the Germans from Greece», 15.09.1948: «Τον Αύγουστο του 1942 παρέλαβε ο υπογραφόμενος τη διεύθυνση [της Kunstschutz στην Ελλάδα] μέχρι τη μετάθεσή του στη Γερμανία στις 13.9.1944.»

36 DAI, AdZ, φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Karl Kübler προς Martin Schede, 26.05.1941, Schoenebeck – Kraiker 1943, Πετράκος 1994, 123-124, Jantzen 1986, 55. Ένα προγραμματισμένο «λεύκωμα με αεροφωτογραφίες» για υψηλόβαθμους πολιτικούς, ανάμεσα στους οποίους οι Hitler και Göring, δεν μπόρεσε, κατά τα φαινόμενα, να ολοκληρωθεί: βλ. DAI Αθηνών, Αρχείο, φάκελος «προετοιμασία λήψεων αεροφωτογραφιών» αρ. 1/09, επιστολή για τις «λήψεις αεροφωτογραφιών της Ολυμπίας» στις 29.10.1942.

37 Σύμφωνα με τον Kraiker από «τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο του 1941» […] «περίπου 120.000 Γερμανοί, μέλη της Wehrmacht όλων των υπηρεσιακών βαθμίδων» ξεναγήθηκαν στην Ακρόπολη, βλ. BArch RW40-116a, βλ. τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945, Αρχείο Kurt Gebauer, κατοχή Gregor Gebauer με φωτογραφίες και επιστολές για ξεναγήσεις και λοιπές δραστηριότητες, που έπρεπε να διεκπεραιώσει ως επιστημονικός βοηθός (Assistent) στο DAI Αθηνών.

38 DAI Αθηνών, Αρχείο, βιβλίο επισκεπτών της βιβλιοθήκης 1941-1944, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00040, D-DAI-ATHArchiv-IG-00476DS_00041, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00042.

39 DAI Αθηνών, Αρχείο, κιβώτιο B7 (πρώην κιβώτιο 39), «Έκθεση για προσωπικό και δραστηριότητα του παραρτήματος των Αθηνών κατά το τρίμηνο 1. Απριλίου – 30 Ιουνίου 1941», «Έκθεση για προσωπικό και δραστηριότητα του παραρτήματος των Αθηνών κατά το τρίμηνο 1 Οκτωβρίου – 31. Δεκεμβρίου 1941», «Έκθεση για προσωπικό και δραστηριότητα του παραρτήματος των Αθηνών κατά το τρίμηνο 1 Ιανουαρίου – 31 Μαρτίου 1942», από τον Karl Kübler.

40 BArch RW40-116a, Τελική Έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945.

41 Αρχείο Metternich αρ. 102, «Έκθεση για την Kunstschutz στην Ελλάδα» από τον Franziskus Wolff Metternich, 01.06.1941.

42 Archäologischer Anzeiger 1929, II, IX (ετήσια έκθεση 1928/29), Archäologischer Anzeiger 1930, V, XI (ετήσια έκθεση 1929/30), Archäologischer Anzeiger 1931, IV, XI (ετήσια έκθεση 1930/31), 308, Archäologischer Anzeiger 1934, V (ετήσια έκθεση 1933/34), Archäologischer Anzeiger 1935, VII (ετήσια έκθεση 1934/35), Jantzen 1986, 108.

23

43 Archäologischer Anzeiger 1935, VIII (ετήσια έκθεση 1934/35), Archäologischer Anzeiger 1936, VII (ετήσια έκθεση 1935/36), Jantzen 1986, 50-56, 109, Mann 2017, 231-251. Το 1940, σε ηλικία 32 χρόνων, ο Hampe έγινε υφηγητής στο πανεπιστήμιο του Würzburg: «η υφηγεσία του είναι μια ευφυής ερμηνεία της ομάδας του περίφημου ‘δελφικού Ηνιόχου’ (1941), μια δημοσίευση, η οποία έτυχε πολλής προσοχής και σε ευρύτερους κύκλους του μορφωμένου κόσμου», βλ. UAH PA 7934, φάκελος προσωπικού του Roland Hampe, επιστολή της Φιλοσοφικής Σχολής στις 04.07.1956, Hampe 1941a.

44 Παραπλανητική είναι η ακόλουθη πληροφορία στο φάκελο προσωπικού του Hampe: «ο καθ. Hampe έγινε βοηθός στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Würzburg το 1939, έγινε υφηγητής εκεί το 1940, ήταν κατά τη διάρκεια του πολέμου αρκετά χρόνια στην προστασία μνημείων [Denkmalschutz] στην Ελλάδα και το 1946 έγινε τακτικός καθηγητής [Ordinarius] του γνωστικού του πεδίου στο Κίελο». Δεν υπάρχει καμία πληροφορία ότι ο Hampe έδρασε στην Ελλάδα απευθείας για λογαριασμό της «Kunstschutz», UAH PA 7934, φάκελος προσωπικού του Roland Hampe, Επιστολή της Φιλοσοφικής Σχολής της 04.07.1956. Τον Σεπτέμβριο του 1943 υπήρξαν από καιρό σε καιρό σκέψεις να εμπιστευτούν επίσημα καθήκοντα της «Kunstschutz» στον Hampe, κάτι όμως που γρήγορα απορρίφθηκε λόγω των άλλων στρατιωτικών του υποχρεώσεων, βλ. Πετράκος 2013, Ι 351, DAI Αθηνών, Αρχείο, φάκελος «προετοιμασία των λήψεων αεροφωτογραφιών» αρ. 1/09, Wilhelm Kraiker προς Martin Schede, 22.09.1943: «Η αναγκαστική ρύθμιση της επιμέλειας [των καθηκόντων της Kunstschutz στην Κρήτη] από τον δρα Hampe αποδείχτηκε ανέφικτη, μιας και ο δρ Hampe είναι πλήρως απασχολημένος με τα τωρινά του υπηρεσιακά καθήκοντα.»

45 Πληροφορία από τη Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht (WASt) για τον Roland Hampe: «Μονάδες στρατεύματος: [...] σύμφωνα με ανακοίνωση της 19.09.1942 Τοπική Διοίκηση II/981, Χανιά/Κρήτη σύμφωνα με ανακοίνωση της 08.09.1943 Διοικητής οχύρωσης Κρήτη σύμφωνα με ανακοίνωση της 20.12.1943 Τοπική Διοίκηση I/981, Κρήτη 20.12.1943 μετατέθηκε στην αμυντική στρατιωτική μονάδα 376», περαιτέρω πηγές: DAI, AdZ, φάκελος παλαιού μητρώου 10-40, Roland Hampe προς Martin Schede, 30.12.1944, Hampe 1955, Hampe 1994, Hampe 2011, Πετράκος 2013, Ι 351.

46 Βλ. παραπάνω σημ. 8.

47 UAK, Aρχείο Andreas Rumpf, κωδικός πρόσβαση 364 αρ. 052, Hans von Schoenebeck προς Andreas Rumpf, 04.07.1941.

48 Αρχείο Metternich αρ. 102, «Έκθεση για τη στρατιωτική Kunstschutz στην Ελλάδα» από τον σύμβουλο στρατιωτικής διοίκησης Kraiker, 20.07.1944.

49 Δεν είναι γνωστό εάν με αυτό ενήργησε αυθαίρετα ή έλαβε οδηγίες από ανώτερες θέσεις. Με τα ακόλουθα ιδρύματα θα έπρεπε οπωσδήποτε να εναρμονιστεί: Με τη διεύθυνση της Kunstschutz στο Παρίσι (Franziskus Wolff Metternich και Bernhard von Tieschowitz), με τα Κεντρικά του DAI στο Βερολίνο (Martin Schede) και με τη Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα (Günther Altenburg και Erich Boehringer).

50 Πετράκος 1994, 125-128, Πετράκος 2013, Ι 344-360.

51 Πρόκειται για επιστολές, υπηρεσιακές διατάξεις, σημειώσεις και αναμνηστικά πρωτόκολλα.

52 Ο Erich Boehringer (1897-1971) έδρασε από τον Μάρτιο του 1940 έως τον Μάρτιο του 1943 ως μορφωτικός ακόλουθος της Γερμανικής Πρεσβείας στην Αθήνα, βλ. Vigener 2016, Αρχείο Boehringer, PA AA, προσωπικά Αρχεία Erich Boehringer, για το πρόσωπο βλ. B 2795/43, 08.03.1944.

53 Ο Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος (1878-1961) διορίστηκε Υπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας στην ελληνική κυβέρνηση συνεργασίας (με τη ναζιστική Γερμανία) κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Από καιρό σε καιρό κατείχε μάλιστα τη θέση του Πρωθυπουργού (02.12.1942 έως 07.04.1943), πράγμα που εμφανώς ήταν πάνω από τις δυνάμεις του και υπήρξε ο λόγος για τον οποίο μετά από λίγους μήνες καθαιρέθηκε. Είχε σπουδάσει Ιατρική στo Μόναχο πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ήταν παντρεμένος με Γερμανίδα. Από το 1922 δίδασκε Γυναικολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και καλλιέργησε στον Mεσοπόλεμο στενή σχέση με σημαντικούς εκπροσώπους της γερμανικής Αρχαιολογίας. Τα ζευγάρια Karo, Gebauer και Hampe ήταν καλοί του φίλοι και τον επισκέπτονταν συχνά στο σπίτι του στο Καλαμάκι. Η σύζυγός του Elisabeth εξελέγη το 1936 αντεπιστέλλον μέλος (KM) του DAI, βλ. Archäologischer Anzeiger 1936, XXIX. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν υπεύθυνος ως προϊστάμενος του Αντώνιου Κεραμόπουλου, για όλα τα αρχαιολογικά σχέδια στην Ελλάδα. Μετά τον πόλεμο ο Λογοθετόπουλος καταδικάστηκε ως συνεργάτης της ναζιστικής Γερμανίας σε πολυετή κάθειρξη και έκτοτε δεν είχε πιά πέραση στους (γερμανικούς) αρχαιολογικούς κύκλους. Για τον Λογοθετόπουλο βλ. Fleischer 1986, 189, Mazower 1993, 19, 71, 120, Richter 1973, 197-199, Richter 2015.

54 Ο αρχαιολόγος Αντώνιος Κεραμόπουλος (1870-1960) κατείχε από τον Ιούλιο του 1942 τη θέση του «Διευθυντού Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων της Ελλάδος». Όλες οι ανασκαφές και οποιαδήποτε αρχαιολογικά έργα έπρεπε να συντονιστούν απευθείας με τον ίδιο. Μιλούσε με ευχέρεια τη γερμανική γλώσσα και είχε πριν από τον πόλεμο καλές επαφές με τους συνεργάτες του DAI Αθηνών. Οι περισσότερες άδειες για ανασκαφές και λοιπές αρχαιολογικές ενέργειες υπογράφηκαν από τον ίδιο. Ο Κεραμόπουλος εργάστηκε στο Υπουργείο Παιδείας ακόμα και μετά το 1944, αλλά οι σχέσεις του με τους συνεργάτες του DAI Αθηνών ψυχράνθηκαν στη συνέχεια σημαντικά. Για τον Κεραμόπουλο βλ. Picard 1992a, 206-207, Πετράκος 1994, 129-130, Πετράκος 2013, I 309, II 33-34, Fittschen 1995, 10 (χωρίς ρητή αναφορά του ονόματος).

55 Πετράκος 2013, Ι 333.

56 Πετράκος 2013, Ι 334.

57 Πετράκος 2013, Ι 334-336.

58 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 586A. 59 Ως προς αυτό έγραψε ο Kraiker στον Metternich: «ο γραπτός πήλινος πίνακας, ο οποίος είχε αναρτηθεί στον τοίχο μιας αίθουσας του Μουσείου του Κεραμεικού, κλάπηκε κατά τη διάρκεια μιας ξενάγησης του δρος Gebauer, τότε βοηθού στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, σε Γερμανούς αξιωματικούς και στρατιώτες. Ως δράστης πρέπει να υποτεθεί, αναντίρρητα, υπόψη ένας από τους συμμετέχοντες, ωστόσο η κλοπή ανακαλύφθηκε μόλις μετά την ξενάγηση έτσι ώστε ο δράστης να μην

24

μπορεί να εξακριβωθεί εφόσων τόσο τα ονόματα όσο και ο σχηματισμός της ομάδας των συμμετεχόντων ήταν άγνωστα. Η κλοπή αναφέρθηκε αμέσως στο ελληνικό Υπουργείο από το παράρτημα της Kunstschutz». βλ. Αρχείο Metternich αρ. 171, σχόλιο του Wilhelm Kraiker στο «Memorandum: Ancient works of art looted by the Germans from Greece», 15.09.1948. Για το συμβάν ενημέρωσε ο επιστημονικός βοηθός του DAI Αθηνών, Kurt Gebauer, στις 15.11.1941 τη μητέρα του, βλ. Αρχείο Gebauer.

60 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568 A, Εφορεία Αρχαιοτήτων «Ηρακλείου» προς το Υπουργείον Εθνικής Παιδείας, Διεύθυνσις Αρχαιολογίας, 29.11.1941, Πετράκος 2013, Ι 350. Jantzen 1995; Fahrner 2008, 250-251.

61 Πετράκος 2013, Ι 344.

62 Πετράκος 2013, Ι 346.

63 Πετράκος 2013, Ι 346.

64 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 586A, Χρήστος Καρούζος προς το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας, 10.08.1942. Αρκετά αρχαία χάλκινα αντικείμενα έπρεπε να απλωθούν σε ράφια στο Εθνικό Μουσείο για να στεγνώσουν. Μιας και ο καθορισμένος για αυτό χώρος ήταν πολύ σκοτεινός και υγρός ζητήθηκαν για το χειμώνα μια σόμπα και καύσιμη ύλη.

65 Όντως λίγα γνωρίζουμε για το παρασκήνιο αναφορικά με τη «μετάθεσή του στο στράτευμα» , καθώς και για την επακόλουθή εξέλιξη του. Το 1943/44 δίδαξε περιστασιακά στο πανεπιστήμιο Friedrich-Wilhelms-Universität στη Βόννη. Το 1944 τοποθετήθηκε ως στρατιώτης στη Νορμανδία, όπου σκοτώθηκε. H Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht (WASt) δίνει σχετικά την ακόλουθη πληροφορία: «Μονάδες στρατεύματος: [... σύμφωνα με ανακοίνωση της 08.10.1942 λόχος πεζικού/εφεδρικό σώμα τεθωρακισμένων 10 σύμφωνα με ανακοίνωση της 17.08.1943 και 15.04.1944 λόχος στρατηγείου II/σύνταγμα τεθωρακισμένων 3 σύμφωνα με ανακοίνωση της 17.08.1944 επιτελείο/σύνταγμα τεθωρακισμένων 3 Στρατιωτικός βαθμός: σύμφωνα με ανακοίνωση της 22.12.1940 υποδεκανέας σύμφωνα με ανακοίνωση της 17.08.1944 υπολοχαγός Διαμονή: 17.08.1944 πλατεία κεντρικού συνδέσμου κοντά στη Bourgtheroulde/Νορμανδία πέθανε συνεπεία τραυματισμού Θέση τάφου: Πολεμικό νεκροταφείο Champigny-St. André, μπλοκ 7, σειρά 5, αρ. τάφου 468».

66 BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945.

67 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ.

68 BArch RW40-116a, τελική έκθεση του Wilhelm Kraiker «Η Kunstschutz στην Ελλάδα», 13.02.1945. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της «Kunstschutz» για τον Ηνίοχο των Δελφών θα μπορούσε να σχετίζεται με το θέμα της μονογραφίας της υφηγεσίας του Hampe, βλ. παραπάνω σημ. 1 και 43, Βασίλειος Πετράκος σε ένα E-Mail της 04.09.2019: «Υπάρχει και η πιθανότητα η μεταφορά να έγινε για χάρη του R. Hampe ο οποίος θα ήθελε να συνεχίσει τη μελέτη του. Το 1941 είχε δημοσιεύσει [...] σημαντική μελέτη για τον Ηνίοχο, η οποία πολεμήθηκε αρκετά. Γι’ αυτήν θα ιδήτε στον τόμο L’ Aurige [...] του Fr. Chamoux». Ως προς τις αναφερόμενες δημοσιεύσεις βλ. Hampe 1941a, Chamoux 1955. Ενάντια σε αυτή την υπόθεση θα συνηγορούσε ωστόσο το ότι ο Ηνίοχος αναστηλώθηκε και μπόρεσε να αποκατασταθεί μόλις μετά τον πόλεμο. Μια αυτοψία του έργου τέχνης κατά τη διάρκεια της Κατοχής θα ήταν πιθανώτατα δυνατή μόνο κάτω από δυσχερέστατες συνθήκες, βλ. σημ. 64, 75.

69 Φιλική πληροφορία του Βασίλη Κοσμόπουλου, που αξιοποίησε εφημερίδες και αναφορές αυτόπτων μαρτύρων από την περιοχή των Δελφών. Η «απαγωγή» του αγάλματος συνέβαλε κατά τα φαινόμενα στον πρόωρο θάνατο του αρχαιολόγου Αλέξανδρου Ε. Κοντολέοντος, βλ. παραπάνω σημ. 19 και http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html: «Ο ηλικιωμένος αυτός και κουρασμένος άνθρωπος, εξαντλημένος σωματικά και ψυχικά, πέθανε από στερήσεις, δυστυχία και λύπη. Είδε να εισβάλλουν και να καταλαμβάνουν για στρατοπεδεύσεις αυτά τα Ιερά, όπου δεν επέτρεπε την είσοδο χωρίς σεβασμό. Και άδειο το Μουσείο, του οποίου, τουλάχιστον, τα μάρμαρα, κείτονταν και πάλι προστατευμένα μέσα στη γη των Δελφών, που τα προστάτευε αλλά και τα έβλαπτε. Αλλά τον Ηνίοχό του, τον πήραν μια μέρα στην Αθήνα χωρίς να το μάθει!»

70 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ. Η επιστολή απευθυνόταν προς 1) τον Αθανάσιο Σοφιανόπουλο, τακτικό καθηγητή του Πολυτεχνείου, 2) τον Χρήστο Καρούζο, διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, 3) την Ειρήνη, Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, Έφορο των Αρχαιοτήτων, 4) τον Φοίβο Σταυρόπουλο, Έφορο των Αρχαιοτήτων.

71 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ. Στο πρωτότυπο κείμενο δεν υπάρχουν παράγραφοι. Διαμορφώνονται εδώ προς χάριν ενός πιο ευανάγνωστου κειμένου.

72 Για τον δεξί βραχίονα του Ηνιόχου: Hampe 1941a, 19; Chamoux 1955, 59-60 Taf. 4, 13; Colonia 2006, 267.

73 Για το αριστερό χέρι του παιδιού: Hampe 1941a, 33-37; Chamoux 1955, 47-49 Taf. 6.

74 Για τα θραύσματα αυτά βλ. παραπάνω εικ. 1, Hampe 1941a, 12-14.

75 Για την τοποθέτηση των χάλκινων στο Αρχαιολογικό Μουσείο βλ. παραπάνω σημ. 64. Δυστυχώς δεν υπάρχουν αναφορές ή φωτογραφίες από τα χρόνια του πολέμου 1943 έως 1944. Μόνο μερικά χρόνια μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας επισκέφθηκε ο Βρετανο-αμερικανός αρχαιολόγος Kevin Andrews το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Σε μια συγκινητική έκθεση περιγράφει την απελπιστική κατάσταση στο Μουσείο, τις κενές αίθουσες έκθεσης και τα διαχωρισμένα μέλη του σώματος του Ηνιόχου των Δελφών, τα οποία είχαν απλωθεί στο γραφείο του διευθυντή του Μουσείου για να στεγνώσουν, βλ. Andrews 1959, 24, Andrews 2018, 56: «In the director’s office, moist from long burial, the head, the shoulders and outstretched arm of the Charioteer of Delphi reposed in a single piece in a desk littered with potsherds awaiting classification; in a corner stood the green bronze legs up to the waist slender like a young tree sheared off below the branches». Πάντως δεν μπορεί να ήταν το άλλο περίφημο χάλκινο έργο τέχνης του Αρχαιολογικού Μουσείου, ο λεγόμενος «θεός από τη θάλασσα» που ήταν συγκολλημένος

25

σε ένα κομμάτι (φιλική πληροφορία από τη Γεωργιάννα Μωραΐτου, εδώ εικ. 7 και 23). Η εικόνα του ανίσχυρου, από τον πόλεμο τραυματισμένου, αρχαίου μνημείου υπήρξε, ωστόσο, το έναυσμα για τη μελέτη που παρουσιάζεται εδώ.

76 Βλ. παραπάνω σημ. 30.

77 Το αναμνηστικό έντυπο «Ελλάς: Εικόνες για τον πολιτισμό της Ελλάδας» [Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums] εκδόθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου από τη γερμανική «Kunstschutz» και σκοπός του αρχικώς ήταν να χρησιμεύσει ως δώρο για τις διευθυντικές δυνάμεις του ναζιστικού καθεστώτος, βλ. Schoenebeck – Kraiker 1943. Σε κάποιες, μάλλον μετά τον πόλεμο επεξεργασμένες, εκδόσεις λείπει ένα μεγάλο μέρος των κειμένων και των εικόνων. Στη βιβλιοθήκη του DAI στο Βερολίνο βρίσκεται το πρωτότυπο με έναν πρόλογο του διευθυντή του DAI της Αθήνας, Walther Wrede και μια μακροσκελέστερη συμβολή για την «ανασκαφή του Φύρερ» [Führergrabung] στην Ολυμπία του Hans Weber. Στην αρχική έκδοση υπάρχει επίσης μια μεγάλου σχήματος απεικόνιση του Ηνιόχου των Δελφών, μολονότι εδώ δεν υφίσταται φανερή σχέση με τα περιεχόμενα του βιβλίου (εδώ εικ. 21). Η φωτογραφία προέρχεται από τον Hermann Wagner, ο οποίος τα χρόνια της δεκαετίας του 1930 συνεργαζόταν στενά με το DAI της Αθήνας. Η φωτογραφία είχε χρησιμοποιηθεί προηγουμένως στη δημοσίευση του Hampe 1941a.

78 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ; http://62.103.28.111/paranomos/rec. asp?id=92899&nofoto=0 (πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

79 Μωραΐτου 2016, 242 εικ. 4 (προπολεμικά), Moraitou 2016, 244 εικ. 7, 245 εικ 8 (μεταπολεμικά).

80 Ηλεκτρονικά μηνύματα του Βασίλειου Πετράκου στις 30.10.2018 και 04.09.2019, Πετράκος 2011, XIII με την πληροφορία ότι η έκθεση αυτή πραγματοποιήθηκε μόλις το 1948. Δυστυχώς δεν υπάρχουν φωτογραφικές λήψεις αυτής της προσωρινής έκθεσης στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας, βλ. Πετράκος 2011, XII-XIII με υποσημ., για την κατάσταση στους Δελφούς κατά τη διάρκεια της κατοχής και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου: Bommelaer 1992 81 Νοταράς 2005, 327-346.

82 Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ. Το καλοκαίρι του 1951 πραγματοποιήθηκαν εορτασμοί στους Δελφούς. Η κατηγορηματική επιθυμία των οργανωτών ήταν ότι ο Ηνίοχος όφειλε να επιστρέψει στον τόπο εύρεσής του.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ •

BArch (= Bundesarchiv): Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο, RW (= Reichswehrministerium): Υπουργείο Άμυνας του Ράιχ

•

DAI, AdZ (= Deutsches Archäologisches Institut, Archiv der Zentrale in Berlin): Αρχείο στα Κεντρικά του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Βερολίνο

•

DAI Αθηνών (= Deutsches Archäologisches Institut, Athen): Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, παράρτημα Αθηνών

•

ERR (= Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg): Γενικό Επιτελείο Reichsleiter Rosenberg

•

Αρχείο Boehringer: Αρχείο Erich Boehringer στην κατοχή του γιου του, Christof Boehringer

•

Αρχείο Gebauer: Αρχείο Kurt Gebauer στην κατοχή του εγγονού του, Gregor Gebauer

•

Αρχείο Hampe: Αρχείο Roland Hampe στην κατοχή της κόρης του, Έρσης Ξανθοπούλου

•

Αρχείο Metternich (= Landschaftsverband Rheinland – Archivberatungs- und Fortbildungszentrum [LVR-AFZ], Archiv des Landschaftsverbandes Rheinland [ALVR], Pulheim LVR-Kulturzentrum Abtei Brauweiler, Nachlass Franziskus Wolff Metternich): Επαρχιακή Ένωση Ρηνανίας, Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό Κέντρο, Αρχείο του Συνδέσμου Τοπίου της Ρηνανίας (ALVR) πολιτιστικό κέντρο LVR Pulheim μονή Brauweiler, Αρχείο Franziskus Wolff Metternich

•

PA AA (=Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes): Πολιτικό Αρχείο του Γερμανικού Υπουργείου Εξωτερικών

•

UAH (=Universitätsarchiv Heidelberg): Αρχείο Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης

•

UAK (=Universitätsarchiv Köln): Αρχείο Πανεπιστημίου Κολωνίας

•

Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht (WASt) = Deutsche Dienststelle [WASt]: Deutsche Dienststelle für die Benachrichtigung der nächsten Angehörigen von Gefallenen der ehemaligen deutschen Wehrmacht [Wehrmacht-Auskunfts-Stelle, WASt], seit 01.01.2019 im Bundesarchiv): Γερμανική Υπηρεσία για την πληροφόρηση των εγγύτερων συγγενών των πεσόντων της πρώην γερμανικής Wehrmacht (Γερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών της Wehrmacht [WASt]), από 01.01.2019 στο Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο (BArch)

26

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Altekamp, S., Klassische Archäologie und Nationalsozialismus, στο: Kulturwissenschaften und Nationalsozialismus (J. Elvert, J. Nielsen-Sikora), Stuttgart 2008, 167-209.

Altekamp, S., Klassische Archäologie und Nationalsozialismus. Παράδοση μαθημάτων θερινού εξαμήνου 2014 (Berlin 2014), διαδικτυακή δημοσίευση: https://edoc.hu-berlin.de/handle/18452/14308 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Andrews, K., The Flight of Ikaros. A journey into Greece, London 1959.

Andrews, Κ., Η πτήση του Ικάρου. Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα του Εμφυλίου, Αθήνα 2018.

Armbruster, Th, Rückerstattung der Nazi-Beute. Die Suche, Bergung und Restitution von Kulturgütern durch die westlichen Alliierten nach dem Zweiten Weltkrieg, Berlin 2008.

Bollmus, R., Das Amt Rosenberg und seine Gegner: Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem, Heidelberg 1968 Bommelaer, J. F., Pentazos, E., Picard, O, Οι Δελφοί κατά τη διάρκεια του πολέμου, στο: Δελφοί. Αναζητώντας το χαμένο ιερό (J. F. Bommelaer, E. Pentazos, O. Picard), Αθήνα 1992, 244-251.

Brands, G., Maischberger, M. (επιμ.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus I, Rahden 2012.

Brands, G., Maischberger, M. (επιμ.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus II (Rahden 2016).

Chamoux, F., L’aurige . Fouilles de Delphes 4, Monuments figurés, sculpture 5, Paris 1955.

Chaniotis, A., Thaler, U., Die Altertumswissenschaften an der Universität Heidelberg 1933-1945, στο: Die Universität Heidelberg im Nationalsozialismus (W. Eckart, V. Sellin, H. Wolgast), Berlin 2006, 391-435.

Chapoutot, J., Der Nationalsozialismus und die Antike, Darmstadt 2014.

Christides, M., Koiner, G., Scherrer, P., Kulturgüterraub und der schwierige Weg zur Restitution. Kretische Keramik in der Archäologischen Sammlung der Universität Graz, στο: Was bleibt? Bibliothekarische NSProvenienzforschung und der Umgang mit ihren Ergebnissen (M. H. Lenhart, B. Scholz), Graz 2018, 33-41.

Colonia, R., The Archaeological Museum of Delphi, Athens 2006.

Demangel, R., Contoléon, A. E., BCH 66-67, 1942-1943, 160.

Demangel, R., Aspect de guerre du musée de Delphes, BCH 68-69, 1944-1945, 1-4. Δορδανάς, Στρ., Παπαναστασίου, Ν. (επιμ.), Ο «μακρύς» ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην ιστορία των διμερών σχέσεων, Θεσσαλονίκη 2019.

27

Étienne, R. École française d´Athènes 1846-1996, BCH 120, 1996, 3-22.

Fahrner, R., Erinnerungen und Dokumente. Gesammelte Werke II. Herausgegeben von Bruno Pieger, Köln 2008 Fittschen, K., Gedenkfeier für Emil Kunze und Semni Karusu am 10. März 1995, AM 110, 1995, 1-11.

Fittschen, K., École française d´Athènes et l´Institut archéologique allemand, BCH 120, 1996, 487-500.

Fittschen, K., Ulf Jantzen (1909-2000), AM 115, 2000, 1-10.

Fleischer, H., Griechenland 1941-1944, Kampf gegen Stahlhelm und Krone, Berlin 1978.

Fleischer, H., Im Kreuzschatten der Mächte: Griechenland 1941-44. Okkupation, Resistance, Kollaboration, Frankfurt am Main 1986.

Flouda, G., Archaeology in the war zone: August Schörgendorfer and the Kunstschutz on Crete during World War II, ABSA 2017, 1-37.

Fuhrmeister, Chr., Die Abteilung «Kunstschutz» in Italien: Kunstgeschichte, Politik und Propaganda 1936–1963, Wien, Köln, Weimar 2019.

Hampe, R., Der Wagenlenker von Delphi (München 1941).

Hampe, R., Griechenland, das Land der Gegensätze, στο: Volk und Rasse. Illustrierte Monatsschrift für deutsches Volkstum 7/8, Juli/August 1941, 117-121.

Hampe, R., Griechischer und englischer Kunstschutzbericht, Gnomon 1950, 1-17.

Hampe, R., Die Rettung Athens im Oktober 1944, Wiesbaden 1955.

Hampe, R., Η διάσωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944. Εισαγωγή Θανάσης Καλπαξής, Αθήνα 1994.

Hampe, R., Die Rettung Athens im Oktober 1944. Herausgegeben und kommentiert von R. Stupperich und H. A. Richter, Thetis 18, Ruhpolding 2011.

Hiller von Gaertringen, J. F., Deutsche archäologische Unternehmungen im besetzten Griechenland 1941-1944, AM 110, 1995, 461-490.

Homolle, Th., Statue de bronze découverte à Delphes (séance du 5 juin 1896), Comptes rendus des séances de l‘Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1896, 40e année, no 4, 362-384.

Jantzen, U., Einhundert Jahre Athener Institut, 1874-1974, Das Deutsche Archäologische Institut. Geschichte und Dokumente 10, Mainz 1986.

Jantzen, U., Anekdota zur Geneleos-Gruppe. Faksimile des handschriftlichen Originalmanuskripts, Kiel 1990 Jantzen, U., Anekdota II: Kreta 1941-1942, AM 110, 1995, 491-499

28

Junker, K., Das Archäologische Institut des Deutschen Reiches zwischen Forschung und Politik: die Jahre 1929 bis 1945, Mainz 1997.

Kambas Chr., Mitsou, M. (επιμ.), Die Okkupation Griechenlands im Zweiten Weltkrieg: griechische und deutsche Erinnerungskultur, Köln 2015.

Kankeleit, A., Archäologische Aktivitäten in Griechenland während der deutschen Besatzungszeit, 1941-1944: Vortrag und Literaturverzeichnis (Berlin 2016); http://www.kankeleit.de/pdfs/Vortrag_Archaeologie_Besatzungszeit_Griechenland.pdf (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Kankeleit, A., Das Deutsche Archäologische Institut in Athen während der NS-Zeit, Εξάντας 24, Juni 2016, 12-19.

Kankeleit, Α., «Στην Ελλάδα τα πράγματα θα γίνουν, πιθανότατα, δυσάρεστα»: Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, 1933-1950, στο: Ο «μακρύς» ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην ιστορία των διμερών σχέσεων (Στρ. Δορδανάς, Ν. Παπαναστασίου), Θεσσαλονίκη 2019, 155-192.

Kankeleit, Α., Aufarbeitung der Geschichte des DAI Athen. Die Arbeiten der Jahre 2017 und 2018, e-Forschungsberichte des DAI 2019/1, Berlin 2019, 41-63; https://publications.dainst.org/journals/efb/2180/6593 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Kankeleit, Α., Briefe aus dem Exil: Karl Lehmann und Karl Schefold im Jahr 1945, Antike Kunst 63, 2020, 69-92; https://www.kankeleit.de/pdfs/AntK2020_akankeleit.pdf (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Kankeleit, Α., «Απεριόριστες ερευνητικές δυνατότητες» με «δυσάρεστες εκπλήξεις». Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ελλάδα κατά την Κατοχή: “Unlimited research capabilities” with “unpleasant surprises”. German archaeologists in Greece during the occupation, στο: Με το βλέμμα του κατακτητή. Η Αθήνα στις φωτογραφίες των Γερμανών στρατιωτών, 1941-1944: The occupier‘s gaze. Athens in the photographs of the German soldiers, 1941-1944 (Η. Κατσαρίδου, Α. Κοντογιώργη, Ι. Μότσιανος), Αθήνα 2020, 150-164; https://www.kankeleit.de/pdfs/akankeleit_occupiers_gaze_2020.pdf (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Kankeleit, Α., Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges, στο: Kulturgutschutz in Europa und im Rheinland. Franziskus Graf Wolff Metternich und der Kunstschutz im Zweiten Weltkrieg (H.-W. Langbrandtner, E. Heyer und F. de Peyronnet-Dryden), Βιέννη, Κολωνία, Βαϊμάρη 2020, 345-368. Καρούζος, Χρ., Δελφοί, Αθήνα 1974 Κεραμόπουλος, Α., Τοπογραφία των Δελφών, Αθήνα 1917.

Kirsten, Ε., Kraiker, W., Griechenlandkunde, Heidelberg 1955.

Kluge, Κ., Die Gestaltung des Erzes in der archaisch-griechischen Kunst, JdI 44, 1929, 16-20.

Kongress Berlin 1939: Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (επιμ.), VI. Internationalen Kongress für Archäologie. Berlin 21.-26. August 1939, Berlin 1939: Programm.

Kott, Chr., Der deutsche „Kunstschutz“ im Ersten und Zweiten Weltkrieg. Ein Vergleich, Pariser Historische Studien 81, 2007, 137-153.

29

Koutsoukou, Ph., Christos Karousos (1900-1967) und Semni Karousou (1897-1994), στο: Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus II (G. Brands, M. Maischberger), Rhaden 2016, 327-342.

Krumeich, R., Bildnisse griechischer Herrscher und Staatsmänner im 5. Jahrhundert v. Chr., München, 1997.

Kunze, E., V. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia. Winter 1941/1942 und Herbst 1952. Mit Beiträgen von H.V. Herrmann und H. Weber, Berlin 1956.

Kyrieleis, H., Abteilung Athen, στο: Beiträge zur Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts 1929 bis 1979, Teil 1 (K. Bittel, W. Deichmann, W. Grünhagen, W. Kaiser, T. Kraus, H. Kyrieleis) Mainz 1979, 41-64.

Losemann, V., Nationalsozialismus und Antike. Studien zur Entwicklung des Faches Alte Geschichte 1933-1945, Hamburg 1977.

Marchand, S. L., Down from Olympos: Archaeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970, Princeton 1996.

Mann, R. 1956–1966, Antike Technik und moderne Versuche, στο: Nicolas Zensen (επιμ.), Objekte erzählen Geschichte(n). 150 Jahre Institut für Klassische Archäologie. Eine Ausstellung im Universitätsmuseum Heidelberg 26. Oktober 2016 bis 18. April 2017, Heidelberg 2017, 231-251. Μαθιόπουλος, Β., Εικόνες Κατοχής. Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση του ελληνικού λαού, Αθήνα 2006.

Matz, F. (επιμ.), Forschungen auf Kreta 1942, Berlin 1951.

Mazower, M., Inside Hitler's Greece. The Experience of Occupation, 1941-44, New Haven 1993.

Mazower, M., Griechenland unter Hitler. Das Leben während der deutschen Besatzung 1941-1944, Frankfurt 2016.

Miller, M., Otto Wilhelm von Vacano (1910-1997), στο: Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus I (G. Brands, M. Maischberger), Rhaden 2012, 237-252 Μωραΐτου, Γ., Η «Οδύσσεια» της συντήρησης και της φυσικοχημικής έρευνας των αρχαιοτήτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στο: Οδύσσειες Odysseys. Κατάλογος έκθεσης Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου), Αθήνα 2016, 237-260. Μωραΐτου, Γ., Η συμβολή της χημείας στη ανάδειξη του ωραίου. Πως συντηρήθηκαν ο Έφηβος του Μαραθώνα και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο την περίοδο 1925/1934, στο: Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαία τέχνη. The countless aspects of beauty in ancient art (Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου), Αθήνα 2018, 433-443. Μωραΐτου, Γ., Ο αρχιτεχνίτης -συντηρητής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Σταύρος Κασσανδρής (1936- ): «Ο πελώριος Κασσανδρής», 2020: https://www.ssaette.gr/node/1950 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021). Νοταράς, Γ., Το ελληνικό χαρτονόμισμα μια διαδρομή 1822-2002. Greek Banknotes a Journey 1822-2002. Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού Έργου. Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 2005.

30

Πασχαλίδης, Κ., Τα θαμμένα αγάλματα του πολέμου: https://www.lifo.gr/mag/features/3704, 2013 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021). Πετράκος, Β., Δελφοί, Αθήνα 1977. Πετράκος, Β., Tα αρχαία της Eλλάδος κατά τον πόλεμο 1940-1944, Μέντωρ 7, τεύχος 31, Αθήνα 1994, 69-185. Πετράκος, Β., H περιπέτεια της ελληνικής αρχαιολογίας στο βίο του Xρήστου Kαρούζου, Αθήνα 1995. Πετράκος, Β. (επιμ.), Σέμνη Καρούζου, Αρχαιολογικά Θέματα ΙΙ, Αθήνα 2011. Πετράκος, Β., Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012, Ι-II, Αθήνα 2013.

Petropoulos, J., Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Reich, Berlin 1999.

Picard, O, et al., La redécouverte de Delphes, Paris 1992.

Picard, O., Hellmann, M-Ch., Πεντάζος, Β., Δελφοί: Αναζητώντας το χαμένο ιερό, Αθήνα 1992, 219-222, Αποσπάσματα από το βιβλίο με μια φωτογραφία του Αλέξανδρου Κοντολέοντος μπροστά από τον Ηνίοχο: http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Pipelia, Ε., The looted antiquities in Greece during World War II: case studies of return and restitutions, Athens 2014, https://www.academia.edu/9907132/The_looted_antiquities_in_Greece_during_World_War_II_case_studies_ of_return_and_restitutions (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Pomtow, H., Zum delphischen Wagenlenker, Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und der historischen Klasse, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1907, 241-329.

Reingruber, Α., Βιβλιοκρισία του: E. Alram-Stern, Die deutschen Ausgrabungen 1941 auf der Visviki-Magula/ Velestino. Die neolithischen Befunde und Funde, PZ 92, 2017, 444-453 Richter, H., Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution (1936-1946), Frankfurt am Main 1973 Richter, H., Griechenland im Zweiten Weltkrieg August 1939-Juni 1941, Bodenheim 1997 Richter, H., Operation Merkur: Die Eroberung der Insel Kreta im Mai 1941, Ruhpolding 2011 Richter, H., Griechenland 1940–1950. Die Zeit der Bürgerkriege, Wiesbaden 2012 Richter, H., Griechenland 1942-43: Erinnerungen von Elisabeth und Konstantinos Logothetopoulos, Ruhpolding 2013 Rolley, Cl., En regardant l´Aurige, BCH 114, 1990, 285-297.

Rösner, C., Η Αιώνια Ελλάς: επιλογή άρθρων από εικοσαετή δημοσιογραφικήν δράσιν εις τας Αθήνας 1924-1944, Αθήνα 1944

31

v. Schoenebeck, H., Kraiker, W. (επιμ.), Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums, Burg bei Magdeburg 1943. Συκκά, Γ., Στιγμές από ένα τιτάνιο έργο σε καιρό πολέμου: https://www.kathimerini.gr/880845/article/epikairothta/ ellada/stigmes-apo-ena-titanio-ergo-se-kairo-polemoy 2016, (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

The British Committee on Preservation 1946: The British Committee on the Preservation and Restitution of Works of Art, Archives and other Material in Enemy Hands (επιμ.), Works of Art in Greece, the Greek Islands and the Dodecanese. Losses and Survivals in the War, London 1946 http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&version Id=33099824 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021). Τιβέριος, Μ., Μνήσθητε των εν τοις πολέμοις παραλόγων. Οι αρχαιότητες στην κατοχή, ΠΑΑ 88, 2013, 159-202. Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας 1946: Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας (επιμ..), Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής, Αθήνα 1946, http://anemi.lib.uoc.gr/ metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021).

Vigener, M., „Ein wichtiger kulturpolitischer Faktor“. Das Deutsche Archäologische Institut zwischen Wissenschaft, Politik und Öffentlichkeit, 1918-1954, Rahden 2012 Vigener, M., Erich Boehringer (1897-1971), στο: Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus II (G. Brands, M. Maischberger), Rhaden 2016, 309-325.

Welzbacher, Chr., Kunstschutz, Kunstraub, Restitution. Neue Forschungen zur Geschichte und Nachgeschichte des Nationalsozialismus: https://www.hsozkult.de/hsk/forum/2012-12-001 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021). Ψάλτη, Α., Σπηλιωτοπούλου, Ε., Ροπακά Στ., Η ανάδειξη μνημείων των ρωμαϊκών χρόνων στο αρχαιολογικό χώρο των Δελφών: η περίπτωση του Ηρώου G. Blum και της αγοράς, στο: What‘s new in Roman Greece?: Recent work on the Greek mainland and the islands in the Roman period (V. di Napoli et. al.) Athens 2018, 571-578.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: DAI Αθηνών, Φωτοθήκη D-DAI-ATH-Hege-2142, λήψη: Walter Hege, η χρονολογία άγνωστη Εικ. 2: Alexandra Kankeleit, χρήση χάρτη: d-maps.com Εικ. 3: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο Εικ. 4: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο Εικ. 5: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο Εικ. 6: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο Εικ. 7: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Φωτογραφικό Αρχείο

32

Εικ. 8: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων, φάκελος 586A Εξασφάλισις αρχαίων Μουσείου Δελφών 1940 Εικ. 9: DAI Αθηνών, φωτοθήκη D-DAI-ATH-Hege-1198, λήψη: Walter Hege, η χρονολογία άγνωστη Εικ. 10: Πετράκος 1995, 93 (με φιλική παραχώρηση άδειας του συγγραφέα) Εικ. 11: Διάγραμμα: A. Kankeleit Εικ. 12: DAI Ρώμης, φωτοθήκη D-DAI-ROM-77.1611R (απόσπασμα) Εικ. 13: Κρατική Βιβλιοθήκη του Schleswig Holstein στο Κίελο [Schleswig-Holsteinische Landesbibliothek Kiel], https://cau.gelehrtenverzeichnis.de/person/d556ec4e-fcd1-5eb6-3372-4d4c60640a3c (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021) Εικ. 14: Αρχείο Roland Hampe στην κατοχή της κόρης του, Έρσης Ξανθοπούλου Εικ. 15: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων, φάκελος 586A Προστασίας Έργων Τέχνης υπό Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής 1941-1944 Εικ. 16: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων, φάκελος 586Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951 Εικ. 17: Γερμανικό Ομοσπονδιακό Αρχείο B 120 / 258; Ομοσπονδιακό Αρχείο RW 40 / 116a Εικ. 18: Υπουργείο Πολιτισμού, Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων & Αναστηλώσεων, φάκελος 568Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951 Εικ. 19: LVR-Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό Κέντρο (LVR-AFZ) Brauweiler, Αρχείο Franziskus Wolff Metternich αρ. 80, φυλλάδια για Δελφούς, 2η έκδοση Εικ. 20: Schoenebeck – Kraiker 1943, LVR-Συμβουλευτικό Κέντρο Αρχείων και Εκπαιδευτικό Κέντρο (LVR-AFZ) Brauweiler, Αρχείο Franziskus Wolff Metternich αρ. 102 Εικ. 21: Schoenebeck – Kraiker 1943, Βιβλιοθήκη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Βερολίνο, λήψη: Hermann Wagner, η χρονολογία άγνωστη Εικ. 22: Εφημερίδα ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ, 09.11.1944, http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=92899&nofoto=0 (τελευταία πρόσβαση: Ιανουάριος 2021) Εικ. 23: Γεωργιάννα Μωραΐτου (για τα συμμετέχοντα πρόσωπα: Μωραΐτου 2016, 242 εικ. 4) Εικ. 24-25: Γεωργιάννα Μωραΐτου (για τα συμμετέχοντα πρόσωπα: Μωραΐτου 2016, 244-245 εικ. 7-8) Εικ. 26: Τράπεζα της Ελλάδος, Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας & Τεκμηρίωσης

33

»DER RAUB EINES MEISTERWERKES« Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges Alexandra Kankeleit | Athen – Berlin | 2021

»DER RAUB EINES MEISTERWERKES« Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges

Alexandra Kankeleit Athen – Berlin | 2021

© Alexandra Kankeleit Athen – Berlin, 2021 Gestaltung: Piktogram Polska ISBN: 978-83-64707-35-3

Mit der Unterstützung von fanarioton27.org

2

Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges* Der Wagenlenker von Delphi ist eine der besterhaltenen und bedeutendsten Bronzestatuen der griechischen Antike1. Seit seiner Auffindung im Jahr 1896 gehört er zu den Hauptattraktionen des Archäologischen Museums in Delphi2.

Als Symbol der antiken Hochkultur und der wechselvollen Geschichte Griechenlands ist er bis heute ein häufig wiederkehrendes Motiv in der zeitgenössischen bildenden und performativen Kunst3.

oder «Το Αλβανικό Μέτωπο»; italienisch: »La Campagna italiana di Grecia«) brach schließlich am 28.10.1940 aus und endete am 23.04.1941 mit dem Einmarsch der

Während des Zweiten Weltkrieges sah sich der Wagenlenker von Delphi großen Gefahren ausgesetzt. Das Kunstwerk durchlebte mehrere, äußerst kritische Phasen, die dank deutscher und griechischer Archivalien nun genauer rekonstruiert werden können4. Wichtigste Akteure der folgenden Untersuchung sind die Mitarbeiter des griechischen Antikendienstes und die Vertreter des militärischen Kunstschutzes der deutschen Wehrmacht in Griechenland. Notizen und amtliche Schreiben geben über den chronologischen Ablauf der Geschehnisse Auskunft und vermitteln einen Eindruck von der Motivation und der Haltung der einzelnen Protagonisten.

der zweite weltkrieg in griechenland Der Ausbruch des Zweiten Weltkrieges und der sich schon seit 1939 abzeichnende, eskalierende Konflikt mit der italienischen Regierung führten im Juni 1940 dazu, dass in ganz Griechenland ein Grabungsstopp verhängt wurde5. Der Griechisch-Italienische Krieg (griechisch: «Ο Πόλεμος του ‘40»

3

Abb. 1: Der Wagenlenker von Delphi, Aufnahme von Walter Hege, vermutlich in den 1920er Jahre

Abb. 2: Übersichtskarte von Griechenland mit den Museen, in denen Schutzmaßnahmen stattfanden

100 km

deutschen Wehrmacht und der anschließenden Kapitulation Griechenlands.

Bereits im Oktober 1940 war sich die griechische Regierung bewusst, dass der Krieg mit Italien zwangsläufig auch zu einer Konfrontation mit Deutschland führen würde6. Unmittelbar nach dem berühmten «ΟΧΙ» (NEIN) von Metaxas wurden deshalb aufwändige Sicherheits-

vorkehrungen in Gang gesetzt und in mindestens 18 Museen Maßnahmen zum Schutz der Antiken gegen Bombardierungen und Plünderungen getroffen7.

In einigen Fällen wurden die Schutzmaßnahmen durch Protokolle und Fotografien gut dokumentiert. Besonders im Zentrum von Athen wurden alle Hebel in Bewegung gesetzt, um das Inventar der

Abb. 3: Sicherheitsmaßnahmen im Archäologischen Nationalmuseum Athen seit 30. Oktober 1940

4

Museen in Sicherheit zu bringen. Dabei konzentrierte man sich auf das Archäologische Nationalmuseum, das Akropolismuseum, das Numismatische Museum, das Byzantinische Museum und das Kerameikosmuseum8. Betroffen waren weiterhin die archäologischen Museen im Piraeus, in Chalkis, Delphi, Kefalonia, Korfu, Korinth, Olympia, Rethymnon, Sparta, Tegea, Theben, Thessaloniki und Volos9. Zu den Vorkehrungen, die in den übrigen Museen Griechenlands getroffen wurden, beispielsweise in Chania, Eleusis, Iraklion10, Patras oder Samos, fehlen bislang entsprechende Informationen11. Vermutlich fand in mehreren Fällen, vor allem auf den ägäischen Inseln, eine eher provisorische Verbarrikadierung der Museen statt. Dies muss im Einzelfall noch untersucht werden12.

Die sichere Verwahrung der antiken Kunstwerke stand bei allen Aktivitäten im Fokus13. In den Ausstellungssälen des Athener Nationalmuseums legten die Museumsangehörigen tiefe Gräben an,

5

Abb. 4: Sicherheitsmaßnahmen im Archäologischen Nationalmuseum Athen seit 30. Oktober 1940

in denen die Marmorskulpturen in Reih und Glied aufgestellt und anschließend mit Sand zugedeckt wurden14.

Vitrinen und Ausstellungssäle wurden komplett leergeräumt15.

Empfindliche Objekte aus Keramik oder Bronze wurden stoßsicher verpackt und anschließend versteckt16.

Abb. 5: Blick in das Archäologische Nationalmuseum Athen nach Ausbruch des Griechisch-Italienischen Krieges

Abb. 6-7: Sicherheitsmaßnahmen im Archäologischen Nationalmuseum Athen seit 30. Oktober 1940, in Holzkisten verwahrte geometrische Tongefäße und der in Teerpappe eingewickelte »Gott aus dem Meer«

Die Münzsammlungen wurden in Banktresoren verschlossen. Zusätzlich sicherten hohe Schutzwälle aus Sandsäcken die Museen sowie sonstige historische Gebäude vor den erwarteten Bombenangriffen17.

Der große Zeitdruck und die Furcht vor der nahenden Katastrophe machten erfinderisch. So wurden an einigen Orten auch Brunnen, Gräber, Höhlen oder Felsspalten als Verstecke für die antiken Kunstwerke genutzt18.

6

nach kriegsausbruch: erste schutzmassnahmen für den wagenlenker von delphi Ein Dokument im historischen Archiv des griechischen Kultusministeriums gibt Auskunft über die Schutzmaßnahmen, die bezüglich des Wagenlenkers in Delphi getroffen wurden. Es stammt von dem Museumsmitarbeiter Alexandros E. Kondoleon19 und ist an das griechische Kultusministerium (»Ministerium für Religion und Nationale Erziehung«) in Athen gerichtet. «ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Γ.’ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΜΟΥΣΕΙΟΝ ΔΕΛΦΩΝ Διεύθυνσις Αρχαιολογίας Εν Δελφοίς τηι 7η Νοεμβρίου 1940 Υπουργείον Θρησκευμάτων καί Εθνικής Παιδείας, Αθήναι Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν, ότι ο Φραγκίσκος Δ. Παμφίλου εργοδηγός υπουργ. Παιδείας μετέφερε τόν Ηνίοχον μετά μεγάλης επιμελείας και προσοχής εις το επιγραφικόν Μουσείον. – Κατόπιν τό περίφημον καί μοναδικόν χάλκινον άγαλμα ετοποθετήθει καλώς καί ασφαλώς εις την δυτικήν γωνίαν τούτου καί πρός πληρεστέραν διαφύλαξιν και ασφάλειαν του αριστουργήματος τούτου ετέθησαν έμπροσθεν τούτου πολλαί γύψιναι πλάκες αίτινες εκάλυψαν τούτο καθ΄ολοκληρίαν. Η άνω εργασία ήτο πάρα πολύ λεπτή καί επίπονος εν τούτοις εγένετο μετά μεγάλης προσοχής καί δεν επήλθεν ουδεμία ζημιά και βλάβη επί του μοναδικού τούτου αριστουργήματος. Ευπειθέστατος ο Επιμελητής των εν Δελφοίς Αρχαιοτήτων Α. Ε. Κοντολέων» 20.

7

Abb. 8: Schreiben von Alexandros E. Kondoleon vom 7. November 1940

Frei übersetzt: »Ich habe die Ehre, Ihnen mitzuteilen, dass Frankiskos D. Pamphilou, Vorarbeiter des Erziehungsministeriums, den Wagenlenker [von Delphi] mit großer Sorgfalt und Vorsicht in das epigraphische Museum überführt hat.

Die berühmte und einzigartige Bronzestatue wurde gut und sicher in der Westecke des Museums aufgestellt.

Zum zusätzlichen Schutz und zur Sicherheit dieses Meisterwerkes wur-

den mehrere Gipsplatten davor angebracht, die es komplett verdecken.

Diese Arbeit war sehr heikel und mühsam und wurde mit großer Sorgfalt durchgeführt, so dass diesem einzigartigen Kunstwerk kein Schaden und keine Verletzung zugefügt wurden.

Hochachtungsvoll Der Aufseher der Antiken von Delphi A. E. Kondoleon«.

Abb. 9-10: Büste des Wagenlenkers von Delphi und Aufnahme der Grotte

Dieses Dokument zeigt, dass auch in Delphi bereits in der ersten Kriegswoche mit den Schutzmaßnahmen begonnen wurde. Allerdings stellt sich die nicht unbedeutende Frage, welches »epigraphisches Museum« gemeint sein könnte. In ganz Griechenland gibt es bekanntlich nur ein Epigraphisches Museum und das befindet sich in Athen21. Sollte der Wagenlenker tatsächlich im November 1940 in das Epigraphische Museum von Athen überführt worden sein? Dies wäre eine einmalige und angesichts der Größe und Fragilität des Wagenlenkers vielleicht auch sehr kritische Aktion gewesen. Zum Glück konnte Vassilis Petrakos, Generalsekretär der Archäologischen Gesellschaft in Athen, Licht ins Dunkel bringen und die Situation aufklären: Der Wagenlenker wurde von Alexandros Kondoleon in einem Magazin untergebracht, das in Delphi von alters her als das »epigraphische Museum« bezeichnet wurde22.

professionalisierung der schutzmassnahmen für den wagenlenker von delphi Nur wenige Tage nach der Verwahrung des Wagenlenkers im Magazin unter dem Saal der Naxier-Sphinx mussten alle bisherigen Maßnahmen revidiert werden. Am 11.11.1940 erhielten die Mitarbeiter des griechischen Antikendienstes ein Rundschreiben vom Kultusministerium, in dem die

8

Richtlinien zur Sicherung von Bronzeskulpturen und anderen empfindlichen Objekten klar definiert waren23. Demnach sollten Bronzen in Wachspapier (λαδόχαρτο oder κερόχαρτο) oder Teerpappe (πισσόχαρτο) eingewickelt und anschließend in Holzkisten stoßsicher und wasserdicht versteckt werden. Der Wagenlenker wurde daraufhin in seine Einzelteile zerlegt24, auf zwei Kisten verteilt und in einer Grotte im heiligen Bezirk von Delphi untergebracht25.

In Griechenland liefen die Schutzmaßnahmen im Winter 1940/41 auf Hochtouren, waren aber bis zum Einmarsch der Wehrmacht im Frühjahr 1941 noch nicht endgültig abgeschlossen26.

situation in griechenland seit april 1941 Während der Besatzungszeit (23.04.1941 bis 12.10.1944) wurde Griechenland von den Achsenmächten in drei Zonen aufgeteilt: In deutscher Hand befanden sich die

beiden größten Städte, Athen und Thessaloniki, mehrere Ägäische Inseln und über die Hälfte Kretas. Bulgarien beherrschte den Nordosten Griechenlands, das östliche Makedonien und das nördliche Thrakien.

Italien war bis September 1943 für Zentralgriechenland, die Peloponnes, die Ionischen Inseln und große Teile der Ägäis verantwortlich27. Delphi befand sich demnach in der italienischen Besatzungszone. Zwar beherrschte Italien flächenmäßig den größten Teil Griechenlands, doch waren der Einfluss und die Vormachtstellung der deutschen Wehrmacht im ganzen Land deutlich spürbar28. So war Delphi während der Besatzungszeit ein beliebtes Ausflugsziel von deutschen Soldaten, was durch private Fotoaufnahmen29 und die sog. Merkblätter30 des Kunstschutzes in Griechenland gut dokumentiert ist31.

Im Bereich der Archäologie waren während der Besatzungszeit mehrere Institutionen aktiv (Abb. 11). Strukturen und Tätigkeitsfelder wurden in dieser Phase zunehmend unübersichtlich,

1. Deutsches Archäologisches Institut (DAI) Athen 8. Selbständige Archäologen

2. Auswärtiges Amt – Kulturabteilung

Archäologische Aktivitäten in Griechenland

7. Kunstschutz der Wehrmacht

6. Einzelne Vertreter der Wehrmacht

3. Angestellte der »Führergrabung«

4. Deutsches Ahnenerbe 5. Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg

Abb. 11: Deutsche Archäologen in Griechenland während der Besatzungszeit

9

Abb. 12-14: Hans von Schoenebeck (1904-1944), Wilhelm Kraiker (1899-1987), Roland Hampe (1908-1981)

so dass die eigentlich Verantwortlichen heute häufig schwer zu benennen sind.

Die Abstimmungsprozesse wurden zum großen Teil vom DAI koordiniert. So gab es eine kontinuierliche Zusammenarbeit mit dem Kunstschutz32, der Kulturabteilung des Auswärtigen Amtes und einer Reihe von selbständigen bzw. aus Berlin entsandten Archäologen. Der Sonderstab Vorgeschichte des Einsatzstabes Reichsleiter Rosenberg33 mit seinem Leiter Hans Reinerth wurde hingegen vom DAI als Bedrohung und ernsthafte Konkurrenz angesehen. Illegale Ausgrabungen und partielle Plünderungen durch einzelne Vertreter der Wehrmacht brachten zusätzlich den Ruf der deutschen Archäologie in Griechenland ernsthaft in Gefahr34.

Das DAI Athen und der Kunstschutz arbeiteten bis September 1944 eng zusammen35. Teilweise erhielten die Vertreter des Kunstschutzes ihre Anweisungen direkt von der Zentrale des DAI aus Berlin.

Mitarbeiter des DAI Athen unterstützten wiederum den Kunstschutz beim Schreiben der Merkblätter und anderer populärwissenschaftlicher Texte36, bei Vorträgen und Führungen für Wehrmachtsangehörige37 sowie bei der Betreuung von Besuchern in der Bibliothek des DAI Athen38. Mitarbeiter des Kunstschutzes waren während des

Krieges mehrere Monate in den Gästeräumen des DAI Athen untergebracht39. »Seit Oktober 1941 wurden die Kunstschutzaufgaben von zwei Mil. Verw.-Beamten des höheren Dienstes versehen, die Landeskenner und von Beruf Archäologen waren.« Diese Auskunft gab Wilhelm Kraiker in seinem Abschlussbericht von 194540. Allerdings hielt sich der andere Kunstschutzbeauftragte, Hans von Schoenebeck, schon seit Mai 1941 in Griechenland auf41. Beide hatten vor dem Krieg mehrere Jahre für das DAI in Athen gearbeitet42. Unterstützung erhielten sie zusätzlich von ihrem ehemaligen Kollegen Roland Hampe43, der zwar nicht dem Kunstschutz angehörte44, als »Wachtmeister« und »Sonderführer Z« der Wehrmacht vor allem auf der Insel Kreta Hilfe anbieten konnte45.

kritik an den sicherheitsmassnahmen des griechischen antikendienstes Trotz der anfänglich sehr positiven Beurteilung der Sicherheitsmaßnahmen in den griechischen Museen46, begann Hans von Schoenebeck bereits im Juli 1941 grundlegende Kritik an diesen zu üben:

10

»Eine der wichtigsten Aufgaben ist natürlich die Feststellung der Schäden. Einiges ist natürlich vorgekommen, aber Gott sei Dank sind wirkliche Werte nicht zerstört. Sehr viel ernsthafter sind die Schäden durch eine totale Bergung, die mit derselben Gewissenhaftigkeit und umfassenden Vollständigkeit durchgeführt worden ist, wie ein totaler Krieg wenigstens in der Theorie. Selbst die belanglosesten provinzialrömischen Reliefs sind bis zu 7 m unter der Erde vergraben worden. Dabei ist natürlich die Panne eingetreten, dass zum Schluss das Geld nicht mehr reichte und beispielsweise der Gott aus dem Meer zuguterletzt unter einem kümmerlichen Sandhaufen verscharrt wurde. [...] Wie der griechische Staat die z.T. katastrophalen Schäden dieser totalen Bergung jemals ausgleichen will, ist unklar. Woher die Mittel kommen sollen, die in Millionen von Reichsmark gehen, ist nebelhaft. Wahrscheinlich hat der Grieche seinen Sieg vorausgesetzt und im schlimmsten Fall an die milden Gaben von Amerikanern u.a. gedacht.«47 Die gleiche Auffassung vertrat auch Wilhelm Kraiker: »Da die Bergungen laut Anordnung des damaligen griechischen Kultusministers in sehr kurzer Zeit durchgeführt werden mußten und oft das sachverständige Personal fehlte, sind sie teilweise unsachgemäß vorgenommen worden (Kerameikos in Athen, Olympia, Saloniki), sodaß z.T. erhebliche, in Einzelfällen nicht wieder gut zu machende Beschädigungen verursacht wurden. Diese Schäden durch unsachgemäße Bergungen sind jedenfalls größer als die Schäden durch Kampfhandlungen.«48 Von Schoenebeck sollte in der Folgezeit massiven Druck auf den griechischen Antikendienst ausüben – sowohl in verbaler als auch in schriftlicher Form. Dabei konzentrierte er sich hauptsächlich auf Athen und verlangte von seinen griechischen Kollegen, alle Antiken aus ihren Verstecken zu holen und die Museen wieder in Betrieb zu nehmen49. Vassilis Petrakos hat den Schlagabtausch zwischen den griechischen

11

Behörden und dem deutschen Kunstschutz in seiner Publikation von 2013 eindrucksvoll dokumentiert50. In den von ihm zitierten Unterlagen51 spielen auf deutscher Seite vor allem Hans von Schoenebeck und Erich Boehringer52 eine maßgebliche Rolle. Für die Abläufe auf griechischer Seite zeichnen der Kultusminister Konstantinos Logothetopoulos53 und der Ministerialdirektor Antonios Keramopoulos54 verantwortlich.

Folgt man den Ausführungen von Vassilis Petrakos und ergänzt diese noch durch weitere Quellen, können folgende einschneidende Ereignisse festgehalten werden: Am 22.07.1941 lehnte Wirtschaftsminister Sotirios Gotzamanis einen Antrag von Logothetopoulos ab, 1.000.000 Drachmen für die Wiederinbetriebnahme der Museen bereitzustellen. Er hielt es für sicherer, wenn die Antiken in ihren Verstecken bleiben würden55.

Am 05.08.1941 forderte ein leitender Beamter der deutschen Militärverwaltung in Griechenland, Franz Alfred Medicus, den griechischen Antikendienst auf, eine Liste mit allen versteckten Antiken zusammenzustellen. Die Athener Museen sollten ihm zugänglich gemacht werden und der Kunstschutz, vertreten durch von Schoenebeck, stärker unterstützt werden56.

Am 27.08.1941 erhielt Medicus eine Antwort, in der ihm ohne Umschweife die dramatische Lage des Landes geschildert wurde. Der Verfasser, vermutlich Keramopoulos, machte deutlich, dass die griechische Bevölkerung mit den Folgen des Krieges, der Hungersnot und anderen existenziellen Problemen zu kämpfen habe. Für die Bergung der antiken Kunstschätze würden schlichtweg die Ressourcen fehlen. Die Museumsstücke seien ohnehin nicht in Gefahr. Der milde Winter und die idealen klimatischen Bedingungen Griechenlands hätten dazu beigetragen, dass diese schon vorher Jahrtausende unter der Erde überlebt hätten57.

Frei übersetzt: »29. September 1941 An die Herren Direktoren des Archäologischen Nationalmuseums und des Akropolis-Museums In den ersten Tagen des kommenden Monats Oktober wird Sie Herr von Chönebeck [sic] besuchen, um über die Verstecke der Antiken zu sprechen, die Sie gemeinsam mit ihm öffnen sollen, damit er überprüfen kann, ob die Antiken unter der Feuchtigkeit leiden oder sonst irgendeinen Schaden genommen haben.

Der Minister K. Logothetopoulos«.

Abb. 15: Schreiben von Konstantinos Logothetopoulos vom 29. September 1941

Der Kunstschutz ließ allerding nicht locker: Am 29.09.1941 kündigte Logothetopoulos von Schoenebecks Besuch in den bedeutendsten Athener Museen an.

Am 9. November 1941 wurde aus dem wieder eröffneten Kerameikosmuseum eine archaische Tontafel gestohlen59.

Nur wenige Wochen später fanden auf Kreta illegale Ausgrabungen statt, an denen Mitarbeiter des Kunstschutzes beteiligt waren60. Diese Ereignisse trugen nicht dazu bei, dass bei den griechischen Archäologen das Vertrauen in den deutschen Kunstschutz gestärkt wurde.

«29 Σεπτεμβρ. 1941 Πρός τούς κ.κ. Διευθυντάς τού Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου καί Μουσείου Ακροπόλεως Κατά τάς πρώτας ημέρας του προσεχούς μηνός Οκτωβρίου πρόκειται νά επισκεφθή υμάς ο κ. von Chönebeck [sic] ίνα συζητήσητε περί τού κρυψώνος των αρχαιοτήτων τόν οποίον θ΄ανοίξητε από κοινού πρός βεβαίωσιν αν βλάπτωνται αί αρχαιότητες υπό της υγρασίας ή δι΄ άλλον λόγον. Ο Υπουργός Κ. Λογοθετόπουλος»58.

Dennoch wurde der Druck auf den griechischen Antikendienst im Jahr 1942 zusätzlich erhöht. Ein besonderes Interesse hatte von Schoenebeck an der Freilegung der Antiken im Museum von Thessaloniki – ein teilweise persönlich motiviertes Vorhaben, das er im März 1942 endgültig aufgeben musste61.

Im April 1942 erhielt Logothetopoulos ein offizielles Schreiben vom Militärbefehlshaber Südgriechenland mit dem Hinweis, dass das griechische Volk die Verantwortung für alle möglichen Schäden an den antiken Kunstdenkmälern zu tragen habe62. Logothetopoulos lehnte

12

weiterhin deren Freilegung ab63. Unterdessen fanden stichprobenartige Untersuchungen durch griechische Archäologen statt, wobei das Hauptaugenmerk den empfindlichen Bronzeobjekten galt64.

«31η Αυγούστου 1942

Im Juli 1942 verließ von Schoenebeck Griechenland65. Die Dienstgeschäfte des Kunstschutzreferates in Griechenland wurden in der Folgezeit »nur noch von einem höheren Mil. Verw.-Beamten wahrgenommen«66. Kraiker, der vorher eng mit von Schoenebeck zusammengearbeitet hatte, setzte dessen Kurs fort.

Παρακαλούμεν όπως το ταχύτερον μεταβήτε εις Δελφούς, ίνα εποπτεύοητε την εκταφήν του Ηνιόχου, παραλαβήν του και μεταφοράν εις Αθήνας προς λήψιν των αναγκαίων μέτρων συντηρήσεώς του.

Πρός τόν κ. Αντών. Κεραμόπουλον, Διευθυντήν Αρχαιοτήτων καί Ιστορικών Μνημείων

Ο Υπουργός»67.

Frei übersetzt:

transport des wagenlenkers nach athen Am 31.08.1942 erhielt Keramopoulos von Logothetopoulos ein Schreiben mit folgendem Wortlaut:

13

»An Herrn Antonis Keramopoulos, Direktor der archäologischen und historischen Denkmäler.

Wir bitten Sie, so schnell wie möglich nach Delphi zu fahren, damit Sie die

Abb. 16: Schreiben von Konstantinos Logothetopoulos vom 31. August 1942

Ausgrabung [wörtlich: die Exhumierung] des Wagenlenkers überwachen sowie seine Entgegennahme und den Transport nach Athen, damit dort die notwendigen Restaurierungsmaßnahmen durchgeführt werden.

Der Minister«.

Im September 1942 wurden die beiden Holzkisten mit den Teilen des Wagenlenkers nach Athen überführt. Über den Transport berichtete Kraiker in seinem Abschlussbericht von 1945: »Da der gleichermassen berühmte Wagenlenker von Delphi aus Bronze durch die Bergung in einer feuchten Grotte als gefährdet

angesehen werden musste, wurde seine Überführung in das Nationalmuseum in Athen angeordnet und durch Bereitstellung eines LKW bewerkstelligt.«68 Der Transport des Wagenlenkers nach Athen wurde von Protesten der einheimischen Bevölkerung begleitet69.

Am 06.09.1942 forderte Logothetopoulos vier Spezialisten in Athen auf, die Kisten mit Teilen des Wagenlenkers und anderen Bronzen aus Delphi zu öffnen und zu überprüfen70. Anschließend sollten die Reinigung und die Restaurierung der Objekte erfolgen.

Am 21.09.1942 sichteten schließlich die vom Ministerium bestimmten Gutachter den Inhalt der Kisten. Vertreter des militärischen Kunstschutzes waren nicht anwesend, wie aus dem entsprechenden Protokoll hervorgeht. Der Zustand der Antiken wurde ausführlich dokumentiert: «Πρωτόκολλον τής επιτροπής τής συσταθείσης πρός παραλαβήν τών δύο κιβωτίων χαλκών αρχαίων του Μουσείου Δελφών. Εν Αθήναις σήμερον την 21ην Σεπτεμβρίου 1942 ημέραν Δευτέραν και εν τω Εθνικώ Αρχαιολογικώ Μουσείω συνήλθεν η επιτροπή η συσταμείσα διά του υπ΄ αρ. 46338/ 1564/ 6.9.42 εγγράφου του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας αποτελουμένη εκ τών κ.κ. Α. Σοφιανοπούλου, καθηγητή του Πολυτεχνείου, ως πρόεδρου, Χ. Καρούζου, Δ) τού τού Εθν. Μουσείου, Ειρήνης ΒαρούχαΧριστοδουλοπούλου, εφόρου αρχαιοτήτων καί Φ. Σταυροπούλου, εφόρου αρχαιοτήτων ως μελών και ήνοιξε τά δύο ξύλινα κιβώτια τά μετακομισθέντα έκ Δελφών υπό του Δ) του τών Αρχαιοτήτων καί Ιστορικών Μνημείων και περιέχοντα χαλκά αρχαία του Μουσείου Δελφών, φέροντα δέ τους αριθμούς 1 καί 2.

Abb. 17: Auszug aus dem Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker vom 13.02.1945

14

Abb. 18: Protokoll zum Inhalt der beiden Kisten aus Delphi vom 13.02.1945

Αί σφραγίδες τούτων ήσαν αλύμαντοι καί τα περιβάλλοντα σύρματα σχεδόν ακέραια. Του υπ΄ αρ. 1 κιβωτίου όμως η βάσις και αι δύο μακραί πλευραί είχον προσβληθή υπό τής υγρασίας. Το περιεχόμενο τών κιβωτιών τούτων ήλεγξεν επί τη βάσει του πρωτοκόλλου υπ. αρ. 3 19 Ν) βρίου 1940 της επιτροπής εξασφαλίσεως των αρχαιοτήτων του Δελφικού Μουσείου (αποτελεουμένης εκ τών κ.κ. Α. Σώχου, Α. Κοντολέωντος, Κ. Κολομβότσου, Β. Ραφτοπούλου καί Ι. Αντωνολουκά) και εύρε τούτο απολύτως σύμφωνον πρός τό εν τώ πρωτοκόλλω τούτο αναγραφόμενον, ήτοι:

15

Εν το κιβωτίω υπ αριθ. 1 περιείχοντα τα εξής αρχαία 1ον Ο ηνίοχος (χάλκινος) από της οσφύος μέχρι και των ποδών.

2ον Ο δεξιός βραχίων του ηνιόχου.

3ον Τρεις (3) τανίαι χάλκιναι, τα ηνία του ηνιόχου 4ον Τεμάχιον ουράς αλόγου χάλκινον (τμήμα τής συνθέσεως του ηνιόχου) 5ον Το υπ αριθ. 3618 τεμάχ. της συνθέσεως του ηνιόχου.

6ον Τεμάχιον τιμονίου της συνθέσεως του ηνιόχου.

Εν τώ κιβωτίω υπ΄ αριθ. 2 περιείχοντο τά εξής αρχαία 1ον Η προτομή του ηνιόχου 2ον Αγαλμάτιον Απόλλωνος (Κούρου) υπ. αριθ. 1663 3ον Τα υπ΄ αριθ. 2527 [??]

4ον 2846, αμφότερα ταυτα αγαλμάτια αρχαϊκά.

5ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,22 μ 6ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,17 τού μ.

7ον Αγαλμάτιον γρυπός ύψ. 0,19 τού μ.

8ον Το υπ. αριθ. 2885 αγαλμάτιον γρυπός 9ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος 10ον Υπ. αριθ. 3200 κράνος 11ον Υπ. αριθ. 1842 κράνος, και 12ον Υπ. αριθ. 2975 κράνος Σημειούται ότι εκ τών ως άνω κρανών τά δύο είναι ταυτάριθμα ήτοι τα υπ΄ αρ. 2975.»71 Frei übersetzt:

Abb. 19: Merkblatt des militärischen Kunstschutzes zu Delphi

7ον Έτερον τεμάχιον τιμονίου περιεσφυγμένον διά λωρίδος χαλκίνης.

8ον Αριστερά χειρ χαλκίνη κορασίδος εκ της συνθέσεως του ηνιόχου, η χειρ αυτή κρατεί τα άκρα ηνίων.

9ον Οκτώ (8) τεμάχια χάλκινα ανήκοντα εις το συγκρότημα του άρματος του ηνιόχου.

10ον Δύο (2) δεσμίδες ηνίων χαλκίνων ανήκουσαι επίσης εις την σύνθεσιν του ηνιόχου.

11ον Τρεις (3) πόδες χάλκινοι ίππου εξ ων οι δύο (2) είναι από του μέσου περίπου του μηρού μέχρι και της οπλής, το δε τρίτον από του μέσου της κνήμης μέχρι και της οπλής.

»Protokoll des eingesetzten Ausschusses zur Entgegennahme der beiden Kisten mit den antiken Bronzen aus dem Museum von Delphi.

Am heutigen Montag, den 21. September 1942 hat sich in Athen im Archäologischen Nationalmuseum das Gremium getroffen, das entsprechend dem Schreiben des Kultusministeriums Nr. 46338/ 1564/ vom 06.09.1942 aus Herrn A. Sophianopoulos, Professor der Technischen Universität, als Vorsitzender, Ch. Karouzos, Direktor des Nationalmuseums, Irini Varoucha-Christodoulopoulou, Direktorin des Antikendienstes, und Ph. Stavropoulos, Direktor des Antikendienstes, besteht. Es wurden die beiden hölzernen Kisten mit den Nummern 1 und 2 geöffnet, die von dem Ministerialdirektor des Antikendienstes [Antonios Keramopoulos] aus Delphi überführt worden waren und die antiken Bronzen aus dem Museum von Delphi beinhalten. Die Siegel waren ungebrochen und die umge-

16

benden Drähte fast vollkommen intakt. Die Kiste Nr. 1 war allerdings am Boden und den beiden Langseiten von Feuchtigkeit betroffen. Der Inhalt der Kisten wurde überprüft, wobei das Protokoll Nr. 3 vom 19. November 1940, das vom Komitee zur Sicherung der Antiken im Museum von Delphi (bestehend aus A. Sochos, A. Kondoleon, K. Kolomvotsos, B. Raftopoulos und I. Antonoloukas) stammte, als Grundlage diente. Der Inhalt der Kisten stimmte in allen Punkten mit dem Protokoll überein: In der Kiste Nr. 1 befanden sich die folgenden Antiken 1. Der Wagenlenker (aus Bronze) von der Taille bis zu den Füßen, 2. Der rechte Arm des Wagenlenkers72, 3. Drei (3) bronzene Bänder, die Zügel des Wagenlenkers, 4. Schweiffragment von einem der Bronzepferde (Teil der Statuengruppe des Wagenlenkers), 5. Fragment Nr. 3618 der Wagenlenkergruppe,

Abb. 20: Erinnerungsschrift »Hellas«, erste Fassung für das Titelblatt

17

6. Fragment von der Lenkvorrichtung der Wagenlenkergruppe, 7. Anderes Teil der Lenkvorrichtung, das mit Bronzestreifen umwickelt war, 8. Die linke Bronzehand [...], die die Enden der Zügel hielt73, 9. Acht (8) Bronzestücke, die zum Rennwagen der Komposition gehörten, 10. Zwei (2) Bündel der Bronzezügel, die ebenfalls zur Wagenlenkergruppe gehörten, 11. Drei (3) Beine eines Bronzepferdes, von denen zwei (2) von der Mitte des Oberschenkels bis zum Huf erhalten sind, das dritte von der Wadenmitte bis zum Huf74.

In der Kiste Nr. 2 befanden sich folgende Antiken: 1. Die Büste des Wagenlenkers [mit Kopf], 2. Die Apollonstatuette (Kouros) Nr. 1663 [Es folgt eine Auflistung von zehn weiteren Bronzeobjekten, die keinen Bezug zum Wagenlenker haben.]«.

Abb. 21: Auszug aus der Erinnerungsschrift »Hellas« von 1943

Dem Protokoll zufolge wurden im September 1942 zwölf Einzelteile der Wagenlenkergruppe unversehrt nach Athen gebracht. Während des Krieges konnte die Statue weder zusammengesetzt noch ausgestellt werden. Die Archäologen hatten zunächst nur ein Ziel vor Augen: die sichere Verwahrung des antiken Erbes ihres Landes75.

restaurierung und rücktransport des wagenlenkers von delphi Während des Krieges hatte der Kunstschutz in den Merkblättern zu Delphi76 sowie in einer aufwändig konzipierten »Erinnerungsschrift« auf die Existenz und Bedeutung des Wagenlenkers hingewiesen77.

Abb. 22: Titelblatt der Zeitung ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ vom 09.11.1944

18

Abb. 23: Der »Gott aus dem Meer«, Restaurierungsarbeiten im Archäologischen Nationalmuseum während der Zwischenkriegszeit

Abb 24: Restaurierung von Bronzen im Archäologischen Nationalmuseum Athen nach dem Zweiten Weltkrieg

Die Mitarbeiter des Kunstschutzes sowie einige eingeweihte griechische Archäologen wussten, wo der Wagenlenker seit 1942 verborgen wurde. Anders erging es jedoch der griechischen Bevölkerung und vor allem den Bewohnern von Delphi. Unmittelbar nach Kriegsende wurde deshalb die Frage nach dem Verbleib und dem Zustand der Bronzestatue laut. Mangelnde Kommunikation und eine große Unsicherheit hatten nach dem Ende der Besatzungszeit dazu geführt, dass in der Bevölkerung zahlreiche

19

Gerüchte aufgekommen waren. In der kommunistischen Zeitung »Aπελευθερωτής« (Befreier) wurde sogar Ministerialdirektor Antonios Keramopoulos für den Verlust der Statue verantwortlich gemacht: «Πού βρίσκεται ο Ηνίοχος των Δελφών; Η αρπαγή ενος αριστουργήματος Όλη η Ελλαδα και ολόκληρoς ο πολιτισμένος κόσμος μαζί θέλου να μάθουν:

Abb 25: Restaurierung von Bronzen im Archäologischen Nationalmuseum Athen nach dem Zweiten Weltkrieg

Πού βρίσκεται το αρχαίο αριστούργημα της τέχνης, ο περίφημος Ηνίοχος των Δελφών, που πήρε απ΄ το Μουσείο Δελφών ο κ. Κεραμόπουλος, με πρόσχημα να τον φέρη εδώ να τον καθαρίσει:

Inzwischen sind zwei Jahre vergangen, seitdem der Wagenlenker von seinem Ort entführt worden ist und keiner weiß, was aus ihm geworden ist. Der Raub fand während der italienischen Besatzung statt.«

Πάνε τώρα δυό και πλέον χρόνια που ο Ηνίοχος πάρθηκε απ΄τον τόπο του και κανένας δεν ξέρει τί έγυνε. Η αρπαγή του έγινε στον καιρό της Ιταλικής κατοχής.»78

Es ist nicht überliefert, wie diesen Gerüchten und Anschuldigungen entgegengetreten wurde. Im Jahr 1945 konnte das Archäologische Nationalmuseum jedenfalls mit der Restaurierung seiner Bronzestatuen beginnen. Mehrere Aufnahmen zeugen von den Arbeiten an den berühmten Bronzewerken79.

Frei übersetzt: »Wo befindet sich der Wagenlenker von Delphi?

Der Raub eines Meisterwerkes Ganz Griechenland und die ganze gebildete Welt möchten erfahren: Wo befindet sich das antike Kunstwerk, der berühmte Wagenlenker von Delphi?

Keramopoulos hatte ihn unter dem Vorwand aus dem Museum entfernt, dass er gereinigt werden müsse.

Schon 1946 wurde der Wagenlenker in einer provisorischen Ausstellung des Archäologischen Nationalmuseums präsentiert. Auch aus dieser Zeit liegen keine Fotos vor, umso wichtiger ist der Augenzeugenbericht eines damals 14jährigen Museumsbesuchers: «Ο Ηνίοχος μεταφέρθηκε κατά την Κατοχή στην Αθήνα για ασφάλεια. Μετά τον πόλεμο τον είδα, νομίζω το 1946, στην προσωρινή έκθεση του Εθνικού Μουσείου, με είσοδο από την οδό Τοσίτσα.

20

Μεταφέρθηκε στους Δελφούς αργά γιατί η περιοχή λόγω του εμφυλίου δεν ήταν ασφαλής και εκτέθηκε προσωρινώς μέχρι της ανακατασκευής του Μουσείου που έγινε το 1959-1960.

Er blieb noch eine Weile nach der Befreiung in Athen. Ich sah ihn 1946 im Nationalmuseum, zusammen mit dem Aristodikos in der ersten provisorischen Ausstellung im neuen Museumsflügel.«81

Έμεινε στην Αθήνα έως αργά μετά την απελευθέρωση. Τον είχα δει στο Εθνικό Μουσείο, μαζί με τον Αριστόδικο στην πρώτη πρόχειρη έκθεση στη νέα πτέρυγα του Εθνικού το 1946.»80

Trotz des Bürgerkrieges und der Unruhen im ganzen Land wurde die Wiedereröffnung des Archäologischen Nationalmuseums in der Athener Bevölkerung als Triumph und als Zeichen einer allmählichen Rückkehr zur Normalität empfunden. Als Symbol des antiken Erbes und der politischen Unabhängigkeit von Griechenland wurde der Wagenlenker sogar 1947 auf den 10.000-Drachmen-Scheinen der Bank von Griechenland abgebildet82.

Frei übersetzt: »Der Wagenlenker wurde während der Besatzungszeit zu seinem eigenen Schutz nach Athen transportiert. Nach dem Krieg sah ich ihn, ich glaube im Jahr 1946, in einer vorläufigen Ausstellung des Nationalmuseums, [damals] mit Eingang von der Straße Tositsa. Er wurde erst spät nach Delphi zurückgebracht, weil die Region wegen des Bürgerkrieges nicht sicher war. Er wurde vorläufig bis zur Fertigstellung des [neuen] Museums, 1959-1960, ausgestellt.

Nach dem Ende des Bürgerkrieges und nach dem Abschluss aller Restaurierungsmaßnahmen sollte die berühmte Statue im Jahr 1951 wieder nach Delphi zurückkehren83. Dort ist sie seitdem ein wichtiger Anziehungspunkt für Forscher und Touristen aus aller Welt.

Abb. 26: Während des Bürgerkrieges gedruckte 10.000-Drachmen-Scheine mit dem Wagenlenker von Delphi

21

Anmerkungen *

Dieser Artikel ist im Rahmen eines mehrjährigen Projekts zur »Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts in Athen während der NS-Zeit« entstanden. Der Direktorin des DAI Athen, Frau Katja Sporn, gilt mein herzlicher Dank für ihr Interesse und ihre Unterstützung. Weiterhin bin ich folgenden Personen und Institutionen für anregende Gespräche und vielseitige Hilfestellungen besonders verpflichtet: Vassilis Petrakos (Archäologische Gesellschaft in Athen), Athina Chatzidimitriou und Archontoula Papoulakou (Griechisches Kultusministerium, Historisches Archiv), Tatiana Poulou (Griechisches Kultusministerium, Antikendienst Athen), Maria Chidiroglou und Georgianna Moraitou (Archäologisches Nationalmuseum Athen), Hans-Werner Langbrandtner (Landschaftsverband Rheinland, Archivberatungs- und Fortbildungszentrum PulheimBrauweiler), Katharina Brandt, Dimitris Grigoropoulos und Joachim Heiden (DAI Athen), Christof Boehringer (Göttingen), Ersi Xanthopulos (Heidelberg), Gabriel Meyer (Universitätsarchiv Heidelberg), Vassilis Kosmopoulos (Athen) und Anastasia Pesmatzoglou (Bank von Griechenland, Athen). Teilergebnisse wurden 2019 in verschiedenen Vorträgen präsentiert, s.

Kankeleit 2020c.

1

Homolle 1896; Pomptow 1907; Hampe 1941a; Chamoux 1955; Rolley 1990; Krumeich 1997. Der Wagenlenker war Bestandteil eines prächtigen Weihgeschenks, das in den 70er Jahren des 5. Jahrhunderts vor Christus von dem sizilianischen Herrscher Polyzalos von Gela dem Heiligtum von Delphi gestiftet wurde. Vermutlich wurde das Ensemble in späthellenistischer Zeit zerstört und befand sich bis zu seiner Auffindung über 2000 Jahre lang unter der Erde. Der Wagenlenker war bei seiner Entdeckung in mindestens drei Teile zerbrochen: Oberkörper samt Kopf, rechter Arm und Unterkörper. Von dem Gespann, einem Rennwagen mit vier Pferden, konnten nur wenige Fragmente geborgen werden.

2

Colonia 2006, 19, 254-267.

3

Zum Beispiel in dem Film «Ο Ηνίοχος» von Alexis Damianos aus dem Jahr 1996: https://el.wikipedia.org/wiki/Ηνίοχος_(ταινία) (Stand: Januar 2021); Werk des Künstlers Stephan Hann: https://www.geschkult.fu-berlin.de/e/klassarch/news/2019/hann.html (Stand: Januar 2021); Essay des Literaturnobelpreisträgers Giorgos Seferis: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2710/Keimena-Neoellinikis-Logotechnias_G-Lykeiou_html-empl/ extras/texts/index_a_14_01_seferis.html; aufwändiges 3D-Spiel zur antiken Stätte von Delphi: https://www.youtube.com/ watch?v=GcqFsAfFp4I&feature=emb_logo (Stand: Januar 2021).

4

Zum Schicksal des Wagenlenkers während der Besatzungszeit: Demangel 1944, 2-3 mit Abb. 1; Hampe 1950, 16; Petrakos 1994, 83, 93-94, 117; Petrakos 2011, XIII; Petrakos 2013. 305, 328-329.

5

Petrakos 1994, 73. 81-102. Schon seit 1939 hatten die politischen Spannungen mit Italien zu einer Reihe von Maßnahmen in Griechenland geführt. Bisher unbekannte Protokolle weisen darauf hin, dass einige Museen bereits vor dem offiziellen Ausbruch des Krieges mit Italien die Sicherung ihrer Schätze in Angriff nahmen (freundlicher Hinweis Konstantinos Nikolentzos, Archäologisches Nationalmuseum Athen). Aufschlussreich könnte in diesem Zusammenhang ein Vortrag sein, den Spyridon Marinatos am 22. August 1939 in Berlin hielt. Der damalige »Direktor des archäologischen Dienstes im Königlich Griechischen Kultusministerium Athen« sprach über »Denkmalschutz im Kriege«: Kongress Berlin 1939a, 17. Sein Vortragstext ist leider nicht überliefert.

6

Petrakos 1994, 31 gibt den Auszug einer Rede von Ioannis Metaxas wieder, die dieser am 28.10.1940 gehalten hatte: «Δεν πρέπει να αυταπατώμεθα ότι θα πολεμήσωμεν μόνον τους Ιταλούς. Τα συμφέροντα του Άξονος είναι αναπόσπαστα και αργά η γρήγορα θα πολεμήσωμεν και τούς Γερμανούς.»; frei übersetzt: »Wir dürfen uns nicht der Illusion hingeben, dass wir nur gegen die Italiener kämpfen werden. Die Interessen der Achse lassen sich nicht auseinander dividieren und früher oder später werden wir auch mit den Deutschen kämpfen.«

7

Petrakos 1994, 81-102; Petrakos 2013, 304-307; Petrakos 1994, 73: «[...] η πρώτη σχετική ενέργεια χρονολογείται δύο ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου. Με υπουργική απόφαση συστήθηκε επιτροπή, της οποίας έργο ήταν η προστασία του περιεχομένου του Νομισματικού Μουσείου.»; frei übersetzt: »[...] die erste entsprechende Handlung datiert zwei Tage nach der Kriegserklärung.

Mit Beschluss des Ministeriums wurde ein Gremium bestimmt, das die Objekte im Numismatischen Museum schützen sollte.«

8

Als der militärische Kunstschutz im April 1941 in Griechenland eintraf, stellte er eine hohe Professionalität bei der Durchführung der Sicherheitsmaßnahmen fest. So schrieb der Kunstschutzverantwortliche in Griechenland: »Zum Schluss nun die erfreuliche Mitteilung, dass ich bisher weder an Sammlungen noch an Ruinenstätten Schaden festgestellt habe. Die meisten Museumsobjekte sind sorgfältig verpackt, die μάρμαρα sogar vergraben«; s. Universitätsarchiv Köln, Nachlass Andreas Rumpf, Signatur Zugang 364 Nr. 052, Hans von Schoenebeck an Andreas Rumpf, 27.04.1941. Ähnlich äußerte sich auch Wilhelm Kraiker: »Umfangreiche Bergungsmassnahmen waren bereits bei Ausbruch des italienisch-griechischen Krieges von der griechischen Regierung zum Schutz gegen Bombenschäden vorgenommen worden.

Sie waren in den grösseren Museen sachgemäss durchgeführt, wie die durch den Kunstschutz angeordneten Stichproben ergaben.«; s. BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945.

9

Petrakos 1994, 82-86; Petrakos 2013, 304-307.

10 Kraiker erwähnt, dass die Bergungsmaßnahmen im Museum von Iraklion »von den deutschen Militärbehörden ausdrücklich aufrecht erhalten und zum Teil verstärkt« wurden; s. Nachlass Metternich Nr. 102, »Bericht über den militärischen Kunstschutz in Griechenland« von Militärveraltungsrat Kraiker, 20.07.1944. Seine Aussage bleibt im Ungefähren und lässt sich nur schwer überprüfen, da eine detaillierte Beschreibung zur Situation in Iraklion vor und nach 1941 bislang fehlt.

11 Petrakos 1994, 85; Petrakos 2013, 305, 333-334, 350. Auch in neueren Untersuchungen gilt das Hauptaugenmerk den Museen in Athen; s. beispielsweise in dem Dokumentarfilm von Vassilis Kosmopoulos über Jannis Miliadis: «Γιάννης Μηλιάδης. Η απόκρυψη των αρχαιοτήτων», 2016 (freundlicher Hinweis von Tatiana Poulou).

12 Aktuell sind einige Untersuchungen zur Situation in der Ägäis während der Besatzungszeit in Vorbereitung (freundlicher Hinweis von Nikolaos Nikoloudis und Vassilis Kosmopoulos).

22

13 Zur Überführung von Bronzen aus französischen Grabungen in Delphi an das Athener Nationalmuseum: Kultusministerium Griechenland, Akte 568Γ, Paul Lemerle an das Ministerium für Religion und nationale Bildung, 17.09.1940; zur Verwahrung der archäologischen Funde von der amerikanischen Agoragrabung im Athener Nationalmuseum: Kultusministerium Griechenland, Akte 568A, Carl W. Blegen an das Ministerium für Religion und nationale Bildung, 05.01.1949; Emil Kunze zu Museumsobjekten in Olympia, die bis zum Ende des Krieges unzugänglich waren: Kunze 1956, 103.

14 Petrakos 1994, 89.

15 Zur Zweckentfremdung und anderweitigen Nutzung des Athener Nationalmuseums während der Besatzungszeit: Petrakos 1994, 139-140; Petrakos 2013, 356.

16 Petrakos 1994, 81-102.

17 Petrakos 1994, 86 Abb. 18 Petrakos 1994, 102 Abb. 19 Zu Alexandros E. Kondoleon: Demangel 1943; Demangel 1945; Picard 1992a, 219-221; Picard 1992b, 219-221 (Nachruf von P. de La Coste-Messelière im Februar 1944); Petrakos 2013, 259, 266, 303, 311; http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html mit einem Foto von Kondoleon vor dem Wagenlenker von Delphi (Stand: Januar 2021). Bei Kriegsausbruch war Kondoleon (1859-1943) bereits pensioniert und arbeitete als »außerordentlicher wissenschaftlicher Mitarbeiter« (Έκτακτος Επιμελητής) im Museum von Delphi. Er pflegte ein enges Verhältnis zur École française d’Athènes und war Korrespondierendes Mitglied des Deutschen Archäologischen Instituts: Archäologischer Anzeiger 1933, XXXIV (Jahresbericht für das Haushaltsjahr 1932-1933).

20 Kultusministerium Griechenland, Akte 586A, Προστασία έργων τέχνης υπό Παλαιάς Γερμαν. Υπηρεσίας 1941-44, Εξασφάλισις Αρχαίων Μουσείου Δελφών (frei übersetzt: Schutz der Kunstwerke unter der früheren deutschen Behörde, 1941-44, Sicherung der Antiken im Museum von Delphi).

21 Das Epigraphische Museum Athen befindet sich im Südflügel des Archäologischen Nationalmuseums in der Straße Tositsa 1: http://odysseus.culture.gr/h/1/eh151.jsp?obj_id=3348 (Stand: Januar 2021).

22 Vassilis Petrakos in einer E-Mail vom 03.09.2019: «Ο Αλέξανδρος Κοντολέων χαρακτηρίζει ως επιγραφικό μία από τις αποθήκες του τότε Μουσείου Δελφών, επέκτασης του αρχικού του Συγγρού, κάτω από την αίθουσα της Σφίγγας των Ναξίων, όπου φυλάγονταν οι επιγραφές. Την πρόλαβα αναλλοίωτη το 1959.»; frei übersetzt: »Alexandros Kondoleon bezeichnet als Epigraphisches Museum eins von den Magazinen des damaligen Museums von Delphi, eines Anbaus des ursprünglichen Gebäudes von [Andreas] Syngros, Das Magazin befand sich unterhalb des Saales mit der Naxier-Sphinx, wo die Inschriften aufbewahrt wurden. 1959 sah ich es noch gänzlich unverändert.« 23 Petrakos 2013, 305 zu dem εγκύκλιο (Rundschreiben) mit dem Titel «Γενικαί τεχνικαί οδηγίαι διά την προστασίαν των αρχαίων των διαφόρων μουσείων από τους εναερίους κινδύνους» (Allgemeine technische Richtlinien zum Schutz der Antiken in den verschiedenen Museen vor Gefahren aus der Luft); Paschalidis 2013; Sykka 2016.

24 Demangel 1944, 1-4 mit Abb. 1: »Le buste de L´Aurige quitte le Musée.« Bei der Zerlegung der Statue orientierten sich die Verantwortlichen vermutlich an den Schnitten und Brüchen, die die Statue bei ihrer Auffindung im 19. Jahrhundert gehabt hatte. «Ο διαμερισμός του Ηνίοχου πρέπει να έγινε κατα μήκος των αρχαίων συνδέσεων (κολλήσεων) των τμημάτων του αγάλματος διότι ως γνωστόν τα χάλκινα αγάλματα μεγάλης κλίμακας χυτεύονταν σε μέρη και μετα συναρμολογούνταν με κόλληση» (freundlicher Hinweis von Georgianna Moraitou); s. auch Kluge 1929. Zu dem Inhalt der beiden Kisten s.u. Anm. 71.

25 Petrakos 1994, 93-94 mit Abb.; Vassilis Petrakos in einer E-Mail vom 04.09.2019: «Τα πρωτόκολλα απόκρυψης των αρχαίων του Μουσείου έχουν ημερομηνίες 18, 19, 22, 23 Νοεμβρίου 1940, 6 Δεκεμβρίου 1940 και 4 Απριλίου 1941. Ο Ηνίοχος κρύφτηκε σε σπηλαιώδη τάφο παρά το Μουσείο, μαζί με άλλα χάλκινα έως τον Δεκέμβριο, γιατί στις 4 Απριλίου μεταφέρθηκαν μόνο τα χρυσά και τα ελεφάντινα (ανασκαφή Amandry) στην Τράπεζα της Ελλάδος.»; frei übersetzt: » […] Der Wagenlenker wurde in einem höhlenartigen Grab in der Nähe des Museums versteckt, zusammen mit anderen Bronzen bis zum Dezember [1940], da am 4.

April [1941] nur die Objekte aus Gold und Elfenbein (von der Ausgrabung Amandry) in die Bank von Griechenland [in Athen] überführt wurden«; zur Unterbringung der Marmorskulpturen aus dem Museum von Delphi im sog. Heroon G. Blum: Psalti 2018, 571-572.

26 Petrakos 1994, 97-102; Petrakos 2013, 304-305; Archäologischer Anzeiger 1941, VIII; Archäologischer Anzeiger 1942, Spalte 99-100.

27 Am 08.09.1943 löste sich Italien im »Waffenstillstand von Cassibile« aus dem Bündnis mit dem Deutschen Reich. Die italienische Besatzungszone wurde anschließend in großen Teilen von der Wehrmacht besetzt; hierzu Fleischer 1986, 59, 62-66, 178-179, 295-304; Mazower 1993, 20-22; Richter 1973, 117-120, 193-199, 230-247, 384-391, 467-494.

28 Hierzu Fleischer 1986, 178; Mazower 1993, 46; Richter 1973, 194-195.

29 Bei den meisten, bisher gefundenen Fotos scheint es sich um Auszüge aus privaten Fotoalben zu handeln. Schnappschüsse zeigen deutsche Soldaten im Apollon-Tempel von Delphi, in der Orakelstätte der Pythia und vor dem Schatzhaus der Athener; s. https://www.fr.de/kultur/literatur/ausbeutung-aushungern-11687604.html, https://www.gettyimages.at/detail/ nachrichtenfoto/german-campaign-in-greece-german-soldiers-on-a-visit-nachrichtenfoto/542931899 und https://www. gettyimages.fi/detail/news-photo/three-german-soldiers-leaving-the-sacred-site-of-the-city-news-photo/104416949 (Stand: Januar 2021). Vergleichbare Bilder von italienischen Soldaten in Delphi sind bisher nicht bekannt.

30 Die Merkblätter zu Delphi erschienen in zwei Auflagen. Die Texte wurden zu großen Teilen von Hans von Schoenebeck verfasst bzw. redigiert. Im Stil eines Reiseführers, informieren sie kurz und prägnant über Geographie, Geschichte und Kultur der antiken Stätten. Zusätzlich beinhalten sie Verhaltensrichtlinien für die deutschen Soldaten, wodurch Diebstahl und Vandalismus möglichst verhindert werden sollten, bei den Merkblättern zu Delphi beispielsweise: »Jedes Schreiben oder Einritzen von Namen auf den Steinen verdirbt nur wertvolles Gut«. In der ersten Auflage von 1941 findet sich eine kurze Erwähnung des Wagenlenkers: »Oestlich davon wurde im Schutt die berühmte Statue des delphischen Wagenlenkers

23

gefunden«. In der zweiten Auflage wurde ergänzt: »(jetzt im Museum, z.Zt. geborgen)« (s. hier Abb. 19). Durch diese offizielle Erklärung zur Abwesenheit des Wagenlenkers in Delphi sollten vermutlich weitere Nachfragen und -forschungen durch Wehrmachtsangehörige vermieden werden. Die »Merkblätter für den deutschen Soldaten an den geschichtlichen Stätten Griechenlands« wurden in einer Gesamtauflage von ca. 500.000 Stück gedruckt und können heute u.a. in den Archiven des DAI und des LVR (Landschaftsverband Rheinland) eingesehen werden; zu den »Merkblättern« s. Petrakos 1994, 143146 mit Abb.; Hiller 1995, 466. Franziskus Wolff Metternich brachte die Funktion der »Merkblätter« in seinem »Bericht über den Kunstschutz in Griechenland« vom 01.06.1941 auf den Punkt: »Von der Militärverwaltung war in erster Linie die Fürsorge für die Ruinenstäten in Angriff genommen worden; dabei schien es zweckmäßig, Schutzmassnahmen mit einer Allgemeinbelehrung der Truppe zu verbinden, damit diese an den grossen Kulturgütern, die das antike Hellas der deutschen Bildung seit Jahrhunderten vermittelt hat, Anteil nehmen konnte. [...] In den Merkblättern wird gleichzeitig auf die notwendigen Grundsätze zur Erhaltung und Schonung der Ruinenstätten hingewiesen, die ja zum grossen Teil, dank der Initiative der deutschen Wissenschaft, ausgegraben worden sind.«; s. Nachlass Metternich Nr. 102.

31 Der stellvertretende Leiter des Kunstschutzes, Bernhard von Tieschowitz, reiste bereits am 12.05.1941 in Begleitung von Hans von Schoenebeck nach Delphi; s. Nachlass Metternich Nr. 200, Eintrag im Taschenkalender 1941 von Bernhard von Tieschowitz.

32 Zum militärischen Kunstschutz in Griechenland: Losemann 1977, 155; Petrakos 1994, 117-128; Petrakos 2013, 323-324; Hiller 1995, 465; Flouda 2017; Fuhrmeister 2019, 146-151. An der Rekrutierung von Mitarbeitern für den Kunstschutz in Griechenland war DAI-Präsident Schede maßgeblich beteiligt. Er sorgte dafür, dass es sich um Archäologen handelte, die Griechenland und dem DAI Athen sehr nahe standen; DAI, AdZ, Altregistratur Ordner 10-40, Martin Schede an Walter Wrede, 05.05.1941: »Herr Reichsminister Rust hat sich an das Oberkommando der Wehrmacht gewandt und dabei eine Liste von geeigneten Persönlichkeiten, die ich abgefasst hatte, übersandt. [...] Zu diesen Leuten gehört z.B. Schoenebeck, der vermutlich schon in Athen eingetroffen ist.« 33 Der Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR) verfügte in Griechenland über fünf Sonderstäbe: Religionswissenschaften, Athos, Griechische Altertumskunde, Vorgeschichte und Bibliotheksforschung; BArch NS 30 75, »Abschlußbericht über die Tätigkeit des Sonderkommandos Rosenberg in Griechenland«, 15.11.1941; zum ERR in Griechenland: Bollmus 1968; Losemann, 1977, 153. 249; Petrakos 1994, 132; Hiller 1995, 481; Miller 2012, 244; Reingruber 2017. Auf welche Weise beim ERR das Personal rekrutiert wurde, ist bislang nicht überliefert. Der Sonderstab Altertumskunde setzte sich aus Archäologen zusammen, die dem DAI zum Teil sehr nahe standen, darunter Siegfried Lauffer und Wilhelm von Vacano.

34 Zu illegalen Ausgrabungen und Kunstraub in Griechenland: Kulturschutzbericht GR 1946; Kulturschutzbericht GB 1946; Hampe 1950; Losemann 1977, 162; Petrakos 1994, 137-142, 153-168; Petrakos 2013, 350, 403-408; Tiverios 2013; Pipelia 2014; Christides 2018; Online: http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl; http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&versionId=33099824;https://www.kathimerini.gr/776077/gallery/epikairothta/ ereynes/sta-ixnh-twn-klemmenwn-ths-katoxhs; https://insidestory.gr/article/germanoi-arhaiolatres-klemmenakatestrammena-arhaia-polemoy?token=2WHY3IC09Q (Stand: Januar 2021).

35 Zur Zusammenarbeit von DAI und Kunstschutz: DAI, AdZ, Altregistratur Ordner 10-40, Walther Wrede an Martin Schede, 05.05.1941; BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945: »Engste Zusammenarbeit, die durch langjährige persönliche und wissenschaftliche Beziehungen wesentlich erleichtert war, bestand mit der Zweigstelle Athen des Archäologischen Instituts des Deutschen Reiches, das in einigen Fällen Fachkräfte seines Personals für die Durchführung dringender Kunstschutzaufgaben bereitstellte. An der Vorbereitung des [sic] Luftbildaufnahmen war das Institut grundsätzlich mitbeteiligt. [...] Zu diesen Notgrabungen [bei militärischen Bauarbeiten] und der Verarbeitung ihres Fundmaterials wurden in einigen Fällen Sachverständige vom archäologischen Reichsinstitut in Athen zur Verfügung gestellt.« Zur Auflösung des Kunstschutzes in Griechenland: Petrakos 2013, 324; Nachlass Metternich Nr. 102, Wilhelm Kraiker an Franziskus Wolff Metternich, 06.09.1944: »einen Befehlshaber Griechenland gibt es praktisch nicht mehr [...] möchte Sie schon heute bitten, mich als eines Ihrer Kücken [sic] mit meinen Anliegen (es handelt sich dabei nur um Kunstschutz-Anliegen) für eine womöglich turbulente Übergangszeit unter Ihre Fittiche zu nehmen wie in den alten guten Zeiten!« Zur Versetzung von Kraiker nach Deutschland: Nachlass Metternich Nr. 171, Kommentar von Wilhelm Kraiker zum »Memorandum: Ancient works of art looted by the Germans from Greece«, 15.09.1948: »Im August 1942 übernahm der Unterzeichnete die Leitung [des Kunstschutzes in Griechenland] bis zu seiner Versetzung nach Deutschland am 13.9.1944.« 36 DAI, AdZ Altregistratur Ordner 10-40, Karl Kübler an Martin Schede, 26.05.1941; Schoenebeck – Kraiker 1943; Petrakos 1994, 123-124; Jantzen 1986, 55. Ein geplantes »Luftbildalbum« für hochrangige Politiker, darunter Hitler und Göring, konnte anscheinend nicht fertiggestellt werden; s. DAI Athen, Archiv, Ordner »Vorbereitung der Luftbildaufnahmen« Nr. 1/09, Schreiben zu den »Luftbildaufnahmen von Olympia« vom 29.10.1942.

37 Nach Kraiker wurden »rund 120.000 deutsche Wehrmachtangehörige aller Dienstgrade« von »Mai bis Dezember 1941« auf der Akropolis geführt; s. BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945; Nachlass von Kurt Gebauer im Besitz von Gregor Gebauer mit Fotos und Briefen zu Führungen und sonstigen Aktivitäten, die er als Assistent des DAI Athen im Auftrag der Wehrmacht durchführen musste.

38 DAI Athen, Archiv Gästebuch der Bibliothek von 1941-1944, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00040, D-DAI-ATH-ArchivIG-00476DS_00041, D-DAI-ATH-Archiv-IG-00476DS_00042.

39 DAI Athen, Archiv Kasten B7 (früher Kasten 39), »Bericht über Personal und Tätigkeit der Zweigstelle Athen im Vierteljahr 1. April – 30. Juni 1941«, »Bericht über Personal und Tätigkeit der Zweigstelle Athen im Vierteljahr 1. Oktober – 31. Dezember 1941«, »Bericht über Personal und Tätigkeit der Zweigstelle Athen im Vierteljahr 1. Januar – 31. März 1942«, von Karl Kübler.

40 BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945.

41 Nachlass Metternich Nr. 102, »Bericht über den Kunstschutz in Griechenland« von Franziskus Wolff Metternich, 01.06.1941.

24

42 Archäologischer Anzeiger 1929, II, IX (Jahresbericht 1928/29); Archäologischer Anzeiger 1930, V, XI (Jahresbericht 1929/30); Archäologischer Anzeiger 1931, IV, XI (Jahresbericht 1930/31), 308; Archäologischer Anzeiger 1934, V (Jahresbericht 1933/34); Archäologischer Anzeiger 1935, VII (Jahresbericht 1934/35); Jantzen 1986, 108.

43 Archäologischer Anzeiger 1935, VIII (Jahresbericht 1934/35); Archäologischer Anzeiger 1936, VII (Jahresbericht 1935/36); Jantzen 1986, 50-56, 109; Mann 2017, 231-251. 1940 wurde Hampe im Alter von 32 Jahren an der Universität Würzburg habilitiert: »Seine Habilitationsschrift ist eine geistreiche Deutung der Gruppe des berühmten ‚Delphischen Wagenlenkers‘ (1941), eine Publikation, die viel Beachtung auch in weiteren Kreisen der gebildeten Welt gefunden hat.«, s. UAH PA 7934, Personalakte Roland Hampe, Schreiben der Philosophischen Fakultät vom 04.07.1956; Hampe 1941a.

44 Irreführend ist folgende Information in Hampes Personalakte: »1939 wurde Prof. Hampe Assistent am Archäologischen Institut Würzburg, habilitierte sich dort 1940, war während des Krieges mehrere Jahre beim Denkmalschutz in Griechenland und wurde 1946 Ordinarius seines Faches in Kiel«. Es gibt keinen Hinweis darauf, dass Hampe direkt für den Kunstschutz in Griechenland tätig war; UAH PA 7934, Personalakte Roland Hampe, Schreiben der Philosophischen Fakultät vom 04.07.1956.

Im September 1943 gab es zeitweise Überlegungen, Hampe offiziell mit Kunstschutzaufgaben zu betrauen, was aber wegen seiner anderen militärischen Verpflichtungen schnell wieder verworfen wurde; s. Petrakos 2013, 351; DAI Athen, Archiv, Ordner »Vorbereitung der Luftbildaufnahmen« Nr. 1/09, Wilhelm Kraiker an Martin Schede, 22.09.1943: »Die Notregelung der Betreuung [der Kunstschutzaufgaben in Kreta] durch Dr. Hampe hat sich als undurchführbar herausgestellt, da Dr. Hampe von seinen derzeitigen dienstlichen Aufgaben voll in Anspruch genommen ist.« 45 Auskunft von der Deutschen Dienststelle (WASt) über Roland Hampe: »Truppenteile: [...] lt. Meldung vom 19.09.1942 Ortskommandantur II/981, Chania/Kreta lt. Meldung vom 08.09.1943 Kommandant Festung Kreta lt. Meldung vom 20.12.1943 Ortskommandantur I/981, Kreta 20.12.1943 versetzt zu Abwehrtrupp 376«; weitere Qellen: DAI, AdZ, Altregistratur Ordner 10-40, Roland Hampe Hampe 1955; Hampe 1994; Hampe 2011; Petrakos 2013, 351.

an

Martin

Schede,

30.12.1944;

46 s.o. Anm. 8.

47 UAK, Nachlass Andreas Rumpf, Signatur Zugang 364 Nr. 052, Hans von Schoenebeck an Andreas Rumpf, 04.07.1941.

48 Nachlass Metternich Nr. 102, »Bericht über den militärischen Kunstschutz in Griechenland« von Militärveraltungsrat Kraiker, 20.07.1944.

49 Es ist nicht überliefert, ob er dabei eigenmächtig vorging oder ob er seine Direktiven von übergeordneten Stellen erhielt. Mit folgenden Institutionen musste er sich auf jeden Fall abstimmen: mit der Leitung des Kunstschutzes in Paris (Franziskus Wolff Metternich und Bernhard von Tieschowitz), mit der Zentrale des DAI in Berlin (Martin Schede) und mit der Deutschen Gesandtschaft in Athen (Günther Altenburg und Erich Boehringer).

50 Petrakos 1994, 125-128; Petrakos 2013, 344-360.

51 Es handelt sich um Briefe, amtliche Anordnungen, Notizen und Gedächtnisprotokolle.

52 Erich Boehringer (1897-1971) war von März 1940 bis März 1943 als Kulturattaché an der Deutschen Gesandtschaft in Athen tätig; s. Vigener 2016; Nachlass Boehringer; PA AA, Personalakte Erich Boehringer, zu Pers. B 2795/43, 08.03.1944.

53 Konstantinos Logothetopoulos (1878-1961) wurde während der Besatzungszeit zum Kultusminister der griechischen Kollaborationsregierung ernannt. Zeitweise bekleidete er sogar das Amt des Ministerpräsidenten (02.12.1942 bis 07.04.1943), was ihn sichtlich überforderte, weswegen er nach wenigen Monaten abgesetzt wurde. Er hatte vor dem Ersten Weltkrieg in München Medizin studiert und war mit einer Deutschen verheiratet. Seit 1922 lehrte er als Professor der Gynäkologie an der Universität Athen und pflegte in der Zwischenkriegszeit ein enges Verhältnis zu namhaften Repräsentanten der deutschen Archäologie. Die Ehepaare Karo, Gebauer und Hampe waren gut mit ihm befreundet und besuchten ihn häufig in seinem Haus in Kalamaki. Seine Frau Elisabeth wurde 1936 zum Korrespondierenden Mitglied des DAI gewählt; s. Archäologischer Anzeiger 1936, XXIX. Während der Besatzungszeit war er als Dienstherr von Antonios Keramopoulos für alle archäologischen Vorhaben in Griechenland verantwortlich. Nach dem Krieg wurde Logothetopoulos als Kollaborateur zu einer mehrjährigen Haftstrafe verurteilt und war seitdem in (deutschen) Archäologenkreisen nicht mehr gefragt; zu Logothetopoulos: Fleischer 1986, 189; Mazower 1993, 19, 71, 120; Richter 1973, 197-199; Richter 2015.

54 Der Archäologe Antonios Keramopoulos (1870-1960) bekleidete seit Juli 1942 das Amt des »Ministerialdirektors« bzw. »Generalkonservators« (διευθυντής αρχαιοτήτων και ιστορικών μνημείων). Alle Ausgrabungen und sonstigen archäologischen Vorhaben mussten direkt mit ihm abgestimmt werden. Er sprach fließend Deutsch und verfügte vor dem Krieg über gute Kontakte zu den Mitarbeitern des DAI Athen. Die meisten Genehmigungen für Ausgrabungen und sonstige archäologische Unternehmungen wurden von ihm unterzeichnet. Auch nach 1944 war Keramopoulos im Bildungsministerium tätig, doch kühlte sein Verhältnis zu den Mitarbeitern des DAI Athen in der Folgezeit deutlich ab; zu Keramopoulos: Picard 1992a, 206207; Petrakos 1994, 129-130; Petrakos 2013, I 309, II 33-34; Fittschen 1995, 10 (ohne explizite Nennung des Namens).

55 Petrakos 2013, 333.

56 Petrakos 2013, 334.

57 Petrakos 2013, 334-336.

58 Kultusministerium Griechenland, Akte 586A. 59 Hierzu schrieb Kraiker an Metternich: »Die bemalte Tontafel, die an der Wand in einem Raum des Museums im Kerameikos angebracht war, wurde während einer Führung von Dr. Gebauer, damals Assistent am deutschen archäologischen Institut in Athen, für deutsche Offiziere und Soldaten entwendet. Als Täter kommt ohne Frage einer der Teilnehmer in Betracht, doch ist der Diebstahl erst nach der Führung entdeckt worden, so daß sich der Täter nicht mehr ermitteln ließ, da die Namen und die

25

Formation der Teilnehmer nicht bekannt waren. Der Diebstahl ist dem griechischen Ministerium vom Referat Kunstschutz sofort angezeigt worden.«; s. Nachlass Metternich Nr. 171, Kommentar von Wilhelm Kraiker zum »Memorandum: Ancient works of art looted by the Germans from Greece«, 15.09.1948. Über das Ereignis informierte der Assistent des DAI Athen, Kurt Gebauer, am 15.11.1941 seine Mutter; s. Nachlass Gebauer.

60 Kultusministerium Griechenland, Akte 568 A, Antikendienst Heraklion (Εφορεία Αρχαιοτήτων «Ηρακλείου») an das Kultusministerium (Υπουργείον Εθνικής Παιδείας Διεύθυνσις, Αρχαιολογίας), 29.11.1941; Petrakos 2013, 350; Jantzen 1995; Fahrner 2008, 250-251.

61 Petrakos 2013, 344.

62 Petrakos 2013, 346.

63 Petrakos 2013, 346.

64 Kultusministerium Griechenland, Akte 586A, Christos Karouzos an das Kultusministerium, 10.08.1942. Mehrere antike Bronzen sollten zum Trocknen auf Regalen im Nationalmuseum ausgelegt werden. Da der dafür bestimmte Raum zu dunkel und feucht war, wurden für den Winter ein Ofen und Heizmaterial angefordert.

65 Recht wenig wissen wir über die Hintergründe bezüglich seiner »Versetzung zur Truppe« sowie über seinen anschließenden Werdegang. 1943/44 war er zeitweise als Dozent an der Friedrich-Wilhelms-Universität in Bonn tätig. 1944 wurde er als Soldat in der Normandie eingesetzt, wo er zu Tode kam. Die Deutsche Dienststelle (WASt) gibt dazu folgende Auskunft: • »Truppenteile: [...] lt. Meldung vom 08.10.1942 Marschkompanie/Panzer-Ersatzabteilung 10 lt. Meldung vom 17.08.1943 und vom 15.04.1944 Stabskompanie II/Panzerregiment 3 lt. Meldung vom 17.08.1944 Stab/Panzerregiment 3 • Dienstgrad: lt. Meldung vom 22.12.1940 Gefreiter lt. Meldung vom 17.08.1944 Oberleutnant • Verbleib: 17.08.1944 Hauptverbandsplatz bei Bourgtheroulde/Normandie infolge Verwundung gestorben • Grablage: Kriegsgräberstätte Champigny-St. André, Grabnr. 468«.

Block 7, Reihe 5, 66 BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945.

67 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ.

68 BArch RW40-116a, Abschlussbericht von Wilhelm Kraiker »Der Kunstschutz in Griechenland«, 13.02.1945. Das besondere Interesse des Kunstschutzes am Wagenlenker von Delphi könnte mit Hampes Habilitationsschrift zusammenhängen; s.o. Anm. 1 und 43; Vassilis Petrakos in einer E-Mail vom 04.09.2019: «Υπάρχει και η πιθανότητα η μεταφορά να έγινε για χάρη του R. Hampe ο οποίος θα ήθελε να συνεχίσει τη μελέτη του; Το 1941 είχε δημοσιεύσει [...] σημαντική μελέτη για τον Ηνίοχο, η οποία πολεμήθηκε αρκετά. Γι’ αυτήν θα ιδήτε στον τόμο L’ Aurige [...] του Fr. Chamoux». Frei übersetzt: »Möglicherweise fand der Transport für R. Hampe statt, der seine Studien fortsetzen wollte. 1941 hatte er eine bedeutende Studie über den Wagenlenker veröffentlicht [...], die stark bekämpft worden ist. Weitere Informationen zu diesem Thema finden Sie in dem Band L´Aurige [...] von Fr. Chamoux«; zu den genannten Publikationen: Hampe 1941a; Chamoux 1955. Gegen diese Annahme würde jedoch sprechen, dass der Wagenlenker erst nach dem Krieg restauriert und wieder aufgestellt werden konnte. Während der Besatzungszeit war eine Autopsie des Kunstwerkes vermutlich nur unter erschwerten Bedingungen möglich; s. Anm. 64 und 75.

69 Freundlicher Hinweis von Vassilis Kosmopoulos, der Zeitungen und Augenzeugenberichte aus der Region von Delphi ausgewertet hat. Die »Entführung« der Statue trug anscheinend mit zum vorzeitigen Tod des Archäologen Alexandros E. Kondoleon bei; s.o. Anm. 19 und http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html: «Ο ηλικιωμένος αυτός και κουρασμένος άνθρωπος, εξαντλημένος σωματικά και ψυχικά, πέθανε από στερήσεις, δυστυχία και λύπη. Είδε να εισβάλλουν και να καταλαμβάνουν για στρατοπεδεύσεις αυτά τα Ιερά, όπου δεν επέτρεπε την είσοδο χωρίς σεβασμό. Και άδειο το Μουσείο, του οποίου, τουλάχιστον, τα μάρμαρα, κείτονταν και πάλι προστατευμένα μέσα στη γή των Δελφών, που τα προστάτευε αλλά και τα έβλαπτε. Αλλά τον Ηνίοχό του, τον πήραν μια μέρα στην Αθήνα χωρίς να το μάθει!»; frei übersetzt: »Dieser alte und müde Mensch, körperlich und psychisch erschöpft, starb voller Entbehrungen, in Armut und Kummer. Er sah, wie sie einmarschierten und für ihre militärischen Lager die Heiligtümer besetzten. Orte, die man ohne Respekt nicht betreten durfte. Und das Museum war leer. Wenigstens seine Marmorschätze lagen wieder sicher in der Erde von Delphi. Diese Erde, die schützte, zugleich aber auch Schäden verursachte. Aber seinen Wagenlenker, den haben sie eines Tages mit nach Athen genommen, ohne dass er davon erfuhr!« 70 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ. Das Schreiben richtete sich an 1) Athanasios Sophianopoulos, Ordentlicher Professor der Technischen Universität, 2) Christos Karouzos, Direktor des Archäologischen Nationalmuseums, 3) Irini Varoucha-Christodoulopoulou, Direktorin des Antikendienstes (Έφορος των Αρχαιοτήτων), 4) Phoibos Stavropoulos, Direktor des Antikendienstes.

71 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ. Im Originaltext befinden sich keine Absätze. Diese wurden hier zugunsten einer besseren Lesbarkeit eingefügt.

72 Zum rechten Arm des Wagenlenkers: Hampe 1941a, 19; Chamoux 1955, 59-60 Taf. 4, 13; Colonia 2006, 267.

73 Zum linken Arm eines Kindes: Hampe 1941a, 33-37; Chamoux 1955, 47-49 Taf. 6.

74 Hierzu s.o. Abb. 1; Hampe 1941a, 12-14.

75 Zur Unterbringung der Bronzen im Archäologischen Nationalmuseum s.o. Anm. 64. Leider gibt es keine Berichte oder Fotografien aus den Kriegsjahren 1943 bis 1944. Nur wenige Jahre nach der Befreiung Griechenlands besuchte der britisch-amerikanische

26

Archäologe Kevin Andrews das Athener Nationalmuseum. In einem berührenden Bericht beschreibt er die trostlose Situation im Museum, die leeren Ausstellungsräume und die separierten Körperteile des Wagenlenkers von Delphi, die zum Trocknen im Büro des Museumsdirektors ausgelegt wurden; s. Andrews 1959, 24; Andrews 2018, 56: «In the director’s office, moist from long burial, the head, the shoulders and outstretched arm of the Charioteer of Delphi reposed in a single piece in a desk littered with potsherds awaiting classification; in a corner stood the green bronze legs up to the waist slender like a young tree sheared off below the branches.« Die andere berühmte Bronzestatue im Archäologischen Nationalmuseum, der sog. Gott aus dem Meer, war zu einem Stück zusammengeschweißt (freundlicher Hinweis von Georgianna Moraitou, hier Abb. 7 und 23). Das Bild des ohnmächtigen, vom Krieg versehrten antiken Denkmals war jedenfalls der Auslöser für die hier vorgelegte Studie.

76 s.o. Anm. 30.

77 Die Erinnerungsschrift »Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums« wurde während des Krieges vom deutschen Kunstschutz herausgegeben und war ursprünglich als Geschenk für die Führungskräfte des Naziregimes gedacht; s. Schoenebeck – Kraiker 1943. In einigen, wohl nach dem Krieg überarbeiteten Ausgaben fehlt ein großer Teil der Texte und Abbildungen. In der Bibliothek des DAI in Berlin befindet sich das Original mit einem Vorwort des Direktors des DAI Athen, Walther Wrede, und einem längeren Beitrag zur »Führergrabung« in Olympia von Hans Weber. In der ursprünglichen Ausgabe findet sich auch eine großformatige Abbildung des Wagenlenkers von Delphi, obwohl kein eindeutiger Bezug zu den Inhalten des Buches besteht (hier Abb. 21). Die Fotografie stammte von Hermann Wagner, der in den 1930er und 1940er Jahren eng mit dem DAI Athen zusammengearbeitet hatte. Sie hatte vorher schon in der Publikation von Hampe 1941a Verwendung gefunden.

78 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ; http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=92899&nofoto=0 (Stand: Januar 2021).

79 Moraitou 2016, 242 Abb. 4 (Aufnahme aus der Zwischenkriegszeit), Moraitou 2016, 244 Abb. 7, 245 Abb. 8 (Situation nach dem Zweiten Weltkrieg).

80 E-Mails von Vassilis Petrakos vom 30.10.2018 und vom 04.09.2019; Petrakos 2011, XIII mit einem Hinweis, dass diese Ausstellung erst 1948 realisiert wurde.

81 Leider gibt es kaum Aufnahmen von dieser ersten provisorischen Ausstellung im Athener Nationalmuseum; s. Petrakos 2011, XII-XIII mit Anm. 7; zur Situation in Delphi während der Besatzungszeit und während des Bürgerkrieges: Bommelaer 1992.

82 Notaras 2005, 327-346.

83 Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ. Im Sommer 1951 fand in Delphi ein großes Festival statt und es war der ausdrückliche Wunsch der Organisatoren, dass der Wagenlenker zu diesem Ereignis wieder an seine Fundstätte zurückkehren sollte.

VerWenDeTe QueLLen •

Archäologisches Nationalmuseum: Archäologisches Nationalmuseum in Athen (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας)

•

BArch: Bundesarchiv

•

DAI, AdZ: Deutsches Archäologisches Institut, Archiv der Zentrale in Berlin

•

DAI Athen: Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Athen

•

Kultusministerium Griechenland: Ministerium für Kultur und Sport (Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού), Historisches Archiv für Antiken und Anastylosen (Ιστορικό Αρχείο Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων), ΥΠΠΟΑ/ ΔΔΕΑΜ/ΤΔΙΑΑΑ: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού / Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων / Τμήμα Διαχείρισης Ιστορικού Αρχείου Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων

•

Nachlass Boehringer: Nachlass Erich Boehringer im Besitz seines Sohnes Christof Boehringer

•

Nachlass Gebauer: Nachlass von Kurt Gebauer im Besitz seines Enkels Gregor Gebauer

•

Nachlass Hampe: Nachlass von Roland Hampe im Besitz seiner Tochter Ersi Xanthopoulos

•

Nachlass Metternich: Landschaftsverband Rheinland – Archivberatungs- und Fortbildungszentrum (LVRAFZ), Archiv des Landschaftsverbandes Rheinland (ALVR), Pulheim LVR-Kulturzentrum Abtei Brauweiler, Nachlass Franziskus Wolff Metternich

•

PA AA: Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes

•

UAH: Universitätsarchiv Heidelberg

•

UAK: Universitätsarchiv Köln

•

Deutsche Dienststelle (WASt): Deutsche Dienststelle für die Benachrichtigung der nächsten Angehörigen von Gefallenen der ehemaligen deutschen Wehrmacht (Wehrmacht-Auskunfts-Stelle, WASt), seit 01.01.2019 im Bundesarchiv

27

LITerATurVerZeICHnIS

Altekamp 2008 Stefan Altekamp, Klassische Archäologie und Nationalsozialismus, in: J. Elvert – J. Nielsen-Sikora (Hrsg.), Kulturwissenschaften und Nationalsozialismus (Stuttgart 2008) 167-209.

Altekamp 2014 Stefan Altekamp, Klassische Archäologie und Nationalsozialismus. Vorlesung Sommersemester 2014 (Berlin 2014): https://edoc.hu-berlin.de/handle/18452/14308 (Stand: Januar 2021).

Andrews 1959 Kevin Andrews, The Flight of Ikaros. A journey into Greece (London 1959).

Andrews 2018 Kevin Andrews, Η πτίση του Ικάρου. Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα του Εμφυλίου (Athen 2018).

Armbruster 2008 Thomas Armbruster, Rückerstattung der Nazi-Beute. Die Suche, Bergung und Restitution von Kulturgütern durch die westlichen Alliierten nach dem Zweiten Weltkrieg (Berlin 2008).

Bollmus 1968 Reinhard Bollmus, Das Amt Rosenberg und seine Gegner: Studien zum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem (Heidelberg 1968).

Bommelaer 1992 Jean François Bommelaer, Evangelos Pentazos und Olivier Picard, Οι Δελφοί κατά τη διάρκεια του πολέμου, in: J. F. Bommelaer, E. Pentazos und O. Picard (Hrsg.), Δελφοί. Αναζητώντας το χαμένο ιερό (Athen 1992) 244-251.

Brands – Maischberger 2012 Gunnar Brands und Martin Maischberger (Hrsg.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus I (Rahden 2012).

Brands – Maischberger 2016 Gunnar Brands und Martin Maischberger (Hrsg.), Lebensbilder. Klassische Archäologen und der Nationalsozialismus II (Rahden 2016).

Chamoux 1955 François Chamoux, L‘aurige . Fouilles de Delphes 4, Monuments figurés, sculpture 5 (Paris 1955).

Chaniotis – Thaler 2006 Angelos Chaniotis und Ulrich Thaler, Die Altertumswissenschaften an der Universität Heidelberg 1933-1945, in: W. Eckart, V. Sellin und H. Wolgast (Hrsg.), Die Universität Heidelberg im Nationalsozialismus (Berlin 2006) 391-435.

Chapoutot 2014 Johann Chapoutot, Der Nationalsozialismus und die Antike (Darmstadt 2014).

28

Christides 2018 Maria Christides, Gabriele Koiner und Peter Scherrer, Kulturgüterraub und der schwierige Weg zur Restitution.

Kretische Keramik in der Archäologischen Sammlung der Universität Graz, in: M. H. Lenhart und B. Scholz (Hrsg.), Was bleibt? Bibliothekarische NS-Provenienzforschung und der Umgang mit ihren Ergebnissen (Graz 2018) 33-41.

Colonia 2006 Rosina Colonia, The Archaeological Museum of Delphi (Athen, 2006).

Demangel 1943 Robert Demangel, A. E. Contoléon, Bulletin de correspondance hellénique 66-67, 1942-1943, 160.

Demangel 1945 Robert Demangel, Aspect de guerre du musée de Delphes, Bulletin de correspondance hellénique 68-69, 1944-1945, 1-4.

Dordanas ‒ Papanastasiou 2019 Stratos Dordanas und Nikolaos Papanastasiou (Hrsg.), Ο «μακρύς» ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην ιστορία των διμερών σχέσεων (Thessaloniki 2019). Étienne 1996 Robert Étienne, École française d´Athènes 1846-1996, Bulletin de correspondance hellénique [BCH] 120, 1996, 3-22.

Fahrner 2008 Rudolf Fahrner, Erinnerungen und Dokumente. Gesammelte Werke II. Herausgegeben von Bruno Pieger (Köln 2008).

Fittschen 1995 Klaus Fittschen, Gedenkfeier für Emil Kunze und Semni Karusu am 10. März 1995, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung [AM] 110, 1995, 1-11.

Fittschen 1996 Klaus Fittschen, École française d´Athènes et l´Institut archéologique allemand, Bulletin de correspondance hellénique [BCH] 120, 1996, 487-500.

Fittschen 2000 Klaus Fittschen, Ulf Jantzen (1909-2000), Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung [AM] 115, 2000, 1-10.

Fleischer 1978 Hagen Fleischer, Griechenland 1941-1944, Kampf gegen Stahlhelm und Krone (Berlin 1978).

Fleischer 1986 Hagen Fleischer, Im Kreuzschatten der Mächte: Griechenland 1941-44. Okkupation, Resistance, Kollaboration (Frankfurt am Main 1986).

Flouda 2017 Georgia Flouda, Archaeology in the war zone: August Schörgendorfer and the Kunstschutz on Crete during World War II, ABSA 2017, 1-37.

29

Fuhrmeister 2019 Christian Fuhrmeister, Die Abteilung »Kunstschutz« in Italien: Kunstgeschichte, Politik und Propaganda 1936– 1963 (Wien, Köln, Weimar 2019).

Hampe 1941a Roland Hampe, Der Wagenlenker von Delphi (München 1941).

Hampe 1941b Roland Hampe, Griechenland, das Land der Gegensätze, in: Volk und Rasse. Illustrierte Monatsschrift für deutsches Volkstum 7/8, Juli/August 1941, 117-121.

Hampe 1950 Roland Hampe, Griechischer und englischer Kunstschutzbericht, Gnomon 1950, 1-17.

Hampe 1955 R. Hampe, Die Rettung Athens im Oktober 1944 (Wiesbaden 1955).

Hampe 1994 Roland Hampe, Η διάσωση της Αθήνας τον Οκτώβριο του 1944. Herausgegeben und kommentiert von T. Kalpaxis (Athen 1994).

Hampe 2011 Roland Hampe, Die Rettung Athens im Oktober 1944. Herausgegeben und kommentiert von R. Stupperich und H. A. Richter, Thetis 18 (Ruhpolding 2011).

Hiller 1995 Julia Freifrau Hiller von Gaertringen, Deutsche archäologische Unternehmungen im besetzten Griechenland 19411944, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung [AM] 110, 1995, 461-490.

Homolle 1896 Théophile Homolle, Statue de bronze découverte à Delphes (séance du 5 juin 1896), Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 1896, 40e année, no 4, 362-384.

Jantzen 1986 Ulf Jantzen, Einhundert Jahre Athener Institut, 1874-1974, Das Deutsche Archäologische Institut. Geschichte und Dokumente 10 (Mainz 1986).

Jantzen 1990 Ulf Jantzen, Anekdota zur Geneleos-Gruppe. Faksimile des handschriftlichen Originalmanuskripts (Kiel 1990) Jantzen 1995 Ulf Jantzen, Anekdota II: Kreta 1941-1942, AM 110, 1995, 491-499.

Junker 1997 Klaus Junker, Das Archäologische Institut des Deutschen Reiches zwischen Forschung und Politik: die Jahre 1929 bis 1945 (Mainz 1997).

30

Kambas – Mitsou 2015 Chryssoula Kambas und Marilisa Mitsou (Hrsg.), Die Okkupation Griechenlands im Zweiten Weltkrieg: griechische und deutsche Erinnerungskultur (Köln 2015).

Kankeleit 2016a Alexandra Kankeleit, Archäologische Aktivitäten in Griechenland während der deutschen Besatzungszeit, 1941-1944: Vortrag und Literaturverzeichnis (Berlin 2016); http://www.kankeleit.de/pdfs/Vortrag_Archaeologie_Besatzungszeit_Griechenland.pdf (Stand: Januar 2021).

Kankeleit 2016b Alexandra Kankeleit, Das Deutsche Archäologische Institut in Athen während der NS-Zeit, εξάντας 24, Juni 2016, 12-19.

Kankeleit 2019a Alexandra Kankeleit, »Στην Ελλάδα τα πράγματα θα γίνουν, πιθανότατα, δυσάρεστα«: Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, 1933-1950, in: S. Dordanas und N. Papanastasiou (Hrsg.), Ο »μακρύς« ελληνογερμανικός εικοστός αιώνας: Οι μαύρες σκιές στην ιστορία των διμερών σχέσεων (Thessaloniki 2019) 155-192.

Kankeleit 2019b Alexandra Kankeleit, Aufarbeitung der Geschichte des DAI Athen. Die Arbeiten der Jahre 2017 und 2018, e-Forschungsberichte des DAI 2019/1 (Berlin 2019) 41-63; Onlinepublikation: https://publications.dainst.org/journals/efb/2180/6593 (Stand: Januar 2021).

Kankeleit 2020a Alexandra Kankeleit, Briefe aus dem Exil: Karl Lehmann und Karl Schefold im Jahr 1945, Antike Kunst 63, 2020, S. 69-92; Onlinepublikation: https://www.kankeleit.de/pdfs/AntK2020_akankeleit.pdf (Stand: Januar 2021).

Kankeleit 2020b Alexandra Kankeleit, «Απεριόριστες ερευνητικές δυνατότητες» με «δυσάρεστες εκπλήξεις». Γερμανοί αρχαιολόγοι στην Ελλάδα κατά την Κατοχή: «Unlimited research capabilities« with «unpleasant surprises«. German archaeologists in Greece during the occupation, in: I. Katsaridou, A. Kontogiorgi und I. Motsianos (Hrsg.), Με το βλέμμα του κατακτητή. Η Αθήνα στις φωτογραφίες των Γερμανών στρατιωτών, 1941-1944: The occupier’s gaze. Athens in the photographs of the German soldiers, 1941-1944 (Athen 2020) 150-164; Onlinepublikation: https://www.kankeleit.de/pdfs/akankeleit_occupiers_gaze_2020.pdf (Stand: Januar 2021).

Kankeleit 2020c Alexandra Kankeleit, Der Wagenlenker von Delphi in den Fängen des Zweiten Weltkrieges, in: H.-W. Langbrandtner, E. Heyer und F. de Peyronnet-Dryden (Hrsg.), Kulturgutschutz in Europa und im Rheinland. Franziskus Graf Wolff Metternich und der Kunstschutz im Zweiten Weltkrieg (Wien, Köln, Weimar 2020) 345-368.

Karouzos 1974 Χρήστος Καρούζος, Δελφοί (Athen 1974).

Keramopoulos 1917 Αντώνιος Κεραμόπουλος, Τοπογραφία των Δελφών (Athen 1917).

Kirsten – Kraiker 1955 Ernst Kirsten und Wilhelm Kraiker, Griechenlandkunde (Heidelberg 1955).

31

Kluge 1929 Kurt Kluge, Die Gestaltung des Erzes in der archaisch-griechischen Kunst, Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 44, 1929, 16-20.

Kongress Berlin 1939a Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (Hrsg.), VI. Internationalen Kongress für Archäologie. Berlin 21.26. August 1939 (Berlin 1939): Programm.

Kongress Berlin 1939b Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (Hrsg.), VI. Internationalen Kongress für Archäologie. Berlin 21.26. August 1939 (Berlin 1939): Teilnehmerverzeichnis.

Kongress Berlin 1940 Archäologisches Institut des Deutschen Reiches (Hrsg.), Bericht über den VI. Internationalen Kongress für Archäologie. Berlin 21.-26. August 1939 (Berlin 1940).

Kott 2007 Christina Kott, Der deutsche »Kunstschutz« im Ersten und Zweiten Weltkrieg. Ein Vergleich. Pariser Historische Studien 81, 2007, 137-153.

Koutsoukou 2016 Phaedra Koutsoukou, Christos Karousos (1900-1967) und Semni Karousou (1897-1994), in: Brands – Maischberger 2016, 327-342.

Krumeich 1997 Ralf Krumeich, Bildnisse griechischer Herrscher und Staatsmänner im 5. Jahrhundert v. Chr. (München, 1997).

Kulturschutzbericht GB 1946 The British Committee on the Preservation and Restitution of Works of Art, Archives and other Material in Enemy Hands (Hrsg.), Works of Art in Greece, the Greek Islands and the Dodecanese. Losses and Survivals in the War (London 1946); http://trove.nla.gov.au/work/27457454?q&versionId=33099824 (Stand: Januar 2021).

Kulturschutzbericht GR 1946 Υπουργείον Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας (Hrsg.), Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατών κατοχής (Athen 1946); http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/9/metadata-1333521439-162633-20737.tkl (Stand: Januar 2021).

Kunze 1956 Emil Kunze, V. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia. Winter 1941/1942 und Herbst 1952. Mit Beiträgen von H.-V. Herrmann und H. Weber (Berlin 1956).

Kyrieleis 1979 Helmut Kyrieleis, Abteilung Athen, in: K. Bittel, W. Deichmann, W. Grünhagen, W. Kaiser, T. Kraus und H. Kyrieleis (Hrsg.), Beiträge zur Geschichte des Deutschen Archäologischen Instituts 1929 bis 1979, Teil 1 (Mainz 1979) 41-64.

Losemann 1977 Volker Losemann, Nationalsozialismus und Antike. Studien zur Entwicklung des Faches Alte Geschichte 19331945 (Hamburg 1977).

32

Marchand 1996 Suzanne L. Marchand, Down from Olympos: Archeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970 (Princeton 1996).

Mann 2017 Rebecca Mann, 1956–1966. Antike Technik und moderne Versuche, in: Nicolas Zensen (Hrsg.), Objekte erzählen Geschichte(n). 150 Jahre Institut für Klassische Archäologie. Eine Ausstellung im Universitätsmuseum Heidelberg 26. Oktober 2016 bis 18. April 2017 (Heidelberg 2017) 231-251.

Mathiopoulos 2006 Βάσος Μαθιόπουλος, Εικόνες Κατοχής. Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωική αντίσταση του ελληνκού λαού (Athen 2006).

Matz 1951 Friedrich Matz (Hrsg.), Forschungen auf Kreta 1942 (Berlin 1951).

Mazower 1993 Mark Mazower, Inside Hitler‘s Greece. The Experience of Occupation, 1941-44 (New Haven 1993).

Mazower 2016 Mark Mazower, Griechenland unter Hitler. Das Leben während der deutschen Besatzung 1941-1944 (Frankfurt 2016).

Miller 2012 Martin Miller, Otto Wilhelm von Vacano (1910-1997), in: Brands ‒ Maischberger 2012, 237-252.

Moraitou 2016 Γεωργιάννα Μωραϊτου, Η «Οδύσσεια» της συντήρησης και της φυσικοχημικής έρευνας των αρχαιοτήτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, in: Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (Hrsg.), Οδύσσειες Odysseys. Κατάλογος έκθεσης Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Αθήνα 2016) 237-260.

Moraitou 2018 Γεωργιάννα Μωραϊτου, Η συμβολή της χημείας στη ανάδειξη του ωραίου. Πως συντηρήθηκαν ο Έφηβος του Μάραθώνα και ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο την περίοδο 1925/1934, in: Μαρία ΛαγογιάννηΓεωργακαράκου (Hrsg.), Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαία τέχνη. The countless aspects of beauty in ancient art (Athen 2018) 433-443.

Moraitou 2020 Γεωργιάννα Μωραϊτου, Ο αρχιτεχνίτης -συντηρητής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Σταύρος Κασσανδρής (1936- ): «Ο πελώριος Κασσανδρής», 2020: https://www.ssaette.gr/node/1950 (letzter Zugriff: Januar 2021).

Notaras 2005 Γεράσιμος Νοταράς, Το Ελληνικό Χαρτονόμισμα μια διαδρομή 1822-2002. Greek Banknotes a Journey 1822-2002. Εθνική Τράπεζα Ελλάδος. Κοινωφεές Ιδρυμα Κοινωνικού Εργου. Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τραπεζας της Ελλαδος (Athen 2005).

33

Paschalidis 2013 Κώστας Πασχαλίδης, Τα θαμμένα αγάλματα του πολέμου: https://www.lifo.gr/mag/features/3704 (Stand: November 2019).

Petrakos 1977 Βασίλειος Πετράκος, Δελφοί (Athen 1977).

Petrakos 1994 Βασίλειος Πετράκος, Tα αρχαία της Eλλάδος κατά τον πόλεμο 1940-1944, Mentor 7, Heft 31 (Athen 1994) 69-185.

Petrakos 1995 Βασίλειος Πετράκος, H περιπέτεια της ελληνικής αρχαιολογίας στο βίο του Xρήστου Kαρούζου (Athen 1995).

Petrakos 2011 Βασίλειος Πετράκος (Hrsg.), Σέμνης Καρούζου, Ἀρχαιολογικὰ Θέματα ΙΙ (Athen 2011).

Petrakos 2013 Βασίλειος Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικών 1828-2012 (Athen 2013).

Petropoulos 1999 Jonathan Petropoulos, Kunstraub und Sammelwahn. Kunst und Politik im Dritten Reich (Berlin 1999).

Picard 1992a Olivier Picard u.a., La redécouverte de Delphes (Paris 1992).

Picard 1992b Olivier Picard, Marie-Christine Hellmann und Βαγγέλης Πεντάζος, Δελφοί: Αναζητώντας το χαμένο ιερό (Athen 1992) 219-222; Auszüge aus dem Buch mit einem Foto von Alexandros Kondoleon vor dem Wagenlenker: http://delphi-times.blogspot.com/2018/10/1859-1943.html (Stand: Januar 2021).

Pipelia 2014 Eleni Pipelia, The looted antiquities in Greece during World War II: case studies of return and restitutions (Athen 2014);

Onlinepublikation:

https://www.academia.edu/9907132/The_looted_antiquities_in_Greece_during_

World_War_II_case_studies_of_return_and_restitutions (Stand: Januar 2021).

Pomptow 1907 Hans Pomtow, Zum delphischen Wagenlenker, Sitzungsberichte der philosophisch-philologischen und der historischen Klasse, Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1907, 241-329.

Psalti 2018 Αθανασία Ψάλτη, Ελένη Σπηλιωτιπούλου und Στυλιανή Ροπακά, Η ανάδειξη μνημείων των ρωμαϊκών χρόνων στο αρχαιολογικό χώρο των Δελφών: η περίπτωση του Ηρώου G. Blum και της αγοράς, in: Valentina di Napoli u.a. (Hrsg.), What›s new in Roman Greece?: Recent work on the Greek mainland and the islands in the Roman period (Athen 2018) 571-578.

Reingruber 2017 Agathe Reingruber, [Rez.zu]: Eva Alram-Stern, Die deutschen Ausgrabungen 1941 auf der Visviki-Magula/ Velestino. Die neolithischen Befunde und Funde, Praehistorische Zeitschrift 92, 2017, 444-453.

34

Richter 1973 Heinz Richter, Griechenland zwischen Revolution und Konterrevolution (1936-1946) (Frankfurt am Main 1973).

Richter 1997 Heinz Richter, Griechenland im Zweiten Weltkrieg August 1939-Juni 1941 (Bodenheim 1997).

Richter 2011 Heinz Richter, Operation Merkur: Die Eroberung der Insel Kreta im Mai 1941 (Ruhpolding 2011).

Richter 2012 Heinz Richter, Griechenland 1940–1950. Die Zeit der Bürgerkriege (Wiesbaden 2012).

Richter 2015 Heinz Richter, Griechenland 1942-43: Erinnerungen von Elisabeth und Konstantinos Logothetopoulos (Ruhpolding 2013).

Rolley 1990 Claude Rolley, En regardant l´Aurige, Bulletin de correspondance hellénique 114, 1990, 285-297.

Rösner 1944 Curt Rösner, Η Αιώνια Έλλας: επιλογή άρθρων από εικοσαετη δημοσιογραφικήν δράσιν εις τας Αθηνάς (Athen 1944).

Schoenebeck – Kraiker 1943 Hans v. Schoenebeck und Wilhelm Kraiker (Hrsg.), Hellas: Bilder zur Kultur des Griechentums (Burg bei Magdeburg 1943).

Sykka 2016 Γιώτα Σύκκα, Στιγμές από ένα τιτάνιο έργο σε καιρό πολέμου: https://www.kathimerini.gr/880845/article/epikairothta/ellada/stigmes-apo-ena-titanio-ergo-se-kairo-polemoy (Stand: Januar 2021).

Tiverios 2013 Mιχάλης Τιβέριος, ΜΝΗΣΘΗΤΕ ΤΩΝ ΕΝ ΤΟΙΣ ΠΟΛΕΜΟΙΣ ΠΑΡΑΛΟΓΩΝ. Οι αρχαιότητες στην κατοχή, PraktAkAth 88, 2013, 159-202.

Vigener 2012 Marie Vigener, »Ein wichtiger kulturpolitischer Faktor«. Das Deutsche Archäologische Institut zwischen Wissenschaft, Politik und Öffentlichkeit, 1918-1954 (Rahden 2012).

Vigener 2016 Marie Vigener, Erich Boehringer (1897-1971), in: Brands – Maischberger 2016, 309-325.

Welzbacher 2012 Christian Welzbacher, Kunstschutz, Kunstraub, Restitution. Neue Forschungen zur Geschichte und Nachgeschichte des Nationalsozialismus: https://www.hsozkult.de/hsk/forum/2012-12-001 (Stand: Januar 2021).

35

ABBILDungSnACHWeIS

Abb. 1 und Umschlag: DAI Athen, Fotothek D-DAI-ATH-Hege-2142, Aufnahme von Walter Hege, Datum unbekannt Abb. 2: Alexandra Kankeleit unter Verwendung einer Karte von d-maps.com Abb. 3: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv Abb. 4: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv Abb. 5: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv Abb. 6: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv Abb. 7: Archäologisches Nationalmuseum, Fotoarchiv Abb. 8: Kultusministerium Griechenland, Akte 586A Εξασφάλισις αρχαίων Μουσείου Δελφών 1940 Abb. 9: DAI Athen, Fotothek D-DAI-ATH-Hege-1198, Aufnahme von Walter Hege, Datum unbekannt Abb. 10: Petrakos 1995, 93 (mit freundlicher Genehmigung des Autors) Abb. 11: Schaubild von A. Kankeleit Abb. 12: DAI Rom, Fotothek D-DAI-ROM-77.1611R (Ausschnitt) Abb. 13: Schleswig-Holsteinische Landesbibliothek Kiel, https://cau.gelehrtenverzeichnis.de/person/d556ec4e-fcd1-5eb6-3372-4d4c60640a3c (Stand: Januar 2021) Abb. 14: Nachlass von Roland Hampe im Besitz seiner Tochter Ersi Xanthopoulos Abb. 15: Kultusministerium Griechenland, Akte 586A Προστασίας Έργων Τέχνης υπό Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής 1941-1944 Abb. 16: Kultusministerium Griechenland, Akte 586Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951 Abb. 17: Bundesarchiv B 120 / 258; Bundesarchiv RW 40 / 116a Abb. 18: Kultusministerium Griechenland, Akte 568Δ υποθέσεως Ηνίοχος Δελφών/1942-1951 Abb. 19: LVR-Archivberatungs- und Fortbildungszentrum (LVR-AFZ) Brauweiler, Nachlass Franziskus Wolff Metternich Nr. 80, Merkblätter zu Delphi, 2. Auflage Abb. 20: Schoenebeck – Kraiker 1943, LVR-Archivberatungs- und Fortbildungszentrum (LVR-AFZ) Brauweiler, Nachlass Franziskus Wolff Metternich Nr. 102

36

Abb. 21: Schoenebeck – Kraiker 1943, Bibliothek des Deutschen Archäologischen Instituts in Berlin, Aufnahme von Hermann Wagner, Datum unbekannt Abb. 22: Zeitung ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ vom 09.11.1944, http://62.103.28.111/paranomos/rec.asp?id=92899&nofoto=0 (Stand: Januar 2021) Abb. 23: Georgianna Moraitou (zu den beteiligten Personen: Moraitou 2016, 242 Abb. 4) Abb. 24-25: Georgianna Moraitou (zu den beteiligten Personen: Moraitou 2016, 244-245 Abb. 7-8) Abb. 26: Bank von Griechenland (Τράπεζας της Ελλάδος), Zentrum für Kultur, Forschung & Dokumentation (Κέντρο Πολιτισμού, Ερευνας & Τεκμηρίωσης)

37