Średniowieczne witraże kościoła Mariackiego w Krakowie

redniowieczne witra¿e ko cio³a Mariackiego w Krakowie

POLSKA

T E R R A I NCOG N I T A

1

Wnêtrze redniowiecznej wi¹tyni modelowane by³o wiat³em naturalnym, s³onecznym, wpadaj¹cym do rodka przez w¹skie, wysokie okna.

Jedynie podczas nabo¿eñstw o¿ywiane ono by³o migoc¹cym wiat³em wiec i lampek oliwnych, tworz¹c tak wiêt¹ przestrzeñ, wznios³¹ i tajemnicz¹.

Wznios³¹ przez swój ogrom i swoj¹ wysoko æ, a tajemnicz¹ przez drganie wiate³, które odbijaj¹c siê od z³otego t³a obrazów, rze b i sprzêtów liturgicznych wskazywa³y na nieuchwytne, niematerialne ¿ycie wiary. Dzi takich wnêtrz ju¿ nie ma. wiat³o elektryczne rozja ni³o je nam, skutecznie likwiduj¹c ich b³yskotliw¹, nadzmys³ow¹ tajemniczo æ.

Wysokie okna z setkami witra¿y, niemal zastêpuj¹c wszystkie ceglane ciany prezbiterium w sposób magiczny je dematerializowa³y: nad kondygnacj¹ doln¹, podokienn¹, z³ocisto-p³omienist¹ wznosi³a siê kondygnacja górna, niebiañska, znieruchomia³a w bogactwie witra¿owych barw i biblijnych przedstawieñ. Tak w³a nie by³o w XIV wieku w prezbiterium naszego ko cio³a, tylko trudno nam to sobie wyobraziæ.

Fakt przechodzenia wiat³a przez szybê okienn¹, a wiêc jednej materii przez drug¹, graniczy³ w redniowieczu z cudem. A tak¿e, w³a nie w gotyku, promieñ s³oneczny przechodz¹cy przez szybê s³u¿y³ do t³umaczenia tajemnicy dziewiczego macierzyñstwa Marii, do której ³ona ma³y Jezus zst¹pi³ z nieba za spraw¹ Ducha wiêtego, nie naruszaj¹c jej dziewictwa. w. Bernard z Clairvaux (XII w.) pisa³ tak: Jak blask s³oñca padaj¹c przenika szk³o nie uszkadzaj¹c go i przebija jego trwa³¹ substancjê z nieuchwytn¹ subtelno ci¹, ani jej, wchodz¹c, nie rani¹c, ani, wychodz¹c, niszcz¹c: tak s³owo Bo¿e, blask Ojca, wesz³o do dziewiczego mieszkania i nastêpnie wysz³o z zamkniêtego ³ona .

Prezbiterium ko cio³a Mariackiego, parafialnej, mieszczañskiej wi¹tyni ufundowane zosta³o (w rywalizacji z wspania³o ci¹ królewskiej katedry na Wawelu) przez Miko³aja Wierzynka Starszego, tu¿ przed jego mierci¹ w 1360 roku. S³ynny ten kupiec i bankier zamy li³ zapewne tê donacjê jako rodzaj okaza³ej, prywatnej kaplicy (korpus ko cio³a jeszcze wtedy nie istnia³).

A w niej zaplanowa³ zainstalowaæ w 11 wysokich gotyckich oknach oko³o sze æset barwnych witra¿y o wielko ci mniej wiêcej 95 x 68 cm ka¿dy, z których po wielkiej dewastacji podczas austriackich rz¹dów na pocz¹tku XIX w. zachowa³o siê do dzi w bazylice, sto piêtna cie. Po kilku bez³adnych

2

pó niejszych przenosinach, na przestrzeni dwóch ostatnich wieków, s¹ one skupione w trzech oknach za o³tarzem Wita Stwosza, dawno zgubiwszy pamiêæ o swych pierwotnych, zwi¹zanych z precyzyjnie zaprogramowan¹ narracj¹, miejscach.

W ci¹gu drugiej po³owy XIV wieku kilka zespo³ów witreatorów, poczynaj¹c zgodnie ze zwyczajem od najwa¿niejszego liturgicznie okna, rodkowego, za o³tarzem, od wschodu, wykonywa³o sukcesywnie przeszklenia, w wiêkszo ci figuralne. Z siedmiu cykli tematycznych, jakie dzi mo¿na wyró¿niæ, obszerniej zachowa³y siê tylko dwa: cykl Biblii Ubogich (Biblii Pauperum): pierwszy i drugi (razem 69 kwater) i cykl Testamentów: Starego i Nowego (razem 35 kwater) Bior¹c pod uwagê cechy stylistyczne, wyró¿niæ te¿ mo¿na trzy indywidualno ci artystyczne w ród ich twórców: Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum (tworzy³ 1360-1380): rêka delikatna, kaligraficzna, postaci smuk³e, wyobra¿enia statyczne, kanoniczne; w cyklu pierwszym Biblii Pauperum warsztat Mistrza stosowa³ sugeruj¹ce przestrzeñ, italianizuj¹ce zwieñczenia architektoniczne. Z warsztatu Mistrza pochodzi³y najprawdopodobniej dwie czê ci Biblii Ubogich, cykl hagiograficzny oraz kwatery czysto ornamentalne, Mistrz obu Testamentów - Starego i Nowego (tworzy³ 1370-1380): postaci krêpe, czê ci cia³a, które bior¹ udzia³ w akcji s¹ wyolbrzymione, rysunek jest grubo prowadzony, a sceny ¿ywe, dynamiczne; mo¿na powiedzieæ, ¿e jego syntetyczny, dynamizuj¹cy realizm by³ opozycj¹ dla delikatnej, analitycznej kaligraficzno ci Mistrza Biblii Pauperum oraz Mistrz ¯ycia Marii cyklu drugiego (tworzy³ 1390 1400): jego kwatery zawieraj¹ cechy zapowiadaj¹ce tzw. styl miêdzynarodowy w odmianie piêknej.

3

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum scena zwi¹zana z wezwaniem ko cio³a: Naj wiêtszej Marii Panny

Koronacja Marii (1370-1380) dzi w oknie lewym, kwatera rodkowa najwy¿szego szeregu obramienie sze cio³uczne (typu D) na tle wzorzystego kobierca Królewsko æ Marii zrodzi³a siê na Wschodzie, w IV wieku naszej ery.

W liturgii bizantyñskiej s³awi tê królewsko æ jeden z najwspanialszych hymnów Ko cio³a Wschodniego, Akathistos hymnos (ok. 620 r.), piewany przez wiernych na stoj¹co, do dzi : Wy piewam hymn Królewskiej Matce (...)

Ty bowiem, która zrodzi³a Chrystusa Króla, zosta³a wyniesiona ponad Serafinów. (...)

Witaj Królowo wiata, Witaj Maryjo, Pani nas wszystkich.

Sobór Nicejski II (787 r.) oficjalnie nazwa³ Maryjê Nieskalan¹ Królow¹, nasz¹ wiêt¹ Bo¿¹ Rodzicielk¹.

Statyczna, dewocyjna, dwupostaciowa scena koronacji Marii ukszta³towa³a siê w sztuce gotyckiej w XIII wieku bêd¹c czêsto przedstawiana na rze bionych portalach francuskich katedr; tu, krakowski Mistrz Biblii Pauperum przedstawi³ Mariê Dziewicê koronowan¹ przez starszego mê¿czyznê, a wiêc Boga Ojca; da³ Jej tak¿e skromn¹ sukniê, podkre laj¹c tym Jej ludzk¹ naturê. Królow¹ Niebios, Regin¹ Coeli, w strojnej sukni, otoczon¹ serafinami sta³a siê zapewne po koronacji.

4

Mistrz krakowskich Testamentów cykl starotestamentowy

Kain i Abel id¹ z³o¿yæ ofiarê (1370-1380) dzi w oknie lewym, szereg ósmy od góry, kwatera rodkowa obramienie cztero³uczne (typu C) na tle wzorzystego kobierca Ksiêga Rodzaju (Genesis) 4, 8: Rzek³ Kain do Abla, brata swego: Chod my na pole .

A gdy byli na polu, Kain rzuci³ siê na swego brata Abla i zabi³ go.

Zabójstwo Abla (1370-1380) dzi w oknie lewym, szereg ósmy od góry, kwatera po prawej obramienie cztero³uczne (typu C) na tle wzorzystego kobierca

6

Mistrz obu Testamentów (Starego i Nowego) cykl nowotestamentowy

Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (1370-1380) dzi w oknie lewym, szeregu drugim od góry, kwatera po lewej obramienie cztero³uczne (typu C) na tle wzorzystego kobierca Ewangelia w. Jana 12, 12 16: Nazajutrz wielki t³um, który przyby³ na wiêto, us³yszawszy, ¿e Jezus przybywa do Jerozolimy, wzi¹³ ga³¹zki palmowe i wybieg³ Mu naprzeciw. Wo³ali: Hosanna! B³ogos³awiony, który przychodzi w imiê Pañskie oraz: Król izraelski! A gdy Jezus znalaz³ osio³ka, dosiad³ go, jak jest napisane: Nie bój siê, Córo Syjoñska!

Oto Król twój przychodzi, siedz¹c na o lêciu.

Z pocz¹tku Jego uczniowie tego nie zrozumieli. Ale gdy Jezus zosta³ uwielbiony, wówczas przypomnieli sobie, ¿e to o Nim by³o napisane i ¿e tak Mu uczynili.

A napisane by³o w Ksiêdze Zachariasza 9, 9: Raduj siê wielce, Córo Syjonu, wo³aj rado nie, Córo Jeruzalem!

Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwyciêski.

Pokorny jedzie na osio³ku, na o l¹tku, rebiêciu o licy.

9

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum pierwsza czê æ cyklu Biblii Ubogich

Rozmowa Dawida z Bogiem przed powrotem do Hebronu (1360) dzi w oknie rodkowym, szereg siódmy od góry, kwatera po lewej scena figuralna pod zwieñczeniem architektonicznym (obramienie typu F) po bokach bordiury Inskrypcja na banderoli: Reverter in terra sua Inskrypcja u do³u: Angelus domini david Druga Ksiêga Samuela 2, 1-4: Po tych wydarzeniach radzi³ siê Dawid Pana, pytaj¹c Go: Czy mogê siê udaæ do którego z miast judzkich?

Pan odrzek³: Mo¿esz i æ . Pyta³ znów Dawid: Dok¹d mam i æ? .

Odpowiedzia³: Do Hebronu . Dawid wyruszy³ tym razem ze swoimi dwiema ¿onami: z Achinoam z Jizreel i Abigail, [dawn¹] ¿on¹ Nabala z Karmelu. Zabra³ tak¿e swych ludzi z ich rodzinami. Zamieszkali w miastach Hebronu.

Przybyli ludzie z Judy i nama cili Dawida na króla nad domem Judy.

11

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum pierwsza czê æ cyklu Biblii Ubogich

Trzej m³odzieñcy w piecu ognistym (1360) dzi w oknie rodkowym, szereg szósty od góry, kwatera po lewej scena figuralna pod zwieñczeniem architektonicznym (obramienie typu F) po bokach bordiury Ksiêga Daniela 3, 12, 19-23 i 49-52 S¹ tutaj jednak mê¿owie ¿ydowscy, których uczyni³e zwierzchnikami miasta babiloñskiego, Szadrak, Meszak i Abed-Nego; mê¿owie ci nie licz¹ siê z tob¹, królu. (...)

Na to wpad³ Nabuchodonozor w gniew (...). Wyda³ rozkaz, by rozpalono piec siedem razy bardziej, ni¿ by³o trzeba. Mê¿om za najsilniejszym spo ród swego wojska poleci³ zwi¹zaæ Szadraka, Meszaka i Abed-Nega i wrzuciæ ich do rozpalonego pieca. Zwi¹zano wiêc tych mê¿ów w p³aszczach i obuwiu, tiarach i ubraniach i wrzucono ich do rozpalonego pieca. Poniewa¿ rozkaz króla by³ stanowczy, a piec nadmiernie rozpalony, p³omieñ zabi³ tych mê¿ów, którzy wrzucali Szadraka, Meszaka i AbedNega. Trzej za mê¿owie, Szadrak, Meszak i Abed-Nego wpadli do rodka roz¿arzonego pieca.

Jednak anio³ Pañski zst¹pi³ do pieca wraz z Azariaszem i jego towarzyszami i usun¹³ p³omieñ ognia z pieca, sprowadzaj¹c do rodka pieca jakby orze wiaj¹cy powiew wiatru, tak ¿e ogieñ nie dosiêgn¹³ ich wcale (...).

Wtedy ci trzej jakby jednym g³osem wys³awiali, wychwalali i b³ogos³awili Boga, mówi¹c w piecu: B³ogos³awiony jeste , Panie Bo¿e naszych ojców pe³en chwa³y i wywy¿szony na wieki.

13

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum pierwsza czê æ cyklu Biblii Ubogich

Uczta u Szymona (1360) dzi w oknie rodkowym, w szeregu szóstym od góry, kwatera rodkowa ustawiony po przek¹tnej romb ze scen¹ figuraln¹ wewn¹trz, uzupe³niony czterema pó³kolami z pó³postaciami (obramienie typu B) na tle wzorzystego kobierca, po bokach bordiury Inskrypcje na banderolach proroków: Ezechiel qua cumque hora; David contritum et, Jeremias; Vox in rama; (A)geus Convertimini

Ewangelia wed³ug w. £ukasza 7, 37 50: A oto kobieta, która prowadzi³a w mie cie ¿ycie grzeszne, dowiedziawszy siê, ¿e jest go ciem w domu faryzeusza, przynios³a flakonik alabastrowy olejku, i stan¹wszy z ty³u u nóg Jego, p³acz¹c, zaczê³a ³zami oblewaæ Jego nogi, i w³osami swej g³owy je wycieraæ. Potem ca³owa³a Jego stopy i namaszcza³a je olejkiem. Widz¹c to faryzeusz, który Go zaprosi³, mówi³ sam do siebie: Gdyby On by³ prorokiem, wiedzia³by, co za jedna i jaka jest ta kobieta, która siê Go dotyka, ¿e jest grzesznic¹ . Na to Jezus rzek³ do niego: Szymonie, mam Ci co powiedzieæ . On rzek³: Powiedz, Nauczycielu! Pewien wierzyciel mia³ dwóch d³u¿ników. Jeden winien mu by³ piêæset denarów, a drugi piêædziesi¹t. Gdy nie mieli z czego oddaæ, darowa³ obydwum. Który wiêc z nich bêdzie go bardziej mi³owa³? Szymon odpowiedzia³: S¹dzê, ¿e ten, któremu wiêcej darowa³ . On mu rzek³: S³usznie os¹dzi³e . Potem zwróci³ siê do kobiety i rzek³ Szymonowi: Widzisz tê kobietê? Wszed³em do Twego domu, a nie poda³e Mi wody do nóg; ona za ³zami obla³a Mi stopy i swymi w³osami je otar³a.

Nie da³e Mi poca³unku, a ona, odk¹d wszed³em, nie przestaje ca³owaæ nóg moich. G³owy nie nama ci³e Mi oliw¹; ona za olejkiem nama ci³a moje nogi. Dlatego powiadam ci: Odpuszczone s¹ jej liczne grzechy, poniewa¿ bardzo umi³owa³a. A ten, komu ma³o siê odpuszcza, ma³o mi³uje . Do niej za rzek³: Twoje grzechy s¹ odpuszczone . Na to wspó³biesiadnicy zaczêli mówiæ sami do siebie: Któ¿ On jest, ¿e nawet grzechy odpuszcza? On za rzek³ do kobiety: Twoja wiara ciê ocali³a, id w pokoju!

15

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum cykl hagiograficzny

Mêczeñstwo nieznanej wiêtej (ok. 1365) dzi w oknie prawym, szereg pierwszy od do³u, kwatera rodkowa kolisty medalion ze scen¹ figuraln¹ (obramienie typu A) na rytmizuj¹cym dywaniku z bordiurami po bokach

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum motywy ornamentalne

Kompozycja ro linna (ok. 1370) dzi w oknie prawym, w szeregu najni¿szym, kwatera lewa

17

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum druga czê æ cyklu Biblii Ubogich

Samson nios¹cy drzwi Gazy (ok. 1365) dzi w oknie prawym, szereg dziewi¹ty od góry, kwatera lewa kolisty medalion ze scen¹ figuraln¹ (obramienie typu A) na rytmizuj¹cym dywaniku z bordiurami po bokach

Ksiêga Sêdziów 16, 1 4: Nastêpnie uda³ siê Samson do Gazy, gdzie ujrzawszy nierz¹dnicê, poszed³ do niej. Powiadomiono o tym mieszkañców Gazy: Samson tu przyszed³ . Otoczyli go wiêc i czekali na niego ca³¹ noc przy bramie miejskiej. Przez ca³¹ tê noc zachowywali siê cicho, mówi¹c: Zabijemy go, gdy zacznie dnieæ . Samson spa³ a¿ do pó³nocy, a kiedy wsta³, uj¹³ wrota miejskiej bramy wraz z jej podwojami i wyrwa³ je z zawor¹, nastêpnie w³o¿y³ na swe barki i zaniós³ na wierzch góry, znajduj¹cej siê naprzeciw Hebronu.

Pó niej zakocha³ siê w pewnej kobiecie imieniem Dalila.

18

Mistrz krakowskiej Biblii Pauperum druga czê æ cyklu Biblii Ubogich

Oblubienica szukaj¹ca Oblubieñca (ok. 1365) dzi w oknie prawym, szereg ósmy od góry, kwatera prawa kolisty medalion ze scen¹ figuraln¹ (typu A) na rytmizuj¹cym dywaniku z bordiurami po bokach Pie ñ nad Pie niami 2, 7, 16-17; 3, 1-2 Oblubieniec:

Zaklinam was, córki jerozolimskie, na gazele, na ³anie pól: Nie bud cie ze snu, nie rozbudzajcie ukochanej, póki nie zechce sama.

Oblubienica:

Mój mi³y jest mój, a ja jestem jego on stada swe pasie w ród lilii.

Nim wiatr wieczorny powieje i znikn¹ cienie, wróæ, b¹d podobny, mój mi³y, do gazeli, do m³odego jelenia na górach Beter!

Na ³o¿u mym noc¹ szuka³am umi³owanego mej duszy, szuka³am go, lecz nie znalaz³am.

Wstanê, po mie cie chodziæ bêdê, w ród ulic i placów, szukaæ bêdê ukochanego mej duszy Szuka³am go, lecz nie znalaz³am.

20

Prezentowane kwatery okien w prezbiterium: 1.

Koronacja Marii

str. 5

2.

Kain i Abel id¹ z³o¿yæ ofiarê

str. 6

3.

Zabójstwo Abla

str. 7

4.

Wjazd Chrystusa do Jerozolimy

str. 8

5.

Rozmowa Dawida z Bogiem przed powrotem do Hebronu

str. 10

6.

Trzej m³odzieñcy w piecu ognistym

str. 12

7.

Uczta u Szymona

str. 14

8.

Kompozycja ornamentalna

str. 16

9.

Mêczeñstwo nieznanej wiêtej

str. 17

10. Samson nios¹cy drzwi Gazy

str. 19

11. Oblubienica szukaj¹ca oblubieñca

str. 21

Typy obramieñ witra¿y:

A

B

4

1

C 2

3

6 7 5

11 10

D

F 89

22

Zdjêcia: Pawe³ Karaszkiewicz Jan Rutkowski Wydawca dziêkuje autorom zdjêæ witra¿y za wyra¿enie zgody na ich wykorzystanie.

Na ok³adce zdjêcie fragmentu witra¿a Zabójstwo Abla Tekst: Rafa³ Kalinowski na podstawie artyku³ów Lecha Kalinowskiego Wszystkie cytaty biblijne pochodz¹ z Biblii Tysi¹clecia (wydanie trzecie poprawione) 1990 Korekta: Agnieszka Majewska-Siwek Projekt graficzny: Rafa³ Kalinowski i Ewa Deskur Sk³ad: Ewa Deskur Druk: Drukarnia Pasa¿, Sp. z o.o. www.pasaz.com Wydanie pierwsze © Copyright by ARTTEKA.PL Rafa³ Kalinowski 2009 ARTTEKA.PL, Rafa³ Kalinowski ul. Szymanowskiego 4/9 30-047 Kraków tel: (12) 633 06 73 e-mail: artteka@artteka.pl www.polska-terraincognita.pl ISBN 978-83-61496-00-7

23