2021 Afstudeerscriptie Bart van Ooijen

WONEN IN EEN DELTA ARCHITECTUUR OMRINGD DOOR WATER

CO LO F O N

WONEN IN EEN DELTA ARCHITECTUUR OMRINGD DOOR WATER Academie van de Bouwkunst ArtEZ - Master Architectuur Student | Bart van Ooijen E: bartvo@outlook.com T: 06 40750410 Mentor | Twan Verheijen - MOStudio / Ooswest Begeleiding | Annemariken Hilberink & Ralph Brodrück Afstudeercoördinator | Gerard van Heel Status document | Definitief Datum | 12 mei 2021 Trefwoorden | architectuur, afstudeerscriptie, casestudie, wonen, delta, dynamisch, landschap, water, rivier, dijken, klimaat, klimaatverandering, lent, nijmegen

[1] Veur-Lent bij hoog water.

VO O R WO O R D Voor u ligt de casestudie ‘Wonen in een delta’. Deze casestudie is geschreven in het kader van mijn afstuderen aan de Academie van Bouwkunst ArtEZ te Arnhem.

De casestudie heeft betrekking op het wonen in een delta en de gevolgen van het stijgende water op de architectuur en beschrijft mijn afstudeerproces, het onderzoek, de probleemstelling, de onderzoeksvraag, deelvragen, scenario en het ontwerp.

Mijn dank gaat uit naar mijn mentor, Twan Verheijen, met wie ik veel heb kunnen sparren over mijn plan en die mij ondersteunde gedurende het afstuderen. Verder wil ik mijn collega’s, familie en vrienden bedanken voor het meedenken en hun support. Tenslotte wil ik de begeleiders van de academie bedanken, Ralf Brodruck, Annemariken Hilberink en afstudeercoördinator Gerard van Heel.

Ik wens u veel leesplezier toe.

Bart van Ooijen, Wamel, 17 oktober 2020

S A M E N VAT T I N G De bijna-watersnoodramp in het Rivierengebied van 1995 zorgde ervoor dat families moesten evacueren. Ondanks dat ik pas vier jaar oud was, zijn mij van deze gebeurtenis herinneringen bijgebleven. Kort daarna kwamen plannen waarin de dijken over heel Nederland werden verhoogd en er meer ruimte voor de rivieren werd gecreëerd. De keerzijde hiervan is dat Nederland zich ging afkeren van de rivier terwijl het juist van belang is om met de rivieren, die zoveel te bieden hebben, samen te leven.

Klimaatverandering gaat een steeds grotere rol spelen, de zeespiegel zal stijgen. Waterproblematiek rondom de rivieren zal voor heel Nederland gelden. Nu staat Nederland nog bekend om het polderen van gebieden en dijken die haar beschermen. Nederland kan de dijken echter niet blijven ophogen. Er komt een keerpunt waarin het financieel en technisch niet meer haalbaar is om het volledige land te blijven verdedigen. In de toekomst zal het water een groot deel van het huidige Nederland bedreigen waardoor de bewoners van die gebieden moeten wegtrekken naar hoger gelegen gebieden in of buiten Nederland of zij moeten leren leven in de een nieuwe (of oude) wereld met het water. Hoe kan men in een gebied wonen waarin het water vrij spel heeft en wat zijn consequenties voor de architectuur? Dit onderzoek richt zich op de leefbaarheid en mogelijke maatschappelijke, ruimtelijke consequentie van de geologische en fysiologische gevolgen van menselijke keuzes. En welk effect heeft de klimaatverandering hierop?

Hier wordt verder op ingegaan in dit onderzoek.

Om dit te kunnen onderzoeken is een scenario geschetst. De afgelopen tweehonderd jaar is Nederland enorm veranderd en zal ook de komende tweehonderd jaar veranderen.

Het scenario: Nederland in 2218 vormt de basis en dient als uitgangspunt voor het ontwerp. Diverse interviews en rapporten van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)1, Deltares2 en het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI)3,4,5 vormen de basis voor dit scenario.

Om dit scenario te toetsen is een geschikte afstudeerlocatie gekozen: de uiterwaarden van Veur-Lent. Deze plek heeft de dynamiek van een toekomstig Nederlands deltagebied en is ook een gebied waar in een oogopslag de verschillende manieren van de omgang met het stijgende water zichtbaar is.

Als casestudie zijn vier woningen ontworpen die samen een nederzetting vormen en elk op een eigen manier de relatie met de dynamische omgeving aangaan: • verankerde woning; • terpwoning; • woning op palen; • amfibische woning.

In de woningen leven mensen die een complementaire onderlinge relatie hebben. Samen zijn zij in staat te leven in de dynamische wereld met het water. De bewoners zijn de ambachtsman, de boer, de visser en de onderzoeker.

Zij vormen een buurtschap waarbij zij elkaar versterken en aanvullen door de manier van leven en hun specifieke kennis. De woning is ontworpen voor hun specifieke taak binnen de gemeenschap. Iedere woning heeft een ander uitgangspunt en relatie met het water en landschap.

Het resultaat is een kleine nederzetting waarin de vier woningen laten zien dat architectuur van grote invloed kan zijn op de gemeenschap in een gebied waarin het water vrij spel heeft. Het laat zien dat je kunt leven met de fluctuerende waterstand. Deze buurtschap kan worden geprojecteerd naar andere plekken in Nederland waardoor er een netwerk aan buurtschappen en gemeenschappen ontstaan, specifiek ontworpen voor de locatie, die onderling ruilen of handelen.

INHOUD Inleiding 01 Probleemstelling 03 Opgave 09 Vooronderzoek 10 Gevolgen van klimaatverandering 10 Toekomstperspectief 13 Typologiestudie 16 Woningen van vroeger 17 Interview bewoners uiterwaarden Wamel 19 Vormgeving van een waterkering 21 Locatieonderzoek: Veur-Lent 23 Verdiepingsslag: Nimma aan zee 34 Scenario: Nederland in 2218 35 Ontwerp 37 Bewoners 39 Woningen 41 Verankerde woning 44 Terpwoning 58 Woning op palen 70 Amfibische woning 86 Conclusie 97 Re fle ctie

99 Bronnen 113

01

03

INLEIDING

PROBLEEMSTELLING

De bijna-ramp die is bijgebleven

We steken onze kop in het zand

09 OPGAVE Casestudie: Hoe kun je in een delta wonen?

10 VOORONDERZOEK Veur-Lent bezit de eigenschappen voor een toekomstig Nederland

35 SCENARIO Nederland in 2218

37 ONTWERP Een buurtschap met vier typologieën

97 CONCLUSIE Voorbereiding op Nederland in 2218

99 REFLECTIE Architectuur is nooit af

01

INLEIDING Op 31 januari 1995 werden 250.000 mensen geëvacueerd uit het Gelderse rivierengebied. De gevaarlijk hoge waterstand van de Rijn, Maas en de Waal zorgde voor een kritieke toestand van de dijken. Met man en macht werden zandzakken tegen de dijk geplaatst. Dankzij het milde weer hebben de dijken het gehouden. In het geval van een fikse storm was het waarschijnlijk heel anders afgelopen, het water stond immers tot aan de kruin van de dijk. Als de dijken daadwerkelijk waren doorgebroken werden vele plaatsen in de Betuwe, de Bommelerwaard en het Land van Maas en Waal tot ongeveer vijf meter onder water bedolven. De bijna-overstroming is mijn eerste ervaring met een extreem klimaatverschijnsel. Ondanks dat ik pas vier jaar oud was, zijn mij van deze gebeurtenis zaken bijgebleven zoals de angst die heerste bij mijn moeder en dorpsbewoners die zandzakken plaatsten tegen de dijk.

Nederland bestaat voor een groot deel uit het aaneengesloten deltagebied van de rivieren Rijn, Maas en Schelde. De meeste riviertakken kwamen niet direct in open zee uit, maar vulden de moerassige lagune achter de Hollandse strandwal. De aanwezigheid van watervogels en vissen vormden een goede voedselbron voor jagers en verzamelaars. Toen zich de overgang vormde naar landbouw, ging men dicht bij rivieren wonen. Bij de rivieren kwam een overvloed aan voedsel, doordat de rivieren soms overstroomden en zo vruchtbare slib achterlieten. Als het water weer wegzakte, konden de boeren op die grond voedsel produceren. Dat is ook de reden waarom de eerste steden daar ontstonden. Natuurlijke afzetting verhoogde het landschap en zorgde voor vruchtbare grond.

Nieuwe steden werden gesitueerd op locaties die aantrekkelijk waren voor de handel, aan een grote rivier of een zeearm. Er werd namelijk vooral gehandeld via het water. Met schepen werden spullen van de ene naar de andere stad gebracht, zodat deze daar verkocht konden worden.

Nederland is gevormd door dijken op te werpen en land te winnen door gebieden in te polderen. Inmiddels staat Nederland bekend als land dat al eeuwen met succes de zee buiten de deur houdt en is het wereldberoemd om het aanleggen van polders en dijken.

Op dit moment is 55 procent van Nederland kwetsbaar voor overstromingen; 26 procent van Nederland ligt onder zeeniveau en 29 procent is gevoelig voor rivieroverstromingen. De middelen die Nederland beheerst en bezit zullen onvoldoende blijken om het land zoals het nu is te behouden6.

Opbouw van het verslag

In het eerste hoofdstuk wordt de probleemstelling beschreven. Hoe kunnen Nederlanders in een gebied wonen waarin het water vrij spel heeft en wat zijn consequenties voor architectuur. Dit wordt verder uitgewerkt in een toekomstig scenario. Om meer te weten te komen over klimaatverandering en hoe Nederland er nu daadwerkelijk voor staat, zijn diverse vooronderzoeken gedaan. Deze onderzoeken, de probleemstelling, de onderzoeksvraag, deelvragen en het uitwerken van het scenario vormen de basis van een casestudie. De casestudie is een proefopstelling van vier woningen in de uiterwaarden van Veur-Lent. Dit is een gebied met de dynamiek van een toekomstige Nederlandse delta. In de conclusie wordt de centrale onderzoeksvraag uit de probleemstelling beantwoordt. Het onderzoek sluit af met een reflectie op het afstudeerproces.

“ We m o e t e n e e n gecontroleerde terugtrekking op termijn gaan overwegen” 7 Michiel van den Broeke – Polair meteoroloog

02

[2] Wamel, mijn geboortedorp tijdens de bijna-watersnoodramp van 1995.

“ We g a a n g r o t e r e veranderingen tegemoet dan we ooit hebben meegemaakt en toch houden we krampachtig vast aan h o g e r e e n s t e r ke r e d i j ke n ” 8 Maarten Kleinhans – Hoogleraar fysische geologie

03

PR O B L E E M ST E L L I N G Klimaatverandering speelt een steeds grotere rol in de stijging van de zeespiegel. Het is niet alleen een kwestie van een stijgende gemiddelde temperatuur, maar dit gaat gepaard met extremen. Nederland is voor het voortbestaan direct afhankelijk van het succes of falen van het huidige internationale klimaatbeleid. Het klimaatbeleid kan de gevolgen alleen nog vertragen doordat processen al in werking zijn getreden. Het is onzeker of daar echt resultaten in worden geboekt, waardoor Nederland een volwaardig plan moet hebben. Het is een gegeven dat de situatie niet houdbaar is. Als maatschappij moet gekeken worden hoe om te gaan met de inrichting van ons land.

Dijken en andere waterkeringen hebben ervoor gezorgd dat Nederlanders veilig kunnen leven. Momenteel worden pijnpunten aangepakt door dijkverleggingen en om ruimte voor de rivier te creëren. Ruimte voor de rivier is goed: voordat de rivieren werden ingeklemd door dijken hadden de rivieren tenslotte alle ruimte. Door dijken wordt natuurlijke opslibbing voorkomen, waardoor de delta niet kan meegroeien met de oprukkende zee. Nederland kan de dijken niet blijven ophogen en er komt een keerpunt waarin het financieel niet meer haalbaar is om het volledige land te blijven verdedigen.

De keerzijde van het hoogwater en alle problematiek daaromheen heeft ervoor gezorgd dat men zich is gaan afkeren van het water. Dijken zijn opgeworpen die alsmaar hoger worden en er ontstaat een steeds grotere afkeer tegen water. Kansen worden gemist. Door de mens volledig af te

1818

2018 cultivatie van de natuur >

sluiten van het water wordt de kans ontnomen om in deze natuurlijke en robuuste omgeving te leven.

Nederland heeft eeuwenlang het water tegengehouden met dijken, sluizen, gemalen en windmolens. Een land dat succesvol werd door het polderen en land te winnen.

Tweehonderd jaar geleden, in 1818, hadden de rivieren nog grotendeels vrij spel, maar door dijken op te werpen en gebieden te ontpolderen is Nederland gevormd zoals het vandaag de dag is. De komende tweehonderd jaar zal Nederland verder blijven veranderen.

Voorheen maakte het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) plannen voor de ruimtelijke ordening. Beslissingen werden genomen over grote infrastructurele projecten voor een termijn van honderd of tweehonderd jaar. Indien nieuwe plannen gemaakt worden, moet rekening worden gehouden met een potentieel grote zeespiegelstijging. Voor het vakgebied betekent dit een andere manier van landinrichting die resulteert in een andere manier van wonen.

Als de keuze wordt gemaakt om de huidige kustlijn op te geven en het hogerop te zoeken, is het belangrijk om te onderzoeken hoe men in hetzelfde gebied kan blijven wonen.

Mijn onderzoeksvraag luidt: Hoe kan men in een gebied wonen waarin het water vrij spel heeft en wat zijn consequenties voor de architectuur?a

2218 overgave aan de natuur >

[3] Nederland door de jaren heen met 2218 als scenario (1818 gebaseerd op historische kaart en 2018 op huidige kaart).

04

De probleemstelling is gewijzigd ten opzichte van de probleemstelling in het afstudeervoorstel. De oorspronkelijke probleemstelling was gericht op de verandering van leefomgeving ten gevolge van klimaatverandering. De keuze is gemaakt om de focus te leggen op het aspect water. In de reflectie wordt hier verder op ingegaan. a

“A l s h e t g a a t o m zeespiegelbeleid moet je kunnen omgaan m e t o n z e ke r h e d e n .

Je kunt niet wachten tot je precies weet wat er gaat gebeuren.

A l s j e h e t z e ke r w e e t , dan gebeurt het al – en zou het bovendien veel te snel kunnen g a a n ” 10 Marjolijn Haasnoot - Senior-onderzoeker klimaat & water

“Intussen waant de Nederlandse burger zich veilig achter z i j n d i j ke n a l s o f h e t v a n z e l f s p r e ke n d i s .

Het besef dat ze ooit natte voeten kunnen krijgen, is er te weinig”8 Harold van Waveren Specialist waterveiligheid Rijkswaterstaat

05

Klimaateffectatlas - Effect: Droogte - Scenario: Huidig klimaat

Toelichting kaarten 4, 5 en 6: Het huidige beleid van dijken verhogen en verdroging bevorderen de bodemdaling met als gevolg een grotere kans op overstromingen in met name centraal Nederland.

verstroming - Scenario: 2050WH

Toelichting grafiek 7, 8, 9 en 10: De gemiddelde temperatuur en jaarlijkse zonnestraling stijgen waardoor droogte en daarmee bodemdaling worden bevorderd. Tegelijkertijd nemen de gemiddelde neerslag en aantal dagen storm toe wat erop duidt dat stormen en buien extremer en heviger Klimaateffecten n samendrukken van (slappe) worden en er meer regenval perioden valt.

Bodemdaling 2016-2050 ling kan schade veroorzaken aan in kortere k het overstromingsrisico neemt Klimaateffectatlas - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH

land te maken kunnen hebben met gaswinning. Bij deze kaart is

Bodemdaling 2016-2050 ntwikkeld voor[4]de ond, de winning van zout en ling - die in de orde grootte is men. Voor meer toelichting op banner rechtsonder op de

jaar loopt om te maken te krijgen overstromingskans. Deze kaart en voor de verwachte situatie in

0

20

40 60km

Bodemdaling 2016-2050 Bodemdaling ontstaat door krimp, oxidatie en samendrukken van (slappe) grond. Dit leidt tot volumeverlies. Bodemdaling kan schade veroorzaken aan infrastructuur, huizen en kunstwerken en ook het overstromingsrisico neemt toe.

Klimaateffecten Bodemdaling 2016-2050

Deze kaart laat zien welke delen van Nederland te maken kunnen hebben met bodemdaling door lage grondwaterstanden en gaswinning. Bij deze kaart is uitgegaan van gelijkblijvend klimaat.

Kans / blootstelling / Deze kaart is door Deltares, kwetsbaarheid Klimaateffectatlas. Belasting

WEnR en TNO ontwikkeld voor de van slappe grond, de winning van zout en andere delfstoffenwinning en geologische daling - die in de orde grootte is Plaatsgebonden van 0,1-0,4 mm per jaar - zijn niet meegenomen. Voor meer toelichting op deze kaartlaag: overstromingskans 2020ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas.

gebied kunnen sterk verschillen elatief hoge overstromingskans is te verkennen. Er is sprake van te van 20 centimeter, veroorzaakt onale waterkering.

Klimaateffectatlas - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH

kt voor deze kaart horen bij de [5] Overstromingskans 2020 satie van HWBP2, Ruimte voor de nale keringen meestal ruimschoots de overstromingskans een factor 0

018

Kans / blootstelling kwetsbaarheid Plaatsgebonden overstromingskans 2020

Locaties binnen een door dijken beschermd gebied kunnen sterk verschillen in overstromingskans. In gebieden met een relatief hoge overstromingskans is het zinvol om het overstromingsrisico nader te verkennen. Er is sprake van een overstroming / bij een minimale waterdiepte van 20 centimeter, veroorzaakt blootstelling door een doorbraak van een primaire of regionale waterkering.

Kans / kwetsbaarheid

De overstromingsscenario’s die zijn gebruikt voor deze kaart horen bij de de volledige realisatie van HWBP2, Ruimte voor de Rivier en Zwakke Schakels kust. Omdat regionale keringen meestal ruimschoots aan de norm voldoen, is voor deze keringen de overstromingskans een factor vijf kleiner ingeschat.

Maximale overstromingsdiepte verwachte dijksterkte na

om de hoeveelheid schade en nen. Bij hoge evacuatiemogelijkheden. Ook bij root zijn, in verband met de ater en internet.

e verticale en horizontale [6] Maximale overstromingsdiepte 2050 j gevolgbeperkende maatregelen. nnen niet allemaal gelijktijdig 018 bijvoorbeeld alleen de kustzone erstromingsscenario’s gebruikt om eringen (2017) af te leiden.

a naar de Story Map via de banner

40 60km

Plaatsgebonden overstromingskans 2020 De kans die één persoon op één locatie per jaar loopt om te maken te krijgen met een overstroming heet de plaatsgebonden overstromingskans. Deze kaart http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018 laat de plaatsgebonden overstromingskans zien voor de verwachte situatie in 2020.

Klimaateffectatlas. Voor meer tory Map via de banner

overstromen en welke Het toont de gecombineerde . Ook de overstromingsdiepte van

20

Deze kaart is door HKV ontwikkeld voor de Klimaateffectatlas. Voor meer toelichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas.

0

20

40 60km

Maximale overstromingsdiepte http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018 Deze kaart laat zien welke gebieden kunnen overstromen en welke overstromingsdiepte maximaal op kan treden. Het toont de gecombineerde effecten van primaire en regionale keringen. Ook de overstromingsdiepte van

Kans / blootstellin kwetsbaarheid

Maximale overstromings

06

Jaar

12

Jaar

1200 1100

Temperatuur (ºC)

11

1000 Neerslag (mm)

10

9

900 800 700 600

8

500 7

400

1900

1950

2000

1900

1950

2000

Waargenomen gemiddelde temperatuur in De Bilt. Horizontale lijnen: gemiddelde over 30 jaar.

Waargenomen jaarlijkse neerslag in Nederland.

[7] Temperatuur

[8] Neerslag

Jaar

400

Zonnestraling (kJ/cm2)

60

Stormen (dagen)

50

40

30

380

360

340

320

20 1850

Jaar

300 1900

1950

2000

1950

2000

Indicator voor stormcondities boven de Noordzee.

Jaarlijkse zonnestraling aan het oppervlak in De Bilt.

[9] Wind en storm

[10] Wolken, zonnestraling, verdamping en droogte

07 [11] Afzetting sedimenten aan de Waal.

[12] Natuurlijk ophoging door het opslibbende zand.

08

[13] Afzetting sedimenten duidelijk zichtbaar op de dijk.

[14] Stroming van het water inzichtelijk door beplanting.

09

O P G AVE Deze casestudie is een perspectief op de toekomst en onderzoekt de leefbaarheid en mogelijke maatschappelijke en ruimtelijke consequenties van de geologische en fysiologische gevolgen van menselijke keuzes en klimaatveranderingen. Voor de casestudie is wonen als functie gekozen omdat deze het meest is verweven met een locatie en men hier een emotionele band mee heeft. Als een kantoor bijvoorbeeld onder water loopt vertrekt men naar een andere plek om te werken. Met een woning is dit een ander verhaal. Overal in de wereld zijn voorbeelden te vinden waarin men in een dynamisch landschap woont. In het geval van de afstudeeropgave gaat het om een water en wind gerelateerd dynamisch landschap.

Het klimaat wordt tegenwoordig vooral gezien als een aspect waartegen de mens zich moet beschermen. Na de bijna-watersnoodramp, in 1995, trokken de Nederlanders zich terug achter de dijken die alsmaar hoger werden.

Het is interessant om te kijken hoe je kunt leven in de uiterwaarden in het scenario van een open delta. Een gebied waar water het voor het zeggen heeft. Hoe kan men in een gebied wonen waarin het water vrij spel heeft en wat zijn consequenties voor de architectuur? Een locatie die jaarlijks onder water loopt vormt het leefgebied bij zowel laag- als hoogwater. Een dynamische context waarin wordt gewerkt en geleefd met de elementen. Op deze locatie komen vier woningen als museale proefopstelling.

[15] Zicht op Veur-Lent gedurende Nimma aan Zee.

Om antwoord te kunnen geven op bovenstaande onderzoeksvraag worden onderstaande deelvragen onderzocht: • Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor Nederland en hoe ziet het toekomstperspectief eruit?

• Hoe zien gebouwtypologieën eruit waarbij om wordt gegaan met extreme klimaatverschijnselen?

• Hoe zagen de woningen van ambachtslieden in Nederland er vroeger uit?

• Waarom woont men tegenwoordig buitendijks met de kans op overstroming?

• Is de vormgeving van een waterkering verenigbaar met de architectuur van een woning?

• Welke locatie leent zich voor een proefopstelling voor de casestudie?

• Hoe ziet Nederland er in 2218 uit?

• Op welke manier kan Nederland in de toekomst, ondanks het stijgende water, bewoonbaar blijven?

Een scenario van Nederland in 2218 vormt de basis en dient als uitgangspunt voor het ontwerp/ vormgeving die bij deze nieuwe realiteit hoort. De opgave dient als een casus voor Nederland in de toekomst, de generieke context.

Een locatie wordt gekozen als handvat om een specifieke context te vormen. Door het vormen van een buurtschap in een dergelijke situatie, wordt inzichtelijk gemaakt en aangetoond dat in het veranderende Nederlandse landschap kan worden geleefd met de elementen in een dynamisch landschap. De bewoners kunnen elkaar als gezelschap versterken en hebben elkaar nodig om zelfredzaam te zijn en onafhankelijk te kunnen leven van de buitenwereld.

10

VOORONDERZOEK Om meer inzicht en kennis op te doen zijn verschillende mensen geïnterviewd en tal van plekken bezocht. Parallel aan dit onderzoek is een locatie gekozen die vervolgens ook is geanalyseerd.

Gevolgen van klimaatverandering Om meer inzicht te krijgen in klimaatverandering is naast theoretisch onderzoek, Margot Ribberink geïnterviewd.

Zij is klimaatjournalist, werkt bij de MeteoGroup en geeft regelmatig presentaties over klimaat en klimaatverandering.

Mevrouw Ribberink bevestigde wat eerder is onderzocht voor deze opgave. De uitkomsten van het interview en overige verkregen informatie, is vertaald naar schetsen, zoals hiernaast afgebeeld. Deze klimaatveranderingen zijn nu al merkbaar en zullen toenemen.

[16] Temperatuurstijging

[17] Vaker hittegolven11

[18] Meer fijnstof

[19] Meer gezondheidklachten

[20] Minder koude winters

[21] Seizoenen veranderen - Kortere winter en langere zomers > Veranderend groeiseizoen planten

[22] Dieren imigreren12

11 [23] Invasieve soorten kunnen zich voortplanten in warmer klimaat.

Bijvoorbeeld: ambrosia (hooikoortsplant), tijgermug, processierups.

[24] Balans wordt verstoord - Natuurlijke vijanden veranderen Aanpassen - Evalueren - Uitsterven

[25] Toename wind door verandering lage en hoge drukgebieden.

[26] Windrichting verandert - Vaker koude lucht vanuit het oosten

[27] Uitgedoofde oorkaan kan Europese kust bereiken. Voor WestEuropa ongekend zware stormen.

[28] Zeespiegel stijgt wereldwijd met 3mm per jaar.

[29] De Nederlande ondergrond daalt.

- Niet meer gecompenseerd met afzetting van klei en zand door rivieren.

[30] Verzilting veroorzaakt door indringend zeewater en brak grondwater.

12

[31] Deltacommisie heeft ruim 1 miljard per jaar te besteden aan bescherming waterproblematiek13.

[32] Vijf stormkeringen

[33] Als de stormkeringen zijn gesloten en gelijktijdig hoogwater in de rivieren hebben, loopt Nederland langzaam als een badkuip vol.

[34] 1. gevaar van buitenaf (zee) 2. Gevaar vanuit de rivieren > ruimte voor de rivier Nu: klimaatbestendig maken van steden - hittestress - hoosbuien

[35] Waterkringloop verandert - Hogere temperatuur > Meer en intensievere neerslag

[36] In de zomer is neerslag een groter probleem.

Overstromingen in steden omdat het water niet weg kan.

[37] Hittestress - Temperatuur in steden is 5/7 graden warmer dan op het platteland

[38] Klimaatvluchtelingen > Migratieprobleem

13

ectatlas - Effect: Droogte - Scenario: Huidig klimaat Klimaateffectatlas - Effect: Droogte - Scenario: Huidig klimaat

Toekomstperspectief

Klimaatverandering is een algemeen bekend fenomeen. Verschillende partijen doen onderzoek naar klimaatverandering. Om tot een beter inzicht te komen zijn diverse rapporten van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) en het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) bestudeerd. Dit heeft de basis gevormd voor het scenario van de casestudie. In de afbeeldingen hiernaast staan de belangrijke conclusies voor ectatlas -2050WH Effect: Scenario: 2050WH Scenario: Nederland voor Overstroming de komende dertig jaar.-Met name zullen bodemdaling en stijgende waterstanden voor problemen gaan zorgen. In het rapport van het IPCC wordt verder ingegaan op de zeespiegelstijging die in de toekomst op Klimaateffectatlas - Effect: Droogte - Scenario: Huidig klimaat Klimaateffectatlas 0 20 40 60km mondiale schaal gevolgen zal hebben.

- Effect: Droogte - Scenario: Huidig klimaat Hoogtekaart

[39] Hoogtekaart. Hoogtes zullen in de toekomst wijzigen als de zeespiegel stijgt.

6-2050 tstaat door krimp, oxidatie en samendrukken van (slappe) dt tot volumeverlies. Bodemdaling kan schade veroorzaken aan , huizen en kunstwerken en ook het overstromingsrisico neemt

Klimaateffecten Bodemdaling 2016-2050

http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018

- Effect:te Overstroming - Scenario: - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH at zien welkeKlimaateffectatlas delen van Nederland maken kunnen hebben2050WH met Klimaateffectatlas 0 20 40 60km 0 20 40 60km or lage grondwaterstanden en gaswinning. Bij deze kaart is Bodemdaling 2016-2050 gelijkblijvend klimaat.

Landschapstypen Klimaateffecten Bodemdaling ontstaat door krimp, oxidatie en samendrukken van (slappe) Bodemdaling 2016-2050 grond. Dit leidt tot volumeverlies. Bodemdaling kan schade veroorzaken aan [40] Landschapstypen [41] Bodemdaling infrastructuur, huizen en 2016-2050 kunstwerken en ook het overstromingsrisico neemt door Deltares, WEnR en TNO ontwikkeld voor de toe. tlas. Belasting van slappe grond, de winning van zout en Deze kaart laat zien welke delen van Nederland te maken kunnen hebben met door lage grondwaterstanden en gaswinning. Bij deze kaart is ffenwinning en geologische daling - die in de orde grootte is bodemdaling uitgegaan van gelijkblijvend klimaat. per jaar - zijn niet meegenomen. Voor meer toelichting op Deze kaart is door Deltares, WEnR en TNO ontwikkeld voor de : ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas. Belasting van slappe grond, de winning van zout en andere delfstoffenwinning en geologische daling - die in de orde grootte is tlas. van 0,1-0,4 mm per jaar - zijn niet meegenomen. Voor meer toelichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas.

overstromingskans Kans2050 / blootstelling / én te persoon op één locatie per jaar loopt om te maken te krijgen en krijgen kwetsbaarheid troming heet de plaatsgebonden overstromingskans. Deze kaart Deze kaart Plaatsgebonden voor 2050 zien. sgebonden overstromingskans situatie in overstromingskans 2020

Kans / blootstelling / kwetsbaarheid Plaatsgebonden overstromingskans 2050

printdatum: 01 March 2018 nen een door http://www.klimaateffectatlas.nl dijken beschermd gebied kunnen sterk verschillen http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018 ngskans. In gebieden met een relatief hoge overstromingskans is verschillen het overstromingsrisico nader te verkennen. Er is sprake van omingskans is ing bij van een minimale waterdiepte van 20 centimeter, veroorzaakt sprake 0 20 40 60km 0 20 40 60km braak van een primaire of regionale waterkering. , veroorzaakt

Plaatsgebonden overstromingskans 2020

Plaatsgebonden overstromingskans 2050 Kans / blootstelling /

kans die één persoon op één locatie per jaar loopt om te maken te krijgen kans die één persoon op één locatie per jaar loopt om te maken te krijgen kwetsbaarheid is uitgegaanDe van de maximaal toelaatbare overstromingskans uit De met een overstroming heet de plaatsgebonden overstromingskans.

Deze kaart met een overstroming heet de plaatsgebonden overstromingskans. Deze kaart Plaatsgebonden laat de plaatsgebonden overstromingskans zien voor de verwachte situatie in laat de plaatsgebonden overstromingskans voor 2050 zien. die in 2050 zijn gerealiseerd.

Omdat waterkeringen meestal oren bij de moet Plaatsgebonden overstromingskans 2020 overstromingskans [43] 2020 Plaatsgebonden overstromingskans 2050 2020.[42] Locaties binnen een door dijken beschermd gebied kunnen sterk verschillen worpen dat tenminste 50 jaar aan de norm voldoen (rekening mte voor de ze Locaties binnen een door dijken beschermd gebied kunnen sterk verschillen in overstromingskans. In gebieden met een relatief hoge overstromingskans is ffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018 in overstromingskans.

In gebieden met een relatief hoge overstromingskans is limaateffecten), zijn ze de eerste tientallen jaren (veel) l ruimschoots het zinvol om het overstromingsrisico nader te verkennen. Er is sprake van het zinvol om het overstromingsrisico nader te verkennen. Er is sprake van een overstroming bij een minimale waterdiepte van 20 centimeter, veroorzaakt eeen norm vereist is debijplaatsgebonden overstromingskans factor een en overstroming een minimale waterdiepte van 20 centimeter, veroorzaakt door een doorbraak van een primaire of regionale waterkering. door een doorbraak van een primaire of regionale waterkering.

De overstromingsscenario’s die zijn gebruikt voor deze kaart horen bij de verwachte dijksterkte na de volledige realisatie van HWBP2, Ruimte voor de

Rivier en Zwakkevoor Schakelsde kust.Klimaateffectatlas.

Omdat regionale keringen meestal ruimschoots s door HKV ontwikkeld Voor meer Voor meer aan de norm voldoen, is voor deze keringen de overstromingskans een factor vijf kleiner p deze kaartlaag: ga ingeschat. naar de Story Map via de banner er p de Klimaateffectatlas.

Deze kaart is door HKV ontwikkeld voor de Klimaateffectatlas. Voor meer toelichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas.

Bij de kaart is uitgegaan van de maximaal toelaatbare overstromingskans uit de Waterwet, die in 2050 moet zijn gerealiseerd. Omdat waterkeringen meestal zo worden ontworpen dat ze tenminste 50 jaar aan de norm voldoen (rekening houdend met klimaateffecten), zijn ze de eerste tientallen jaren (veel) sterker dan de norm vereist en is de plaatsgebonden overstromingskans kleiner.

Deze kaart is door HKV ontwikkeld voor de Klimaateffectatlas. Voor meer toelichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Map via de banner

Kans / blootstelling / kwetsbaarheid Plaatsgebonden overstromingskans 2050

14

Scenario: Huidig klimaat

ctatlas - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH Klimaateffectatlas - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH Klimaateffectatlas - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH

romingsdiepte Kans / blootstelling / t zien welke gebieden kunnen overstromen en welke kwetsbaarheid iepte maximaal op kan treden. Het toont de gecombineerde : 2050WH Maximale overstromingsdiepte rimaire en regionale keringen. Ook de overstromingsdiepte van Kans / blootstelling / bied wordt breken van getoond. kwetsbaarheid voordat het diepte is één van de factoren om de hoeveelheid schade en Overstromingsduur elf ij een de overstroming te berekenen. Bij hoge langs iepten is aandacht nodig voor evacuatiemogelijkheden. Ook bij omingsdiepten kan de impact groot zijn, in verband met deHuidigKlimaateffectatlas - Effect: Overstroming - Scenario: 2050WH Klimaateffectatlas - Effect: Wateroverlast - Scenario: klimaat eerdere 0 20 40 60km 0 20 40 60km dNadat van elektriciteit, schoon water en internet. een Maximale overstromingsdiepte en. Inwoners Overstromingsduur Kans / blootstelling / Kans / blootstelling / Deze kaart laat zien hoe lang een overstroming duurt na het doorbreken van Deze kaart laat zien welke gebieden kunnen overstromen en welke kwetsbaarheid kwetsbaarheid ngsdiepte invloed op Bij degrote verticale en het horizontale een primaire waterkering. waterdiepte duurt langer voordat het overstromingsdiepte maximaal op kan treden. Het toont de gecombineerde ingen weeris van [44] Overstromingsduur [45] Maximale overstromingsdiepte Overstromingsduur Maximale overstromingsdiepte gebied weer droog is, omdat het water in diepe polders niet vanzelf effecten van primaire en regionale keringen.

Ook de overstromingsdiepte van ijkheden en speelt een rol bij gevolgbeperkende maatregelen. buitendijks gebied wordt getoond. door wegstroomt en moet worden weggepompt. In meer hellende gebieden langs de rivieren stroomt het water naar de lager gelegen delen en is de gsscenario’s op deze kaart kunnen niet allemaal gelijktijdig t. overstromingsduur korter. Bij grootschalige overstromingen met meerdere Overstromingsdiepte is één van de factoren om de hoeveelheid schade en extreme noordwesterstorm zal alleen doorbraken zal het lang durenbijvoorbeeld voordat een gebied weer droog is. de Nadat kustzone een slachtoffers bij een overstroming te berekenen. Bij hoge gebied weer droog is, kan worden begonnen met herstelwerkzaamheden. Inwoners is aandacht nodig voor evacuatiemogelijkheden. Ook bij Deltaprogramma heeft overstromingsscenario’s gebruikt omoverstromingsdiepten kunnen pas naar deze huis terugkeren wanneer de meest vitale voorzieningen weer lagere overstromingsdiepten kan de impact groot zijn, in verband met de Meer De inschatting van de overstromingsduur gemaakt beschikbaarheid van elektriciteit, schoon water en internet. igheidsnormen functioneren. voor primaire keringen (2017) isaf te door leiden. deskundigen op het gebied van crisisbeheersing en watermanagement.

De overstromingsdiepte is van invloed op de verticale en horizontale evacuatiemogelijkheden en speelt een rol bij gevolgbeperkende maatregelen.

Deze kaart is door Deltares ontwikkeld in het kader van EU-ROR. Meer

informatie: EU Richtlijn overstromingsrisico’s lichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Map via de bannerDe overstromingsscenario’s op deze kaart kunnen niet allemaal gelijktijdig optreden. Een extreme noordwesterstorm zal bijvoorbeeld alleen de kustzone de Klimaateffectatlas. bedreigen. Het Deltaprogramma heeft deze overstromingsscenario’s gebruikt om de nieuwe veiligheidsnormen voor primaire keringen (2017) af te leiden.

Voor meer toelichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas.

Klimaateffecten diepe Kwel en infiltratie troomt daar d tanden ft inzicht in de verwachte zeespiegelstijging en de effecten g tussen en afvoer neerslag op de waterstand. De kaart laat de http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018 en kwel ging van en de waterstand tot 2050 zien, voor een door tie die één keer in de 1000 jaar voorkomt.

Klimaateffecten Stijging waterstanden

http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018

Klimaateffectatlas - Effect: Hitte - te Scenario: pervlakte, de kaart is om inzicht in systeemeffecten geven,2050WH waarbij in0 20 40 60km 0 20 40 60km e kwaliteitklimaateffect op de rivieren, de zee en de grote potentiele Kwel en infiltratie ffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018 Klimaateffecten Stijging waterstanden heet kwel.stijging Kwel beperkt zich doorgaans tot diepe toond. InzichtUittredend in degrondwater mogelijke van de waterstanden Deze kaart geeft inzicht in de verwachte zeespiegelstijging en de effecten Kwel en infiltratie polders en de lage randen van heuvels, duinen en plateaus. Het stroomt daar toegenomen neerslag en afvoer op2050 de waterstand. De kaart laat de g voor het ontwikkelen van waterveiligheidsbeleid.

De effecten van naartoe vanuit en hoger gelegen gebieden, waar het water in de grond [46] Kwel infiltratie [47] Stijging waterstanden verwachte stijging van de waterstand tot 2050 zien, voor een Infiltratie is het indringen van water in de grond. tsvindt.

De infiltreert. wind en golfslag zijn hier niet meegenomen. hoogwatersituatie die één keer in de 1000 jaar voorkomt.

Hoogteverschillen en de bodemopbouw zorgen voor een wisselwerking tussen en infiltratie. Door menselijk ingrijpen kan de ‘flux’ tussen kwel en de grootste kwel Het doel van de kaart is om inzicht in systeemeffecten te geven, waarbij in infiltratie veranderen. Bijvoorbeeld door grondwaterwinningen of door een kaart het potentiele klimaateffect op de rivieren, de zee en de grote hetzijn gebaseerd maatregelen ivm zogeheten dijkskwel een KNMI hoge en op langs hetdijken WH-scenario van bij het uit 2014. meren wordt getoond. Inzicht in de mogelijke stijging van de waterstanden rivierwaterstand. Kwel kan nadelig zijn voor de kwaliteit van oppervlakte, eeld van de zijn van belang voor het ontwikkelen van waterveiligheidsbeleid. De effecten bijvoorbeeld zout of nutriënten.

Kwel kan ook van zeer goede kwaliteit me scenario met drogedoor zomers en natte winters.

Rijkswaterstaat van onder meer wind en golfslag zijn hier niet meegenomen. zijn, zoals het water dat aan de rand van de Veluwe uittreedt. ctoren MI scenario’s voor waterbewegingsmodellen en voor diverse De berekeningen zijn gebaseerd op het WH-scenario van het KNMI uit 2014.

Deze kaart toont waar en in welke mate kwel en infiltratie plaatsvindt. De genomen in enten en ontwerpinstrumenten.

Deze door de grootste Dit is het warme scenario met droge zomers en natte winters. Rijkswaterstaat kaartlaag ‘2050WH’ toont aan dat rondomkaart de huidigeis kwelgebieden gebruikt de KNMI scenario’s voor waterbewegingsmodellen en voor diverse toename plaatsvindt. De kaart is gebaseerd op de uitkomsten van het de Story met tarontwikkeld Hydra-NL. Voor toelichting op van deze beleidsinstrumenten en ontwerpinstrumenten. Deze kaart is door Nationaal Water Model. Dit model meer geeft op landelijk niveau een beeld de Rijkswaterstaat ontwikkeld met Hydra-NL. Voor meer toelichting op deze situatie Specifieke op lokalede factoren naar de Story huidige Map via deen verwachte bannerontwikkeling. rechtsonder kaartlaag: ga naar de Story Map via de banner rechtsonder op de kunnen veel invloed hebben op grondwaterstanden en zijn niet meegenomen in deze modellering. Voor meer toelichting op deze kaartlaag: ga naar de Story Klimaateffectatlas. tlas.

Map via de banner rechtsonder op de Klimaateffectatlas.

aar, over een uur 30 °C of beidsuitval, gaat het niet

Klimaateffecten Aantal tropische dagen (max >= 30°C) http://www.klimaateffectatlas.nl printdatum: 01 March 2018

roblemen ioneren.

981-2010. De 0 20 40 60km et WHNMI’14Aantal tropische dagen (max >= 30°C) deze kaart staat het gemiddelde aantal tropische dagen per jaar, over ld te krijgen Op periode van 30 jaar. Op een tropische dag is de maximumtemperatuur 30 °C [48] Tropische dagen max 30 2050

ffectatlas.nl

een of hoger. Hittestress kan bij kwetsbare groepen leiden tot meer arbeidsuitval, een toename van ziektes en vervroegde sterfte. Bij hittestress gaat het niet alleen om hoge temperaturen, maar ook om de combinatie met printdatum: 01 March 2018 luchtverontreiniging.

In de openbare ruimte kan hitte ook tot problemen leiden, bijvoorbeeld doordat beweegbare bruggen niet meer functioneren.

De kaart voor het huidige klimaat is gebaseerd op de periode 1981-2010. De klimaatverandering is gebaseerd op het WH-scenario voor 2050. Het WHscenario kent het grootste aantal tropische dagen van de vier KNMI’14scenario's. Zoom uit tot landelijk schaalniveau om een goed beeld te krijgen van de verschillen binnen Nederland.

Bron: KNMI

15-30% groei 10-15% groei http://www.klimaateffectatlas.nl 5-10% groei 0-5% groei 0-5% krimp 5-10% krimp 10-15% krimp 15-30% krimp

printdatum: 01 March 2018

Klimaateffecten

[49] Krimp naast groei

Aantal tropische dagen (max >= 30°C)

Klimaateffecten Stijging waterstanden

15 1981-2010 = referentieperiode € nulpunt

≈ 17,1 miljoen

2050

2085

2100

40 miljard t.b.v. hoogwaterbescherming

84 miljard t.b.v. hoogwaterbescherming

103 miljard t.b.v. hoogwaterbescherming

bron: Deltacommissie (gerekend met

bron: Deltacommissie (gerekend met

bron: Deltacommissie (gerekend met

1,25miljard per jaar)

1,25miljard per jaar)

1,25miljard per jaar)

≈ 18,4 miljoen

bevolking blijft stabiel, aantal klimaatvluchtelingen neemt toe

bevolking blijft stabiel, aantal klimaatvluchtelingen neemt toe

bron: World Population Prospects +

bron: World Population Prospects +

aanname

aanname

+ 40 cm t.o.v. NAP

+ 80 cm t.o.v. NAP

+ 2,5 meter t.o.v. NAP

Maeslandkering 1x/ jaar dicht

bron: KNMI

Maeslandkering 10x/ jaar dicht Oostenscheldekering voldoet niet meer

bron: CBS

+3 cm t.o.v. NAP bron: KNMI

bron: KNMI

bron: National Oceanic and Atmosphere Administration

851 mm

893mm

910mm

919mm

bron: KNMI

+ 5,5%

+ 7%

+8 %

bron: KNMI

bron: KNMI

bron: KNMI (doorgerekend met gelijk percentage)

10,1 °C

12,4 °C

13,8°C

14,4°C

+ 2,3°C

+ 3,7°C

+ 4,3°C

bron: KNMI

bron: KNMI

bron: KNMI (doorgerekend met gelijk

bron: KNMI

percentage)

16

Typologiestudie Overal ter wereld staan woningen die in een extreem klimaat staan. Soms is het een regenseizoen, droogte, sneeuw of extreme hitte. Hoe de gebouwtypologieën eruit zien, is op deze pagina in kaart gebracht en inzichtelijk gemaakt.

[50] Wonen op een terp

[51] Verhoogd wonen (op palen)

[52] Woonboot

[53] Verplaatsen naar hogere verdieping

[54] Woning verplaatsen

[55] Amfibische woningen

[56] Koude sleuf iglo

[57] Meerdere deuren op verschillende hoogten t.b.v. sneeuwval.

[58] Permafrost als natuurlijke vriescel.

[59] Beschutting tegen zon.

[60] Schaduw door vorm.

[61] Licht gefilterd binnenlaten.

[62] Windvanger

[63] Wind beïnvloeden

17 Woningen van vroeger Het Nederlands Openluchtmuseum is een cultuurhistorisch museum in Arnhem.

Het museum geeft een beeld van het leven in Nederland door de eeuwen heen. Wonen, werken, recreatie en tradities van de Nederlanders worden aan de hand van veelal verplaatste originele gebouwen zoals diverse soorten molens, huizen, boerderijen, gebedshuizen en werkplaatsen in beeld gebracht. Ter inspiratie is het Openluchtmuseum bezocht wat uiteindelijk heeft geleid tot een belangrijke inspiratie van een van de woningen. Op de volgende bladzijden staan enkele foto’s die zijn genomen tijdens het bezoek en weergeven hoe woningen van ambachtslieden in Nederland er vroeger uitzagen.

[64] Boerderij voor dier en mens.

[65] Spantconstructie van boerderij.

[66] Foto’s Nederlands Openluchtmuseum, uiteindelijk inspiratiebron voor wonen met dieren onder één kap (terpwoning).

18

[67] Oplegging voor boten uit het water.

[68] Boerderij

[69] Verblijfsruimte in een boerderij.

[70] Foto’s Nederlands Openluchtmuseum

[71] Bootwerkplaats

19 Interview bewoners uiterwaarden Wamel Om tot een inzicht te komen in wat voor een type persoon in de uiterwaarden gaat wonen, zijn er meerdere gezinnen geïnterviewd die in Wamel buiten de dijken wonen. Het zijn mensen die een binding hebben met de natuur. Waarom gaan zij buitendijks wonen met kans op overstroming, ondergeschikt aan de elementen? Welke maatregelen hebben zij genomen? Deze vragen staan centraal in het kwalitatief onderzoek.

Een van de bewoners is van oorsprong schipper en heeft daardoor affiniteit met water. De andere bewoners wilden graag veel vrijheid. De woningen in de Wamelse uiterwaarden staan op meerdere terpen die op hetzelfde niveau zitten als de dijk die het dorp beschermd. Bij laag water zijn de terpen te bereiken door middel van auto’s en bij hoogwater wordt gebruik gemaakt van een roeiboot.

In dit geval wordt met het hele gezin afgestemd hoe laat men vertrekt en weer terug naar huis gaat om het aantal vaarbewegingen te beperken. De buren helpen elkaar met boodschappen om elkaar te ontzien in perioden van hoog water.

De bewoners zouden naar eigen zeggen nooit meer willen verhuizen. De zelfredzaamheid, het elkaar helpen, de vrijheid en de bijzondere omgeving maakt het wonen langs de Waal tot een unieke plek die bijna nergens anders te vinden is.

[74] Zicht op woningen bewoners uiterwaarden.

[72] Woningen op de terp.

[73] Door de zomerdijk zijn de woningen te bereiken.

20

Quotes uit interview met bewoners uiterwaarden Wamel

“ We w a r e n o p z o e k naar een woning met veel grond en vrijheid voor een betaalbare p r i j s .”

“Een woning in de polder of aan water ?

Absoluut het water.

Vo o r n a m e l i j k d o o r de grote zichtbare veranderingen in de natuur, zoals het vollopen van de weilanden en het stijgen van het w a t e r .”

“Het water is al tijd in beweging en de veranderingen in de seizoenen maak je hier heel bewust m e e .”

“Het water en de omgeving geven rust waardoor het lijkt of we op vakantie zijn”

21 Vormgeving van een waterkering Het Waterloopbos is een natuurgebied dat ontstaan is op het voormalig proefterrein van het Waterloopkundig Laboratorium De Voorst. Het natuurgebied wordt gekenmerkt door de restanten van het laboratorium zoals schaalmodellen c.q. proefopstellingen van waterkeringen en dammen. In het bos bevinden zich in totaal 35 waterwerken waar verschillende onderzoeken hebben plaatsgevonden.

Ter inspiratie is het Waterloopbos bezocht. Op de volgende bladzijden staan enkele foto’s die zijn genomen tijdens het bezoek. De zichtbaarheid van de mechaniek en beweegbare onderdelen van de waterkeringen vallen op. Daarnaast zijn veel ronde vormen aanwezig die ook terugkomen in brugpijlers en zo de waterkracht weerstaan. Deze vormgeving is verenigbaar met de architectuur van een woning en wordt verder uitgewerkt in het ontwerp.

[75] Mechaniek van de sluizen.

[76] Dam in het Waterloopbos.

[78] Foto’s waterwerken in het Waterloopbos.

22

[79] Ronde vormgeving in waterkering.

[80] Zichtbaarheid kettingen in waterkering.

23 Locatieonderzoek: Veur-Lent Diverse locaties zijn vergeleken waarbij gekeken is naar de dynamiek in relatie tot stijgend water.

Het dynamische gebied bij Veur-Lent, een eiland nabij Nijmegen, vormt een specifieke context met de daarbij behorende randvoorwaarden en is daarmee geschikt voor een proefopstelling voor de casestudie. Het is een rivierengebied met zoet water, bevat dieren die in de Waal voorkomen, gaat uit van huidige stroming en windrichting14.

Het gebied heeft te maken met wisselende waterstanden, met stroming, zandafzetting en afkalving. De wind heeft vrij spel op het landschap. Het gebied is illustratief voor de toekomstige nieuwe dynamische gebieden aan de grote rivieren en langs de kust. Het maakt deel uit van het plan ‘Ruimte voor de Rivier’ waarbij een nevengeul naast Veur-Lent is gerealiseerd. De context van deze nevengeul en nabijheid van Nijmegen zijn niet relevant voor de proefopstelling en worden buiten beschouwing gelaten.

Veur-Lent ligt op één van de vele plekken in het ‘voormalige’ Nederland die niet meer tegen het water en de elementen vecht maar er mee leeft.

De locatie is vergelijkbaar met het leven in het rivierengebied en staat een gedeelte van het jaar onder water. De hoogteverschillen dienen als basis voor de opgave. Op de volgende bladzijden is het locatieonderzoek te zien.

NIJMEGE [81] Satellietbeeld locatie

+14m NAP +11,5m NAP +10,6m NAP +9m NAP Gem. afvoer +7m NAP Gem. zomerafvoer +5m NAP NAP

[82] Hoogtelijnen en waterstanden Veur-Lent.

24

LENT

N

25 [83] Veur-Lent

26

27 [84] Veur-Lent in de zomer.

[85] Veur-Lent in de zomer.

28

[86] Grimmige sfeer op Veur-Lent.

[87] Veur-Lent nadat het hoge water is gezakt.

29 [88] Afzet van sedimenten zijn duidelijk zichtbaar.

[89] Veur-Lent bij hoog water.

30

[90] Oude bunker bij Veur-Lent.

[91] De boomtoppen in de uitwaarden steken boven het hoge water uit.

31

1,1 -P

0,4 +P

5,4 +P

45,4 +P 0,3 +P

STEVENSKER

[92] Situatie

14,9 +P

32

1,6 -P

0 +P PEIL = 0 PEIL = 10,6m + NAP (2018)

1 +P

0,4 +P

WAALBRUG 48,5 +P

1,4 +P 1 -P 5,4 +P

RK 41,4 +P

22,4 +P

WATERKERING

33 +5 NAP

+7 NAP

[93] 361 dagen per jaar staat het water hoger, 4 dagen lager.

[94] 180 dagen per jaar staat het water hoger, 185 dagen lager.

+10,6 NAP

+11,5 NAP

[96] 17 dagen per jaar staat het water hoger, 348 dagen lager.

[97] 5 dagen per jaar staat het water hoger (eens in de 3 jaar).

34

Verdiepingsslag: Nimma aan zee Nijmegen organiseerde in september 2020 het evenement ‘‘Warming Up: Nimma aan zee’’. Dit eendaagse festival bestond uit verschillende programma’s over klimaatverandering en –adaptatie. Het uitganspunt van het festival was hoe het leven eruit zou zijn als Nijmegen aan zee zou liggen. Er werden diverse lezingen gehouden over dit onderwerp: Havenstad Nimma: samen met dijkgraaf en hoogleraar Co Verdaas, JaapJan Zeeberg, projectmanager Waalfront Nijmegen en Stad Tiel en haven-expert Maurice Jansen, werd nagedacht over de impact van het stijgende water op de stad Nijmegen: geografisch, planologisch en sociologisch.

+9 NAP [95] 50 dagen per jaar staat het water hoger, 315 dagen lager.

Koken met Conserven: deze workshop ging over het voorbereiden op het naderende onheil: overstromingen en zilte grond. Wat moeten we inslaan? Welke boot moet ik kopen? Welke gewassen gaan we verbouwen en hoe richt je een dak in? Waterexpert Bas Kolen gaf een stoomcursus over verticaal evacueren en vervolgens werd geleerd hoe men een lekkere maaltijd kan bereiden met conserven.

Wonen in de Wolken: tijdens Wonen in de Wolken werd gekeken naar het Nijmegen van de toekomst. De stijgende zeespiegel zorgt voor klimaatvluchtelingen uit het randstadgebied, op zoek naar een nieuwe plek om te wonen. Dat zorgt voor nieuwe uitdagingen. De sprekers waren Eric-Jan Pleijster van LOLA Landscape Architects en Tom Bosschaert Except.

+14 NAP [98] Treedt eens in de 150 jaar op.

Wadlopen in Nimma: tijdens de audiotour door de Ooijpolder namen Jozien Wijkhuijs en Dennis Gaens de deelnemers mee in een fictief audioverhaal over de nieuwe werkelijkheid van Nijmegen aan zee. Het kwaad is geschied, een groot deel van Nederland staat onder water en Nijmegen ligt aan zee. Hoe voelt het om te wandelen langs deze nieuwe kustlijn? Wat zien en horen we? Wat groeit er nog, waar leven we van? Hoe ervaren we nu het strand en het water? Waar huist de regering nu eigenlijk? En wat doen al die drones in de lucht?

35

SCENARIO

Nederland in 2218 Het scenario voor de opgave is opgesteld aan de hand van klimaatmodellen en wetenschappelijke voorspellingen die staan omschreven in onder andere: • The Ocean and Cryosphere in a Changing Climate rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)1 • Strategieën voor adaptatie aan hoge en versnelde zeespiegelstijging van Deltares2 • Klimaatscenario’s voor Nederland van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI)3,4,5 • Historische kaarten en hoogtekaart Nederland Verder is het een eigen interpretatie van handelen door overheden en individuen. Het laatste is op basis van een recent onderzoek van studenten van de Wageningen University & Research. Onder leiding van Joep Koene is het rapport ‘Floating with Sea Level Rise15’ opgesteld waarin de focus ligt op toekomstige drijvende steden.

Het van oorsprong dynamische landschap is door de mens getemd en beheerst. Uiteindelijk zal de natuur ontketenen en worden vrijgemaakt en zal de mens zich weer als vanouds moeten aanpassen of vertrekken.

De Randstad zal behouden blijven op de huidige manier met dijken en pompgemalen.

[99] Kaart van een mogelijk toekomstig Nederland in 2218, de zeespiegel stijgt.

36

Tweehonderd jaar verder wordt het door de mens gewonnen land weer genomen door de zee. De kostbare verdedigingswerken worden overspoeld. Het water komt met een offensief, een ongelijke strijd. Processen die al sinds de industriële revolutie in gang zijn gezet, zijn niet meer te stoppen. Verschillende landen proberen het Klimaatakkoord van Parijs te handhaven door CO2-uitstoot te verminderen maar het kwaad is al geschied.

drijvende steden gerealiseerd maar de bescherming van de dunner bevolkte gebieden en de gebieden die economisch niet veel opleverden worden opgeheven. Het gevolg is dat de kop van Noord-Holland, Groningen en de IJsselmeerpolders niet meer worden beschermd. Het onderhoud aan de waterkeringen stopt en dijken brokkelen langzaam af. Het IJsselmeer wordt weer zee, het zoete water wordt brak en zout.

In de huidige tijd doen wetenschappers al voorspellingen.

Het is bekend dat de zee gaat stijgen, de dijken zijn berekend op veertig centimeter zeespiegelstijging met voorbereidingen op twee meter. Maar het gaat sneller. Met elke tien centimeter dat de zeespiegel stijgt, schuift de ebvloedlijn een meter op.

In deze gebieden verslechtert de economische situatie enorm, waardoor een groot gedeelte van de Nederlanders emigreert naar Duitsland. Dat proces gaat decennialang door. Mensen die blijven, zien het als opgeven.

Omdat de regen niet meer verdeeld over het jaar valt, zullen mensen het water gaan vasthouden. De rivieren komen steeds lager te staan omdat stroomopwaarts het water wordt vastgehouden in Zwitserland, Frankrijk en Duitsland.

De zee wordt hierdoor niet meer tegengehouden door de rivier en zal landinwaarts stromen met verzilting als gevolg.

Daarnaast kunnen minder boten over de rivieren varen, wat economische gevolgen met zich meebrengt.

Nederland is niet het enige land dat met de waterproblematiek worstelt. Veel Aziatische landen worden eerder getroffen door de klimaatverandering en de zeelspiegelstijging. Door de confrontatie van natuurrampen in Azië groeit het besef van de Nederlanders. Doordat de samenleving collectief gaat inzien dat de huidige manier van leven met het water niet langer houdbaar is, volgt de politiek met een nieuw beleid met betrekking tot waterveiligheid.

Dit beleid toetst nieuwe ontwikkelingen aan de zogeheten zeespiegeltoets.

Nieuwe waterkeringen worden doorberekend in de ontwikkelkosten en exploitatiekosten voor nieuwe projecten. Het is hierdoor steeds interessanter om op hoger gelegen gebieden plannen te ontwikkelen.

Economische activiteiten verschuiven van de laaggelegen randstad naar de hoger gelegen gebieden in het oosten van Nederland. Op een gegeven moment wordt het veel aantrekkelijker om in het oosten van het land te wonen en werken waardoor de migratie geleidelijk verloopt.

Het geld uit het Deltafonds blijkt niet voldoende te zijn om alle waterkeringen te onderhouden. De Nederlandse overheid is genoodzaakt om het land te herverdelen. De bescherming van het land wordt toegespitst op enkele economische, culturele en maatschappelijke hotspots.

Met name delen van de randstad worden beschermd met ringdijken en pompgemalen die het gebied droog weten te houden. In de Noordzee en het IJsselmeer worden nieuwe

Doordat de dijken langzaam afbrokkelen worden deze op sommige plekken ook doorbroken. Er ontstaan dynamische gebieden waar het water landinwaarts komt en weer wegtrekt. Half weggeslagen dijken liggen in het landschap als herinnering aan het verleden.

De Nederlanders die achterblijven kiezen bewust om in dit ruige en dynamische gebied te wonen. Zij gebruiken de bovenste verdiepingen van de bestaande bebouwing om in te wonen. Eb en vloed zijn redelijk stabiel waardoor enigszins te voorspellen is wanneer het veilig is om op het maaiveld te komen. Jaren gaan voorbij voordat het water permanent aanwezig is. Mensen en goederen verplaatsen zich door het gebruik van bootjes. Verder gaat het leven gewoon door. De achtergebleven Nederlanders zijn goed in de draad weer oppakken en leren leven met de getijden.

Doordat men stabielere en veilige plekken gaat creëren worden terpen gemaakt. Soms wordt hiervoor de oude dijk als ondergrond gebruikt. Men gaat in wezen terug naar de oorsprong: leven met het water. Leven zonder dijken en participeren in een mini-samenleving. Door heel Nederland ontstaan verschillende nederzettingen met terpgemeenschappen. Dit scenario vormt de context voor het onderzoek. Hoe ziet zo’n gemeenschap eruit en hoe gaan de woningen en zijn bewoners om met het water?

37

O N TWE R P Vanuit de probleemstelling en het scenario is een kleine nederzetting gevormd, waarin de relatie met het water duidelijk wordt. Het zijn verschillende gebouwen binnen de buurtschap die elk hun eigen betekenis en doel hebben binnen het geheel en in het dynamische landschap. De verschillende gebouwen versterken elkaar en hebben een bepaalde afhankelijkheid. Daarnaast is elk gebouw vormgegeven en ingericht op de specifieke taak van de gebruiker of bewoner.

In het vooronderzoek zijn diverse gebouwtypologieën bekeken. Zes typologieën zijn geschikt om toe te passen binnen de casestudie. Een woonboot en het verplaatsten van een woning zijn buiten beschouwing gelaten omdat de relatie tussen de woning en het landschap/ water gelijk blijft. De onderstaande vier typologieën worden verder uitgewerkt.

Tijdens het onderzoek naar de locatie is een landschapsmaquette gemaakt. In deze maquette zijn verschillende massamodellen geplaatst en is er gespeeld met de onderlinge positionering van de woningen.

[100] Maquette locatie (onderlegger Dura Vermeer16).

1 verankerd

[101] Ontwerpprincipes

2 op een terp

3 op poten

4 amfibisch

38

[102] Positie woningen in relatie tot het water.

[103] Verankerde woning als beschermer van de terp.

39 BEWONERS

Het overgrote gedeelte van de Nederlanders emigreert naar hoger gelegen gebieden, zoals Duitsland. Een kleine groep mensen blijft koste wat kost achter, vanwege de binding met het landschap, vanwege historische, emotionele of economische redenen in de directe omgeving. Deze groep kiest bewust voor een leven buiten de gebaande paden en zij zetten zich af tegen de norm. De achterblijvers hebben andere ideeën en opvattingen over wat de ‘norm’ is en dagen uit om met andere ogen naar de maatschappij te kijken. Het zijn de mensen die vrijer willen leven en hun eigen regels maken.

Voor de casestudie is gekozen voor vier verschillende ambachten, namelijk: de ambachtsman, de boer, de visser en de onderzoeker. Zij vormen een gemeenschap waarbij zij elkaar versterken en aanvullen door de manier van leven en hun specifieke kennis.

In de gemeenschap is een ruileconomie die gebaseerd is op ruilhandel, de bewoners drijven handel waarbij goederen of diensten geruild worden voor andere goederen of diensten, zonder tussenkomst van geld.

Het geheel van complementaire individuen vormt het basisprogramma. De gemeenschap heeft elkaar, het landschap en elementen nodig om te overleven. Het ambacht definieert de bewoner en de daarbij behorende karaktereigenschappen, eigenaardigheden en het gezin.

De gemeenschap en/of netwerk van gemeenschappen zijn zelfvoorzienend en niet afhankelijk van een nationale of globale economie. Geld speelt geen rol maar de inzet van kennis en kunde is essentieel voor het overleven en het voortbestaan van de gemeenschap.

6 varkens (10m2 per varken)

k

dij

e ud

O

windmolen

5 runderen (5000m2 land per rund)

[104] Nederzetting aan de Waal.

2 2

40

‘’karrespoor’’ oprit moestuin ca. 50m2 per persoon

4 schapen en 2 geiten (1000m2 per schaap/geit)

1

speelveld centrale plek helofytenfilter per woning (6m2 per persoon)

4 boomgaard fruitbomen

rai

l vo

or

bo

ot

3

terpwoning als energiehub - overschot aan zonne- energie - accu t.b.v. opslag

boothuis vist op zalm en kreeft

41 WONINGEN

De buurtschap bestaat uit vier woningen waarbij iedere woning een verschillende manier van omgang met het water weergeeft. De basis is een terp die de spil vormt tussen de verschillende woningtypologieën.

Het ontwerp van de woningen zijn stapsgewijs tot stand gekomen. Hierbij zijn de ontwerpprincipes (verankerd, op een terp, op poten, drijvend) als leidraad genomen. Tot slot is aan iedere woning een ambacht gekoppeld waardoor het zijn huidige vorm heeft gekregen. De stappen die zijn ondernomen zijn terug te vinden in de reflectie.

[103] Vogelperspectief

3 [105] Overzicht woningen

1

Verankerde woning - De ambachtsman

De verankerde woning trotseert het water en creëert land. Hier woont en werkt de ambachtsman; vindingrijk, standvastig en soms met brute kracht.

2 Terpwoning - De boer

De terpwoning staat op een veilig niveau, hoog boven de hoogste waterstand. Hier woont en werkt de boer innig verbonden met het land.

42

2

4

3 Woning op palen - De visser

De woning op palen laat het water toe en maakt de waterstanden zichtbaar. Het water heeft grote invloed op deze woning en haar bewoners. Hier woont en werkt de visser in harmonie met het water.

1

4 Amfibische woning - De onderzoeker

De amfibische woning gebruikt de kracht van het water om te drijven wanneer dat nodig is. Hier woont en werkt de onderzoeker, op zoek naar wisselende perspectieven en observaties.

43

44 VERANKERDE WONING Deze woning is gebouwd voor de ambachtsman. De robuuste uitstraling typeert deze woning. De woning bestaat voor een groot deel uit beton. Het beton en de ronde vorm verdelen de krachten van het water om zo weerstand te bieden. De woning staat aan de voorzijde van de terp.

Door de vorm zal zandophoping van de rivier de terp laten groeien.

De binnenplaats doet dienst als scheepswerf. Op het dak staan opbouwen waarin goederen naar de werkplaats getakeld worden. In de opbouw zitten katrollen en in de woonruimte een vide. Het wonen en werken lopen op deze manier in elkaar over.

Kenmerken woning: • ambachtsmannen (houtbewerker en metaalbewerker) als bewoner • ronde vorm voor krachtafdracht • beton om drukkrachten op te nemen • zwaar gebouw tegen opstuwende kracht vanuit de grond • introvert vanwege verzwakken constructie buitenkant • hellingbaan om boot te repareren • dakopbouw voor transport goederen naar werkplaats • vierpersoons huishouden

[106] Verankerde woning

45 De ambachtsman, de mens als maker

De ambachtsman voorziet de buurtschap van instrumenten, gereedschappen, hulpmiddelen en hersteld ze evenals de woningen.

Vakmanschap ontwikkelt zich in de wisselwerking van denken, doen en de herhaling daarin, gekoppeld aan de ervaringen. Gezien het belang van deze wisselwerking, is het hebben van een bijbehorend ondersteunend onderkomen cruciaal.

De houtbewerker en metaalbewerker zijn twee mannen die wonen en werken in hun onderkomen. Het één kan niet zonder het andere. Twee nuchtere mannen met de voeten op de grond, zoekend naar creatieve oplossingen voor problemen. Is de ene handig met hout, heeft de andere een mechanisch talent en een passie voor staal. Niet zweverig, maar praktisch.

De ambachtsmannen zijn net als hun woning verankerd op de plek. In de woning is een werkplaats en staan machines waar spullen voor de gehele gemeenschap worden gemaakt en gerepareerd. De meeste woningen in de buurtschap bevatten meubels die door de ambachtsman zijn gemaakt.

De rest van de tijd zijn ze drukdoende met het onderhoud van de woningen of het repareren van de vissersboot.

[109] Werkplaats

[107] Houtwerkplaats

[108] Staal

46

2

1

Legenda 1 katrol ten behoeve van werkplaats 2 entree woning

[110] Maaiveld-niveau

1

47 [111] Verankerde woning aan de voorzijde met op de achtegrond verbouwde voedsel van de boer.

[112] Voornamelijk stenige (beton) binnenplaats met veweerd staal als accent.

48

1

3

4

6

7

8

1

[113] Woon-niveau

5

9

2

Legenda 1 slaapkamer 2 badkamer 3 studieruimte 4 overloop

1

5 voorraad / opslag 6 toilet 7 zithoek 8 keuken 9 binnenplaats

49 [114] Introverte woning met zicht op de binnenplaats. Het helofytenfilter reinigt het afvalwater en zorgt voor een groen accent.

[115] Op het laagste punt een rooster waar het kwel- en regenwater opgevangen kan worden.

50

5

3 4

2

9

7

Legenda 1 binnenplaats 2 houtwerkplaats 3 stofhok 4 hal [116] Werk-niveau

5 techniek 6 smederij 7 helofytenfilter

6

7

51

1

2

3 4

Legenda 1 extensieve vegetatie (inheemse planten) 2 groen dak bestaande uit: • substraatlaag • wortelverankeringslaag • filterlaag • drainagelaag • worteldoorgroeibestendige en waterdichte laag (voll. gekleefd) 3 XPS-isolatie 4 betonnen vloer i.h.w. gestort 5 glasplaat

[117] Daglichttoetreding

5

52

3

1 2

4

Legenda 1 rondom afkitten 2 rubber, kracht van water maakt de sluiting waterdicht 3 acrylglas, 200mm 4 dagkant rondom afgewerkt met hout

[118] Kijkvenster

53 [119] Interieur verankerde woning met strijklicht aan de rechter zijde.

54

55 [120] Dwarsdoorsnede

1

2

3 4

5

Legenda 1 lier 2 hellingsbaan voor de boot van de visser 3 plateau als openlucht werkplaats [121] Langsdoorsnede

4 stelconplaten met naden om kwelwater door te laten 5 helofytenfilter 6 opvangreservoir kwelwater 7 zware betonnen fundering als weerstand waterdruk

56

6

7

57

58

TERPWONING De terpwoning is de woning van de boer. De woning staat op een veilig niveau, veilig boven de hoogste waterstand. De woning is het sterkst verbonden met het land. Het maaiveld sluit aan alle zijden aan op de woning.

Doordat mens en dier met elkaar onder hetzelfde dak leeft is er meer interactie. Het leven onder één dak refereert naar de oude boerderijen van Nederland, waarin boeren met de dieren in dezelfde ruimte leefde. In dit geval zijn de dierenverblijven wel thermisch gescheiden, maar zorgen verschillende luiken voor het zicht op de dieren. Het organisch afval van de dieren wordt verwerkt tot compost en biogas wat voor de opwarming van de woning zorgt.

Door de positie op de terp is de woning ook geschikt als knooppunt voor de energievoorziening van de buurtschap.

Het grote dakvlak zorgt ervoor dat er genoeg ruimte is voor fotovoltaïsche en thermische panelen ofwel PVT-panelen.

De terpwoning wekt genoeg energie op voor de gehele buurtschap. De overdaad in energie compenseert het opwekken aan energie bij de andere woningen.

Het ontwerp is een variant op de historische hallehuisboerderij en bestaat uit een serie achter elkaar geplaatste eikenhouten spanten met daarop een grote kap. De spanten zijn net zoals bij de hallehuisboerderij demontabel waardoor de boerderij kan worden verplaatst als dat nodig is door geografische of sociale redenen.

In afwijking op de hallehuisboerderij zijn de spanten asymmetrisch en overdekken ook de buitenruimte.

Kenmerken woning: • het boeren gezin als bewoner • geïnspireerd op oude boerderij • traditioneel materiaalgebruik • alles onder één kap • multifunctioneel dak • dak als energieopwekker • zicht op dieren • varkens gescheiden (ziekteoverdracht) • centrale keuken • zespersoons huishouden • bedstede als referentie boeren leven

[122] Terpwoning

59 De boer, de grondbewerker

De boer voorziet de gemeenschap van voldoende voedsel.

Het boerengezin leeft op het maaiveld en trekken over de terp en de directe omgeving om met hun vee het land te bewerken. Het gezin leeft samen met de dieren onder één dak. Het gaat om een groot gezin met een groot aantal dieren, waaronder veertig kippen, zes varkens, vier koeien, vier schapen en twee geiten.

Naast de zorg voor de dieren wordt het land gebruikt om voedsel te kunnen verbouwen. De terp is voorzien van vruchtdragende planten en boomgaarden. In de uiterwaarden worden enkeljarige planten verbouwd, zoals bloemkool, spitskool, savooiekool, rodekool, doperwten, kapucijners, sla en dergelijke. De sedimenten die door de rivier achterblijven, zorgen voor een voedzame grond, zodat er tussen mei en oktober (afhankelijk van de klimaatverandering) groenten geoogst kunnen worden.

Een gedeelte van het voedsel wordt opgeslagen in de voedselopslag die is te bereiken vanuit de keuken en een gedeelte hangt/ligt (gedroogd) onder de spanten.

De koeien die op het terrein rondlopen zijn Maas-RijnIJsselvee (MRIJ). Dit zijn zogeheten ‘dubbeldoel dieren’: deze geven niet alleen melk, maar zijn ook geschikt voor de productie van vlees. Het oude landras vindt zijn oorsprong op de vruchtbare gronden langs de grote rivieren.

De wol komt van de schapen en de geiten zorgen voor melk en kaas. De Nederlandse landvarkens die het gezin houdt, worden voornamelijk gebruikt voor de productie van vlees.

Het gezin leeft zoveel mogelijk zelfvoorzienend en in november worden een aantal dieren geslacht. In de centraal gepositioneerde keuken worden maaltijden bereid, het vlees en de organen van de slacht verwerkt en ingemaakt.

Het gezin komt hier samen om de producten te verwerken en te eten.

[122] Kippen

[123] Schapen

[125] Moestuin

60

6

5

2 1

3

17

4

18

17

17 3

7

8

9

10

11 12

13

14

16

[126] Begane grond

15

Legenda 1 entree 2 bijkeuken 3 toilet 4 woonkamer & leefkeuken 5 voorraad / voedselopslag 6 varkens 7 kalfruimte 8 opslag 9 melkruimte 10 binnenren kippen 10 keuken 11 voergang 12 strohok 13 opslag 13 schapenverblijf 14 opslag 15 buitenren kippen 16 overkapping 17 luik 18 haard

61 [127] Gevelopeningen geïnspireerd op staldeuren.

[128] Kapconstructie waaronder gewerkt wordt.

62

1 2

5 6

2 3 7

3 2

2 4

3

8

9

[129] Verdieping

Legenda 1 badkamer 2 bedstee 3 slaapkamer 4 luik naar kalfruimte 5 techniek 6 toilet 7 overloop 8 hooiopslag 9 opslag

63 [130] Dak ingericht om veel pvt-panelen te kunnen plaatsen.

[131] Dieren hebben zicht op de bewoners en andersom.

64

Legenda 1 pvt-panelen

7

[132] Dak als energieopwekker.

65 [133] Interieur terpwoning met zicht op de dieren.

66

67 [134] Dwarsdoorsnede

[135] Langsdoorsnede

68

[136] Isometrie

69

70 WONING OP PALEN De woning op palen staat tussen twee kribben in de Waal waar de visser woont. De woning is een variant op de traditionele woning op palen. De woon- en werkruimtes hangen echter niet statisch hoog boven het wateroppervlak maar bewegen met de wisselende waterstanden mee. De verschillende ruimtes zijn dynamisch en veranderen met het waterniveau van de rivier. Door middel van een drijvende steiger is de woning verbonden met de terp. Door de rechte trap met geleiders blijft de steiger op het hoogste punt en is de woning te allen tijde te bereiken.

Door de katrollen en contragewichten is het een technisch en waterbouwkundig kunstwerk, wat geïnspireerd is op waterkeringen en werken zoals in het Waterloopbos.

Op het dak staan katrollen en op de hoeken van het gebouw zijn contragewichten zichtbaar. Deze zijn aan de buitenzijde geplaatst zodat het krachtenspel zichtbaar is.

Als de verdiepingen en ramen omhooggaan, schuiven de contragewichten omlaag. De verdiepingen en kozijnen zijn door middel van katrollen verbonden. Hiermee kunnen de bewoners zelf het water toelaten als dat nodig is. Door dit te doen kunnen de wanden en constructie lichter uitgevoerd worden, omdat deze de krachten van het water als het ware toelaten. De woning is opgebouwd met een stalen exoskelet, die om de sandwich gevelplaten heen is gezet.

De sandwichplaten zorgen voor de isolatie, kunnen tegen het water en hebben een cachering die aan de binnenzijde gemakkelijk schoon te maken is als het water weer zakt. De gevel aan de buitenzijde is afgewerkt met cortenstaal, dat refereert aan de roestige schepen op scheepswerven.

De onderste vloer drijft boven het water en doet dienst als boothuis en werkplaats. De bovenste verdiepingen kunnen door middel van een draaiwiel en katrollen als een soort Tetris model in elkaar schuiven. De onderste verdiepingen gaan naar boven, waardoor de leefruimte van de bewoners kleiner wordt. Door middel van strategisch geplaatste vides blijven onderliggende ruimtes te allen tijde te gebruiken.

De woning heeft meerdere toegangsdeuren, zoals deze ook worden toegepast in gebieden met veel sneeuwval. In deze gebieden zitten deuren hoger in de gevel mocht een lawine de onderste deur blokkeren.

Verder heeft de woning een noodtrap en een interne spiltrap, die tevens dienstdoet als kern. De trap aan de buitenzijden is een rechte steektrap, zodat een drijvende steiger zorgt voor permanente toegang tot de woning.

[137] Woning op palen

71 De visser, de waterbewoner

De visser fungeert ook als veerman en voorziet de gemeenschap van voedsel, transport en handelswaar.

Is de ambachtsman verknocht aan zijn plek en leeft het boerengezin op het land, de visser leeft als geen ander mét de elementen. Ook dat komt weer tot uitdrukking in de woning die het meest onder invloed staat van de waterstanden, de windrichting en windkracht.

De eetbare vissen in de Waal zijn voornamelijk zalm en rivierkreeft. Zalm wordt gevangen door vliegvissen, kunstaasvissen of vissen met natuurlijk aas. Rivierkreeft wordt gevangen door middel van gevlochten ijzerdraad korven. Nadat de vis is gevangen wordt deze verwerkt en vervolgens gerookt in de rookoven die midden in de woning staat. Het zaagsel van de ambachtsman wordt gebruikt om de vis te roken. Nadat de vis is gerookt wordt deze naar het boerengezin gebracht, die het voedsel opslaat.

Een aantal weken in het jaar heeft de rivier een waterstand waardoor de terp een eiland is en geen directe verbinding meer heeft met het vaste land. De visser gebruikt zijn boot om de bewoners, producten en handelswaar van de buurtschap naar het vaste land te vervoeren.

[140] Vissersboot

[141] Oplegsteiger boot

[138] Rivierkreeft is een eetbare voedingsbron uit de Waal.

[139] Zalm is uitgezet in de Waal en komt steeds vaker voor.

Kenmerken woning: • het vissers gezin als bewoner • geïnspireerd op woning lawinegevaar (typologiestudie) en hooimijt • boothuis als basis • ‘’lichte’’ staalconstructie die water toelaat • schuiframen om druk op gevel te verlichten • cortenstaal vanuit inspiratie meerpalen havens • sandwichplaten als isolatie en schoon te maken binnenwanden • verbinding met het water (niet ver boven het water verblijven) • tetris model dat in elkaar schuift • zichtbaar dynamisch gebouw • vierpersoons huishouden

72

1

Legenda 1 draaiwiel 2 contragewicht

[142] Isometrie

2

73 [143] Doorsnede in laagwater situatie.

74

[144] Doorsnede in hoogwater situatie.

75

7

5 6

3 1

2

4 8

[145] 1e bouwlaag

[147] 1e bouwlaag (boothuis)

[146] 2e bouwlaag

76

11 13

13

9

12

13 10

[148] 3e bouwlaag Legenda 1 buitentrap (ten alle tijde te gebruiken) 2 interne spiltrap ( alleen bij laag water te gebruiken) 3 werkplaats 4 rookoven 5 koelcel 6 opslag 7 drijvend helofytenfilter, verbonden met flexibele slangen 8 leefkeuken 9 woonkamer 10 overloop 11 toilet 12 badkamer 13 slaapkamer / bedstee

[149] 4e bouwlaag

Door het draaien aan het handwiel zijn de bovenste verdiepingen in elkaar te schuiven. In de vide is een net gespannen die in geval van hoogwater kan worden weggehaald. Een aantal meubels moet op een vaste positie staan zodat deze te allen tijde gebruikt kunnen worden. De leefruimte wordt in dat geval kleiner. Losse interieuronderdelen (inboedel) moeten in dat geval naar de positie van de vide worden geschoven.

77 [150] Keuken met vide. Op de achtergrond de bovenkant van de koelcel die door het fluctuerende water stijgt en daalt.

78

79 [151] Onderste laag drijft op het water.

[152] De hoogte van de onderste vedieping verandert door de dag door.

[153] De kozijnen en bovenste vloeren worden doormiddel van katrollen naar boven gehesen.

[154] Leefruimte is op zijn kleinst. Vloeren liggen boven terpniveau.

Water wordt toegelaten om weestand van het water te beperken.

80

[155] Isometrie

Legenda 1 drijvende steiger 2 steiger overlapt een gedeelte 3 contragewichten hangen laag 4 trap is recht en bevat rail om de steiger op te laten drijven

3

2 1

4

[156] Principe drijvende steiger

81

1

2 3 4 5 6

7

8

9

10 11 Legenda 1 balustrade aan buitenzijde 2 gegalvaniseerd persrooster 3 rail voor bevestiging steiger 4 ruimte voor wiel 5 Ø40 gat h.o.h. 600mm ten behoeve van ontwatering [157] Detail trap en steiger

6 HEA trapboom/ constructie 7 gehele steiger past tuusen trapbalustrades 8 balustrade 9 drijflichaam 10 stalen kokers ter bevesting buitenste balustrade 11 slang ten behoeve van installaties

82

BINNEN

BUITEN 5

2 1

3

6 7

8

4 9 10

Legenda 1 verzinkte stalen liggers 6,5 kilo /m1/ 2 underlayment 3 EPS vulelement 4 pontons 5 geisoleerde sandwichplaat , cachering aan binnenzijde is af te spoelen 6 stalen frame waarin lichte vloerconstructie geklemd 7 rubberen flap, tochtdichting 8 cortenstaal afwerking 9 omega profielen 10 staal (exoskelet)

[158] Detail drijvende vloer

83

1

2

Legenda 1 kozijnen in een frame van stalen kokers 2 geleiderail

[159] Detail beweegbare kozijnen

84

2

3

1

Legenda 1 stalen buisprofiel gevuld met beton 2 staalkabels 3 contragewicht

[160] Detail contragewicht

85

86 AMFIBISCHE WONING De onderzoeker leeft in de amfibische woning. De woning staat het grootste gedeelte van het jaar op het maaiveld.

Als het water hoger komt te staan, zorgt de druk van het water ervoor dat deze woning gaat drijven. Twee meerpalen zorgen ervoor dat de woning stabiel blijft en deze niet kan afdrijven. De woning is opgebouwd uit een betonnen drijflichaam en een houten opbouw.

De activiteiten van de onderzoeker vormt de ruimtelijke sequentie van de atelierwoning. Doordat vorm geen rolt speelt in de opstuwende kracht van het water, is de woning als een abstracte kubus vormgegeven. De woning is van binnen naar buiten ontworpen, waarbij de openingen op de wereld zijn gericht. De openingen zijn op de lucht en het water gericht.

Houten plankdelen bekleden de gevel in verschillende breedtes. De bekisting van het betonnen drijflichaam is met dezelfde plankdelen bekleedt, waardoor de afdruk van het hout hierin achterblijft. Het betonnen drijflichaam is trapsgewijs opgebouwd om de verbinding met het maaiveld te verzachten. Het helofytenfilter in de omranding van het drijflichaam draagt eraan bij dat het maaiveld meer met de woning verweven raakt. Vanuit binnen worden de toppen van de beplanting ook zichtbaar. Bij hoog water zullen de onderste twee randen onder het water lopen en de bovenste rand van het helofytenfilter zichtbaar blijven.

Kenmerken woning: • onderzoeker als bewoner • betonnen drijflichaam met houten opbouw • zichtbare meerpalen • helofytenfilter voor verbinding drijflichaam met maaiveld.

• ontsloten vanuit landschap en terp • tribune als klaslokaal • eenpersoons huishouden

[161] Amfibische woning

87 De onderzoeker, De kennisoverdrager

De onderzoeker zorgt voor de kennisoverdracht in de buurtschap.

De onderzoeker is constant bezig met ontwikkeling en aanpassing aan de situatie. Veranderingen worden in beeld gebracht en hierop wordt geanticipeerd. Zo ook de woning, die zich aanpast aan de situatie. Meestal op het land en soms op het water.

Het weer en de veranderingen in en rond de terp worden geobserveerd. Bij hoog water of slecht weer worden de boer en de visser geadviseerd. De onderzoeker deelt kennis en verzorgt het onderwijs aan de kinderen van de buurtbewoners. Centraal in de woning staat een tribune die dienstdoet als een collegezaal, waar ook bijeenkomsten met de gemeenschap worden gehouden.

[162] Apparatuur voor communicatie en bestuderen klimaat.

[163] Buienrader

[164] Het Rozet te Arnhem als ispiratiebron om een ruimte om een tribune / trap te vormen.

88

[165] Isometrie

[166] Isometrie

89 [167] De amfibische woning tijdens hoog water.

90

91

5

6

1 woonkamer 2 slaapkamer 3 badkamer 4 toilet 5 techniek 6 trap als bibliotheek 7 studieruimte

4

7 3 1

2

[168] Souterrain Legenda 1 lesruimte 2 tribune

1 2

[169] Begane grond

92 Legenda 1 bergruimte 2 laboratorium 3 trap naar observatie

2

3 1

[170] 1e verdieping Legenda 1 observatiedek

1

[171] Dak

93

Legenda 1 woonkamer 2 slaapkamer 3 lesruimte 4 tribune 5 bergruimte 6 trap naar observatie

6

5

4

7 helofytenfilter

3 7 2

1

[172] Doorsnede

6 5

4

3

8

[173] Doorsnede

2

1

Legenda 1 slaapkamer 2 badkamer 3 trap als bibliotheek 4 lesruimte 5 laboratorium 6 observatiedek 7 persrooster met afwatering

94

[174] Grote vensters voor het zicht op de lucht.

[175] Tribune als klaslokaal.

95 [176] Klaslokaal van de onderzoeker.

96

97

CO N C L U S I E Klimaatverandering is iets wat nu al merkbaar is.

Het is interessant om een proefopstelling te maken om te monitoren of de gemeenschap daadwerkelijk zelfvoorzienend kan zijn en het plan bij te schaven waar nodig. Het is beter om nu al voorbereid te zijn op het geschetste scenario dan te wachten tot de nood aan de man is. De zeespiegel stijgt en daarop moet Nederland voorbereid zijn. Nederlanders zijn flexibel en passen zich aan, het is desondanks van belang dat Nederland opnieuw leert omgaan met het water.

In de casestudie zijn vier typologieën onderzocht en ontworpen. Het ontwerp is bedoeld als een museale proefopstelling met unica. Dit betekent dat er voor elke locatie een unieke gemeenschap ontstaat met een unieke samenstelling. Ook kan dan de architectuur afgestemd worden op de activiteiten en plek binnen de gemeenschap.

Het betreffende landschap, de dynamiek (elementen, klimaat) en haar mogelijkheden (landbouw, visserij, handel, etc.) bepaalt de wijze van bewoning en architectuur. De architectuur is hierin niet leidend maar volgend.

In de proefopstelling is de ronde vorm van de verankerde woning gevormd om de krachten van het water te kunnen verdelen. Ook in de terpwoning is de grote kap ontworpen om een groot aantal dieren en mensen onder te kunnen brengen. De asymmetrische kap is gecreëerd omdat er op die manier meer zonnepanelen op het dakvlak passen. De terpwoning is ontworpen voor de boer. Als de terpwoning voor de onderzoeker zou zijn geweest, zou deze woning er heel anders uitzien.

Zoals beschreven in het scenario ontstaan er in Nederland nieuwe gebieden zoals kustgebieden met kwelders, nieuwe eilanden en het rivierengebied. Het type woning is afhankelijk van het gebied waarin het zich bevindt. De vier typologieën laten de interactie met het water zien. Het type en de vorm is sterk afhankelijk van de locatie. Zo zullen er dus gemeenschappen ontstaan van meerdere woningen op palen en op andere plekken meerdere amfibische woningen die aan elkaar gekoppeld zijn. Zo passen de woningen op palen beter in deze gebieden die permanent onder water staan, maar wel een enigszins stabiele waterstand hebben.

In de buurt van de kust is bijvoorbeeld minder of een andere vorm van landbouw mogelijk maar wel meer visvangst.

De verankerde woning kan op strategische plekken worden geplaatst om terpen en gebieden te beschermen. De woningen dienen als stormbrekers voor het achterliggende landschap. Door het vele gebruik van beton moeten deze spaarzaam geplaatst worden. Alternatieven voor portlandcement zorgen ervoor dat minder CO2 vrijkomt en dat de woningen duurzamer gebouwd worden.

De woningen op de terp kunnen op hoger gelegen gebieden staan waar ook veeteelt mogelijk is. Verder kan de terp ook worden gezien als een hoger gelegen eiland omringd door brak/ zout water.

De amfibische woningen kunnen beter tegen fluctuerende waterstanden en in dat opzicht overal worden toegepast.

In het geval van de casestudie is de onderzoeker degene die zorgt voor kennisoverdracht maar in andere gemeenschappen kan iedere ambacht of bewoner hieraan gekoppeld worden. Het is zelfs mogelijk om amfibische of drijvende platformen te gebruiken voor veeteelt.

Door heel Nederland ontstaan verschillende nederzettingen met terpgemeenschappen die met elkaar handel kunnen drijven. Uit de interviews met de bewoners van de uiterwaarden kwam naar voren hoe belangrijk het is dat men op dezelfde plek kan blijven wonen. In 2218 zou dat mogelijk moeten zijn.

Bovenstaande informatie geeft antwoord op de onderzoeksvraag: ‘’Hoe kan men in een gebied wonen waarin het water vrij spel heeft en wat zijn consequenties voor de architectuur?’’

Als al het ijs van gletsjers en de poolgebieden zou smelten, is de zeespiegelstijging nog meer dan in het geschetste scenario. Het meest voor de hand liggende is het gebruik van de amfibische woning omdat deze niet afhankelijk is van nog verdere zeespiegelstijging. Qua onderzoek was het interessant om de interactie met wonen en water zo breed mogelijk te onderzoeken. Qua architectuur is de woning op palen het meest interessant omdat bij deze woning het stijgende water de meeste invloed heeft op zijn bewoners.

Het leefgebied wordt letterlijk kleiner wanneer het water stijgt en het spanningsveld het grootst.

Deze casestudie is een ontwerp voor een geschetst scenario en moet nog verder uitgebreid worden met meerdere woningen. Aanvullende woningen en ambachten zijn nodig om levensvatbare gemeenschappen te creëren.

Vier woningen vormen een te kleine gemeenschap die te afhankelijk zijn van andere terpgemeenschappen.

98

traditioneel beschermd gebied woning op palen staan in het water amfibische woningen op de waterlijn terpen met woningen verankerde woningen beschermen de kust en terpen

[177] Nederland met verschillende typologieën.

99

REFLECTIE Situatie In 2018 begon ik met afstuderen aan de Academie van Bouwkunst te Arnhem. Mijn afstudeervoorstel had de titel: Wonen met natuur. Het oorspronkelijke doel was om de impact van klimaatverandering op architectuur te onderzoeken en woningen te ontwerpen waarin een specifiek weeraspect werd uitgelicht. Ik miste een concrete hoofdvraag, locatie en afbakening van het programma.

Taak Door meer onderzoek uit te voeren zou ik de grootte van het afstudeerprogramma bepalen. Het uitgangspunt was vierhonderd woningen. Ik wilde de weeraspecten zoals zon, wind en regen splitsen en hierop woningen ontwerpen.

Actie Ik begon met theoretisch onderzoek naar klimaatverandering en interviews om meer te weten te komen over klimaatverandering. Al snel realiseerde ik me dat het onderwerp ‘klimaatverandering’ te breed was en niet genoeg ingekaderd was. Het onderwerp is meer verschoven naar de gevolgen van klimaatverandering voor Nederland en hoe architectuur hier een rol in speelt. Deze keuze is gemaakt omdat ik hier affiniteit mee heb en de afstudeeropgave op deze manier meer focus krijgt. Drijvende woningen zijn het meest voor de hand liggend voor een land dat onder water loopt. De relatie tussen woning en water blijft in dit geval wel altijd gelijk waardoor ik de keuze heb gemaakt om verschillende manieren van interactie met water te onderzoeken. Ik vond het uitdagend om ook de niet voor de hand liggende keuzes te onderzoeken. Dat bracht me bij vier typologieën: de terpwoning, de verankerde woning, de amfibische woning en de woning op palen. Het wonen op een terp, op palen of een verankerde woning is niet voor onbepaalde tijd. Als het water eenmaal te hoog is voldoen deze typewoningen niet meer. De verankerde woning is moeilijk te verplaatsen. De andere woningen kunnen worden verplaatst (eventueel na demontage). Deze aspecten maken het interessant om dit te onderzoeken.

Voor deze typologieën heb ik tal van ontwerpen gemaakt zoals bijvoorbeeld een woning hoog in de lucht. In dit geval miste ik de interactie met water omdat door de lucht in te gaan het probleem wordt ontweken. Verder hadden de ontwerpen een bepaalde anonimiteit omdat de woningen voor een generiek gezin werden ontworpen. Mijn mentor adviseerde me om een specifiek beroep en programma per woning te benoemen. Dit resulteert in het onderzoek tot een compleet ontwerp.

Resultaat De specifieke beroepsgroepen en gezinnen maakte het ontwerpen makkelijker.

De opdracht werd concreter en verder ingekaderd. Ik heb goed weergegeven op welke manieren je kunt wonen in een dynamisch gebied zoals in de uiterwaarden van Veur-Lent.

Reflectie In een geloofwaardig plan zijn de bewoners een gesloten gemeenschap die alles zelf maken, van meubels tot aan de woningen. Dit vond ik uitdagend omdat ik als architect op deze manier het ontwerp uit handen moet geven waardoor mijn rol en creativiteit minder prominent kan zijn. Je moet je daardoor verplaatsen in de bewoner en van daaruit ontwerpen. Dus niet wat vind ik mooi of belangrijk maar wat is praktisch en maakbaar voor de bewoner.

Het bedenken van de opgave vond ik lastig. Tijdens mijn werkzaamheden als architect is er over het algemeen een min of meer heldere opgave.

Mijn taak als architect is om een antwoord te geven op die vraag of wens en in de tussentijd alternatieven te laten zien hoe het ook zou kunnen. Doordat ik niet direct een concreet einddoel had, kwam ik niet snel genoeg tot de kern. In het vervolg stel ik eerst een hoofdvraag die ik ga beantwoorden middels het onderzoek.

Tijdens het afstuderen ben ik me meer gaan realiseren dat ik liever aan opgaven werk die een kans hebben om ook daadwerkelijk gebouwd te gaan worden zoals het meedoen aan een prijsvraag of het maken van opdrachten voor mensen met een concrete vraag. Bij het maken van een utopische voorstelling word ik veelal tegengehouden door mijn technische achtergrond. Een voorbeeld is het onderzoeken van de N.A.P.-hoogten en daarop het ontwerp maken terwijl ik dit eigenlijk ook los had kunnen laten.

Verder heb ik lang vastgehouden aan de context met de Waalbrug en de stad Nijmegen terwijl het eigenlijk als een losstaand plan in de uitwaarden moet worden gezien.

Daarnaast wil ik graag duurzaamheid promoten in mijn ontwerpen. De materialen die ik bij deze vier fictieve woningen heb gebruikt, zijn niet altijd milieuvriendelijk.

Ik bied alternatieven aan, maar het bouwen met deze materialen past niet in de tijdsgeest van vandaag de dag.

Dit heb ik losgelaten omdat deze materialen juist goed weergeven wat de voor- en nadelen van bepaalde woningtypen zijn en geeft het uiteindelijk beter zicht op de ontwerpen.

Ik heb veel geleerd over mezelf en ik ben tevreden met het eindresultaat. Ik beschouw mijn rol als architect dat ik één compleet geheel kan neerzetten waarbij evenveel aandacht is besteed aan het concept als aan de uitvoering daarvan. Voor het afstuderen heb ik bewust gekozen om

100

het onderwerp breed te onderzoeken waardoor ik niet ieder detail tot in de puntjes heb kunnen uitwerken. In relatie tot het vakgebied heb ik geleerd dat architectuur nooit af is. Het is continue in ontwikkeling door nieuwe inzichten en ook als iets is gebouwd is het nog niet af. Zo ook bij de vier woningen waarbij de bewoners wijzigingen aanbrengen omdat ze nieuwe inzichten krijgen. Materialen en gereedschappen worden verplaatst, meubels worden gewijzigd. Het is onmogelijk om alles van tevoren vast te leggen en te definiëren en dit zou ook helemaal niet wenselijk zijn. De impressies in de casestudie zijn dus ook louter een eerste indruk van hoe iets zou kunnen zijn.

[181] Hoogwater-ruimte

[178] Zien

[182] Regen-ruimte

[179] Voelen

[183] Zon-ruimte

[180] Horen

[184] Wind-ruimte

101 [185] Principe van structuur waarin woningen worden blootgesteld aan het klimaat. Ervaring van klimaat blijft veelal gelijk door het jaar heen.

[186] Gevel waardoor het licht een schaduwspel weergeeft.

[187] De gevel geeft het type woning aan.

[187] Impluvium als inspiratie voor de regenwoning.

[189] Plafond gericht op de opvang van water.

102

[190] Studiemodellen weerwoningen gecombineerd in een bouwmassa.

[191] De gevel die reageert op de wind.

[192] Licht door middel van lamellen gefilterd.

[193] Studiemodellen weerwoningen als losse objecten.

[194] Verschillende configuraties van woningen zijn gecombineerd.

103 Proces: Stedenbouwkundige opzet

[195] Het ontwerp in een structuur is losgelaten. Losse woningen in het landschap is het uitgangspunt.

[196] Terpen wordemgeïntroduceerd en hieraan worden woningen gekoppeld.

[197] Het ontwerp verandert in een enkele terp met daaraan vier verschillende typologieën gekoppeld.

104

Proces: Verankerde woning

[198] Vierkant ontwerp met binnenpatio.

[199] Ronde vorm vanwege krachten water (brugpijler).

[200] Afgeknotte achterzijde om een terp te creëren.

[202] Binnenpatio is rond.

[203] Hellingsbaan onderhoud boot geïntroduceerd.

[204] Binnenpatio veranderd naar ovale vorm.

[205] Principedoorsnede verankerde woning met hellingsbaan.

[201] Woning gekoppeld aan de terp.

105 [206] Model vierkante variant.

[207] Model ronde variant met afgeknotte achterzijde.

[208] Model met introductie terp en rechthoekige binnenpatio.

106

Proces: Terpwoning

[209] Terpwoning heeft archetype vorm omdat deze representatief is voor hoger gelegen bebouwing.

[210] De kapvorm volgt functie.

Proces: Woning op palen

[211] Ontwerp ver boven het water, het probleem wordt ontweken.

De rechte steektrap maakt deel uit van het ontwerp om deze te allen tijde te bereiken.

[212] Interactie met water als ontwerpvereiste. De vorm is onnodig complex.

[213] Het verstelbare dak van een hooimijt als inspiratie.

[214] Woning komt op het water met zichtbare mechaniek.

107

WONING OP POTEN- DE RIETSTENGEL

WONING OP POTEN- DE RIETSTENGEL

[215] Interactie met water is verdwenen door probleem uit de weg te gaan.

WONING OP POTEN- DE RIETSTENGEL

[216] Woning op palen, gestapelde volumes zijn qua architectuur interessant maar qua interactie met water minder relevant. pvt-panelen

katrol om meubels verdieping omhoog te takelen vloer dicht te zetten om droge compartimenten te maken helofytenfilter (water komt van boven (badkamer e.d.)) waterniveau in 1995

waterniveau 5 dagen per jaar (eens in de 3 jaar)

pui naar binnen te draaien om water toe te laten

opslag schoon drinkwater

waterniveau 17 dagen per jaar

[217] Doorsnede woning op palen, het water komt in de woning waardoor het leefgebied kleiner wordt.

108

[218] Principe van mechaniek om de vloeren te kunnen bewegen.

[219] Schetsen hoekoplossing in combinatie met bewegende vloer.

109 Proces: Amfibische woning

[220] Vast ankerpunt waardoor het object beperkt kan wegdrijven.

[221] Zodra het water daalt, staat de woning op een andere plek.

[222] De woning krijgt een bladvorm.

[223] De woning krijgt een centrale meerpaal waar de woning omheen kan draaien.

[224] De woning wordt een halve bolvorm.

[225] De woning wordt een zeshoek vanwege de praktische ruimtes.

110 DRIJVENDE DRIJVENDE WONING - WONING SCHOEPENRAD - SCHOEPENRAD DRIJVENDE WONING - SCHOEPENRAD

[226] De woning krijgt twee vaste ankerpunten en een vierkante vorm omdat de invloed van water niet relevant is voor het water.

[227] Eerste schetsen drijvende woningen.

Drijfvermogen (archimedeskracht Drijfvermogen (archimedeskracht FS) FS) Drijfvermogen (archimedeskracht FS) Fs=ρ*g*V Fs=ρ*g*V Fs=ρ*g*V ρ = massadichtheid ρ= vanmassadichtheid water 997 kg/m³ van water = 997 kg/m³ ρ = massadichtheid van=water = 997 kg/m³ g = zwaartekrachtversnelling g = zwaartekrachtversnelling = 9,812 g = zwaartekrachtversnelling = 9,812 = 9,812 V = volume voorwerp V voorwerp =(volume volume(volume verplaatste voorwerp (volume vloeistof) verplaatste V = volume verplaatste vloeistof) vloeistof)

zwarte pvt-panelen zwarte in het pvt-panelen dak verwerken in het dak verwerken zwarte pvt-panelen in het dak verwerken helofytenfilter helofytenfilter helofytenfilter centralecentrale meerpaal centrale meerpaal meerpaal

ρ opbouw ρ opbouw ρ water V onder water V onder V onder water opbouw ρ=water ==ρ water = V opbouw V opbouw = ρ water V opbouw =

DRIJVENDEDRIJVENDE WONING -WONING DE LELIE - DE LELIE

[228]NORMALE Half-bolvormige amfibische woning.

SITUATIE NORMALE SITUATIE NORMALE SITUATIE

[229] Zeshoekige amfibische woning.

NORMALE NORMALE SITUATIE SITUATIE

HOOGWATER HOOGWATER SITUATIE SITUATIE HOOGWATER SITUATIE

HOOGWATER HOOGWATER SITUATIE SITUATIE

111 [230] 1e schouw

[231] 2e schouw

112

[232] 3e schouw

[233] 4e schouw

113

BRONNEN 1

IPCC. (2019). IPCC Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate.

2

Deltares. (2019). Strategieën voor adaptatie aan hoge en versnelde zeespiegelstijging. Delft: Deltares.

3

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut. (2009). Klimaatverandering in Nederland. Breda:

Drukkerij Koninklijke Broese en Peereboom B.V. www.klimaatscenarios.nl/brochures/

images/KNMIbrochure_Aanvullingen_op_KNMI06_2009.pdf 4

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut. (2015). KNMI ‘14 klimaatscenario’s voor Nederland. Zwolle:

Zalsman B.V. 5

Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut. (2018). Klimaatverandering in Nederland: Aanvullingen

op de KNMI’o6 scenario’s. Klimaatscenarios: www.klimaatscenarios.nl/brochures/images/

KNMIbrochure_Aanvullingen_op_KNMI06_2009.pdf 6

Planbureau voor de Leefomgeving. (2018). Correctie formulering over overstromingsrisico Nederland in

IPCC-rapport. Planbureau voor de Leefomgeving: www.pbl.nl/correctie-formulering-over- overstromingsrisico 7

Ekker, H. (2019, Februari 9). Kustlijn opgeven en het hogerop zoeken, dat is een plan B bij zeespiegelstijging.

NOS: www.nos.nl/artikel/2271163-kustlijn-opgeven-en-het-hogerop-zoeken-dat-is-een- plan-b-bij-zeespiegelstijging.html 8

Volkskrant. (2019). Het besef dat de Nederlandse burger ooit natte voeten kan krijgen is er te weinig.

Volkskrant: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/het-besef-dat-de-nederlandse-burger-ooit-

natte-voeten-kan-krijgen-is-er-te-weinig~b9b3f26e/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

9

Dongen, v. A. (2018, Juli 26). Nederland wordt dorre vlakte: ‘Noodplan nodig voor natuur’.

Algemeen Dagblad: www.ad.nl/binnenland/nederland-wordt-dorre-vlakte-noodplan-nodig-voor-

natuur~a88fb3a9/ 10

Schuttenhelm, R. (2019, Februari 5). De zeespiegelstijging is een groter probleem dan we denken. En

Nederland heeft geen plan B. Vrij Nederland: www.vn.nl/zeespiegelstijging-plan-b/

11

Lamers, V. (2018, 06 10). Klimaatverandering in Nederland: wat merken we hier eigenlijk van? Scientias:

www.scientias.nl/klimaatverandering-nederland-merken-we-er-hier-eigenlijk/ 12

Klimaatplein. (2018, 04 01). Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering voor Nederland?

Klimaatplein: www.klimaatplein.com/hoe-groot-huidige-effecten-klimaatverandering-nederland

13

NOS op 3. (2016, December 9). Kunnen de dijken écht breken? Youtube: www.youtube.com/

watch?v=LUghN0Cj14w

14

Meteoblue. (2018, 04 01). Klimaat Nijmegen. Weather close to you: www.meteoblue.com/nl/weer/

voorspelling/modelclimate/nijmegen_nederland_2750053 15

Wageningen University and Research. (2018). Floating with Sea Level Rise: The Vulnerable Dutch society.

Wageningen: Oost NL.

16

Dura Vermeer. (2018, April 11). Hoogtekaart Lent. Nijmegen, Gelderland, Nederland.

Afbeeldingen Voorpagina

zelfgemaakte foto

[1]

zelfgemaakte foto

[2]

www.bd.nl/bommelerwaard/grote-evacuatie-van-rivierenland-om-hoogwater-in-1995-was-twijfelachtig-

we-hadden-geen-keus~a9bc3a88/163528506/ [3]

zelfgemaakte tekening

[4-6]

www.klimaateffectatlas.nl/nl/

114 [7-10] www.klimaatscenarios.nl/images/Brochure_KNMI14_NL.pdf [11-38] zelfgemaakte foto’s en tekeningen [39-48] www.klimaateffectatlas.nl/nl/ [49] www.nieuwlandflevo.nl/jonge-bevolking [50] www.landschapinnederland.nl/sites/default/files/styles/magnific_popup_thumbnail/public/ article_images/Overzicht_kerk_vanuit_het_westen%2C_met_de_situering_op_de_terp_-_

Ezinge_-_20399881_-_RCE.jpg?itok=0GRJbBmg [51] www.traveladventures.org/countries/myanmar/images/inle-lake14.jpg [52] i0.wp.com/www.aldefeanen.com/wp-content/uploads/2016/11/Woonboot-Simmertwirre-720x480.jpg [53] zelfgemaakte tekening [54] www.stcaecilia.com/sites/default/files/styles/large/public/2018-03/tipi-2000996_960_720.

jpg?itok=UizxStFd [55] www.ecoboot.nl/ecoboot_new/wp-content/uploads/Drijvend_huis_nog_een_experiment/ maasbommel160x140.jpg [56] tinyhouseblog.com/wp-content/uploads/2014/12/Igloos.jpg [57] www.dwell.com/home/laurentian-ski-chalet-e72f9df5/6171752607738822656 [58] www.forhappyhome.com/wp-content/uploads/2019/05/geheimeplekken-1-1.jpg [59] www.google.com/url?sa=i&url=http%3A%2F%2Fpictify.saatchigallery.com%2F146099%2Fj mayer-h-architects-metropol-parasol-seville-spain&psig=AOvVaw1B3QyXocL0I8dbDql34n7l&ust=1603908 091814000&source=images&cd=vfe&ved=0CAIQjRxqFwoTCKjMp7Kt1ewCFQAAAAAdAAAAABAJ [60] visuall.net/wp-content/uploads/2015/02/2014-005-Image03-464x580.jpg [61] architizer-prod.imgix.net/media/1423517521955Porch_Credit-Stefani-Fachini.

jpg?fit=crop&w=625&q=60&auto=format,compress&cs=strip [62] bornonaplane.nl/wp-content/uploads/2017/10/windtorens-yazd-300x200.jpg [63] pbs.twimg.com/media/C7cWEuqXkAAnPf9?format=jpg&name=900x900 [64-80] zelfgemaakte foto’s [81] www.google.nl/maps/preview [82-106] zelfgemaakte foto’s en tekeningen [107] thumbs.dreamstime.com/b/stack-pile-wood-bar-lumber-yard-factory-used-proce-processing industry-121111214.jpg [108] www.hands2work.nl/werk-als-cnc-bankwerker [109-122] zelfgemaakte foto’s en tekeningen [123] 64.media.tumblr.com/b9bda1d2b13c82864ecea54b7b3484f8/tumblr_p243j0GaE81vgvqcco1_400.jpg [124] www.tuinadvies.nl/data/sizes/wees_de_bloedluis_een_stapje_voor_1521791741-120.jpg [125]

www.lascaux-dordogne.com/sites/default/files/styles/fiche_450_390/public/patrimoine_culturel/

photos/10890_srt_photo_photo_EYRIGNAC---Jardin-Potager-redim.jpg?itok=cM1ZiTRI

[126-137]

zelfgemaakte tekeningen

[138]

images.e-vision.nl/naturetoday/images/optimized/8aeaf9d3-5f86-4f3a-888a-c65e93fddfde.jpg&w=370

[139]

images4.persgroep.net/rcs/Uqy4mV0D5U06UqsYNK3hiZ3hxhM/diocontent/30470716/_

crop/2/368/2124/1200/_fitwidth/694/?appId=21791a8992982cd8da851550a453bd7f&quality=0.8

[140]

i0.wp.com/fishfocus.co.uk/wp-content/uploads/2020/10/NO-EVIDENCE-FOR-ALLEGED.

jpg?resize=820%2C394&ssl=1

[141-161]

zelfgemaakte foto’s en tekeningen

[162]

www.qsl.net/w2wdx/images/W2WDX09-01.jpg

[163]

www.buienradar.nl/

[164]

www.binnenlocatietrouwfotos.nl/locatie/arnhem-rozet/004-rozet-arnhem-binnenlocatie-trouwfotos/

[165-233]

zelfgemaakte foto’s en tekeningen