2021 Afstudeerscriptie Menno Kopinga

monument | mal voor de toekomst herbestemming van de voormalige Eemlandia zuivelfabriek in Bunschoten-Spakenburg

oktober 2021 afstudeerverslag Menno Kopinga Master Architectuur, Artez Arnhem

\ COLOFON _titel Monument als mal van de toekomst _mentoren Marc van Roosmalen | Roosmalen van Gessel architecten ir. Annemariken Hilberink & ir. Ralph Brodruck | Artez _trefwoorden herbestemming, fabriek, monument, Bunschoten-Spakenburg, sociaal, bibliotheek, beschermd wonen, conserveren 2

monument | mal voor de toekomst

3

inhoud

4

6 8 10

\ VOORWOORD \ SAMENVATTING \ INLEIDING

12 14 16 22 26

1.0 | geschiedenis van een sociaal monument 1.1 | plaats - verenigd maar niet samen 1.2 | locatie - ruwe bolster in een woonwijk 1.3 | geschiedenis - herinneringen 1.4 | geschiedenis - van Kleine Pol naar Eemlandia

54 56 60 66

4.0 | sociaal monument - context van het nieuwe programma 4.1 | programma - visie realiseren door een nieuw programma 4.2 | concept - verwezelijking van visie 4.3 | locatie - visie op stedebouwkundige context

28 34 36 38 40 42

2.0 | ontwikkeling van het stenen monument 2.1 | fabriek in hoogtijdagen 2.2 | gebouw - constructie 2.3 | Eemlandia toen 2.4 | Eemlandia nu 2.5 | monument van waarde

44 52

3.0 | een geschiedenis van herbestemmen 3.1 | visie - in relatie tot het stenen monument

72 80 82 86 90 92 94

4.4 | ontwerp - ingrepen in het stenen monument 4.5 | materiaal - zichtbare symbiose tussen monument en ingreep 4.6 | ingreep - massa als meubel 4.7 | leren, lezen, ontmoeten - bibliotheek 4.8 | eten en ontmoeten - bistro 4.9 | zinvolle dagbesteding - sociale werkplaats 4.10 | veilig thuis - beschermd wonen

102 104

\ REFLECTIE \ BRONVERMELDING

\ BIJLAGE 1: BEZOEK REFERENTIES \ BIJLAGE 2: PROGRAMMA \ BIJLAGE 3: SCHETSEN ONTSLUITING \ BIJLAGE 4: MATERIAAL VERGELIJKING \ BIJLAGE 5: EXPLODED VIEW APPARTEMENT \ BIJLAGE 6: DUURZAAMHEID MATERIALEN \ BIJLAGE 7: MAQUETTES

5

voorwoord Voor u ligt de scriptie van mijn afstudeerproject “monument als mal voor de toekomst”. Hierin beschrijf ik mijn afstudeerproject van de masterstudie aan de Academie van Bouwkunst aan de Artez in Arnhem.

Het verslag biedt een blik in hoe het plan zich ontwikkeld heeft en hoe ik het uiteindelijk heb vormgegeven in een ontwerp. Het is een persoonlijke zoektocht geworden waarin ik niet alleen het monument maar ook mijzelf heb leren kennen.

Mijn afstuderen heeft mij nieuwe inzichten gegeven in de waarde van dit gebouw en historisch erfgoed in het algemeen. Ik hoop dat ik ook u met een nieuwe blik naar het herbestemmen van historische gebouwen kan laten kijken.

Menno Kopinga Bunschoten, augustus 2021

6

een nieuw volume in een historische schil

7

samenvatting Sociaal monument

Stenen monument

In zijn productieve tijd was Eemlandia niet alleen een werkplek, maar ook een plek waar mensen elkaar ontmoetten. Kinderen kwamen om de zoete gedroogde melk bietsen en boeren ontmoetten elkaar en bespraken de laatste ontwikkelingen in het dorp.

Eemlandia is een plek met vele verhalen, maar de verhalen van weleer verstommen als het gebouw er niet meer is om de verhalen over te vertellen.

Om het gebouw te bewaren krijgt het een nieuwe rol waarin het een nieuwe waarde vertegenwoordigd.

Deze vorm van ontmoeting komt terug in het gebouw. In de nieuwe bibliotheek vinden mensen elkaar tijdens het zoeken naar een goed boek. Kinderen ontmoeten elkaar tijdens het maken van huiswerk. Ook de andere plekken geven ruimte voor ontmoeting. De trappenhuizen van het beschermd wonen laten geen kans onbenut om plekken te maken waar je even met anderen bij kunt praten.

Dit afstudeerproject laat zien hoe de schil en structuur van het monument gebruikt kunnen worden om de nieuwe functie binnen vorm te geven. Door de schil als mal in te zetten en maar in beperkte mate aan te tasten, wordt een nieuwe laag aan het gebouw toegevoegd en blijft het monument centraal staan. De massa die de nieuwe functie vormt, wordt op de plekken van ontsluiting doorsneden. Hier is de onaangetaste, ruwe werkelijkheid van de fabriek zichtbaar.

Deze doorsnijdingen verbinden bestaande gevelopeningen waardoor een open, verlichtte structuur ontstaat waarbinnen het monument onaangetast beleeft wordt.

Deze plek voor ontmoeting is juist op deze locatie belangrijk. De zuidelijke wijk van ligt in het voormalige Bunschoten. Dit deel van het samengestelde dorp heeft zich ontwikkeld rondom de werkgelegenheid die de omliggende fabrieken brachten. Het noordelijke Spakenburg heeft zich ontwikkeld als centrum van het dorp. Hier ligt de haven met oude vissersboten omgeven door horeca. Ook andere voorzieningen hebben zich in de loop der jaren juist in dit deel van het dorp ontwikkeld waardoor het voormalige Bunschoten zijn kern langzaam is verloren. Met Eemlandia in het hart van de wijk komt het belangrijkste onderdeel van deze kern terug: een sociaal middelpunt.

Ook binnen de nieuwe massa worden bestaande gevelopeningen opgezocht. Functies zijn hier door middel van meubels aan gekoppeld waardoor het beschikbare uitzicht en daglicht optimaal gebruikt wordt. Naast het vormgeven van de nieuwe functie geeft de massa ook ruimte voor thermische isolatie, kanalen en andere installaties. Zo ontstaat niet alleen een nieuwe ruimtelijke kwaliteit maar ook een mogelijkheid om een prettig, modern binnenklimaat te realiseren.

De ruwe muren van het verval en de restanten van het verleden vertellen het verhaal van toen. De massa geeft, met Eemlandia als mal, ruimte voor een nieuwe generatie, de toekomst.

8

9

inleiding Sinds 1967 ligt de Eemlandia melkfabriek er verloren bij. Soms onder de hoede van een tijdelijke gebruiker. Vaak als de lege huls van de activiteit van weleer. Tegenover mijn huis, zichtbaar vanuit mijn werkplek zie ik de afgelopen jaren het verval telkens meer grip op het gebouw krijgen. Juridisch getouwtrek tussen ontwikkelaar en gemeente geven weinig vertrouwen in de toekomst van het monument.

Rondom de fabriek is sinds de jaren ‘60 van de vorige eeuw een woonwijk gegroeid. In deze wijk woonden veelal werknemers van de nabije Polynormfabriek. De wijk mist echter een duidelijke kern. Voor veel voorzieningen is het afhankelijk van alle activiteit in het noordelijke Spakenburg.

In mijn afstudeervoorstel heb ik omschreven hoe ik door het samenvoegen van functies met een sociaal karakter Eemlandia weer tot een levende plek om kan vormen. Door de gekozen functies krijgt de fabriek ook voor omliggende de wijk een centrale rol. In het eerste hoofdstuk wordt het project toegelicht in zijn rol als sociaal monument.

Naast de sociale functie in zijn omgeving heeft het het monument waarde als goed bewaard voorbeeld van industrieel erfgoed. De nieuwe functie maakt het behoud van de fabriek mogelijk maar mag het niet onevenredig aantasten. Het tweede hoofdstuk laat de ontwikkeling van het gebouw zien als stenen monument.

10

Na een beeld van herbestemmen door de geschiedenis heen in hoofdstuk 3 volgt in hoofdstuk 4 de visie en uitwerking van het project van concept tot in detail. Hierin is de verhouding van de nieuwe functies tot de monumentale waarde van het monument een doorlopende zoektocht.

Terwijl ik het monument vanuit mijn werkplek verder zie vervallen voel ik de noodzaak om deze teloorgang te stoppen. Dit afstudeerproject geeft de ingredienten om van het monument weer de levendige, waardevolle plek te realiseren die het ooit was.

Eemlandia gezien vanuit mijn werkkamer

11

geschiedenis van een sociaal monument 1.0 | het ontstaan van het monument binnen zijn sociale context

In het samengestelde dorp Bunschoten-Spakenburg heeft het noordelijke, aan het water gelegen Spakenburg zich ontwikkeld tot het sociale middelpunt van de omgeving. Hier zijn sociale voorzieningen en horeca te vinden.

Het zuidelijk gelegen voormalige Bunschoten heeft een minder herkenbaar middelpunt en mist daarmee een herkenbare kern voor sociaal contact en activiteiten.

De voormalige zuivelfabriek Eemlandia heeft de potentie om een nieuw sociaal middelpunt van de omliggende wijken te vormen. Het is een duidelijk herkenbaar monument op een centrale plek in de wijk.

12

Spakenburg 1918

Bunschoten 1918

Eemlandia Melkfabriek

N Bunschoten-Spakenburg in 2018 en 1918

13

plaats 1.1 | verenigd maar niet samen

De Eemlandia melkfabriek ligt in Bunschoten-Spakenburg. Het is een centraal in Nederland gelegen dorp met ca. 20.000 inwoners. Het ligt op een half uur rijden vanaf Amsterdam en op een steenworp van knooppunt Hoevelaken.

Op deze plek ligt een dorp met een rijke geschiedenis. De geschiedenis van de twee dorpen is nog duidelijk zichtbaar. Het noordelijke dorp Spakenburg was een vissersdorp waarin de arme vissers woonden en werkten. In de haven zijn de oude botters nog steeds te bewonderen, net als een van Nederland’s oudste scheepswerven die nog steeds op de ambachtelijke manier in gebruik is.

In het zuiden ligt voormalig Bunschoten. Hier woonden de boeren die een betere financiële situatie hadden. Op een zandplaat, omringd door drassige velden, lag het dorp met het gemeentehuis en natuurlijk de kerk. Ten zuiden van Bunschoten lag, net buiten het dorp, de Eemlandia melkfabriek.

Deze geschiedenis heeft er voor gezorgd dat er zich een hechte gemeenschap heeft gevormd waarin mensen voor elkaar klaar staan in moeilijke tijden en waar veel sociale controle is.

Het dorp voelt als een eigen wereld met een eigen werkelijkheid die vaak een veilige plek biedt en die bij vlagen beklemmend kan zijn.

A28 - Harderwijk N806

A1 - Amsterdam N199

N A1 - Apeldoorn A28 - Utrecht

14

Eemlandia (links onder) ten zuiden van Bunschoten (foto ca. 1930, Archief Eemland)

15

locatie 1.2 | ruwe bolster in een woonwijk

Oorspronkelijk is de fabriek in de weilanden gebouwd. Het was een markering in zijn omgeving. Inmiddels heeft er sinds de jaren ‘60 een woonwijk om de fabriek gevormd. De wijk bestaat voor een groot deel uit huurwoningen die voor de toenmalige zuidelijker gelegen Polynorm fabriek gebouwd zijn.

Rond het jaar 2000 zijn op het terrein van de voormalige fabriek een serie twee-onder-een kap woningen gerealiseerd die nu de nieuwe straat “Eemlandia” vormen. Een straat die niets met de activiteiten van weleer te maken heeft. De achterkanten van de woningen keren zich letterlijk van de naamgevende fabriek af. Deze woningen mochten ontwikkeld worden op voorwaarde dat de Eemlandia fabriek weer in goede staat gebracht zou worden. De schoorsteen die in de jaren ‘70 gesloopt is, moest ook weer teruggebouwd worden. Met veel tegenzin heeft de ontwikkelaar de fabriek uiteindelijk in 2006 een schilderbeurt gegeven en de schoorsteen opnieuw opgebouwd, zij het 6 meter lager dan het origineel. Sindsdien heeft het verval de macht weer overgenomen(1).

Dit is hoe de huidige plek zich gevormd heeft. Nu staat het erbij als blinde vlek in de wijk. Kinderen en tieners nemen de plek over. Ze maken er hutten en drinken er hun eerste drankjes. Omwonenden zien het als vrijplaats waar tuinafval wordt gedumpt. Met houten hekken en dichte hagen sluiten ze zich af voor de werkelijkheid die zich achter hun eigen plek afspeelt.

N

oppervlakte perceel: bebouwde oppervlakte: vloeroppervlakte fabriek:

7500 m2 1315 m2 1908 m2

1) gesprek met gemeentelijk projectleider, Sjaak Nel, 4 december 2018

16

huidige situatie Eemlandia (bron: Google maps)

N

17

perceel ten zuiden van Eemlandia

18

19

N morfologie van de wijk

20

N groen en water in de wijk

21

geschiedenis 1.3 | herinneringen

Een monument bestaat niet alleen uit een gebouw maar ook uit de herinneringen van mensen. Om deze herinneringen op te halen heb ik gezocht naar mensen die nog in de fabriek gewerkt hebben. Helaas moest ik tot de conclusie komen dat ik van die generatie niemand meer kon vinden die herinneringen kon delen.

Gelukkig werd ik door iemand gewezen op twee interviews door de lokale tv zender RTV Bunschoten (1). Hierin worden Gijs Schaap, Wim Huijgen en Mw v.d. Hoogen-Hoogkamp gevraagd naar hun herinneringen aan de fabriek in werking. Het zijn mooie, authentieke gesprekken waarin niet alleen concrete verhalen worden gedeeld maar ook de tijdsgeest heel helder wordt neergezet.

1) Interviews door RTV Bunschoten, Youtube

22

Gijs Schaap - keurmeester geboren 1921

Gijs Schaap was van boeren komaf. Zijn vader vond dat hij in zijn voetsporen verder moest gaan en ook boer moest worden. Zijn boeren komaf was de reden dat hij ontslagen werd in de schoenfabriek. De fabriek was er gekomen om werkplekken te creëren voor Spakenburgse vissers die door het afsluiten van het IJsselmeer geen werk meer hadden.

Hij kon goed leren, en mocht na zijn aanstelling bij Eemlandia studeren voor de zuivel. Een vierjarige studie in Zutphen waarbij hij alle diploma’s op het gebied van zuivel haalde.

Na zijn studie werd Gijs de controleur van de fabriek. In deze functie had hij de leiding over het team. Op zijn 94e kan hij alle namen op een groepsfoto nog noemen. Hij mat de vetpercentages van de aangeleverde melk in het laboratorium en maakte de machines schoon. Ook gaf hij de consumptiemelk uit.

Hij vertelt dat boeren soms laat waren met het aanleveren van de melk. Maar hij was nooit de moeilijkste om het dan toch nog te verwerken. Wel was hij streng op de kwaliteit. Daar was geen ruimte voor gerommel! Al probeerden sommigen het wel. Met name met het vetpercentage, want dat bepaalde de prijs.

“Het ging om het vetgehalte, de houdbaarheid en de reinheid” Voor controle van de melk, of gewoon om te helpen, kwam hij ook geregeld op de boerderijen in de omgeving. Hij kende iedereen.

Ondanks de rivaliteit tussen de dorpen, was hij getrouwd met een vissersdochter. “Als een vissersdochter iets kreeg met een boerenjongen, dan was het vechten!”.

In zijn vrije tijd deed hij fanatiek aan gymnastiek. “Ik was goed in sport”. Dankzij zijn contacten binnen de sportwereld, is het vechten met de Spakenburgse vissers hem bespaard gebleven.

Gijs Schaap op de “herenbrug” Foto: Youtube

Gijs Schaap in werkkleding Foto: Youtube

23

Wim Huijgen - boerenzoon geboren ca. 1935

Wim liep als jongen van een jaar of 9 op de fabriek rond. Daar probeerde hij met zijn vriendjes vaak een “poederstok” van gedroogde, heerlijk zoete, melk te draaien. Soms mocht dat, maar er was ook een “moeilijk mannetje” die hem tegen probeerde te houden. Dan was het een leuk spel om toch wat te proberen te stelen.

Melk uit de fabriek was lekker, maar hij dronk de melk ook wel “warm uit de koe”. Daar kon toch niets tegenop!

Later heeft hij ook in de zelfde tijd als Gijs Schaap op de fabriek gewerkt. “Gijs was een man van initiatieven” Wim herinnerd zich een keer, in de winter van 1956, dat alle melk bevroren was. In opdracht van Gijs wisten ze het weer te ontdooien met heet water.

Wim Huijgen Foto: Youtube

24

Mw vd Hoogen-Hoogkamp - dochter van de directeur

Mw v.d. Hoogen-Hoogkamp is als 1 van 6 kinderen geboren bij de voorloper van de Eemlandia melkfabriek. Daar speelde ze boven de voormalige fabriek op het kantoor.

Toen de nieuwe melkfabriek er was, werd de Kleine Pol een opslagplaats waar ook de kisten voor het melkpoeder getimmerd werden. Voor haar was het een bijbaantje dat ze graag deed. Er stond een werkbank met een mal waar de houten kisten in gemaakt werden.

“Mijn vader wilde al langer een caseïnefabriek bouwen maar dat werd een tijdje tegengehouden door het bestuur. Toen er meer melkfabrieken in de buurt met caseïne begonnen ging het bestuur ook om, maar toen waren er natuurlijk wel meer concurrenten.”

“Ik ben gelovig opgevoed. Mijn vader was ouderling in de kerk.”

“Mijn vader was niet streng, hij had tijd voor zijn kinderen.” Naast het maken van de kisten moest ze veel thuis helpen omdat haar moeder vaak pijn op haar borst had.

Vanuit de woning kon je binnendoor naar de fabriek. “Mijn moeder bracht koffie naar vergaderingen.” Haar vader werd op zijn 19e al directeur van de fabriek.

Mijn vader was 19 en werd directeur van de melkfabriek. “Mijn vader was geliefd bij het personeel.”

“Mijn moeder droeg klederdracht. Mijn vader wilde dat niet voor mij. Hij hield niet van “dat speldengeprik”. Ik vond het zelf mooi. Bij vriendinnen heb ik het wel aan gehad.”

“Mijn man was Spakenburger, hij werkte in de bouw. Ik leerde hem kennen in de oorlog waarin we gelukkig geen nare dingen hebben meegemaakt.” Na de oorlog moest hij in dienst, hij moest 3 jaar naar Indonesië. “Na Indonesië mocht hij van mijn vader in de fabriek komen werken.”

Mw vd Hoogen-Hoogkamp Foto: Youtube

25

geschiedenis 1.4 | van Kleine Pol naar Eemlandia

De geschiedenis van de Eemlandia zuivelfabriek begint bij zijn voorganger, “NV Stoomzuivelfabriek De Kleine Pol”. Deze zelfstandige melkfabriek stond al sinds 1900 aan de Oostsingel in het centrum van Bunschoten. De toeleveranciers van de fabriek waren het echter niet eens met de prijs die ze voor hun melk kregen. Deze onenigheid liep zo ver op dat boeren uit de omgeving de handen ineen sloegen en een overnamebod op de Kleine Pol deden. De aandeelhouders zagen dit bod echter van de hand en hielden voet bij stuk.

Hierop heeft de coöperatie het initiatief genomen om een eigen fabriek te realiseren(1)(2).

De eerste stappen werden snel gezet. Er werd gezocht naar een architect met ervaring met moderne stoomzuivelfabrieken. Uiteindelijk viel door deze specifieke eis, de keuze op architect S.F. Hoekstra uit het Friese Akkrum.

In 1918 heeft de “Bunschoter Coöperatieve Verkoopvereniging van Melk en Zuivelprodukten Eemlandia” de nieuwe fabriek gerealiseerd.

Door het wegvallen van de leveranciers kwam de omzet van “De Kleine Pol” snel te vervallen en verkochten de aandeelhouders de fabriek alsnog aan de coöperatie. Het gebouw is nog een tijd als opslagplaats gebruikt.

26

Voorganger van “Eemlandia”, Melkfabriek “De kleine Pol” ca. 1910 Foto: Arie ter Beek, Historisch museum

1) Bunschoten, geschiedenis en architectuur, Fred Gaasbeek, Gerda ‘t Gilde-Balk ISBN 90-6720-133-2 2) Tussen de Poort en het Lam, Arie ter Beek ISBN 978-90-816831-0-4

Eemlandia tijdens de bouw in 1918, oostgevel met kantoor Foto: Erfgoed Bunschoten

27

geschiedenis van een stenen monument 2.0 | ontwikkeling van de fabriek

N

28

1918/1928 Verbouw

1938 Verbouw

1948 Verbouw

1951 Verbouw

Na de realisatie in 1918, is de fabriek in 1928 getroffen door een grote brand. De fabriek is opnieuw opgebouwd waarbij de capaciteit verder vergroot is.

Veel vergelijkbare fabrieken voegen in deze periode de productie van caseïne toe aan hun fabriek. Eemlandia sluit zich aan bij deze ontwikkeling. (1)

De caseïnefabriek werd ondanks ontwikkelingen van synthetische tegenhangers verder uitgebreid.

Nieuwe techniek maakte het mogelijk om op grotere schaal en met minder arbeid melkpoeder te produceren. In 1951 werd de fabriek uitgebreid met een melkpoederverstuiver. (2)

1) Interview RTV Bunschoten met Mw vd Hoogen-Hoogkamp, Youtube 2) Bouwtekeningen archief Eemland 3) https://www.ad.nl/amersfoort/teloorgang-melkfabriek-eemlandia-in-bunschoten-is-gestopt~a609ddb3/

1955 Verbouw

1971 Verbouw

2006 Verbouw

De traforuimte werd verbouwd en het ketelhuis werd uitgebreid.

Na het faillissement van Eemlandia in 1963, wordt het gebouw een periode door een lokale aannemer in gebruik genomen. Deze sloopte de schoorsteen en bouwde op deze plek een bedrijfshal. (3)

Om het omliggende terrein te mogen ontwikkelen legt de gemeente de voorwaarde op dat de Eemlandia fabriek gerestaureerd moet worden. Onderdeel van deze restauratie is de sloop van de bedrijfshal uit 1971 en het herbouwen van de schoorsteen. (3)

29

30

Opblazen schoorsteen 1971 Foto: Arie ter Beek, Historisch museum

Bouwtekening fabriek 1918 Bron: Arie ter Beek, Historisch museum

31

32

jaren ‘20

jaren ‘30

jaren ‘50

De twee dorpen hebben beperkte lintbebouwing langs de belangrijkste doorgaande weg en rond de haven.

Beide dorpen maken groei door. Het vissersdorp groeide rond de haven. In het zuiden wordt de Eemlandia melkfabriek gebouwd.

Na de bouw van de afsluitdijk vervalt veel van de werkgelegenheid in Spakenburg. Als compensatie wordt er ten zuiden van Bunschoten industrie ontwikkeld.

jaren ‘70

jaren ‘80

jaren ‘00

De industrie ontwikkeld zich verder, er worden nieuwe woonwijken gebouwd en de twee dorpen raken verder vergroeid met elkaar. Sinds 1965 zijn de dorpen gefuseerd tot Bunschoten-Spakenburg.

Nieuwe woonwijken en industrie worden gebouwd.

Eemlandia wordt langzaam door het dorp opgenomen.

Nog steeds worden nieuwe woonwijken gebouwd. Het dorp breidt zich richting het oosten en zuiden verder uit.

33

geschiedenis 2.1 | fabriek in hoogtijdagen

Begin jaren ‘50 bevond de fabriek zich in zijn meest productieve fase. Er werd poedermelk, karnemelk, boter en (op de eerdere caseïneafdeling) kaas geproduceerd (1).

De melk kwam binnen in het ontvangstlokaal. Daar werd het gewogen en werden er monsters genomen om het vetpercentage te meten. Deze meting werd in het laboratorium gedaan en bepaalde de prijs die boeren voor hun melk kregen. Hoe hoger het vetpercentage hoe hoger de prijs.

Na het wegen en meten ging de melk naar de centrifuge om te ontromen.

De ontroomde melk werd verwarmd op minimaal 85 graden om te pasteuriseren. Vervolgens werd het in een tank bewaard om later melkpoeder van te produceren of om het lokaal te verkopen als halfvolle melk. De room ging naar het karnlokaal om boter te maken.

trafo

melkpoederverstuiver

caseïnefabriek (later kaas)

opslag en verpakken melkpoeder

uitgifte poedermelk en caseine (later kaas) ondermelk melk indampen tot poeder

pasturisatie

melk

poederlokaal

melkvet scheiden

centrifugelokaal

koellokaal karnlokaal

melkontvangst

uitgifte boter en karnemelk

melk

lab

kantoor

N

vetpercentage meten werkprocessen in de fabriek ca. 1960

1) Interviews door RTV Bunschoten met Mw vd Hoogen-Hoogkamp en Gijs Schaap, Youtube

34

Ondersteunende functies

Melkpoederverstuiver -1951Productie melkpoeder.

Transformatorhuis -1918/1928?-

Waarschijnlijk vanaf het begin aanwezig

Ontvangst/centrifugelokaal Laboratorium Boterproductie Melkpoeder/kaasproductie Caseineproductie

Pakhuis -1918-

Caseïnefabriek -1938-

Schoorsteen -1918- (2006)

Productie van Caseïne voor vezelindustrie.

Later verdrongen door synthetische vezels die goedkoper waren

Stoommachineruimte -1918-

Na de oorlog kaasmakerij Persen Wrongelbereiding Pekelen

Opslag van gereed product mogelijk poederverstuiver Afvoer rook van stoommachine Gebouwd in 1918 Gesloopt in 1971 Herbouwd in 2006 (niet functioneel)

N

Waarschijnlijke opstelling van stoommachine en stoomketel

machinekamer -1918/1928-

Vorm doet vermoeden dat het latere aanvulling bij herbouw na brand van 1928 is.

Poederverstuiver ca. 1950 (bron: Gaasbeek 1992)

Melkdrogerij -1918-

ca. 7/8 walsen/rollerbakken om de melk te drogen tot melkpoeder

refrigerator/accumulatorenlokaal -1918voor koeling van de melk in het proces van pasturiseren. Op de verdieping stond een reservoir.

Centrifugelokaal -1918Ontromen van de melk Pasturiseren van de melk

Boterkelder -1918Zuren Karnen/kneden Karnemelk spoeling Verwerking

Melkdrogerij 1930-1940

Melkontvangst -1918-

Wegen van melk en monstername voor bepalen vetpercentage

Kantoor -1918-

Later verbouwd tot woning

Kantoor tijdens de bouw 1918

Laboratorium -1918-

Controle kwaliteit/vervuiling Meting vetpercentage voor uitbetaling boeren.

Kaasmakerij 1930

35

constructie 2.2 | gebouw

In de constructie van Eemlandia is de ontwikkeling van bouwtechniek af te lezen. Het oorspronkelijke gebouw is traditioneel opgezet. Er zijn dragende muren gemetseld die houten spanten dragen. Hier overheen liggen gordingen met een houten dakbeschot waar de zwart gesmoorde dakpannen op aangebracht zijn.

De eerste grote uitbreiding met de caseïnefabriek in 1938, is aansluitend op het hoofdgebouw gemetseld. De vloeren zijn echter van beton op stalen liggers. In de latere uitbreiding voor de poedermelkverstuiver in 1951 zijn ook de balken in beton uitgevoerd.

In de kap zijn nog verschillende hulpconstructies te vinden die onderdeel waren van het dagelijks werk.

betonnen vloerconstructie met vulpunt poedermelk

36

hulpconstructies in de kap

betonnen vloeren, metselwerk en staal

traditionele kapconstructie

dakpannen zwart gesmoord

spanten hout, versterkt met staal

verdiepingsvloeren beton op stalen liggers

dragende binnenwanden metselwerk, veelal gestuct gevel rode baksteen

verdiepingsvloeren beton met betonnen balken

constructieve hoofdopzet

37

1930/1940 - botermakerij (foto: archief Arie ter Beek)

1950 - melkpoederverstuiver (foto: archief Arie ter Beek)

1955 - kaasmakerij (foto: archief Arie ter Beek)

Vroege foto van de botermakerij. Hier werd de boter in houten kisten geschept.

Het vulpunt bij de melkpoederverstuiver in de hoogbouw van de fabriek. Dit punt is nog steeds aanwezig in het gebouw.

De kaasmakerij bevond zich aan de westkant van de laagbouw. De vloer en machines zijn verdwenen, maar de wandtegels zijn nog steeds aanwezig.

Vergelijkbare apparatuur en de rest van het proces is nog te zien in de herbouwde Freia melkfabriek in het openluchtmuseum in Arnhem.

2.3 | Eemalandia toen.

38

1980/1990 - sportschool (foto: archief Arie ter Beek)

2018 - trouwfoto (foto: Foto de Graaf Koelewijn)

Het gebouw heeft vele functies gehad, zo ook een sportschool in de hoogbouw.

Het vervallen gebouw is een gewilde locatie voor fotografie. Er is goed te zien dat het gebouw steeds verder wordt aangetast door de tijd.

Eemlandia was een plek waar van alles gebeurde. Er werden producten gemaakt en mensen ontmoetten elkaar om de laatste ontwikkelingen te bespreken. Zelfs na het gebruik als melkfabriek werd het een plek waar mensen sporten, waar zeilen werden gemaakt en waar auto’s een nieuwe eigenaar vonden. In de huidige staat van verval zien mensen een mooie plek om foto’s te maken.

Al deze activiteiten geven aanleiding om de fabriek weer in werking te stellen.

Niet elke nieuwe functie is daar geschikt voor. De plek moet weer toegankelijk zijn voor de omgeving zodat het daar weer de verbinding mee aangaat en door de wijk en het dorp wordt opgenomen. Zo wordt niet alleen het gebouw als gebouw bewaard, maar wordt het ook een sociaal monument.

39

Poederlokaal

Poederlokaal

Uitgifte

Het oorspronkelijke poederlokaal is later gebruikt door een garagebedrijf. De oorspronkelijke tegels zijn overschilderd en de vloer is verwijderd. De originele ramen geven veel daglicht in de ruimte. Dit moet een voor de tijd prettige werkruimte zijn geweest.

In de andere richting is ook het verval te zien. Resten van tijdelijk gebruik bepalen de sfeer.

Links op de foto begint de doorgang waar vrachtwagens naar binnen reden om door het gebouw gevuld te worden.

2.4 | Eemlandia nu.

40

Caseïnefabriek

Melkpoederverstuiver

Melkpoederverstuiver

Bovenin de Caseïnefabriek stonden ketels die het begin van het productieproces waren. Nu is komt er licht door het dak en wordt de oorspronkelijke tegelvloer aangetast.

De grote silo die hier ooit in de ruimte hing is inmiddels verdwenen. Wat overblijft is een grote open ruimte. Ondanks het daglicht voelt de ruimte sinister.

Boven in de hoogbouw is een oorspronkelijke deur te vinden die de verbinding met de caseïnefabriek maakte

De foto’s laten het verval van de eens zo levendige fabriek zien, maar ook allemaal herinneringen van wat er ooit gebeurde. Een vulpunt voor melkpoeder en een achtergelaten poster die reparatie van autoschade adverteert.

Daarnaast zijn de ruimtes ondanks het grauwe verval, opvallend licht. De schil van het monument heeft geen grote ingrepen nodig om een nieuwe functie voor mensen in plaats van machines onder te brengen.

41

geschiedenis 2.5 | monument van waarde

Het vooronderzoek laat zien dat Eemlandia een gebouw is met een rijke historie. De traditioneel opgebouwde fabriek laat het karakter zien van een efficiënt ingericht productieproces. Ondanks dit efficiënte uitgangspunt is het een sierlijk gebouw met voldoende daglicht zodat ook werknemers zich er op hun plek hebben gevoeld. Deze uitgangspunten hebben de tand des tijds goed doorstaan en zijn ondanks het verval en de nodige verbouwingen nog steeds goed leesbaar. Het verval draagt op een zekere manier zelfs aan bij aan het karakter van het gebouw.

De historische waarde bestaat niet alleen uit de gestapelde stenen. De fabriek stond aan de rand van het dorp maar had toch een centrale plek in de lokale samenleving. Zelfs nadat het oorspronkelijke gebruik stopte, kwamen er nieuwe functies waardoor het gebouw nog steeds een plek heeft in de herinnering van mensen. Pas na de leegstand is het monument verder van de samenleving komen te staan. De waarde wordt in het dorp steeds minder erkend en er gaan zelfs stemmen op om het te slopen.

Daarom is het belangrijk dat de fabriek weer een centrale plek in het sociale leven van mensen krijgt. Zodat het zijn waarde hervind en weer wordt gedragen door het dorp zoals dat ooit zo was.

42

43

een geschiedenis van herbestemmen 3.0 | een korte geschiedenis van de visie op de waarde van historische bouwwerken

Waarde hechten aan oude gebouwen is een relatief modern begrip. Bouwers uit de middeleeuwen hechtte niet veel waarde aan hetgeen er eerder gebouwd was. Dit is te zien in oude kerken waarin elke uitbreiding of wijziging weer in de stijl van het moment gerealiseerd is. Vaak werden oude gebouwen afgebroken om de stenen opnieuw te gebruiken.

Met de renaissance in Europa kwam ook een nieuwe waardering voor klassieke architectuur. Tegen het einde van de 18de eeuw was kennis van archeologie een gespreksonderwerp voor de “geleerde man”(1).

Nog recenter zien we dat monumenten in de tijd “bevroren” worden. Alles wat er door de tijd met een gebouw gebeurt is heeft een bijna gelijkwaardige, hoge waarde. Peter Zumthor is met het Kolumba museum in Berlijn verder gaan bouwen op de ruïnes van een oude kerk. Door zorgvuldig materiaalgebruik en realiseren van verstrooid licht is een atmosfeer ontstaan die de sacrale sfeer van de voormalige kerk benaderd. Zonder letterlijk het oude gebouw opnieuw op te trekken.

Oude gebouwen werden gerestaureerd naar de periodes die toen met name werden gewaardeerd. Bekende voorbeelden hiervan zijn gerealiseerd door de Franse architect en schrijver Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc. Hij heeft bijvoorbeeld de Notre Dame in Parijs en het kasteel van Pierrefonds gerestaureerd naar de voor hem belangrijkste stijl.

Een recenter voorbeeld van een architect met restauratie als specialisme is de Italiaan Carlo Scarpa. Zijn ingrepen in monumentale architectuur laten de verschillende lagen zien waaruit de geschiedenis van een gebouw is opgebouwd. Daarvoor was hij niet bang om ook delen te verwijderen die we tegenwoordig ongemoeid zouden laten, bang dat iets ouds voor altijd verloren gaat. Door de vrijheden die hij kreeg, en waar nodig nam, laat hij ongeëvenaard de gelaagdheid van de geschiedenis van de monumenten zien.

__________ 1) https://www.britannica.com/art/art-conservation-and-restoration

44

45

Eugène Viollet-le-Duc (1814-1879) Kasteel van Pierrefonds (1857-1885)

De eerste versie van het kasteel van Pierrefonds stond er al in de 12e eeuw.

Hiervan zijn in de kelders van het huidige kasteel nog resten te vinden(1). In 1393 is in opdracht van Louis of Orleans opdracht gegevens om op deze basis een imposant ondoordringbaar kasteel te realiseren. Na verschillende oorlogen kwam het kasteel in 1617 in handen van François-Annibal d’Estrées.

Het werd veroverd door kardinaal van Richelieu, die opdracht gaf om het kasteel af te breken. Door de enorme omvang van deze opdracht is dit nooit helemaal gelukt. Twee eeuwen lang bleef de ruïne liggen.

In 1811 kocht Napoleon I de ruïnes van Pierrefonds. Zijn opvolger, Napoleon III gaf Viollet-le-Duc in 1857 de opdracht om een deel van het kasteel tot prestigieus woonhuis te restaureren. De rest van het kasteel moest in eerste instantie een “pittoreske ruïne” blijven. In 1862 bedacht hij zich echter en gaf hij opdracht om het totale kasteel te reconstrueren.

Viollet-Le-Duc staat was niet alleen een invloedrijk architect, hij heeft ook veel literatuur nagelaten. Zijn werk en onderzoek naar architectuurgeschiedenis was zeer vooruitstrevend. Bijvoorbeeld zijn werk “Dictionnaire raisonné de l’architecture française du XIe au XVIe siècle” laat zien dat zijn kennis over architectuurgeschiedenis zeer uitgebreid was(3).

Deze kennis weerhield hem er niet van om waar hij het nodig vond van de werkelijke geschiedenis af te wijken. Voor het kasteel van Pierrefonds herbouwde hij niet het gesloopte kasteel maar bouwde hij een nieuw kasteel in de geest van de gotiek. Het werd een menging van neogotische elementen met middeleeuwse details. Het doel was ook niet om het kasteel te herbouwen maar om een extravagante plek te realiseren waar Napoleon III zijn gasten kon ontvangen.

46

Deze aanpak bracht in die tijd niet alleen lof maar ook kritiek(4). De Britse historicus en architectuurcriticus John Rushkin schreef in zijn essay “The seven lamps of architecture” in 1849 het volgende: “Neither the public, nor those who are responsible for the maintenance of public monuments, understand the true meaning of ‘restoration’. It signifies the most complete destruction that an edifice can suffer; a destruction from which not a single vestige can be recovered; a destruction that comes from the false description of the thing destroyed. It is impossible, as impossible as it is to bring the dead back to life, to restore whatever might have been grand or beautiful in architecture....the enterprise is a lie from the beginning to the end.”

Hoewel Rushkin groot respect had voor het historische werk van Viollet-le-Duc was hij dus kritisch op het terugbrengen van een vorige staat van de geschiedenis van een monument. Hiermee raakt hij aan de intentie waarmee een monument herbouwd of aangepast kan worden. Is het doel om de geschiedenis terug te brengen? Dat is in letterlijke zin een onmogelijke opgave. Het is wel mogelijk om een atmosfeer uit die geschiedenis terug te brengen.

Viollet-le-Duc gebruikt hiervoor methoden uit verschillende periodes van de geschiedenis. Het letterlijk terugbrengen van de geschiedenis is niet het doel.

Als dat zo was geweest, dan had hij dat met zijn uitgebreide kennis zeker gedaan.

__________ 1) https://frenchmoments.eu/pierrefonds/ 2) 1911 Encyclopædia Britannica, Volume 28 3) https://archive.org/details/dictionnairerai07sabigoog/page/n13/mode/1up?view=theater 4) Poisson, Georges; Poisson, Olivier (2014). Eugène Viollet-le-Duc (in French). Paris: Picard.

ISBN 978-2-7084-0952-1.

Eugène Viollet-le-Duc | Kasteel van Pierrefonds torens en kantelen op het kasteel van Pierrefonds

__________ 1) https://www.grelinettecassolettes.com/2019/07/pierrefonds-le-chateau-reinvente-par-viollet-le-duc-part-1.html 2) https://www.monuments-nationaux.fr/Qui-etait-Viollet-le-Duc

Eugène Viollet-le-Duc | Kasteel van Pierrefonds voorbeeld van een stijlelement

47

Carlo Scarpa (1906-1978) Castelvecchio Museum Verona (1959-1973)

Castelvecchio (“oud kasteel”) is een kasteel in de Italiaanse stad Verona aan de rivier de Adige. De oudste resten op de plek stammen van een Romeinse nederzetting. Een defensief fort uit 1356(1) vormt de basis van het huidige gebouwencomplex. Onderdeel hiervan is de middeleeuwse stadsmuur uit de 11e-12e eeuw. In de periode van Franse overheersing (1801)kreeg het kasteel weer een militaire functie met een aantal ingrijpende aanpassingen.

In 1923 is het fort overgedragen aan de Italiaanse staat en kreeg het zijn functie als museum. Het fort is toen naar de smaak van de tijd teruggebracht naar het tijdsbeeld van het middeleeuwse kasteel. De door Napoleon beschadigde torens werden teruggebouwd, de kantelen werden hersteld en het kasteel werd ingericht volgens middeleeuwse, soms renaissance, stijl.

In de tweede wereldoorlog werden de gebouwen ernstig beschadigd. De 14e eeuwse brug werd verwoest door terugtrekkende Duitse troepen. De beschadigde gebouwen en brug zijn in de periode na de oorlog hersteld (1948-1951) door Piero Gazzola, hoofdinspecteur van Monumenten SCARPA Deze geschiedenis is belangrijk omdat het de lagen beschrijft die Scarpa met zijn ingrepen heeft ontleed. Hij heeft de lagen op waarde gewogen en de oude stadsmuur als meest waardevol centraal gezet. Deze stadsmuur heeft hij waar mogelijk vrij gemaakt van latere toevoegingen. Hiervoor heeft hij latere toevoegingen verwijderd en losgebroken. Een prominente trap uit de Napolitaanse periode moest wijken om de oude stadsmuur zichtbaar te maken.

Op dit belangrijke kruispunt in het nieuwe ontwerp heeft hij het kunstwerk van een man op paard geplaatst. In de routing is dit een belangrijk centraal 48

punt waar het kunstwerk vanuit verschillende plekken in de route beleefd kan worden.

Scarpa was er een meester in om de route in het gebouw te gebruiken om kunst op nieuwe manieren te beschouwen. Vaak zijn routes zo gevormd dat kunstwerken op een onverwacht moment opnieuw vanuit een ander perspectief benaderd worden.

Op die routes spreekt Scarpa alle zintuigen aan om bezoekers te sturen. Het geluid van stomend water, een langs een dichte haag oplopend pad, en de tast van koel pleisterwerk zijn voorbeelden van manieren waarop hij bezoekers begeleidt.

Scarpa had niet alleen op de grotere schaal oog voor het herkenbaar maken van onderdelen. Tot in het detail zijn onderdelen los van elkaar te herkennen.

De architectuur lijkt als net niet passende puzzel in elkaar te vallen waardoor het samenkomen van elementen tot een ware kunst verheven wordt.

__________ 1) https://museodicastelvecchio.comune.verona.it/nqcontent.cfm?a_id=43066&tt=museo 2) Richard Murphy over Scarpa - https://www.youtube.com/watch?v=v_78_KQZiP8

Carlo Scarpa | Castelvecchio Museum Verona detail waarin verschillende onderdelen los van elkaar blijven

Carlo Scarpa | Castelvecchio Museum Verona het kunstwerk “man op paard” in de vrijgemaakte aansluiting met de oude stadsmuur

__________ 1) https://www.flickr.com/photos/pmorgan67/2288759544 2) http://www.archipicture.eu/Architekten/Italien/Scarpa%20Carlo/Carlo%20Scarpa%20-%20Castelvecchio%20Museum%20Verona%201.html

49

Peter Zumthor Kolumba museum Keulen (2007)

Waar Carlo Scarpa zelf ingrepen deed om de verschillende lagen geschiedenis te ontleden, waren de ontleedde restanten van de laat gotische Kolumba kerk in Keulen de basis van de opdracht voor Peter Zumthor.

Ook het materiaal vormt een contrast met de oude kerk. De zachtgrijze baksteen wijkt in kleur en textuur af van de restanten maar geeft toch een herkenbare kwaliteit aan de gevels, zowel in het interieur als exterieur.

Deze basis bestond naast de gebombardeerde resten van de Kolumba kerk, uit opgravingen van een Romeinse nederzetting. Ook zijn er oudere resten opgegraven van voorgangers van de Kolumba kerk. In 1950 is door Gottfried Böhm de kapel “Madonna in den Trümmern” gerealiseerd.

De nieuwe gevel gaat naadloos over van historische gevel naar nieuw opgetrokken baksteen. De restanten worden aangeheeld zoals het voor een restauratie gebruikelijk zou zijn, alleen het contrasterende materiaal laat zien dat er een nieuwe laag wordt toegevoegd.

Zumthor heeft deze restanten letterlijk als basis, fundering voor het nieuwe ontwerp gebruikt. Hierop heeft hij met contrasterende zachtgrijze baksteen nieuwe ruimtes ontworpen. De kapel is gelijkwaardig aan de oudere resten opgenomen in de nieuwe architectuur. Op de begane grond is een open ruimte te vinden waarin via een houten brug de opgravingen te bezoeken zijn. Enkele ranke kolommen zijn het enige dat de blik op deze geschiedenis onderbreken. Via openingen in het metselwerk wordt licht door de ruimte verstrooit waardoor een sacrale sfeer ontstaat die doet denken aan de kerk van weleer. De nieuwe verdiepingen zijn eenvoudig in vorm en opzet. Grote glazen openingen geven hier uitzicht over de stad. In deze ruimtes doet niets herinneren aan de geschiedenis die op de begane grond bepalend is voor de beleving van de ruïnes.

Zumthor kiest ervoor om verder te bouwen op de restanten van de voormalige kerk. Hij maakt geen eigentijdse interpretatie van de kerk maar maakt een nieuwe ruimte om de restanten te beleven zoals ze nu zijn. Hij maakt de sacrale sfeer die de kerk had, opnieuw geïnterpreteerd onderdeel van het ontwerp. Zo ontstaat een samensmelting van de ruïnes met de nieuwe architectuur die de geschiedenis in al zijn lagen optimaal laat zien en beleven.

Zumthor heeft het museum van binnenuit ontworpen (1). Het exterieur is een resultante van zijn aanpak. Het gebouw staat als monoliet in het straatbeeld.

Opvallend is de eenvoudige vorm die een contrast vormt met de sierlijk vormgegeven historische resten. __________ 1) https://www.archute.com/kolumba-museum-peter-zumthor/

50

Peter Zumthor | Kolumba museum Keulen contrasterrend materiaal laat het verschil tussen bestaand en nieuw zien

__________ 1) © Rasmus Hjortshøj 2) © Rasmus Hjortshøj

Peter Zumthor | Kolumba museum Keulen de sacrale sfeer rond de opgravingen doet denken aan de vroegere kerk

51

visie vanuit de geschiedenis 3.1 | visie in relatie tot het stenen monument

De monumentale status van de Eemlandia melkfabriek is een belangrijk gegeven en uitgangspunt voor mijn afstuderen(1).

Die monumentale status maakt het gebouw nog niet onaantastbaar. Le Duc, Scarpa en Zumthor laten zien dat een herbestemming of renovatie een interactie met het monument aan kan gaan zonder de historische waarde aan te tasten. Het tegendeel wordt door de architecten bewezen. De ingrepen en interacties met het monument geven het een nieuw perspectief op de historische waarde.

Het gebouw is geen fabriek meer. Deze functie is een deel van de geschiedenis geworden. In zijn nieuwe rol wordt alles wat er gebeurt is bevroren in de tijd. Deze toestand is het uitgangspunt. Het is aan de ontwerper om te bepalen wat er nodig is om de nieuwe functie tot zijn recht te laten komen.

Zoals Scarpa alle lagen ontleed om de geschiedenis te laten zien, zo wil ik de lagen zoals ze door de tijd vergroeid zijn laten zien. Mijn toevoeging wordt een nieuwe laag in de symbiose van verschillende fases van geschiedenis. De huidige staat van het monument wordt niet teruggebracht naar een eerdere versie. Er wordt verder gebouwd op wat er is.

Door gebruik te maken van de bestaande structuren en de ruimtes te vervormen naar bestaande constructies en gevelopeningen gaat het nieuwe ontwerp onderdeel uitmaken van het monument.

__________ 1) https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monumenten/520420

52

Viollet-le-Duc Weloverwogen herinterpretatie van geschiedenis

Scarpa Ontleden van verschillende lagen van de geschiedenis

Zumthor Samensmelting met de geschiedenis van het monument

Eemlandia Monument als mal voor nieuwe functie

53

sociaal monument 4.0 | context van het nieuwe programma

Veel voorbeelden van hoogwaardig herbestemmen betreffen musea en soortgelijke functies. Bij dit type functies is de ruimtelijke kwaliteit vaak vanzelfsprekender onderdeel van de opdracht dan bij meer voorkomende functies zoals wonen en utiliteit.

Omdat er op de locatie geen behoefte is aan een museale functie ontstaat er de uitdaging om de herbestemming op een effectieve manier in te passen en tegelijkertijd de ruimtelijke kwaliteit realiseren die bij het monument past..

MONUMENT ALS ONDERDEEL VAN HET DORP Naast de betrokkenheid met mensen wordt ook het historisch erfgoed in Bunschoten gewaardeerd. Er is een actieve historische vereniging(4) en veel aandacht voor de vloot historische vissersboten die in de haven een prominente plek innemen (5). Ondanks deze blik op de geschiedenis vinden veel mensen het moeilijk om door het verval van de Eemlandia melkfabriek nog een toekomst in het monument te zien.

De plek in Bunschoten-Spakenburg ligt midden in een woonwijk aan de zuidkant van het dorp. Het is mijn wens om een plek te realiseren waarin niet alleen het monument centraal staat, maar ook een sociale binding met het dorp te vinden is.

VOORZIENINGEN De voorzieningen zoals horeca concentreren zich in het dorp met name rond de oude haven van Spakenburg. Hier is een levendig centrum met horeca en winkels. Andere voorzieningen zoals kinderopvang en een huisartsenpraktijk liggen meer centraal in het dorp of verspreidt door de wijken. Verder is de lokale in het centrum gelegen bibliotheek op zoek naar een nieuwe locatie omdat de huidige niet meer voldoet aan de veranderende functie van een bibliotheek (6). Er is minder vraag naar de bibliotheek als plek om boeken te vinden en meer vraag naar de bibliotheek als plek om te studeren of voor sociale activiteiten in combinatie met andere instellingen (7).

GEMEENSCHAP Het dorp Bunschoten heeft een sociale gemeenschap. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de eenzaamheidscijfers van het dorp, die zo’n 25% lager zijn dan het landelijk gemiddelde en ook lager zijn dan omliggende plaatsen (1).

Toch zijn er ook problemen. Zoals andere (voormalige) vissersdorpen zijn er in Bunschoten-Spakenburg ook problemen met drugsgebruik onder jongeren (2). Vanuit de gemeenschap zijn er initiatieven om dit tegen te gaan. “Moedige moeders” (3) is bijvoorbeeld een belangengroep van ouders van (ex) verslaafde kinderen. Dit bevestigd de sociale betrokkenheid. Ook bij problemen wordt er vanuit de gemeenschap gereageerd.

54

__________ 1) https://www.waarstaatjegemeente.nl/dashboard/Gemeentelijke-Monitor-Sociaal-Domein/ 2) https://pure.uva.nl/ws/files/1038044/90404_PDF_1573oratie_Korf_def_zonder_snijlijnen.pdf 3) http://www.moedigemoedersspakenburg.com/ 4) https://www.bunscote.nl 5) https://bruinevlootspakenburg.nl 6) https://bunschoten.christenunie.nl/k/n6018/news/view/615978/50529/christenunie-bezoekt bibliotheek-bunschoten.html 7) https://vng.nl/sites/default/files/publicaties/2015/20150521-lokaal-bibliotheekwerk.pdf

Eemlandia huisarts BSO basisschool horeca

Bunschoten-Spakenburg sociale voorzieningen

55

programma 4.1 | visie realiseren door een nieuw programma

Zoals het proces van melkproducten maken in de fabriek uit verschillende, aan elkaar gelieerde processen bestond, zo moet ook het monument gaan functioneren. Het gebouw heeft op deze locatie een te grote schaal om één allesomvattende functie te realiseren. Daarom is het voor de hand liggend om verschillende op elkaar aansluitende functies te realiseren.

BESCHERMD WONEN Het beschermd wonen is een woonvorm voor mensen met psychische of psychosociale problemen waardoor ze niet zelfstandig kunnen wonen(3). De beschermde woonplek biedt een veilige woonplek waar mensen zich kunnen ontwikkelen en zelfstandigheid wordt ondersteund.

BIBLIOTHEEK Centraal in het samenspel van nieuwe functies staat de bibliotheek. Hier komen mensen samen en ontwikkelen mensen zichzelf. Bibliotheken willen zich ontwikkelen tot centrale plek in de samenleving waar mensen uit alle lagen van de bevolking elkaar ontmoeten, en waar mensen aan de onderkant van de samenleving een veilige plek vinden om in de basisbehoefte van contact en ontwikkeling te voorzien(1). De lokale bibliotheek is zich ervan bewust dat ze samenwerkingen met andere instellingen aan moeten gaan om relevant te blijven in een maatschappij die aan verandering onderhevig is(2). Daar komt dan ook ruimte voor in het monument.

SOCIALE WERKPLAATS De sociale werkplaats biedt een werkplek en zinvolle dagbesteding voor mensen uit het beschermd wonen en uit de verdere omgeving. Door de toevoeging van een kleine winkel met eigen producten ontstaat een binding met de wijk.

Een samenwerking met sociale functies passen goed bij de doelen die de bibliotheek stelt. In het monument krijgt dit vorm door de samenwerking met een sociale werkplaats, een bistro met sociaal werk en een locatie voor beschermd wonen.

Deze functies voorzien samen in de behoefte die er vanuit het dorp en de omliggende wijk zijn. Daarnaast voorzien de functies in de behoefte van mensen die binnen het beschermd wonen project wonen.

56

BISTRO Door een bistro als aanvulling van op project wordt ingespeeld op de fietsroutes die langs het monument lopen. Door mensen uit de sociale werkplaats in te zetten is dit een goede aanvulling voor de zinnige dagbesteding van deze doelgroep. De zichtbaarheid van kwetsbaren uit de samenleving geeft daarnaast een binding met de omliggende wijk.

SAMENHANG Het evenwichtige samenspel van functies zorgt voor een levendige plek waarin mensen vanuit verschillende invalshoeken een plek kunnen vinden.

Zowel vanuit de wijk als vanuit de doelstelling van een veilige plek voor het beschermd wonen vullen de verschillende functies elkaar aan om te komen tot een programma dat het gebouw niet alleen relevant maakt als monument maar ook voor zijn omgeving. __________ 1) https://vng.nl/sites/default/files/publicaties/2015/20150521-lokaal-bibliotheekwerk.pdf 2) https://bunschoten.christenunie.nl/k/n6018/news/view/615978/50529/christenunie-bezoekt-bibliotheek-bunschoten.html 3) https://www.pgb.nl/pgb/keuze-pgb/wat-voor-zorg-heb-je-nodig/beschermd-wonen/

rol in de wijk/dorp

functies

rol in beschermd wonen (1)

ontmoetingsplek

bibliotheek

duidelijke structuur en regelmaat

horeca

bistro

zorgen voor een veilige omgeving

kennis

sociale werkplaats

zinvolle dagbesteding

beschermd wonen

ondersteuning bij dagelijkse activiteit

schematische weergave van functionele relaties tussen de nieuwe functies en de omgeving

__________ 1) https://www.pgb.nl/pgb/keuze-pgb/wat-voor-zorg-heb-je-nodig/beschermd-wonen/

57

wijk

omliggende woonwijk

zelfstandig begeleid wonen

zelfstandig begeleid wonen

tuin privé tuin privé tuin publiek/dagbesteding

tuin publiek/dagbesteding

fabriek

beschermd wonen

dagbesteding dagbesteding

beschermd wonen

ondersteuning

restaurant restaurant

ondersteuning onderzoekend schema van relaties tussen verschillende functies

58

beschermd wonen gezamenlijke huiskamer en gesprekskamer

regulier wonen appartement

sociale werkplaats

beschermd wonen appartement

bibliotheek

bistro

functieverdeling als massa binnen het monument

59

concept 4.2 | verwezelijking van visie

Onder de visie van het stenen monument is omschreven hoe de ingreep een nieuwe laag in het monument is. Het monument zoals het nu is met alles wat het door de tijd heeft doorgemaakt. De ingreep is een nieuwe toevoeging aan wat er nu is.

In het concept wordt het bestaande gebouw als schil beschouwd. Hierbinnen vormt zich een nieuwe massa waarin de nieuwe functie zich begeeft.

Om de nieuwe functie te ontsluiten wordt de nieuwe massa doorsneden.

Door met deze doorsnijdingen bestaande gevelopeningen te verbinden ontstaat een ruimte tussen de nieuwe massa waar de fabriek van weleer de atmosfeer bepaald. De massa omsluit dit beeld als passepartout.

Door het monument op deze plekken onaangetast te laten zien ontstaat binnen de nieuwe massa de ruimte om een nieuwe wereld te creëren die volledig op de nieuwe functie ingericht is.

60

Binnen de massa kan de ruimte volledig ten dienste van de nieuwe functie ontworpen worden. Ik doe dit door aan de hand van activiteiten van de gebruiker, meubels te ontwerpen die uit de massa gesneden zijn.

Openingen in de bestaande schil geven licht en zicht op de omgeving.

Er ontstaat een nieuwe wereld waarbinnen soms een blik op de oude muren gegeven wordt. Binnen de massa zijn veilige, omsloten plekken ontworpen die als een warme deken om de de bewoners heen liggen.

De nieuwe functie is geen compromis naar het monument. De nieuwe functie vormt zich binnen het monument om voor elk gebruik een optimale plek te vinden.

maquette studie van de ruimte tussen de nieuwe massa

61

schil schil

openingen openingen in de schil van het monument

openingen

entrees entrees

N entrees in de schil

62

schil schil

monumentale schil vullen met nieuwe functies als massa

schil

openingen openingen openingen

openingen in het monument verbinden

schil vullen nieuwe massa schil vullen nieuwe massa schil vullen nieuwe massa

openingen verbinden openingen verbinden openingen verbinden

entrees

entrees

entrees

entrees

entrees

entrees ontsluitingsruimte die nieuwe massa doorsnijdt en waar het monument onaangetast is.

63

ontsluitng als verbinding tussen bestaande gevelopeningen

onderzoek naar de verdeling van het nieuwe programma en ontsluiting binnen het bestaande volumen

64

variant op ontsluitng als verbinding tussen bestaande gevelopeningen

verdeling van nieuwe functies in het volume van de hoogbouw

65

locatie 4.3 | visie op stedebouwkundige context

De fabriek is ooit vrij in zijn omgeving gebouwd. Geur- en geluidsoverlast werd zo vermeden en het gebouw was goed bereikbaar voor de boeren uit de buurt.

Inmiddels is het monument door een woonwijk omsloten en is er nog een relatief klein stuk vrije grond rondom het gebouw aanwezig. Door de inbedding in deze orthogonale bebouwing, gaat het monument ondanks zijn omvang op in de structuur van zijn omgeving.

Om de kracht van het gebouw in zijn omgeving weer deels te herstellen, stel ik voor om bebouwing in een amorfe vorm in te brengen die de bestaande structuur van de fabriek losmaakt van de orthogonale structuur. Hierdoor komt de fabriek weer vrij als los object ten opzichte van zijn omgeving.

Tussen de amorfe afbakening en de fabriek ontstaat een publieke buitenruimte die aansluit op de nieuwe functies in de fabriek en een buffer biedt richting de nieuwe bebouwing.

66

Bunschoten / Spakenburg

Nijkerk

Amersfoort

oorspronkelijke morfologie

de fabriek stond vrij in zijn omgeving

de fabriek stond op een kruispunt van doorgaande wegen

N 67

Bunschoten / Spakenburg

Nijkerk

Amersfoort Huidige morfologie

De fabriek is vrijwel ingesloten door bebouwing

De voormalige doorgaande wegen zijn nu de ontsluiting van de wijk en vormen doorgaande fietsroutes door de omgeving

N

68

De amorf gevormde bebouwing maakt de fabriek los van omliggende bebouwing (blauw) De vorm gaat door om een nieuwe publieke plek te vormen als buitenruimte voor de nieuwe functies in de fabriek (groen)

De nieuwe buitenruimte (groen) maakt verbinding met de nieuwe bistro en het beschermd wonen.

Een meer industrieel vormgegeven gebied (bruin) biedt ruimte aan parkeren en laden en lossen voor de sociale werkplaats.

Een doorgaande wandelroute verbind de bushaltes met elkaar en zorgt ervoor dat de ruimte onderdeel wordt van de wijk.

N 69

nieuwe amorf gevormde bebouwing maakt het monument weer los van de omliggende structuur.

70

71

ontwerp 4.4 | ingrepen in het stenen monument

Om de nieuwe functies in het monument te realiseren blijkt dat er toevoegingenen of ingrepen in het monument noodzakelijk zijn. Aanleidingen zijn bijvoorbeeld voldoende daglicht, de herkenbaarheid van een entree of beperkte ruimte voor het realiseren van de nieuwe functie.

Binnen de visie is al vastgesteld dat deze ingrepen geen bezwaar hoeven te zijn voor het aantasten van de waarde van het monument. Ze kunnen er zelfs waarde aan toevoegen.

Bij voorkeur worden ingrepen herkenbaar ten opzichte van het monument.

In een aantal gevallen worden de ingrepen aan het zicht onttrokken om de monumentale atmosfeer te behouden. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij het dak van de laagbouw. Door de isolatie op het bestaande dakbeschot aan te brengen wordt het interieur en het exterieur van het monument niet aangetast waardoor op andere plekken grotere ingrepen mogelijk worden zonder het monument te overschaduwen.

Zichtbare ingrepen bestaan in ieder geval uit de nieuwe thermische schil die de nieuwe ruimtes omvatten. Hierin zijn ook installaties en functionele meubels opgenomen om de beschikbare ruimte zo efficiënt mogelijk te benutten. Andere ingrepen zijn meer zichtbaar aan het exterieur. De nieuwe entrees worden benadrukt door met het monument contrasterende elementen. Ook de schachten die de bibliotheek van daglicht voorzien zijn herkenbare sculpturale elementen op het dakvlak.

72

Door de ingrepen en toevoegingen contrasterende vorm te geven ontstaat een duidelijk beeld van het bestaande en het nieuwe. De verhoudingen tussen oud en nieuw vormen een leesbaar contrast in het geheel.

Het ontwerp zoekt de verhouding tussen oud en nieuw op. Wanneer er veel ingrepen zichtbaar zijn, komt het monument in de schaduw te staan en verliest het aan waarde. Wanneer er weinig ingrepen gedaan worden ontstaat een rommelig beeld van willekeur. Intuïtief is gezocht naar de juiste verhouding waarin de ingrepen het monument versterken in zijn nieuwe functie.

ontsluiting van het beschermd en regulier wonen

73

doorsnede van bistro en bibliotheek met nieuwe lichtschacht

74

studieschets voor daglicht in bibliotheek

75

bestaande constructie waarin de nieuwe lichtschacht wordt opgehangen

76

nieuwe lichtschacht in bestaande constructie

lichtschachten en andere ingrepen in de achtergevel

77

entree voor beschermd en regulier wonen

78

bestaande entree

bestaande entree met ingrepen voor de nieuwe entree en buitenruimte

79

materiaal 4.5 | zichtbare symbiose tussen monument en ingreep

De fabriek is traditioneel opgebouwd uit baksteen, hout en keramische dakpannen. Latere toevoegingen gebruiken beton en staal.

De voorbeelden van Le Duc, Scarpa en Zumthor laten zien dat ingrepen zichtbaar mogen voortbouwen op het monument. Waar Scarpa contrasterende materialen en vormgeving toepast om de gelaagdheid van de geschiedenis zichtbaar te maken, gebruikt Zumthor een grijze baksteen om voort te bouwen op de bestaande ruïne. Na die voorbeelden zouden de ingrepen op het bestaande voort kunnen bouwen met traditioneel gebruikte materialen.

Het hiernaast afgebeelde project van Haworth Tompkins laat zien dat de kleur van verweerd staal een verlengde vormt van het historische metselwerk. Toch maakt de contrasterende uitstraling van het materiaal de ingreep duidelijk herkenbaar, zonder afbreuk te doen aan het monument door het te overschaduwen.

Voor Eemlandia maakt de keuze voor verweerd staal daarnaast een intuïtieve industriële associatie met de fabriek van weleer. Daarmee ontstaat een zichtbare symbiose tussen monument en de ingrepen.

80

Dovecote studio - Haworth Tompkins

81

ingreep 4.6 | massa als meubel

Om het beschermd wonen met de door mij voorgestelde faciliteiten (koken, slapen, studeren, enz.) te realiseren moeten deze appartementen binnen een klein oppervlak en daarmee een klein budget gerealiseerd worden. Deze randvoorwaarde van compact ontwerpen gaf de aanleiding om de nieuwe functies binnen de nieuw in te brengen schil vorm te geven. Hiermee krijgt de schil een tweede betekenis naast de bouwkundige schil. De belangrijkste functies liggen aan het daglicht en uitzicht van de bestaande schil.

Voor het ontwerp van deze meubels is uitgegaan van de belangrijkste activiteiten van de bewoner. Door deze activiteiten vorm te geven in een meubel zijn compacte plekken ontstaan die optimaal gebruik maken van de mogelijkheden die het monument ze geeft.

82

omsloten concetratie

daglicht uitzicht

meubel - concentreren

83

daglicht wakker worden indirect

zichtbare geschiedenis

omsloten veilig

meubel - slapen 84

zichtbare geschiedenis

“zacht” materiaal

daglicht uitzicht

meubel - ontspannen 85

leren, lezen, ontmoeten 4.7 | bibliotheek

De bibliotheek is het hart van het gebouw in zijn nieuwe gebruik. Het is een functie die niet alleen centraal in het gebouw staat, maar ook centraal in het dorp. Een bibliotheek is meer dan een plek om boeken te lenen. Het is ook een plek om te studeren, naar een lezing te luisteren en een plek om een kop koffie te drinken om anderen te ontmoeten.

Voor de uitwerking is uitgegaan van de ambities die zijn vastgesteld in het “Spoorboekje voor maatschappelijke voorzieningen” (1).

86

1) Ontwikkelingen in functie van bibliotheken - https://vng.nl/sites/default/files/publicaties/2015/20150521-lokaal-bibliotheekwerk.pdf - pagina 30

verbeelding van bibliotheek

87

88

89 langsdoorsnede van de bibliotheek

eten en ontmoeten 4.8 | bistro

De bistro bevindt zich functioneel gezien tussen verschillende functies in.

Het is een plek waar mensen uit de wijk komen om een broodje te eten of een kop koffie te drinken. Voor de mensen die in Eemlandia wonen zorgt de bistro voor activiteit. Een levendige omgeving waarin mensen vanuit sociaal werk kunnen werken. In samenwerking met de bibliotheek kunnen ruimtes verhuurt worden voor activiteiten. Vergaderruimten in het monument voor bedrijven in de buurt die door de bistro voorzien worden van catering. De bistro is ook een plek waar verenigingen bij elkaar kunnen komen.

90

verbeelding van bistro

91

zinvolle dagbesteding 4.9 | sociale werkplaats

De sociale werkplaats is een werkplek voor mensen die langdurig werkloos en/of een arbeidsbeperking hebben. Het is een plek waar mensen een nuttige dagbesteding kunnen vinden die anders niet zouden kunnen werken en daardoor buiten dit deel van de maatschappij zouden vallen. De sociale werkplaats is voor deze mensen een plek waar ze contacten onderhouden, hun dag vullen met activiteit en iets bijdragen aan de maatschappij.

Sinds 2015 is deze vorm van werk met de invoering van de Participatiewet afgeschaald. De verantwoordelijkheid is overgegaan op gemeenten. De tweede kamer heeft begin 2021 met een ruime meerderheid ingestemd met de invoering van een nieuwe vorm van sociaal werk. Dit is waar in het ontwerp een plek voor is gevonden (1).

Omdat het een doelgroep is met vaak kwetsbare mensen is het belangrijk dat het een veilige omgeving is.

De werkplaats heeft een groter verzorgingsgebied omdat Bunschoten een waardevolle rustige plek is voor de doelgroep. De rust van de dorpse omgeving is hiervoor belangrijk. Daarom zal een deel van de doelgroep ook uit het goed bereikbare Amersfoort komen.

Mensen werken niet alleen binnen de sociale werkplaats maar kunnen afhankelijk van hun mogelijkheden ook een werkplek in de bistro of de bibliotheek krijgen.

1) https://nos.nl/artikel/2367048-tweede-kamer-wil-sociale-werkvoorziening-nieuw-leven-inblazen

92

verbeelding van sociale werkplaats

93

veilig thuis 4.10 | beschermd wonen

Beschermd wonen is een woonvorm voor mensen die niet meer zelfstandig kunnen wonen vanwege psychisch en/of psychosociale problematiek.

Wanneer volledig zelfstandig wonen niet meer mogelijk is worden mensen met deze problematiek een kamer aangeboden in een instelling of wooninitiatief. Hier wordt naast intensieve begeleiding en stabiliteit een zinvolle dagbesteding aangeboden (1).

In mijn project kies ik een doelgroep van mensen met psychosociale problematiek die uitzicht hebben op zelfstandig wonen. De problematiek bestaat uit een combinatie van psychische problemen en sociale problemen. Psychische problemen zijn problemen die te maken hebben met de gevoelens en gedachten van de persoon zelf. Sociale problemen hebben te maken met andere mensen of instanties. Ik zie in Eemlandia de mogelijkheden om binnen de woonwijk een veilige plek te bieden om zelfstandigheid te ontwikkelen.

Door de appartementen compact te ontwerpen kunnen de extra voorzieningen toch betaalbaar gerealiseerd worden. De functies zijn ontworpen in de massa van het nieuwe gebouw. Hierdoor kan de nieuwe schil ook functioneel worden in de architectuur.

Door zelf te kunnen koken, een eigen badkamer te hebben, en mensen in je eigen huis uit te kunnen nodigen is de stap naar zelfstandigheid kleiner.

Omdat er wel gezamenlijke voorzieningen zijn voor als het even moeilijk is, is het toch een veilige plek om je te ontwikkelen.

Beschermd wonen locaties zijn vaak reguliere appartementen in een flat waar mensen een eigen kamer krijgen. De overige voorzieningen worden gedeeld.

(2) Omdat ik denk dat het belangrijk is om binnen de privacy van je eigen woning jezelf te kunnen ontwikkelen, kies ik ervoor om kleine appartementen te ontwerpen waar mensen hun eigen voorzieningen hebben. Voor de momenten waarop iemand hulp nodig heeft of behoefte heeft aan sociale interactie is er een gezamenlijke huiskamer.

94

1) https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/beschermd-wonen-en-maatschappelijke-opvang/ beleid-beschermd-wonen-en-maatschappelijke-opvang 2) https://beschermdwonen.nl/wegwijs/wat-is-beschermd-wonen/

ontspannen

concentreren

slapen

doorsnede appartement beschermd wonen

95

binnen komen veilig, omsloten, overzicht koken ontspannen, persoonlijk

96

ontspannen ontmoeten, rusten, daglicht, zicht eten/ontspannen eigenheid, ruimte, ontmoeten

concentreren geen afleiding, rust, daglicht, zicht

slapen veilig, omsloten, daglicht, zicht

baden veilig, omsloten, daglicht

N plattegrond appartement beschermd wonen schaal 1:30

97

98

99

100

101

reflectie Uitkijkend over de melkfabriek werd ik tijdens mijn afstuderen dagelijks geconfronteerd met het verval. In mijn ontwerp wil ik het verval een halt toeroepen. Dat doe ik door een samenspel van nieuwe functies die een sociale kern in de wijk en het dorp vormen. Hierdoor ontstaat een sociaal monument dat onderdeel is van de gemeenschap.

De ingrepen die de nieuwe functies mogelijk maken vormen een nieuwe laag in de geschiedenis van het gebouw. Duidelijk herkenbaar en ten dienste van het nieuwe gebruik. De ruimtelijke kwaliteit van het monument is de basis voor de kwaliteit van de nieuwe omgeving. Dit is een manier van werken die vaak is toegepast.

Ik plaats de nieuwe schil binnen in het gebouw en grijp alleen in het monument in, als de ingreep omkeerbaar is en belangrijk voor het realiseren van de nieuwe functies. Er zijn hierdoor relatief weinig aansluitingen met het monument waardoor het stenen monument bewaard wordt voor de toekomst.

Herbestemmen van gebouwen heeft altijd mijn interesse gehad. Bij het werken aan deze plannen ontstaan vaak situaties waarin bestaande en nieuwe belangen tegenstrijdig lijken. Door verder te zoeken naar oplossingen blijken deze situaties vaak juist waarde aan het ontwerp toe te voegen.

102

Naast mijn persoonlijke interesse is herbestemmen ook een actueel onderwerp binnen de architectuur. Er is een groot tekort aan woningen en ander vastgoed wat voor een deel binnen bestaande gebouwen opgelost moet worden. Mijn afstuderen laat zien dat Leegstaande monumenten zoals de Eemlandia melkfabriek kansen bieden om deze problemen voor een deel op te lossen.

Ook met de sociale functies die een plek in het ontwerp hebben gekregen voel ik mij verbonden. Het geeft mij voldoening om met beperkte middelen een gebouw te ontwerpen waarin mensen opleven. Het monument geeft in dit geval geweldige kansen om ruimtelijke kwaliteit aan het plan toe te voegen.

Als architect wil ik mij inzetten om het leven van mensen te verbeteren. Ik zie vooral op plekken met krappe budgetten zoals de zorg en andere sociale functies kansen om een verschil te maken in het leven van mensen.

103

bronvermelding Literatuur

Gaasbeek, F.,‘t Gilde-Balk, G.(1992).Bunschoten, geschiedenis en architectuur, Zeist: Uitgeverij Kerckebosch ISBN 90-6720-133-2 Ter Beek, A. (2015). Tussen de Poort en het Lam, Bunschoten: eigen uitgave ISBN 978-90-816831-0-4 (1911). Encyclopædia Britannica, Volume 28, New York: The Encyclopaedia Britannica Company Poisson, G.; Poisson, O. (2014). Eugène Viollet-le-Duc (in French). Parijs: Picard. ISBN 978-2-7084-0952-1.

Internetbronnen

www.ad.nl www.frenchmoments.eu www.archive.org museodicastelvecchio.comune.verona.it www.archute.com monumentenregister.cultureelerfgoed.nl www.waarstaatjegemeente.nl pure.uva.nl www.moedigemoedersspakenburg.com www.bunscote.nl www.bruinevlootspakenburg.nl bunschoten.christenunie.nl www.vng.nl www.pgb.nl www.nos.nl www.rijksoverheid.nl www.beschermdwonen.nl

Videobronnen

Interviews door RTV Bunschoten met Mw vd Hoogen-Hoogkamp, Gijs Schaap en Wim Huijgen, Youtube Richard Murphy, lezing over Scarpa, https://www.youtube.com/watch?v=v_78_KQZiP8

Gesprekken

Sjaak Nel, projectleider gemeente Bunschoten, gesprek over recente ontwikkelingen, 4 december 2018 Arie Ter Beek, directeur Centrum Erfgoed & Cultuur en directeur Museum Spakenburg, gesprek over geschiedenis Eemlandia, 26 november 2018

104

105

bijlage 1 referenties

bezoek referentieprojecten herbestemmingen

Om nieuwe ideeën op te doen en met een frisse blik naar mijn afstudeerwerk te kunnen kijken heb ik tijdens mijn afstudeertraject verschillende projecten bezocht. Ik heb specifiek gezocht naar projecten die een relatie hebben met de uitdagingen die ik binnen mijn eigen project zag. De relatie tussen het bestaande en het nieuwe is een terugkerend thema geweest waar ik projecten bij gezocht heb om te bezoeken.

Voor drie projecten wil ik hierbij toelichten hoe ze invloed op mijn ontwerp hebben gehad.

Museum de Lakenhal

Happel Cornelisse Verhoeven Architecten In dit project is het nieuwe als aanvulling op het bestaande benaderd. De ingrepen zijn een logisch vervolg op wat er al was, net als eerdere ingrepen in het gebouw. Zo zijn de nieuwe delen net als het bestaande opgetrokken in baksteen. De ingrepen zijn zichtbaar en herkenbaar maar concurreren niet met wat er was. De foto hiernaast laat een detail zien waar twee fases elkaar ontmoeten. De in het project terug kerende gele baksteen ontmoet in zijn eigenwijze metselverband het monumentale bestaande.

Energiehuis

TenBrasWestinga Het Energiehuis in Dordrecht is een voormalige energiecentrale waar zich nu een bundeling van bestaande cultuurinstellingen bevindt. Het bestaande gebouw is doorsneden door een lange gang die de verschillende functies verbindt. Deze doorsnijding eindigt bij een entree met een stalen luifel die deze ingang met een krachtig gebaar markeert.

Hof van Busleyden dmvA architecten

Dit project in Mechelen begon zijn geschiedenis als riante residentie voor verschillende hooggeplaatsten. Door de eerste wereldoorlog heeft het gebouw aanzienlijke schade opgelopen. In 1938 is het gebouw hersteld en heeft het de functie van museum gekregen. In 2018 is het museum door dmvA architecten uitgebreid en aangepast om zijn functie als museum optimaal te vervullen.

Er is een grote ondergrondse tentoonstellingsruimte toegevoegd en de routing in het museum is opnieuw vormgegeven. De nieuwe routing heeft een grote nieuwe trap opgeleverd die bij binnenkomst van het museum de aandacht vraagt. In deze ruimte zijn de gevels voorzien van een nieuwe houten laag waarbinnen de constructie en installatie van de nieuwe onderbouw is verwerkt.

De ingreep verwezenlijkt een nieuwe laag binnen het monument. De oude muren worden verborgen maar door de bestaande openingen blijven herkenbaar. https://www.hofvanbusleyden.be/

106

Museum de Lakenhal (2019)

Happel Cornelisse Verhoeven Architecten

107

Energiehuis (2013) TenBrasWestinga

108

Hof van Busleyden (2018) dmvA architecten

109

bijlage 2 programma

programma - regulier wonen

programma beschermd wonen

oppervlak:

2x ca. 65m2 1x ca. 90m2 doelgroep:

begeleider of starters op de woningmarkt subfuncties:

woonkamer/keuken slaapkamer(s) badkamer toilet bijkomende functies: bergingen installaties

oppervlak:

9x ca. 30m2 doelgroep:

mensen met psychische of sociale problemen die uit

een instelling komen en op eigen benen gaan staan. subfuncties:

wonen/eten/ontspannen koken

concentreren/studeren slapen baden bijkomende functies: gezamenlijke huiskamer - koken - gespreksruimte voor begeleider - ontmoeten - buitenruimte bergingen wasruimte

beschermd wonen - profiel van een bewoner Koen heeft al zijn hele leven moeite om erbij te horen. Al op de basisschool had hij weinig vrienden en had hij vaak ruzie met klasgenoten. Zijn naam werd als eerste geroepen als het onrustig in de klas was.

Thuis waren zijn ouders er altijd voor hem, maar door hun verstandelijke beperking was hij ze al op jonge leeftijd voorbij in zijn ontwikkeling.

Op de middelbare school kreeg hij wel wat vrienden waarmee hij vanaf de 3e telkens vaker drugs gebruikte. Hij verzette zich tegen het overdragen van de voogdij naar zijn oom en tante. Vanaf zijn 17e leeft hij 3 jaar op straat.

Na een jaar van intensieve begeleiding op een gesloten instelling maakt hij nu de stap naar zelfstandigere woonruimte. Hij wil graag weg uit zijn eigen woonplaats om zijn oude vrienden niet meer tegen te komen. Daarmee komt hij in het beschermd wonen traject waarmee hij op langere termijn volledig op eigen benen hoopt te kunnen staan.

110

programma bistro oppervlak:

verzorgingsgebied: doelgroep:

programma bibliotheek ca.200 m2 ca. 20.000 inwoners bewoners van de omgeving dagjesmensen op de fiets

subfuncties - eetcafe - vergaderen - sociaal werk

programma sociale werkplaats oppervlak:

verzorgingsgebied: doelgroep:

ca.300 m2 ca. 30.000 inwoners

subfuncties - productie - opslag - opleiding - kantoor - kantine

- klein winkeltje

oppervlak:

verzorgingsgebied: doelgroep:

ca.400-500 m2 ca. 20.000 inwoners bewoners gemeente Bunschoten

subfuncties - studeren - vergaderen - boekenuitleen - ontmoetingsruimte

- vrijwilligersondersteuning - tentoonstellingsruimte

bibliotheek - profiel van een gebruiker Gebruikers van de bibliotheek zijn een heel breed publiek. Op een enkeling na zullen de bezoekers uit Bunschoten komen. Een groot deel van de bezoekers bestaat uit mensen die regelmatig terug komen. Mensen komen over het algemeen met een specifiek doel. Het uitzoeken van een boek, of bezoeken van een lezing.

Bezoekers bestaan uit veel verschillende leeftijden. Wel komen bezoekers van verschillende leeftijden met verschillende doelen.

111

bijlage 3

schetsen ontsluiting

112

113

bijlage 4 materiaal

114

underlayment

OSB

berkenmultiplex

vuren delen

+goedkoop +goedkoop verwerken +flexibel +duurzaam

+goedkoop +goedkoop verwerken +flexibel +duurzaam

+sterk +vlak +duurzaam

+goedkoop in aanschaf +prettig patroon

- afhankelijk van kwaliteit, ruw

- onrustige tekening - ruw

- duurder - fletse uitstraling

- patroon doorbreekt het beeld van aanwezige massa in de tuimte - duurder verwerken

bijlage 5

exploded view appartement

115

bijlage 6

duurzaamheid materialen

bestaande gevel ongewijzigd ventialtiekanaal staal isolatie vlas kozijn hout

wand/meubelafwerking underlayment wandcontactdozen kunststof/staal/koper

herbruikbaar - biologisch afbreekbaar herbruikbaar - demontabel recyclebaar 116

niet herbruikbaar

bijlage 7 maquettes

117

118

materiaalonderzoek maquette

onbehandeld

olijfolie

sojasaus 1x

sojasaus 2x

koffie

119

120

121

122

123

124

125

monument | mal voor de toekomst - afstudeerverslag - Menno Kopinga - oktober 2021 - Academie van Bouwkunst, Arnhem