ARS 11

e përkohshme letrare / del të dielën e fundit të çdo muaji / nr. 1 (11) / 26 janar 2003 / çmimi: shqipëri 100 lekë, kosovë 1 euro, greqi 2 euro, mali i zi 1 euro / botim i penclub orana

ramadan MUSLIU fatos LUBONJA ridvan DIBRA MEHMETI shazim MEHMETI STANI lazër STANI gazmend KRASNIQI faslli HALITI irhan JUBICA xhemal AHMETI milaim BERISHA gabriel garsia MARKEZ mustafa FERIZI musa RAMADANI sabri HAMITI shaip BEQIRI nexhat HALIMI herman HESSE hasan HASANI abdullah ZENELI luan TOPÇIU maks VELO guillaume APOLLINAIRE wolfgang SCHNEIDER jeton NEZIRAJ giovani francesco PIANO erih maria RILKE gilmana BUSHATI alberto BEVILACQUA tomás MARTÍNEZ pierr MISHON blendi KRAJA frrok KRISTAJ milianov KALLUPI ibrahim IBISHI qazim SHEHU astrit CANI agim VINCA alban TARTARI flori SLATINA kujtim SHALA kostaq XOXA bertold BREHT miranda HAXHIA perikli JORGONI aleksandër SOLLZHENJICIN majlinda BODURRI hysni HOXHA ali PODRIMJA samedin MUMXHIU gani BOBI rexhep ISMAJLI eqrem BASHA mensur RAIFI mirko GASHI iljaz PROKSHI valbona HAJRO majlinda KOKONOZI mirela VELILLARI edvin KUKUNJA artan BALLGJINI

CMYK

punuan

e diel, 26 janar 2003

swan design

kryeredaktor irhan jubica editorialist lazër stani

botim i penclub orana

shqipëri-kosovë-mal i zi-greqi e përkohshme letrare del të dielën e fundit të çdo muaji numri i parë doli më 31 mars 2002 nr. 1 (11), 26 janar 2003

edi

t

çmimi: shqipëri 100 lekë, kosovë 1 euro, greqi 2 euro, mali i zi 1 euro materialet për botim në adresën: blvd. zogu i parë, p. 62, ap. 15, shk. 3, tiranë, shqipëri tel: +355692132186 e-mail: arsalbania@hotmail.com në internet: www.geocities.com/arsalbania nr. llog. 5002/110 banka kombëtare tregtare, tirana 1 penclub orana është regjistruar me nr. 39, datë 29.1.1996 në gjykatën e rrethit shkodër menazher: skënder zeqiri

veçojmë Kosova

agim VINCA

ramadan MUSLIU

RAMADAN MUSLIU

Letërsia shqipe për pesë dekada me radhë kishte qenë nënshtruar një procesi të reduksionizmit estetik, që mbështetej në një platformë vepruese në praktikë, por zyrtarisht e pashpallur, limitonte në radhë të parë tematikën e veprës. Për zbatimin e koordinatave kryesore, që nuk ishin asgjë tjetër pos një kamuflim tejet i sofistikuar i platformës politike për artin, që justifikohej me kërkesën për “qasje marksiste”, kujdeseshin ekipe që vepronin nga “anonimiteti”. Ky proces i fshehur nën maskën e liberalizmit, duke mos eliminuar fort burimësinë letrare, por që detyrën e kryente në plotëni, duke arritur të frenojë shtrirjen e temës vetëm brenda kufijve të markuar nga estetika shtetërore. Aty ku kalohej kufijtë vepronin mbikqyrësit ideologjikë të letërsisë dhe pasonin kualifikimet dhe etiketat kuaziestetike, siç ishin “dekadent”, konfuzitet”, “hermetizëm”, “paqartësi e tekstit”, që kryesisht vlenin për pjesën artistike, kurse etiketat më të shpeshta për kritikën letrare ishin “imoraliteti i kritikut”, “mungesat e metodologjisë marksiste”, “konfuziteti i ideve dhe i botëkuptimit” etj. Në letërsinë e Kosovës ekziston një lagje e tërë e shkrimtarëve të shpallur “dekadentë” dhe “hermetikë” dhe që përmes këtyre etiketave ideologjike ata margjinalizoheshin si shkrimtarë. Të tillë ishin poetët e prozatorët Beqir Musliu, Teki Dervishi, Musa Ramadani e Ymer Shkreli, të cilët, për shkak të statusit të tillë, ishin larg vlerësimit letrar të merituar.

Kosova: djep i Shqipërisë!

Kosova: djep i Serbisë!

Kosova: djep që rrit binjakë!

brendia

Njëri kërkon të thithë qumësht në gji; Tjetri të pijë gjak!

p rozë/8

dy të humburit

botohet për herë të parë novela më e fundit e shkrimtarit kasëm trebeshina, shkruar në turqi: një histori e fillimit që nuk ka të bëjë me historinë...

Pasditja e gjashtëmbëdhjetë prillit të atij viti qe shumë e nxehtë. Rreth pesëqind dyfekë dhe mitraloza qëllonin mbi tre vetë brenda një si amfiteatri natyral.

Nuk është vendi dhe unë nuk kam asnjë dëshirë që ta tregoj atë histori, por, me dy plagët që mora atë ditë, edhe sot e këtë ditë habitem si dola gjallë nga ajo rrëmujë.

Pasi nuk gjeta vend ku të strehohesha dhe të mjekohesha, e vendosa që, edhe pse fillova të kisha temperaturë të lartë, të çaja nëpër natë në drejtim të malësisë ...

kasëm TREBESHINA

2

intervistë/4 s bëhet letërsi mbi letërsinë

fatos LUBONJA

ese/6

mbi komunikimin poetik anton PASHKU

prozë/8 vjeshta buzëqesh dhe kall cigaren shazim MEHMETI

e diel, 26 janar 2003

letërsia e kujtesës nacionale Duke gjetur aplikim shumë funksional metoda e këtillë e diskualifikimit politik dhe estetik, njëkohësisht, ndikoi edhe në statusin social të shkrimtarit dhe në shkallën e receptivitetit të veprës së tij e në mënyrë të tërthortë limitonte edhe estetikën e veprës. Statusi artistik i veprës nënkuptohet nga fakti se krijuesi ka qenë i detyruar ta pranojë qoftë edhe kompromisin minimal që imponohej nga rregulativa shoqërore dhe politike për të qenë e pranueshme e pastaj edhe e botueshme, sepse më parë duhej ta kalonte gjykimin e cenzurës së pashpallur. Prandaj në varshmëri nga ky proces duhet vështruar edhe natyra e shkrimit letrar, por edhe vetë “autoriteti” i shkrimtarit në mjedisin letrar.

Rrethanat specifike në të cilat duhet të vegjetojë krijuesi doemos se do të ndikojë më shumë në etosin e veprës dhe të vetë krijuesit, por në mënyrë të tërthortë edhe në estetikën e tekstit letrar - artistik.

Shkrimtari dhe artisti në përgjithësi nuk mund të vlerësohet jashtë kontekstit socio-historik të kohës së vet. Pikërisht ky kontekst e kushtëzon refleksin e krijuesit ndaj situatës shoqërore, brenda të cilës formohet etosi dhe estetika e veprës së tij qoftë si pranim të konvencave apo refuzim i tyre.

Dihet se vepra letrare që është krijuar në rrethana të veçanta mban edhe vulën e kushteve të tilla, duke qenë reflektuese specifike e atyre rrethanave, apo duke pasur qëndrim mohues ndaj kontekstit të tillë, varësisht nga pozicioni social që zgjedh krijuesi.

Krijuesi mund ta ndërtojë estetikën e vet përmes një qëndrimi refuzues ndaj realitetit dhe ai qëndrim shprehet përmes një koncepti estetik që është në kundërshtim absolut me të gjitha tendencat e kohës dhe që ka shumëçka personale, përjashtuese, rebe-

luese, tipare që brenda tekstit jepen përmes një aksiologjie që mund të jetë e shqiptuar drejtpëdrejtë, në rastet kur shkrimtari “e radhit” veten tek disidentët, apo në mënyrë të tërthortë, duke ndërtuar një labirinth estetik. Në rastet kur ndërtohet një projeksion estetik i botës bëhet e mundshme arratisja e artistit nga realiteti shoqëror, mohimi absolut i tij. Letërsia shqipe e Kosovës e ka këtë “mbingarkesë”, të cilën lexuesi i painformuar mund ta marrë si një shkarje të madhe dhe mosballafaqim të shkrimtarit me realitetin. Një akuzë të tillë letërsisë shqipe të Kosovës ia ka bërë shkrimtari Ismail Kadare, i cili nuk do apo nuk di ta kuptojë kontekstin brenda të cilit ka jetuar dhe ka krijuar shkrimtari shqiptar në Kosovë. Po ta shohim në një kontekst më të gjerë, edhe vepra e Ismail Kadaresë, pjesa që merret me realitetin e përditshëm të shoqërisë, kryesisht të qarqeve të larta politike, nuk është as më pak e as më shumë se sa një apologji për regjimin, sado që ai përpiqet të krijojë pozicionin post festum të disidentit, duke i bërë lexim personal madje edhe figurave të veta artistike, për t’ ia krijuar artificialisht veprës së tij bazamentin etik që nuk e ka.

Prandaj, ajo që Kadare e kupton si mangësi estetike të letërsisë shqipe të Kosovës, e cila me asgjë nuk shquhet si tekst që mbruan frymën e kohës së vet, sepse më shumë është një figurë, një silogjizëm artistik se sa ballafaqim me moralin dhe ideologjinë e periudhës së vet, nuk është hiç më pak se sa një përparësi morale e shkrimtarit shqiptar të Kosovës.

Shkrimtari shqiptar i Kosovës nuk e ka pranuar realitetin politik, ideologjinë, organizimin e shoqërisë dhe të gjitha segmentet e tjera të jetës shoqërore, nuk e ka pranuar statusin e minoritetit e as koncep-

poezi/20

s ka më keqardhje për veten gijom APOLINER

prozë/23

i lirë me marrë frymë aleksandër SOLLZHENJICIN

dritëhije/22 shtatë gratë e brehtit

wolfgang SCHNEIDER

tin etatist për kulturën dhe letërsinë që e ka imponuar regjimi titist dhe posttitist. Shkrimtari shqiptar i Kosovës e ka ndjerë në lëkurën e vet trysninë, për të cilën qajnë me zë të lartë të gjithë shkrimtarët e Shqipërisë, peshën e dogmës komuniste që është shtrirë edhe në art, por mbi të gjitha peshën e represionin shtetëror mbi çdo përpjekje për të trajtuar problemet e kombit dhe të perspektivës së tij historike.

Policia politike ishte ajo që i rrinte mbi kokë shkrimtarit dhe akuza hipotetike e orientimit nacionalist të veprës së tij. Kjo edhe është arsyeja pse në kulturën e Kosovës ekziston fenomeni i herrjes së brezave nga individualitetet.

Pikërisht në këtë fenomen duhet kërkuar arsyen pse përjashtohet nga letërsia shumë herët Hivzi Sulejmani, pse Ramadan Rexhepi emigroi në Suedi, pse Adem Demaçi, Teki Dervishi, Beqir Musliu, Rexhep Elmazi e shumë shkrimtarë të tjerë u përjashtuan nga letërsia duke i izoluar përmes burgut.

Në Kosovë estetika më e madhe është shkruar përmes jetës, aktit jetësor, e cila i jep legjitimitet moral gjithë një kulture.

5

Edhe vepra e Ismail Kadaresë nuk është as më pak e as më shumë se sa një apologji për regjimin, sado që ai përpiqet të krijojë pozicionin post festum të disidentit, duke i bërë lexim personal, për t ia krijuar artificialisht veprës së tij bazamentin etik që nuk e ka

një letër lexuesit herman HESSE

Kam shkrue shumë letra. Anipse sytë e mi ma me qejf do t’ua kushtoja luleve, koteleve të vocrra a këndimit të ndonji poeti.

E vetë ke për me mësue se kur je i ri asht e nevojshme me ndërtue, tu‘ kërkue e tue vuejtë. Ke për t’ndie nevojën me e marrë vehten seriozisht. Ke me u mundue me e zotnue medoemos të vërtetën. Dhe të pasunit e saj, tekembramja s’ka me të hye në punë kurrëfarësoj, sepse për çdo të vërtetë asht e vërtetë edhe e kundërta e vet. S’ po kupton asgja, eh?…mos me kuptue ka me kenë shkaku me e marrë me të qeshun.

Ji i vetdijshëm se jeta jote prej njeriu asht pikspari nji rrugë drejt vetes tande, mos u rrek me kërkue të tjera. Çdo njeri asht qendra e botës.

Me që erdh’ fjala…besoj asht koha me u paraqitë…më quajnë Herman Hesse. Kam lindë më 1877, në korrik. S’kam kalue fëmini të lumtun. Biles pata ble edhe nji pistoletë e me shumë gjasa do ta kisha pasë përdorë po t’mos ishte për hatër t‘dashnisë së tem’ame. Pak e kam dashtë tem atë. Fort e kam dashtë tem‘amë.

Mirëpo tok i kam dashtë me njat lloj dashtunie për të cilën bahena me dije veç kur asht tepër vonë.

Kam marrë çmimin Nobel për letërsi në vitin 1946. S’ka kenë ndër andrrat e mija. Me u ba shkrimtar, po.

Ti po ashtu duhet me e hetue andrrën tande dhe, jo fill, rruga jote ka m’u ba e kollajtë.

Andrrat e dobishme janë ato që dita-ditës ua lanë vendin të tjera andrrave.

Duhet t’bash provë me u ndalë, me çue kryet e me hapë krahët: duket marri, po veç njerëzit n’dukje të marrë arrijnë me u marrosë. Pyete veten sa herë që njeh nji vajzë, sa i zoti do ishe me e dashtë. Pyete veten a je i zoti me dashunue pa dishrue, me dashtë pa zot-

l

nobe

nue. Sikur me tana sendet që humbasim rrugës do mundshim me ndërtue, na do t’kishim shtëpinë ideale. Sikur të tana herët që buzqeshim të kishim dikend me na e kthye buzqeshjen, na do kishim gruen e përkryeme. Sikur t’u hapte fjala se duert kanë ledhatimet. Sikur t’ ishim të ndërgjegjshmëm se kanjiherë jena të fortë ashtu sikundër budallenjt…Sikur mos ta shndrronim kohën në nji sëmundje. Sikur ta përdorshim ate për me u shërue.

A don me të dëftue ndonjifarë sekreti për me kenë i jetës e i lumtunisë? Nuk ka bash të tillë.

Ndoshta vullneti, vendosmëria dhe durimi kanë me të ndihmue. Nuk jena ba me e ndryshue vetvedin. Por jena të fortë sa ma shpejt ta njohim pushtetin e jetës, sa ma shumë që arrijmë me u pajtue me çka na rrethon.

Cilido që ngarend rrugës së vet asht nji hero. Mos ven rè ata të cilët veç flasin per idealet e tyne të bukra pa luftue aspak për ta.

Mos e fshikullo mendjen, mos u fshih mbas miqsisë, e mos i len vend arrogancës. Prano gjanat që i ke taman për zemër. Mandej gjanat kanë me ecë vetiu. Gjanat që sheh s’janë po të njejtat që ke përmbrenda. S’ekziston realitet pos atij që asht në ty. I ...për çdo të merr për t’ kenuna imazhet e botës së jashtme, lene boten vërtetë asht e tande të flasë. Mos kij marre vërtetë edhe e pse e urren vetknaqsinë, shndetin e paqtë, optimizmin e dhja- kundërta e vet... mun të teveqelave; disiplinën e begatë të njeriut mediokër, normal, dyzinal.

Unë gjatë tanë jetës teme kam pasë nevojë për vetmi dhe veçim. Kam ndie parreshtur nevojën me dashtë e me zgjue ku mundsha dashtuninë, veçanërisht në drejtim të miqve e kolegëve shkrimtarë. Kam kenë në tanësi, pavarësisht jetës teme të mbyllun, nji mik i mirë.

Përktheu: Astrit Cani

3

e diel, 26 janar 2003

intervista

fatos lubonja: s mund të bëhet letërsi mbi letërsinë

FATOS LUBONJA

Sapo keni marrë një çmimi në Itali si shkrimtar, ndërkohë që në Shqipëri më së shumti jeni i njohur si publicist. Kë gjykoni se keni bërë më mirë, letërsinë apo publicistikën?

Më ka bërë përshtypje sa shpesh ma kanë shtruar, pas marrjes së çmimit, një pyetjeje të ngjashme, ku vihet në dukje ndarja midis shkrimtarit dhe publicistit. Më ka bërë përshtypje sepse ndjej aty një lloj mistifikimi që ka fjala shkrimtar në Shqipëri. Në fjaloret e botës e gjen: “person, puna e të cilit është të shkruajë libra, tregime etj. ose autor” (Oksford), ndërsa në fjalorin e gjuhës shqipe, hartuar në periudhën kur në Shqipëri lulëzonte socrealizmi, thuhet: “mjeshtër i fjalës i cili shkruan vepra letrare, artistike”. Vini re ndryshimin. Në fjalorin tonë tingëllon gati sikur të jetë një titull, jo një profesion, midis të tjerëve, të cilin mund ta bësh mirë ose keq. Personalisht preferoj ta quaj veten “shkrimtar” në kuptimin e parë. Po e ve në dukje këtë diferencë sepse vë re se kjo trashëgimi socrealiste në vizonin për shkrimtarin, ndikon edhe sot, ndonëse në një formë tjetër, për t’i çuar një pjesë njerëzish të letrave në një lloj mbylljeje në kullën e fildishtë, konsiderimit të vetvetes si qënie më superiore, ose një racë më vete, që krijon letërsi për letërsi apo letërsi mbi letërsinë, ndërkohë që unë punën e shkrimtarit nuk e përfytyroj dot të ndarë nga qënia e tij shoqërore që merr frymë dhe nxjerr frymë në realitetin ku jeton prandaj dhe me një lidhje organike me atë të publicistit, gazetarit etj.

Pa dyshim ka ndryshim midis shkrimtarit që shkruan romane apo tregime dhe publicistit i cili është një shkrimar ose specialist i çështjeve të ditës psh. gazetar politik siç shfaqem unë shpesh në median e shkruar ose elektronike. Midis shkrimtarit të romaneve dhe tregimeve dhe publicistit, unë kam bërë shpesh edhe atë që, gjithë duke qenë punë e shkrimtarit, më specifikisht quhet eseistikë. Rrallë gjen shkrimtarë romanesh, veçanërisht në kohën tonë, që të mos jenë marrë në një mënyrë apo tjetër me çështjet e ditës në formën që merret publicisti apo gazetari e që, po ashtu, të mos kenë shkruar edhe ese - le të përmend Ekon, Ruzhdiun, Grasin. Po ashtu rrallë gjen që këta të kenë letërsi të mirë dhe gazetari të dobët. Sepse letërsia, eseis-

4

tika dhe gazetaria e tyre janë produkt i të njëjtës mendje dhe ndjeshmërie: është, si të thuash, piktura në vaj, grafika, skica për një piktor. Dhe nganjëherë mund të të dalin piktura të mira dhe skica të këqija ose e kundërta. I mbetet lexuesit të vlerësojë. Ka dashamirës të mij që çmojnë më shumë letërsinë dhe shpesh më bëjnë thirrje të mos shpenzoj energji me gazetat. Ka të tjerë që u pëlqen publicistika dhe e çmojnë kontributin në publicistikë si një gjë që ka rëndësi më shumë, duke patur parasysh kohën që jetojmë. Në fakt jetojmë në një kohë ku, si të thuash, hekuri është i skuqur dhe duhet rrahur sa është i nxehtë. Ka ndikuar edhe kjo “thirrje” e kohës jo pak që në këto vite t’i kushtoj më shumë energji dhe kohë publicistikës dhe eseistikës sesa krijimtarisë letrare. Letërisa, ashtu si edhe piktura psh., janë arte që bëhen më mirë në kohë paqeje sesa lufte dhe kjo gjendja jonë ka qenë midis luftës dhe paqes.

Megjithatë, tek e fundit, dua të them se midis punës së shkrimtarit, publicistit, eseistit drejtuesit të një reviste kulturore dhe thjeshtë njeriut që shpreh opinone në ambjente të ndryshme, unë nuk gjej ndonjë ndarje, madje këtë të fundit, njeriun, e quaj pjesën më të rëndësishme të punës sime.

Keni dhënë opinione për kulturën, letërsinë, politikën, urbanistikën, etj. A nuk ju duket e ekzagjeruar kjo hapje?

Unë jap përditë opinione, në biseda me miqtë apo kur shkruaj. Nëse do ta plotësoja atë “etj.”-në tuaj do të përmendja pikturën, fotografinë, muzikën, arkitekturën, kinematografinë, ekonominë, sociologjinë, filozofinë, fizikën, gjenetikën, klonimin, dënimin me vdekje, homoseksualizmin, biseksualizmin, futbollin, tenisin, Niçen, Frojdin, Koestlerin, dhe prap do të shtoja një “etj”. Këtë e konsideroj si të drejtën time më të parë, si qënie njerëzore, për të menduar mbi botën ku jetoj dhe për të gëzuar lirinë e shprehjes së këtyre mendimeve. Madje edhe si detyrë qytetare kur është fjala për gjëra që i interesojnë komunitetit ku jetoj. Pastaj, nëse këto opinione të mijat, kur ato i bëj publike, qoftë nëpër libra, qoftë nëpër gazetari apo media elektronike vlejnë apo nuk vlejnë, janë më pak apo më shumë të mënçura, kjo është një çështje që e vlerë-

irhan JUBICA

son publiku apo tregu mediatik. Kuptohet, njohuritë, edhe brenda njërës nga temat që permenda, janë të pafundme. Sipas gjykimit tim, që ta bëjë mirë punën e tij një shkrimtar, publicist, eseist dhe botues i një reviste kulturore, duhet të ketë dije sa më të thella nga këto fusha që përmenda, edhe të tjera. Mënçuria ose budallallëku qëndron në atë se sa je i vetëdijshëm apo i pavetëdijshëm për limitet e njohurive të tua dhe se sa i ndershëm je në përdorimin e tyre. Njeriu njëdimensional i kapitalizmit, pra ai që di të flasë vetëm për specializimin e tij të ngushtë, është po aq mjeran e skllav sa edhe njeriu ushtar i socializmit. Ndoshta pikërisht fakti që nuk e kam dashur këtë lloj njeriu ka qenë një nga shtysat që më ka çuar tek shkrimtaria. Po ashtu, ata që duan t’u mbyllin gojën njerëzve në demokraci duke u thënë se nuk marrin vesh nga “x” punë sepse kjo u takon specialistëve janë një variant i diktatorëve. I them këto sepse kjo pyetja juaj më duket e nxitur nga një debat që kam hapur për urbanistikën e Tiranës ku u akuzova nga kryetari i Bashkisë, Rama, sikur po hyja në punë që nuk i njihja, të specialistëve, ku, me tallje, më etiketoi si “urbanist popullor”. E kam fjalën për debatin lidhur me ruajtjen e ndërtesave historike të Tiranës që Rama u vuri dhe po vazhdon t’u vërë kazmën, sipas meje për interesa banale përfitimesh pushteti dhe paraje për veten dhe biznesin që e mbështet. E pashë një ditë në televizor këtë piktor të kthyer në kryetar bashkie (distancë kjo shumë më e madhe sesa ajo midis një shkrimtari dhe një amatori të trashëgimisë kulturore të vendit të vet) t’i justifikojë shkatërrimet që bën në Tiranë duke cituar Pikason: “Unë shkatërroj për të ndërtuar”. Por kjo që thotë Pikaso nuk ka të bëjë fare me shkatërrimet që po i bën Rama ndërtesave të vjetra.

Kjo është një devizë e kubistëve të cilët në filozofinë e tyre pretendojnë se e shkatërrojnë pamjen e jashtme, të dukjes, të objekteve që pikturojnë për të kapur dhe shprehur më mirë strukturën e tyre të brendëshme, të padukëshme. Nuk pretendoj se kam qenë gjithmonë i saktë në opinonet që kam dhënë, por këto lloj sharllatanizmash nuk i kam bërë kurrë.

A ka pasur shkrimtarë disidentë në Shqipëri, cilët janë ata dhe a mendoni se dikush tjetër mban flamurin e disidentit?

Përgjigja mund të jepet varësisht nga ajo se çka kuptojmë me disident. Mendimi im është se disidenti është ai që në Prirja e shkrimtarëve një mënyrë apo në një tjetër kundërshton publikisht, pra që, në një farë mënyre, ka një aktivitet shqiptarë për njohje publik kundra me vetëdije; i cili, edhe pse persekundërkombëtare e tohet, e kryen këtë aktivitet. Kam parasysh Saharovin apo Solzhenjicinin në BRSS, Havelin dhe tejkalon shumë herë firmëtarët e kartës 77 në Pragë, Michnikun, Geberaspiratën e tyre për të tin etj. në Poloni, dhe më në përgjithësi ata që në si Çekosllovakia apo Polonia kanë botuar komunikuar vërtetë- vende ato që quhen “samizdate”, dmth. botime ilegale që sisht me shoqërinë shtypeshin e shpërndaheshin fshehurazi. Kjo ka qenë e pamundur në Shqipëri sa për shkak të mushqiptare ngesave të çdo tradite demokratike, aq edhe për shkak të ashpërsisë së regjimit – shkakpasoja këto të njëra-tjetrës. Ka pasur, ndonëse pak, letërsi sirtaresh, që diku diku edhe mund të jetë shpërndarë në pak duar miqsh, por sipas mendimit tim jo aq sa të quhet disidencë në kuptimin që i dhashë fjalës. Kurse, për ata anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve që janë dendur nga regjimi me çmime, leje krijuese dhe rroga të majme si shkrimtarë në profesion të lirë, e që bënin autokritikë sa herë diktatura rrudhte buzët me ndonjë vepër të

e diel, 26 janar 2003

tyre që nuk i pëlqente, më duket se është qesharake të flitet për disidencë.

Sa nga librat e autorëve të burgut që po botohen sot janë shkruar vërtet në burg?

Nuk di të jap përgjigje të saktë për këtë. Mund të përmend rastin e dy librave të mij “Ploja e Mbrame” dhe “Në vitin e Shtatëmbëdhjetë” si dhe të disa bashkëvuajtësve të mij me të cilët kam ndarë të njëjtën periudhë burgu e kështu më është dhënë mundësia të lexoj në burg gjërat që ata kanë shkruar atje e që më pas i kanë botuar: si Bashkim Shehu, Pjetër Arbnori, Spartak Ngjela, Gjergj Peçi, Daut Gumeni, Kujtim Alia, Kujtim Murati.

Frederik Rreshpja thotë se nuk mund të bësh letërsi të mirë duke shkruar për burgun. Ju që jeni vlerësuar me një libër për burgun, si ndjeheni përballë kësaj përvoje të poetit Rreshpja?

Nuk e di në ç’kontekst e ka thënë Rreshpja këtë - ndoshta ai e ka fjalën për veten, dhe ai mund të ketë arsyet e veta që të mos frymëzohet poetikisht nga periudha e burgut – kurse më duket absurde të përgjithësohet kjo përvojë. Burgu është pjesë e jetës ashtu sikurse është edhe lufta edhe paqja edhe dashuria etj. - dhe letërsia e mirë nuk varet nga ajo se për çka shkruan, por si e shkruan. Ndërkaq përvojat personale të shkrimtarëve kanë qenë gjithmonë shumë të rëndësishme në atë që kanë shkruar. Përndryshe mund të biesh në atë që e quajta të bërit letërsi mbi letërsinë. Mjafton të kesh parasysh shkrimtarë të tillë të mëdhenj, që e kanë provuar burgun dhe kanë shkruar përvojën e tyre atje, si Dostojevski, Solzhenjicini, Primo Levi për të mos qenë i një mendje me idenë apo përvojën e Frederikut.

A e ka letërsia shqipe njohjen e merituar ndërkombëtare, përfshi këtu dhe vlerësimet apo kandidaturat për çmime të ndryshme?

Sipas meje midis asaj që do ta quaja njohje reale, të merituar (që ëshët e pakët), dhe perceptimit që kemi ne për njohjen, ka një diferencë të madhe që vjen nga fryrja që i bëjmë ne çdo suksesi jashtë shtetit.

Gjykoj se, paradoksalisht, kjo njohje e pakët vjen ngaqë prirja e shkrimtarëve shqiptarë për njohje ndërkombëtare e tejkalon shumë herë aspiratën e tyre për të komunikuar vërtetësisht me shoqërinë shqiptare.

Përse shkrimtarët shqiptarë flasin aq keq për njëri-tjetrin? Flitet edhe për ju, se ndërkohë që shkuat në Itali të merrnit një çmim, sulmuat Kadarenë. Është një fenomen jo vetëm shqiptar, do të thoja. Bota a artistëve është bota e qenieve shumë të ndjeshme shpesh narçiziste, egoiste, plot rivalitete. Megjithatë ndryshimi midis botës së qytetëruar dhe kësaj tonës më duket i madh edhe në këtë drejtim. Tek ne mungojnë instrumentet kulturorë për t’i kontrolluar emocionet negative. Kjo mungesë ka si anë tjetër të medaljes mungesën e kurajos qytetare publike për t’ia thënë hapur tjetrit vëretjet që kemi për veprën e tij. Pra më një anë ne rrimë e shajmë njëri-tjetrin në kafene dhe nga ana tjetër, po të shohësh faqet tona letrare, në më të shpeshtën atje gjen vetëm fjalë të bukura.

Ose ose, kur hapet “lufta”, kjo bëhet me terma asgjësimi dhe jo debati, apo polemike mbi argumentat. Gjithë për shkak të kësaj kulture, te ne, profesionalizmin e ka zëvendësuar klientelizmi. Këtu një shkrimtar lëvdon një tjetër pse e ka mik apo pse ky e ka lëvduar, pse e ka në shpurën e shqytarëve të vet, apo edhe pse e paguan, dhe jo pse i vlerëson veprën.

Po ashtu një aspekt tjetër i kësaj kulture është se tek ne më rëndësi ka një çmim sesa një vepër që punohet në qetësi për të komunikuar me publikun; pra krijimtaria është shumë më vanitoze, shumë më e orientuar për kah etja për famë dhe pushtet, për kah superioriteti mbi tjetrin, që për mua sjellin tjetërsim të krijimtarisë. Pa dyshim edhe kjo ndikon për klimën e marëdhënieve negative midis shkrimtarëve.

Gjithashtu një shkak tjetër është se këtu tek ne, rrallë sheh atë lloj solidariteti midis një grupi krijuesish që të ketë si burim ndarjen e ideve të përbashkëta - çka përbën ato që mund të qyhen rryma, ndoshta edhe si kundërvënie ndaj një tradite apo ndaj një rryme tjetër. Kjo mungesë vjen për shkak të mungesës së formimit të shumicës së autorëve tanë, mospasjes së bindjeve të thella në disa drejtime, që janë rezultat i një investimi të gjatë intelektual për të cilin njeriu pastaj është i gatshëm të luftojë, e të cilin nuk është kollaj ta tradhëtojë kur i afrohet ndonjë copë karrike politike apo ndonjë copë e majmë materiale.

Ndërsa lidhur me “sulmin” tim mbi Kadarenë mund të them se, në Itali shkova të marr një çmim dhe jo të sulmoj Kadarenë. Ndodhi që me rastin e çmimit të intervistohem nga gazetarë të ndryshëm dhe, kuptohet, ndër pyetjet e gjithfarsojshme pati edhe për Kadarenë, veçanërisht nga një gazetar që kishte ndjekur debatin lidhur me “Pashallarët e Kuq”. Dhe unë shpreha mendimet e mija, të cilat i kam shtjelluar shumë më shkoqur e më gjatë në Shqipëri, publikisht. Pretendoj se janë mendime që nuk nisen nga emocione negative të pakontrolluara nga arsyeja, por të mbështetura mbi bindjet dhe formimin tim për krijimtarinë, që drejtohen kundër frymës që përfaqëson krijimtaria e tij, nacionalkomuniste, me të cilën unë nuk pajtohem jo vetëm sepse i ka shërbyer propagandës së diktaturës, por sepse indirekt ka ndikuar edhe në formimin e atij lloj krijuesi që e gjejmë shpesh sot, me shumë pak lidhje të vërteta dhe të sinqerta me realitetin, me frymë vanitoze dhe me një shqisë morale mjaft të thyer.

Cila është, sipas jush, e keqja më e madhe që vuan letërsia shqipe?

Ajo që e quajta të shkruarit e letërsisë mbi letërsi, në kuptimin që shumë autorë shkruajnë libra jo nga raporti i tyre me realitetin e jashtëm ose të brendshëm që jetojnë, por nga raporti i tyre me letërsinë e shkrimtarëve të tjerë që lexojnë.

Cila është ngjarja më e rëndësishme e letërsisë shqipe të shekulit XX? Është një ngjarje që ka ndodhur gjatë gjithë shekullit: zhvillimi i gjuhës shqipe.

letërsia e kujtesës nacionale ramadan MUSLIU

Prandaj letërsia shqipe e 3 Kosovës ka një fundament të fuqishëm etik: refuzon çdo kompromis me ideologjinë, politikën dhe filozofinë etatiste serbojugosllave dhe ideologjinë komuniste, duke krijuar një mburojë të fuqishme shpirtërore kundër proceseve të vazhdueshme që vepronin mbi shqiptarët për t’i asimiluar përgjithmonë.

E gjithë një letërsi që është krijuar në një kontekst të këtillë shoqëror sot duhet të vështrohet nga një horizont i ri i receptimit, sepse kjo estetikë nuk e ka më validitetin e kohës së vet dhe tashti fiton status tjetër, që padyshim se do ta prekë estetikën, por jo edhe etikën e saj.

Letërsia shqipe e krijuar në Kosovë - është më shumë se e vërtetë, - ka pasur si tipar esencial pluralizmin estetik, dhe të kundërtën e kësaj, restriksionin tematik, mungesën e pluralizmit të ideve, interpretimin personal të realitetit, që doemos lidhej me kujtesën nacionale, e që i ka sjellë një lloj uniformiteti tematik. I gjithë ky konglomerat problemesh me të cilat ndeshej krijuesi shfaqej përmes një aksiologjie të veçantë. Nuk ka shkrimtar të Kosovës që të ketë pasur shmangie nga ideja e nacionit.

Kështu krijuesi është gjindur midis dy rreziqeve: të krijojë vepër pa bërë kompromis me politikën dhe ta shkruajë tekstin e botueshëm, tekst që duhet të ketë një receptivitet të kënaqshëm dhe të ndikojë në afirmimin e shpirtit shqiptar. Situata reale e krijuesit ka bërë që të jetë evident fakti se kjo letërsi ka më shumë formalizëm se sa tematizime. Pamundësia për ta thënë drejtpërdrejtë idenë, e cila si e tillë do të anatemohej si nxitëse e euforisë nacionaliste, bëri që shkrimtari, siç thamë, të fshihet prapa figurës, të krijojë labirinthin estetik, jo si parim esencial që do të mbështetej mbi përpjekjen për ta rrënuar një kanon estetik, qoftë edhe duke kaluar në sferat e një antiestetike të papranueshme nga bashëkohanikët, por për qëllime pragmatike: të krijojë mburojën, gëzhojën estetike, kështjellën ku do të jetojë si në ekzil. Kjo është arsyeja pse pjesa më e madhe e kësaj letërsie, proza, poezia dhe drama të duken se shumë pak tangjentojnë me realitetin, se teksti vuan nga një entropi, se ideja është e paartikuluar, se perceptimi estetik është efemer dhe nuk ka konturim artistik, se mungon objekti, se tema vetëm paralajmërohet dhe nuk trajtohet, se refleksioni është meditim i një personazhi introvert, etj. Nuk është çudi pse nga gjithë kjo letërsi, sidomos nga proza, ka vetëm fragmente

edi

t

të realizuara, madje edhe antologjike. Nuk është e habitshme se nga kjo letërsi kanë mbijetuar tregimet e Anton Pashkut dhe Ymer Shkrelit, pastaj disa romane të Ymer Shkrelit, Teki Dervishit, Zejnullah Rrahmanit, Nimon Muçajt, Xhemil Dodës, kapituj antologjikë nga poezia e Beqir Musliut, Azem Shkrelit, Teki Dërvishit, Shaip Beqirit, Abdullah Konushevcit, Ali Podrimjes, Mirko Gashit, Xhevdet Bajrajt.

Pjesa më e madhe e kësaj letërsie, duke pasur parasysh edhe grumbullin e autoriteteve, që gjithë famën e mbështesin në sasinë e çmimeve të fituara, kanë mbetur të anashkaluar nga një vlerësim më shumë shoqëror se sa estetik, por që ndikon në mënyrë vendimtare në receptivitetin e veprës. Prandaj ka funksionuar edhe receptimi i dyfishtë: letërsia e lexuar zyrtarisht dhe e shpërblyer me çmime shtetërore dhe letersia tjetër, ajo që është deklasuar përmes etiketave të përmendura më parë dhe që sot mund të merret si një fragment antologjik dhe shembull etik i një mbijetese nacionale të kulturës shqiptare në Ballkan.

I gjithë korpusi letrar i periudhës pesëdekadëshe sot, përkundër këtij fakti, i është nënshtruar një procesi tjetër të receptimit, proces që doemos do të përjashtojë të gjitha funksionet parazitore të tekstit letrar-artistik.

Sot edhe shkrimtari edhe lexuesi kanë dalë nga bunkeri i figurës. Zhbllokimi i letërsisë u bë për shkak të një situate të re socio-historike, e cila sa kërkon rivlerësim të asaj që është krijuar deri më tashti, po aq edhe konsolidim të disa modeleve letrare të periudhës së përparshme.

Duke e vështruar korpusin letrar të periudhës së kaluar mund të hetohen shumë fenomene që situata e sotme u ka dhënë status tjetër: ajo që më parë konsiderohej se është vlerë sot nuk e ka të njëjtin trajtim. Nuk është problemi sa ka ndërruar pikëpamja letrare, funksioni i letërsisë apo konvertimi estetik porse koha tjetër sjell kërkesa të tjera, në radhë të parë lidhjen me traditën, vijimësinë e memories letrare që është mbruajtur në veprat më të mira. Kjo nuk do të thotë se periudha e re nuk sjell edhe paragjykime të reja.

5

e diel, 26 janar 2003

ese

mbi komunikimin poetik ANTON PASHKU

anton PASHKU

Në skajin tjetër të segmentit të rrjedhës së gjatë të zhvillimit historik të arteve është njeriu i posazgjuar midis bashkave të rënda të mjergullave të ftohta të paleolitit; nga duart e tij, që përpiqeshin të kthjellonin horizontin para vetes, na ka mbetur edhe akti i parë krijues artistik. Ai, që ishte për ditë në duel të rreptë me natyrën, me djepin dhe varrin e vet, zgjodhi e u orvat të paraqesë nëpër faqet shkëmbore të shpellave, ndër të tjera, edhe motivet që shenjonin veçoritë më qenësore të shtazëve. Dhe atij, mbasi kishte parë sa e sa herë komunikimin ritmik të trupit të tyre në situatat nga më të ndryshmet, i shkoi për dore të spikasë pikërisht ato “gjëra” që ishin njëmend më relevante në trajtën e një shtaze (Herbert Rid), që paraqesin pra gjendjen, klimaksin më karakteristik të gjendjes së saj në rrethana e kushte të caktuara. Kështu, fjala vjen, nëse e keni parë fotografinë e bizonit në kërcim e sipër, që është fiksuar në Altamirë nga dora e njeriut të panjohur të paleolitit, me siguri do të ju ketë rrëmbyer jo aqë shumë bizoni si ekzemplar “interesant” nga bota zoologjike, sa forca e mbërthyer në secilën pikë të trajtës së tij, në të vërtetë syzimi i njeriut prehistorik me forcën, të jetuarit e forcës nga ana e tij, forca vetë. Në fakt, “nuk është” më aty bizoni, po një sintezë e lëvizjeve të tij që sugjerojnë një aspekt të manifestimit të forcës, pikërisht rrezatimin e saj që - domosdo - do ta ketë okupuar dhe intensitetin e të cilit njeriu i paleolitit e provoi, e ndoshta edhe nga bindja e thellë e tij se ishte duke krijuar (Zhermen Bazen), diti ta shndërrojë në shenjë që tani ndodhet mbi atë faqe shkëmbi të Altamirës së stërlashtë. Në këtë mënyrë, siç ka thënë Kërlezha, duke ndalur në gur një refleks të dishkafës së vet, duke transponuar në shkëmb një pamje që kish kaluar, duke zbuluar ligjin e ngadalësimit të së përditëshmes së kalueshme, duke sendërtuar një ngjarje - për herë të parë - në mënyrë kreative,

6

duke shkëputur nga vetvetja një trajtë të vet, të cilën ai e transformoi në një material më jetë gjatë dhe më të qëndrueshëm, njeriu i paleolitit u bë artist: nga ai lindi arti figurativ, e me artin figurativ lindën të gjitha mjergullat e tmerrit dhe të shëmtimit, të gjitha mjergullat e dëshirave dhe të iluzioneve.

Ky nuk është kurrfarë fiksioni i kotë i Kërlezhës: ai vetëm përsëriti një të vërtetë të njohur mbi gjenezën e veprës artistike, fazeta e së cilës - realiteti objektiv - paraqitet nëpërmjet relacioneve individuale të subjektit ndaj saj dhe në valimin e shqetësimeve më intensive që trandin subjektin në çastet kur gjendja interaktive e tij dhe e realitetit objektiv është në apogje. Sikur të ishte ndryshe, pikturat prehistorike në Altamirë e Lasko dhe gjetkë, këto kryevepra të natyralizmit, kikën e të cilave nuk e kaloi asnjë kulturë e mëvonshme (Zhermen Bazen), pa mëdyshje nuk do të kalonin caqet e një arti më të rëndomtë piktografik, e as të një arti më të rëndomtë historiografik. Ato do të ishin pa shpirt e pa frymë dhe pa tërë atë vitalizëm që gufon nga secila vijë e pikë e tyre, do të ishin vetëm një informatë shumë e thatë, një lajm tepër i përciptë që nuk do të na thoshte asgjë prej gjëje për jehun e dramës së përditëshme në rruzullin e brendshëm të njeriut të paleolitit, për klaviaturën e ndiesive të tij. Ato nuk do të ishin sinfoni e lëvizjeve, nëpërmjet të të cilave krijuesi nga ajo kohë paraqiti pamje që ngërthenin më vete vallen e tij me jetën, të shoqëruarit e tij me vdekjen. Sikur të ishte ndryshe, ato do të ishin një hije krejtësisht e zbetë që nuk do të mund të shihej në pasqyrat e kohërave sikur i vetmi qëllim i atij krijuesi të panjohur të kishte qenë - siç do të thoshte Modyi - të vizatuarit e bizonit, e jo të paraqiturit gjallë të bizonit. Me fjalë të tjera,

krijuesi nga koha e paleolitit nuk e kopjoi natyrën, po duke e parë dhe duke u nisur nga ajo rrekej të shprehte një natyrë tjetër, krejtësisht të veten, autentike të tij. Deri në këtë pikënisje nuk arriti ndryshe, pos duke u përqëndruar vetëm në atë që ishte absolutisht esenciale, duke i shmangur e flakur të gjitha detajet e panevojshëm, kështu që ai, në këtë mënyrë, u bë mjeshtër komplet në artin e të shprehurit të lëvizjeve dhe që atëherë, në paleolit, vendosi një gur të madh në themelin e definicionit të vizatimit si art i eliminimit të detajeve të tepërt, i cili definicion është përqafuar nga një shumicë e artistëve modernë (Leonardo Adam).

Që në ag të artit, pra, që në mjergullat e paleolitit, njeriu-krijues bëri përpjekjen për të depërtuar matanë pseudokonkretës që e rrethonte, bëri hapat e parë drejtë bërthamave të fshehura ndër grumbujt e gëzhojave. Në të vërtetë, gjatë krijimit nuk e interesonte aqë shumë uji i lumit që vinte e shkonte, po “ajo” që sillte kur vinte dhe “ajo” që mbetej pas tij, kur shkonte. E për ta fiksuar atë që mbetej, ai duhej të kridhej në thellësitë e lumit për ta gjetur “atë” diku në fund të vorbullave të sajuara nga uji që vinte e shkonte. Thënë ndryshe, nuk e tërhiqte fort rrapëtimi që dëgjohej nga të gjithë, po “ajo” që shkaktonte rrapëtimën.

Kjo, me siguri, nuk ishte kurrfarë ikje nga realiteti objektiv, se nga ai - ashtu sikur artistit të sotëm - i vinin impulset, se ai e shkaktonte imperativin për t’u orvatur të shprehë “atë” që vinte nga jashtë dhe, të transformuar, ta paraqesë në faqet e shkëmbinjëve. Dhe në transformim e sipër “gjërat” pastroheshin, qëroheshin, kulloheshin, “zvogloheshin” për t’u bërë pastaj më të “gjëra” në shkëmb; ato vinin e shndërroheshin në një gjuhë figurative që ngërthente më vete palcën e tyre, qenësoren, në një gjuhë që me fuqinë e vet për transformime çeli shtigjet që çonin kah kristalizimi i shpirtit të njeriut. Kjo gjuhë, krahas rritës së segmentit të zhvillimit të arteve, u zhvillua edhe vet e u bë hejzë ku ndahen relevantja nga shkuma e dendur e irelevantës që gjithnjë përmban “ngjarje” të ndryshme triviale, të ndorme, efemere, të ndriçme, banale e të tjera që asnjëherë nuk kanë qenë në fokus të interesimit të njëmendët të krijuesve të vërtetë të arteve, pra as të shkrimtarëve të mirë.

II. Gjuha e veprave artistike nuk është dhe nuk mund të jetë një “gjuhë normale”. Ajo nuk është e tillë as atëherë kur, fjala vjen, artisti i fjalës merr e shkruan për “gjërat më normale” nga jeta e njeriut. Shenjat e gjuhës së tij janë shenja të gjuhës poetike. Kur janë të ngjeshura mirë e mirë pranë njëra tjetrës, këto shenja krijojnë aso relacionesh të reja që mund të kyçin ndër to eksplozionet dhe implozionet e panumërta jetësore që kanë intensitete shumë të larta. Është kështu edhe për shkak që “distancat” midis shenjave të një teksti poetik nuk janë kurrfarë hapësira boshe. Midis tyre nuk ka vakuume, se po të kishte vakuume do të këputeshin relacionet dhe shenjat do të ishin shtylla telefoni me tela të prerë, të këputur. Në të vërtetë, në ato “distanca” gjenden kikat që bashkojnë shenjat, gjenden kikat që sajojnë korelacionet e tyre. E tërë temperatura e botës emotivo-meditative e shkrimtarit, e tërë pesha e saj, të cilën e ngërthejnë më vete këto kika të kredhura në këto “hapësira”, në këto “boshllëqe”, në këto “kapërcime” - nuk mund të “shihen” as vetëm nga një pjesë e shenjave të tekstit poetik. Ajo mund të “shihet” vetëm nga tërësia që sajojnë të gjitha shenjat në korelacion me njëra tjetrën, pra, vetëm në kuadrin e gjithë sistemit të tyre të lindur në valimin e etheve krijuese të shkrimtarit. Të mos mirret parasysh e ndërmjetëshmja, tërë ajo që ndodhet midis shenjave, do të thotë që të ndërpriten korelacionet e tyre, do të thotë që shenjat të shkëputen nga trupi i tekstit poetik e të mbesin diku fort larg tij dhe, si gacat kur janë larg zjarrit në vatër, të bëhen thëngjill. Kujtoj se është e tepërt të theksoj se një shkëputje e tillë, se një injorim i tërë asaj që ndodhet midis shenjave, jo vetëm që vështirëson, po kryekreje pengon që teksti poetik të kuptohet. Pikërisht këtu qëndron shkaku pse është fare e natyrshme kërkesa e shkrimtarëve që lexuesi, përpara se të trokasë në dyert e veprave të tyre, duhet të mësojë t’i lexojë edhe letrat pa germa (Shekspir). Ata që nuk dinë të lexojnë kështu, vetëm mund të kenë iluzionin se i kuptojnë tekstet poetike, meqë shenjat kanë për ta vetëm kuptimin e përditshëm brenda konvencave. Duke qenë të pamësuar me gjuhën poetike, atyre u mungon çelësi për të kaluar prakun që i ndan nga bota e teksteve të tilla. Për këtë arësye, në botën e komunikimit poetik nuk mund ta shohin veten as atëherë kur ndodhen përpara vetes. Çdo gjë do t’u duket e huaj, e largët, e pakapëshme, e panjohur, e pakuptueshme. Madje, as zërin e vet nuk do ta njohin. Edhe ai do t’u duket i tjetërkujt. Pse? Sepse, këta s’e dinë ç’është ajo që fjalën e lartëson dhe e vën përmbi një klithmë dhe përmbi një shushurimë.

Kurse ajo që e lartëson dhe e vën përmbi një klithmë dhe përmbi një shushurimë është pikërisht tërë një fjali që fshihet në një fjalë të vetme (M. Fuko).

Tekstet e vërteta poetike e provojnë këtë: shenjat e tyre, kur janë në korelacion të fortë me njëra tjetrën, kur nuk mirren të pavarura nga njëra tjetra, fshehin jo vetëm periudha të tëra, po edhe kaptina të tëra. S’do mend, kjo nuk është e mundur të arrihet nëpërmjet të komunikimit normal gjuhësor. Se aty fjalët janë të mbyllura në guacën e konvencave. Puna e parë që bën komunikimi poetik është thyerja e guacës dhe çlirimi i tyre. Në këtë mënyrë, siç do të thoshte Gaston Bashlar, poezia bashkëkohore e mbolli lirinë në vetë trupin e gjuhës dhe për këtë arësye poezia na shfaqet edhe si fenomen i lirisë.

Por, ç’është komunikimi normal-gjuhësor dhe komunikimi poetik? A mos janë këto dy “gjëra” që mundojnë vetëm “trurin e sëmurë” të ndonjë “dekadenti”? A mos është ky vetëm “problem borgjez” që nuk meriton të jetë as në periferi të “vëmendjes socialiste”?

Derisa ne luajmë kokën me shumë dyshime kur shohim ndonjë punim të rrallë kushtuar këtij problemi, komunikimi normal-gjuhësor dhe komunikimi poetik nuk po shkoqiten sot vetëm në Perëndim. Distinksioni dhe aspektet e ndryshme të tyre përimtohen shkencorisht, fjala vjen, edhe nga Dr. Volfgang Shpivok, profesor i Universitetit në Greisfvald të Republikës Demokratike të Gjermanisë. Kështu, është interesant punimi i tij “Stilistika në zonën kufitare midis linguistikës dhe shkencës mbi letërsinë” (botuar vitin e kaluar) ku, ndër të tjera, bien në sy sidomos pikëpamjet e tij mbi kominikimin poetik dhe komunikimin

Gjuha e veprave artistike nuk është dhe nuk mund të jetë një gjuhë normale

e diel, 26 janar 2003

normal-gjuhësor në përgjithësi, si dhe mbi supershenjën poetike në veçanti. Si i zhvillon pikëpamjet e veta ky shkencëtar, i cili tekst poetik - siç thekson ai vetë - konsideron atë tekst që me vetëdije është krijuar nën aspektin estetik (si model i figurshëm i realitetit), kurse tekst normal gjuhësor konsideron çfarëdo teksti në përdorim tjetër funksional?

Në komunikimin normal-gjuhësor, thotë Shpivok, realizimi i aspektit gnoseologjik tregon objektin që ekziston në realitetin objektiv jashtë vetëdijes së njeriut dhe pavarësisht nga ai, kështu që paraqitja e tij vetëm pasqyron objektin dhe relacionet e tij në realitein objektiv. Për këtë arësye, vëren ai, është fare e lehtë të verifikohet. Është lehtë, vazhdon Shpivoku, sepse paraqitja e tij, respektivisht, domethënja e shenjës gjuhësore është e caktuar me konvencë, andaj edhe si pjesë materiale e shenjës së komunikimit është i kuptueshëm nga të gjithë. Në komunikimin normal-gjuhësor, sipas këtij skencëtari nga RD e Gjermanisë, vertetësia e paraqitjes është e kushtëzuar kryekreje nga relacioni direkt ndaj realitetit të caktuar, pra, ajo varet krejtësisht nga shkalla që tregon a janë adekuate paraqitja dhe objekti. Kjo që thotë Shpivoku është shumë e qartë dhe tani mund të përfundojmë se një komunikim normal gjuhësor i tillë nuk e ngërthen mundësinë e aktit krijues artistik, po një veprim të ngjashëm me veprimin e fotografit.

Krejtësisht ndryshe qëndron puna në sferën e komunikimit poetik. Shkencëtari nga Republika Demokratike e Gjermanisë nënvizon se në komunikimin poetik realiteti objektiv, si i tillë, nuk është objekt i paraqitjes. Objekt i paraqitjes është relacioni i një subjekti ndaj realitetit objektiv. Sipas Shpivokut, akti gnoseologjik është presupozim i aktit krijues, por nuk është assesi identik me të. Pse? Sepse, autori i një teksti poetik, siç thotë ky studjues gjerman, nuk i ofron interpretit fotografinë e objektiti, po i ofron paraqitjen e relacioneve të veta ndaj objektit. Supershenja poetike nuk është pra një pasqyrim i thjeshtë i realitetit objektiv, po është realiteti objektiv i transformuar, gjë kjo që arrihet nëpërmjet të procesit individual gnoseologjik dhe vlerësues. Edhe kjo që thekson Shpivoku është e qartë dhe tani mund të përfundojmë se komunikimi poetik ngërthen më vete mundësinë e aktit krijues artistik dhe përjashton veprimet e ngjashme me veprimet e fotografit.

Sa i përket shenjave gjuhësore dhe supershenjës poetike, ndërkaq, Volfgang Shpivok vë në dukje se shenjat gjuhësore, si konstituentë të supershenjës poetike, nuk mund të dekodohen në nivelin e relacioneve direkte ndaj realiteit, po në nivelin e relacioneve indirekte - si bartës parcial të funksione në strukturën e domethënjeve të supershenjës. Sipas mendimit të këtij shkencëtari nga Republika Demokratike e Gjermanisë, opozicionet e tyre i cakton kundrimi individual, ashtu siç e ka menduar vetë autori i tekstit, kurse ai secilën shenjë gjuhësore e inkuadron në sistemin kompleks të relacioneve midis shenjave dhe, kështu, vetëm si sistem krijon lidhjen semantike me realitetin objektiv. Është çudë pra pse ndër ne nuk bëhet një distinksion i tillë i komunikimit normal-gjuhësor dhe komunikimit poetik (çfarë e bën - ndër shumë të tjerë - Shpivoku), pse ndër ne nuk përimtohen aspektet e ndryshme të këtyre dy “gjërave”. Andaj, nuk është për t’u çuditur pse njeriu dëgjon diskutime ose lexon shkrime që tregojnë se autorët e tyre kur vlerësojnë tekstet poetike, në fakt, nisen krejtësisht nga pozitat e komunikimt normal-gjuhësor, nga kërkesat që i shtron ky lloj komunikimi. Në raste të tilla, kurshlluesi është fare i pashmangshëm dhe evident: ndërmjet kritikut dhe tekstit poetik këputen të gjitha kontaktet - teksti poetik mbetet në errësirë dhe shpallet i “paqartë”, krejtësisht “alogjik”, qindpërqind “absurd” dhe larg “realitetit”, fund e krye “konfuz”, aspak i “kuptueshëm”.

Pse? Sepse, kritiku i tillë nuk është i aftë të lexojë dhe të përimtojë shenjat e një teksti poetik, sistemin e tyre, supershenjën poetike; nuk është në gjendje të depërtojë në korelacionet e shenjave të tekstit poetik, në logjikën që fshihet brenda tyre, në strukturën e domethënjeve të supershenjës poetike. Shenjat e një teksti poetik kritiku i tillë i lexon kryesisht ashtu siç mund të lexohen shenjat e një teksti normal- gjuhësor.

Kjo është një fatkeqësi e një kritiku të tillë, nga e cila fatkeqësi nuk mund ta shpëtojë shkrimtari, se ai nuk është dhe nuk mund të bëhet arësimues ambulant që duhet t’i mësojë njerëzit si duhet t’i lexojnë tekstet poetike; kjo është detyrë jo e shkrimtarit, po e shkollave dhe institucioneve të tjera arësimore, të cilat duhet të përhapin dhe rrënjosin kulturën e leximit të teksteve poetike nëpërmjet të përmirësimit cilësor të mësimit të gjuhës dhe letërsisë.

Pas botimit të parë në revistën “Theatri” (shkurt, 1998), drama “Parfumeria” e dramaturgut Haqif Mulliqi, kohë më parë u botua edhe si vëllim në vehte. Në kohë të njëjtë, bashk me “Parfumerinë”, dramaturgu Mulliqi ka botuar edhe tri dramat tjera: “Përralla klaustrofobike”, “Trenat” dhe “Një plagjiat i përkryer”. Ky edicion i dramave është botuar nga shtëpia botuese “Kombi”. “Parfumeria”, nga koha kur është botuar e deri më tash, ka pasur katër realizime në skenë, së pari nga regjisori Agim Selimi, kurse së fundi nga vetë autori Haqif Mulliqi. Katër realizime skenike për brenda katër viteve! Fakt domethënës për nihilistët që pëshpërisin për mungesën e dramaturgjisë shqipe.

Ndërsa, vlen të thuhet edhe se, derisa dramat e autorëve kosovarë rrallë ose fare inskenohen nga regjisorët në Shqipëri, “Parfumeria”, përkundrazi, më shumë ka provokuar regjisorët e atjeshëm.

parfumeria e mulliqit, arkitekturë dramaturgjike e tipit përmbysës jeton NEZIRAJ

kritik

Ana e kundërt e realitetit “Parfumeria” i takon zhanrit të dramës, ndërsa për nga stili, kushtimisht, mund ta cilësojmë si dramë të absurdit. Absurdi këtu nuk ngritet mbi situata e rrethana të jashtme, por atë e krijojnë dy personazhet, përmes mënyrës se si ata komunikojnë me njëri-tjetrin; mendimeve të copëzura, pauzave, dialogjeve të prera, fjalëve të papërfunduara, harresës alogjike etj.

Vendi i ndodhisë është një azil pleqësh, kurse koha dramaturgjike zhvillohet në suaza të kohës reale.

Dy pleq të prekur nga amnezioni (Zoti Brut dhe Zoti Spajs), takohen në një mëngjes, në ulësen e parkut të Shtëpisë së Pleqve.

“Parfumeria” është një përpjekje për t’u shprehur, duke u nisur nga ana e kundërt e realitetit “realist”, të zakonshëm, madje shpesh banal e absurd. Kjo anë e kundërt, e fshehur pas realitetit, paraqitet përmes imazhesh, ndjenjash e refleksionesh të veqanta: heshtje pa kuptim, por tendosëse, klithje sfilitëse, mendim i thënë “pa u menduar”, kujtim i deformuar, ngjarje e kthyer “përmbys”, ballafaqim “faktesh” të pavërteta, përzierje ndjenjash që kanë krijuar vrragë etj.

“Parfumeria” shfrytëzon thurjen dramatike të ashtuquajtur trekëndëshi i dashurisë, por kjo thurje është e krijuar me shenja dhe kode teatrore, në formën e asociacioneve, imazheve të këputura, përthyrjes së fabules dhe elementeve tjera. Struktura dramatike ndërtohet sipas një arkitekture dramaturgjike të tipit “përmbysës”- ngritet një mendim i cili shpejt rrënohet, thellohet një situatë e cila shpejt zbret në në rrafshin fillestar, ndërsa i hapë shteg situatës tjetër që lind si refleksion i këtyre rënje-ngritjeve të papritura...

Njëri ndër përfaqësuesit e Romanit të Ri francez, R. Penzheja, thoshte se “nuk i intereson ajo që mund të thuhet ose që mund të ketë një kuptim, por mënyra se si ta thuash”. “Parfumeria” nuk ka një subjekt, në kuptimin tradicional të fjalës. Në dramë është krijuar një “kod gjuhësor” që funksionon vetëm përbrenda asaj përmbajtjeje. Ato dialogje, në dukje të paorganizuara, synojnë të krijojnë ndjesi të caktuara, emocione të caktuara dhe pikërisht për momente të caktuara. Fjala, pauza, veprimi, heshtja etj., mund të zbërthehen vetëm përbrenda konvencës që krijon Mulliqi në dramë. Cilës konvencë!? Kjo është vështirë të spjegohet, ashtu siq është e vështirë të spjegohet procesi krijues i një vepre arti, të spjegohet, ta zëmë, se si piktori ka ditur të derdhë aq mjeshtrishtë ngjyrat në një pikturë!

ë

Të lundrosh në varkën që do të përmbytet Dy personazhet, zoti Brut dhe zoti Spajs janë krijuesit e konfliktit dramatik. Megjithatë, konflikti nuk ndodhë vetëm “tani”, por ai është edhe konflikt i të shkuarës, i asaj që mund ta cilësojmë si histori banale, por edhe tragjike e këtyre dy personazheve. E shkuara e të dyve duket aq e përzier, madje e njejtë. Të dytë i lidhë rrëfimi për Merin, të cilin ne, madje as ata vetë, nuk e dinë se kush është! Por kjo është fare e parendësishme, ashtu siq është e parëndësishme të dimë se cila në fakt është historia reale e zotit Brut dhe cila e zotit Spajs. Apo, në kanë qarë mbrëmë për ngordhjen e maces, apo për vdekjen e Merit?! Ose edhe, kur kanë qarë, mbrëmë, parmbrëmë apo para dhjetë e më tëpër vitesh?!

Të dy këta personazhë jashtë asaj drame, jashtë atij ambienti, jashtë atyre rrethanave nuk do mund të funksiononin. Ata janë të pazakonshëm, kreatura të asaj botës parfumeriane, nëse mund ta quajmë ashtu, që nuk mund të haset asgjëkundi në realitet. E ndërkohë, shtrohet pyetja, këta dy personazhe, a nuk qenkan njerëzorë, a nuk qenkan edhe ata pjesë të kësaj bote që e jetojmë. Ne do të mund të përgjigjeshim po, janë njerëzorë, pjesë të botës sonë. Por ata janë krijuar nga grimca thuajse të padukshme, të nxjerra nga thellësitë e shpirtrave njerëzorë. Demiurgu ka krijuar prej tyre dy krijesa njerëzore të veqanta, që frymojnë vetëm brenda asaj që quhet botë artistike. Prandaj, kur lexojmë dramën, ata sa na duken të huaj, po aq shpejtë na bëhen njerëzor, sa na flasin me një gjuhë të pakuptueshme, poaq më shpejtë na afrohen duke na folur me gjuhën tonë. Ky antagonizëm i çuditshëm nxjer në shesh edhe emocione të çuditshme dhe të përnjëhershme. Çfarë emocionesh të çuditshme? Emocione të atilla siç mund të provojë njeriu që është duke u mbytur në det dhe papritur gjendet në një anije. Por pa lundruar gjatë anija i përmbyset dhe ky sërish duhet të mendojë për shpëtimin... Frikë, entuziasëm, shpresë, tronditje, turbullirë. Të gjitha së bashku. Deri në fundin e dramës. Atëherë kur Zoti Brut vdes, duke marrë me vehte ëndërrën për Merin dhe duke lënë Zotin Spajs, gjithashtu me ëndërrën për Merin.

Zoti BRUT: Meri është e imja... (I mbyll sytë dhe vdes).

Zoti SPAJS: Jo, imja... Meri është imjaaaa....!

“Parfumeria” është futur në galerinë e vogël dhe të brishtë të dramaturgjisë shqipe si një dramë e qëndrueshme të cilën regjisorët nuk do ta lënë të mbulohet nga pluhuri i harresës. E, ç`privilegj tjetër më të madh mund të ketë një dramë?!

7

e diel, 26 janar 2003

prozë

dy të humburit kasëm TREBESHINA

Berati Te mjegulli e foshnjërisë I lodhur po më kthen kujtimi!

Berat, Berat! Ti këng e lashtë!

Qyteti im që s je i imi!

Qytet i ndar në fush e male! e reja fshihet nmë të vjetrën!

Sikur po lozin syrambyllthi duke kërkuar njëra-tjetrën!

Ti Mbret i fushës midis malesh, u nise shpejt me historinë!

Qyteti im dhe jo i imi, bashkon Evropën me Azinë!

Më tej e shtyti kënga këngën Nga gjith Ballkani kthen jehona!

Dhe këng e re bashk me të vjetrën buron e dhemb në zemrat tona!

Ndaj thell Azis mendimi niset Dhe kthen sërish aty tek ti!

Qyteti im dhe jo i imi ku sheh Evropën në Azi! KASËM TREBESHINA

Kapitulli i Parë

Fillimi që nuk ka të bëjë me historinë Pasditja e gjashtëmbëdhjetë prillit të atij viti qe shumë e nxehtë. Rreth pesëqind dyfekë dhe mitraloza qëllonin mbi tre vetë brenda një si amfiteatri natyral.

Nuk është vendi dhe unë nuk kam asnjë dëshirë që ta tregoj atë histori, por, me dy plagët që mora atë ditë, edhe sot e këtë ditë habitem si dola gjallë nga ajo rrëmujë.

Pasi nuk gjeta vend ku të strehohesha dhe të mjekohesha, e vendosa që, edhe pse fillova të kisha temperaturë të lartë, të çaja nëpër natë në drejtim të malësisë dhe të arrija në zonat tona.

Një gjë e vështirë, por nuk kisha si veproja ndryshe.

Në fillim çava fushave, duke u munduar që të isha sa më larg banesave.

Rrugën nuk e dija mirë se në ato anë kisha kaluar vetëm natën. Duke iu afruar përroit fillova të dyshoj për drejtimin që kisha marrë… Kur, fare papritur, para meje u duk një qen i zi… Jo shumë i madh…

Në fillim mendova keq!… Një qen i zi, që i shfaqej një të të plagosuri me temperaturë të lartë në terrin e një nate pa hënë, duhej të ishte patjetër një shpirt i keq, që po gjente rastin për të shuar një jetë njeriu!… Por shpejt, më tepër ngaqë nuk kisha çfarë të zgjidhja, ndërrova mendje dhe vendosa të shkoja pas qenit të zi!… Në mendimin tim të dytë qeni nuk mund të ishte një shpirt i keq!… Se, po të ishte i tillë, nuk do të merrte mundimin të më shfaqej atje ku kisha humbur rrugën!…

Me të vërtetë, qeni më nxori në anën tjetër të përroit dhe filloi të dredhonte faqes së kodrës për nga qafa ku ishin kullat e djegura të një krimineli, që nuk kishte lënë gjë pa bërë!

Dy-tri herë unë u ndala në terr që të shikoja çfarë do të bënte qeni. Ai gjithashtu ndalej, shikonte nga unë dhe, sa filloja unë të hidhja hapat në drejtim të tij, shtyhej pa nxitim përpara, lart nga qafa… Dhe, pas rreth njëzetë minutash ecjeje, e kaluam qafën dhe ramë xanave në pjerrësinë mbi bregun e lumit.

Aty qeni u zhduk.

Ndjeva njëfarë frike. Ndalova dhe shikova pas: kullat e djegura nxinin në qiellin pa fund!...

Përsëri e vendosa që ai qen ishte një shpirt i mirë!…

Dhe më ishte gjendur në të keq, për të më treguar rrugën dhe për të më nxjerrë nga vështirësia!… Dhe rrugën ma kishte treguar me një saktësi të habitshme!

Po!… Ajo ishte rruga!… Do të vazhdoja anës lumit, kundër rrjedhës, në të majtë!…

Ndofta, eca rreth dy orë duke kërkuar një mulli që, mrekullisht, nuk arrita ta gjej!… Edhe sot e këtë ditë nuk e kuptoj si kalova më tutje pa e parë mullirin!… Dukej sikur kisha fluturuar dhe, në mënyrën më të pavetëd-

8

Ankara 09, 08, 2002

ijshme, isha gjendur diku përtej tij!…

Ku?!…

Nuk e dija!… Gjithë ajo që po shihja, për mua ishte fare e panjohur!…

Nga duhej t’ia mbaja?!…

Atëherë, kalova krëhërin e atij mali jo të lartë që kisha përpara dhe u gjenda në një pyll ullinjsh!…

Dukej si një pyll që nuk kishte të mbaruar… Dhe nga diku përpara më vinin disa këngë, mrekullisht të ëmbla!… Ishte një muzikë, që nuk e kisha dëgjuar ndonjëherë!…

Dhe më ngjante se shikoja disa vajza të veshura në të bardh,a që vallëzonin vezullimthi përpara një pallati të bardhë, që sa shihej dhe fshihej tej ku nuk mund të arrihej!…

Ishte e papërballueshme, prandaj nuk doja të shkoja më gjatë në atë drejtim!… E lashë ullishtën dhe u hodha përsëri për në anën tjetër të krëhërit të malit… Te shkëmbi ndala pak për të parë atë që kisha lënë: përtej, në male, në të gjithë horizontin, një sy i madh, një sy sa i gjithë qielli po më shikonte!…

U rrëqetha nga një frikë, që nuk më ishte e njohur…

Dhe dola sa më shpejt në anën tjetër të malit!…

Kapitulli i Dytë

Një hije nga e kaluara Pak më poshtë qafës qëndrova dhe shikova pas: mali nxinte në terr dhe sipër shkëlqenin çuditshëm yjet!…

Po ai syri i madh i tmerrshëm, që kishte pushtuar të gjithë horizontin?!… Duket, ishte në anën tjetër të malit dhe unë, edhe pse isha kureshtar për ta parë edhe një herë, nuk doja të kthehesha pas!… Veç edhe sikur të doja, nuk kisha më fuqi të qëndroja në këmbë!… U ula te një shkëmb pranë një grope, nën një dru të thatë!…

Mund që ai dru të ishte një lis i tharë nga koha… Ndoshta mund ta kishin goditur rrufetë!…

Nuk e dija!…

Aty fillova të mendohesha, por nuk arrija t’u gjeja radhën mendimeve si për lisin e çfarë druri ishte, ashtu edhe për të tjerët dhe të tjerat!…

Nuk mund të them sa kohë ndënja ashtu duke menduar, se koha, atje ku isha, nuk kishte asnjë lloj kuptimi dhe çasti mund të zgjatej për miliona vjet më përpara, ose më pas!…

Kur, papritur, dëgjova një zhurmë dhe, një çast më vonë, pashë në terr një njeri që po vinte me hap të lehtë drejt shkëmbit ku isha unë!…

Në fillim hodha dorën te revolveri… Por, as vetë nuk e di pse hoqa dorë nga ai mendim për të luftuar dhe po shikoja njeriun e çuditshëm, që nuk ngjante me të gjallët!…

Edhe veshja e tij nuk dihej kur dhe ku mund të ishte qepur!…

Një histori e harruar

-Mos i kap armët! – më tha njeriu.

Ia ktheva unë: -Kështu si jam, duket që nuk më duhen më armët!…

Ma preu ai: -Të duhen me siguri!… Por jo për këtë natë!… Ata u vërtitën aty poshtë dhe kthyen përsëri në mulli!… E kupton që ti u ike përfundimisht?!…

E pyeta unë: -Po kush janë ata?!…

Ai u çudit dhe tha: -Ata janë ata!… A nuk të plagosën atje?!…

Fola unë: -Atje ishte atje dhe në një tjetër kohë!…

Këtu janë kohë të tjera, që nuk mund të lidhen më në vazhdimësinë e tyre!…

Përsëri ai ma preu fjalën: -Gabohesh!… Koha ime u këput dhe nuk mund të lidhet më me kohët në shtytjen e tyre!… Koha jote është në vazhdim!… Sa të zbardhë mbi male, ti do ta shohësh kohën tënde dhe do të futesh përsëri brenda saj!…

Po e shikoja!… Ai njeri ishte i çuditshëm dhe dukej që kishte një besim të madh në ato që thoshte!…

E pyeta unë: -Po kush je ti që po më gjendesh pranë këtë natë?!…

U përgjegj ai: -Unë jam ti!… Dhe ne nuk jemi një!… Se ne ndryshojmë!… Unë jam i humburi, ti do të fitosh!… Se unë e humba kohën time dhe mbeta jashtë saj pa asnjë kohë, kurse ti do ta fitosh kohën tënde dhe do të mbetesh brenda të gjitha kohëve!…

Thashë unë: -Të gjitha këto janë gjëra që nuk mund të kuptohen, veçanërisht këtë natë!… Se unë nuk arrij të kuptoj përse ti sillesh këtyre anëve të shkreta dhe në pakohësi, kur mund të flije i sigurt atje ku jeta jote do të përplasej në kufijtë e arritshëm për të?!…

Ai tha: -Kufijtë e arritshëm?!… Unë i fshiva të gjitha që në fillim dhe pastaj nuk kisha më ku të shkoja!… Ndofta ngaqë isha jetim!… Po të mos ma kishin vrarë babanë, mund që jeta të kishte marrë një drejtim tjetër!… Them se mund të kishte marrë një drejtim tjetër!…

“Përnjëherësh ai njeri i çuditshëm e këputi fjalën, tundi krahun sikur donte të largonte diçka dhe gati thirri: -Punë përrallash!… Dhe as që më duhen këto tashti!… Unë dola këtë natë për të ndjekur udhëtimin tënd… Se nuk doja që një tjetër të ishte i humbur!… Dhe dola… Të gjeja dikënd që të më fliste për atë!…

Pushoi përsëri… Dhe dukej nuk kishte ndër mend të fliste më gjatë!…

E pyeta përsëri: -Që të fliste?!… Kush dhe për çfarë?!…

Ai u ul aty pranë, uli kokën dhe foli: -Dua të di për atë vajzën… Ajo nuk kishte asnjë faj!… E morën më qafë kot!…

Atëhere thirra unë: -Po kush je ti që duron një mall kaq të madh sa edhe dheu nuk mund ta mbajë?!…

Ndryshe si do ta lije ti varrin tënd për t’u endur nëpër natë në kohën e një vrasjeje të përgjithshme?!…

Tha ai: -Ti do patjetër që ta dish jetën time?!…

Fola unë: -A nuk më ndoqe gjer këtu duke më treguar rrugën?!… Me siguri ti më shpëtove nga ata të mullirit!… Edhe sikur ti të jesh një shpirt i keq i ikur nga Ferri, unë përsëri do të të dua dhe do të të respektoj gjer në fund!…

e diel, 26 janar 2003

M’u kthye ai: -Nuk jam as engjëll dhe as djall!… Jam një djalë i varfër nga malësia… Dhe nuk dita të futem në kohën time!… E thashë një herë!… Ndofta nga që isha jetim!… Fjalë kote!…

Puna është se jo vetëm nuk qeshë i zoti që të jetoja, por tashti nuk di as si të nis të tregoj për atë që ishte jeta ime!…

I panjohuri i çuditshëm heshti. Duket po kërkonte fjalët për të nisur historinë e tij… Ndofta shumë të trishtuar!

Kapitulli i Tretë

Si nisi historia Për të dalë nga ajo mëdyshje dukej shumë e rëndë për të!… I panjohuri jetim po mendohej dhe mendohej…

Gjersa e ndau mendjen dhe nisi… Në fillim i hodhi fjalët shpejt e shpejt, sikur të donte t’i tregonte të gjitha përnjëherësh… Sikur donte të nxitonte në ndjekje të fjalëve!…

Kishte mbetur jetim në moshën dyvjeçare. Të atin ia kishin vrarë… Ai nuk e mbante mënd!… Si mund ta mbante?!… E ëma ishte ankuar te beu, por ai i kishte thënë se nuk mund të bënte gjë, pasi nuk mund të hynte në sherr me të gjithë krahinën…

Kishte vazhduar më tutje beu: -Për ty dhe për djalin do mendoj unë!… Nuk do t’ju mungojë gjë!… Por djalit gjithnjë i thuaj që të shikojë punën e tij dhe të mos ndjekë rrugën e të atit!…

Kështu i kishte thënë nënës së tij beu plak dhe e kishte mbajtur fjalën!… Se, me sa dukej, babanë e tij nuk e kishin dashur… Ose e kishin patur shumë frikë!…

Për një kohë, ai tregim u shty përpara si në rrugë pa rrugë!… Por, pas një kohe, ai heshti për një çast dhe vazhdoi më shtruar: -Jam munduar vazhdimisht ta kujtoj babanë tim, por nuk kam mundur!… Sa kisha mbushur dy vjeç kur e vranë!… Nëna ma përshkruante të pashëm dhe të gjatë…

Kurse unë ngjaj nga nëna… Me shtat mesatar… Nuk bie në sy!…

Sa u rrita pakëz dhe gjeta te hauri prapa shtëpisë dogranë e vjetër të babait… Menjëhere fillova të ushtrohem me të!…

Përsëri e ndërpreu tregimin!… Dukej se diçka nuk i ecte!… E uli kokën sikur kërkonte diçka nga dheu dhe qëndroi ashtu për disa çaste… Më në fund e ngriti kokën dhe foli: -Të gjithë ankohen!… Edhe të pasurit!, edhe të varfërit!… Dhe të gjithë kanë të drejtë!… I varfëri ngul këmbë se vetëm ai vuan, por sëmundja nuk pyet as për të pasurin dhe as për të varfërin!… I varfëri s’ka çfarë të lërë pas, i pasuri i lë të gjitha! Të pasurit i lind një fëmijë që nuk mund të jetojë dhe pasuria do t’i mbetet shkretë!…

Kurse unë, vërtet që nuk e kisha trupin e tim eti, por isha shëndosh e mirë dhe mund ta mbaja veten dhe familjen me punë time… Dhe nuk do ta kisha lënë nënën qyqe që me gjalljen time dhe në një shtëpi të shkretuar!…

E kuptova që e kishte të rëndë të tregonte dhe i thashë: -Më mirë ta lëmë këtë bisedë!… Një herë tjetër do të jemi më mirë dhe bisedojmë më shtruar!…

Ma ktheu ai: -Jo!… Ne nuk do të takohemi më kurrë!… Se njeriu e humbet veten në çdo çast që kalon!… Po!… Sonte duket e kam zemrën më të butë se të zonjave!… Dhe, ta them unë!… Kush e vendos dhe mban armë, zëmrën duhet ta ketë prej hekuri!… Unë kisha syrin të saktë, por zemrën jo!… Dhe punët shkuan ashtu si shkuan!… Dyfeku, sa ka grykën e ka dhe fatin!… Dhe hija e tij nuk e mbron njeriun as sa hija e këtij lisit të thatë!… Nuk e mbron!…

Por unë u mbërtheva pas asaj dograje angleze dhe mendoja të merrja gjakun e tim eti!

Kur mbusha pesëmbëdhjetë vjet, nuk gjeje një njeri që të qëllonte më hollë se unë, jo në fshatin tonë, por në të gjithë krahinën dhe më tej!… Mjafton t’ia shikoja syrin zogut dhe në çast i ikte koka!… Edhe në fluturim nuk më shpëtonte!… Tashti më thuaj, çfarë më kishin bërë zogjtë?!…

Iu përgjigja: -Jeta është luftë!… Dikush dikë do ta vrasë… Do ta hajë… Nuk mund të shikohen gjërat kaq hollë!…

Vazhdoi ai: -Le ta lëmë ashtu!… Menjëherë filluan të flisnin në fshat dhe më larg se ishte ngjallur im atë!… Nëna më qortonte: “Mos merr rrugën e tyt eti, o qyq!… Do të të vrasin, o i xhindosur!… Lëre dyfekun!… Se nuk e gjeti njeri fatin me të!…”. Por unë në timen!… Dhe që në fillim më shkoi dyfeku mbarë!…

Më pas kalova larg dhe u bashkova me disa shokë që i kishin bërë vrasjet mjeshtëri. Edhe unë si ata… Dhe andej larg nuk më hyri një gjëmb në këmbë!…

Por punët ndryshuan shpejt.

Siç të thashë, beu ynë, plaku, ishte i drejtë. Edhe i biri, si i ati, ishte i drejtë dhe i mirë. Nuk futej në ngatërresa.

Mirë!… Ai nuk futej, por nganjëherë ngatërresa vjen e të gjen vetë ku të jesh. Ashtu qëlloi në një dasmë, për punë të sazexhinjve dhe beu ynë u ngatërrua me beun e përtejmë. Ai beu i përtejmë ishte i rëndë në fjalë dhe në atë dasmë i kaloi të gjithë kufijtë!… Mirëpo beu ynë nuk e

mbante as qimen në supe!… Aty nuk i lanë të zihen, por lufta mbeti e hapur!…

Pikërisht në atë kohë nëna më dërgoi se më kërkonte beu. Nuk mund të mos shkoja. Beu na kishte bërë gjithë ato të mira… Me të vërtetë që nuk ma kishte marrë gjakun e babait, por nuk i binte atij që të na e merrte!… Se im atë kishte lënë mashkull në shtëpi!… Sido që të ishte, unë kisha detyrime ndaj beut që na kishte mbajtur me bukë dhe shkova menjëherë ta takoj. Ai kishte formuar një çetë të fortë dhe në çetën e tij kishte edhe një grek nga ishujt, një njeri të regjur në punë komitësh. Atyre u duhej vetëm një njeri që të qëllonte hollë!…

Punën e kishin zbërthyer mirë. Sarajet e beut që kishte rënduar keq beun tonë ishin nën kështjellën e vjetër, në faqen shkëmbore mbi lumin që kalonte përmes grykës. Nga shkëmbi në bregun tjetër sarajet ishin në largësinë e të qëlluarit të dyfekut. Beu çdo mëngjes në verë e pinte kafenë te qoshku dhe ishte tërësisht i zbuluar. Një e qëlluar e saktë e fshinte fare të qëlluarën e dytë!…

Beu na hoqi mënjanë… mua, grekun dhe një lab, që e njihte mirë anën e përtejme.

Urdhrat ishin të sakta dhe për një të qëlluar të vetme. Ne shkuam natën te vendi, u vendosëm aty ku na u duk më mirë… Ata të dy më lart, kurse unë fare pranë greminës… Dhe pritëm…

Të gjitha u zhvilluan ashtu siç e kishim biseduar dhe, pas vrasjes, pa zhurmë dhe rrëmujë, ne shkuam dhe u bashkuam me shokët tek vendi i caktuar.

Prej andej u hodhëm në Greqi, në pritje të zhvillimeve të mëtejshme.

Nga lajmet që na erdhën morëm vesh se beu kishte vdekur nga një dhëmballë e prishur që i kishte helmuar gjakun. Asnjë kallëzim në qeveri, asnjë kërcënim i drejtpërdrejtë ose i tërthortë… Dhe ne mund të kalonim përsëri të qetë në anën tjetër të kufirit.

Aty ai e ndaloi fjalën dhe unë po matesha që ta pyesja se çfarë ndiente pas atyre vrasjeve që kishte kryer… Por, si të m’i kishte kuptuar ato që po mendoja, ai foli: -Jeta është e bukur!… Prandaj njeriu duhet të mendojë se edhe të tjerët e duan jetën!… Ndofta, po të kisha patur një kohë për të pushuar diku, edhe unë do të isha menduar!… Por nuk e pata!… Ose më mirë nuk e gjeta dot…

Se nuk isha i zoti që ta gjeja një kohë të atillë!… Dhe ai greku, tek po pushonim një ditë vere, më tha: -Ti je djalë i zoti!… Asnjë nuk ta kalon!… Por… Unë ta them për të mirë!…

Je gjysmak!…

E pyeta unë: -Qysh jam gjysmak?!…

Dhe ai: -Mos u nxito… Se ta them unë!… Ti je i përgatitur për të luftuar në largësi… Dhe aty asnjë nuk mund të matet me ty!… Por nganjëherë qëllon që të jesh në një dhomë dhe aty të hidhen përsipër dhjetë, ose pesëmbëdhjetë vetë!… Ti nuk e përdor fare thikën!

Me të vërtetë unë mbaja një thikë në brez… Por e përdorja vetëm për të prerë bukën, mishin… Ndonjë bostan, ndonjë degë… Dhe greku ma mbushi mendjen… Më stërviti bukur mirë…

Një ditë më tha: -Tashti asnjë nuk mund të matet me ty!… Këtej dhe matanë kufirit… Dhe do të kujtohesh gjatë!

Këto më tha greku dhe unë fillova të mos kujtohem për jetën e njerëzve të tjerë… Dhe arrita aty ku arrita!…

I panjohuri heshti… Ndofta, për të kujtuar dhe për të radhitur ato që kishin ndodhur.

Kapitulli i Katërt

Berat, Berat!

Mundet që i panjohuri e gjeti fillin e asaj që donte të kujtonte se psherëtiu dhe foli: -Gjer në atë kohë punët më kishin shkuar mbarë… Ose, më e pakta, ashtu si kisha dashur unë!… Dhe, kur njeriut i shkojnë punët mbarë, apo mirë, nuk arrin të kujtohet për punët e liga që ka bërë!… Kur është mirë, të gjithë botën e shikon që nga ana e asaj mirësie që ai ka siguruar për veten e tij!… Edhe unë nga ajo anë e shikoja!…

Isha i nderuar… Ma kishin frikën!… Dhe prisja që të gjeja rastin që të martohesha!…

Por punët morën një rrjedhë tjetër. Fill pasi beu ynë nxori për mua një falje për vrasje të pakryera, të mbështetura si të tilla vetëm me thashetheme poshtë dhe lart… Se një “axhami” nuk mund të kryente gjëra të atilla!…

Të gjitha u mbyllën!… Por, kur unë prisja të filloja një jetë tjetër, ndodhi ajo që nuk mund ta parashikonte as fallxhorja më e mirë!… Te beu erdhi për vizitë kunati i tij, një nga bejlerët e Beratit!…

Erdhi beu tek beu dhe plasi gostia!… Darkat dhe drekat nuk kishin të sosur!… Dolëm edhe për gjah!… Aty duket i rashë në sy atij beut të Beratit…

Se fill pas gjuetisë beu i Beratit i tha atij tonit: -Ky është ai axhamiu i asaj çështjes?!…

Ia ktheu beu ynë si pa rëndësi: -Ky është… Jetim…

Foli ngadalë tjetri: -E shoh!… Po!… Këtë e dua unë!…

Tha beu ynë: -Ka vetëm nënën!… Me kë ta lërë?!…

Ia preu beu i Beratit: -Këtë e dua unë!… E ëma do bëjë si do bëjë!…

Më tej fjala nuk mund të shtyhej në miqësi!… Dhe beu ynë tha: -Prishur mos qoftë!…

Pas kësaj nuk u fol më për mua dhe unë u bashkova me trimat e beut të Beratit.

Aty i panjohuri e ndali përsëri fjalën dhe pas një çasti foli: -Një gjë që niset me një mënyrë, nuk mund të vazhdohet me një mënyrë tjetër!… Dhe një jetë kur merr një drejtim, nuk mund të kthehet më atje ku e nis!… Dhe unë mora rrugën drejt Beratit për të mos u kthyer më kurrë në fshatin tim dhe për të mbetur këtyre skërkave ku sot jemi dhe nuk jemi të dy!…

E pyeta të panjohurin e dëshpëruar: -Pse, a nuk është Berati një qytet i bukur?!…

proz KASËM TREBESHINA

U përgjegj ai: -Po, more, po!… Berati është qytet i bukur… Prandaj dhe më mori më qafë!… Dhe të gjitha u rrokullisën ashtu si u rrokullisën vetëm nga tri të shtëna në gjah!… Tri kafshë që nuk më kishin asnjë faj, më futën në rrugën e Beratit!… Dhe Berati ishte i bukur!… Darkat dhe drekat s’kishin të mbaruar!… Sidomos darkat!…

Shtatë palë saze!… Çengitë këndonin dhe kërcenin!…

Në fillim u hutova… Më pas e humba fare!… Në mes të çengive ishte një vajzë fare e re!… Nuk i kishte mbushur të shtatëmbëdhjetat!…

E bukur sa më s’bëhet!… Dhe ishte e bardhë!… Të tjerat ishin më të mëdha dhe ezmere!… Duket, atë vajzën e ëma e kishte zënë me ndonjë nga bejlerët… Dhe ai beu, me gruan dhe me fëmijë, vinte herë pas here dhe bënte qejf me të bijën!…

Në ditët dhe javët e para unë këto gjëra i vërtisja në kokën time prej fshatari të paparë si çudira!… Dhe më dukej se nuk duhej t’i bënin ata njerëz të pasur dhe që, nga muhabetet dhe fjalët turqisht që këmbenin me lehtësi, e tregonin veten që ishin shumë të mençur!… Njerëz të ditur si ata nuk duhej të bënin punë të atilla!…

Kështu, pasi fillimisht u habita me ato çudira, me kalimin e kohës i lashë habitë dhe çuditë dhe nisa ta shikoj ngultaz atë çenginë e vogël dhe të bardhë!… Edhe ajo nuk m’i hiqte sytë!… Qëllonte që beu blinte ndonjë dhuratë dhe më ngarkonte mua që t’ia çoja vajzës… Por unë shtoja edhe diçka nga kuleta ime pa ndonjë peshë!… Duket, vajza e kuptonte më mirë nga unë atë që nuk ia kisha thënë as vetes time!…

Ku mund ta shpija unë një vajzë qyteti, një çengi të bejlerëve të Beratit?!… Bejlerët nuk do të më lejonin që t’ua merrja!… Fshati do të tallej me mua… Edhe nëna nuk do të ma pranonte!… Se fshati në Shqipëri nuk ishte Stamboll!… Por, pavarësisht nga këto të gjitha, pa i thënë as edhe një fjalë njëri tjetrit, miqësia jonë erdhi duke u trashur. Kur çoja dhuratat, ajo nuk ndihej! Të gjitha i merrte e ëma… Por kur ikja, ajo dilte te kafazi dhe më tundte një shami të bardhë!…

8

ë

9

e diel, 26 janar 2003

dy të humburit kasëm TREBESHINA

prozë

Ndaj, gjeja rastin dhe kaloja nga rrugica e tyre për të parë valëvitjen 7 e shamisë së bardhë!

Brenda pak kohe u bëra njeri tjetër!… U ndryshova gjer në shkallën sa nuk po e njihja më veten!…

Të gjitha çengitë, shoqet e saja, më ishin të dashura!… Unë nuk kisha motër… Dhe ato më dukeshin si motra dhe kaluar motrave! E kuptoja kur ishin të mërzitura dhe shtiheshin të gëzuara!… Se në zanatin e tyre nuk mund të kishte mendim, mërzi dhe trishtim!

Vetëm natën vonë kur, bashkë me trimat e tjerë të beut, binim të flinim në dhomën e madhe caktuar për ne, filloja t’i mendoja të gjitha dhe, në më të shumtën e rasteve, vendosja që të mos pyesja për asnjë gjë dhe ta merrja vajzën në shtëpinë time!…

Kështu vendosja para se të më zinte gjumi, kurse në mëngjes e kuptoja se nuk ishte e mundur një gjë e atillë!… Do të ma falnin mua bejlerët rrëmbimin e vajzës me të cilën argaliseshin me radhë? Po të tjerët?!…

Dukej qartë se nuk kishte asnjë rrugëdalje për mua!… Dhe, sikur të mos mjaftonte ky mendim që trembte të gjitha ëndrrat e mia, një ditë të bukur maji, kur ishim në dhomën e madhe dhe po fshinim armët, ndodhi ajo që nuk më kishte shkuar në mëndje se mund të ndodhte!…

Domosdo!… Ne nuk e shohim veten tonë!… Ose më mirë, e shohim veten tonë te pellgu i burimit… E shohim edhe në pasqyrë kur kemi pasqyrë!… Kurse të tjerët na shohin pa pasqyrë!… Na shohin dhe na kuptojnë shumë më mire nga sa kujtojmë ne!… Dhe atë ditë të bukur maji, tek fshinim armët, njëri nga trimat e beut… Ai më fodulli!… Ai e mori atë që meritonte dhe tashti kushedi ku pushon në botën tjetër!… Por atë ditë, tek fshinim armët, filloi të fliste shumë ndyrë për atë vajzën që doja unë!…

Derdhi me qëllim gjërat më të ndyra, por unë durova dhe nuk u ndjeva!…

Të tjerët qeshnin me të madhe se i kuptonin thumbat… Dhe ai po shtyhej gjithnjë dhe më përtej në ndyrësitë e tija!…

Më në fund, duke e parë se unë nuk do t’i përgjigjesha, duket ngaqë kujtoi se e kisha frikë, doli hapur dhe më tha: -Po ti, sikur të gjeje rastin…

Nuk e di si isha bërë në fytyrë, por i vendosur që t’ia shuaja kandilin në vend, i thashë: -Një fjalë të vetme po të nxjerrësh nga goja do të ta ngul një plumb mu në lule të ballit!

Të gjithë e kuptuan menjëherë se shakatë kishin mbaruar!…

Njëri nga trimat tha: -Më duket po thërret beu!…

Dhe u ngrit e doli. Pas tij doli edhe ai që kishte folur ndyrësira. Më pas, një nga një ikën edhe të tjerët. I mbetur vetëm, mbërtheva armën, mblodha sendet dhe dola qytetit, duke u përgatitur me mend për ato që mund të ndodhnin.

Por nuk ndodhi gjë prej gjëje dhe, pas disa ditësh, u duk sikur të gjitha ishin harruar!…

U duk!… Por koha do të tregonte të kundërtën!

Kapitulli i Pestë

Fundi i ëndrrave Retë ngarkohen dhe nisen diku në det, pastaj shkarkohen ku mundin me rrufe dhe me gjëmë!

10

Pikërisht atëhere kur mbretëronte qetësia dhe kur dukej se grindjes në dhomën e madhe duke fshirë armët nuk i kishte mbetur asnjë shenjë, ndodhi ajo që unë nuk e prisja!…

Nuk është se ne trimat e beut kishim ndonjë dashuri të madhe për njëri-tjetrin…

Sidomos mua ata që në fillim më shikuan si të tepërt në rrethin e tyre!… Edhe me njëri-tjetrin ishin si puna e grave!… Një buzëqeshje, ose një fjalë e beut për njërin hidhëronte tjetrin, sa nuk i hahej buka!… Kurse mua…

Unë e kuptoja!… Nuk donin të më shihnin me sy!…

Dhe ajo që nuk e prisja, erdhi dhe më zuri në befasi!… Në fund të fundit, edhe po të mos të ndodhte atë natë, do të ndodhte një natë ose një ditë tjetër!… Ajo që është nisur në jetë, nuk mund të prapset kurrë!

Pashai dha një darkë të madhe për parinë e qytetit.

Aty, bashkë me bejlerët e tjerë, ishte edhe beu ynë…

Ai i Beratit…

Darka ishte e madhe dhe, siç thoshin ata që merrnin vesh nga ato punë, ngjante si darkë frëngu. Aty ishin edhe çengitë!… Ishte edhe ajo vajza e mitur që doja unë që nga largësia!… Dhe ajo më buzëqeshi shkarazi disa herë!…

Në atë kohë bejlerët e Beratit, duke ndjekur shembullin e ushtarakëve dhe nëpunësve të lartë turq, filluan të mbanin dorashka të bukura!… Domosdo!… Në atë kohë të gjithë donin të ngisnin zakonet e frëngut!…

Duket, sa filloi darka, beu ynë i Beratit, që të ishte më lirshëm në të ngrënë dhe në të pirë, u çlirua mirë dhe dorashkat i hodhi diku pa kujdes!… Dhe i hodhi për të mos u gjetur më!… Se ashtu ishte shkruar për mua!…

Aty i panjohuri i çuditshëm pushoi pakëz… Pastaj vazhdoi: -Sa mbaroi darka, por jo këngët dhe vallëzimet e çengive, pashai u ngrit dhe iku me disa nga të tijët. Pas tij edhe beu ynë. Në rrugë u kujtua për dorashkat e tija të bardha!… Më thirri me emër dhe më urdhëroi të shkoja të merrja ato të lanetisura që kishte harruar!…

U ktheva dhe hyra në sallë me dyfekun krahaqafë!…

Të gjitha ishin ashtu siç i kisha lënë vetëm pak kohë më parë!… Atje, në të hyrë të sallës dhe pak më tej ishin ai trimi që kishim këmbyer fjalë si dhe disa nga trimat e bejlerëve të tjerë!…

Edhe m’u duk, edhe nuk m’u duk e çuditshme ajo gjë, prandaj, pa u kujdesur fare, bëra përpara për të kërkuar dorashkat!…

Nuk arrita të kuptoj çfarë po ndodhte se rreth njëzetë vetë m’u hodhën përsipër, më kapën për flokësh dhe filluan të më qëllonin rrëmujshëm nga të gjitha anët!… Dikush më qëlloi në kokë me një shishe… Më lëshuan sytë shkëndija por, për fatin tim, goditja qe sh-

karazi dhe shishja e dytë u thye pas të parës dhe më preu lehtë në disa vënde prapa kohës!… Duke përfituar nga që ata po më qëllonin rrëmujshëm, kujtova ato që më kishte mësuar ai komiti grek dhe, pa u kujdesur fare që të mbrohesha nga goditjet, nxora thikën dhe ashtu siç më kishin mbuluar si një çati, fillova t’i grij nga poshtë pa bërë asnjë dallim. U dëgjuan ulërima dhe disa prej tyre u rrëzuan në tokë duke u përpëlitur… Të tjerët u hapën me ulërima!…

Në çast e vendosa të ikja, t’i lija dorashkat e bardha dhe të zhdukesha diku!…

Duke dalë nga salla dëgjova kryetrimin e pashait që thirri: -Po ikën!… Prejini rrugën!…

Sa dola në rrugë, mora prapa kafehanes drejt bregut të lumit…

Aty dëgjova përsëri zërin e kryetrimit të pashait: -Prejini rrugën te zalli!… Nuk ka nga ikën qeni!…

Në çast e ndava mendjen që, po të mbetesha gjallë, atij këndezit nga malësia përtej do t’ia ftohja morrat!…

Dhe, pa e kuptuar çfarë po bëja, dyfekun që mbaja krahaqafë e mora në dorë!…

U hodha në lumë dhe dola në bregun tjetër. Pastaj ktheva tatëpjetë dhe ua lashë atyre që ta mbanin zallin dhe anën e Tomorrit. Pa u nxituar, kalova nën lagjen e përtejme dhe mbajta poshtë, ku kthen lumi në anë të bostaneve. Aty mora përpjetë Shpiragut.

Mund që eca rreth tri orë… Ndofta më shumë, ndofta më pak… Lodhje nuk ndieja ngaqë doja të isha sa më larg nga vendi ku kishin ndodhur gjërat që nuk arrija t’i kuptoja.

Afër të gdhirit kalova malin në një qafë dhe rashë në anën e përtejme. Nuk eca shumë dhe në të majtë, në drejtim të jugut, gjeta një burim. Aty fillova të kujtohem për plagët që kisha marrë. Gjak më kishte ikur shumë…

Sidomos nga koka!… Shpina më ishte mbushur me gjak të mpiksur!… Lëkura e kokës kur çahet nuk mbyllet lehtë!…

Pasi u lava dhe e kuptova se kisha marrë vetëm disa gërvishtje, bëra më tej në drejtim të një pylli koçimaresh.

Ishte një pyll i dendur, i vështirë për t’u rrethuar dhe, në rast rreziku, mund të çaje nga jugu dhe të dilje përtej…

Mund të çaje edhe nga perëndimi dhe të dilje në anën tjetër të përroit në prraje.

Aty u futa në një strofkë mbi një livadh të vogël dhe fillova të mendohem…

Dikush u koll aty afër… Ktheva kokën: ishte një dervish!…

-Mos u mendo shumë! – më tha dervishi.

Ia ktheva unë: -Si të mos mendohem?!… Nuk e sheh si më kanë bërë?!…

Foli dervishi: -Këtu nuk është fjala për brezin që ke ti!… Ajo të tha… Ty nuk të duhen!… As atyre nuk u duheshin… Të gjitha vijnë dhe ikin… Asnjë gjë nuk është ashtu si duket!…

Pyeta unë: -Edhe ne të dy?!…

Tha dervishi: -Edhe ne të dy… Dhe të gjithë!… Çastet shtyjnë njëritjetrin pandalmërisht drejt një fundi të tmerrshëm, të pakuptimtë… Dhe të gjithë do të gjykohen!… Ndërkaq, secili çast çuditshëm shkëputet nga vetja dhe kalon në një përjetësi përjetësisht të pandryshueshme për të dëshmuar veten në përjetësi!…

Desha ta pyesja për gjëra që më lëndonin dhe që doja t’i dija, por dervishi, ashtu siç kishte ardhur, u zhduk nuk dihej për ku!…

Dhe aty u zgjova!…

Kapitulli i Gjashtë

Edhe engjëjt kanë uri Fillova të mendohem…

Dervishi që u zhduk bashkë me ëndrrën më tha se të gjithë do të gjykoheshim!… Ashtu dukej!… Por unë nuk do të merresha me të gjithë… As edhe me disa prej tyre!… Unë kisha fajet e mia dhe do të gjykohesha për ato!… Dhe ato nuk ishin të pakta!…

Fillova të kujtoj…

Në vargun e kujtimeve diku m’u shfaq edhe nëna ime!…

Kur isha kthyer me beun në fshat, tek ishim vetëm të dy, nisa t’i flisja nënës… Por, sa ia zura në gojë atë pasuri që kisha vënë, ajo thirri: -Pu, pu, pu!… Në asnjë mënyrë!… Paratë e gjakut nuk do t’i futësh në shtëpi!… Jepi në ndonjë vakëf!… Çfarëdo vakëfi që të jetë… Se Zoti një është!… Lutju dhe Ai mund të të falë!

Dhe mua më mbeti në brez qemeri me florinjtë!…

Më ruante mesin dhe nuk m’u nda gjersa e ndava mendjen që të ndahesha prej tij!…

Njëlloj!… Si nëna dhe dervishi i ëndrrës!… Të gjithë do të gjykoheshim!…

Nuk e di pse, por duke folur i panjohuri ato fjalë, më kapi dëshira që ta pyesja si kishte dalë me ato gjyqet në

e diel, 26 janar 2003

botën e përtejme, ngaqë ishte i vetmi nga të ikurit që kishte rastin të kthehej edhe një herë tek të gjallët!…

Sa e mendova atë shaka, e ndala që pa e nisur!…

Se nuk ishte e udhës që të trazoja një njeri në mundimet e tija!… Ajo shaka pa kripë do të ishte jashtë vëndit dhe kohës!… Pastaj, ai më kishte thënë që në fillim se unë dhe ai ishim një!…

I panjohuri priti një çast se mos flisja unë dhe, kur u bind që nuk kisha ndër mend të hapja gojën, vazhdoi: -Po!… Do të gjykoheshim!… Dhe mua më mbeti në brez qemeri i rëndë me florinj!… Mbeti vetëm të më mbronte mesin… Dhe të më rëndonte më shumë!… Dhe kishte shumë të ngjarë që ai qemer të ishte bërë shkak për ato që ndodhën në Berat!…

Ai trimi i beut, duket, e diktoi që unë kisha florinj dhe, ngaqë nuk më hante dot vetëm, u lidh me kryetrimin e pashait!… Se beu me dorashkat, që i shkonin aq sa i shkon shala gomarit, nuk kishte ndonjë arsye dhe as shkak që të ma punonte atë rreng!

“Nuk e di sa herë i rrotullova ato mendime se, pa e kuptuar, më kishte zënë gjumi!… Dhe gjumi që të zë pa e kuptuar, tregon se punët i ke të shkurtëra!…

Mundet dëgjova ndonjë zhurmë… Ose u zgjova kot!… Por, sa hapa sytë, pashë aty pranë meje një vajzë të vogël… Rreth dymbëdhjetë vjeç… ishte e dobët, e hequr në fytyrë… Dhe po më shikonte me një mënyrë të çuditshme!… Sikur i vinte keq për mua!…

Dhe për herë të parë e kuptova se isha bërë për të ardhur keq!… Dhe kur njeriu bëhet për mëshirë ka mbaruar!…

I thashë vajzës së vogël: -Po ti?!… Vetëm?!… Ç’bën këtu?!…

Ma ktheu ajo: -Po kullos dy dhitë që kemi!…

Me të vërtetë, pak më tej po kullosnin dy dhitë çile!…

-Më pyeti vajza e vogël: -Mos je plagosur?!…

Iu përgjegja: -Jo!… Rrëshqita në një të tatëpjetë dhe u vrava pak!… Po ti, ku e ke shtëpinë?!…

Tha vajza: -Ja, tek ai gardhi!… Ajo kasollja që duket!…

U çudita!… Një kasolle fare pranë një pylli ku lëvrinin ujqër dhe derra të egër…

Ajo, sikur të mos donte të dinte për ato që mendoja unë, më pyeti pa të keq: -Ke uri?!…

Qesha dhe iu përgjegja: -Kam pak… Por, kur nuk ke çfarë të hash, uria qëndron më tutje!…

Tha vajza e vogël: -Natën po!… Ditën uria nuk të ndahet që nuk të ndahet!… Pardje ne nuk kishim bukë dhe vëllai i vogël gjithë ditën te buka e kishte mëndjen!… I foli nëna: “Mundohu të flesh!… Dhe ai: “Po është ditë!…”.

E këshilloi nëna: “Thuaji vetes që është natë!” Ai nuk di se është i vogël!… Unë jam e madhe dhe gjithnjë, kur më merr uria, them me vete: “Tashti është natë!…”. Po ti mos ki turp!… Uria nuk ka turp!…

Dhe unë do të sjell bukë dhe pak djathë!…

Ajo bisedë dukej si bisedë pleqsh… Ndaj, unë u mundova ta kthej në një drejtim tjetër!… I thashë me të qeshur: -Po ku do ta gjesh ti bukën?!…

Ajo ma ktheu: -Në shtëpi!… Dje na pruri miell daja!… Kemi bukë!…

Pyeta unë: -Po babi?!…

Ajo foli pa të keq: -Babi ne nuk kemi!… Na ka vdekur!…

Mbeta unë keq!… Ngado që ta ktheje atë bisedë diçka do të prekje dhe diçka tjetër do të lëndoje thershëm!… Kështu nisin punët për shumicën e njerëzve!… Prandaj u ngrita dhe i thashë vajzës: -Unë po iki!… Dhe ti, merri dhitë dhe shko tek nëna!…

Foli vajza: -Po mos u largo shumë se do të të sjell bukë!…

Unë u ngrita dhe thashë nxitimthi: -Nuk është nevoja!…

Dhe hyra më thellë në pyll. Duke ikur, dëgjova vajzën që tha: -Unë do sjell!…

Hyra pyllit pa ditur ku të veja… Gjersa diku u ndala për të mos menduar!… Duket, retë e zeza që qëndronin mbi mendimet e mia u shpërndanë dhe unë, i shkujdesur si asnjëherë, e lashë pyllin dhe dola në një shkëmb prej nga dukej kasollja e vajzës së vogël, gryka e përroit dhe dy fshatrat më tej!… Te shkëmbi u ula dhe fillova të mendohesha… Po mendohesha thellë!…

Si ishte e mundur që atje lart, diku, të kishte gjykime, ndëshkime… kur këtu përposh grigja

njerëzore ishte braktisur në pyllin e tmerrshëm të tmerrit dhe barinjtë e asaj grigje gënjenin ose flisnin gjëra që nuk i kuptonin as vetë?!… Si ishte e mundur që engjëj të pafajshëm të viheshin në provën e rëndë të urisë?!…

Nuk ishte fjala për mua!… Se unë isha ujk dhe kisha bërë mëkate të rënda… Po ajo vajza e vogël, po vëllai i saj dhe nëna e saj kujt i kishin rrëmbyer florinjtë?!… Cilin kishin vrarë?!…

Mendimet këmbenin vendet, vinin dhe shkonin… Dhe ktheheshin përsëri!…

Dhe unë nuk isha më unë, ngaqë nuk e kuptoja më ku kishte humbur koha në kohë!… Gjersa atje tej u duk ajo vajza e vogël me diçka në dorë!… Dhe, pa e kuptuar çfarë po bëja, i dola përpara te vëndi ku ishim ndarë!…

Më kishte sjellë bukë të ngrohtë… Duket, sa e kishin pjekur!… Dhe dy kungullishte: një me qumësht, tjetrën me ujë!…

Fola unë: -Ti je nëna ime!… Kështu duhet të ketë qënë ajo kur ishte e vogël!…

Vajza e vogël tha: -Unë po iki… Se më presin!… Nëna është e sëmurë!… Nesër do të vij përsëri!

Ajo iku!… Dhe unë nuk gjeta as edhe një fjalë tjetër për të shtuar!

Kapitulli i Shtatë

Më përtej pendimit Të nesërmen isha më i qetë dhe më i qartë në mendime.

Do ta braktisja jetën që kisha bërë gjer në atë kohë… Do të punoja!…

Po!… Do te shkoja diku larg, ku nuk do ta dinin kurrë kush isha… Më pas do të merrja edhe nënën…

Më pengonte në planet e mia ajo vajza këngëtare nga Berati!… Herë pas herë, edhe pse disa mendime dukej se merrnin rrugë të mbarë, mendimi për atë vajzën vinte dhe ngecte nëpër mendimet që nuk kishin të mbaruar!… Dhe unë kthehesha sërish te fillimi që nuk kishte të filluar!…

Kish të ngjarë që atë vajzën unë e doja më shumë nga sa kuptoja dhe kujtoja se i thosha vetes në fshehtësinë e mendimeve të mia!

Ngaqë nuk po dilja në asnjë vend, e hoqa qemerin nga mesi dhe e hodha në një shkurre… Dhe në çast m’u duk se isha më i qetë dhe se rruga që kisha përpara për të bërë nuk ishte pa krye. Do të hidhesha në malet përtej te një mik i imi, do të lajmëroja nënën… Më pas, me të parë dhe me të bërë!

Për punën e vakëfeve dhe të pendimit nuk e vrisja mendjen shumë!… Se nuk ngjaja as në dervish, as në prift dhe as në hoxhë!… Dhe e dija mirë punën e fajit!… I gënjen mëndja ata që rrëfehen dhe që kujtojnë se ashtu dalin të falur nga fajet!… Faji nuk falet kurrë! Të gjitha sa bëjmë ne këtu në tokë vijnë nga qielli dhe kthehen përsëri atje!… Edhe kjo tokë përsëri atje do të vejë!… këtu nuk ka gjë prej gjëje dhe nuk do të mbetet gjë!… Ne kemi fuqi të tregojmë vetëm ato që janë atje!... Dhe atje janë të gjitha të mirat dhe të gjitha të ligat!... Kur ne nisim atje shtatë barrë me të liga dhe asgjë tjetër, edhe hija jonë, pasi të vdesim, atje me të ligat do të pushojë!… Dhe falje nuk mund të kete!…

I thashë unë të panjohurit të çuditshëm: -Po të jetë kështu, atëherë ne të gjithë jemi të humbur!… Se ku mund të gjendet mbi tokën tonë një njeri i vetëm që të mos ketë bërë të liga?!… Ashtu për të ligat as që do të gjendej më vend në qiell!…

Foli i panjohuri: -Të ligat janë bërë aq të shuma sa edhe në qiell nuk mund të numërohen!… Dhe vënd në qiell gjithnjë do të ketë!… Se shuma zhvleftëson veten në shumicë!… Kurse e mira, edhe pse më e pakët, bëhet më e vlershme, plotëson zbrazësirën e asgjësë dhe për pjesën njerëzore më të mirë do të gjendet patjetër vënd në qiell!… Ky është ai gjyqi për të cilin flasin të gjithë të tmerruar nga frika e përjetshme!… Tjetër gjyq nuk ka dhe nuk mund të ketë!… Ashtu si nuk ka falje për të ligat, por barasvlerë dhe tejkalim nga të mirat!

Aty ai heshti… Ndofta për të kujtuar, ose për të radhitur më mirë atë që donte të tregonte!… Edhe unë nuk e quajta të udhës që të flisja.

Pas disa çastesh i panjohuri vazhdoi: -E mbylla punën e vakëfeve… Ia dhashë qemerin me florinj asaj vajzës së vogël, duke e porositur që ta mbanin të fshehtë burimin e asaj pasurie. Kur të vinte koha le të tregonin përgjysmë historinë e qypit me florinj gjetur kur punonin kopshtin.

Pasi i gjeta vendin asaj pasurie të vogël që kisha vënë me krime të kryera dhe, pasi fillova ta ndiej kokën më të lehtë nga goditja që kisha marrë, e lajmërova vajzën e vogël që të mos më sillte më ushqime se do të ikja larg.

Vajza e vogël u mërzit shumë dhe iku me vrap drejt kasolles. Pas një ore u kthye përsëri me dajën e saj. Që në fjalët e para u binda përfundimisht se ishin njerëz të mirë që fati m’i kishte nxjerrë në rrugë… Dhe, pa shumë mundim, arrita t’i bind se nuk mund të rrija më gjatë. Daja i saj më tha: -Unë një copë hyzmeqari jam, por e kuptoj!… Ne, vetëm të lutemi që ta shtysh për nesër mbrëma që të të përgatisim pak ushqime për rrugës!…

Ashtu e lamë. Të nesërmen më të errur, pasi u përshëndeta me ata njerëz të mirë, mora rrugën për në malet përtej me shpresë se do të takohesha me nënën, ose do të merreshim vesh për ta çuar më tej atë që kisha menduar.

Kapitulli i Tetë

Dy vdekje sjellin të tretën Nën qiellin prush me yj të asaj nate, duke shpejtuar që të arrija sa më parë në malet përtej me shpresa që ndiqnin ëndërrimet e mia që shtyheshin këmbyerazi për dikë, në të kaluar të rrugës kryesore, dëgjova që më thirrën të ndaloja… Dhe më qëlluan!…

Për fat unë kisha kaluar andej nga nuk e prisnin dhe u ika pa iu përgjegjur zjarrit të tyre!…

Do të ishte ndonjë koshadhe që priste dikënd të vinte nga ana e fshatit!… Dikënd që e kishte tradhtuar ai që e strehonte!… Kësaj here e kisha shpëtuar unë… Po më tej?!…

Punët tona të tilla ishin!…

Afër mëngjesit mbërrita tek ai miku im. Më pritën mirë dhe me një kujdes shumë më të madh!… Thashë me vete se u vinte keq për atë që më kishte gjetur në Berat!… Kafenë e prunë menjëherë dhe i zoti i shtëpisë më tha: -Të rrosh vetë dhe të të ketë lënë uratën!…

Unë u preva!… E humba gjer në atë pikë sa nuk iu përgjigja “Të të rrojnë miqtë”!…

Foli ai: -Ti nuk di gjë?!…

Nga ta dija?!…

Ngaqë nuk doja të besoja, nuk gjeja as fjalët që të flisja!…

proz Ai vazhdoi: -Këto janë punët e Zotit!… I ka ai të gjitha në dorë!… Na e dha jetën dhe na e merr kur të dojë!…

Ai vazhdonte të fliste, por unë mendoja nënën time!… Unë, djali i saj i prapë, mendoja jetën e saj pa asnjë gëzim!…

Dhe aty harrova që isha burrë dhe ia dhashë të qarit!… Ia dhashë një të qari si nuk kisha qarë kurrë në jetën time!…

I zoti i shtëpisë më thoshte të bëhesha burrë, se nuk isha unë i pari që më vdiste nëna!… Se nuk ngjallet i vdekuri me të qarë…

Gratë e shtëpisë rrinin si të mpira…

Të gjitha kishin mbaruar!…

Nënën unë nuk do ta shikoja më kurrë!…

Më vonë, kur fillova përsëri të kuptoja ku isha, u mundova të dukem ai që nuk isha!… Vetëm atëherë e mora vesh se ajo kishte vdekur atë mbrëmje që jepej ajo darka e madhe në Berat!… Kur mua më ndodhi ajo që ndofta më kot nuk e prisja!… Beu ynë kishte dërguar dy kalorës që të më lajmëronin… Ata sa kishin marrë vesh që unë, në sherr e sipër, kisha therur me thikë gjithë ata njerëz, ishin kthyer menjëherë në fshat…

Nënën e kishin varrosur… Beu kishte bërë drekën…

Të gjitha sikur po tregoheshin për dikënd që unë nuk e njihja fare!…

Nëna e madhe e shtëpisë foli: -Me emrin tënd në gojë vdiq!…

Mua sikur më mbërtheu dikush në fyt!…

Tha i zoti i shtëpisë: -E thamë një herë!… Të gjithë do të vdesim!… Të Zotit jemi!…

Për mua të gjitha kishin mbaruar!…

Atë ditë dhe të nesërmen më mbajtën me pahirë. Pasi hëngrëm darkën e ditës së dytë u kërkova leje dhe i zoti i shtëpisë e kuptoi që nuk mund të rrija më!…

U nisa nëpër terr, pa e përcaktuar ku do të shkoja… Dhe nëpër terr arrita të kuptoj se i vetmi vend ku unë mund të përplasesha përsëri ishte Berati!…

Po!… Unë duhej të shkoja në Berat!… E ndava mëndjen!… Ajo nuk ishte një punë e kurdisur nga bejlerët… Dhe e kishin kurdisur ata më poshtë!.. Për një qemer me florinj!… Disa e kishin paguar!…

Tashti duhet të paguante edhe kryetrimi i pashait!… Ashtu diçka do të mbyllej!… Çfarë të të tregoj më tej?!…

Shkova tek një mik mbi Berat dhe aty mora vesh se të vdekurit e asaj mbrëmjeje kishin qënë pesë… Dhe të plagosurit tetë!…

Ajo për mua nuk kishte asnjë rëndësi!… Por nuk e di dhe nuk arrij të kuptoj me atë vajzën e re jetime, me atë çenginë e bardhë çfarë patën?!…

E kishin helmuar!… Dhe nuk dihej ku ia kishin hedhur helmin!

Mos edhe për atë kishte faj qemeri im me florinj?!…

Në këtë gjendje që jam tashti nuk kam pse gënjej!… Unë me vajzën nuk pata asnjë gjë!…

Vetëm ëndrra që koha e vërtetoi se ishin të kota!…

10

ë

11

e diel, 26 janar 2003

anatemuesit xhemal AHMETI

prozë dy të humburit kasëm TREBESHINA

9

Them se mund të ketë folur ndonjë gjë… Ose asaj parie mund t’u ketë qëndruar rëndë dyshimi i marrëdhënieve të saj me mua!…

Nuk e di!… Tashti dua vetëm të kem mendimin më të mirë për atë vajzë!… Për këngët e saja që ishin si vajtime!… Për bukurinë e saj!… Dhe nuk e kam për turp të them se vdekja e asaj vajze më dhëmbi njëlloj sa ajo e nënës!…

Fati e solli që në Berat t’i mbaroja punët më shpejt dhe më lehtë nga sa e prisja.

Në lagjen poshtë bëhej një synetllëk i madh dhe, si i ftuar i parë, do të ishte i pranishëm edhe pashai.

Që me natë e kalova urën e Goricës dhe u fsheha te shkëmbinjtë nën kala.

Siç e prisja, kur dielli u ngrit lart, u duk vargu i karrocave. Në mes të tyre dallohej karroca e pashait!…

Përtej asaj, nga ana e lumit po shkonte kaluar dhe i shkujdesur kryetrimi i pashait!…

Ndërsa unë po matesha ta qëlloja, karrocat ndalën. Pashai dha një urdhër dhe kryetrimi e dredhoi kalin përmes karrocave dhe erdhi aty ku e kërkonin. Ai u var përgjysmë nga kali. Pashai i tha diçka… Ai u ngrit… Dhe unë e qëllova në kokë!… Festja i iku tej!…

U bë një rrëmujë e madhe!… karrocat u sulën përpara dhe të gjithë thërrisnin kot si të marrosur!…

Në mes të asaj rrëmuje zbrita nga shkëmbi, kalova rrugën dhe u hodha në lumë!…

Kur u kujtuan për mua, ishte tepër vonë!… Ata më ndoqën, më qëlluan, por plumbat vërshëllenin si me të tallur!…

Pasi u enda atyre anëve si ujk, të nesërmen u gjenda këtu ku jemi sonte ne të dy!… Dhe këtu e mora vendimin e fundit!… Nën hijen e këtij lisi, që atëhere ishte i gjelbër!…

I panjohuri pushoi një çast, pastaj befas më pyeti: -Ti e beson?!…

I thashë unë i zënë nga befasia: -Çfarë të besoj?!…

U përgjegj ai: -Që ky lis është im atë!… Jo ai vetë, por shpirti i tij i futur në të!…

Fola unë: -Po qe se ka shpirt, edhe mund të jetë!…

Tha ai: -Kjo nuk ka rëndësi!… Ky lis më tha mua që këtu duhej të mbaroja!… Ndaj, pa humbur kohë, zbrita poshtë te karakolli dhe u thashë

12

kush isha dhe se, në rast se donin të më kapnin, le të vinin atje lart te lisi në shkëmb për të më marrë!…

Ata ngrinë në vend dhe unë ika. Çfarë mund të kenë bërë më vonë nuk e di, por të nesërmen ushtria e dha ballin nga të gjitha anët. Dyfekun unë e nisa përposh te ullinjtë dhe e mbylla këtu ku je ti tashti.

Më qëllonin nga të gjitha anët… Mua dhe lisin!… Më në fund u mbështeta aty ku je mbështetur ti… Dhe nuk kuptova më gjë!…

I panjohuri i çuditshëm heshti!… Edhe unë nuk e prisha atë heshtje!… Nuk po e gjeja dot çfarë t’i thosha!…

Kapitulli i Nëntë

Blerimi i lisit që s është më Kaluan në heshtje disa çaste që njeriu e ka të vështirë t’i përcaktojë në kohësi… Këtej edhe përtej asaj që në e quajmë vdekje mund të ndodhë një gjë e tillë!… Më në fund qe përsëri ai i panjohuri që e theu heshtjen: -Nata është në të mbaruar!… Mua më duhet të iki!… Se për mua të gjitha kanë mbaruar!… ndaj dhe u shtriva aty ku je ti për të fjetur pa zgjim!… Dhe i mbylla sytë nën hijen e tim eti!… Dalëngadalë, ai syri i madh në qiell do të mbyllet dhe ti do të zgjohesh kur të kërrasë korbi në majën e lisit të thatë!… Atëherë, do të ngrihesh dhe do të nisesh krëhërit të malit…

Do të shkosh gjer atje ku ndahen rrugët!… Do te marrësh në të djathtë, përposh në drejtim të lumit!…

Te bregu do të ketë gdhirë… Do të të thërresin njerëzit e tu… Dhe je i shpëtuar!… Ti ke fituar dhe nuk do të vdesësh!…

Tha këto dhe, si të mos kishte qenë aty, treti në errësirë!… Ndërsa unë kisha mbetur si i braktisur aty ku isha… Dhe befas dëgjova korbin që kërriti nga kurora e lisit të tharë!…

Dhe u zgjova!…

U ngrita përnjëherësh dhe u nisa në drejtimin që më kishte treguar ai!…

Syri i madh nuk dukej më në horizont!… Atje ku ndaheshin rrugët mora poshtë… Dhe të gjitha u zhvilluan siç më kishte thënë i panjohuri i çuditshëm!…

Sa arrita te shtabi i batalionit shokët u kujdesën si mundën për mua… Ndërsa unë vazhdoja të mendoja për ato që kishin ndodhur në atë natë duke u gdhirë shtatëmbëdhjetë prilli!…

Ashtu siç më tha i panjohuri jetim në atë natë të çuditshme dhe tmerrësisht të gjatë, unë dola i humburi që kishte fituar!… Dhe po arrij gjer në pleqëri të thellë përmes luftërave të jetës!… Por, duke kaluar i braktisur përmes shtigjeve të liga, e harrova historinë e dhimbshme të atij të panjohurit…

Për çudi, një ditë të bukur gushti, duke dëgjuar pa shumë vëmendje një kasetë me këngë arabe, arrita te një këngë që më kujtoi Beratin!… Dhe më pushtoi një mall aq i rëndë, sa nuk pata të lehtësuar as pasi shkrova disa vargje për qytetin ku kam lindur!…

Atëherë, u kujtova për historinë e harruar të atij shpirtit pa qetësi mbi këtë tokë dhe u vura ta shkruaj.

Tashti që e mbarova së shkruari, them se e shleva detyrimin që kisha ndaj tij!… Duket, aq sa i thashë dhe i dhashë shpirtërisht atë natë, nuk ishin të mjaftueshme!… Tashti them se mund të vdes i qetë!…

Të shohim!…

Ankara, 09.09.2002

(Kushtuar artistëve të vërtetë shqiptarë që klasa e «priftërinjve inkuzicionarë» i anatemoi, burgosi, mohoi dhe dogji në turmat e drunjve të injorancës. Kushtuar gjithashtu shpirtërave lugetër të anatemuesve me qëllim që ata të përmirësohen e të heqin dorë nga thithja vampireske e gjakut të pastër të artistëve)

Anatema është fjalë e vjetër greko-latine, që do të thotë; mallkim! Rajonet, të cilat kanë qenë nën sundimin e kishës ortodokse, janë quajtur Thema. Nga kjo rrjedh edhe Anathema. Çdo person, i cili ka kundërshtuar parimet ideologjike të kishës është anatemuar = mallkuar, mohuar, izoluar ose është djegur në vende publike. Lista e emrave të mëdhenj që e kanë pësuar një mallkim të tillë është aq e gjatë, saqë ende vazhdon të mbetet një plagë që pikon qelb edhe në trurin e sotëm të ndërgjegjes njerëzore; një plagë që vazhdimisht ushqehet nga anatemuesit e ditëve tona. Nga ata që identifikojnë veten si qenie të inkarnuara të priftërinjëve të kishës së Romës së vitit 1600 që dogjën Brunon në turmë të drunjve ose si inkarnim i atyre priftërinjve të inkuzicionit që vranë Zhan d‘Arkën si shtrigë.

Të tillët e çmendën edhe Niçen, detyruan në vetëvrasje Eseninin dhe demoluan shpirtërisht artistët më të mëdhenj të të gjitha kohëve. Kisha dhe inkuizicioni dikur humbën pushtetin dhe djegia publike u shpall «mbeturinë e epokave të primitivizmit». Mirëpo, fatkeqësia nuk mbaroi me kaq. Ajo u rilind në sistemet pasuese të rregullimeve të reja shoqërore, përkundër përdorimit të metodave që dallojnë nga ata të shekujve të mëhershëm, pasojat janë të njejta, në raste të veçanta bile edhe më të rënda. Që ky konstatim mos të mbetet i pajustifikuar ja disa shembuj aktual: komunistët si dje edhe sot (tashmë në mënyrë pak më të maskuar për shkak të humbjes së pushtetit) dënojnë e eliminojnë të gjithë ato artistë, të cilët përbuzin idealet dhe idolet e tyre «të shenjta»; të njejtën gjë e bëjnë edhe shtetet me rregullim shoqëror islam, mjafton të përmendim dy emra: Salman Ruzhdi dhe Taslima Nasrin.

Që të dy të dënuar me vdekje për shkak se kanë shprehur mendimin e tyre të lirë në lidhje me fanatizimin e verbër të popujve të tyre.

Siç shihet: Anatemuesit nuk kanë vdekur!

E bëra gjithë këtë ekskurzion nëpër gjenezën e fenomenit të quajtur «Anatemë» sa për të krijuar një parashpjegim të fragmenteve që do të shpalojë më poshtë, njëkohësisht të bëjë sa më të kapshëm karakterin perverz të anatemuesit si dhe të përshkruaj sa më qartë pozitën tragjike të viktimës.

2.

Një djal i ri, nga një fshat i panjohur i hapësirës shqiptare, merr dorëshkrimet e tij dhe niset drejt kryeqytetit. Ai është i bindur se poezitë që ka shkruar meritojnë botimin nga ana e Shtëpive Botuese të shtetit, sepse aty nuk ka asnjë fjalë apo varg që do ta fuste në telashe me sistemin ekzistues politik. Dhe kështu ai ballafaqohet sy më sy me një shkrimtar famoz, të cilin ai edhe e ka pasur njëfarë idoli. I gëzuar që kolegu i tij më i vjetër pranon dorrëshkrimin me një buzëqeshje të lehtë u kthehet dhive në malet e fshatit.

Shkrimtari i zyrtarizuar as që ka mundur të ketë diçka kundër - ka menduar shkronjësi i ri- për shkak se ai ka bërë poezi mbi dashurinë, malet, ndonjë edhe për dhitë, njeriun, ndjenjën, erën, ujin, e kështu me radhë.

Shkrimtari që ka qenë edhe shef i redaksisë së botimeve, në një nga mbledhjet e tyre, jep mendimin se ato poezi nuk bëjnë fare, prandaj edhe duhet t‘i kthehen autorit pa vërejtje plotësuese. Ai has në kundërshtim me antarët tjerë, të cilët mendojnë se poezia e fshatarit ka vlera. Në realitet poezia e tij jo se ka poseduar vlera mesatare, por ka qenë shumë e mirë se sa ato të shkrimtarit të parë të vendit. Shkrimtari numër një kur sheh se do të ketë telashe me kolegët e tij, ai përdor variantin tjetër: ulet në sofën e tij, në banesë, dhe fillon «deshifrimin ideor» të dhive, maleve, dashurisë etj.

Të nesërmen ende pa gdhirë mëngjezi, komisariati i rrethit arreston poetin e ri si armik të popullit dhe shtetit. Në shtëpinë botuese zëvendësit e «priftit letrar numër një» urojnë largpamësinë e shkrimtarit që u ka shpëtuar kokën. Poeti i ri mallkohet, izolohet, rraset në njërin nga burgjet famkeqe të Shqipërisë dhe fillon të vizatojë me gjak në mur vijat që numërojnë ditët e terrorit.

Anatemuesi shqiptar dallon nga ato të kishës së mesjetës: atij nuk i ka interesuar gjithaq përbuzja e kulteve të ideologjisë në të cilën ai ka besuar, por vlera e re, konkurenca! Pas dyzet vjetëve, tani gjendemi, para brigadës së njerëzve flokëthinjur që kanë kaluar jetën nëpër burgje falë perverzitetit të anatemuesve, të cilët edhe më tej vazhdojnë të frymojë ndër ne lirshëm. Çdokush njeh nga një viktimë të tillë. Ç‘na thonë, për shembull, këta emra: Bilal Xhaferi, Kasëm Trebeshina, Visar Zhiti, Bashkim Shehu... Kush nuk ishte me ta dhe kush përbënte stafin e shkrimtarëve të privelegjuar nga shteti?

Babai im, sigurisht se jo, ai është ëmbëltor!

3.

Viktimat e anatemuesve janë artistët, ata që nuk mund të pranojnë konditat e një morali që poshtëron dinjitetin e njeriut. Ata që nuk mund të durrojnë duke i shërbyer një klase injorantësh që me debilitetin dhe aftësinë e tyre shpirtërore kriminele janë në gjendje të luajnë rolin e kanibalit vetëm për të qenë rob të sjellshëm para diktatit të sistemit ekzistues politik a kulturor. Anatemisti është njëlloj monstri - automatik që reagon ndaj çdo vlere që prish qetësinë e kultit satanik që ai ka të rrënjosur në shpirt.

Anatemuesi do me çdo kusht të jetë i pari edhe pse i ndërgjegjëshëm me faktin e mospronësisë së vlerës dhe virtytit human.

Ndërkaq, viktima është martire për shkak se nuk i trembet vlerës që përfaqëson, përderisa anatemuesi është kriminel, për shkak se nuk dron që të përdor edhe metodën më çnjerëzore për të asgjësuar gjahun - njeriun e dijshëm, intelektualin kryeneç që nuk di të ulë bishtin para asnjë klanokrature a tarafi.

Artisti njeh vetëm një perandori: Artin. Anatemuesi për një gjë të tillë nuk ka sy e as aftësi. «As armikut më të madh nuk i kisha dëshiruar që të gjendet në rradhët e juaja»-u kishte thënë një filozof përfaqësuesve të Themas para se të digjet në sheshin e Konstantinopolit.

Kush e ka fituar luftën në arenë? Anatemuesit apo artistët e ndëshkuar. Vetë tragjedia e brigadës së artistëve të anatemuar ka bërë POEZINË SUPREME. Arti është i çuditshëm: edhe ata që e luftojnë atë i shfrytëzon për vete, vetëm çështja është - të hysh në historinë e tij si artist apo si anatemues!

(Lobi)

e diel, 26 janar 2003

...e lisat gjelbëronin prej lakmisë milaim BERISHA

Pranvera në Prishtinë

a

aforizm mbi artin,

jetën dhe njeriun

(Himni i Dashurisë)

A të kujtohet natë e parë Shi kur binte në Prishtinë, Unë dhe Ti si dy shtegtarë Pëshpëritnim për Dashurinë.

ridvan DIBRA

Unë të doja, Ti më doje Lugut të Gjelbër të Gërmisë, Yjet mbi qiell na bënin roje E lisat gjelbëronin prej lakmisë.

4

Të etur prore për Diell Për një Tokë për një Qiell.

~ Vetmia t’i mpreh të gjitha shqisat. ~ Duhet t’i humbasësh betejat e jetës, që t’i fitosh ato të artit. ~ Ti di të flasësh vetëm me shkrim. ~ Ka teori e ligje të përcaktuara qartë për poezinë, por jo edhe për romanin. Poezia është më konservatore. Romani më liberal. ~ Njeriu po bëhet aq i vogël, meskin e i rëndomtë, saqë nuk e meriton Artin. ~ Me romanin ngjet si me jetën. Në jetë është e pamundur t’i jetosh të gjitha ditët me intensitet të lartë shpirtëror. Po kështu, është e pamundur t’i shkruash me frymëzim të gjitha faqet e një romani. ~ Shkrimtarët mediokër nuk i shqetëson asgjë, shkrimtarët e mëdhenj i shqetëson fati i kombit të tyre, kurse gjenitë shqetësohen për fatin e Njeriut. ~ Ti njeh një tjetër Profet të fundit: ai është Franc Kafka. ~ Letërsia? Mungesë e aftësisë për t’u përshtatur, domethënë për të jetuar normalisht. ~ Gjenitë, gjithmonë, e kanë refuzuar kohën e tyre. ~ Pas “rastit Xhojs”, asnjë shkrimtar serioz nuk kishte dhe nuk ka të drejtë të ankohet e të protestojë për mosmarrjen e Nobel - it. ~ Jeta bëhet e pakuptimtë, nëse nuk jetohet për hir të dikujt a të diçkasë. ~ Arti është veçse një iluzion. ~ Asnjëherë nuk je vetëm ti. Përherë je edhe dikush tjetër. ~ Rrethi ngushtohet vetiu dhe vazhdimisht. Derisa kthehet në një pikë. Dhe ajo pikë je ti. ~ Të rrallë janë njerëzit që dijnë ta duan veten e tyre. ~ Të gjitha veprat e tua janë veçse pjesë e një Vepre. ~ Vetëm vetmia lind dhe rrit iluzione. ~ Mënyra sesi rrëfehet një ngjarje është po aq e rëndësishme sa vetë ngjarja, në mos edhe më shumë. ~ Këshillë një poeti të ri: mëso më parë të qeshësh, mandej të vargëzosh. Nesër mund të jetë vonë. ~ Nuk ka mallkim më të rëndë për një të burgosur, sesa detyrimi që ai ta sigurojë vetë bukën e gojës. ~ Në kohët pa karakter spikatin karakteret e mëdhenj. ~ Armiqtë, më mirë se miqtë, të ndihmojnë të mos gabosh. ~ Budallait dhe fëmijës u duket interesante gjithçka përreth. ~ Ishte një kohë kur i kishe të gatshme përgjigjet për çdo pyetje. Tashti stepesh edhe para pyetjes më të thjeshtë. ~ Vështirë të gjesh një artist serioz, që të jetë mik me kritikët. ~ Zot, sa e vështirë dhe e bukur është t’i duash shqiptarët! ~ Nuk quhet serioze ajo vepër që s’është e aftë ta hutojë e ta çorodisë kritikën. ~ Zhvendosja në hapësirë, në më të shumtën e rasteve, është thjesht një grackë. ~ Provinca lind iluzione, përbindësha dhe të vërteta. ~ Gjërat e dashura e të nevojshme i gjen pranë dhe afër. T’i kërkosh ato larg, do të thotë të gënjesh veten. ~ Ndryshimi është krejt i thjeshtë: dikur lakmoje të ishe sa më i bukur dhe i përkorë në nisje, tashti këto i synon në kthim. ~ Një ujk lëpinte qafën e çarë të viktimës së vet. Dikush e quajti shenjë pendese. ~ Të vërtetat janë të përjetshme, nuk vjetërohen kurrë.

Veçse thuhen në forma të reja. ~ Të gjithë presin diçka. Nga ajo që pret, përcaktohesh se cili je. ~ Ti mos jeto mbi bazën e një projekti, por për hir të tij. ~ Nuk ka pemë më të dobët e më të thyeshme se ajo e hurmës. Ashtu siç nuk ka frute më të shijshme se të sajat. ~ Në fund të fundit, shkrimtarët ndahen në dy grupe të mëdha brejtësish: në brejtës arkivash dhe në brejtës të vetvetes. ~ Që kur “diktatura” e Zotit u zëvendësua me atë të njeriut, vlerat artistike nisën të bëheshin gjithnjë e më të dyshimta. ~ Turma, thuajse përherë, është për Artistin njëlloj njerke.

Përkëdheljet e saja, ashtu si edhe dënimet, thuajse përherë jepen në çastin e gabuar. ~ Vetëm pasi ke dalë e rri në sipërfaqe të Jetës, mund të flasësh e shkruash për thellësitë e misteret e Saja. Çka ngjet edhe me zhytësit e thellësive detare. ~ Lëri të shqetësuarit e përhershëm ta kërkojnë përjetësisht shpirtin e tyre binjak. Ti atë e ke gjetur tashmë. ~ Arti i të shkruarit është, jo rrallë, provokim. Provokim ndaj Jetës dhe Urtësisë.

Tymon lart një oxhak Zogj dhe Shi mbi Reçak

Shënim: Fillimi dhe vazhdimi, shih numrat 8, 9, 10 të “ars”-it.

S`harrohet dot ngrohtësi e parë Kur Pranverë ishte në Prishtinë, Unë dhe Ti si dy këngëtarë Thurnim vargje për ardhmërinë.

Në Prishtinë në Prishtinë MILAIM BERISHA

Testamenti për Shqipërinë

Anës detit pa yll, pa hënë Dymijë vjet gjëmon një Nënë.

Tani në orët e vona të natës Roje bëjnë yjet, Ëndrrat më zgjojnë nga gjumi, Më shfaqen kujtimet: Duart e florinjta të Nënës, Aroma e bukës pogaçe Dhe mallëngjimet

Plagë e moçme therr në gji Pikon gjak - në Shqipëri.

Trëndafilja e Prizrenit ose rekuiem për shtëpinë e Lidhjes

Nënë unë do të vdes prej mallit Po nuk të pash Ty dhe Arbërinë time…

Mes dy brigjesh nëpër natë Udhë e gjatë me shtrëngatë.

Fluturat në flakë, në ëndrra fëmijët Rënkojnë ngadalë porsi qirinjtë.

Zëmër-prush e zemër-hekur Syrgjyn-gjall' e syrgjyn-vdekur.* Lavë makabre nga lartësitë Si kusarë - dalin në pritë.

Ulurijnë nga inati I rrezikshëm është Sokrati.

E strehohem në rrokje e rima Mos, vallë, vijnë nga Hiroshima?

E ndez zjarrin e Prometheut T`i jap shpirt gjithë Atdheut.

Mes dy kodrash thellë në natë Korba të zinj - mbi Pollatë.

Bie shi, dëborë resh Globi rrotullohet nën ritmikë rrufesh.

Në bebëz syri djeg kujtimi, Ah! dhe i shkreti - mallëngjimi.

Anës detit pa diell, pa hënë Dymijë vjet pret një Nënë.

Matanë dallgëve - nostalgjia Këndej lumit - dashuria.

Shqipëri të qofsha falë Të kam Nënë e më ke Djalë. * `Dhe kur të bëhem shpuzë e hi Prapë të dua, Zonjë Shqipëri !

I. Lumë i Lashtë rrjedh në Ëndrra

Legjenda thotë: Eshtrat dhe trëndafilat u ballsamuan në atë gur Iliria që të ketë dritë e përtej dritës ajo shqiponjëz mbi Mur. Dhiatë e re u shkrua atëbotë E krushqit ngarendnin drejt trojeve të Arbërisë, -Jeta të bëhet Mal! Brohoritnin burrat në Kuvend e ushtarët bënin roje pranë Shtëpisë.

Abdyl Frashëri, ai sy i mendjes degëzuar në urtësi Emri ynë i moçëm! Kokë e fanartë ndër kohë e histori Prometejtë e polemtë ngjiten lartësive për të ardhmen e filizave të Mëmëdheut, Rilindësit e kohës pikturonin copra kockash mbi zanafillen e Dheut.

I tërë Qyteti ngritej në këmbë tek fliste ai stërnip arbëror Zanoret gurëzohen në Kala. Dielli - ringjall gjithçka mbi botë Retë lundrojnë horizonteve atje ku Shqipet dhe Malet thurin kurorë.

Engjëjt e bardhë gjejnë rrugën e sigurt kah fjala dashuria dhe e vërteta, Nëpër të cilën ditët muajt vitet marrin kuptimin dhe ngjyrat e veta.

Imazh hyjnor. Tokë e lashtë. Lashtësi e re. Bukuri o Jetë Ti më je: Lumë që s'ndalesh, Ëndrra ime dhe Zgjimi ynë i vërtetë!

Masakra në Reçak 1.

Ankth - në ëndërr Ankth - në zhgjëndërr.

Koha zien e përvëlon S'di që je, rron a s'rron.

_________ *F. Noli, Syrgjyn-vdekur.

Plagë në zemër një bajrak Pikon gjak - në Kosovë, në Reçak.

Mallëngjimet e një mërgimtari

Dorë e Zezë vret në pusi Mbi arkivole qan një Fëmi.

Më ka marrë malli për ty, Nënë

Për sytë e tu të kaltër e të thellë Për Psalmet ilire, këndimet e para, Baladat, Buk-uritë e Vendit tim, Legjendat, ninullat, fabulat dhe përrallat.

Mbi Oqean me Dallëndyshe udhëtuam në Sllatinë, Na dukej sikur aeroplanin e bartnim mbi shpinë Dëshirova të të gjej pranë Kopshtit të Gjelbërimit Si zakonisht në Katund dikur, Por të gjeta në - Prishtinë, Të mbështjellur në qivur Tek Bregu i Pikëllimit.

Kështu iku, Nënë Ajo kohë e rrëmujës, Kohë e fëmijërisë, Kohë dhembjesh, Kohë e robërisë.

Krimi ndodhi tek një bokë E lisat lëshonin rrënjët thellë në tokë.

2.

Seç gjëmonte Mëmë-Dheu Në ato net Bartolomeu.

T'ashpër ishin Njerëzit - lisat Mburojë kishin malet - plisat.

Zemërprush e zemërborë -Gjak i ndezur arbëror.

3.

Shekulli djeg e përvëlon S'di që je, rron a s'rron.

Masakruar, sakatosur As të gjallë as të varrosur.

13

e diel, 26 janar 2003

prozë

vjeshta buzëqesh dhe kall cigaren shazim MEHMETI

SHAZIM MEHMETI

Vjeshta buzëqesh dhe e kall cigaren. E gjatë pritja, e gjatë sa përmasat e një udhëtimi të pashpresë, të pafund.

Vjeshtë është, e Sokol berberi ditë përditë i bën të njëjtat lëvizje, të njëjtat punë: shkumët pastron, pastron brushat, pastron brisqet, gërshërët, dhe hedh sytë e pritjes tej xhamit në rrugë.

Ka muaj të tërë që sytë e tij ëndërrojnë. Ëndërrojnë t’i futet nga dera e rojtores një uniformë. Një uniformë polici a rezervisti, një nga ato uniformat që bënë luftë andej nga fshatrat tona në Malsharr. Një uniformë nga ata që dogjën shtëpi, kasolle, fëmijë e bagëti…

***

Vjeshta buzëqesh dhe e kall cigaren, e pritja është e gjatë. Dhe, berberi pret. Dhe dhembja i shtohet përditë. Dhembja e tij është vetëm e tij. S’ka me kend ta ndajë. S’ka grua, s’ka vajzë. Ka vetëm një djalë hasreti në kujtime, një djalë që ia mori lufta në Malsharr. Është torturuese dhembja, është zjarr që s’shuhet. E futur thellë brenda krahërorit, atje ku vetëm evladi dhemb.

Vjeshta buzëqesh dhe e kall cigaren, e pritja është e gjatë. Përjashta mjegulla dendësohet edhe më, aq sa përtej rruge nuk duket as dyqani i Mejzin Këmishaxhiut. E prapëseprapë, syve të Sokol berberit iu bëhet se zënë një uniformë në trotuar. Zemra i brofullon. Ca djersë të ftohta ia mbulojnë trupin me përplotësi. Dhe me vete lutet: “Dërgoma këtej, o Zot! Ta kalojë këtë prag! Te kjo karrike të ulet! Dhe ta ruaj brisk! Dhe ngadalë ta ruaj!

Qimet e fytyrës t’ia numëroj një për një! Ta prek me këto gishta në qafë e në fytyrë! Ta shkumoj! T’ia ndjej duhmën gjaksit! Ta shoh para meje atë gjah! T’i buzëqesh si mordja e t’i flas ngadalë me shpotinë e xhelatit mjeshtër! Ta lëmoj me duart e vdekjes! Ta mbaj gjatë nën pushtetin tim hakmarrës! Dhe ta pres! Dhe ta pres në qafë!

Ta ndjej gjakun e kuq të vrasësit në mantelin tim të bardhë! E t’i marr erë atij gjaku! E ta shoh të plandosur te këmbët e mia atë kafshë! E ta shkel, ta shkel!…

***

***

Vjeshta buzëqesh dhe e kall cigaren, e Sokol berberi ka hedhur shikimin përtej xhamit të rojtores në rrugë, atje ku mjegulla e dendur dhe e rëndë përmbush boshllëkun si një dhembje e posadalë. Vjeshta e ftohtë dhe e lagur është futur ngado: në oborre, në porta e kapixhikë, nëpër dritare e nëpër shtëpitë, në njerëz.

Edhe në njerëz! Fryma e pasluftës dhe

Vjeshta kall cigaren, pritja veshët zgjat, Sokol berberi përmendet. Fërkon sytë e mbuluar nga kapakët e rrudhosur, ngrit vetullat përpjetë, dhe në vend të figurës së një polici, dallon në trotuar Malok shkrimtarin me një çadër të zezë nën krah. Përmbledh veten, e thërret: “ Eheeej, Malok! Këtej, këtej!… Që ta bisedojmë atë palo tregimin tënd për Prishtinën. E kishe goxha tregim…”

***

14

mjegullat janë bashkuar si një tuhamë!

Shkrimtari qeshet, dhe berberi vazhdon: ” Por ama, ai plaku yt prishtinas, fare s’më pëlqen. Më duket si një lesho mashkull, që as nuk provon të hakmerret për të bijen e vet, të prerë me plumba kallashi si me gërshërë. Madje, madje, me hiret e një psikopati, ai nuk mund as t’i përdorë gërshërët për t’i prerë basmat që shet!.. Duhej ta kishe bërë ndryshe atë plak prishtinas! Duhej ta kishe bërë hakmarrës, të fortë, ëndërrimtar, që të mund t’i prekte, bile, gërshërët! Bile, me gërshërët të merrte hak!…Duhej ta kishe bërë pakëz edhe prind. Duhej ta kishe bërë pakëz edhe hakmarrës!… Ju shkrimtarët s’dini gjë për dhembjen.

Vërtet, si guxoni të shkruani për gjërat që s’i dini?! Ç’di Maloku për dhembjen? Ç’di Maloku për vetminë? Do duhej unë ta shkruaja atë tregim, dhe do shihje ti se ç’është dhembja për evlad! Do duhej unë ta shkruaja atë tregim, dhe do shihje ti se ç’është vërtet shtytja për hakmarrje! Do duhej unë ta shkruaja atë tregim, dhe do shihje ti se sa e rëndë është pritja e një çasti! Një çast, Malok, një çast! Le të ma falë perëndia atë çast dhe dhembja ime do shërohet! Me muaj e pres një çast, me muaj e pres një uniformë polici! Dhe nuk vjen, Malok, as çasti, as uniforma! Dhe dëgjomë, Malok! Nuk qan e pret veç zemra ime për atë çast, për atë uniformë! Qan e pret edhe brisku im për atë çast, për atë qafë polici! Ta them unë atë që brisku s’arrin të ta thotë! E di ti Malok, se edhe sendet, edhe veglat ndjejnë? Po, po, Malok, veçse sendet kanë një hendikep: Zoti s’u ka dhënë gojë, ndaj s’mund ta shprehin as dhembjen , as gëzimin, me fjalë. Por, unë e ndjej, Malok. Brisku im vuan, për aq sa vuaj unë për tim bir! Besomë, Malok, sa herë më ndodh të shoh në trotuar një uniformë, brisku dhe dora ime bëhen një! Nganjëherë, provoj ta lëshoj, dhe nuk e di nëse dora s’e lëshon briskun, a brisku dorën! Kijametin heq dorë e brisk t’i ndaj! Edhe kam frikë, Malok! Kam frikë se mos më futet në rojtore ajo mut uniformë! Edhe kam frikë, edhe ëndërroj të futet! Ëndërroj që në këtë ulëse të ulet një polic.

Edhe pse kam frikë, unë ëndërroj. Dhe nuk arrij dot ta përcaktoj se cila ndjenjë është më e fortë në mua: arsyeja apo hakmarrja! Veçse, Malok, besoje: gjaku do të ndodhë! Uniforma një ditë do ta kalojë këtë prag rojtoreje! Uniforma, një ditë, do të ulet në këtë karrike! …Dhe dora edhe brisku do bëhen Një! Dhe e di që s’do jem unë ai që do t’i përball!…”

*** Vjeshta kall cigaren, e pritja është e gjatë! Por, jo edhe aq e gjatë!…

Shih o Zot, shkrimtari sapo ik, në prag të rojtores shfaqet një uniformë. Sytë e berberit vezullojnë nga gëzimi.

- Dobar den, gospodine.- thotë polici me gjuhën e vet prej qenushi.

- Dobar den – i përgjigjet berberi, - sednete, gospodine.

Aty për aty, fytyra e berberit shndërrohet në një ind gazmor.

Polici ulet qesëndisshëm në karrike, dhe po aq qesëndisshëm e shikon veten matanë pasqyrës. Berberi i buzëqesh, i këndon zemra: “ Oh, Zot! Oh, Perëndi!” Ia vë përparësen e bardhë mbi gjoks dhe ndjen padurimin e duarve, padurimin e gishtërinjve. Gjaku nis e i lëviz nëpër damarë me një ritëm tjetër. Ndjen për një çast prezencën e arsyes që i thotë: ”mosss!”, por shtytja është më e fortë. Merr brushën dhe nis ta shkumojë atë qenush. Padurimi i duarve, padurimi i gishtave e torturon.

“Briskun! Briskun!…”, i thotë një zë nga thellësia e zemrës në krahëror.

E gjatë pritja, e gjatë, por jo dhe aq e gjatë…Dora e djathtë e shtrëngon briskun, por zëri i arsyes sërish e torturon: ”mos, mos, mos!…” Një çast i duket sikur i bindet dora, por brisku vazhdon të qëndrojë në dorë. Vallë, kush kend e shtrëngon? Dora briskun, a brisku dorën?… E gjatë pritja, e gjatë, por jo dhe aq e gjatë: “Oh, Zot! E kisha menduar ta vrisja ngadalë, ngadalë, por… se ç’më shtyn diç të ngutem , se ç’më torturon vetja me pabesi!!!…” Sokol berberi për nga pasqyra hedh sytë, por zëri i zemrës sërish e torturon: “ tani, tani, tani!…” Dhe ja çasti! Dhe ja dora që briskun shtrëngon! Dhe ja brisku që shtrëngon dorën! Dhe ja vijë e gjakut në qafë të qenushit! Dhe gjaku që rrjedh currril! Dhe përparësja e bardhë e berberit e larë në atë gjak! Dhe vezullimi… Dhe përgjakja, Zot! Dhe polici që sakaq bëhet kufomë e plandoset në dysheme… Dhe Sokol berberi që qanë si i xhindosur… Dhe Sokol berberi tjetër që nga prapa pasqyra qesh dhe e feston hakmarrjen… Dhe vjeshta që buzëqesh, dhe e kall cigaren…ha, ha, ha,…

e diel, 26 janar 2003

poeti ka fytyrë perëndie

milianov KALLUPI

Ti dhe deti

Ti mund të shtriqesh e të përpëlitësh qepallat e agut tani, ai është përherë i zgjuar brenda bunacës së pagjumësisë së tij .

Mund të mbllaçitësh hamburger, pica të freskëta apo sanduiç, kurse ai, i nginjur gjithmonë në breg guaska e leshterikë jashtëqit.

Ti pi tri herë në ditë nga një shishkë me Glina , Selita apo Zagoria , ai gjithnjë i etshëm paçka se pi njëherësh tri lumenj të pashtershëm .

Mund të veshësh kostumin e larmë veror të banjos , ai, laj e thaj, një këmishë ka, të kaltër me vija të bardha .

Mund të këndosh nën buzë një këngë të vjetër , të harruar, ai i di përmendësh këngëklithjet e qindra pulëbardhave.

Mund të hidhesh mbi duna nën ritëm të gëzuar valleje , ai përherë është i vallëzuar prej valëve e suvalave.

Mund të mbjellësh gjurmë të lira mbi rërën e butë e të vakët, ai lirinë e ka të paskaj dhe ujërat i harlisen ditëve si fjalët....

Ti përpara tij dukesh butak , i vogël sa një thërmijëzë rëre, ai është i madh sa paralelet e qiellit e s mburret njëherë.

Mund të bësh dashuri në pak çaste e të ndjehesh i lumturuar, ai puth brigjet e rërta përjetësisht i dashuruar.

Ti mund t i vidhesh, t i fshihesh, e t i ikësh atij, ai bën lojën e baticë zbaticave , pa i besuar ikjes , pret t i vishë përsëri....

Pishat

S e di se ç moshë kanë ato pisha në pyllin buzë Gurit të Prerë, virgjërinë s ua shoh as në krahëzit halorë, as në lëvore, as në currilin e rrëshirës.

Tashmë një gjë duket qartë ; kurmet e hajthëm që ua prek me gishtërinj vetëm ngjiten e ngjiten drejt qiellit marëzisht me të të dashuruar .

Në udhën që përzgjohet te gugutë Në udhën që përzgjohet te gugutë, çapitur hapi im zgjedhohet vetë.

Mbi supe mbaj pëllumbat , guguftutë, me sqep ca fjalë çukitin lehtë e lehtë.

Në syrin që u ndrin si qiell i paqtë, shoh ditën degë - e - fletë krejt bleruar.

Në tjetrin që përndez një diell të zjarrtë, vetveten shoh me rreze qerthulluar.

Dhe eci nëpër shtigjet që di vetë, ngarkuar me gugitje kumurie.

O njerëz, s iu trazoj , nuk jam i sertë, poeti ka fytyrë perëndie...

Elegji

Ti ike një ditë nga qyteti buzë bregut të vetmisë, por edhe të tjerët ikën.

Me një grusht para të ardhura që përtej... Tre vjet ke që ngrite vilën pranë liqenit , por me ç shoh po të mplaket.Miqtë aq larg s vijnë të shkokëlojnë trishtimin tënd,të këmbejnë dy fjalë , nën rrathë të hirtë cigareje.Të flasësh ke harruar, në gojë të qelbet peshku i vogël i heshtjes.Vetëm gruaja të përqarket , gatuan e të sjell sillën . Edhe asaj iu mbaruan fjalët, buzët i janë qepur me fije të gjelbra lëmyshku.Çastet, që vërtiten si shtriganë, pak nga pak sjellin muzgun , flakin tjegullat e kuqe ,shkulin dërraskat e parketit, rrëzojnë suvanë e mureve dhe shtëpinë ta hedhin nga dritarja...

Vetëm liqeni të shikon me sytë ujorë dhe s bëzan, ditë e natë për ty rënkon bregut E qan...

IBRAHIM IBISHI

kënga është çështje pikëllimi

i

ibrahim IBISHI

Plaku i zbret plakës vjeshtën mbi kaqirubën e bardhë Puthja e shiut dhe trëndafilit Është çështje e erës Siç është qeni minuk çështje e fëmijës Në lulishten e qytetit

Dhe po të dojë ai plaku Në azilin e murrëtyer Mund ta ngrisë kërrylen Deri te dardha e vetme në degë të dashures vjeshtën t ia zbresë Mbi kaçiruben bardh si bora Buzëqeshja e drejtorit që shikon nga dritarja dy miqtë që përkëdhelin pleqërinë Është çështje e dashurisë siç është jeta çështje e amshimit Dhe çdo gjë është çërshtje e diçkaje tjetër Ta zëmë siç është kënga çështje e pikëllimit

Lojë e përsëritur

Vetëm disa hapa para meje një fëmijë në lojë ecën djallëzisht bukur Duke kërcyer hopa hopa sikur të më kujtonte si kam ecur unë si fëmijë para shumë vitesh të harruara Dhe nga dioptri e një plaku shikoj lojën e fëmijës dhe them: Oh sa vite të bukura Dhe ishte atëherë një lojë e thjeshtë po e bukur tmerrsisht e hareshme Loja ime e fëmijërisë Dhe them duke u përkundur pas fëmijës në rrugë: Është e pamundur të përsëritet diçka kaç e ëmbël Megjithatë: Ato ishin vite të bukura Dhe kjo mjafton të jesh i lumtur përgjithmonë Sepse në fillim ishte loja Pastaj fjala

16 dhjetor 2002 Pas dyzetenëntë vjetësh e kuptova se në këtë ditë t acartë kam lindur ku ta di në çfarë ore të pëshurrtë E a s është gjë e mundimshme ta kujtosh gjithë atë rrugë të kotë dhe ta kuptosh sot se je gjallë

poez

Dhe oh sa gjë e shëmtuar është të harrosh vazhdimisht ditëlindjen tënde Dhe po aç pikëlluese tingëllon kur dikush ngrit telefonin dhe të thotë befasisht Zotëri gëzuar ditëlindja Dhe si nuk harxhohen datat për kaq ditëlindje e dasma të përçudta O Zot Njerëzit dhe ditëlindjet janë e njëjta gjë

Të gjithë janë të mashtruar nganjëherë Tavolina plot e zemra bosh Si përherë kur nuk pres njeri të gjallë

Dhe në çdo orendi të vdekur dalloj sy akulli e ftohtësi harrese Edhe gjërat që improvizojnë pritjen Atë pritjen e gjatë pa fillim e mbarim ëmbëlsirat mund t i ruajnë për vete Ndërsa ti je një trung pa degë e rrënjë Është e çuditshme të të mashtrojnë të gjitha femrat që ke dashur nëpër kohë Ndërsa mua më mashtruan të gjitha Jo vetëm me burrat dhe dashnorët e tyre Yllin polar kur i përhanshëm kërkoja Edhe ti më mashtron në këtë vjershë të vetmuar mbi tavolinën përplot me gjëra të parëndësishme që hahen Dhe çka nëse të gjithë janë të mashtruar nganjëherë bukuroshe Hajt gëzuar pra Mund të shërbehesh me vetminë time dhe roladë me pure pjeshkash Përjetësisht mund të mburrem se jam njeriu i vetëm që e mashtrojnë me kënaqësinë më të madhe edhe vajzat edhe gratë edhe lulet edhe zogjtë edhe macet edhe yjet edhe retë edhe sytë e përgjumur edhe kënga edhe loti edhe vdekja edhe ti Ti mund të më tradhëtosh sa herë të duash Ti je ylli im polar

15

e diel, 26 janar 2003

poezi

shkurt

me zemërim të panginjur qazim D. SHEHU

QAZIM SHEHU

Mëngjesi

Mëngjesi lindi nga barku i natës, Dielli në dritare u kap, Me putra të florinjta.

Ditën e punës Që kam përpara E fus në dhomën e trurit, Si gazetën në xhep.

Nuk di sa njerëz do takoj sot, Ndoshta asnjeri, Të takoj s do mund, Gjersa mëngjesi tjetër, Me putra diellore, Dashurinë time, Të shkundë.

Zalli

Mijëra gurë, Nga uji zhvendosur, Kanë numëruar mijëra hapa, Që mbi to kanë shkelur.

Hurdhat e ujit, Fytyra në shekuj kanë parë, Buzë të etura, Që ndiznin ngazëllimin Mbi to.

Qindra hapa nuk tingëllojnë më Qindra buzë janë mbyllur, Gurë uji ka thërmuar Të tjerë ka shtuar.

Në kujtesën e paformuar të ujit, Nuk e di ku do hidhet hapi im, Ndërsa zalli përkëdhel jetën, Duke i ngulur thikën, E valës së bardhë

Fshat

Mali përballë ashtu ka qenë, Në vitin pesëqind, Dhe lumi ka rrjedhur e rrjedh, I xhindosur si xhind.

Arat, njeriu rrëpirave, Ua ka xhvatur me mund, Sipër tyre ndonjë dru, Nxin si murg.

Në luftë me pyllin sopatën, Gurin e ujkun e malit, Është përcjellë jeta natën, Ditën në pikë të hallit.

16

Në gurë shoh fytyra gjyshërish, Që u mbuluan me dhé, Në drurë trupat e tyre, Djegur nga rrufé.

S jam më ai që isha, Jam tjetër njeri, Figurat ngacmohen të trishta, Dridhen si në shi.

Vetëm rrugë, ah, rrugë, Shoh fare pak, Sikur gjyshërit nëpër re, Të shkelnin pa cak.

Po ç dua, që shkruaj poezi, Kush dreq më lexon, Të paktën një njeri, Më kupton.

Pusi

Vështirë të di rezonancën, E emocionit, mendimit, Kur shoh malet letrarë, Që prej Naimit.

Pusi është syri i kaltër Që toka e mban në thellësi, Mijëra vjet i është dashur, Të hapë qepallat e tij.

Megjithatë nganjëherë, Qepallat s i ka hapur, Se ëndrra e tokës, Dremit e pasur.

Fëmijëria ime

Fëmijëria është një lule, Në një libër të shkollës, Pak po ta prekësh, Thërmohet.

Si një koral i pastër, Rrëmbyer nga liqen i jetës, Endet në imazhe, Mes të vërtetës e gënjeshtrës.

Fëmijëria ime, Lodër e fatit varfanjak, Me tinguj imitimi E vrap bredharak.

Rruga

Kjo rrugë përherë më tregon, Nisjen për diku, Kjo nisje është zemra që vlon, E hidhet kuturu.

Kjo rrugë përherë bashkon, Dy fshatra, dy qytete, Si dashuria që vlon, Në një zemër me derte.

Kjo rrugë është shirit i kaltër Që lidh ëndrrat e mia, Tufën me lule për duar të dashura, Përvijuar tek dashuria.

Lotë

I solla ndërmend dashuritë e rinisë, Koka të bukura vajzash, Balukeprerë, Sy të njomë e të thellë, Si liqenet në verë. Ëndrrat që dikur kam thurur, Në tejzat e krahut janë riendur, Dhe lëvizin gishtat e dorës, Këto vargje për të shkruar.

Sa shumë është shpërndarë vetja ime, Në copra imazhesh, Si copra imazhesh, Si copra pasqyrash, Që nuk ngjiten më.

Avulli i zemrës po të ishte, Frymë mrekullibërëse, Këto copra do ngjiteshin, Për ta bërë pasqyrën e plotë, Po ngaqë s mund të ndodhë, Më rrjedhin lotë

Sa vjen

Sa vjen e më bukur bëhet bota, Sa vjen e më tepër, Largohet njeriu nga njeriu.

Më shumë rrugë kemi kemi për të ecur, Po ëndrra njerëzore, diku ka ngecur.

Ka çaste kur një ëndërr, Mund të shpjegohet në internet, Nga Zimbabe në Tibet.

Mërgimtarë

Sa vjen e më shumë ikën koha, Me kalkulime shpejtësish, Dhe zemra rreh dhjetëfish.

Ju ikni, ikni fluturim Në qiej të tjerë, në të pasosurin mërgim.

Sa vjen, Lapsi vargun e mbërthen, zemra lotin e shpërthen.

Kur ikni ju nga aeroporti, Era qan, ndarje ngrin lotin.

Në qiej të tjerë, në dhera tjera, Ku dimërohet zemra nëpër brenga Vendlindja ndrit prapa si yll.

E malli rritet si një pyll.

Një ditë do ktheheni të thinjur, Me zemërim të panginjur.

Kam ngecur në një poezi

Kam ngecur në një poezi, Vargu vargun nuk e rrjedh, Sikur të futeshin gishtat në sy, Mungesa më ngjeth.

Dimër

Nga cikna e dimrit Një vrer gjethesh ra në rrugë, Duke vërshëllyer tragjikisht, Palcën e diellit.

Mbi male bora Përhimët u ul, Dhe i çveshi qiellit, Përjetësinë e largët, Për t ia dhënë tokës, Në vagulinë e pakët.

1, 1880: Vdiq Zef Jubani, folklorist, shkrimtar, ekonomist, ideolog i Rilindjes Kombëtare. U lind në Shkodër më 1818.

2, 1924: Lindi Suljman Pitarka, aktor, skenarist, dramaturg, “Artist i popullit”. Autor i disa dramave, midis tyre “Familja e peshkatarit”.

3, 1828: Lindi Elena Gjika, publiçiste dhe shkrimtare rumune me origjinë shqiptare. Vdiq në Firence më 17 nëntor 1888.

5, 1931: Vdiq Mihal Grameno, publicist, shkrimtar, veprimtar aktiv i lëvizjes atdhetare demokratike-Hero i Popullit.

8, 1923: Lindi Jakov Xoxa, romancier dhe tregimtar. Veprat e tij më të njohura janë “Lumi I vdekur”, “Juga e bardhë”, Lulja e kripës”, etj.

Vdiq në Bukuresht, gjatë kurimit, dhe u varros në atdhe më 1979.

10, 1867: Lindi Mati Logoreci, gjuhëtar dhe publicist , historian dhe mësues veteran i shkollës shqipe.

10, 1898: Lindi Bertold Breht, dramaturg dhe poet gjerman. Vepra më e fuqishme e tij është “Arturo UI”. Vdiq më 14 gusht 1956.

10, 1917: Lindi Musine Kokalari, shkrimtare dhe studjuese folklori. Vdiq në internim me 14 gusht 1983. Nga veprat e saj përmendim “Si më thoshte nënua plakë”.

11, 1958: Vdiq Alfred Jones, shkrimtar psikoanalist anglez, biograf i Zigmund Froidit.

12, 1905: Vdiq Papa Kristo Negovani, shkrimtar dhe klerik patriot. Vdiq i masakruar.

12, 1945: Doli numri parë i gazetës “Rilindja” në Prishtinë. Me këtë rast, stafi i tanishëm i kësaj gazete i ka kërkuar administratorit të Kosovës, Shtajner, gjetjen e ambienteve të përshtatshme për të rifilluar botimin e “Rilindjes” më 12 shkurt 2003. Edhe “ars” e dëshiron këtë.

13, 1927: Vdiq Albert Stratiko, studjues I letërsisë shqipe-arbëresh. Lindi më 1863.

13, 1949: U krijua Bashkimi I Gazetarëve të Shqipërisë. Organ I saj ishte “Tribuna e gazetarit”.

14, 1911: Doli në Korçë numri I parë I revistës “Koha”, e përjavshme politiko-letrare, me 4-6 faqe, vijoi deri më 1926.

16, 1806: Lindi Pjetër Zarishti, klerik, poet.

16, 1916: Lindi Qemal Haxhihasani, folklorist dhe etnolog.

16, 1981: Vdiq Prof. Zihni Sako, folklorist dhe shkrimtar. U lind më 1912.

18, 1874: Lindi Mehdi Frashëri, politikan dhe novelist. Vdiq më 20 maj 1963. Nga veprat e tij përmendim “Tradhëtia” (1926).

19, 1470: Vdiq Pal Gazuli, humanist pedagog, orator dhe bashkëpuntor i Skënderbeut.

Lindi më 1405.

19, 1946: Vdiq Anton Harapi, klerik dhe shkrimtar. Lindi më 1868.

21, 1914: Lindi Andrea Varfi, poet, publicist dhe studjues. Vdiq ne Tiranë. Me krijimtari u mor që ne vitet 30-të.

23, 1848: Doli numri I parë I “L’Albanese d’Italia” (Shqiptari i Italisë), gazetë politike, shoqërore dhe letrare në gjuhën italianbe, pjesërisht edhe arbërisht. Drejtohej nga De Rada. Njihet si gazeta e parë në gjuhën shqipe në historinë e shtypit shqiptar.

23, 1868: Lindi Burgard Uilliam Dubua, shkrimtar dhe historian amerikan.

23, 1921: Lindi Xhovani Batista Pelegrini, gjuhëtar, albanolog dhe balkanolog Italian.

25, 1877: Lindi Nobert Jokl, gjuhëtar, indoevropianist, dhe albanolog austriak.

25, 1917: Vdiq Prenk Doçi, poet dhe klerik. U lind po më 25 shkurt 1846.

26, 1823: Lindi Vincenc Dorsa, studjues arbëresh I gjuhës shqipe.

27, 1807: Lindi Longfellou, poet romantik amerikan. Vdiq në Kembrixh më 24 mars 1882.

27, 1902: Lindi Xhon Stanbejk, shkrimtar amerikan. Vdiq më 1968. Romani “Vilet e zemërimit” është botuar edhe në gjuhën shqipe.

28, 1919: Lindi Moisi Zaloshnja, shkrimtar.

Vdiq më Tiranë më 25 janar 1986. Ka botuar mjaft libra si dhe ka punuar si gazetar dhe redaktor në SH.B “Naim Frashëri”.

nga kujtim shala, frrok kristaj & abdullah zeneli shtojcë e përhershme për letërsinë ballkanike / numri i parë doli më 31 mars 2002 / nr. 1 (11) / 26 janar 2003 / botim i penclub orana / në internet www.geocities.com/arsalbania

anton PASHKU CMYK

e diel, 26 janar 2003

guri nuk duhet të lëkundet Intervistë me bashkëshorten dhe bashkudhëtaren e jetës së Anton Pashkut, zonjën Paulina Pashku, marrë më 31 tetor 1996.

Disa ditë më parë, në kuadër të manifestimit multikulturor “Flaka e janarit 2003” trupa e teatrit kombëtar të Prishtinës shfaqi në Gjilan dramën “Gof” të shkrimtarit Anton Pashku.

Në këtë manifestim shfaqën pjesët e tyre edhe teatrot e Shkupit, Gjakovës, Tiranës, etj.

prezantim Anton Pashku (1938-1995) lindi në Has të Thatë të Prizrenit.

U shkollua në Prizren dhe në Prishtinë. Deri në vdekje punoi redaktor në gazetën “Rilindja”. Është autor i disa vëllimeve me tregime: Tregime (1961), Një pjesë e lindjes (1965), Kulla (1968), Kjasina (1973), Lutjet e mbrëmjes (1978). Ai ka shkruar dy drama: Sinkopa (1969), Gof, 1976 dhe romanin Oh (1971).

Tregimet e para Anton Pashku i botoi në vitin 1957. Për afro tridhjetë vjet punë krijuese letrare, ai botoi relativisht pak, por, për nga vlera artistike, vepra e tij zuri vend në krye të panteonit letrar kombëtar.

romancieri modern i shqipes Me emrin dhe veprën e Anton Pashkut lidhet ecja në rrugë të sigurtë e letërsisë moderne shqiptare. Gjatë viteve pesëdhjetë, proza, me parashenjën e entuziazmit të dalë nga lufta, ishte në kufi të shkrimit letrar dhe të atij dokumentar Kthesa e prozës së Pashkut në nivel të vetëdijes mbi artin letrar dhe të narracionit ishte aq e fuqishme sa linte përshtypjen e paraqitjes ekstremiste dhe të skajshme. Aso kohe, prandaj vepra e tij kishte shumë pak lexues dhe shumë mohues. Megjithatë shëmbëllyeshëm me krijuesit e mëdhenj, ai do të vazhdojë deri në fund rrugën e vet, i bindur dhe i vetëdijshëm për mundësitë e tij krijuese.

Anton Pashku sjell një frymë krejtësisht moderne në traditën e prozës shqiptare. Çështja bosht në rrëfimin romanor të Anton Pashkut është veçanërisht vetëdija e autorit për pozitën e tij dhe perspektiva e synimit të këtij rrëfimi.

Shtresimin ironik gjatë gjithë rrëfimit, rrëfimtari do ta derdhë e ta përhapë tërthorazi, e jo si deklarim të qëllimshëm dhe moralizues. Reflekset ironike dhe aludive përjetohen drejtpërsëdrejti nga lexuesi dhe janë më mbresëlënëse se një fotografi e gjallë e një realiteti absurd. Rrëfimtari e nis udhëtimin nga një kohë e pacaktuar që gjatë ecjes fiton peshën e një vatre të gjallë dhe jehona e reflekseve të së kaluarës shfaqet si përsërítje e pafund e dramës sonë kombëtare.

Ky vizion i fuqishëm dhe largpamës i veprës së Pashkut që përbën tharmin krijues të tij, realizohet përmes strukturimit të nëntekstit ironik të rrëfimit. Kjo gjë e nxit dhe e motivon parreshtur lexuesin që ta kërkojë atë që nuk thuhet, atë që duke heshtur, e bën lexuesin të jetë zëri kryesor.

Denis Zavalani

II

Anton Pashku alias Ndue Bytyçi Bashkëshorti im Anton Pashku ishte i pagëzuar në Katedralën e Zojës Ndihmëtare (Kisha Katolike) në Prizren, tha në fillim të bisedës zonja Paulina Pashku dhe vazhdoi se Antoni ishte i biri i Ton e Geta Bytyçit. Me mbiemrin Pashku e pagëzoi gjyshi i tij, pasi vetë e kishte mbajtur në pagëzim. Pra, gjyshi emrin e vet ia dha për mbiemër nipit, të cilin gjatë e kishin pritur të lindë. Familja Bytyçi kishte zbritur në Prizren nga fshati Karashëngjergj i Hasit. Sot më të afërmit e tij në Karashëngjergj (lagjja Dodaj) e mbajnë mbiemrin Kolëndrekaj, pra e kanë ndërruar, kurse të gjithë kushërinjtë e tij që janë shpërngulur nga fshati i përmendur e mbajnë mbiemrin Bytyç.

Unë së bashku me vajzën Lulen (studente) jetojmë aty ku na la Antoni, pra në lagjen Dardania të Prishtinës, kurse djali Paulini gjendet në migrim si shumë të rinj tanë. Ne e kemi pasur edhe një fëmijë - Gjonin, që ishte fëmija ynë i parë, por i cili nuk pat fat të jetojë. Sot jeta jonë është e rëndë, por e ndershme. Dua të theksoj se Antonin e kam njohur plot 37 vjet.

Antoni shpirtërisht ishte i lidhur ngushtë me Karashëngjergjin, me Zymin, me Hasin e Thatë. Për këtë edhe fëmijët përherë i mësonte të krenohen se janë zymjanë, se janë hasjanë, se rrjedhin nga ato vise shkëmbore që mbajnë ngjyrë hiri, ngjyrë guri.

U lind në Grazhdanik e u varros në Karashëngjergj

Më duket se e vetmja dëshirë e Antonit që nuk iu plotësua ishte vendi i varrimit, tha në vazhdim zonja Paulina, por për këtë nuk e ndiej veten fajtore, sepse në ditën e vdekjes burrat që kishin ardhur të më ngushëllojnë dhe të më ndihmojnë më thanë se në fshatin e lindjes së Antonit - në Grazhdanik nuk ka varreza. Ata thanë se grazhdanikasit varrezat i kanë atje diku afër fshatit Atmaxhë. Pas kësaj dileme që kisha për të varrosur Antonin në Grazhdanik, ku u lind ai, më telefon i kam konsultuar edhe udhëheqësit e Ipeshkvisë së Kosovës në Prizren. Ata po ashtu më thanë se varreza nuk ka brenda fshatit Grazhdanik, kurse grazhdanikasit atëbotë fare nuk u lajmëruan. Ndaj, pas të gjitha bisedave që i bëra me telefon e kam konsultuar edhe djalin - Paulinin.

Ai më propozoi që ta varrosim afër gjyshit në varrezat e Kishës së Zojës së shëne Prenës, në Karashëngjergj, afër Zymit, në ato varreza ku pushojnë të parët tanë, por edhe atë Luigj Palaj, atë Shtjefën Gjeçovi, Katarina Josipi e shumë figura të tjera të rëndësishme për historinë dhe kulturën tonë. Ashtu edhe u bë. Antonin me nderime e varrosëm në Karashëngjergj.

Oh -i u shkrua në 800 faqe, u botua me 140

Me të drejtë thuhet se Antoni ka qenë specifik. Ai kishte regjim të posaçëm të punës në

Bibliografi - Tregime, 1961 - Nji pjesë e lindjes (tregime), 1965 - Kulla (tregime), 1968 - Sinkopa (dramë), 1969 - Oh (roman), 1971 - Kjasina (zgjedhje tregiemsh), 1973 - Gof (dramë), 1976 - Lutjet e mbrëmjes (tregime), 1978 - Oh (ribotim), 1979 - Tragjedi moderne (ribotim i dy dramave), 1982 - Tregime fantastike - Oh - Tragjedi moderne (komplet veprash në tri vëllime), 1986 - Lutjet e mbrëmjes (ribotim në kolanën e lektures shkollore për tetëvjeçare), 1998, 2002

Në gjuhë të huaja - Pripovetke (tregime), serbokroatisht, Beograd, 1967 - Kjasina (maqedonisht), Shkup, 1975 - Vrucica (Gof), kroatisht, Zagreb, 1979 - Oh, serbokroatisht, Beograd-Prishtinë, 1983 - Oh, turqisht, Ankara, 1989 - Glod (Gof), suedisht, 1996 - Fievre (Gof), Frengjisht, Nantes, 2000

krijimtari. Antoni ishte shumë i disiplinuar. Kishte kondicion të madh për punë. Kryesisht punonte natën. Shpesh ndodhte të punonte ditë e natë pandërprerë. Punën e bënte me përkushtim të madh, donte që ajo t’i përfundonte sa më mirë. Bie fjala, romanin “OH” e ka shkruar në variantin e parë në 800 faqe, më vonë, duke e përpunuar e duke e ngjeshur tekstin përmbajtësisht, atë e përfundoi në rreth 140 faqe. Disa mendojnë se vetëm në bazë të intelektit dhe talentit të rrallë që ka pasur Antoni, ai i ka kryer shkrimet e tij. Jo. Antoni vazhdimisht ka lexuar, ka mësuar, i ka përcjellë të arriturat botërore në lëmin e letërsisë dhe të artit në përgjithësi. Artin asnjëherë nuk e ka përkufizuar sipas popujve apo rajoneve. Antoni ka investuar shumë në dije dhe për dije. Ai ka pasur kulturë të lartë dhe diapazon të gjerë. Në fakt, ai ishte martir i vërtetë i letërsisë shqipe.

Simbolet letrare i nxirrte nga matematika logjike

Sa i përket metodologjisë që ka përdorur Antoni, disa shkrime që i ka gjetur tash vajza ime Lulja, janë mjaft interesante për studiuesit. Dua ta them edhe këtë se Antoni për ta shkruar një prozë, ai së pari e skiconte figurativisht, pastaj duke e studiuar atë vizatim të skicuar shkruante nëpër copëza letrash, të cilat më vonë i vinte përpara dhe duke i konsultuar shkrimet e shkapërderdhura nëpër copëzave të letrave dhe duke e përceptuar vizatimin, për të cilin edhe kishte talent të rrallë, e krijonte prozën - tregimin a dramën, romanin e kështu me radhë.

Në bisedën e fundit që pata me Antonin, ai ma pranoi se romanin “OH” e kishte krijuar mbi baza të një matematike logjike. Ai në krijimtari përdorte kllapat e vogla, të mesme e të mëdhat, thyesat e shumçka tjetër, por në vend të numrave ai shënonte dofarë simbolesh, të cilat i zbërthente dhe i inkorporonte në krijimtarinë e vet. Kështu, tekefundit, e ka proza moderne e mirëfilltë, lëvrues i së cilës ishte ai në letërsinë tonë. Antoni gjithmonë synonte të mos jetë i vetmuar. Kishte dëshirë t’u ndihmonte të tjerëve, sidomos të rinjve. Shumë prej tyre sot janë penda të spikatura në letërsinë shqipe.

Me të hollat e truallit e bleu enciklopedinë e Kërlezhës

Me Antonin jetova mjaft kohë-37 vjet, por kurrë nuk mund të them se e njoha mirë. Bile kam ardhur deri te një përfundim se njeriu me një botë krijuese, çfarë e kishte Antoni, ishte mjaft i pakapshëm. Them kështu, sepse nga ai përherë zbuloja diçka të re. Më në fund, Antoni nuk ka lënë ndonjë pasuri materiale, thënë në kuptimin e ngushtë të fjalës, por la vepra kapitale për kombin tonë, pra edhe për ne. Kjo na bënë të krenohemi se e patëm dhe do të krenohemi...

Më kujtohet, kur njëherë kisha kursyer do të holla dhe i ruaja për ta blerë një truall, kurse Antoni në atë kohë vazhdimisht ma përmendte një enciklopedi të Kërlezhës. Më në fund, hoqa dorë nga trualli dhe me të hollat e truallit ai e bleu enciklopedinë e Kërlezhës, të cilin e çmonte shumë.

Po ashtu, në një bisedë me të pak para se të vdiste, e pyeta se çka mendon për njeriun tonë në përgjithësi, e ai m’u përgjigj se njeriu duhet të jetojë në vendin e vet. Më pastaj e pyeta për njerëzit tanë të mëdhenj, që kanë migruar nga trualli ynë dhe po jetojnë e po veprojnë jashtë, ai më tha “Gguri nuk duhet të lëkundet, por nëse lëkundet ai më kurr nuk mund ta marrë pozitën e mëparshme”. Këtë përgjigje e mora si porosi të tij.

Pra, duhet të jetojmë dhe të veprojmë në vendin tonë dhe për vendin tonë, në mënyrë që të mos e humbim pozitën tonë, të mëparshme.

Para se të martohesha me Antonin vëllai im, profesor Jak Mita, më tha se duhet të jesh e përgatitur që t’i marësh të gjitha obligimet mbi vete në bashkëshortësi me Antonin, sepse do të ishte dëm i madh të ndash atë nga puna krijuese.

Ai më tha se Antoni është njeri shumë i madh dhe i vlefshëm. Dhe, vërtet, ashtu më doli. Ai qe shumë i sinqertë, shumë i ndershëm. këto veti asnjëherë nuk i ka qitur në pazar

e diel, 26 janar 2003

anton pashku: paj në shqipëri ende lexojnë agollin e kadarenë Jam hasjan. Nuk kam lindur në Has, mirëpo të gjithë, babai, nëna, kushërinjtë, i gjithë farefisi vjen prej atje. Jemi nga Karashëngjergji, një fshat i rrethit të Prizrenit. Aty është i varrosur Shtjefën Gjeçovi. Epo, unë s’e përjetova fare Karashëngjergjin.

Kam lindur në Grazhdanik, fshat tre- katër kilometra larg qytetit të Prizrenit, në drejtim të Nashecit. Interesante është se sot, vështirë që do të më njohnin atje. Gati kurrë s’e vizitova më Grazhdanikun, pas lindjes. Bile, dyshoj se do të më lejojnë të varrosem atje, kur të vdes...?!

Sidoqoftë, sipas dokumentit kishtar jam lindur më 1 janar të 1937-shit, kurse sipas atij zyrtar – më 3 janar 1937. Mbiemrin Pashku e kam prej gjyshit. Ai quhej Pashk. Përndryshe, familja ime i takon Bytyçëve (fis i Thaçit), që banonin përtej Pashtrikut, përmbi Gjakovë. Edhe sot, ai vend quhet Bytyç - Bujani dhe fshatrat përreth... Ato janë brenda rajonit të Bytyçit. Me të ardhur në Karashëngjergj, të parët e mi themeluan fshatin e vet - të Bytyçëve. Ndërrimi i mbiemrave filloi pas ’45-shit. Ku ta di pse, ishte dekret zyrtar... I bërë nëpër zyret e pasluftës.

Prizreni...

Thonë se, me të lindur unë, gjyshi im qe gëzuar fort. Isha fëmija i parë i djalit të tij të vetëm. Thonë se për këtë kishte bërë aheng të madh, dasëm. Nuk me regjistroi në Prizren, sepse Grazhdaniku i takonte komunës së Vlasnës, katundit të Vlasnës. Aty ishte zyra e vendit dhe aty më regjistroi. Për të lënë shenjë të dashurisë së vet, më regjistron si Anton Pashku - Antoni i Pashkut. Thonë që gjyshin e kam pasur njeri të madh.

Kështu, katër-pesë muaj pas lindjes sime, gjyshi blen një shtëpi të madhe në Prizren, si i thonë “me bahçe përmas e bahçe përpara”. Prizreni është në të vërtetë gjithë çka mbaj mend unë nga fëmijëria. Kurrë më s’e vizitova Grazhdanikun apo Karashëngjergjin. Në njëfarë dore, veten e mbaj prizrenas aty kalova fëmijërinë, kreva filloren, katër klasët e shkollës së atëhershme.

Pastaj vazhdova gjimnazin e ultë, si i thonin, e që zgjaste tri vjet. Pas këtij, duhej përfunduar gjimnazin e naltë që kishte katër klasë. Në Kosovë, giimnazi i asaj kohe kishte gjithsej tetë klasë. S’ka tjalë, ishte shkollë serioze e kritereve mjaft të larta. Sidoqoftë, dikund rreth 1951-shit babai me familje u vendos në Prishtinë, gjegjësisht Fushë-Kosovë. Unë vazhdova të rri në Prizren me këshillë të tij, sepse atëbotë Fushë-Kosova s’kishte shkollë në shqip. Ajo u themelua shumë më vonë.

Më binte larg që, si i mitur që isha, të udhëtoja prej Fushë-Kosove në Prishtinë për të vijuar mësimet. Andaj, mbeta në Prizren derisa kreva gjimnazin e ultë semimaturën. Pastaj vij në Prishtinë dhe

vazhdoj gjimnazin e lartë.

Do të duhej të ishte ky 54-shi apo 55-shi, s’më kujtohet.

Prishtina...

Isha nxënës i rregullt në gjimnaz. Prej profesorëve... Më kujtohet i ndjeri Zekeria Rexha, profesor i gjuhës frenge në gjimnaz të Prishtinës.

Mësimet e tij dhe angazhimi ndaj meje ndikuan dhe më ndihmuan shumë në orientimin tim letrar. Ishte kryeredaktor i parë i “Jetës së Re”, të përdymuajshmes letrare - dhe profesor ideal imi. Ishte njeri i madh, nxënës i Francës. Më kujtohet, kur më shihte në rrugë, më jepte para për kinema. E dinte mirë gjendjen e rëndë materiale të familjes sime.

Mandej maturova. Më 1958. Pas maturës, punësohem në “Rilindje”, si gazetar. Duke filluar prej prof. Rexhës, të gjithë që më njihnin insistonin t’i vijoja studimet, fakultetin - mirëpo s’kisha kurrfarë kushtesh për diçka të tillë. Në shtëpi ishim pesë fëmijë (prej babait), motra e vëllezër dhe, më duhej që, si më i madhi që isha, t’i ndihmoja babait. Për t’u punësuar në “Rilindje” më ndihmuan Ymer Pula dhe Asllan Fazliu. Sot e asaj dite mendoj se ishin burra të mirë, pa marrë parasysh se çka flitet sot mbi politikanët dhe udhëheqësit e dikurshëm...

Për atë kohë, ishin punëtorë të mëdhenj. Mbaj mend kur më ftuan në zyrë për të biseduar për punësimin tim. Atëbotë veç isha bërë njëfarë shkrimtari i vogël - i botoja punimet në “Jetën e Re”. Tregime, më së shumti. Mirëpo, duhet ta dini se, atëherë, kur botoje diçka në “Jetë të Re” bëheshe shkrimtar. S’ishte punë e lehtë të botohesh në “Jeta e Re”, ishte revistë e kritereve shumë të larta. Por, sidogoftë, më kujtohet, për pranimin tim patën intervenuar i ndjeri Esat Mekuli dhe Adem Demaçi. Nuk dyshoj se e lavdëruan punën time të deriatëhershme.

Mirëpo, që të dy insistonin që, megjithatë, të regjistrohem në fakultet, në Beograd. Në fund, iu rrëfeva se s’kam gjë kundër fakultetit, veçse nuk mund të shetitem poshtë-lart nëpër qytet të huaj, derisa familjen e kisha në pozitë të rëndë. U thashë se atë mund ta kryej edhe në shtëpi, se është punë vullneti dhe dëshire... Mos mendoni se e nënçmoja fakultetin, mirëpo kisha obligime të mëdha. Më dhimbsej babai, nuk kishte mundësi që vetë të siguronte jetë për familjen. Mendoja të punësohem, në “Rilindje”, të mësoj, të shkruaj.

Vox clamantis...

Në “Rilindje” punova 34 vjet. Mirëpo, në rubrikën e kulturës punova vetëm deri më 1971, kur një grup i krijuesve të rinj, në mesin e të cilëve isha edhe unë, e botoi një tekst problematik, i cili më vonë u pagëzua si “Manifest”, një shkrim kritik i botuar në të përditshmen “Rilindja” me titull “Vox Clamantis in Deserto” (zëri i të dëshpëruarit në shkretëtirë) që pat bërë bujë të madhe. “Vox...”i në të vërtetë ishte paraqitje e bindjeve kritike të një gjenerate të re të letrarëve kosovarë lidhur me gjendjen në kulturë, me pozitën e krijuesve dhe frymat estetike të asaj kohe. Përmes tij, ne praktikisht i shpallëm luftë realizmit socialist dhe të gjitha marrëzirave kulturore që bëheshin tek ne, e që ishin ndikim i Shqipërisë, gjegjësisht i ideologjisë social-komuniste. E tërë kjo u shndërrua në një skandal të madh që filloi të merrte edhe përmasa politike. Ndër nënshkruesit e “Manifestit” ishin Rexhep Ismajli, Gani Bobi, Ali Podrimja. Mensur Raifi, unë dhe disa të tjerë. Qe bërë problem i madh.

Edicioni...

Këtu, qe Ismajl Bajra ai, i cili ma ndërroi vendin e punës. Më larguan nga rubrika e kulturës në gazetë dhe më transferuan në redaksinë e botimeve, që në fund të fundit, s’ishte veprim i keq.

Fare. Mirëpo, unë e përjetova këtë si ndëshkim. Me Ismajl Bajrën i kisha punët mirë. E di se mundohej të më shpëtonte nga ndonjë telashe politike. Ishte drejtor i përgjithshëm i “Rilindjes”, kishte të drejtën e vetos sa i përkiste si punësimit, ashtu edhe ç’punësimit.

Kështu, prej 1 dhjetorit të 1971-shit shkova në redaksinë e botimeve.

Aty punoj edhe sot.

Jam angazhuar në redaktimin e botimeve të ndryshme, të prozës, poezisë, kritikës. E, ndërkohë, edhe shkruaja ngapak. Gati të gjitha shkrimet i botoja në “Rilindje”, përpos tregimeve të cilat i botova në “Jetën e Re”, në “Zërin e Rinisë”. Ishte një periudhë dinamike, periudhë e një liberalizmi shoqëror kur filluan të heqen disa pranga, bile kulturore. Ishte kohë shumë dinamike. Bile, do të

a

intervist

kisha thënë se ajo kohë ka paraqitur njëfarë renesanse kulturore të llojit të vet, për Kosovën.

Antidogmatizmi...

Atëbotë, viteve ’70, dy rryma kulturore, diametralisht të kundërta, mes vete, të cilat do t’i quaja rryma e “Shqipërisë”, e realsocializmit - dhe, ajo “avangarde”, kundërdogmatike, e prezentuar përmes “Vox...”-it. Rrymën e socrealizmit që ishte nën ndikimin e trendeve kulturore, por edhe politike të Shqipërisë zyrtare, e konsideronim të dëmshme. Të shtatëdhjetat ishin periudhë kur socrealizmi kishte përfunduar çdokund në botë, kurse këta tanët ende merreshin me deshifimet ideologjike... Përpiluesit e “Vox...”-it ishin kundërshtarë të atyre punëve, të botimeve të tilla. Ishim antidogmatikë dhe në atë realsocializmin kulturor shihnim një të keqe të madhe.

Ne përshëndetnim angazhimin në problemet ekzistenciale të njeriut, e jo në parulla dhe pamflete “kulturore”. Ato s’na interesonin.

Orientoheshim me veprat dhe frymat e krijuesve evropianë, botërorë. Shembuj gjenim te Kafka, Bodleri, Remboja, Apolineri..., kurse tek ata mbretëronte fryma “revolucionare” e Majakovskit, Gorkit, etj., edhe pse për Gorkin mund të them se s’e kanë kuptuar fare. lshte ndoshta “Nëna”, vepra më e dobët e tij, libri me të cilin është manipuluar shumë.

Sidoqoftë, rryma socrealiste në letërsinë shqipe të pasluftës ishte diçka thellë sterile. Të mos keqkuptohemi: qëndrimi i tillë kulturor në Kosovë nuk ishte pasojë e një fryme kulturore zyrtare, jugosllave të asaj kohe. Jashtë Kosovës, realsocialistët jugosllavë përfunduan qysh nga mesi i të ’50-ve. Ishte Kongresi i Lubjanës ai që i deklasoi përfundimisht, përmes Josip Vidmarit dhe Miroslav Kërlezhës, më 1953.

Bile, ishte pikërisht Gorki, ai përmes të cilit Vidmari e diskualifikoi rrymën e realizmit socialist në “Literarni Eseji” (Ese Letrare), botim i Sarajevës. Ishte njeri i mençur. Slloven. Situata e tillë e krijuar ndikoi edhe te ne që të orientohemi tjetërkah. Edhe ne lexonim Majakovskin dhe të tjerët... Por këta që flisnin për ta, s’e besoj t’i kenë kuptuar fare.

Shembull. Gorki ka dramën e vet të titulluar “Në Fund” apo “Fundi”, e që është një nga dramat e para avangarde në letërsi botërore. Kurse, këta i lavdëronin disa “Nëna” e marrëzira tjera.

Esati...

S’do të kisha përmendur emra. E di, Esat Mekuli, kryeredaktor i dytë i “Jetës së Re” ishte i lidhur emotivisht për “realistët”, mirëpo, kurrë nuk krijonte pengesa... Atëbotë isha redaktor i “Jetës së Re” dhe kurrë s’më ka ndodhur të më bëjë vërejtje. Edhe pse thoshin se është shkollë e Radovan Zogoviqit dhe Millovan Gjilasit, ishte jashtëzakonisht korrekt. Edhe pse s’mendonte si unë. Ishte demokrat i llojit të vet. Esatin e përmendi me dëshirë.

Epo, duket se e tëra përfundoi në intervalin 1969-71. Pas 71-shit e morën në dorë realsocialistët. Të gjithë filluan të shkruajnë në stil të tillë, të realizmit socialist nën ndikimin e Shqipërisë. Sot, çerekshekulli më vonë, kemi ardhur në pozitë të jemi gati plotësisht shoqëri mendjembyllur. Tani njëzet vjet këtu s’lexohej tjetër pos Migjenit, Fishtës, Naimit... Nuk lexohej letërsia evropiane, ajo botërore. Qëndrim tejet retrograd. Dhe, të merremi vesh: “Vox...”i paraqet vetëm një moment kualitativ. Mendoj se para tij nuk ka pasur farë lëvizje të vlefshme të përmendet, as pas tij. Që prej asaj dite e deri sot, i gjithë kreativiteti krijues shënon rënie të vazhdueshme.

Enverizmi (kulturor)...

Në këtë, shumë ka ndikuar Tirana e asaj kohe, është e vërtetë.

Atje, letërsia ishte tërësisht nën ndikimin e strukturave politike. E gjithë kjo pasqyrohej në mesin e atyre krijuesve kosovarë që Tiranën e merrnin si udhërrëfyes kulturor. Interesant është se tendencat e tilla antikulturore që vinin nga Shqipëria ishin në përputhshmëri të plotë me “politikën kulturore” të ish-Jugosllavisë. Ishin komplementare.

Edhe pse, zyrtarisht, lihej bindja se rrymimet nga Shqipëria ishin të dëmshme për shtetin jugosllav - përherë ka ekzistuar një “bashkëpunim” specifik ndërshtetëror në këtë. S’mund të mohohet se, për Jugosllavinë, një ndikim i tillë i Shqipërisë ishte i levërdishëm, sidomos sa i përket infuentimit të kosovarëve me doktrinën socrealiste.

Këtë e konsideronim rrezik të tmerrshëm. Ç’t’i bësh... Në fund, enverizmi (kulturor) lëshoi rrënjë të thella këtu. Ishim të pafuqishëm.

Atëbotë, ishte rrezik të sulmohej realsocializmi në kulturë. Të shpallnin tradhtar, element antikombëtar.

IV

III

e diel, 26 janar 2003

paj në shqipëri ende lexojnë agollin e kadarenë

III

intervista

70-shi...

Megjithatë, periudhën “realsocialiste” në krijimtarinë kosovare s’do ta kisha definuar si destruktive, assesi. Aty nuk pat tentime të këqija, pati vetëm mosdije të madhe, jokreativitet të plotë. Sepse, të gjithë ne (ne dhe ata) ishim te interesuar të shkojmë përpara, mirëpo s’i kishim orientimet e garta, e lëre më të përbashkëta. Atëbotë, qëndrimet kulturore në frymë të realizmit socialist ishin fenomen mbarëshoqëror, në letërsi, art, arkitekturë. Merrej si diçka krejt normale.

Këtu, ishte tek 1970-shi, vit dë plasoi një gjeneratë të fortë, intelektualisht superiore. Por që zenitin e vet do ta mbante vetëm dy vjet dhe, kjo ishte e tëra. Pas 71-shit filloi rënia...

Kë e kisha përmendur prej asaj kohe? Paj, e ke Rexhep Ismajlin, Eqrem Bashën, Ali Podrimjen, Gani Bobin (që merrej me letërsi nga aspekti sociologjik), etj. Mirëpo, u penguan. Me presione të ndryshme politike.

... dhe sot

Se e kam me vend apo jo, këtë mund ta vërtetoni nëse i lëshoni një sy gjithë asaj që botohet sot, e që është nën çdo nivel civilizues. Rrallë që ndonjëri vlen diçka. Këtë e marr si pasojë të edukatës afatgjate realsocialiste - mospërpjekja për të zënë hapin me kohën. Është interesant se gati asnjë rrymë kulturore/letrare apo mënyrë e të menduarit e kohës së re që ishte/është aktuale në botë - s’është reflektuar fare ndër ne. E tash, njeriu mund të gjejë aty-këtu të tillë që lexonin dhe shkruanin në frymë të kohës, përjashtime kualitative. Por, të tillët mbetën vazhdimisht të vetmuar, mbetën ishuj. Çdo shkretëtirë ka oazat e veta që s’mund të merret nder për te... Oazat mbesin vetëm oaza, për aq sa shkretëtira mbetet shkretëtirë.

Quo vadis...

Ama askund, hiç. Jokreativiteti politik dhe shoqëror ka lënë pasoja të këqija. Fundja, sa i përket të ashtuquajturit kreativitet politik, unë s’i jap fare rëndësi dhe as që besoj se ndër ne mund të ekzistojë diç e tillë. S’kuptoj dot se si ai që i thotë vetes krijues, nuk ulet të punojë, të shkruajë, të mësohet të mendojë - por merret me gjëra që nuk varen fare prej tij: diskuton për Kombet e Bashkuara!! Të shkruarit e një tregimi të vetëm është shumë më e levërdishme se debati mbi qëndrimet e Butros Galit. Thuajse, për Butros Galin, Kosova është punë jete a vdekjeje (!)...

Pastaj, pa ndryshuar punët në Shqipëri, në trurin shqiptar, në mendimet e tija, vështirë se mund të ndryshojë diçka edhe tek ne. Ata ende lexojnë Agollin e Kadarenë...

Në Shqipëri ende shkruhet si përpara, marrë në përgjithësi.

Ndoshta ka ndonjë filiz të përparimit, por, ato do të ishin vetëm nuanca shumë të vogla dhe, vështirë se mund të premtojnë diç.

Emra?... ...S’do të kisha përmendur askë. S’e kam ndërmend të polemizoj. Përveç se mendoj qe përparimi në sistem të të menduarit, si në Shqipëri ashtu dhe ndër shqiptarë anembanë, është minimal. Edhe pse, ata në Shqipëri, sot, do të duhej të jenë promovuesit e kulturës letrare evropiane e botërore në shqiptari. Ishte dashur ta njohin ata shumë më mire teknikën e transponimit e të transplantimit të trendeve aktuale brenda shoqërisë sonë. Kanë shtet, kanë mundësi më të mëdha.

Gjenerata e vjetër...

Shiko, këtu është një problem. Krijuesit e parë të pasluftës në Kosovë ishin relativisht të pashkolluar dhe fare pak të informuar. Atyre nuk u ra shumë të merren me filozofi, me matematikë poetike. Me gjithë tentimet fisnike, mbetën të mangët për shumë gjëra. Por, kur e shikon këtë në kontekst të kohës, kjo kuptohet dhe arsyetohet lehtë.

Ata kënaqeshin me Naimin, Fishtën... Ndoshta edhe Konicën, edhe pse vështirë që patën rast ta mbajnë në dorë.

Ishte i ndaluar këndej dhe andej kufirit. Pra, gati e gjithë “garnitura” e vjetër e shkrimtarëve të pasluftës mbeti aty.

Ta marrim Danilo Kishin, për shembull... Fryma e letërsisë së tij u reflektua fare pak këtu, ndoshta brenda një grupi shumë të vogël të krijuesve dhe eruditëve. E Kishi ishte njeri i ndikimit të konsiderueshëm jo vetëm brenda

IV

kornizave kulturore të ish-Jugosllavisë - por edhe të Evropës. E tek ne? Gati që s’është lexuar fare.

Leximi...

Mendoj se problemin e të lexuarit duhet kuptuar si problem në vete.

Vuajmë nga mangësitë në kulturë të leximit. Ende, tek lexuesi jonë, shkalla e të qenit i painformuar është aq e lartë sa që praktika e të kuptuarit të fjalëpërfjalshëm dhe mekanik të shkrimit dhe të sistemit të shenjave, të estetikës, të formës dhe stilit brenda tij - është një hendikep i vazhdueshëm shoqëror. Të lexosh e të mos kuptosh është më keq se të mos lexosh fare.

Shkurt, leximi (me “L” të madhe...) është punë shumë e vështirë dhe serioze. Mendoj se, për ta kuptuar një roman, duhet lexuar edhe histori, edhe filozofi - e edhe faktografi të kohës kur i njëjti është shkruar. Mendoj se duhet insistuar në të kuptuarit e mënyrës së mendimit në kontekst të kohës kur është shkruar vepra. Kjo është bazë për të krijuar kulturë të leximit, e cila më vonë mund të kanalizohet kreativisht, përmes tentimeve letrare.

Letargjia...

Ka filluar trashja e njëfarë letargjie. Njerëzit vetëm po flejnë.

Këtë e marr si problem të posaçëm.

Merrni shembull gazetat. Edhe pse duhet të pajtohemi se tek ne s’ka farë gazete të mirë. Mosleximi i tillë, çfarë është, është i pafalshëm. Kemi gazeta që shërbejnë vetëm për ta vënë njeriun në gjumë. Shtypi duhet të jetë dinamik, të merret me çështje ekzistenciale, të krijuesve, etj.

Pastaj, nuk ekziston kurrfarë qarkullimi i botimeve dhe revistave të huaja. Pa këso qarkullimi, vështirë se mund të ecim (apo të mbesim) në hap me kohën. Si mund t’i thotë dikush vetes gazetar - e të mos lexojë “Le Monde”-in. “Time”-in..? Apo, t’i thuash vetes shkrimtar, e të mos lexosh Umberto Ekon, Markesin, Sabaton etj.

Këto punë ne fare s’i bëjmë problem.

Vetëm grindemi kafeneve. Dhe, arsyetohemi se pushteti nuk lejon diç të tillë. E pabesueshme! Depërton gjithë ky mall, gjithë ajo para, gjithë këto shitore plot me gjëra të importuara - e nuk mund të depërtojë libri. Nuk besoj se vlen të bisedohet më tej...

Në fund...

Në fund, mendoj se ndër ne nuk ka kulturë të leximit. Shkurt, ekziston një mosmarrëveshje e çuditshme dhe e vazhdueshme mes lexuesve dhe librit.

Ende vërej se ndër ne, me leximin e një libri, shembull të marrim të astronomisë - mendohet se njeriu mund të bëhet astronom. Është gabim të synohet që pas leximit të një Bodleri, të shndërrohesh në Bodler. Këtu njeriu tjetërsohet, humb identitetin. Më duhet ta përsëris se neve na mungojnë lexuesit, që lexojnë, gjithçka, pa ngarkesa, pa synime të rënda...

Prej leximit duhet të kuptohet forma e mendimit e jo të tentohet kopjimi i tyre...

“Koha”, 15 mars 1995 (Prishtinë) Përgatiti: Dukagjin Gorani

vox clamantis in deserto hysni HOXHA ali PODRIMJA samedin MUMXHIU gani BOBI rexhep ISMAJLI eqrem BASHA mensur RAIFI anton PASHKU

Duke pasur me shekuj, me decenje, me vite historinë njerkë ndërsa kulturën lëneshë, ne në këto anë, gjithherë kemi trashëguar një traditë kulturale me kapërcime, me vonesa. Zënkat e njerkës me thjeshtrën na kanë hutuar fare dhe shpesh herë jemi gjetur përballë një situate ku njeriu nuk di se ku është fillimi e ku vazhdimi i punës, shpesh herë jemi ndodhur në udhëkryq dhe me plot dilema në kokë. Orientimi i parë ka qenë disi stihik, i pamatur sa e si duhet. Dhe pikërisht në kohën kur krijuesi domosdo do ta gjente rrugën e vet duke zbuluar protestën si të vetmin modus vivendi të vetin, protestën së pari kundër fatit të vet, fatit historik dhe njerëzor në përgjithësi dhe si një synim drejt harmonisë në mos universale shoqërore, së paku asaj artikstike dhe me funksion artistik me të gjitha implikimet që dalin prej tij, dikush u kujtua të na ofrojë protektoratin e vet. Presioni ideologjik që kërkonte edhe në letërsi një funksionalitet adekuat, një armë efikase ishte një domosdoshmëri për konsolidimin e forcave orientuese në një drejtim të caktuar, të zgjedhur e të aprovuar unanimisht, por që zyrtarisht u hoq me tejkalimin e vështirësive të para në stabilizimin e një mentaliteti dhe morali të ri klasor që në vitin 1954. (shih: Stanko Llasiq, “Sukobi u knjizevnoj ljevici 1928-1953”, Liber, Zagreb, 1970).

Ky mecenat artificial historikisht i deplasuar prej viti 1954 e tutje dhe si një anakronizëm flagrant në shkencën e letërsisë të ditëve tona mori forma të tjera të presionit për t’u zhdukur fare me vendimet historike të Plenumit IV të Brioneve. LKJ preferoi lirinë e mendimit dhe të fjalës letrare artistike konforme me kursin e ri të përforcuar.

Ishte kjo një rilindje e njëmendtë edhe në art.

Mirëpo, tek ne kujdesi administrativ u zëvendësua me një kujdes atëror… Se ku na dolën në Kosovë disa “poetë” e “kritikë” e na u bënë, ke parë ti?, etër të letërsisë shqiptare dhe predikatorë të kulturës së masave të gjera. Këta nuk preferojnë ngritjen e masës në nivelin e artit të bukur. Sepse, këta “dashamirë” të masës kanë frikë nga përparimi i masës. Duke dashur të “mbrojnë” masën edhe nga më i vogli përparim në lëmën e artit, këta “dashamirë” të masës kërkojnë vepra letrare me një “drejtpërdrejtshmëri” të çoroditur, kërkojnë një “sinqeritet” që tejkalon naivitetin e Kandidit të Volterit. Kërkojnë një “porosi” me çdo kusht “positive”. Shkurt: kërkojnë që shkrimtari të bëhet pedagog që vuan nga kompleksi i kastracionit. Moralizator i bezdisshëm. Parullaxhi i rrugëve. Konferencaxhi. Bejtexhi.

Reduktimi i krijimtarisë imagjinative artistike në një përdorim elementar, komunikativ, të thatë e banal të gjuhës vërehet në pesëdhjetë për qind të veprave letrare që botohen tek ne. Në mos edhe më tepër. I gjithë ky prodhim letrar i takon, me pak përjashtime, një gjenerate të tërë krijuesish, të cilët vazhdimisht përsërisin “Ne kemi filluar prej fillimit…”, por asnjëri sish nuk pranon se edhe ka mbetur poashtu në fillim të fillimit. Të gjithë thonë me plot gojen: “Ne kemi filluar prej asgjëje…”, por asnjëri sish nuk vëren se ka mbetur po aty. Në një revistë letrare mbretëron një senilitet ideo-artistik, një shterpësi, një mosinformim apo edhe injorim total se çfarë po ndodh në letërsinë e vendit tonë, të vendeve fqinje, apo të letërsive më të përparuara të Evropës. Në tjetrën qet krye një mediokritet krijues nën nivelin e vlerava tona të njëmendta dhe mundësive reale në fushën e shkrimeve letrare, një çervish (jo eklektizëm doktrinar!) koncepcionesh, rrymash e orientimesh sa nuk mund t’i caktohet fizionomia pos nëse thuhet se i ka të gjitha fizionomitë e mundshme ose, më saktësisht, se nuk ka fare fizionomi!

Dhe “kujdesi atëror” vazhdon. Në shtyp dalin biseda që shiten si intervista me personalitete të larta, në të cilat bëhen pyetje plot dhembshuri dhe holli ndjenjash merren përgjegje prej një automekaniku, prej një normalisteje, prej një barnatori, theksohet

e diel, 26 janar 2003

dhe insistohet deri në absurd e banalitet në “gojën mjaltë e fjalët sheqer”, e të tjera, e të tjera, e të tjera. Eh, fillimi i fillimit tonë!

Vazhdimi i fillimit dhe përsëritja e fillimit!

Repriza e fillimit! Kur, vallë, do të jetë mbarimi i fillimit?!…

Dhe “sinqeriteti” ynë i trashëguar, origjinal, vazhdon. Sinqeriteti? Në letërsi?

“Në mes ‘sinqeritetit’ dhe vlerës artistike nuk ka kurrfarë lidhjesh… Vepra letrare ekziston: lotët që janë derdhur ose s’janë derdhur dhe emocionet personale janë zhdukur dhe nuk mund, as nuk duhet, të përtrihen”: (Velek-Voren: “Teoria e letërsisë”, Nolit, Beograd, 1965, fq. 98.) Duke insistuar gjithnjë e gjithnjë në “sinqeritetin” e lirë ne po vijojmë të shkruajmë si priftër e hoxhë, si “etërit” për bijtë e tyre. Në shkrimet tona letrare vërshojnë bekime e mallkime në një anë dhe nga ana tjetër: parulla dhe kushtrime, brohoritje dhe duartrokitje frenetike. Bota jonë “e sinqertë” e mbyti fare botën artistike.

Shkrimtarët janë realitetofobë

Se sa jemi të veçuar prej synimeve më bashkëkohëse të fjalës dhe mendimit artistik e letrar flet edhe fakti se një Simpozium aqë i rëndësishëm shkencor që organizoi Instituti për letërsi e art i Beogradit në shtator të vitit të kaluar lidhur me temën “Mundësitë e kritikës marksiste” - pati jehonë fare të vogël, për të mos thënë se nuk pati kurrëfarë jehone në mjedisin tonë. Kjo ngjarje e rëndësishme e jetës letrare u shënua vetëm me një artikull në shtypin tonë të përditshëm dhe asgjë tjetër. Me injorancën dhe njëherësh me prepotencën tonë kemi shkuar aqë larg sa na ha mendja se kemi krijuar një oazë me gjelbërim dhe ujë të pishëm e të shëndoshë dhe çdo shmangie nga rregullat e ngurta konsiderojmë si një ikje në shkretëtirë!

E përditshmja e Beogradit “Politika”, prej 20 marsit deri më 24 prill, në dialogun e saj të organizuar lidhur me temën “Ideologjia dhe krijimtaria”, çdo të shtunë ka sjellë kësi lloj titujsh dhe nëntitujsh: “… mendimi i fshehur (i artit) gjithmonë ka revoltuar shpirtin e gjithdishëm të ideologjisë”, “Në faktin letrar gjithmonë mbetet parandjenja, diçka që brengos” (Muharem Perviq); “Shoqëria e shëndoshë ose ajo e cila dëshiron që njëherë të jetë e tillë, e që ka mbledhur mend pas utilitarizmit shkatërrues që e degradon artin, edhe më tepër me rezultatet e shtypjes fanatike të kontemplacionit krijues dhe të nënshtrimit aktik të aksionit, ka të gjitha arësyet që literaturën ta kuptojë si një fushë të lirë eksperimentale të aktivitetit shpirtëror” (Petar Xhaxhiq); Arti si antiiedeologji”; “vepra artistike është antiideologjike sepse shkatërron sistemin e vjetër të ideve në emër të një sistemi të ri” (Dragan M. Jeremiq); “Idetë e socializmit nuk i dazavuon realizmi socialist, veprat e të cilit janë kryesisht mediokër dhe të dobëta; ai që i rrezikon shumë më tepër është dogmatizmi, i cili nuk lejon që arti të zhvillohet lirisht jashtë skemave të ngushta, që afron një koncepcion i tillë i artit” (Dragan Stojanoviq); “Arti është një mosbesim i pashërueshëm i llojit të vet ndaj të gjithë asaj që paraqitet si e përkryer” (Dr. Zdravko Maliq); “Ekziston tek ne një shpirt para sa kohësh i identifikuar si provincial, një shpirt i përtacisë dhe i imobilitetit, i cili për zbulimin e vet do të donte të pajisej me arësyetime metafizike, duke i shpjeguar si ‘domosdoshmëri’, si ‘pamundësi objektive’” (Branisllav Millosheviq).

Megjithëse shkrimtarët tanë jetojnë në një klimë të këtillë të krijuar me programin e LKJ, që tregon tolerancë dhe mirëkuptim ndaj lirisë së fjalës dhe mendimit letrar, megjithëse ata janë të informuar në përgjithësi me synimet më të reja - prapëseprapë janë të prirur të mbyllin njërin sy për hir të… komoditetit?… Ne jemi realitetofobë, njëherësh kemi frikë dhe urrejmë realitetin tonë, e dimë fare mirë se nuk mund të vazhdojmë më kështu, se diçka duhet të bëjmë, por në çastet më vendimtare themi: “Lësho teposhtë!”

“Një gjeneratë e tërë krijuesish ka mbaruar në koshat e redaksive tona!” siç tha një i ri. Dhe ky vandalizëm i ditëve tona

është bërë në emër të “ruajtjes së shëndetit shpirtëror të lexuesit tonë” dhe në emër të “kujdesit atëror për krijuesin tonë…” Është organizuar një anketë e gjerë e hapët lidhur me fizionomitë, koncepcionet ideo-artistike letrare të revistave tona, janë ftuar ta thonë mendimin e tyre kritikë e letrarë të njohur, shkrimtarë të afirmuar dhe kërkesat e tyre të parashtruara botërisht kanë pasur efekt të kundërt! Një komision i posaçëm i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës ka dalë botërisht me një komunikim në këtë stil dhe përsëri efekti ka qenë i kundërt… Edhe, njëherë, lexues i dashur, lësho teposhtë!

Realitetofobia jonë shihet më së miri në faktin se shumë shkrimtarë kanë se ç’të thonë botërisht, kanë ide dhe mendime të guximshme, progresive, por nënshkrimi është i shenjtë! Flasim nëpër kuluare e trotuare, nëpër byfe e kafene, flasim e përgojojmë, por pak trima ka në tribunë. Një përkthim fatalisht i dobët nuk kritikohet fare, por edhe nëse ngjan të shënohet si i tillë atëherë dalin reagime të pamatura, të papeshuara, sulme kundër realitetit, mësymje për ta fshehur atë prej publikut lexues.

Kështu krijohet etja e pashuar e quajtur honoraromani në përkthimet tona, komercializëm në ribotimet tona, karierizëm në prezentimet tona. Kritika është fobi e jona!

Deri kur më “lësho teposhtë!”, lexues i dashur?

Regres psikologjik

E keqja më e madhe nuk është mendimi kritik i pazhvilluar, naiv, shkollor, kuazishkencor, sociologjik, skolastik, por pikërisht mentaliteti i disa kritikëve dhe i të kritikuarve. Me forcën e habitshme (dhe gjithsesi qesharke) të inercionit po kthehemi shpesh në fëmijërinë tonë letrare, në psikologjinë infantile të shtërzimeve të para letrare, kur si fëmijë letrarë do ta braktisnim saora shkrimin sikur të mos dëgjonim çdo ditë lajka e lëvdata të pamatura për talentin tonë të pakrahasueshëm, për invencionin tonë artistik, për luciditetin e mendimit, për besnikërinë ndaj traditës (dikush tha se nuk e kemi fare?!…) e të tjera. Ky regres psikologjik po vepron edhe sot e gjithë ditën dhe autorët tanë kërkojnë (dhe, mjerisht, po gjejnë) kritikë privatë, për vlerësime me superlative. Shkurt: janë mësuar me kritikën afirmative. Po qe se ndonjë kritik (“i ri”, “i papjekur”) ka sy e faqe të japë ndonjë vlerësim negativ për prodhimin e tyre letrar, atëherë dalin reagime me indinjatë, me ashpërsi e nervozizëm, me protestë në emër të popullit (ç’hyn këtu kriteri artistik? - Ne shkruajmë për popull!), sakaq e shpallin kritikun “kritikuc”, antiletrar, besa edhe antishqiptar, e të tjera, e të tjera…

Mjerisht, thamë, as disa kritikë nuk janë shumë rezistentë ndaj këtij mentaliteti në regres. Në një anë poltronizmi ndaj redaktorit të botuesit, e të tjerëve, në anën tjetër lëverdia imediate komerciale, karierizmi dhe kolltukofagia, pastaj edhe mosinformimi dhe kultura e mangët letrare bëjnë që një pjesë e kritikës sonë letrare të jetë një parazit në aktivitetin tonë letrar. Në vend se të ishte një skalpel i pakompromis i dobësive në krijimtarinë letrare, ajo është në rrezik të bëhet një zorrë qorre e letërsisë dhe ta humbë fare autoritetin që gëzon te lexuesi.

Metoda e realizmit socialist, e demoduar nga aspekti i shkencës së letërsisë të ditëve tona, ka shënuar një devijim nga rruga e përgjithshme e zhvillimit të mendimit kritik letrar, ka krijuar një kozmetikë qesharake mbi plagët dhe dobësitë tona krijuese, ka varfëruar gjuhën dhe shpirtin tonë. Një stagnim i hatashëm është pasojë e kritereve të tejkaluara, mikroborgjeze që vlerësojnë pozitivisht vetëm klishetë skemat, uniformizmin aq të kritikuar, por gjithënjë të preferuar e të predikuar, heroin me çdo kusht pozitiv, “të shëndoshë”, sepse gjoja e tërë bota tjetër na qenka e “sëmurë”, “borgjeze”, “dekadente”. S’do mend se kjo metodë aplikohet tek ne për hir të komoditetit, si një paravan për t’u mbrojtur prej kërkesave gjithënjë e më të rënda, gjithënjë e më rigoroze të artit të njëmendët, si një pretekst për të fshehur inkompetencën profesionale dhe sterilitetin krijues.

në panair pa anton pashkun lazër STANI

a

kujtes

Një vit kohë nuk do të thotë shumë në jetën e një shkrimtari shqiptar. Edhe botimi i ndonjë libri prej tij nuk përbën më një ngjarje të shënuar. Dy, tre, ose dhjetë kolegë i thonë disa fjalë lëvduese në kafe, por kurrë publikisht, ndonjë gazetë e shënon librin me ndonjë vitrinë a recension të thjeshtë, të shkruar ose nga mëtues të përjetëshem të lëvdimeve, ose nga analfabetë të kulturës që e kanë rrisk të merren me libra dhe aq. Klima mbytëse që e ka mbisunduar kulturën shqiptare prej vitesh, ka rraskapitur sidomos shkrimtarët, të cilët në këtë vend ku logjika funksionon si kallashnikov, ata ngjajnë me humbësit e mëdhenj, si përsonazhe të legjendave antike.

Nëse ka një ngjarje që shkrimtarët e presin me interes ky është Panairi i Librit, që edhe në Tiranë po organizohet prej disa vitesh. Të paktën në panair ata mund të takojnë njëritjetrin disa herë brenda disa ditëve, mund të shohin të ekspozuar librat e vet ose të kolegëve, mund të diskutojnë në një promovim, mund të shkëmbejnë mendime për procesin e sotëm letrar, traditën, shkrimtarët e mëdhenj botëror, integrimin e kulturës tonë me kulturat e tjera e ku di unë çfarë. Kjo është arsyeja kryesore që edhe panairi i sivjetshëm u prit me interes nga shkrimtarët shqiptarë, të cilët qenë të pranishëm në mjediset e tij gjatë gjithë kohës që ai qëndroi i hapur, pra gjatë gjashtë ditëve.

Siç u theksua dje, në konferencën përmbyllëse të shtypit, të paktën dyqind shkrimtarë shqiptarë i vizituan ambientet e panairit, u takuan me njëri-tjetrin e me lexuesit e vet, patën rast të rrahin mendime e të shprehin opinione për procesin e sotëm letrar, për librat e shkruar gjatë këtyre viteve nga autorët shqiptarë, për përkthimet, por edhe për dështimet.

Organizatorët e panairit, botues dhe përfaqësues të burokracisë shtetërore u shprehen dje se Panairi ishte një sukses. Ata përmendën numrin e shtëpive botuese që morën pjesë, numrin e vizitorëve, numrin e shkrimtarëve si dhe numrin e aktiviteteve promovuese, që gjithsesi nfdikojnë në afrimin e lexuesit me librin. Kjo është një gjë e mirë sigurisht, siç ishte pozitiv në tërësinë e vet edhe Panairi i Librit. Por ky sukses gjithsesi mbeti një sukses shqiptarë, ose thënë ndryshe një sukses problematik.

Së pari, në këtë panair mungonin dy nga botuesit më të njohur shqiptarë të këtryre dhjetë viteve të fundit, Brikena Çabej dhe Abdullah Zeneli. Shtëpitë botuese “MÇM” dhe “Buzuku” nuk ishin të pranishme në stendat e panairit të sivjetshëm. Janë dy botues seriozë, të kualifikuar, ndoshta më profesionalistët ndër botuesit shqiptarë, që kanë mundur ta shndërrojnë aktin e botimit të letërsisë në institucion. Unë nuk i kam të qarta motivet e mospjesëmarrjes së tyre, por përballë rrahagjoksit të organizatorëve të Panairit, kjo mungesë binte shumë në sy, aq më tepër që stendat e botuesve shqiptarë në të shumtën e rasteve ishin ekspozime të paturpshme amatorizmi dhe profiterizmi të ligësht.

Së dyti, kur i pashë të ekspozuara gjithë madhështi portretet zhulmëshumë të disa shkrimtarëve dhe studiuesve të letrave shqipe, portrete që s’na kanë mundur kurrë në këto dekadat e fundit, nuk mund të mos kërkoja dikund qoftë edhe një fotografi të thjeshtë të Anton Pashkut, këtij mjeshtri brilant të prozës shqipe. Një parandjenjë e keqe më pushtoi kur kqyrja portretet e burrave tanë të shquar të letrave, ndonjë prej të cilëve edhe e kam mik, teksa ndieja mungesën e vazhdueshme të Pashkut. “Ndoshta do ta gjej në stenda, në librat e tij” ngushëllova veten, si për t’i dhënë fund një hamendjeje të keqe. Por duke vizituar Panairin nga një stendë tek tjetra, nga një botues te tjetri, mungesa e Anton Pashkut bëhej gjithnjë e më e pranishme.

U ktheva për së dyti, pyeta edhe ndonjë botues që e njihja, pyeta edhe ndonjë mik timin, por asnjëri nuk më dha ndonjë informatë të saktë. M’u deshën dy ditë që të bindesha se shkrimtari Anton Pashku vazhdonte të vuante dënimin e tij edhe pas vdekjes, ashtu siç e pati vuajtur edhe në të gjallë. Nganjëherë fatet e shkrimtarëve janë të kobshme. Ose ne shqiptarët, ashtu siç pati vërejtur shtatëdhjetë vjet më parë Branko Merxhani, ua bëjmë të kobshme fatet atyre që kurrë nuk kanë pranuar në të gjallë ta njollosin penën e tyre.

Nëpër këtë fat kobtar si nëpër Ferrin Dantesk, janë endur thuajse të gjithë shkrimtarët më të shquar shqiptarë. At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Anton Arapi, Faik Konica, Martin Camaj, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Kasem Trebeshina, të gjithë në një mënyrë ose në një tjetër janë bërë pjesë e këtij fati të pakrye. Një fat i kështushëm e ndoqi edhe Anton Pashkun në të gjallë e, i kështushmi fat nuk iu nda edhe pas vdekjes. Sa qe gjallë ai jetoi e krijoi i vetmuar, i rrethuar me heshtjen mbytëse, nganjëherë i torturuar edhe nga kriza e mbijetesës.

Ndonjë mik si Sabri Hamiti apo Kim Mehmeti nuk patën fuqinë e duhur për të ndryshuar diçka në fatin e tij të dhembshëm prej njeriu dhe shkrimtari.

“Rilindja” në Prishtinë ia botoi veprën në tri vëllime, por edhe pse secili veç e veç e pranonte si një kulm të prozës shqipe, të paktë qenë ata që guxuan ta përkrahnin. Në Shqipërinë socialiste, ku botoheshin me të madhe librat e Qosjes e të autorëve të tjerë kosovarë, Anton Pashku jo vetëm që nuk u botua kurrë, por as u përmend ndonjëherë emri i tij. Ai ishte i dënuar të vuante i rrethuar nga muret e pashpueshme të heshtjes, ashtu siç ishin të nëmur edhe Koliqi e Camaj në të gjallë të vet. Ky dënim në një diktaturë që e ka tmerr njeriun, nuk është ndonjë çudi. Çudi Në Shqipërinë është që edhe në pluralizmin politik, në pluralizmin e ideve dhe të socialiste, ku koncepteve për kulturën asnjë botues i Shqipërisë (se shteti jo e jo) nuk ka botuar qoftë edhe një libër të tij me tregime. Një fakt i tillë më botoheshin me të bën të mendoj se hierarkia e vjetër funksionon mrekullisht, se nga madhe librat e Qosjes, trauma e pluralizmit ajo vetëm është modifikuar, është sofistikuar, por e ka ruajtur vetveten. Ka ruajtur edhe hasmëritë, mëritë, dënimet, Anton Pashku nuk u ndëshkimet, brutalitetin e vet të kahershëm. Dhe shteti e ministrat e Kulturës që kanë qeverisur në këto dhjetë vjetë nuk janë duarjasht botua kurrë kësaj masakre që kryhet e fshehur nën zhgunin e lirisë.

Megjithatë, si për ironi të fatit, dikund në një stendë të thjeshtë, mbi tryezen e një botuesi të pabujshëm, gjeta një botim modest të Anton Pashkut i përgatitur si “Lektyrë shkollore”.

E bleva librin me një çmim të lirë dhe e lexova gjatë gjithë mbrëmjes. Por vetëm leximi i tregimit “Një kallëzim pa lidhje në mënyrë dëftore”, është i mjaftueshëm për të kuptuar madhështinë e shkrimtarit Anton Pashku. Dhe për të provuar, ndërkaq, zhgënjimin nga një Panair pa Anton Pashkun.

V

e diel, 26 janar 2003

nën qarr po rrinte vasha anton PASHKU

prozë

Syni s’e sheh synin matanë hundës, zemra e sheh zemrën matanë bjeshkës (Thuhej dikur në Has)

1.

Qetësinë, befas, e zhdavariti rrokullisja e një guri.

2.

Mbasi guri theu gafën teposhtë malit, Dila e Marisë desh të çohej për të parë ku i kishte delet dhe a mos ishin trembur, por therra e murrizit, që iu ngul pardje - kur shkoi ta kthejë një qengj që kish mbetur mbrapa grigjës, - e theri në thembër, e cila po i mblidhte qelb. E këputi dhembja e fortë: përsëri u shtri nën qarr. Ballin ia rimuan djersët. U zbeh. Mbylli sytë.

Gjëja e fundit që pa Dila, para se t’i lëshonte këlkatëset, ishte qielli i gjerë ding me bashka të reve që, përtueshëm, udhëtonin dikah...

3.

S’i ndahej dhembja. Therra e therte pajada. Iu duk se do të mbetej përgjithmonë aty, nën qarrn plak. Se nuk do të mund të çohej kurrë për t’i prekur kryet në krahoshën e varur në rremin e një dege të qarrit më të moçëm, më krahëhapur, më majëlartë se asnjë qarr tjetër në këto anë.

“O zot”, mendoi, “a e di kush sa asht i vjetër ky qarr - dhetë, njizet, njiqind apo, ndoshta, pesëqind vjet?”

4.

Kur nxente dielli, qarri lëshonte një hije të gjerë e të rrasët që ta flladiste shpirtin.

Aty mund të shtrohej sofra për nja, mos i

VI

thashin rrenë, njëzet e katër burra, njëzet e katër cuba. Dhe ndoshta përnjëmend, mendoi kjo tashti, janë ulur ndonjëherë aq burra të dheut, aq cuba të malit - ku e di ti se jo! Por, megjithate, s’kishte parë a dëgjuar kurrë se në hijen e qarrit të saj të dashur të kishin hëngër e pirë njëzet e katër burra, njëzet e katër cuba me mustaqe vesh më vesh - ku e di ti se po!

5.

Të gjithë e quanin Qarri i Dragonit.

“Njâ të kemi!” i thoshin gjyshja e nëna. “Mo’ atje, se t’shiton zana!”

6.

Gjyshja e nëna na i k’in pas kallëzuar se moti, aq moti sa askush i gjallë nuk e dinte kur, një Drangua kishte pas rënë në dashuri me Zanën, shtatselvinë e katundit të tyre.

Mirëpo që në djep në djepin me kaptell të shkruar me brisk për mrekulli.

Drangonin na e ki’n pa’ fejuar me një tjetër. E tjetrën, të cilën kurrë s’e kishte parë, s’ia donte se s’ia donte zemra.

Po dhe Zanën që në djep në djepin që përkundte gjyshja gjithmonë në zi na e ki’n pa’ fejuar me një tjetër. E tjetrin, të cilin kurrë s’e kishte parë, s’ia donte se s’ia donte zemra.

Kur ki’n pa’ marë vesh vrer i zi na ish bërë babai i Zanës mullan plot qelb e gjak të keq na ish bërë babai i Drangonit kurse një ditë prej ditësh Zana e Drangoni ki’n pas bërë fjalët për të ikur në mal - tinëz. Dhe ata ki’n ikur - tinëz.

Dhe te qarri na i ki’n pas parë pëllumbat e zogjtë krahëshkruar - të lumtur. Pëllumbat e zogjtë, mbasandej, kishin fshikur krahët në ajrin e pastër të qiellit të kthjellët si loti, dhe ki’n fluturuar gjithë ditën e lume përmbi katund për t’u kallëzuar njerëzve se Zana e dashka Drangonin - si ara e shkrumuar shiun.

Por, askush s’i dëgjonte.

Se katër burra katër rrotela të kërleshur babai i Zanës, babai i të fejuarit të Zanës, babai i Drangonit, babai i së fejuares së Drangonit haheshin. E kishin shkrehur: përshesh të bëheshin.

Dhe pëllumbat e zogjtë krahëshkruar u trembën nga krisma e martinave, plasja e kobureve, tymi i zi i barotit, tymi i zi i luftës fis me fis - flaka përlau shtatë copë katunde.

E u kthyen pëllumbat e zogjtë, e i kallëzuan Zanës e Drangonit për çdo gjë që kishin parë. Zana e Drangoni ishin pikëlluar shumë, dhe ki’n thirrur pëllumbat e zogjtë e ki’n thënë: “Amanet, o more pëllumba! Amanet, o more zogj! Kur t’na shihni se jemi shtri njani pranë tjetrit, ejani dhe ngjyeni nga nji pupël në gjakun e varrëve tona dhe shkoni e i lëshoni katund m’katund, shtëpi m’shtëpi...”

Një qyqe e ngratë pat kukatur tri herë midis dy degëve të një lisi shumë të thatë.

7.

Vashës që rrinte nën qarr, Dilës së Marisë, iu duk se ishte shtrirë mu në vendin, ku, Zana e Drangoni, kishin ndërruar jetë.

Zemrën ia kaploi një nderim fort i thellë.

Bile, luajti pakëz vendit, ashtu si luante edhe babai i saj kur përmendej emri i pajtorit të oxhakut të tyre.

8.

Heshtte.

9.

Tinëz, ngadalë, e zuri dëshprimi. Kurrnjëherë s’i ishte dukur vetja më e vetmuar, më e ngratë, se tashti. Çdo kush e kish harruar - iu duk. Iu bë se s’kishte njeri të lemë që mendonte për të. E, pra, aq shumë dëshironte që të mendonte dikush për të.

10.

E mori gjogu i ëndrrave, i cili, si duhia, e çoi në trok drejt njëfarë vendi të panjohur, në një copë toke në midisdisit të detit. Eu, po kjo ishte njajo toka e çuditshme, për të cilën i kish kallëzuar Delia i Ndreut, i Ndre Delisë. Ç’mos i kish kallëzuar: atje, në atë farë toke të bukur, të cilën e kishte parë kur kish qenë në “ushtrinë e detit”, dielli nxen gjithë ditën e lume kurse nata nata s’është natë, si këtu - hëna, sa një kallamboçe e çerepit, del nga deti dhe zdritë tokën midis ujit të njelmtë, të cilit s’i dihet skaji.

“A kurrë s’bie shi?”

“Bie, por nuk asht si ky i yni, që t’ban gozhdar!”

“Po thue?”

“Jo, për këta dy sy! Tekembrama, do ta shohësh...”

“Kush... unë?!”

“Ti.” “Unë ?!”

“Unë e ti.”

“Bashkë?!”

“Pojzi.”

“Po a je ti në mend? A s’e ditke hiq se m’kanë dhanë?!”

“Si s’e ditkam, moj Dilë...”

“Ani edhe ty ta kanë zanë nji tjetër!”

Delia i Ndreut, i Ndre Delisë, e kish shikuar drejt në sy, të cilët Dila, prej turpit, i kish paluar. Delia, mbasandej, ia kish kapur krahun dhe ia kish shtrënguar aq fort, sa Dila s’pat duruar pa i thënë: “Uf, djalë, djalë... ç’je tu’ ba kështu?”

“Mos u tremb, moj Dila e Marisë, mos u tremb!” kish thënë Delia i Ndreut, i Ndre Delisë. “Mos u tremb, ani që deti asht i gjanë e i fellë! Do të dalim matanë dhe do të mbërrijmë në tokën në midisdisit të tij.”

Dila pa se Delia ish burrë që s’i vetëtonte ashkja e syrit.

11.

Dëgjoi shushurimën e gjetheve, që zuri t’i fërkonte një erë e lehtë, e cila sillte pika shiu të ftohtë. Çeli sytë: qielli ish ndrysur në të katër anët. U qua, mezi u qua: pa delet e tubuara në një rogë - krejt të frikësuara nga murmurimat dhe vetëtimat. I ndolli, dhe ato u nisen mbas Diles së Marisë që ecte duke shqepuar, që mbahej me të vështirë: therra në thembër e therte pajada.

Kurse mali ushtonte. Nëpër ushtimën e tij të mnershme iu bë se dëgjoi një zë njeriu, i cili e thërriste. U ndal. Delet ikën para saj dhe, me krye teposhtë, tretën në shtegun e ngushtë dredha-dredha që shpjente në katund. Mbeti vetëm. Pa kur një si tojë e zjarrtë, tojë rrufeje, u rrek për ta zdritur malin.

U dëgjua një murmurimë e hatashme; si me dorë, diçka e preku në zemër dhe e lëshoi për dhé. Mbasi u rrëzua, mendoi se e vrau rrufeja.

“E pata!” tha dhe zuri të priste për të vdekur. Priste. Por, ama, nuk vdiste. Bile, si në kllapi, diktoi se dikush po e bante. Ngutshëm.

“Aman, o zot, ty t’kofsha true, a m’kallëzon - kah je tu’ m’çue?”

“Kah deti... Në midisdisit të detit...”

“Ani me therrë në thembër?”

“S’asht gja therra... Therrën do ta qërojë deti....”

“Aman, o zot...”

“O, s’jam zoti, s’jam, moj Dila e Marisë, po jam Delia i Ndreut, i Ndre Delisë!”

Një kalë i bardhë, ama më i bardhë se korja e borës, që sall zjarr nuk villte prej gojës, kaptoi Brinjën e Lisit të Gjatë dhe doli e treti në Bjeshkë të Lagamirit...

12.

Bash kur kafexhiu po ia thoshte me zë të ulët “po bjen shiu sixhimsixhim, ç’po i qet vegshit bytha tym”, në kafenenë e vogël të katundit krejt i përlloçur e me shpirt në fyt, - u rras Biba i Lleshit, Llesh Bibajt.

“N’kambë, sokola!” bërtiti. “N’kambë, bre trima me fletë, se për qiell e për dhé na u nxi f’tyra për jetë!... A s’pasket ndie?... Nji Drangue, nji thi karathi, na e muer Dilën nëpër shi... Turr mbas meje!” tha Biba i Lleshit, i Llesh Bibajt dhe turravrap e theu qafën përjasht.

Kurse Leka i Gjonit, i Gjon Gjolekajt, tha: “Çudë, çudë e madhe!”

“Hë, çka polli?” pyeti Deda i Gjinit, i Gjin Gjidedajt.

“S’e di hiq, bre burrë i dheut, pse njani sy nuk e sheh tjetrin?”

“Dihet, he burrë!” ia kthei Deda i Gjinit, i Gjin Gjidedajt. “Fajin ma të madh e ka hunda!”

“Hunda e ka fajin, pojzi!” ia priti Leka i Gjonit, i Gjon Gjolekajt. “E di, Qershor, 1959 por s’po di ç’duhet t’bajmë me këtë hundë?”

e diel, 26 janar 2003

Kurrë, ama bash kurrë s’kam qenë kurrfarë trimi, kurse ajo që ka ndodhur, e që ti më shtine ta kallëzoj, ndodhi te ura e gurit, diku afër urës së gurit me këmbëza të kredhura në ujë. Uji që kalonte nën urë, atëherë ishte i turbullt dhe mezi kullohej.

Aso kohe, më duket, të gjithë lumenjt ishin të turbullt, kurse qielli i pakufishëm ishte gjithnjë i vrërët, plot njolla me ngjyra gjithfarshe.

Nejse.

Por, për të kallëzuar një grimë më mirë se ç’më ngjau te ura e gurit mbi lumin e thellë me ujë të turbullt, duhet të kthehem pakëz mbrapa, një natë më parë, bile - më heret, në mbrëmjen e së djeshmes kur më poq e më dogj dëshira për të dalë jashtë telave me gjemba.

S’ka dyshim, ajo farë dëshire kryeneçe s’kishte pikur vetiu. Në të vëtretë, kishte kohë që më brente, por gjithmonë dukej si kokrra e mollës, në e parë, e pjekur, por që nuk pikte se nuk pikte...

Të thashë më, kurrnjëherë s’kam qenë ama bash kurrfarë trimi, - ndonëse shokët, pra, gjithmonë më kanë zënë për trim, - prandaj sa kënaqesha me këtë dëshirë aq edhe frikohesha, kështu që mundohesha të isha sa më larg saj dhe të flija i qetë, pa menduar për të.

Por, kot. Ajo, me kohë, m’u bë shtrojë e mbulojë që ma ruante shumë mirë ngrohtësinë e trupit në acarin e mallkuar të atij farë dimri të madh plot me shtrëngata.

E kështuzme, më duket, ishte ajo dëshira ime.

Po, po, më duket.

Më duket, pra. Se, kushedi, mund të ketë qenë edhe ndryshe: ndoshta më e fortë, e ndoshta më e vogël, se sa ta kallëzova.

S’jam bash krejt i sigurt.

Mirëpo, kjo s’ka rëndësi. Kryesore është se ajo piku dhe më rroku përpara mbas një ngjarje, e cila, ty, mund të duket qesharake, e besa edhe e lyer dhe e ngjyer për shtatë palë qejfe të mia. Por, s’është ashtu. Nejse, unë po ta kallëzoj e ti merre si ta duash.

Po binte muzgu i mbrëmjes. Po binte edhe një shi i imtë që na lagte e na bënte qull. Na thanë të lëmë lopatat, të rreshtohemi dhe të shkojmë në barakë.

Ara, ku patëm punuar gjith ditën, ishte plot baltë; nëpër të shiheshin fare mirë gjurmat e këmbëve tona të zbathura. Aty kishim nxjerrë patate. Kishim nxjerrë patate të gjata, të rrumbullakta, të vogla e të mëdha - gjithfarë trajtash e madhësish. Shumë.

Dhe asnjë nuk e linim aty; posa bëhej grumbulli pak më i madh, ushtari na urdhëronte t’i ngarkonim në kamion.

Pesë herë më ra radha edhe mua t’i çoja thasët ding me patate deri te kamioni.

Dhe pesë herë - mbrapa një kaçube - hodha vetëm nga një patate. Ishin bërë pesë. Dhe m’ishte bërë mendja qykë për t’i marrë në mbrëmje, kur të ktheheshemi... Qykë, pra, qykë, sepse njëra nuk më linte pa e parë edhe njëherë: kur pat rënë mbrapa kaçubës m’ishte dukur se s’ishte patate, po kukëll, tamam si kuklla e Fiqretës sime të. vogël.

S’bënte, s’bënte hiq pa e marrë, jo pse ishte kafshatë e mirë, - isha tepër i uritur, - po si diçka që duhej ta kisha patjetër: më kishte marrë malli të qaj me lot përmbi një send që tashti ma kujtonte një pjesë të zemrës sime, e cila kushedi ku ishte dhe kushedi si ishte...

Kur na thanë, pra, të rreshtoheshim dhë të shkonim në barakë, unë, si pa hiri, u shmanga andej kah kaçuba dhe, duke zgjidhur rrypin e pantallonave - kinse isha në zor nga nevoja e madhe, - u ula. Shikova atypari: s’e pashë asnjë patate.

Eu, thashë dhe shtrëngova rrypin.

Dyshova: sigurisht do t’i kam lënë te tjetra.

U përvodha deri te tjetra: as aty nuk ishin. Çudë, të thuash se i kishte lëshuar toka.

Eu, po kjo? - thashë me vete dhe dyshova: mos i kam lënë te ajo tjetra?

U përvodha deri te kaçuba tjetër, mandej edhe deri te një tjetër, edhe deri te një tjetër, edhe - u habita, krejt u habita kur pashë se isha strukur në një kaçubë goxha të madhe, bukur larg kamionit, afër të cilit duhej të rreshtoheshemi të gjithë e të

ë

proz

një kallëzim pa lidhje, por në mënyrë dëftore anton PASHKU

shkonim pastaj në barakën tonë.

Por habia, menjëherë, ia lëshoi vendin frikës.

U frikova shumë.

Dhe u trullova.

Për një çast a dy, apo më shumë - nuk di, s’isha i zoti të mendoja gati për asnjë send. Si atëherë, kur s’jam frikuar më shumë. Çdo gjë, gati çdo gjë m’u shlye nga mendja. Bile, ty po ta them, frika, ndoshta, ma shleu edhe vetë frikën. Po, po: frika - frikën... Veveten... S’di si ta them ndryshe...

S’ka dyshim, s’ka: instinktivisht vazhdova përpara. Barkas. Në heshtje.

Vazhdoja përpara, ashtu barkas, kur, për çudi, pashë dorën time përmbi patate: aty ishte ajo - kukulla e bukur e Fiqretës sime të vogël. E kapa, e shtrëngova dhe e futa në gjinj. - Mandej trupi më rrëshqiti nëpër një teposhtëze.

Zhurmë.

Në atë çast dëgjova pipin e ushtarit; dëgjova krismën e revoles dhe më mbuloi, sërish, frika: u turra kah pylli i dendur, u futa në ahishtë dhe zura të vrapoj, si i çmendur. Përplasesha herë në njërin e herë në tjetrin trung.

Rrëzohesha. Çohesha.

Prapë rrëzohesha dhe prapë çohesha.

As sot s’e di se nga më vinte gjithë ajo fuqi mrekullibërëse, gjithë ajo fuqi për t’i kapërcyer ato farë gropa e kaçuba të asaj ahishte të mallkuar, e cila, nga që terri lëshohej e hynte kudo, ishte bërë futë, futë e zezë. lkja unë, si mund të ikë një gjallesë e ndjekur nga gjallesat e tjera që kanë një arsye krejt, krejtësisht pa arsye.

Dikur e preva vrapin: u ndala. Shikova mbrapa: terr, nuk shihej gjë. Mbajta vesh: nuk dëgjohej gjë.

Vazhdova.

Eca e eca.

Eca edhe një copë herë. Eca edhe pakëz. Edhe pakëz. Dhe u ndala. U ula.

Kryet më ushtonte.

Zemra më kërcente, thuase donte të dilte jashtë.

Kurse shiu, shiu i imtë e i mërzitshëm, nuk ndalej .

E unë rrija aty pa lëvizur dhe pa ditur ku jam.

Nuk më kujtohet sa kam vrapuar. Por, medoemos, kisha vrapuar shumë, sepse tashti dëgjohej fishkëllima e trenit, kurse atje, në barakë, nuk dëgjohej fishkëllima e trenit. Me gjasë, pra, isha larg saj. Larg. Larg, se atje, në barakë, nuk dëgjohej as dihatja e lokomotivës, si tashti. As rringëllima e vagonave, si tashti. Atje, në barakë, nuk dëgjohej asfarë zhurme tjetër, pos asaj që shkaktonin urdhëresat.

Eh, urdhëresat.

Urdhëresat, pra.

Dhe... pikë.

Pikë.

S’kish tjetër: pikë. Çka s’mund të ndodhë... Çudë. Ç’të bësh...

Kur treti fishkëllima, e kur më s’dëgjohej dihatja e lokomotivës, e as rringëllima e vagonave, pat rënë heshtja. Në heshtje, në errësirë,.dëgjohej përpërrima e paprajshme e shiut të imtë që nuk ndalej. Duke e dëgjuar, ashtu duke u mërdhir, s’di pse m’u kujtua një këngë, një këngë shumë e vjetër për shiun, një këngë fort e fort

e bukur për shiun; m’u rras mendja: bota, njëmend, s’e ka njetin të mbushet mend...

Ha-ha, ke parë ti kështu: më brente halli i botës bash kur isha me krye në vegsh.

Po lere botën...

Prej diku larg, nganjëherë, era sillte zëra që s’i kuptoja. Edhe pse nuk ishin të qartë, s’dyshoja, ishin të atyrëve që më ndiqnin.

U çova. Eca. Eca e eca.

Eca sa eca dhe dikur mbërrina buzë njëfarë përroi, a bërrake - kushedi ç’ishte. Çava ujin. Kur dola përtej, në breg, m’u bë se dëgjova hapat e dikujt.

Provova të vrapoj, por s’ishte e mundur: më kishte lanë fuqia. Më lëshuan këmbët. Rashë krejt i molisur.

Mbajta vesh: nuk dëgjohej gjë tjetër, pos përpërrimës së shiut që po binte si do zoti. Megjithatë, rrëshqita barkas, mezi rrëshqita barkas deri te një kaçubë e madhe. U struka. Mërdhirë edhe i uritur. Uria ma çante barkun. M’i brente zorrët. Pa dashur, thuajse pa dashur, dora shkoi e u fut në gjinj dhe nxori pataten - kukllën e Fiqretës sime të vogël. E shtrëngova me të dyja duart. E avita: ndjeva erën e dheut. U mata ta kafshoj, por nuk shkonte goja. Jo pse ishte e ndyrë, plot baltë, po pse më dhimbej: më dukej se, sikur ta kafshoja do ta kafshoja Fiqretën time të vogël, një pjesë të trupit të saj të njomë. Mirëpo, megjithate, ia ngula dhëmbët. Nuk desha, por megjithate, ia ngula.

Nuk desha, njëmend nuk desha, por ia ngula se ia ngula dhe këputa një copë. Dhe shpejt e ktheva në gjinj. Thashë: kaq, dhe asnjë grimë tjetër. Dhe u gëzova që copa, të cilën e përtypja ngadalë, ishte e vogël, kështu që patatja, ndoshta, nuk kishte humbur shumë nga hija e kukullës së Fiqretës sime të vogël.

Mbasi e përtypa atë copë patate, nuk më rrihej aty. Barkas, me një mijë mundime, u përvodha deri te njëfarë vendi, ku dëgjohej zhumhuri i një lumi.

Rrëshqita edhe pakëz dhe, më në fund, mbërrita te një kaçubë, prej nga shiheshin binarët e hekurudhës.

Jo fort larg meje ishte edhe ura. Binarët dhe ura më dhanë shpresë. E shkreha të rrij aty. Por, posa u futa në kaçubë dhe u mbështeta në rrema, dëgjova baptimën e hapave të dikujt. U zbytha. Kalova disa çaste pa marrë f rymë gati aspak. Baptima u bë fare e qartë: dikush po i avitej kaçubës. Së pari pashë çizmet e përrlloçura, mandej fundin e pelerinës. Pashë edhe kur i rrëshqiti këmba, por sall pakëz.

- Krucifiks! - tha dhe u kollit. U ndal përpara kaçubës. Pështyu. Mandej bëri një hap, por kur desh ta bënte tjetrin, kush dreqi di pse, ktheu këmbën në vendin e mëparshëm. Kurse unë u zbytha, e do të zbythesha edhe më sikur në atë çast të mos kishin rrënklluar rremat e kaçubës. Atëherë ushtari u kthye kah kaçuba - plot frikë. Atëbotë, pa një pa dy, u turra kah ai e u hodha mbi të - plot frikë. U rrëzuam. U rrokëm. Fytafyt. Tmerrësisht, që të dy ishim të frikësuar tmerrësisht - secili për zuzën e vet.

E atje larg dëgjohej fishkëllima e trenit. Po, po vinte. Kurse frika ime rritej, rritej e rritej. Bëhej gjithnjë më e madhe. Dhe, ndoshta, mu pse frika ime ishte një frikë e madhe, e cila -çuditërisht ma përtërinte forcën, shpejtova: kur në një çast e shtina përfundi, menjëherë e kapa për qafe, ia rrasa thonjtë në mish, me ballë i rashë e ia theva hundët, dhëmbët ia ngula në fyt, mirë ia ngula në fyt, kurse me gjurin e djathtë i rashë në vehte nja pesë a gjashtë herë. E lashë kur duart e tij u lëshuan anash: nuk lëvizte.

Qetësi. Qetësinë e trazonte vetëm fishkëllima e trenit, që po afrohej, dihatja e lokomotivës dhe rringëllima e vagonave.

U çova dhe në shpejtësi rrëmbeva revolen dhe pelerinën e tij. Mandej vrapova kah binarët: vagoni i parë - kaloi, kaloi edhe i dyti, edhe i treti, kaluan edhe disa vagona të tjerë; u kapa për vagonin atje diku nga bishti i trenit dhe u struka nën strehë të tij.

Gjëja e parë, që më ra ndërmend aty, ishte patatja - kuklla e Fiqretës sime të vogël. Por, hiq pa e kërkuar, ndjeva se nuk e kisha në gjinj. Megjithate e kërkova: s’e gjeta, e kisha humbur.

Më erdhi të hidhem poshtë. Por, dora, ja, kjo dorë nuk donte të shkapej nga parmaku i hekurt.

Ajo, thuase ishte ngjitur për të. Ajo, thuase, ishte bërë edhe vetë hekur i ngjitur në atë parmak prej hekuri të fortë, por të ftohtë.

Nuk më mbeti tjetër, pos t’i fshij buzët: ishin të përgjakura.

Vjeshtë, 1960

VII

e diel, 26 janar 2003

floçka anton PASHKU

prozë

Kur kishte zënë të ngjitej nëpër atë përpjetëze - thotë përralla për të, përralla për të dhe tërë atë dashurinë e tij jo të rëndomtë - kishte pasë rënë terri. Në fillim, atje diku te një lis i vetmuar, pranë të cilit ishte ndalë për të soditur me kërshëri fushën, iu kishte dukur se ai terr sikur rigonte ngadalë, sikur rigonte imtë prej dikah lart në fushë, ku gjithnjë e më pak ajgonte gjërat e ndryshme. Sepse, sa më e dendur bëhej ajo rigë, aq më shumë zvoglohej hapësira përpara tij, kurse arat, livadhet dhe drunjtë e shpërndarë andej e këndej, më parë humbnin trajtat e veta e, fill mandej, tretnin në terr dhe nuk shiheshin më. Por, ajo kohë muzgu kishte kaluar dhe tash ky ndodhej po nja dy orë të mira larg atij lisi. Tash edhe errësira kishte arritur çdo kund dhe prej saj nuk mund të shihte, të thuash, gati asgjë rreth e rrotull. As hëna nuk dukej kund.

As yjt. Ecën si nëpër blozë, që kishte veshur secilin send dhe mbushur tërë hapësirën.

Ndjente vetëm hapat, hapat e vet të lehtë, që i ndërronte me shumë kujdes, sepse terri ishte aq i dendur, sa mund t’i rrëshqiste këmba në ndonjë rrasë e mandej të rrokullisej nëpër atë farë shpati. Në të vërtetë, kishte përshtypjen se posë rrasave, posë gurëve nuk kishte gjë tjetër në atë bokërinë të mjerë ndofta, aty-këtu, kishte fije bari, ndofta vetëm ndonjë grusht fijesh bari të shtrënguara midis gurëve dhe asgjë tjetër.

As ajri nuk lëvizte; nuk ndjehej pikë fryme.

Por, mendonte, ajri nuk do të lëvizë dhe pikë fryme nuk do të ketë vetëm për disa çaste, sepse në largësi dëgjoheshin murmurimat dhe herë-herë, si rreze të shkurtëra, shiheshin vetëtimat duke shkrepur. Kurse këtë e çonte rruga shi andej ku dëgjoheshin murmurimat e shiheshin ato vetëtima, thotë përralla, rruga e vështirë, nëpër të cilën kurrë deri më atëherë nuk e kishte bërë asnjë hap dhe nëpër të cilën, duke u përshkuar nëpër atë errësirë të mallëkuar, nganjëherë edhe zinte në thua, si tash kur, pas një përpjekje të madhe, mezi mbeti disi në këmbë pa u rrëzuar. I kishin gufuar djersët dhe, duke i fshirë me mëngën e setrës, kishte ndjerë edhe rrokullisjen e gjatë, shumë të gjatë të një guri, që kishte pasë lënë pas vetes njëfarë zhurme që jehonte thekshëm e, ngapak, edhe mnershëm në atë qetësinë e asaj natës së zezë si pendla e korbit. Ishte ndalë. Kishte menduar pak për gjatësinë e rrokullisjes së gurit, ku kishte zënë në thua, për gjatësinë e zhurmës së atij guri, që ishte shkaktuar nga përplasja e tij prej një rrase a shkëmbi në ndonjë rrasë a shkëmb tjetër. Në fund, mbarimin e asaj farë zhurme e kishte pasë shoqëruar edhe pingrima e njëfarë zogu nate, kushedi çfarë zogu nate, që këtij nuk i kishte pëlqyer, sepse ajo pingrimë iu kishte dukur shumë ndjellakeqe, pingrimë që tërë atë errësirë dhe atë qetësi rreth tij ia kishte bërë edhe më të

VIII

rëndë, edhe më të padurueshme. Por, ajo, nuk kishte mbetur vetëm: pas një trohë herë ishte shtuar në dy, mandej në tri dhe dikur ishte shumuar në kushedi sa pingrima të tjera. Të gjitha së bashku krijonin një oshëtimë të tmerrshme.

Dhe, në një çast, ajo oshëtimë iu duk si të ishte qeshje, qeshje e mortjes, qeshje që thërriste, thërriste, thërriste...

Ishte i zbetë kur, padashur, kishte ndërruar nja dy hapa prapa - kallëzon përralla. Mbasi ishte prapsur, kishte vazhduar përsëri të dëgjojë atë qeshje, tërë atë valë pingrimash trishtuese, të gjitha ato qeshje si të mortjes, të cilat, befas, ishin mbytur nga një zë tjetër. Ai nuk vinte prej andej, prej nga kishin ardhur ato qeshjet.

Dëgjohej nga ana e majtë. Kishte kthyer kryet, si me drojtje: kishte parë, atje diku kah kurrizi i malit kishte parë një flakë, një grusht drite.

Ajo rrinte gjithnjë në një vend. Ai zë, posë të cilit, tash, nuk dëgjonte asgjë tjetër, vinte prej andej. Iu kishte dukur se e njihte atë zë. Iu kishte dukur i ngjashëm me zërin që e kishte dëgjuar para do netëve në ëndërr, në atë ëndrrën e ëmbël ku iu kishte dëftuar Floçka.

Ah, ai ishte, ai zë ishte krejt si zëri i Floçkës, të cilën aq shumë e kishte kërkuar nëpër puse dhe buzë lumenjve; krejt si zëri i saj që e thërriste në ëndërr të shkojë te ajo. Sa e madhërishme iu kishte dëftuar në ëndërr!

Kurrë vashë më të bukur nuk ka parë syri i tij!

Ishte me flokë të gjatë e të dendur, fijet e të cilëve ishin si mijëra fijesh të arta që shkëlqenin edhe në errësirën më të madhe, kurse në rrezet e diellit, kështu i ka parë në ëndërr, në kryet e saj dukeshin si kurorë pishe e ndezur flakë që mund të nxente po nja gjashtë a shtatë copë fshatra rreth e rrotull dhe të shkrinte borën e akullin edhe atje lart, edhe atje mbi kreshtat e maleve! Atë e ka parë në ëndërr. Dhe në ëndërr i tregoi vendin ku banon. I tha se jeton në ujërat e kulluara të një liqeni, që është larg shtëpisë së tij nja shtatë ditë e shtatë net këmbë. I tregoi, gjithashtu, se ai liqen ndodhet i strukur në midis të një pylli, se ai del para syrit të njeriut mbasi të kesh kaluar shtatë bjeshkë. Ky, në ëndërr, i tha asaj se shtatë ditë e shtatë net udhëtim janë vetëm si shtatë dekika, kurse te liqeni do të arrijë gjallë o vdekur edhe sikur të jetë në skajin më të skajshëm të botës, e jo aty - pas shtatë bjeshkëve... Ajo, kur i kishte dëgjuar këto fjalë, e kishte përkëdhelur butësisht e i kishte dhuruar, madje, edhe një fije floku të artë dhe i kishte thënë diçka po me këtë zë, që tash i dukej se ishie zëri i Floçkës dhe i askujt tjetër.

Se ç’i kishte thënë në fund, këtij tash nuk i kujtohej, por i parafytyrohej fare mirë ai shkëlqimi i Floçkës, kur iu kishte dëftuar në ëndërr; nuk mund të vërente asgjë, që do të dallonte atë shkëlqim prej këtij shkëlqimi që ishte shfaqur atje diku kah kurrizi i malit.

Bukur gjatë kishte. shikuar matanë, kah

ai vend, prej nga vinte ai zë, kah ajo anë, ku shihte atë grusht drite, që me aq krenari flakëronte në velin e errësirës. Ishte i bindur se ai shkëlqim i atjeshëm ishte shkëlqimi i flokëve të gjatë e të dendur të Floçkës së tij.

Edhe ky zë, që dëgjohej, e thërriste. Andaj, nuk mendoi më gjatë: e sosi të nisej në atë drejtim.

La vendin, ku kishte zënë në thua në atë gurin, që mandej ishte rrokullisur duke lënë pas vetes atë zhurmën që në fund ishte përcjellë nga ajo pingrimë e atij zogu të natës, i cili e shqetësoi. La, pra, atë vend kallëzon përralla - dhe u nis kah drita.

Ecën e ecën. Murmurimat bëheshin gjithnjë më të fuqishme, kurse vetëtimat shpeshtoheshin.

Murmurimat dëgjoheshin e vetëtimat shiheshin në qiellin përmbi të. Dhe, nuk vonoi shumë, tërë atë anë, nëpër të cilën përshkohej ky shtegëtar, filloi ta rrahë një shi i përcjellë me frymë. Ishte kjo një frymë shumë e fortë dhe plot fishkëllima të hatashme, kurse pikat e shiut, si gjilpëra, e thernin në fytyrë, në duar. Mirëpo, për çudi, drita nuk shuhej! Për më tepër, sa më e tërbueshme bëhej ajo frymë, aq më shumë ndriçonte!

Shiu binte papra, rrëmbyeshëm, kurse fryma bëhej për çdo çast më e ashpër. Tash ishte shumë vështirë për të udhëtuar. Duhej t’i bëhej ballë vargut të pandërprerë të valëve të frymës, valëve të hovshme të frymës e, posë kësaj, edhe ai shpat mali ishte bërë shumë i rrëshqitshëm. Kështu, njëherë edhe u rrëzua, ra përmbys, sepse nuk kishte mundur të dëndrojë në këmbë dhe kishte rrëshqitur. Por, kur ishte rrëzuar, aty për aty, s’kishte ndjerë gati kurrfarë dhembje. Më vonë, në krahun e djathtë, kishte ndjerë do therje, në fillim të lehta e mandej gjithnjë më të forta. Dikur, krahu iu kishte mpirë gati fare. Prej mundit, që e kishte pasë kapluar për disa çaste, ballin ia kishin mbuluar do djersë të ftohta. Por, megjithatë, nuk e ndalte hapin.

Njëmend, tash ecën ngadalë dhe me vështirësi, por ecën, së paku lëvizte përpara.

Sytë i kishte gjithnjë kah drita. Atë tash e shihte si nëpër ag, sepse prej mundit edhe shikimi iu kishte turbulluar; por e shihte dhe në atë vend, ku ndodhej ajo, kishte vendosur të arrijë gjithsesi. Shkonte kah ajo herë barkas, herë në këinbë, por shkonte, dhe i afrohej asaj drite, e cila nuk luante nga vendi i vet. Ajo qëndronte aty, ku e kishte vërejtur edhe herën e parë, qëndronte në atë vend, prej nga kishte ardhur edhe zëri, të cilin edhe tash e dëgjonte mirë. Ai zë e thërriste, vazhdonte ta thërriste. Mirëpo, mbasi mezi e kaloi një shkëmb të gjatë, që i kishte pasë dalë përpara (duke u ngjitur nëpër të e kishte lënurë mirë dorën e majtë, kurse me tjetrën, me krahun tjetër të ganduar nuk mund të vepronte), drita mbeti edhe pak aty dhe mandej u pa duke bërë një hark të shkurtër nëpër qiell dhe ra diku andej përtej kurrizit të malit. Fill pas kësaj shiu mejti, por vazhduan të dëgjohen murmurimat, të dëgjohet edhe më tutje ai zë, që e thërriste q’prej atij vendi, ku kishte zënë në thua. Shiheshin edhe vetëtimat. E as fryma nuk e ndalte turrin e vet.

Vazhdoi të ngjitej nëpër atë përpjetze të vështirë, ashtu me krahë të mpirë e dorë të lënurur.

Kur kishte arritur deri në një shenjë vendi vazhdon të kallëzojë përralla - toka ishte trandur e ajri ishte dridhur, njëfarë drite e kuqërreme kishte zdritur mbarë vendin dhe bashkë me të ishte dëgjuar një bumbullimë e hatashme, kurse mandej, atje mbi kurrizin e malit, ishte parë një shtëllungë e madhe tymi që ndriçohej nga poshtë prej zjarrit. Edhe katër herë të tjera ishte përsëritur ajo dritë e kuqërreme, ajo bumbullimë e hatashme, edhe katër herë të tjera ishte parë edhe ajo shtëllungë e madhe tymi që ndriçohej nga poshtë prej zjarrit.

Ishte ndalë. Ndjente jehonën e bumbullimës, po edhe kumbimin e zërit të njohur. Prapë kishte vazhduar të ecë. Nuk e ligështonte krahu i ganduar, e as dora e lënurur. Zëri i Floçkës, që e thërriste, ia forconte zemrën.

Dhe kur më në fund kishte arritur në atë kurriz mali, ishte shtrirë për të pushuar pakëz. Diktoi se aty, rreth tij, nuk dëgjohej ai zëri i njohur. Atë zë tash e dëgjonte duke kumbuar diku më tutje. E, pra, gjatë tërë kohës iu kishte dukur se ai zë kishte kumbuar shi në atë vend, ku tash ishte shtrirë për t‘u shlodhur, ku i dukej se nuk e kishte një krah, atë krahun që iu kishte mpirë krejtësisht, shi në atë vend ku shihte se qielli kishte zënë të larohej prej do ishujve të kaltër, ishujve të vegjël, në disa prej të cilëve dukej edhe nga një yll, edhe nga ndonjë sy drite. Kishte vërejtur mandej se skajet e atyre ishujve të vegjël të kaltër ishin të kuqërreme prej rrezeve të para të diellit. Po, donte të agojë, dita donte të agojë. Dhe, në atë ag, kishte ndjerë njëfarë ere të rëndë. Ishte erë shkrumi, erë gjërash të djegura. Ishte çuar. Në atë çast kishte lëshuar një shikim andej, prej nga kishte ardhur deri aty. Por asgjë,

e diel, 26 janar 2003

nuk kishte parë asgjë, sepse mjegulla kishte mbuluar atë anë. Mandej u zdorgj dhe arriti deri te një shkëmb. Aty kuptoi se prej nga vinte ajo erë, ajo duhmë. Ishte era, ishte duhma e një fshati të djegur. Aty pa vetëm gërmadha. Pa vetëm nja dy a tri pullaze, por edhe ato ishin të shkatërruara.

Pa edhe një derë, e cila për habi kishte mbetur e kapur për vendin e vet të përhershëm. Edhe pragun e saj e pa. Atë derë e shtynin valët e frymës së tërbuar herë këndej e herë andej. Kur e shtynin, ajo krratte. Krratte si të ishte diçka me të vërtetë e gjallë. Pikëllueshëm. Ajo krratje e pickonte në zemër. Prandaj edhe i kishin gufuar lotët duke parë atë derë, duke dëgjuar krratjen e saj, krratjen e derës së asaj shtëpie të rrëzuar, të shkatërruar.

Nuk kishte fuqi t’i afrohej më shumë fshatit. Rrinte ulur rrëzë shkëmbit. Sodiste gërmadhat. Duke soditur, kishte dëgjuar mjaullimën e një macje, mandej edhe të lehurit e një qeni. Të lehurit të tij iu kishin bashkuar edhe shumë të lehura të qenve të tjerë. Duke dëgjuar gjithë ato të lehura, i kishte thënë një mendje se aty ishin tubuar gjithë qentë e mbarë botës. Vërejti më mirë: pa se ata qen ishin tubuar afër një shtylle. Kurse në shtyllë ishte një flamur i ri, ku ajgtonte një kryq të thyer. Kryqi i thyer ishte i zi, kurse qentë ishin gjithfarë ngjyrash. Ata ishin grumbull, sepse midis tyre kishin prenë, të cilën mundoheshin për ta copëtuar. Hungëronin, angullonin, lehnin, turreshin - një dreq e di çka bënin.

Shihte, mandej, se si ndonjëri prej tyre rrëmbente nga një copë dhe shpejt dilte jashtë grumbullit. I turreshin të tjerët, por ai largohej, ikën. E ndiqnin edhe pak dhe dikur hiqnin dorë prej tij; ktheheshin shpejt te preja, për të rrëmbyer edhe vetë ndonjë copë.

E dera krratte. Flamuri i ri me kryq të thyer e të zi valonte në fshat. Qentë lehnin.

Kurse në qiell, dikur, ishte dëgjuar krrokatja e një korbi. S’kishte vonuar dhe fill pas krrokatjes së parë ishin dëgjuar edhe krrokatjet e shumë korbave të tjerë të zez, që fluturonin mbi fshat. Me ato krrokatje ishin përzier edhe të lehurat e qenve. Mezi dëgjohej krratja e derës.

Nuk mund të rrinte më aty e të shikonte qentë duke copëtuar prenë e tyre, të dëgjonte të lehurat e qenve afër shtyllës me flamurin e ri që kishte atë kryqin e thyer e të zi, nuk mund të rrinte e të dëgjonte krratjen e derës, të ndjente erën, duhmën e gjërave të djegura, erën dhe duhmën e fshatit të shkrumuar. Me lot për faqe u largua prej atij fshati të mjerë, mbi qiellin e të cilit fluturonin edhe korbat e zez.

Hyri në pyllin që gjëmonte, sepse aty valët e frymës dhe fishkëllimat e saj ishin edhe më të rrepta, edhe më të ashpra. Por, ende pa i bë rë mirë disa hapa, i dual përpara një qen i madh sa s’bëhet. Kishte dalë papritmas prej një kaçube, ku kishte pasë ardhur, me gjasë, për të fshehur një copë të asaj preje, rreth së cilës i kishte parë të tubuar qentë e fshatit. Qeni ishte turrë kah ky. Në atë çast, kur kishte dashur të skajohet pak si anash, kishte ndjerë dhëmbët e tij në pulpën e këmbës. Vrik ishte kthyer. Dora e tij e lënurur kishte rrëmbyer thikën në shokë. Dhe kishte fluturuar drejt qafës së qenit. Ai kishte nxjerrë dhëmbët e vet prej pulpës së këmbës dhe me bisht ndër shalë, por ngutshëm e duke lehur, ishte larguar me thikë në qafë. Edhe ky ishte ngutur të largohej prej atij vendi. Por, këmba e përgjakur nga dhëmbët e atij qeni, nuk e mbante. Rrëzohej, mandej përpiqej të çohej në këmbë, por përsëri rrëzohej e rrokullisej nëpër pyll. Kështu nuk mund të largohej shpejt, të ikë sa më shpejt nga ai vend, nga tërë ajo llavë e qenve të tërbuar, të cilët, kur kishin dëgjuar ulurimën e atij qeni me thikë në qafë, ishin turrë kah pylli, duke kujtuar se ai kishte ndeshur në ndonjë pre të re më të majme.

Të lehurat e tyre dëgjoheshin gjithnjë më afër. Kurse ky rrëzohej, çohej, rrëzohej e rrokullisej nëpër pyllin që gjëmonte prej valëve të frymës dhe fishkëllimave të saj.

Së bashku me valët e frymës dhe fishkëllimat e saj dëgjoi dikur edhe krrokatjet e korbave të zez, të cilët tash fluturonin parreshtur përmbi pyll. Ishin aq shumë, sa dukeshin si një ombrelë gjigante, por e tmerrshme, e cila nxinte pyllin edhe më tepër.

Por, ky dëgjonte edhe atë zërin e njohur, që e thërriste pas vetes që nga vendi ku kishte zënë në thua. Ai edhe i jipte fuqi për të lëvizur. Mirëpo, krahu i dhembte shumë, e edhe këmba, që ia kishte kafshuar ai qen i mallëkuar, i dhembte shumë; tash ajo iu kishte ënjtur. Nuk mund ta luante. I dukej tepër e rëndë, si të. ishte ndonjë cung. Njëherë ra përmbys, kurse mandej u kthye në kokërr të shpinës. Rrinte ashtu i shtrirë pranë një lisi qindvjeçar. Dëgjonte të lehurat e qenve, krrokatjen e korbave, oshëtimën e pyllit.

Nuk i vinte keq pse afroheshin qentë, por i vinte keq sa s’ka pse nuk po mundte të ecë edhe pak më shumë, pse nuk po mundte të shkonte edhe pak më tutje dhe të shihte Floçkën. I vinte keq, mbasi kishte arritur kaq shumë afër saj, diku krejt afër Floçkës. Ky e dinte se është afër asaj bukurie të rrallë, sepse shtatë ditë e shtatë net kishte udhëtuar dhe shtatë bjeshkë i kishte kaluar. Kjo ishte ajo e shtata bjeshkë, ku gjendej liqeni i Floçkës, liqeni me ujë më të kulluar në botë.

Megjithatë, ishte edhe i kënaqur, madje edhe disi i lumtur, që Floçka, së paku, iu kishte dëftuar në ëndërr, që së paku e kishte parë në ëndërr tërë bukurinë e saj. Ishte, njëmend ishte i kënaqur që Floçka iu kishte dëftuar, që kishte parë sytë e saj magjikë, shikimet e tyre, ato shikime të syve të saj që me nxehtësinë e vet mund të të shkrijnë, të të shndërrojnë në flakada; në shkëmb të bazalt. Ishte i kënaqur, e edhe i lumtur, që kishte njohur Floçkën së paku nëpërmjet të një ëndrre, Floçkën e bukur me flokë të gjatë e të dendur, që shkëlqejnë si mijëra fije të arta, të cilat në kryet e saj duken si kurorë e ndezur, si kurorë pishe e ndezur flakë, që mund të nxejë po nja gjashtë a shtatë copë fshatra e të shkrijë borën e akullin edhe atje lart, edhe atje në kreshtat e maleve.

Qentë afroheshin, korbat krrokatnin.

Edhe ai zë i njohur për të - kumbonte. Të gjithë i dëgjonte. Në heshtjen e vet. Rinte i shtrirë pranë atij lisi, krejt i qetë dhe aspak i trazuar. Edhe një buzëqeshje, madje, titronte në buzët e tij. Ajo mbeti aty edhe mbasi mbylli sytë. Dukej se flinte, dukej se buzëqeshte, dukej sikur ishte duke ëndërruar Floçkën e vet. Në ato çaste, nëpër kurorën e lisit qindvjeçar përshkoheshin kushedi sa rreze dielli; ishin si qindra-mijëra fije të arta, që ishin derdhur mbi të.

Kurse nga liqeni i asaj bjeshke - thotë përralla mandej - kishte buruar diçka, që dukej si grusht drite. Dhe kishte bërë një hark të shkurtër nëpër qiell e kishte rënë pranë atij lisi qindvjeçar. Por, sa çil e mbyll sytë, ai grusht drite përsëri kishte fluturuar nëpër qiell. Njerëzit kishin parë diçka në gjitë e asaj drite. Kishin parë edhe se si ajo kishte rënë mbi liqen. Dhe, në atë çast, kishte filluar mrekullia e re: tërë liqeni shkëlqente me një aso drite, të cilën, thotë përralla, s’ka gojë që mund ta përshkruajë.

Një mori rrezesh të flakta kishin gufuar prej atij liqeni. Një mori rrezesh të flakta ishin shpërndarë në të katër anët.

Ato rreze kishin lëbyrë korbat dhe ua kishin djegur krihtë. Shumica kishin cofur pa rënë mirë në pyll. Disa të tjerë kishin mundur të ikin. Ata edhe tash krrokasin.

Ato rreze kishin lëbyrë edhe qentë.

Nga nxehtësia, shumica e qenve kishin ngordhur. Disa të tjerë kishin mundur të 1963 ikin. Ata edhe tash lehin.

vepra

t

botimi i një romani

gazmend KRASNIQI

Në ditët e sotme, të mbushura me mistifikime e çmistifikime nga më të rëndomtat, ngjarjet e mirëfillta lerare rrezikojnë të anashkalohen. Sepse sot kur flitet për gjithçka, për çdo tollumbace ajri, përveçse për faktorë letrarë, mund të anashkalohet një ngjarje e tillë siç është botimi për herë të parë brenda kufinjve shtetërore të Shqipërisë i romanit “Oh” të Anton Pashkut. Këtë libër të botuar në Prishtinë që prej tridhjetë vjetësh (me disa botime të njëpasnjëshme), të interesuarit e kanë futur në dorë prej kohësh, por në shtypin e këndejshëm është përmendur vetëm shkarazi. Për hir të së vërtetës duhet thënë më mirë që nuk ka rënë pré e shkarravitësish, si mbijnë si kërpudha, me motiv e pa motiv. E gjithë kjo ka vetëm një shpjegim: nuk ngjiten në nivelet e tij, sepse ky libër xhojsian, me aftësinë për t’ua prerë rrugën shkrimtarëve naivë, kërkon kritikë e studiues të në kalibri tjetër, që do të çonin peshë gjithë superstrukturën e letrave shqipe. Kritika dhe studimi shqiptar, të sfilitur prej sociologjisë të letërsisë, në këtë libër përballen me strukturën e paparë dhe mundësitë e mëdha shprehëse të shqipes artistike, gjëra që përcaktojnë dinamikën e re te hierarkia e ardhur nga realizmi socialist e lufta e ftohtë. Kjo vepër pikante moderniteti shqiptar i ka mundësitë të zgjojë reflektime në të gjitha kahjet e atmosferës letrare deri në tekstet dhe antologjitë shkollore, ku, në të vërtetë, siç dihet, duhet të nisë gjithçka, nëse duam të orientojmë drejtë kulturën dhe njerën nga shtyllat e saj, letërsinë. Nëse letërsia shqiptare ka mjaft autorë që shërbejnë për të rritur numrin e lexuesve, çka, sidoqoftë, është një kontribut, ajo ka edhe autorët e vet cilësorë, nga të cilët pret vlera reale dhe shtysa për zgjerimin e hapësirave të saj krijuese, duke hyrë në raporte serioze me letërsinë më të mirë bashkëkohore.

Rasti i Anton Pashkut, heshtja dhe ishullimi i të cilit shpjegohen vetëm me anë të vetdijes së lartë artistike, është rasti i shkrimtarit tipik që vjen në ndihmë të shpjegimit se e ashtuquajtura “formë”, me të cilën abuzohet vend e pa vend, shpesh deri në alergji, është një shumë keqkuptimesh, gjithmonë jashtëletrare.

Prandaj, nëse kultura modeste shqiptare, gjithsesi e përmbushur nga shpirtëra të mëdhenj, kërkon fytyrën e saj të vërtetë në kushtet e një lirie politike dhe ideologjike, pas pesëdhjetë vjetëve nën diktatin e totalitarizmit, duhet të përvijojë më së fundi kriteret e saj të sakta që e shohin letërsinë vetëm si letërsi, ku do të kuptojë se gjithë kjo zhvendosje që kërkohet te mendësitë e ngulitura thellë nuk është e lehtë, sepse kërkon strukturat e duhura, me mungesën e të cilave po spekullohet për ditë. Por arsyeja dhe vullneti i mirë do të mund të vendosnin piketat e para. Rasti i një prozatori të plotësuar si Anton Pashku i jep letërsisë shqiptare mundësinë të fitojë lexues më cilësorë, çka do të ishte nderi i një kulture si kjo e jona, çka do të hiqte mundësinë e vazhdimësisë së spekullimeve të lodhura akademike e mediatike shqiptare, sepse rasti i mësipërm është rasti i një fenomeni të buruar natyrshëm, jashtë çdo fabrikimi a klisheje të paracaktuar diku, jashtë çdo inferioriteti të mjerë a superioriteti për të qeshur.

Duhet të jetë e qartë për të gjithë se Anton Pashku nuk ka nevojë për ne, veprën e tij prej artisti brilant e ka mbyllur vdekja fizike, por jemi ne të gjithë, aspiruesit e të vërtetës artistike, që kemi nevojë për të: për të vënë në dukje gjeninë e gjakut e mundësitë e pashtershme të shqipes artistike, sepse ai i përket atij grupi të vogël artistësh konsekuentë (raste fatlume për çdo letërsi), te të cilët s’ka vlerë numri i faqeve, por shkuarja drejt fuqisë më të epërme të artit të tyre, art që, ashtu si vera e mirë, do t’i shfaqë cilësitë me kohë. Do të ishte i pafalshëm për ne besimi i verbër ndaj një kohe prej konsumizmi të cekët si kjo që kalojmë: edhe tradita jonë ka shembuj të shumtë të daljes në dritë të figurave të saj pas shumë vitesh, por unë dua të marr një shembull nga një kulturë e madhe siç është ajo franceze. Libri “Lulet e së keqes” i Sh. Baudelaire (1821-1867) përfillet ngado si një nga pranverat më të mira të letërsisë moderne, por tek Marcel Raymond, autori i librit të njohur “Nga Baudelaire në Surrealizëm”, do të gjesh frazën “... me 1905 Baudelaire ende nuk përfillej si një autoritet...”

Vlera e vërtetë e artit vepron ngadalë dhe, padyshim, Anton Pashku ka shtatin e njeriut të së ardhmes.

IX

e diel, 26 janar 2003

vlerësime Rexhep Murtez Shala: Moderniteti pashkian

Moderna pashkiane cilësohet nga tipi sinkretik i kulturës moderne të sjelljes. Kjo mundëson që natyra kategoriale e modernes pashkiane të përmbajë dimensionin nacional: në përmbajtje dhe formë, si dhe dimensionin global: konvencat moderne të krijimit dhe të komunikimit modern.

Moderna pashkiane nuk manipulon (Eksperimenton) me procesin e krijimit dhe të komunikimit, por me sinkretizëm përpiqet ta modernizojë përvojën paraprake, mundësitë shprehëse, procesin e krijimit dhe të komunikimit me potencialin që ofron zhvillimi teknik-teknologjik, fryma moderne e kohës. Në radhë të parë, përmes pikëshikimit modelues modern dhe tipit sinkretik të kulturës moderne të sjelljes, bën racionalizimin e ndjenjës dhe intuizimin e racios, formalizimin e esencës dhe esencializimin e formës përmes reduksionalizimit eidetik në dobi të onticitetit kategorial të artefaktit, rrjedhimisht kategorisë, realitetit artistik, funksionit, modelit, strukturës. Respekton maksimalisht konvencën e komunikimit: marrëveshjen e domosdoshme midis krijuesit dhe lexuesit në procesin e krijimit dhe të komunikimit me një kodifikim, i cili maksimalisht përjashton virusin e komunikimit (zhurmën), për shkak të ekuivalencës maksimale midis pikëshikimit modelues modern dhe kulturës moderne të sjelljes si kategori verbale të procesit të krijimit dhe të komunikimit.

Anton Nikë Berisha: Vetëdija mitike e qenësisë dhe qëndresës

Asnjë antologji e tregimit shqiptar, hartuar mbi bazën e kritereve letrare - artistike, nuk do të mund ta linte anash tregimin “Kulla” të Anton Pashkut. Themi kështu duke pasur parasysh faktin se ky tregim nuk është vetëm ndër më artistikët brenda krijimtarisë tregimtare të autorit e të prozës tregimtare shqiptare në përgjithësi, por është edhe ndër më komplekset si qasje e si shtjellim, si strukturë tekstore dhe si sistem i ndërliçshëm kuptimor, e si rrjedhojë e gjithë kësaj, edhe krijimi me një kontekst poetologjik jashtëzakonisht të pasur për shumëçka i papërsëritshëm.

Mbi bazën e perceptimit të këtillë të çështjeve e të dukurive të ndryshme nga qenësia e përvojës së historisë sonë, Pashku krijon një realitet artistik të papërsëritshëm. Dhe po qe se në tregimin “Kulla” ka diçka që ngritet mbi të tjerat, që synon të mitizohet në mënyrë konzistente, atëherë ky mitizim shprehet para së gjithash në rrafshin e thënies artistike, si vlerë gjithëkohore. Nëse në këtë kontekst mund të bëhet fjalë për krijimin e mitit të prozës shqipe si art, si vetëdije artistike, atëherë Pashku me tregimin “Kulla” i ka dhënë një nga përmasat më të thella, ka arritur njërën ndër pikat më të larta.

Rexhep Ismajli: Ndër shkrimtarët artistikisht më të realizuar

Transponimet artistike në veprat e Anton Pashkut kapin një qerthull më të gjerë motivesh që lidhen me individin dhe individualitetin; me vetminë dhe nevojën për ikje në vetmi për pasojë agresioni kolektiv në shoqërinë totalitare; me dashurinë dhe pamundësinë e realizimit të saj në raporte të tilla; me vendilindjen/fshatin dhe malin për shkëputjen prej saj; me trashëgimin dhe kolektiven, me përthithjen e individit në to; me gati obsesionin e raportit sundues/i sunduari, ndjekës/i përndjekur, shtypës/i shtypur, që zë faqe e faqe përshkrimi dhe shëmbëllimi.

Si në tregimet, ashtu edhe në romanin “Oh”, problemet dhe fatet e individit dhe të kolektivitetit, natyrisht, konkrete shqiptare në të tashmen dhe të kaluarën, marrin dimensione të kërkimit të gjithënjerëzores.

Ngushticat individuale e kolektive nën trysninë totalitare individ e individualitet mbytëse janë gjithandej në veprën e Pashkut, në tregime, në roman dhe në drama, gjithherë me figuracion e gjuhë të veçantë dhe mjete krejtësisht letrare.

Nebi Islami: Iracionalja si sferë tematike...

Anton Pashku është ndër krijuesit tanë të pakët i cili në mbështetje të përvojave dhe zhvillimeve aktuale në krijimtarinë evropiane, në dramën tonë bashkëkohore ka sjellë risi dhe kthesa cilësore duke pasqyruar relativitetin e së vërtetës dhe duke fshirë kufirin ndërmjet racionales dhe iracionales, ndërmjet botës iluzore dhe asaj objektive, dhe në këtë kontekst të krijojë aso utopish estetike në të cilat theksin e ka vënë në gjendjet shpirtërore halucinative në pasione, në vizione dhe në zbulimin e kuptimeve të thella të formave të fshehura e të mbuluara me faktet e jetës së përditshme, përkatësisht aso krijimesh që nga fluidat e rrymimeve postmoderniste ngërthejnë elementet e surrealizmit, të ekspresionizmit dhe të ekzistencializmit.

X

asnjë antologji e tregimit shqiptar nuk mund të lërë jashtë tregimin kulla të anton pashkut Petrit Palushi: Veçantia e një teknike artistike Në veprën e Pashkut ka simbolikë dhe përmes saj kundrohet fati i mjedisit, fati i personazheve; në rast se hiqet mbulesa e simbolikës, mund të kundrohet më me lehtësi kthjelltësia e mjedisit dhe e personazheve. Në veprën e Pashkut, mitet sikur preken, kthjellohen. Në veprën e tij hetohet atmosfera artistike, një atmosferë krejt sugjestive, me një harmoni a kombinim ngjyrash, që mund të shërbenin si dekor në lëvizjen e jetës dhe vdekjes.

Vepra e Pashkut është vepër e mendimit dhe dendësia e saj mbërrin në kufijtë më të dukshëm të maksimales. Pa kurrfarë dyshimi është mbërritur në mendimin se Anton Pashku mbetet njëri prej stilistëve më të mëdhenj në letërsinë tonë. Vepra e tij letrare mbetet njëkohësisht një nga shfaqjet më të dukshme të mjeshtërisë letrare. Si çdo krijimtari e madhe dhe që dallohej menjëherë prej letërsisë vegjetuese, të përkohshme, të letërsisë për letërsi, u fut dalëngadalë në rrethin e vlerave estetike më të qëndrueshme të letrave shqipe.

Mexhit Prençi: Kriza e unit për të dalë jashtë sistemit

Anton Pashku, pa dyshim, është ndër dramaturgët e parë, më përfaqësues të dramës moderne shqipe, me një fizionomi të qartë dhe individualitet të spikatur artistik. Anton Pashku si një zë i veçantë i dramaturgjisë sonë është dramaturg i mirëfilltë. Ai edhe kur i vendos personazhet ballë për ballë, i pozicionon ne raporte dramatike, në situata e gjendje psikologjike dramatike, në ngjarje dramatike, ku bëmat e tyre kanë forcë lëvizëze dramën e personazhit dhe luftën e tij brenda vetes e jashtë vetes në marrëdhënie të ndryshme.

Kujtim M. Shala: Stilistika e ligjërimit

Ligjërimi në romanin “Oh” duhet të ndiqet në dy rrafshe: në atë të ndërtimit të ligjëratës poetike, pra sintaksës poetike, dhe në kuptim të ritmikës në dialogim. Sintaksa poetike e këtij teksti del e përmbysur në raport me tipin e zakonshëm të strukturimit të fjalisë. Atë e karakterizojnë frazat e gjata me ritmikë të rregullt, përsëritjet e fjalëve dhe përsëritjet-cikël, që japin dialog të përmbyllur ose rrëfim të tillë. Me këtë teksti funksionalizohet specifikisht. Periudhat janë të tipit të përzier, bile sistem periudhash të përziera.

Këto dëshmojnë dy kultura të shkrimit: bibliketradicionale, letrare. Më e shpeshtë është periudha e shkallëzuar, që barazon me teknikën e shkrimit biblik, e cila njësive të tekstit në përgjithësi ua jep natyrën e ciklit të ligjërimit. Secila fjalë e shenjë e tekstit të Pashkut ka funksion të caktuar të veçantë, është shenjuese.

Mira Zalmasi: Hermetizmi pashkian

Anton Pashku është tregimtar i lindur. Ai i dha prozës sonë me mënyrën e tij të të shkruarit nivelet bashkëkohore pranë Prustit, Sartrit, Xhojsit etj. Edhe dramat, edhe romani “Oh” janë ndërtuar nëpërmjet shtresimeve të strukturimeve të tregimit. Bodleri do të shtronte një pyetje: “Ç’është arti i kulluar sipas kuptimit modern?” Dhe po vetë do të përgjigjet: “...është krijimi

i një magjie sugjestive, që përmban njëherësh objektin dhe subjektin, botën jashtë artistit dhe vetë artistin”.

Me një dendësi shprehjesh dhe bukuri të thënies, me një hermetizëm tipik, që kritika jonë e ka cilësuar “hermetizëm pashkian”, drama “Sinkopa” dhe “Gof” konkretizojnë më së miri fjalët e Bodlerit.

Nehas Sopaj: Modernizimi gjuhësor i romanit

Në romanin “Oh” të A.Pashkut, për herë të parë në letërsinë shqipe me guximin krijues bëhet një thyerje e rrëfimit linear, kurse konceptimi i rrëfimit përmes eksperimentimit të të folurit bëhet pothuaj i palexueshëm nga lexuesit (prandaj edhe reagimit e ashpra të kritikës, prej të cilave edhe të R.Qosjes rreth romanit në fjalë).

Futja e një dialogu ndërmjet rrëfimtarit dhe Boboreshës me një gjuhë të rimuar, e bën atë gjuhë të thuash tallëse, dhe kur t’ia shtosh kësaj edhe lojën me fjalë si figurë, si gjuhë metaforike, fitohet përshtypja negative sikur autori tërë romanin e ka reduktuar thjeshtë në një lojë fjalësh.

Megjithatë, sikundër është theksuar kahmot nga kritika tjetër, pozitivisht e orientuar, në këtë roman, për herë të parë bëhet përpjekje të thehet kallupi tradicional i rrëfimit, përmes të cilit dëshirohet të dilet në hapësirën e gjërë të realitetit objektiv, pa iluzione dhe maska të tij.

Dialogu lirik i Boboreshës me rrëfimtarin, bën formën e parë të të folurit lirik të personazheve, dhe me këtë fillon modernizimi gjuhësor i romanit tonë.

Vehap Shita: Hulumtimet psiqike në prozën e Anton Pashkut

Që me tregimet e veta të para, ose edhe më herët, me skicat e para që shkruante kur ishte nxënës gjimnazi, Anton Pashku paralajmëronte një talent dhe punëtor të zellshëm të penës, për të cilin tregimi artistik nuk është vetëm rrëfim i thjeshtë i një fabule interesante, një rasti a një ndodhie, një ndenjë apo një përjetimi momental, sado i gjallë, sado i drejtpërdrejtë dhe mbresës që të ketë qenë ai. Tregimi i tij është më tepër një studim i vogël psikologjik, një hulumtim studioz në psikën e njeriut, personazheve që merr për subjekt të trajtimit të vet artistik.

Shkrimtar observacionesh të pasura e analitik fenomenesh të nduarnduarshme të psikës dhe të ndërdijes së njeriut. Anton Pashku është një ndër lavruesit gjer më tani më seriozë të tregimit tonë të shkurtër psikologjik, për të mos thënë edhe të tregimit tonë psikologjik në përgjithësi. Ai është ndër të parët këtu te na që rroket me trajtimin artistik modern të subjektit në prozë, që i jep prozës së tij më tepër karakteristikën e prozës psikologjike se sa të asaj stereotipike deskriptive e narrative, për të mos thënë raportuese, gazetareske.

Sabri Hamiti: Triumf i inteligjencës

Romani “Oh” është një roman i mohimit, i mohimit të një jete të pakëndshme dhe të papërshtatshme për njeriun, qoftë kjo jetë e sjellë nga e kaluara si jehonë e një përvoje, qoftë nga fusha e tashme e aktualitetit.

Prandaj, gjithë ai fishkullim i demagogjisë, i përpjekjes për të bindur të tjerët me rrenë, gjithë ai fishkullim i njeriut të etshëm për pushtet mbi të tjerët dhe ai projeksion i një shoqërie utopike totalitare, që i fshinë individualitetet dhe njeriun e kthen në një robot të kurdisur.

e diel, 26 janar 2003

e

kushtim antoni e mbolli dhembjen e vet Në Panairin e Kotësisë së nëmur Fluturojnë lemeritshëm pelikanët Zërin kush s ia ndjeu as gjëmat Gjithçka i dukej e njohur e zhbërë Dhe mbi të vërtetën ngdhënjeu arti Ç desh të thoshte në Ditën e Fundit Mos lisat e Karshëngjergjit flasin E Drini tutje s humbi pikëllimin Anës Qytetit të Humbur me Bogdanin Thyen dyert e vdekjes ditën me shi E gjyqtarët e marrë heshtin mbi varr Hetusit vijnë të akuzojnë Maestron Kujt t i besoj Djallit apo Engjëllit tim Që të ngrihet prapë një hije e pandehur Duke klithur zuzarët të m i shporrni Eufonët të mos më sillen dot këndej Sepse në vete ndiej aq tepër dhembje Luftë të gjatë kam bërë me gjarpërinj Dhe shkoni e shihni në tryezën time Mund ta gjeni dramën time pergamenë As shihni sesi më dëshpëruan miqtë Do t ju ngashërejë diçka së tepërmi E s do t u bjerë ndërmend zemërimi Po a flet vallë Pashtriku para kaosit Maestroja im ka shtatë ditë i vdekur

mirko GASHI

Gandiana

Anton Pashkut

Nëpër ah e nëpër bah shkele zallin shave mallin e zogut në grila pëllëmbë me pëllëmbë përshkove këmbë një nënkontinent Arturo Toskanini e Herbert fon Karajani ta shikonin shkopin me zili për ëndrra të qeta dashuri punë dhe mbrojtje Shiva t i fali duart e veta

Zym, 7.11.’95

prej shuplakës sate zogjtë e uritur çukasnin farën e mendimeve tua

sabri HAMITI

Mbrojtja e Antonit 1 M i jepni ëndrrat ju jap kujtime 2 Foli me gjethin fërfëlloi era Tha vasha syzezë shkrumuar nga vera 3 U nisa për lisa ju puthni fshisa Dua të fundosem në pusin tim Ushtoi zana në Lken të Hasit 4 Antoni ngjet udhën qiri i vetmuar Të bluajë kujtime të mbetura në duar Nga frika se degët i then thellimi Vajton vashë e mjerë nga përmallimi 5 Kudo ku pika gurin e shpon Atje ku kulja murin e shalon Antoni e mbolli dhembjen e vet Lëngimit të mjerë i dha shëndet Pëshpërit mësuesi i thatë heshtak

abdullah ZENELI

Të ecësh

i çelëm sytë të shohim si gdhendet ura e Gurit si endet pëlhura e burrit i cili nisej në koncert

shaip BEQIRI

Anton Pashku

Anton Pashkut

ec gjithnjë ec me njërën këmbë në klasikë me tjetrën në fantastikë

askush si ti nuk dirigjoi Odën e Gëzimit.

Ai s flet ai hesht oh ai nuk bëzan I merr veç të vetat duke i praruar të tuat t i lë të paprekura në duar Në çastin kur ylli përbrenda i pranë

oh sa balona paska bota ta lexosh secilin t ua shtrydhësh të gjitha ngjyrat

ali PODRIMJA

Loja e pakryer

dy të mbesin

Anton Pashkut

ç do të thotë të ecësh me shikimin larg

vras m vrasin askush s varroset

në kozmos

pushkët kobzeza në thumb time kokë

hije për të kërkuar bukë e kripë për të thërrmuar

sillem sillen hudhem rrëzohen

secili pjesën e vet

kalon luani i çartur nuk i frikësohem

vras m vrasin askush humbës

musa RAMADANI

vetëm shumohem shumohen

Bohemia e trefishtë (Mikut A. Pashku)

planeti bosh e kokat plot varre (1968)

“Për artistin, arti është vuajtje” Franz Kafka

iljaz PROKSHI

Vdekja e maestros Anton Pashkut

Maestroja im ka shtatë ditë i vdekur

OH! Shkruante ashtu siç jetonte Ashtu siç jetonte dhe krijonte Në vetmi, në heshtje, në bohemi OH! (Prishtinë, 1 nëntor, 1995)

po hijekafka në dritare të thyer eshtrat të dhembin para valës së ftohtë të motit e zjarr të zë ëndërr flamurit të shpalur të flokut nga zbardhon shalqinjtë e mirë a nuk njihen vetëm nga gjurma e lules së rënë me gjyshin del e shëtit apo krejt sillet ndizet as gjelbër as tharë në ballkon ndo i gotë ndo iherë e çon po ajri besimi im udha e horizonti që ndjek veten flakë tek bie ndër një heshtje të paqenë misteri e deti të ftohtë ç besim vallë pabesim e dhembje të jetosh (Shkurt, 1984)

hasan HASANI

Kthimi

Anton Pashkut

E lë zemrën e madhe dhe ndonjë skaj Shtjellave ku përskuqen majat e retë Në hejza pikëllimi nga dalin rrëketë

Antoni kthen në Has kaluar në at të bardhë Maja e Pashtrikut i falet

(Anton Pashkut)

“Rilindja”, 31.10.1987

vjen Njeriu nga larg në skaj të Botës iki

në mal prehen drutë e ti mbështjell mjedisin me ujin e letesë po dimri i kthyer

Me vete merr fije të holla kujtimi Endur ndër gulfat që dalin me vaj Për lulet e egra që i rrit harrimi

Një pjesë e lindjes

gëzuar sot e mot

midis një zgjedhje e qafe të varur kalldrëmi e thundre thyhet qerrja e bien trutë

Nata i ka zgjuar këmbanat me Oh-in e mbytur në dhimbje të etjes së bebzave të gurzuara Apostujt gatitën për Meshën shenjte

nexhat HALIMI

t i zbrazim gotat ta cakërrojmë ardhmërinë

askush triumfues

Me fjolla moshe i merr kaq shtruar kurorat e fjalës lidhur në rrëfanë Nga bashkat e reve që i rrinë pranë I vë në tokën që vetë e ka lëruar

urinë ç e puplon vetminë

urën a e muruam deri aty flijimin e aq larg aq afër vetes në udhë të njëjtë tek humb sillet ndër gishta ndizet anton pashku një pjesë e lindjes a ç dhembje të zgjon të jetosh gjithë fushëheshtje trazimi të detit të zënë e gjarpri po gurin prapë gdhend e hedh lart bie poshtë stuhinë breg më breg e zgjon thika qumështi shpon tek kjason e përbiron po udha besimi im ajri e hapësira tek bie zogu nga fluturon

hasjanët presin kortezhin e qëndisur nga idhujt e ngushëllohen nga krenaria e heshtur Çdo gjë gati për fillimin e Meshës së Madhe Engjëjt grishin bardhësitë e etjeve në gurgullimën e Drinit të Bardhë Pastaj nisja për varreza dhe belbëzimi i amshuar i mortjes kaluron pamëshirshëm Qetësisht e lëshojnë në varrin e gurt stolisje jetike shkambore tash e tutje përherë do ta gjeni këtu Me vashën nën qarr duke kuvenduar Ndërsa në Lke Floçka heq vallen e nusnisë Lutjet e mëngjesit në një pjesë të lindjes Në sofrën me pak kripë, thelba hudhre ose qepë të njoma gotat me raki i cakrrojmë Bogdani, Gjeçovi e Pashku Yj që ujitën zemrën e Hasit të Thatë.

Prishtinë, korrik 1996

XI

e diel, 26 janar 2003

kritika

romani oh model dhe stil luan TOPÇIU

Një nga prozatorët e gjuhës shqipe eminament modern, padyshim është Anton Pashku. Autori që do të guxonte më tepër, autori më nonkonformist dhe një nga stilistët e shquar dhe modelatorët e groteskut në letrat shqipe. Anton Pashku do të ndeshej me gjithçka të krijuar para tij, dhe do të krijonte një rrugë të re e të panjohur. Strukturalist, hermetik, ludik, abstrakt, surealist, onirik, ndërtues i talentuar i groteskut, projektues i ëndrrës së tij të pakuptueshme. Anton Pashku krijon në mënyrë elegante, apo raporton me besnikëri ç‘ka provuar në haluçinacionet hipnagogjike, që janë aq të çuditshme, anarkike dhe fragmentare saqë, ndaj ligjeve të gjendjes së zgjimit, gjenden në një distancë më të madhe sesa ëndrrat e mirëfillta. Për pjesën më të madhe të njerëzve, haluçinacionet hipnagogjike përbëjnë një shfaqje marrëzie. Ndryshe nga ëndrrat, të gjitha këto ndodhin në një vakum emocional, në një mungesë tërësore ndijimi. Në këtë posturë jemi spektatorë dhe aktorë - ku marrin pjesë vetëm sytë dhe jo uni - të pashokuar, të pabefasuar, të paimplikuar.

Ashtu si Freud-i dhe Anton Pashku, e sheh çelësin e ëndrrave në bashkëshoqërimin e ideve; por idetë e ëndrrës janë gjithmonë imazhe, imazhe që rrjedhin logjikisht njëra pas tjetrës. Gjuha e ëndrrës është e ndryshme nga ajo e mendimit; është konkrete, vizuale, dramatike.

Roger Penrose, profesor matematike, në Universitetin e Oksfordit, është i mendimit se ky është proçesi i të menduarit të vërtetë, ai kritikon me forcë dhe me elokuencë përkrahësit e të ashtuquajturës “fuqia e IA” (Inteligjencës Artificiale) që afirmon se mendja funksionon algoritmikisht, e ngjashme me një kompjuter elektronik. Matematicieni i madh citon një letër të Albert Einstein-it: “Fjalët apo gjuha, e shkruar apo e folur, duket se nuk kanë ndonjë rol në mekanizmin tim të të menduarit. Njësitë psikike që më shërbejnë si elementë të menduari janë disa shenja dhe imazhe pak a shumë të qarta që mund të riprodhohen dhe kombinohen “ sipas dëshirës”. Njësitë e theksuara më lart, janë në rastin tim, të një natyre vizuale dhe disa herë muskulare. Fjalët konvencionale apo simbole të tjera duhen përdorur, të përpunuara, vetëm në stadin e dytë, kur proçesi i përmendur asociativ është instaluar mjaft mirë dhe mund të riprodhohen sipas dëshirës.”

Anton Pashku dëshmon të rrëfejë jo vetëm me fjalë, por përpiqet të na dëshmojë se mund të komunikohet me një tjetër „gjuhë“, me të tjera mjete e njësi komunikative të çuara në skaje ku vetë fjala është e veshur me kuptime të tjera që gjeneron: figura, imazhe, asociacione, kolazhe. Idetë kërkojnë të kalojnë përtej stadit të parë semantik, përtej nivelit sintagmatik, të komunikojnë diçka të re në mënyrë krejt të re përmes kombinimesh, radhitjesh, bashkëshoqërimesh, që dalin përtej kohës dhe hapësirës konvencionale, për pasojë përtej historisë si të tillë në kufijtë e njohur. Më shumë se sa me anë të fjalës, si entitet, autori përpiqet të komunikojë me njësi të tjera siç është p.sh. bërthama semantike, që ndërtohen sipas parimit të rimarrjes, me një strukturë poetike, që përsëritet e përsëritet, merret e rimerret në kuadrin e të thënës (si njësi ligjërimore që përfshin të

XII

gjithë tekstin nga fjala e parë deri tek ajo e fundit). Teksti i Anton Pashkut mbetet një tekst i hapur, për interpretime të lira, që në nisjen e tij dhe deri në fjalën e fundit të romanit. Këto bërthama semantike, të lëvizshme, në një paradigmë të gjërë zhvillojnë nivele semantike të tjera, të tjetërllojshme, mbitekstore. Në prozën e Anton Pashkut ndihet e nevojshme të përcaktohet karakteri i ligjërimit fiksional dhe dallimi midis tij dhe ligjërimit natyral.

Me ligjërim fiksional kuptohet një “ligjërim mimetik” d.m.th. një riparaqitje e ligjërimit natyral, një artificial, në kuptimin etimologjik të fjalës. Poemat, novelat, romanet, veprat dramatike, të konceptuara si riparaqitje të ligjërimit natyral, janë struktura gjuhësore, lidhja e të cilave është prerë me realitetin. Barabara Herrnestein Smith jep si shembull Hamletin si një riparaqitje dhe jo si një shembull njeriu që hakmerret për vdekjen e atit të vet. Ai që flet në romanin “Oh” dhe në ligjërimin fiksional është një instancë fiksionale.

Aristoteli, nuk shkruan se letërsia imiton realitetin, por që letërsia krijon një realitet sipas modelit të sendeve reale. Nuk mund të ekzistojë as roman as novelë, as personazhe nëse nuk ekziston rrëfimtari pëmes gjesteve të të cilit realiteti bëhet fiksion. Eco e ka thënë shumë qartë në Post ille (një maskë, kjo më duhej) dhe nuk është dëshmia e vetme e “hyrjes në fiksion”.

Shumë artistë flasin mbi këtë akt, për disa i dhimbshëm, për disa i këndshëm, heroik.

Por për të gjithë është një akt i vetmuar.

Eshtë në të vërtetë një vetmi absolute në hapësirën midis Autorit dhe Rrëfimtarit (Narratorit), sepse asnjë dhe asgjë nuk ka lejë të hyjë në këtë hapësirë ku “gatuhet vepra”. Sepse marrëdhënjet tona si lëçitës empirikë vendosen me Narratorin (asnjëherë me Autorin). Teksti, megjithëse ka një karakter heterogjen së jashtëmi, nyjat semantike të rimarra i sigurojnë atij një unitet të përkryer - unitet asociativ. Lidhja asociative nuk funksionon mbi fjalët por më së shumti mbi bërthamat semantike” „Domethanë, nuk do të ketë ma qytetarë të Tokës, por qytetarë të Galaksisë sonë. Pra, do të jetë vetëm nji kufi dhe ky do të jetë kufini i Galaksisë sonë. Të gjithë kufijt e tjerë, mbrenda Galaksisë sonë, do të shlyen…Mirpo, siç thashë, Galaksia jonë nuk asht e vetmja galaksi në Kozmos. Andaj, mund të ndodhë që ndonji galaksi tjetër ta sulmojë Galaksinë tonë…Ç`kujtoni, kush mund ta mbrojë Galaksinë tonë prej ndonji galaksie tjetër agresive?…A mos mund ta mbrojë ai që sheh ma larg se mund të shihet nga çatia e Tokës sonë? U muer vesh, jo, jo!

Galaksinë tonë mund ta mbrojnë vetëm galaksorët, qytetarët e Galaksisë sonë. Dhe ata do ta mbrojnë…Mirpo, dhe domethënja e kësaj pune do t`i kalojë caqet e Galaksisë sonë…Ç`do të bahet kur t`i kalojë caqet e Galaksisë sonë?…Paj, dihet ç`do të bahet!…Atë botë nuk do të ketë ma as qytetarë të Tokës, nuk do të ketë ma as Galaksorë!…Mund të bëni pyetjen: mirë, po ç`do të ketë?…“ Nga një hetim hermeneutik mund të konstatohet lehtësisht se në pasazhin e mësipërm takojmë një nga bërthamat semantike, të krijuara nga fjala Galaksi në një paradigmë të gjërë me implikime poetike. Autori krijon disa mikrotema apo temëza që mbi parimin e mozaikut plotësojnë copë-copë temën romaneske. Në montazhin e këtyre temëzave në një mozaik të gjërë, bien në sy dhe qëndisja e vetë temëzës apo kësaj bërthame semantike si një etyd me vlerat e mëvetësishme të një figure: “ ...flinte në karrocë, e qerrja, qerrja, qerrja e diellit, mbet e thyeme, dhe pluhuni i karrocës, karrocës, u përhap, mbuloi qerren, qerren e diellit, prej pluhunit nuk shihej karroca, karroca, as qerrja, qerrja, e diellit, mbetet e thyeme.

E, pra, ishte pranverë. Ishte, dhe re kishte, por shi nuk kishte, dhe shiheshin vetëtimat, por bubullima s`kishte, murmurima s`kishte, dhe shi s`kishte, desidat, s`kishte, desidat, s`kishte, ra Skodra, Skodra, Andetriumi nuk pushtohet lehtë, Andetriumi, jo, si ajo` flet pirusti, dhe shikon pirusti, shikon andej kah Andetriumi.” Anton Pashku është në gjendje të krijojë medaljone të vërteta, si shembuj të përkryer stilistikisht, me një lirshmëri kombinative, me lirshmëri imagjinative në një terren hermetik.

Narratori na çon në Ilirinë antike, në kohën e rënjes së saj dhe pikërisht Iliria shpërbëhet - sipas autorit të romanit - kur ilirët adaptuan një stil jete të ngjashme me atë të romakëve, e degjeneruar moralisht, e mbushur me tradhëtarë dhe lajkatarë pushteti. “Shpesh e kemi humbë kryet për pasqyra me dy faqe dhe për seli ma të madhe” shkruan në mënyrë aludive autori, duke iu dhënë ideve universalitet dhe aktualitet, duke folur për problemet e së tashmes me gjuhën e së shkuarës, duke kërkuar të japë shembujt e së sotmes përmes shembujve të historisë e të mitit - kësaj të vërtete të përjetshme. Për nga vetë forma e endjes së tekstit, e lidhjeve të tij - mund të flasim për një rrafsh të dukshëm të ngritur në nivel tipologjik të prozës ambiguiteti. Hasim një shenjë semiotike që mund t`i atribuojmë më shumë funksione apo kuptime. Mund të flasim për një tipar me funksion dominues - për një ambiguitet sintaksor dhe leksikor, nuk është fjala për lëkundjet që ambiguiteti prodhon në komunikim, por posaçërisht për ngarkesën me kuptim që një shenjë çliron në mënyrë ambigue. Në gjithë prozën e Anton Pashkut funksionon mekanizmi i rimarrjes, i një rimarrje ngulmuese, të qëllimshme me efekte stilistike në formimin e një sintakse plastike, me konfiguracione ludike, të befasishme, që realizojnë atë nivel kuptimor mbitekstor. Çdo rimarrje shtreson kumte të reja, u jep kuptime të mbishtresuara pasazheve të mëposhtme përmes kësaj loje të vazhdueshme. Niveli mbitekstor në fakt është rrafshi që zë mendimi, mendimi i pastër e i thellë, i zhveshur në pjesën më të madhe nga emocionet. Dhe vetë lëvizja e shkaktuar në nivele të ndryshme të romanit, dhe vetë ludizmi nuk është thjesht gjuhësor, por si lojë e vetë mendimit.

Romani është strukturuar në mënyrë dihotomike si hapje-mbyllje. Si vepër e hapur ndaj interpretimit dhe si vepër e mbyllur strukturalisht dhe në koncentrimin e saj. Dhe koha romaneske ka po një karakter dihotomik në zhvillimin e saj në vepër midis së tashmes të pranishme në fillim dhe në fund të romanit dhe të shkuarës dhe të ardhmes gjatë gjithë zhvillimit të prozës.

Prozatori shqiptar përpiqet t‘i vitalizojë të gjitha mjetet që i ka përdoresh, si dhe në dëshminë e Einstein-it, mekanizmi i të menduarit të autorit është më shumë se gjuha e shkruar, ku marrin pjesë shenja dhe imazhe që Pashku do t‘i materializojë në prozën e tij. Romani “Oh” i Anton Pashkut mund të konsiderohet një roman sintezë që përfshin në lëndën e tij më shumë bërthama semantike në një të tërë, përfshin mjaft nga nyjat artistike që autori do t‘i zhvillojë më vonë në veprën e tij, përfshin mjaft aspekte të kohës në roman dhe e shtjellon atë përmes tri regjistrash temporalë narrative duke zhvilluar ironinë, sarkazmën, groteskun.

Romani “Oh” mund të konsiderohet me plot të drejtë, për sa i përket prosedeve krijuese, konceptimit të tij, gjuhës, strukturës, mesazheve, ambiguitetit, stilit, si një vepër e homologuar me romanin evropian të kohës kur është shkruar. Vepra në fjalë, por dhe e gjithë proza e shkrimtarit inventiv Anton Pashku, i sjell letërsisë shqipe një frymë të re e të panjohur, një tjetër mënyrë të hetimit të botës, një tjetër mënyre të hartimit të rrëfimit, një tjetër koncept mbi personazhin, mbi figurën, i jep një tjetër kuptim prozës dhe artit të fjalës në përgjithësi.

Në qoftë se në raste të tjera mund të flasim për përçapje moderne, për segmentë të caktuar të veprës, për modalitete të pjesshme, për elementë të veçantë, në rastin Anton Pashku mund të flasim për modernitet në tërësi. Autori i romanit “Oh” dëshmoi se jo vetëm formalisht e strukturalisht mundi të realizojë një vepër moderne, por mbi të gjitha ai solli një mënyrë të re të menduari artistik, një tjetër art kombinativ përmes njësish të tjera e posaçërisht përmes barthamave semantike. Romani i shkruar që në vitet `70 ruan dhe sot magjinë, misterin e hermetizmin e tij, për pasojë kjo vepër për t`u receptuar kërkon një lexues të kujdesshëm, të aftë për të bashkëpunuar me tekstin, për të deshifruar, për të zbuluar me durim në endjen e tekstit ide, figura, që gjenerojnë nga vepra.

e diel, 26 janar 2003

qyteti u kthye! blendi KRAJA

njeriu me gjoks të shpuar mustafa FERIZI

Dhe jo një herë, por dhjetë herë e më tepër të pyeta ku gjendem, kurse ti e mallkuar, nuk më thua se nuk më thua dot! Dhjetë herë e më shumë të thash se gjendesh në spital! Në spital? Po në spital, në repartin e urologjisë! Pse në repartin e urologjisë, pse jo në ndonjë repart tjetër? Sepse sëmundja nga e cila lengon ti, mund të sherohehet vetem në këtë repart, a po kupton? Unë i sëmuar? Po i dashuri im, por tash pas operacionit je më mirë, ke ardhur një çikëz në vete! Pas operacionit, kush u bë operacion? Ti po kush tjetër, dhjetë guraleca, hej, dhjetë guraleca t’i kanë nxjerrë nga fishka e urinës! Kush m’i nxorri? Mjekët! I pave ti, i numërove të ishin pikërisht dhjetë? As nuk i pash as nuk i numërova, më në fund a është më rëndësi të kenë qenë dhjetë, nëntë, apo njëmbëdhjetë!

Po grua është më rendësi: nëse janë nentë atëherë operacioni nuk ka pasur sukses, nga se edhe një gurë ka mbetur brenda, e nëse janë njëmbëdhjetë, atëherë mjekët gënjejnë!

Ku-ku, qyqe, po të dëgjon kush, si mund të gënjejnë mjekët Shumë lehtë, ata madje janë dhe kasapë! Hesht i mallkuar qofshë se na more fytyrën! Kasap, kasapë, k a s a p ë... për ta është më rendësi të të prejnë me skalpel, e ku e si, nuk ka rendësi!

Dhe pas të gjithave që i benë për ty, i fyen aq rendë? Po, ç’benë ata për mua ore ?

Të bën oparecion, pak po të duket-a? Nuk të thotë mendja se më benë opercion gabimisht!

Si gabimisht? Ashtu, gabimnisht sepse sëmundja ime nuk është në k....poshtë, por në gjoks Ku? A s’po sheh e gjorë se si jam shpuar në gjoks anëpërtej? Kurgjë unë nuk po shoh, as nuk po kuptoj! Sepse je mendjelehtë torollake, prandaj! Unë mendjelehtë, torollake, e ti i pamoralshem, kodosh! Unë kodosh? Pikërisht ti, prapë m’u ankua motra Drita se e ke pickuar. Unë e paskam pickuar motren Drita, je në vete grua? Ti, ti, më këta gishtërinjt e tu të shtrembër! Të tregoi motra Drita ku e paskam pickuar? Në vithe, po ku tjetër? Në vithe po, por në cilën anë? Çfarë rendësie ka se në cilën anë? Sigurish se ka, nga se duhet të di ku ta pickoj heren tjetër, hi-hi-ho-hi! I Poshtër! A sheh sa je naive, iu beson mjekëve që thonë se m’i kanë nxjerrë dhjetë guraleca nga fishka, i beson motrës Drita që thotë se e kam pickuar, kurse mua nuk më beson se jam shpuar anëpërtej! Kam dëgjuar për gjithëfarë sëmundjesh por kurr nuk kam dëgjuar që dikusht të lengojë nga shpuarja! Eh ai jam unë, kupton? Do t’i lus mjekët të ta ndërrojnë repartin! Bravo grua më në fund u binde se gabimisht gjendem këtu, se gabimisht me kanë shpuar poshtë, nga se unë jam i shpuar në gjoks se...! Ti je i shpuar në kokë, i dashuri im! Mendon se jam i krisur, abnormal? Paj si të them, njeriu normal nuk i pickon gratë! Ti e mallkuar po brengosesh për prapanicën e Dritës e për dorën time palla s’të ha, shiko si më është nxirë, shiko, shiko! Po shikoj, dora të është nxirë, të është anjtur, motra Drita sigurisht nuk të ka faj? Pikërisht ajo! Po pse ajo, ore njeri? Pesë herë, merre me mend, pësë herë ka mihë me skalpel nepër dorën time për ta gjetur venen e mallkuar...hej, a mund të besosh pesë herë më ka prerë për të ma instaluar at dreq infuzioni në venë, e vena askund. E ti pastaj e pickove? E pickova se deshi të më dalë shpirti, çdo të beshe ti po të vdisja unë? Çdo të bëja, çdo të bëja sa pyetje pa lidhje? Pa lidhje e me lidhje, përgjigju! Ore njeri, njerëzit si ti nuk vdesin aq lehtë! E pse vdiç pra Dyshi? Cili Dysh, tash? Ai afër meje!

Ky afër teje, është gjallë. Jo e dashura ime,Dyshi ka vdekur dhe e kam dit se do të vdes!

Nga ke ditur? Sepse i frikësohej vdekjës, madje aq shumë sa nuk flinte natën, as ditën nga frika se vdekja do ta befasojë në gjumë. E pse vdiç ai afër tij? Afër tij isha unë Njëshi!

Jo ti po ai tjetri! A-a, ti po mendon në Treshin? Pikërisht në te! Nuk e di, por di se pas tij pritej të vdiste i treti - unë, apo Pesëshi, meqë unë dhe ai ishim më të sëmuarit: kur vdesin dy veta, duhet të vdes edhe i treti, dhe ata të farefisit të Pesëshit kur e vizitonin atë, i së pari më shikonin mua duke shpresua se unë jam ai i treti, kurse unë ua matja topuzin! E Pastaj? Pastaj vdiq Pesëshi, dhe në këtë dhomë mbetem unë Njëshi dhe Katershi! Jo kjo është dhoma numër tetë e jo dhoma numër dhjetë, për të cilën po flet ti!

E si kalova unë në dhomën numër tetë? S’të kujtohet, s’ të kujtohet, kur vdiq i treti , kur motra Drita dhe unë të rrembyem me gjithë shtrat, dhe të sollëm në dhomën ku gjendesh tash! Thua më rrembyet, pse më rrembyet? Sepse menduam se dhoma numër dhjetë është me orë të liga. E ku gjendem tash unë? Gjendesh në spital, në repartin e urologjisë, në dhomën numër tetë, jashtë çdo rreziku nga vdekja! E pse pra ende jam i shpuar në gjoks-a? Ku ta di unë...dhe të lutem mos më bezdis më me fobijet tua! Mirë do të hesht, kush do të më kuptojë, kur nuk më kupton gruaja më të cilën po jetoj njëqind vjetë. Dyqind, dyqind vjetë në jetojmë bashkë i dashuri im! Eh, kemi mund të jemi të lumtur por ti e mallkuar, i rrenove që të gjitha! Unë? Po ti, kur ike me atë kokëmadhin e gjatë, kokën e të cilit e glaconin sorrat! Por, të lash të lirë, a nuk deshe lirinë? Ku më kujtohet mua në këtë ferr të mallkuar ç’desha, apo ç’nuk desha! Mbahu he burrë, edhe ndonjë ditë, do të dalësh nga këtu! Do të dal, ku të vej kur të dal, në dreq të mallkuar, kush i gëzohet daljes sime nga kjo çmendi? Paj, sigurisht ato rospijet tua! Cilat rospije?

Ato nga të cilat nuk të ndante dita as nata! Domethenë, e paske ditur! Sigurisht!

Prandaj ike me atë kokëmadhin mbi kokën e të cilit glaconin sorrat! Pikërisht me te! E ku është ai tash? Ku ta di unë, di ti ku gjenden kokonat tua? Si me gjete këtu? Paj, ndër të vdekurit nuk ishe, midis të çmendurve nuk të pash, ma muar mendja se vetem në spital do të gjej! Pse nuk më këkove në shtëpi? Shtëpia të është djegur, të kujtohet! Po, më kujtohet, me dorën time ia kam venë flakën! Ti? Po, unë me këta gishtërinjtë e shtrebër, nuk e ditke këtë? Nga ta dij unë? Duhet ta dish, sepse kjo ndodhi kur ti ike me atë kokëmadhin mbi kokën e të cilit glaconin sorrat. Dhe ti, as një as dy, fitilin shtëpisë! Pa ty ajo nuk ishte shtëpi, por varr, varr i heshtur, zbastësi...! Mallkuar qofsh, ç’ të duheshin ato të përdala të cilat i ndërroshe më shpesh se çorapët? I ndërrosha, i ndërrosha, ani çka? Ku i ke tash i mjerë, të paktën një gotë ujë të ta japin! Kush je ti që ma di kaq mirë biografinë? Jam gruaja jote, i gjorë, nuk të kujtohem! Nuk kam pasë unë grua kurr, e ty zonj as që po të njoh! E dyqind vjetë që njihemi, nuk të thonë kurgjë, plotë një jetë është kjo, hej! Dhë kësaj jete unë do t’i them “adio amore mio”, më rrove të rrova brisku berberit! Nuk po të dhimset? Aspak, vetem se po më vie keq se nuk po terheqem solembisht - në mënyrë vertikale, por kështu, horizontalisht, me gjoks të shpuar. Bravo, kësaj i thonë trimëri që vetem Sokrati nuk iu ka frikësuar vdekjës, dhe ja tash edhe burri im! Ti e gjorë sikur po tallesh me mua! Merre si të duash, por.. të kujtohet kur thoshe “Unë jam lis që nuk rrëzohem kurr”! Atëbotë të fliste shebeku mendje gjok e kokë zog! E tash cili me flet? Tash zonjë të flet njeriu me gjoks të shpuar, qe shkatërroi dhe asgjësoi çdo gjë që preku dhe deshi! Nuk besoj! Nuk beson, çka? Se e thua të vertetën! Se më ha palla mua besove apo jo, më në fund kush je ti, që unë të rrefem, Nëna Terezë? Jam yte grua, ore i krisur, të thash një herë? Edhe unë po të them edhe një herë se unë kurr nuk kam pasur grua, prandaj ta kam rigjanë hiqmu qafet, shporu nga unë! Të shporrem –a, e ç’do të besh ti pa mua, i gjorë? Atë që kam berë terë këto vite, e gjorë! Mirë, pasi që po insiston, do të ik në këtë moment, dhe kurr më nuk do të më shohesh! Prit, grua, ku po e the qafën, ku po do, Do të vej në pus të pafund, ku tjetër! Vallë e kemi merituar të na vie fundi kështu? Si, kështu? Paj ti në fund të pusit e unë në fund të ferrit! Kush e di, ndoshta! Eh! Hëh!

Qyteti u kthye! Këtë lajm e mora mbas një kohe të gjatë që isha larguar prej andej. Larg kisha ikë, shumë larg, me ndjesinë e ikjes së shpejtë e kthimit po të shpejtë, me shije t’idhtë në buzë. Por ditë kaluan e unë nuk u ktheva. E dija që qyteti jetonte atje me grahmat e veta dhe shkëndijat e një zjarri gati për t’u fikë. Është për t’u habitë, por shpesh njeriut i ngjan se po ecën në gjurmët e të tjerëve, ani pse me hapat e vet.

Shpesh i duket se po ngatërron hapat, nganjëherë edhe gjurmët. Por diçka tingullore e mban dhe e drejton në rrugëtim. Të paktën kjo ndodhi me mua.

Pra, qyteti u kthye. N’ato rrugët ku kisha ecë si i përhumbur për të gjetë arsyet fshehë mes gurëve t’kalldremit, ndërmjet shermashekëve t’errët e rrezeve të kuqërremta të diellit që perëndonte si i fjetur mbi liqen. Po, ai u kthye mbi ngrehinat e veta, vendosi nga një gur, nga një tullë, nga një luleborë mbi ngrehinat që ishin më parë por që kishin mbetë të boshta, jolëndore. U kthye ai që ishte, si feniksi, por ngaqë feniksi s’i përket atij, më duhet të gjej një krahasim të përshtatshëm që i ngjet vetëm atij. Më shkoi mendja me marrë borxh një metaforë, po qyteti sapo është kthyer, ende nuk janë hapë punishtet e metaforave. Ngadalë, ngadalë.

Unë vetë nuk kam pasë ndjenja të forta këto kohët e fundit për qytetin, e kuptoj dhe e pranoj si normale këtë. Është sikur ta kesh braktisë diçka diku, dikur, në duar të besuara, dhe pret që këto duar, e s’është e thënë të jenë duar njerëzish, të nxjerrin diçka që do të të pëlqejë. E duhet ta pranoj që kjo gjë ndodhi sot. Çdo gjë më parë ndodhi nën vëzhgimin e një mesoburri me mjekër të punuar mirë ngjyrë gri në të bardhë, i mbajtur, dhe me një pamje fshehtësie.

Këtë e kuptova më vonë, kur kishte kaluar një kohë e mirë nga fillimi i të kuptuarit. Kuptova se ishte i rëndësishëm, i dëgjohej fjala dhe ishte mjaft dinak. Shpesh kisha menduar për të, edhe pse nuk kisha lidhje të drejtpërdrejtë, mendime një këtu e një atje. Nuk kisha një mendim të ngulitur mirë për të, vetëm një përcëllim në tru: unë duhet ta mposht këtë njeri sepse nuk i përket anës sime (nuk është e thënë të jetë armik i anës sime), duhet medoemos që kur të takohemi të paktën të jem i barabartë me të, n’asnjë mënyrë të mos jetë ai sipër meje e më i fuqishëm.

E qyteti do më ndihmojë në këtë, jam i bindur plotësisht në këtë, si të jem në qytet, ashtu edhe jashtë tij. Patjetër.

Aty ku jam unë sot, rrallëherë dëgjoj diçka për shkak të zhurmës së përzier të tingujve. Është vetëm një vajzë shumë e bukur dhe një i çmendur, të cilët i ndjej dhe i kuptoj çdo ditë. Por asnjëherë ata s’më kishin folë për qytetin, çprejse ika. I kam parë të dy çdo ditë, edhe brenda ditës disa herë, ndarazi, por vetëm sot erdhën të dy bashkë dhe më pëshpëritën secili në një vesh: - Qyteti u kthye!

- Qyteti u kthye!

Mbeta…

Të dy po prisnin që unë të flisja, si në një pjesë teatri ku ata e kishin luajtë pjesën e tyre dhe prisnin shprehjen time.

Tingujt e të dyve ishin të ndryshëm e unë s’dija kujt t’i përgjigjesha më parë, e si t’i përgjigjesha secilit. Një vajzë yll

proz dhe një i çmendur! M’erdhi një ide vetimthi, se qyteti tashmë duhet t’ishte i bukur dhe i çmendur, po këtë s’e kisha kuptuar më parë, sa kisha qenë atje.

Ata ende po rrinin aty, vajza e bukur me një shprehje absurdi, ndërsa i çmenduri me një buzëqeshje gati fëminore. Fjalët më dolën pa dashje, bile unë vetë s’i dëgjova as tingujt e mi: - E di.

- Ashtu? S’po më dukesh i gëzuar.

– ktheu vajza e bukur që mbasi më hodhi një shikim t’egër, shikim i egër i një vajze të bukur, heshti si e zhgënjyer.

- E dija se dikur do ndodhte kjo, është një veti që stërgjyshat ma kanë mësuar kaherë, të njoh sendet dhe t’i vendos në vendin e duhur, aty ku takojnë, ku e kanë vendin.

- Tejet e shquar ajo çka thatë, i dashur, as unë nuk do t’arrija ta shprehja sendërtimin mendor të dukurisë në fjalë më saktë. – foli i çmenduri, i cili pasi më shkeli syrin i kënaqur që unë ktheva pikërisht atë përgjigje, sikur ai ta kishte pritur me shekuj, mori gjendjen e mendimtarit duke shikuar me bisht vajzën e bukur.

Nuk më pëlqeu loja. Prandaj mora cigaret nga tavolina dhe ndeza një me shumë përtaci si për t’i shpëtuar bisedës. Kur çova kryet për të nxjerrë tymin e cigares, pashë vetëm tym, tym gri që shprishej nga goja ime dhe tretej në natë.

Mendja filloi të më punonte në parafytyrimin se si ishte kthyer qyteti.

ë

Me mijëra fantazma shtynin një send të stërmadh që kush e di se ç’formë kishte ngaqë tejkalonte mendjen e sekujt. Rropateshin, rrëzoheshin, dilnin të tjerë. Kurrë lëvizja nuk pushonte. Edhe kur s’ishin të zot të shtynin përpara nga pafuqia e stërmundimi, sillnin këmbët nëpër baltë prej inatit që i shquante vetëm ata, ndërkohë që më vonë i vinte një fuqi e papërballueshme dhe shtytja prodhonte lëvizje. Diçka e fshehtë më shtyu t’u bashkohesha. Nuk e di a kisha fuqi. Nuk e di a kishte vlerë kjo. As nuk e di a u bëra fantazëm apo jo, doja vetëm që të mos kisha një ditë tjetër kur e bukura dhe i çmenduri të vinin për të më dhënë lajm tjeterherë.

Kjo ishte kronika e historianit që filloi të më kumtonte tregimin. Por si është e mundur që kronikani ishte ende gjallë sa të më rrëfente mua? Ai tha se i ishte bashkuar atyre, tha edhe se ishin fantazma. Mos unë kam vdekë vetë dhe kam hyrë në lidhje me fantazmat.

S’është e mundur. Sot kam dalë, kam pirë e kam ngrënë, më kanë parë e kam parë, kam pirë kafe e cigare, bile kam takuar edhe vajzën e bukur dhe të çmendurin. Po si është e mundur që kronikani t’i njihte këta të dy, sepse i përmendi.

E kotë. Një dilemë e madhe sillet mbi kryet e mi si tymi që nganjëherë, i mërzitur nga të hedhurit të tij anash, e hedh lart duke çuar kryet aq sa më dhemb qafa. Jam aty ku isha, ai i vjetri, ose i lashti, si t’ju vijë më për mbarë, dhe pres lajme nga qyteti, si një qiell që pret të shpohet nga një zog që shtegton.

17

e diel, 26 janar 2003

s ka pse vdes moxarti majlinda BODURRI

nëse je ende në vlorë... alban TARTARI

poezi Fjalë të çengelosura

Fjalët e tua i kam lidhur me grep, me çengel dhe i nxjerr pas pritjesh si peshkatari-qyqari xhindin mosmirënjohes nga shishja, ti-fjalë-helm 1001 netët m i kthen në netë varri. batica jote përsipër me vjen vulën e profetit Salomon ke te balli. shpirtin e ke mykur në vetminë e shekujve, ndiej në grykë kufomat e fjalëve gjysmë të vdekura fjalë që shpesh ja themi vetëm vetes, fjalë si koha, si gjurmët në rërë të tretura jetime të mbetura, fjalët e keqfotokopjuara të profetëve. si devish-murg mbi një shkëmb në mal ti botën e rrokullis humnerave, rrokullis timen zemër e kërrkush dot s e ndal shpellave barinjtë e mjekojnë zemrën time, me fjalët që e mbajnë njeriun gjallë.

Sheherazdja ka vdekur, jam në hall.

Nëse je ende Vlorë...

Nëse ti je ende Vlorë, nësë buzët e flokët të bien ende erë limoni je deti ku dje u mbyt një i gjorë... je e thellë e më ndjell...si Joni. nëse unë jam ende larg teksa mbytem në dete të tjerë dete jabanxhinj, nese letrat nuk të vijnë më- varg dhe loti syrin lag për mua për vete...ndiz dy qirinj. dhe rrobat e zeza mos i vish, mos mbaj zi... do vij një ditë me dallgët e Jonit sigurisht nëse je akoma Vlorë nëse flokët ende të bien erë limoni...

18

Eja... eja, atëherë kur era të gremisë mes baltës dhe gjethet e fundit, kur lumenjtë kaltëroshë (dhe sytë e mi) të turbullohen, kur pemët e zhveshura me paturpësi degët lakuriqe të tundin, kur pellgjet mes kalldrëmit me akull të mbulohen. eja, me hënën ndriçuar muzgjeve, kur veshët të të dhembin prej zhurmës së makinave, kur kërrkush mos të të njohë më rrugëve, shfaqu si një afishe larushe në xhamat e vitrinave. eja atëherë kur bota e ndyrë në surrat të të plasë derën, kur si xhind i xhidosur duart të të dridhen, s ka gjë!sill me vete dhe shtërngatat dhe erën dhe kujtimet hidhërake që s mund të hidhen... eja, se në qilar kam ruajtur për ty një torbë me mollë, dhe mbi prush dy misra të pjekur, u pa puna,të jap bluzën time se je veshur hollë, e në mesnatë si lugatë rreth oxhakut do hamë bukë të thekur... eja, duku kur ditët të fillojë të numrojë dhjetori, kur lumenjtë dhe syte e mi kaltëroshe të turbullohen, jo kur të plakur, të jetojmë nga zorri, jo atëherë kur varret me ferra të na mbulohen. eja, tani se malli si dreqi na mori, jo atëherë kur emrat në këtë botë të na harrohen... eja, me muzgun e zverdhur nga hëna, eja para se bukët e thekura të ftohen...

Çorba e vetmisë Mbledh largësinë si perin mbas lëmshit, dhe çorbën e vetmisë këtu përziej.

Dashuria vdiq varur sipër trekëmbëshit, ka kohë që s të shoh. Ka kohë që s të ndiej.

Dhe rrjeta e yjeve me renë u dashurua, kur ditën ata zhduken vajton heshtas reja, si hije më vjen natën në vesh dicka më thua, dhe natën më dysh çan, si qiellin rrufeja.

E përsëri humbet në largësinë barbare, dhe natën t ërheq pas mbi vehte mburojë.

Ndërsa mbështes kokën tinëz në dritare, Nërsa pres siluetën tënde rrugicës të shkojë.

Shtjelloj afërsinë e ti prapë largohesh, dhe çorbën e mallkuar të vetmisë përziej, se ti dalngadalë me kohën harrohesh, ka kohë që s të shoh e më ...nuk të ndiej...

Më thirr Më thirr, nëse zëri të dridhet akoma Dhe shpirti si lis të shembet E përbaltur nën këmbët e tua toka Të ngrysura pemët.

Errët, ftohtë, zbrazëtirë e trishtuar Dhe një klithmë e mjerë lakuriqi Përplaset padashur në flokët e tua Në shpellën e hutimit.

Dritë, nxehtë, shkëlqim i frikshëm Vjen një tingull si diamand i krisur Shpon të fundit lëkurë të durimit Një fjalë e shprishur.

Ngrijmë dhe shkrijmë si strehë të vjetra Si gurët, si stinët, si pemët Më thirr, nëse zëri të dridhet akoma Dhe shpirti si lis të shembet

E vrerët sonte hëna E vrerët sonte hëna si gjuhë e shthurur femre Mbi ujëra, dhera, pyje...mbi shpirtin, helm pikon Tërbuar xhelozie, syerrur prej hakmarrjes...

Nuk ka si vdes Salieri, gjersa Moxarti rron...

Në agun e përndritur, po shkrep si vetëtimë I paqtë, i zjarrtë, i ëmbël, në afshe dashurie Tulatet hipokritja, teposhtë me rrokullimë Shkëlqimi i rremë i natës u tret pa zë në hije Po vreri mbet aty, në gjoksin e pagdhendur Dhe mezi pret që terri sërish të mbulojë jetën Stërpiket trëndafili, stërpiket harabeli Me helmin verdhacuk që mbet nga dritë e Diellit Si bushtra që këlyshët braktis në dorë të fatit Dhe verbërisht pas epshit qenëror harbon Kërkon ta zhdukë Diellin, por s mund të rrojë pa Diellin Nuk ka pse vdes Moxarti...dhe pse Salieri rron...

Tuneli i heshtjes Po më shembet mbi krye tuneli i heshtjes tënde Po më mbytet loti nga rëra e fjalëve boheme Njëmijë gjilpëra të nxehta më djegin muret e shpirtit Këtë korrik pasditesh të verdha Prozaike ndjesia e të qënit vetëm E thatë, e nxehtë fryn si erë shkretëtire Poezia vdiq nën gërmadhat e një jete tjetër Vetëm vjersha lundrojnë andej - këndej si kaike Në këtë botë të zhgrryer në llum e argjend Lumenjtë e hallit - oqeane janë bërë së fundi Normalët shqetësohen të kenë një varr Të çmendurit shkruajnë requiemin e tyre Po më shembet mbi krye tuneli i heshtjes tënde Po më thahet loti nga rëra e fjalëve boheme Të mbledh para për nje varr te bukur, mermeri Apo të shkruaj requieme .

e diel, 26 janar 2003

lopa e shenjtë maks VELO

Gjate kohes se qendrimit ne burg nje mendim i vazhdushem me rendonte.

Perse isha sjelle ashtu me prinderit. Dua te shpjegohem qe ne fillim se nuk behej fjale per nje sjellje te keqe te dukeshme e violente, jo. Bile prinderit e mij, ndaj meje, nuk kishin asnje ankese sa ishin gjalle. Une flas per nje analize te hollesishme te qendrimit tim ndaj tyre.

Ajo qe m’a rendoi me shume ndergjegjen ish se babai vdiq gjate kohes se burgut dhe nuk munda t’a shoh me.

Ajo qe une e analizoj, e le per nje kohe, e risjell prape eshte: c’eshte kjo kundershti e pashpallur ndaj prinderve, perse?..perse nuk gjeja fjale e menyra, per te shprehur dashurine ndaj tyre e cila nuk me mungonte?..perse rija i ftohte dhe i pagoje?..perse mbaja shpesh nje qendrim mosperfilles?..perse duhet te theksoja mosnjohurite e tyre ne disa fusha ne te cilat ata nuk ishin perkushtuar..perse refuzoja cfaqjet e tyre te dashurise prinderore?..

Te gjitha keto i kam analizuar me mire se cdo pyetje tjeter, por eshte e kote te jap pergjigjen.

Ju kjo nuk ju intereson, pastaj keto jane analiza teresisht private, sepse pa njohur rrethanat nuk mund te gjykosh dot.

Ndoshta e gjithe kjo nuk do te qendronte ne shtresen e pare te ndergjegjes sime sikur te mos kish ndodhur nje ngjarje. Dhe kjo ngjarje nuk ka lidhje me mua. Por une kam qene deshmitar.

Ajo ka tronditur pergjithmone kete zone delikate qe flinte brenda meje. Dhe ne se mbas vdekjes se prinderve kam bere cdo gje qe duhej te beja per ti kujtuar dhe nderuar, prape kjo ngjarje me ka lene me dicka te paplotesuar.

Ajo me shpjegoi saktesisht dhe me hollesi thenien e Ungjillit: “ Duajini prinderit tuaj...“ Ne burg rija relativisht i vetmuar. Vetmija me ka pelqyer gjithemone, sepse nuk me krijonte probleme.

Shoqerija eshte gjithemone me shume angazhime, e pasoja te mira e te keqija.

Sidomos ne sistemet diktatoriale ku njohjet dhe shoqerimet shfrytezohen nga pushteti. Me sa duket per personat e afte shoqerija eshte nje pyll ku mund te gjuajne, e te fshihen.

Por jeta ne burg me jepte me pak mundesi per te ndenjur vetem. Kudo do te ishe bashke me nje te denuar tjeter. Ne rradhen e taraces per numerim, ne rradhen e futjes per ne depo, ne rradhen e mences, ne rradhen e daljes per ne pune, ne rradhen e kontrollit ne vathe, ne rradhen e kethimit nga puna...Prezencen e tjetrit e kishim gjithmone prane. Ata u mesuan me heshtjen time. Une kisha shoqeri vetem me pak persona.

Pastaj nje nga arsyet qe nuk krijoja miqesi ish se personat qe kishe ne dyshe ndroheshin shpesh, dhe kjo per shkak te organikave te punes.

qe jeta e tij ne burg i kish sugjeruar dhe provuar si me te pershtatshme per te.

Kish te burgosur qe donin te rinin ne katin e dyte te krevateve, keta ishin me te shumtet, dhe prandaj nxitonin te zinin vendet. Kish te tjere qe preferonin katin e trete se kish me pak zhurme, kurse katin e katert e zgjdhnin ata qe donin te lexonin, prandaj i afroheshin llambes se tavanit si insektet e Kafkes. Po per katin e katert ishin dhe bixhosxhinjte qe i ruheshin policise qe i gjurmonte dhe kishin kohe te fshihnin letrat.

Me pak te preferuara ishin katet e para, por dhe per to kish zgjedhes; ishin me te moshuarit qe nuk ngjiteshin dot neper shkallet e drunjta vertikale; pastaj kati i pare kish dhe ajrin me te paster, se ajri i ndotur i nxehte dhe i renduar nga frymet dhe ererat e kepuceve ngjitej lart.

Une mundohesha te zija vend ne katin e dyte, por kete nuk e arija dot gjithemone, se mezi levisnja i ngarkuar me dyshekun e rende me kashte dhe me merej fryma duke ngjitur shkallet me zor, dhe kur arija une vendet ishin te zena. Atehere shihja per ndonje vend ne katin e trete.

Çdo muaj beheshin organikat e reja, rikompozoheshin brigadat dhe ne dhomat e banimit beheshin ndryshimet e rastit, qe cdo brigade te ish ne nje dhome.

Organika behej cdo fillim muaji. Mbas apelit lexoheshin listat e brigadave.

Trasferimet nga dhoma ne dhome ishin nje barre me shume per te denuarit. Sa ishin mesuar me nje vend gjumi dhe me shoket qe kishin prane, dhe duhej te iknin dhe cdo gje t’a fillonin nga fillimi.

Nuk dihej c’njeri ish ky qe te vinte prane, ose i shkoje ti prane; ish i ndershem apo spiun dhe bixhozxhi, qe do te te vidhte plackat qe t’i luante ne bixhos.

Sidoqofte trasferimi i madh cdo fillim muaji mbetej per mua nje nga spektaklet me terheqese.

Kampi kthehej ne nje teater gjigand absurdi..njerzit vraponin me dysheket ne kuriz, shtynin njeri tjetrin dhe ngjisnin shkallet me vrap..pastaj zbisnin prape shkallet me shpejtesi ...dhe vraponin prape ngarkuar me bataniet.. Kampi ngjante me nje cmendine. Kjo perseritej c’do fillim muaji. Une rija ne tarace dhe shihja te vetmen shfaqje mujore teatrale pa bilete. Kete spektakel e kisha te sigurt çdo fillim muaji.

E gjithe kjo levizje e pershpejtuar behej qe secili te zinte nje vend sa me te mire, ate vend qe donte. Ate

Bedriu ish ne tre vetat qe ne kamp mbante sandale dhe ne dimer. Dy te tjeret ishin te papunesise. Vishnin shapkat qe na ndante komanda, te prodhuara ne kampi i grave me kapotat e grisura dhe mbi to vishnin sandalet e bera vete.

I kisha pyetur dhe ata thonin se jane shume higjenike dhe mbanin me ngrohte se sa galloshet, kemba ri e thate, thonin, nuk mer lageshtire. Shapka mund te mblidhje sa te doje se ne nuk i perdornim dhe ata mbanin nje rezerve, keshtu qe kur i u lageshin i ndronin.

Sepse ata te tre me kujtonin kristjanet e pare me sandale, kristjanet qe perballuan vuatje te panumurta per besimin e tyre.

Bedriu vinte poshte krevatit, hiqte sandalet, shkundte papucet nga debora dhe ngjitej lart.

Jetonte si asket, por punonte si minator. Ishin te pakte ata qe kerkonin vete te punonin si minatore, Bedriu ish njeri nga ta. Jeten e kishe vazhdimisht ne rezik se balli i galerise ish gjithmone i pa armuar dhe shkembinjte ishin te dobet, pastaj baromina gjate cpuarjes i trondiste. Dy minatore ishin vrare, i kish zene galerija..

Muajin tjeter une u largova per ne ndertim, ne turnin e pare ; keshtu qe ika nga dhoma.

Njohja jone ish me kaq..ne kamp pershendeteshim por takoheshim rralle.

Jeta e burgut na ish renduar dhe shpesh nuk silleshim me njeri tjetrin simbas regullave te miresjelljes. Kishim maredhenie te ftohta. E shihja qe i burgosuri qe flinte djathtas meje nuk me jepte shume mundesi per bisede.

Fle gjithmone nga krahu i djathte dhe kur kthehesha shihja kurizin e tij te mbuluar dhe ulje ngritjen e lehte nga frymemarja.

Mbas tri javesh isha sheshuar ne krevat dhe po lexoja. Bedriu erdhi dhe me la nje koker portokall anash batanies.

Mere kete portokallin –tha- pata takim, me erdhi nena dhe njeri vlla, ai qe eshte i lire se tjetrin si une e kane burgosur eshte ne Ballsh.

Ku banojne – e pyeta.

Ne internim ne Gramozas, tere jeten e kemi kaluar neper internime dhe burgje..e tere familja...aty kam lindur..

Sa burg ke bere?.

Ky eshte i gjashtembedhjeti, nuk di cdo te thote jete e lire, nuk kam provuar njehere gezimin dhe kenaqesine, dhe sic duket keshtu do te perfundoje...

Duhet patur shprese, jetes nuk i dihet asnjehere..i thashe.

Kesaj jetes sime i dihet, eshte e pashprese...jeta jemi ne, c’do dite e jona, ...jete tjeter nuk ka..nuk me vjen keq per vete as per vllane..po per nenen..

Sa femije jeni..?

Tre vellezer dhe dy motra..me pare ka qene babaj dy here ne burg..pastaj me arrestuan mua si me i madhi, mbas meje arrestuan vellane..atje mezi i a dalin..po ne heqim keq.. deri tani nuk u lejonin as lopet..tani lejuan nga nje lope, c’do familje mund te mbaje nje lope..po nuk kane fuqi te blene nje lope..nena e ka pike qe nuk ka, e kuptova sa i a permenda..kam dhe tre vjet..e vetmja gje qe dua eshte te arij t’iu ble nje lope..ti ble nje lope nenes, vetem ashtu mund t’i shpreh mirenjohjen..nuk di a do t’a plotesoj...paret qe fitoj ne minjere i mbledh..Kam degjuar se ne Indi lopet nuk i hane, i kane te shenjta.

Po simbas besimit Hindu ner kafshet qe nuk duhen ngrene lopa eshte para..ata i lene te ngordhin rrugeve, por nuk i therin..per demat kane edhe dy tempuj.

Duhet te kene te drejte..ka nje arsye..nje popull aq i vjeter nuk e beson kot kete gje. Dhe prandaj nuk e ble dot une nje lope..po nje dite do t’a realizoj..kjo do te jete dhurata e vetme ne jeten time..

Mendja me thote se do ta blesh,..te faleminderit dhe nje here per portokallin Mos e zer ne goje...

Qerova portokallin e shijova dhe zbrita.

Kisha dy vjet qe isha liruar dhe punoja ne nje uzine te qytetit; aty me kishin caktuar.

Papritur nje mbremje duke ecur ne trotuar degjoj nje njeri te therase

proz

ë MAKS VELO

emrin tim. Ndaloj, kthej koken dhe shoh Bedriun. Ish bashke me vellane e vogel.U ulem ne nje kafe. E pyeta si shkonin nga shtepia..kur ish liruar..

Ka gjashte muaj..Te pata thene e mban mend, e realizova endrren time i a bleva nenes lopen..ka dy jave.. shkuam ne pazarin e Themijasit...tetedhjetepese mije...ishin tere kursimet e burgut...trembedhjete vjet pune ne minjere per nje lope...t’a shikoje gezimin e nenes kur i a cova..nuk e kisha lajmeruar..si kujdeset per lopen..e kam femijen e gjashte thote..i a vlen..nena kish te drejte, hame bulmet..kemi edhe qumesht edhe kos edhe djathe..mbrapa shtepise ndertuam nje haur me vllane..e bera nje te mire ne jete..doja t’a shihja njehere te gezuar nenen..se na kish ritur me halle..tani nuk kam me forca..jam lodhur..po pres fundin..

Ke kohe per fundin- i thashe – je i ri..duhet duruar..

Pagova kafet, u pershendoshem dhe u ndame.

Nuk kish kaluar as nje muaj e gjysem kur brigadjerja me thote -dil ne porta se te kerkojne.

Shkoj ne porta e jashtme dhe shoh vellane e Bedriut. Nuk e prisnja, dicka me tronditi.

I shtriva doren.

Erdha te te takoj..na ka ngjare nje fatkeqesi..Bedriu na la..

Ngushellime..po ne se mund te pyes, si ngjau..

Vari veten..ne hauri i lopes..kohet e fundit ish i deshperuar..Nuk i a vlen kjo jeteme thosh shpesh.-.cudi vlla me duket sikur e mbarova jeten..jam lodhur..i kisha caktuar vetes nje qellim..ate e realizova..lopen ia bleva nenes. Ne burg rezistova, mblodha tere forcat, doja te dilja gjalle, po tani qendresa me ka lene. Aty e dija qe kisha armiq perballe..armiqte nuk ishim ne, ishin ata qe na kishin burgosur ne..po tani ata nuk i kam me.. ..Mundohesha t’a qetesoja, por ne thellesi e dija se ai c’do gje qe e vendoste e bente, nuk kthehej...

Ish njeri i vertete...pak njeres si ai kam njohur..ai e bleu ate lopen e shenjte..- i thashe.

Ecem rruges drejt. Ngrita koken lart, plepat ne majat lart, fare lart, po lekundeshin lehte.

19

e diel, 26 janar 2003

s ka më keqardhje për veten

poezi

guillaume APOLLINAIRE

Rrezja ime e dielltë

Mikja ime unë mendoj për ty Për ngjyrën tënde të dielltë për bukurinë Shtëpia është bosh që kur rrezja ime e dielltë Shkoi të zhytet në det Po pe nëndetëset Thuaju se të dua Po të dendësohen retë Thuaju se unë të adhuroj Nëse batica tërbohet mbi shkëmbijtë bregorë Thuaju shkëmbinjve se je guri im më i çmuar Nëse ndonjë kokërrizë rëre ndrit mes mijëra kokërrizave ranore Thuaji se je i vetmi brilant që dua Kur të shohësh postierin Thuaji se me ç padurim i pres unë letrat e tua Të dërgoj mijëra të puthura dhe përkëdhelira Që do të të vinë si fjalët që i mbledh antena telegrafike pa tel Po pe të plagosur Thuaju se e vetmja plagë imja është ajo që ke hapur ti në zemrë time Nëse ndonjëherë mendon se mendimi im është përherë me ty Ai është se tëdua

Vrasësi

Çdo mëngjes kur çohem Një grua duket para meje Ngjan krejt me atë që unë pashë dje Në univers Një ditë më parë unë u zhyta Në atë floknajë pyll të thellë Të errët Ku rriten dhe gërshetohen Degët e mendimeve të mia Dhe në ofiçinën e fytyrës O armikja ime e mëngjesit U shkrinë dhe u kalitën dje Të gjitha metalet e fjalëve të mia Dhe në grushtat e atij që e mbrojnë Masa gize të pamëshirshme Unë njoh çekanët E vullnetit tim

Nesër do të jetë si sot Dhe atje poshtë mbi mal Mbrëmja bie mbi kështjellën magjike Jemi të lodhur sonte Por shtëpia na pret Me supën e mirë që çon avull Dhe që nga mëngjesi nesër Lodhja e rëndë Do të na marrë me vete Ah Njerëz të zotë

përgjakshme Do t i shëroj penisin tënd mërzitë e tua dëshirat e tua melankolinë tënde Me këngën fine dhe të pastër të plumbave dhe me orkestrën e artilerive Shiko sa e bardhë jam më e bardhë se trupat më të bardhë Shtrihu në prehërin tim si në një bark të dashur Dua të jap një dashuri të pashoqe pa gjumë pa fjalë Kam dashur shumë djem I dua siç i do Morgana Në kështjellën e saj pa rrugëkthimi Në majë të Moxhibelos Etna nga ku largohen me shpejtësi ushtarët tanë të destinuar për në Serbi I desha dhe më vdiqën dhe unë s dua veçse të gjallët Hajt eja në seksin tim të gjatë më i gjatë se gjarpri më i gjatë i gjatë si të gjithë trupat e të vdekurve të vendosur njeri pas tjetrit Eja dëgjo dëgjo këngë metalike që këndoj unë si gojë e bardhë që jam Eja ata që më duan janë këtu të armatosur me pushkë mortaja gjyle me bomba dore dhe luajnë qetësisht

Gaforrja

Monparnasi

Kasta liza

Dita qe e gjatë Kaloi më në fund

Pasiguri,unë edhe ti të barabartë jemi, Unë dhe ti, sekreti im i mirë, Si gaforret ecim, shkojmë Bythaz,bythaz, prapa.

Transheja

Jam transheja e bardhë me trupin zgavërr dhe të bardhë Dhe si fustan gjithë tokën e gjërë Eja me mua djalosh në seksin tim që është i tëri trupi im Eja me mua m u fut më bëj të lumtur me një dëshirë të

20

GUILLAUME APOLLINAIRE

O derë hoteli me dy pemë të blerta Më të blerta se kurrë Do të japin lule Ku janë frutat e mia ku unë le veten time O derë e hotelit ti ke një engjëll përpara Që të shpërndajë fletushka Kurrë virtyti s qe kaq i mbrojtur Të më jepet përgjithmonë një dhomë në javë Engjëll me mjekërr ti je në të vërtetë Një poet lirik gjerman Që kërkon të njohësh Parisin

e diel, 26 janar 2003

Gjithmonë

Rrugët e tij të njohësh Vijat e bardha ku s duhet kaluar Dhe shkon duke fantazuar Si të kalosh të dielat në Garsh

Madame Faure-Favier

Përse rreh

Dhe ti zemra ime përse rreh ti Motovedetë melankolike Unë vëzhgoj natën dhe detin

Dhe shumë univerrse harrohen Kush janë zotuesit e mëdhenj Kush do të arrijë vallë të na bëjë ta harrojmë këtë apo atë pjesë tjetër të botës ku është Kiristofor Kolombi që duam t i harrojmë një kontinent

Ura

Dy zonja përgjatë e gjatë lumit Flasin me njera - tjetrën nga njeri breg në tjetrin Dhe mbi urën e fjalëve të tyre Turma kalon dhe kalon përsëri duke vallëzuar Një Zot Do të kthehesh Eh, oh! Atje poshtë poshtë

Gjithë fëmijët e dinë përse

është për ty vetë që i rrjedh gjaku

Kalon por kalon sipër Mos u kthe de

Të humbasësh Por të humbasësh vërtetë Për t i bërë vend së gjeturës Të humbasësh Jetën për të gjetur Fitoren

E quanin Lu

Ka ujq të çdo lloji Dhe unë njoh më antinjerëzorin Zemrën time një herë djalli E tërhoqi zvarr në derën e tij Si një lodër e ka atë në dorë

Ih !oh! Atje poshtë poshtë Çupkat që kalojnë mbi urë ngadalë Mbajnë në duar Buqetën e së nesërmes Dhe vështrimet e tyre rrjedhin Në lumin e huaj për të gjithë Që vjen së largu që shkon aq larg Dhe kalon nën urë me lehtësinë e fjalëve tuaja O llomotitje gjatë lumit O llomotitje gjatë lumit o marrëzira përgjatë lumit

Ujqit një ditë ishin dele Besnikë si këlyshët Dhe duke lakmuar të bukurat e tyre Edhe ushtarët në saj të tyre S ishin më pak xhuxholonë

Fotografia

Kështu vendosa unë Ruvejëri Kalit tim të madh i hipa mbi kurriz Dua të nisem në luftë menjëherë Pa mëshirë pa buzëqeshje Si luftëtarët që Epinal

Buzëqeshja jote më tërheq Si të tërhiqte një lule Fotografi je kërpudhë gri E atij pylli Që është bukuria jote Bardhësitë ndezën aty Një dritë hëne Në një kopsht të qetë Plot ujë të gjallë dhe kopshtarë të djallëzuar Fotografi je tymi i kësaj arome Që është bukuria jote Dhe ka te ty Fotografi Tone të këputura Aty dëgjohet Një melodi e shtruar Fotografi je hija E këtij Dielli Që është bukuria jote

E ardhmja

Ngremë kashtën Shikojmë borën Shkruajmë letra Presim urdhëra Pimë duhan Duke kënduar për dashurinë Pulbardhat janë atje Shikojmë trëndafilin Burimi s është tharë As kashta e artë s është zbardhur Shikojmë bletën Dhe s mendojmë për të nesërmen Shikojmë duart e njeri-tjetrit Që janë bora Janë bleta dhe trëndafili Si dhe e nesërmja

poez

Përherë Do të shkojmë më larg pa bërë përpara kurrë Dhe nga planeti në planet Nga nebuloza në nebulozë Don Zhuani i njëmijë e treqind kometave Edhe pa lëvizur nga toka Kërkon forca të reja Dhe i merr seriozisht fantazmat

Por kohët u përkeqësuan Ujqit tani janë tigra në përgjithësi Dhe imperatoritë e Qezarët e Ushtarët Sot vampirë me t u bërë Jo më pak mizorë janë për Venerën

U shiste Figura popullore Që Zhorzh i gdhendëte në dru Ku janë më të bukurit ushtarë Ushtarët e dikurshëm Ku luftrat Luftrat e dikurshme Ku

Hija

Ja afër meje Shokë të mi të vdekur në luftë Ulli i kohës Kujtime që bëni një kujtim të vetëm Si njëqind lëkurë që bëjnë një peliçe të vetme Si këto mijëra plagë që bëjnë një arikull gazete Pamje të pamëshirshme e të zymtë keni marrë

Era përziehet me frymëmarrjen tënde Lamtumirë ja po bie boria I zhdukur pas dy rrotullimeve Vdiq atje poshtë ndërsa ajo Qeshte me fatin e mahnitshëm

Ura Mirabo

Nën urën Mirabo rrjedh Sena Dhe dashuritë tona Që prej tyre mua shpesh Gëzimi kurrë s më mungoi pas dhimbjes Le të vijë nata le të bierë ora Ditët ikin shkojnë unë jo akoma Duart në duar duke ndenjur ballë për ballë Lëmë që atje poshtë Nën harkun e krahëve tanë Me vështrim etern të kalojë vala e lodhur Le të vijë nata le të bierë ora Ditët ikin shkojnë unë jo akoma Dashuria ikën siç ikën rrjedha Dashuria ikën Siç është e ngadaltë jeta Siç është e dhunshme edhe shpresa Le të vijë nata le të bierë ora Ditët ikin shkojnë unë jo akoma Me ditë dhe javë koha rrjedh As e shkuara më As dashuria s kthehet Në urën Mirabo Sena rrjedh Le të vijë nata le të bierë ora Ditët ikin shkojnë unë jo akoma

Fejesa

S ka më keqardhje për veten Dhe s di si ta shpreh mundimin e qetësisë sime Të gjitha fjalët që kisha për t i thënë u shndërruan në yje Një Ikar provon të çohet gjer te sytë e mi Dhe sjellës diejsh të zjarrtë në qendër të dy nebulozave Ç iu kam bërë kafshëve teologjist i inteligjencës Në të shkuarën të vdekurit u rishfaqën për të më adhuruar Dhe unë shpresoja fundin e botës Por vinte imi me vërshëllimën e një uragani

Forma e paqëndrueshme e hijes sime Një indian përjetësisht në përgjim Më tërhiqni afër Por s më dëgjoni më S do të njihni më poema hyjnore që këndojnë Ndërsa unë ju dëgjoj ju shoh ende Fate Hija shumon diellin ju ruan Ju që më doni shumë që të mos më lini kurrë Dhe që vallëzoni në diell pa bërë tym Hije bojë e diellit Shkrim i dritës sime Arkëz me keqardhje Një zot që poshtërohet

Këmbanat

Lamtumira e kavalierit

Do të qeshin kur të kalojnë Të fshihet kush të mund më shumë Do të jesh larg Unë do të qaj Kushedi Do të vdes prej saj.

Sa e bukur është lufta o zoti im Me këngët e saja dhe papunësinë e gjatë Këtë unazë e kam lustruar unë

i

Cigan i bukur i dashuri im U dashuruam marrëzisht Dëgjo ç këmbanë e ç gjëmim këmbanor Dhe ju o njerëz s e dini sigurisht Mjaft keq u fshehëm ne Me gjëmime këmbanash që qajnë Na panë nga këmbanoret gjer në re Dhe tani rrotull i shpërndajnë Nesër Çiprano dhe Enriko Maria Orsola dhe Katerina Furrtarja dhe burri i saj Dhe Gertudë kushurira ime pastaj

Përktheu Faslli Haliti

21

e diel, 26 janar 2003

dritëhije

shtatë gratë e brehtit wolfgang SCHNEIDER

BERTOLD BRECHT

Kush është besnik, njeh vetëm anën bajate të dashurisë . Tragjedinë e dashurisë e njohin të pabesët. Kjo është formuluar me qesëndi nga Oskar Wilde me stilin e fundit të shekulllit 19-të.

Kjo gjendet tek Brehti, një deri në dy epoka më vonë. Ndërkohë që gratë i qëndronin besnike poetit të tërbuar prej femrave, ato duhej të njiheshin me tragjedinë e dashurisë.

Tragjeditë janë më magjepsëse sa pjesët mësimore epike, dhe kjo është tepër e kuptueshme që - në kundërshtim me dramat e tij damat-Breht edhe sot mund të priten me interes të gjallë. Hil Brehti nuk lahet , trud Häntzschel ka përmbledhur në një galeri esesh porankohej Marianne tretet e shtatë grave kryesore Zoff për shkrimtarin të poetit: Paula Bannholzer, Marieluise Fleißer, Helene me veshje proletare Weigel, Elisabeth Hauptmann, dhe që nuk donte Margarete Steffin dhe Ruth t ia dinte fare nga Berlau. Ato të gjitha e dinin çfarë pritej nga Brehti: “Parahigjena e trupit diteve në kolovajsen time bosh / ndonjëherë ulem unë me disa gra / dhe unë i vërej ato i shkujdesur dhe i them atyre: / tek mua ju do të keni njeriun, tek i cili nuk mund të ndërtoni.” Ose më pak

22

poetike:”Unë duhet t’i kem bërrylat lirshëm, të mund të pështyj, siç më përlqen mua, të flej vetëm, dhe të jem i paskrupullt.”

Megjithëse ato binin nën ndikimin hipnotizues të këtij burri, i cili kishte një zë të hollë dhe një trup të dobët, me veshje proletare dhe që nuk donte të dinte fare nga higjena e trupit “Brehti nuk lahet”, ankohej Marianne Zoff. Por në se ai do të shkonte tinës kurrizit të një gruaje dhe do të thoshte me zë të ulët “Tungjatjeta”, atëhere rezistenca do të ishte pa kuptim. Duke iu përshtatur botës së re të nëpunësit të viteve 20-të u kthyen nga muza në bashkëpunëtore.

Për Brehtin prodhimtaria dhe dashuria i përkasin njëra tjetrës, për vete burri i ftilluar kërkonte atë liri të cilën ai asnjëherë nuk ja pranoi grave të tija. Një komunizëm i lartë i dashurisë së kufizuar, i cili ka shkaktuar vuajtje pa fund, siç tregohet në mënyrë emocionuese në librin e Häntzschel.

Përherë mohohet një grua kundrej një tjetre, një e paskurpullt kundrejt një tjetre që mban veten. Kush largohet prej tij ose pranon një lidhje tjetër, kërcënohet, duhet të parashikojë një skenë të egër xhelozie; kjo relike nga qeverisja e ndjenjave paramoderne nuk ishte aspak e huaj për Brehtin. Në një përzierje groteske të naivitetit dhe përvetësimit të pushtetit ai shpresonte, që të gjitha gratë do të kuptoheshin me njëra tjetrën. Ai kishte sedrën e një perëndie të dashur. Kur grumbulloheshin dramatikisht në vitet e rinisë shtatëzanitë, ai ushtrohej në komente arrogantësh: “Lerini të rriten, Brehtët e vegjël!”

Ose : “Tani po më mbysin të palindurit!”

Häntschel vihet njëanshmërisht në pozicionin e John Fuegi (“Brecht & Co.”), i cili me anë të teksteve të tij do të demaskojë Brehtin si një stalinist letrar dhe në të njëjtën kohë pohonte se pikërisht këto tek-

ste në thelb nuk ishin prej Brehtit por prej grave të cilat kryeshovinisti nuk i hiqte zvarrë vetëm në krevat, por edhe mbi tavolinën e shkrimit. Për Häntschel, libri i gjermanistit të sapozbuluar është një vepër e rëndomtë. Nga ana tjetër ajo kundërshton edhe apologjistët, tek të cilët në rradhë të parë bënin pjesë vetë gratë e Brehtit: le të kenë qenë dikur konkurrente për njëra-tjetrën, pas vdekjes, ato u bashkuan kundër gjithë atyre që donin të kryqëzonin zotërinë e tyre. Vetë dëshmitë e tyre pozitive konfirmojnë që: Breht jo vetëm që e kritikonte shfrytëzimin, por edhe e praktikonte atë me shumë mjeshtëri.

Häntschel nuk i vëzhgon historitë e jetëve të grave nga pikëpamja Brehtiane, por i skicon ato nga pikëpamja personale. E megjithatë lejon që të dalë drejtësia e shkrimtarit, që me dëshmitë e përpunuara në mënyra të shumta, mes letrash e pasazhesh ditari e mbi të gjitha poezi dashurie në të cilat përzihen në mënyrë tërheqëse e ëmbla dhe e paturpshmja, ngrohtësia dhe vrazhdësia cinike. Deri këtu bëhen edhe korrigjime në pikëpamjet e deritanishme, psh rasti i Mariluise Fleisser, e cila më pas u bë personifikimi i të gjitha të dashurave të Brehtit që ishin tradhëtuar. Ajo, që në 1933 shkruante kritika mbi keqtrajtimin e njerëzor të Brehtit, më vonë ajo e paditi atë në një biografi për dhomën e shkrimeve të Rajhut. Megjithatë ajo nuk u shkatërrua nga Brehti, por nga bashkëshorti i saj Helmut Draws-Tychsen i cili e mbante veten për një poet të madh dhe e bëri Fleisserin që të qëndronte në distanceë nga veprat e saj. Ky shkatërrim, në biografinë e Fleisser, shpesh i vihet nën kësule Brehtit. Madje edhe prej vetë autores, shpesh kjo traumë kalohej më pas mbi Brehtin. Kështu pra ajo ia doli mbanë të skalitej si viktimë - jo e kasapit të panjohur, por e gjeniut.

Bashkëshortja zyrtare, Helene Weigel, nuk u bë e lumtur me Breht, por ajo bëri gjithë pasurinë e saj me anë të tij. Shumë herët, ai i kishte bërë të qartë rolin e saj në jetë: për herë e më tepër figura nënash, me të cilat Breht, vihet në një konkurrencë të çuditshme për lartësimin e nënës në nacionalsocializëm. Mërgimi për të ishte kohë vuajtjesh të dyfishta. Jo vetëm që duhet të duronte “marrëdhënie pune” në praninë e saj, si aktore, ajo ishte e privuar nga çdo lloj i ushtrimit të profesionit. Marshi i triumfit mbi skenat e kohës së pasluftës ishte dëmshpërblimi. Ajo u bë drejtuesja e rreptë e Ansamblit të Berlinit, kujdestarja e monumentit të Brehtit, dekoruar pa kursim nga DDR, dhe, sipas Häntschel, nuk ishte më tej e rëndësishme që miratimi i saj për regjimin të konsiderohej si një mashtrim dredharak..

Margarete Steffin, vajzë punëtorësh e talentuar, ishte ndërgjegja “proletare e Brehtit”. “Unë e dashuroj atë aq shumë sa prej kësaj do të vdes”, shkruante ajo, e në fakt, e me të vërtetë, Steffin që u la prapa gjatë arratisjes në Moskë e vdiq aty në mjerim, ishte e vetmja nga gratë e Brehtit e cila “ia kishte lënë përsipër atij zinë”. Ruth Berlau, gruaja e bukur me finesë, sharmë, dhe rrezatim, kënaqej më pak nga të gjitha me të qenin grua dytësore.

Ajo arratisej në sëmundje psikike dhe alkoolizëm. Me “Tezën e borgjezisë së vogël, që unë nuk të dua mjaftueshëm” ajo ia ngrinte nervat Brehtit përherë e më shumë. “Balli është i sheshtë”, ishte formula magjike, sepse balli i rrudhosur do të thonte kundërshtime, probleme, shamatë. Kur vuajtjet e mikeshës nuk mund të mos viheshin re, Breht ishte gati të kalont disa kriza pendimi, asgjë më tepër. Ndërkohë që ajo në 1944 dergjej në spital në rrezik për jetën -një operacion në muajin e shtatë-, ditari i tij tregon gjithë vogëlsitë e një dite prej shkrimtari “Zierja e kafesë në çajnikun e vogël prej bakri”, “Drekë e lehtë në 12” ose “pushim me romanin kriminalistik”, por asnjë mendim për shoqen që po vuante. “Ndërgjegjen e nje blloku prej akulli” e kishte shfaqur që më parë.

Edhe dashurinë ai e donte të ishte si teatër epik - pa ndjeshmëri. Një mosbesim thelbësor ndaj ndienjave paraqitet si fjongo lidhëse e të gjithë jetës dhe veprës së tij. Të bën përshtypje kur Häntschel tregon se si Breht delegonte tek gratë përvojën e të qenit i vetëm. Ato le të ndaheshin ne katërsh, ndërsa ai, dinte t’i ndërtonte marrëdhëniet e tij në mënyrë të tillë që, në cilindo vënd të globit ta hidhte fati, përherë e priste një shoqe me krahë hapur. E nëse i takonte ndonjëherë të priste disa orë, bëhej gati një nga ato poezitë e dashurisë së pakrahasueshme. Si treradhëshi i mëposhtëm i vitit 1921: “Atë natë, kur ti nuk erdhe/ Unë nuk rashë të flila, por dola shpesh tek porta/ Dhe binte shi e u futa brenda sërish.”

Përktheu: Majlinda Kokonozi _________ Hiltrud Häntschel: “Gratë e Brehtit”. 2002

e diel, 26 janar 2003

sytë e tu mbledhin dritën e yjeve giovani

FRANCESCO

PIANO

Giovani Francesco Piano eshtë poet, gazetar, studiues i historisë së arteve lindur në Romë në një familje fisnike. Vepra të Francesco Giovani Piano janë përkthyer në gjuhën anglese, franceze, arabe. Eshtë kryetar i shoqatës kulurore “ARCE’” në Itali.

Tjetër përmasë

i lirë me marrë frymë ALEKSANDËR SOLLZHENJICIN

aleksandër SOLLZHENJICIN

Një rrebesh shiu ra gjatë natës dhe tani re të zeza lëvizin nëpër qiell, duke spërkatur tokën me një shi të imët.

Qëndroj nën mollën e lulëzuar dhe marr frymë. Jo vetëm molla, por edhe bari përreth saj shkëlqen nga lagështia; fjalët nuk e përshkruajnë dot aromën e ëmbël që përshkon ajrin.

Marr frymë thellë, aroma më hyn thellë në qenien time; marr frymë me sytë e hapur, marr frymë me sytë e mbyllur, nuk mund ta them se kush më jep më shumë kënaqësi.

Besoj se kjo është e vetmja dhe më e shtrenjta liri që burgu merr prej nesh; liria me marrë frymë lirisht, ashtu siç po bëj tani. Në këtë vend as ushqimi, as vera, madje as puthja e gruas s’është më e ëmbël se sa ajri i njomur me aromë lulesh, i lagështi dhe i freskëti ajër.

S’ka rëndësi që është një kopësht i vockël, anës katit të pestë në shtëpi si kafazë të kopshtin zoologjik. Nuk i dëgjoj uturimat e motoçikletave, zhurmën e radios, murmurimën e altoparlantit. Për sa kohë ka ajër të pastër, që mund ta thithësh nën mollë pas dushi, ne mund të mbijetojmë diçka më shumë.

Liqeni Segden Askush nuk shkroi për këtë, për të vetëm pëshpëritej.

Megjithëse të çon në një kështjellë magjepsëse, të gjitha rrugët janë të mbyllura dhe mbi secilën qëndron e varur një shenjë ndjellakeqe – e qartë, pa majë, një vijë e drejtë.

Njeriu ose kafsha, që përballet me shenjën, duhet të kthehet mbrapsht. Disa fuqi tokësore e vendosën atje shenjën; pas saj askush nuk mund të rrugëtojë, s’mund të ecë, s’mund të zvarritet apo të fluturojë.

Roje me shpata dhe pistoleta zënë pritë pas shtegut, pranë korijes me pisha.

Mund t’i vini rrotull e rrotull pyllit të heshtur duke kërkuar një rrugë për tek liqeni, por s’do të gjeni gjë, s’do keni kë të pyesni, aty nuk hyn askush. Të gjithë janë friguar. E vetmja mënyrë për të hyrë do të ishte një mbasdite shiu duke ndjekur gjurmët e bagëtisë dhe tringëllimën e këmbanës së lopës. Menjëherë, me shikimin e parë, ai i gjërë dhe valëzues shihet mes trungjeve të pemëve, dhe ndjeni përpara se të mbërrini në breg se do jeni skllav i këtij vendi deri në fund të jetës suaj.

Liqeni Segden është aq rrethot dhe ka vetëm një kufi.

Nëse bërtisni nga njëra anë (por ju nuk duhet të bërtisni pasi do të dëgjoheni), vetëm jehona e zbehtë e zërit tuaj do mbërrijë në bregun tjetër. Është rrugë e gjatë përmes. Pemët e mbyllin tërësisht bregun e liqenit, një pyll i dendur ku pemët janë në në vargun të rregullt. Duke dalë nga pylli i gjithë bregu i ndaluar mund të shihet aty në buzë të ujit: ja një rrip rëre i verdhë, ja dhe xunkthi gri, ja dhe fasha e harlisur e barit. Uji është i qetë, i patrazuar si i lëmuar dhe atje larg tek disa ngastra me bar të keq të bregut, shkëlqen shtrati i bardhë i liqenit përmes ujit të kulluar.

Liqen i fshehtë në pyllin e fshehtë. Uji sheh nga qielli e qielli shihet mbi të. Nëse ekziston një botë matanë pyllit, ajo nuk njihet, është e padukshme; e nëse ekziston bota s’ka vend këtu.

Ky është ai vend ku ke dëshirë të jetosh përgjithnjë, vend ku njeriu mund të jetojë në harmoni me elementët e tjerë dhe të frymëzohet.

Por s’mund të jetë. Princi djall, shejtan e vëngërosh, e ka marrë liqenin për vete: aty ka shtëpinë, është vendi i tij i larjes. Ai peshkon në liqen dhe gjuan rosat nga barka. Në fillim shihet fija e tymit blu mbi liqen, një çast më vonë, e shtëna.

Larg, atje matanë pemëve, njerëzit djersiten e ngulçojnë, ndërsa gjithë rrugët që të sjellin këtu janë të mbyllura që ata të mos përzihen. Peshku dhe zogjtë e egër janë bukë për kënaqësinë e shejtanit. Aty është gjurma ku një njeri ka ndezur një zjarr; por është fikur dhe njeriu ka ikur.

I dashur, liqen i shkretuar.

Atdheu im…

Përktheu: Gilmana Bushati

Copëza qelqesh shkëlqejnë botë të përthyera prej manisë që krijon boshin rreth vetes gozhduar në fatalitetin e lëndës.

Me forcë ndaj trupin tim e kapërcej më pas pengesën Në një tjetër përmasë.

Koha e melankonisë

Pendim i një kohe.

Iluzione, nostalgji të vogla, pjesëza të brishta të shpirtit të shkatërruar, të copëtuar.

Bosh në hiçin e dëshirave të vjetra Që humbin në një lot.

Në fund të zemrës

Kufij të një ekzistence Reflekse të një ndërgjegjeje Në të tashmen e përjetshme.

Do të mbledh çdo ditë në mendimet, pjesëzat dhe fragmentet e burrit.

Sekreti i fundit i fuqisë për të dashur Një vlerë Që më bashkon në botë.

Zhytur në kohë

Ti ekziston në qënien time.

Në këtë det, vala ime e arrirë, përplaset me gurin ku çdo mbrëmje vështron ëmbëlsinë e dashurisë tënde.

Në një të tashme që është tashmë histori dhe vazhdim i çdo dite.

Për ne interpretuesit e erosit përkulim realitetin në një repertor të emocioneve të përjetësisë.

Thirrje

Një thirrje në të cilën është pritja dhe shpresa e një dëgjimi fjalët, të padëgjuara, kthehen te vetvetja per të pushtuar mendjen pa lënë të heshtë zemrën që akoma shpreson në një ditë në të cilën intrigat e botës mund të zveniten nga drita e qartë e thjeshtësisë.

Në kohën mes heshtjeve të mendimit Një mendim, një shenjë, hapet midis rreshtave të mendjes, copë e mendimit risjellë nga fundi.

Veli i kujtesës krijon një hije për një tjetër dritë.

Reflekse të një të shkuare, midis gjithshkaje,midis asgjëje pa një limit të kohës.

i

poez

Në hapësirë takoj zotin

Lutja rrëshqet e vetme në zemër, shqipton në çdo rrahje fjalë të shenjta, jo, të drejtën, as vullnetin por gjithë trupin, mëson të lusë.

Me natyrshmërinë e frymës jeta shndrrohet në një pëshpëritje të vetme të apasionuar e të pafund.

Mendja boshohet nga çdo mendim e ndjenjë humane Triumfon vetëm përsëritja e përjetshme e emrit Zot Që del nga thellësia e trupit, kalon në krahët e hapur, hapësirat e qiellit, duke prekur portat e Mbretërisë së Zotit.

Do të rri vetëm një fletë e bardhë Jam një libër i hapur me faqet e tij të mira akoma pa shkruar.

Prej kohësh jetoj pa kohë, midis indiferencës e mjaft iluzionesh në kohën e kujtimeve, midis pluhurit të viteve, në ngrohtësisë e gjërave që më rrethojnë ku më lidhin dashuritë në rrëmujën e zemrës të kem vetndërgjegjësimin për tu transformuar.

Pa fund

Sytë e tu mbledhin dritën e yjeve, ndërkohë gjithë ç mbetet zhduket në një rrugë hënore.

Nga thellësitë shpërthejnë emocionet, shkëndija që vërtiten rreth një zjarri të madh.

Do të vijnë pranvera të ndryshme për të zhbërë Kohën e kujtimeve.

Faqe të zemrës që nuk do të njohin kurrë hijen e perëndimit.

Për të jetuar një jetë midis reales dhe joreales; pa fund, në shpresat e së tashmes.

Heshtje

Të them të dua, është asgjë, e gjitha është prapa lumit të fjalëve të kësaj qetësisë sime, përpiqesh të përkëdhelësh utopinë e një ëndrre, që më gjen lidhur me jetën tënde.

Të them të dua është asgjë Ndërkohë zemra ime bie Mbi përrallën e qetësive të tua.

Hije të shënuara që arratisen Në drita të fikura, fatalisht kaluar prej kohës.

Kënga e liqenit të Anguilarës

Rrëshqitëse, të buta e ritmike, shoqërojnë këngën melodiose të liqenit, në mugun rritës të ditës që vdes.

Në errësirë një dritë e ftohtë hënore përkëdhel bardhësinë e faqes së ujit.

Vala sjell një atmosferë të pasur Të shkëlqimit dhe melankolisë.

Zëra të embël e të zhytur, bëjnë të shpërthejë passioni që fuqishëm prek skajet më të ndriçuara të shpirtit në pritje të mëngjesit.

Përktheu: Miranda Haxhia

23

e diel, 26 janar 2003

h istoria shkrimtarët e eleminuar nga regjimi sovjetik Emra të vjetër, emra të rinj, nga Lenini te Brezhnjevi duke kaluar nga Stalini nuk kanë toleruar lirinë e të shkruarit. Nëqoftë se do të bënim një listë të tyre kjo nuk do të përfundonte dhe do të dukej si propagandë, por nëse do të ndalonim thjesht dhe qartë duke treguar fatin e këtyre të sipërpërmendurve, sekretet e sirtarëve të komunizmit, të partisë, policisë politike, drejtuesve të të gjitha rangjeve të pamëshirshëm kjo do të ishte më e efekshme. Shumë nga këta autorë të njohur apo pak të njohur ishin padyshim gjeni.

E gjitha kjo fillon në vitin 1918 me Gumeleivin, poet i afërt me futuristët, i shoqi i poeteshës Ana Ahmatova. Bëhet fjalë për Leninin dhe Zhirinskin shefin e Çeke-s paraardhës i KGB-së. Gulenievi pushkatohet. Ishte një paralajmërim për të tjerët “Por ora e persekutimeve të gjata nuk kishte rënë akoma”, shpjegon Ana Koldefi, përkthyese e Solzhenicinit. Ishim në mes të luftës civile. Lenini sapo kishte hapur fushën e parë të Kulagëve dhe në mes të terrorit të brendshëm ku eleminoheshin miqtë e bolshevikëve, të bardhët, fetarët, liberalët dhe social revolucionarët...” Disa nga këta mijëra të vdekur kanë përfunduar me nga një plumb kokës nga çekistët.

Këtë tregon edhe shkrimtari Zazubrin dhe ai vetë çekist, në një roman jashtëzakonisht të gjatë “Çekisti”. Padyshim që Zazubrini ishte një shkrimtar shumë i angazhuar, tepër i komplikuar dhe një akuzues i vetë rregjimit, i cili do të pësojë të njëjtin fat pak më vonë. Në fakt deri sa Stalini të konsolidonte pushtetin e tij gjatë viteve 1927 1928 sidomos aty nga viti 1932 shumë shkrimtarë treguan një entuziazëm të madh ndaj tij, ndaj eksperiencës së re. Me përjashtim të atyre që emigruan përfundimisht si Osorguini, Remizov, Bunini (çmimi Nobel në vitin 1933) ose Jakobson, ose të atyre që vdiqën para Leninit si Andrejevi, Rozanovi. Para se të fillonin kërcënimet, persekutimet, likuidimet, vendimi do të binte mbi shumë shkrimtarë. Në vitin 1921 Aleksandër Bllok, shumë idealist, autor i poemës së admirueshme “Dymbëdhjetat” fiket i dëshpëruar. Në vitin 1925, poeti Esenin vetëvritet. Në vitin 1930 përsëri një poet Majakovski imiton Eseninin “në të vërtetë, shton Ana Koldefi, në fillim u kërkuam shkrimtarëve ...

Në vitin 1929 një fushatë denoncimesh që do të thoshte se ditët e bukura tashmë kishin mbaruar, filloi kundër Zamjatinit, autorit të “Ne të tjerët” (1921) e Pilnjak për shkak të romanit të tij. I pari mori nga Stalini të drejtën e nisjes në sajë të ndërhyrjes së Gorkit dhe vdiq në Francë i panjohur në vitin 1937. Por në vitin 1932 me rastin e Kongresit të Karkovit, diktatori i imponon shkrimtarëve të realizmit sociaist, jo vetëm për sovjetikët, por edhe për komunistët e huaj si Aragoni apo turkun Hikmet me parrullën e famshme : “Kush s’është me ne është kundër nesh”. Për shkrimtarët gjithçka ndryshon, për të mbijetuar disa si Olega (e ftuara) përfundon së shkruari. Të tjerët bëhen funksionarë shteti megjithëse kishin botuar më përpara tekste ose kritika kundrejt pushtetit si Leonovi, autor i të famshmes “Hajdutët” që do të bëhej president i Bashkimit të Shkrimtarëve, Ivanovi (Treni i blinduar 14-69), komunist i bindur, por i dalë jashtë normave, edhe Ehrembergu që u transformua në një propagandist i flaktë në të gjithë botën duke u mundur të besonin se Stalini nuk ishte një antisemit.

Atëherë kush janë viktimat ? Bolshevikët e vjetër, leninisttë, liridashësit, njerëzit që mundën të frekuentonin Gumelievët, Isak Babel, Pol Trockin, çifutët. Pushteti stalinist kishFlorenski, Osip Mandelshtan, te shumë armiq. Kurioz, Stalini do t’i Aleksandër Solzhenicin, Boris “shpërbelente” të tjerët, por do të persekutohen dhe ndiqen personPasternak, Anatoli Marçenko alitete antikomuniste të flaktë si Bul- disa nga emrat që përbëjnë gakov, i cili vdiq më 1940. Aleksei Tolstoi kushëriri i Leonit, ish antikolistën e gjatë të shkrimtarëve munist i kthyer në atdhe dhe i shpërtë persekutuar, të internuar blyer për më tepër bëhet korifei i Staose të vrarë nga regjimi sovjelinit ; në diferencë me Gorkin ai nuk ka ndihmuar asnjeri. Vdeka e parë tik, nga grushti i shtetit në është e simbolistit Bjeli (në Petërsnëntor të vitit 1917 burg) në vitin 1934, vit i vrasjes së Kirovit. Vdekja e dyshimtë për Bjelin. Mos e helmuan ? Askush nuk e di. Stalini dhe shefat e policisë sekrete Jagoda, Ejov, Berja (çdo njeri nga ata eleminonte paraadhësit)...

Babel (Kavaleria e Kuqe) u pushkatua në burgun e Lubjankës në Moskë në vitin 1937, Mejrold u zhduk në Gulag në vitin 1937 ose 1938, Pilnjak që Stalini nuk e fali për veprën e tij “Konti i hënës së shuar” (1925), ku ai e quante babai i vogël kishte vrarë Fryzenë, shefin e ushtrisë së kuqe, u vra në Lubjankë në prill të 1938-ës. Rrethana acaruese për Babelin dhe Pilnjak të cilët kishin njohur Trockin, poeti Mandelstam,

24

zgjimi i erës

ERIH MARIA RILKE

autor i dy teksteve të Stalinit, e përzunë dhe vdiq në 1940. Fakti ishte se që të tre ishin çifutë dhe të pafajshëm. Pas viteve të mërgimit, poetja Marina Cvjeteva kthehet në vitin 1939. I shoqi Efron agjent sovjetik jashtë shtetit ishte vrarë. Marjana vetëvaret në vitin 1941. Në vitin 1942 Sollzhenicini që në letrat e tij që ishin kapur nga komisarët politikë kishte vënë dyshime mbi kapacitetin dhe strategjinë e Stalinit, atëherë kur ai luftonte me nazistët në front, përjashtohet nga atdheu deri në vitin 1957 gjatë amnistisë së Hrushovit. Vasili Grosman (Jetë dhe fat) stalinist i bindur pyetet për stalinizmin.

Ky ish komunist i pastër do të çensurohet, torturohet moralisht deri sa ai vdes nga kanceri. Në fund teologu Florenski, një i pakorrigjueshëm, një filozof i madh vdes në kamp në vitin 1943. Mund të besohet që lufta mbaroi, persekutimet përfunduan. Në viitn 1946 Jdnov fillon një fushatë si ajo e 1929 kundër satiristit Zoçeçenko dhe poeteshës Ana Ahmatova (Rekuiem) vdes në vitin 1964 e persekutuar nëpërmjet të birit të arratisur.

Të mos harrojmë që Ahmatova u bë edhe gruaja e Gumilievit. Idem, djali i romancierit Platonov (Çevengur) u çua në Gulag. Kjo ishte një nga metodat staliniste pa marrë familjen. Platonovi vdes në vitin 1951 nga tuberkulozi. Dihet që pas Stalinit vjen Hrushovi që më 1956 që si udhëheqës i ri i BRSS do të jepte iluzionin e një njeriu liberal dhe të një njeriu që do t’i shërbente shkrimtarëve; dhe sidosmos Sollzhenicinit. Më 1961 botohet “Një ditë nga Ivan Denisoviç”, një përshkrim rrënqethës i gulagut stalinian. Përsëri Sollezhenicini do të ndalohet. Në vitet ’60 të shikojmë lidhjen e disidencës ruse.

Brezhnjezi do të vazhdojë të sulmojë shkrimtarët që do të veprojnë jashtë normave, procese, burgje për poetin Daniel dhe romancierin Sinjafski ; spitalet psikiatrike, metodë e re për të tjerët. Megjithatë kampet nuk mbyllen. Në fillim të viteve ‘80-të Marçenko do të vdesë në kamp. Pasternaku çmimi “Nobel” 1958, autor i Doktor Zhivagos” persekutuar për dekada të tëra u pengua të shkojë në Stokholm. Nga ana tjetër, ka shumë shkrimtarë zyrtarë që i shërbyen rregjimit rus, Ajmatov, poeti Jevtuçenko që udhëton shpesh në perëndim për të bërë kritika të vërteta Bashkimit Sovjetik, bënë analiza letrare për Prop ose Baktin, të cilët e sovjetizuan letërsinë. “Po t’i referohemi filozofit Hanah Arend, pas përkthyeses Ana Koldefi kanë një gjë të përbashkët ndërmjet nazizmit dhe komunizmit, se cili prej tyre ka specifikat e tij por kanë të përbashkët urrejtjen për shkrimtarët e lirë.

U digjen librat, vriten, mërgohen”.

Shumë fate të tilla janë thyer. E trashëguar apo jo, kjo lloj letërsie lindi në fillim të shekullit të XIX-të. Komunizmi shkatërroi kulturën ruse.

A mund të gjenden sot shkrimtarë dhe a mund të ecet me hapat e Ahmatovës, Pilnjakut etj? Pas shumë persekutimesh letërsia ruse me pak përjashtime po rilind.

Flori Slatina

erih MARIA RILKE

Fjalët e zakonta...

Për fjalët e zakonta të çdo dite, Për fjalët më të thjeshta fort kam mall.

Ndër festa u fal ngjyra edhe dritë, Të qeshin e t u ngrohet gjaku vale.

Fytyrën kaq të drojtur, të përkore, E shfaqin çiltazi, kushdo ua sheh.

As ditëve plot ankth e rreshje bore S më lanë fillikat edhe pa zë.

Dua të jem...

Dua të jem si kopshti bri rrëkesë, Të çelin ëndrrat lule me gazmend, Dhe njerëzit e lodhur e pa shpresë, T i mbledh të gjithë tok në një kuvend.

Dhe kur të ecin, fare pa u ndjerë, T u fëshfëri me fjalë porsi ti, Dhe kur t i zërë gjumi ndonjë herë, Për ta si roje në përgjim të rri.

Shpirtra si fildishi...

Shpirtra të fildishtë e fëminore, Që ende, ende s keni kumbuar, Që kjo jetë e zymtë e mizore Ua mban larg të trembur, të hutuar, A do t u zhgënjehen ëndrrat vallë, Kur të udhës zëra do t u zgjojnë, Dhe nga ditët plot zhurmë e andralla, Do t u shuhet gazi përgjithmonë?

Harpëtari

Isha fëmijë gjithë zjarr, Plot ëndrra e vrull gjithmonë.

Një ditë erdh një harpëtar Para oborrit tonë.

Iu luta nënës me dëshirë: Më le të dal në udhë...

Tingull i harpës kaq i çlirë Diçka më zgjoi tek unë.

Kjo këngë e dija dhe më parë, Do ishte kënga ime.

Ti mos këndo, o udhëtar, Do jetë kënga ime!

Këndon për gaz edhe trishtim, Siç i ndjen shpirti thellë.

Për fatin tim në mungëllim...

Pasi të çeli plot blerim, Ç i mbetet më në jetë?!

Këndoi, jehoi çapi plot gaz U ngjit për të përpjetë.

Për dhimbjen që zemrën e plas, Për gazin që kurrë s mu qas Këndoi, edhe më mori pas, Për ku, s e di as vetë.

Zgjimi i erës

Hera - herës natës, për çudi Era zgjohet befas si fëmijë Edhe bredh ndër udhë fillikat, Gjersa lehtë e lehtë hyn në fshat.

Dhe rend me vrull gjer tek një pellg, Pastaj hedh sytë rreth: Shtëpitë e shkreta, as një shelg E as një lis s tund gjeth.

Përktheu: Perikli Jorgoni

e diel, 26 janar 2003

-Si mund ta përkufizoni mardhënien tuaj më letërsinë?

-Mardhënia me letërsinë është për mua diçka e shenjtëruar, një idhull. Në fakt është prirja ime, dhe është pikërisht kjo ajo që doja të bëja dhe është diçka që e bëj me ndërgjegjie duke menduar ose duke fantazuar se nuk mund ta bëj. Ndodhem vazhdimisht në të tilla situata paradoksale. Eshtë një kërcënim me të vërtetë shumë i dhimbshëm, sepse të mos shkruaj është një problem total, një problem për jetën dhe mbijetesën time. Herë pas here valvula e sigurisë zhbllokohet dhe vetëm atëherë shkruaj, dhe pastaj menjëherë rikthehet, duke më shndërruar në një memec, dhe në këtë mënyrë nuk jam i zoti të shkruaj asnjë rresht -Si mund ta kuptojmë këtë ndjenjë bllokimi? Si një pasiguri radikale për të shkruar apo nga zhgënjimi se nuk mund të shkruani atë që do të doni?

-Nuk dua të ndjehehem i zhgënjyer nga ajo që shkruaj. Pra më mirë nuk shkruaj fare në qoftë se nuk jam i sigurt tek forcat e mia. Kam lexuar me kujdes në një revistë letrare një përmbajtje të një autor të ditëve të sotme Domenik Rolin ku thuhej se: “një shkrimtar që nuk shkruan çdo ditë është kot” . Këtë nuk arrij ta kuptoj. Nuk e kuptoj sepse një shkrimtar që shkruan çdo ditë çshenjtëron mardhënien e tij me letërsinë. Në kemi një aktivitet të përditshëm në kuptimin e thjeshtë dhe në atë të figurshëm të fjalës, diçka sa ordinere dhe po aq banale siç janë gjestet elementare të vazhdimësisë biologjike: të ushqyerit të fjeturit etj.

remarku i shkruan marlene ditrih: thuamë që më do

Kam pritur tridhjetë e pesë vjet për t u përballur me të shkruarin ashtu si e kam imgjinuar MARLENE DIETRICH

Venecia, shtator 1937. Erih Maria Remark takohet me Marlene Ditrih ne nje prej restoranteve te Lidos. Dhe dashuria nis qysh me shikimin e pare. Mes aktores mitike te filmit “Engjelli blu” dhe autorit te bestsellerit nderkombetar “Asgje e re nga fronti i perëndimit” si dhe romaneve mjaft te njohur prej lexuesve shqiptare “Tre shoket” e “Harku i Triumfit”, nis nje lidhje e forte dashurie, sa pasionante aq edhe dramatike.

Letrat e Remarkut, pervec aspektit te tyre real por te kufizuar nga largesia dhe mosgjetja e te njejtit zjarr e perkushtim nga ana e Marlene Ditrih jane, ne nje fare menyre, deshmi e nje vetmie ekzistencialiste te thelle, ato i drejtohen nje personi i cili nuk jetonte vecse ne endrrat e Remarkut “Ja, tani ndalova perseri, sepse ndjej qe dora s’me bindet. Me duaj! Me thuaj qe ti me do, kjo fjale me ben mire, me sheron. Kur ti me thua qe me do, une gjej forca e shkruaj edhe me bukur e me shpejt.

Sepse une nuk jetoj vecse per dashurine tende. Me duaj, pumë!...

O, drita ime e dashur!... E di?... Nganjehere, une nuk mund te ulem te shkruaj librin qe kam nisur e te cilin e urrej, sepse ai me largon prej teje. E atehere tehiqem nga studioja, nxjerr fotografite e tua dhe i vendos ne radhe para meje edhe pse e di qe kjo gje nuk me qeteson, perkundrazi, e ben edhe me te rende gjendjen. Por, megjithate, edhe pse kete e di, nuk nderroj mendje e, duke i veshtruar ato, nis e flas me ty e, pastaj, ndjej qe gjendja ime shpirterore behet edhe me e rende, sepse eshte nje gjest i veshtire ky, i padurueshem por edhe i mrekullueshem e, pastaj une terhiqem perseri aty tek vendi im, ulem ne tavolinen e shkrimit per te vazhduar librin...

-Në rininë tuaj a ju kanë pëlqyer “Një mijë e një netët” …

-Po! Sigurish që po dhe është e çuditshme: më bëtë një pyetje për të cilën nuk kam folur kurrë. Nuk e kam përmendur asnjëherë këtë tekst kur më kanë pyetur rreth librave të cilët më kanë pëlqyer më shumë. Ky ka qenë edhe një nga leximet e mia më esenciale. Aq sa kam menduar të shkruaj një tekst mbi Galandin, dhe kjo ka qenë një dëshirë vërtet e madhe.

-Ideja e gjurmës e arkës së relikeve e mbeturinave duke përmbajtur një memorie, nuk ju duket se gjthë kjo nuk ka asnjë lidhje me universin e “Jetë të vogla” . . . apo jo?

- Si të doni ju , megjthatë në këtë tekst të parë, vdekja paraqitet si diçka qesharake, vdekja në përgjithësi interpretohet vdekja e të tjerëve; ndërsa tek “Jetë të vogla” jepet mënyra se si përballohet vdekja e të afërmve.

-Pra ju nuk keni një “vepër të rinisë” ? Nuk keni shkruar asgjë gjatë kohës së kolegjit?

- Vetëm poezi, asgjë tjetër: Poezi me rimë, kam shkruar edhe në alksrandin nganjëherë edhe të hekzamtruara. Pra, asgjë! Praktikoja format poetike të shekullit të fundit, të shekullit të 19 dhe fillimit të shekullit të 20. Në lice nuk kisha asnjë mundësi të njihja poezinë bashkëkohore.

Më kujtohet që në vitin e fundit të liceut në filimin e viteve 60, profesori i frëngjishtes pyt nxënësit se për çfarë donin të flisnin. Unë thashë Verlen ose diçka po aq revolucionare si kjo. Ishte koha kur klasat ishin mbushur me fëmijë të zinj, nga algjeria apo Orani etj. Profesori bën edhe në herë pyetjen e tij dhe një fëmijë i zi thotë” Antonin Artod” .

Fillova të qesh me të madhe duke bërë një gjest idiot” Kush është ky Artod. Kjo pra ishte hera e parë që unë dëgjoj të flitet për Artodin, isha 17 vjeç dhe nuk e kisha idenë se për çfarë bëhej fjalë. Tërësia letrare për mua duhej të ishe Elyar dhe Aragon. Nuk dija thuajse asnjë lidhur me letërsinë bashkëkohore. Madje do të thosha se rreth 20 vjet më vonë ”Jetë të vogla” është shkruar me një ambicie mendore që nuk ishte shumë ndryshe: është të një epokë ku kam filluar të informohem për aktaulitetin letrar.

-“Jetë të vogla” është shkruar në një mosnjohje të fushës apo mos është suksesi i tyre që ju ka qetësuar?

-Oh! E dini, në fillim ishte një sukses shumë i lehtë.

Vitin e parë kam shitur ekzaktësisht 1918 kopje, një shifër historike dhe gati fitimtare por në fund të fundit jo aq brilante. Në të vërtetë nuk kam se për çfarë të mburrem. Veç të tjerash kjo nuk është regulluar aq shpejt:kam qarë për katër vjet. Nuk kisha mbaruar së qari për këtë gjë: dhe i thosha vetes aty kam shkruar dhe kam dhënë më të mirën nga vetja ime. Mendoj se ka shumë shkrimtarë që hidhërohen kështu, për librin e parë që ka mbetur pa u vënë re dhe mossuksesi i tij mjafton për t’I shtyreë që të vazhdojnë.

Unë kisha besim tek ky libër, besoja me një besim të qenësishëm, kisha absolutisht nevojë të besoja dhe në fund pata shans:ai e gjeti publikun e tij.

Një tekst letrar është diçka e paprekshme -Kur thoni “dora ime e pranonte këtë” ju flisni si të ishit piktor apo arkitekt do të thotë të përmendësh një realizim grafik instiktiv ku saktësia nuk vjen nga të arsyetuarit por nga një vendosje e trupit. Mund të themi të njëjtën gjë për të shkruarit letrar në disa momente?

-Si mund t’iua shpjegoj këtë ?Shikoni mësoja “Prehis-

a PIERRE MICHON

intervist pierr mishon: një shkrimtar që merret me politikë s është efikas toria e artit perëndimor” dhe disa përmbledhje të tjera të Leroi-Gurhan. Ky, dmth. Leroi-Gurhan, për të vizatuar këto gjëra fliste për “fusha të brendshme” tek “Gjesti dhe fjala” .

Fusha e brendshme është dora-goja ky është një raport i ndërsjellë midis të dyjave. Pra!shkrimi do të thosha që është kulmi i perfeksionimit të fushës së brendshme: goja është e shkëputur por ajo flet në të njëjtën kohë kur dora shkruan, por në fakt është dora që vendos dhe ajo nuk mund të thotë gjë tjetër veç të vërtetës.

-Le të flasim pak për politikën; cili është vendi i shkrimtarit sot në shoqëri?A është ai mbartës i mesazhit? Si e vendosni ju atë në raprt me lirinë e fjalës?

-Autocensura e madhe - që ishte nëna ime - ka vdekur.

Në këtë liri në të cilën jetojmë, nuk e di se cila qeverisje dotë ushtronte tek unë një presion të fortë. Nuk ndjej të jem nën kërcënimin e ndonjë censure politike. Angazhimi është diçka tjetër. Për një shkrimtar, të ndërhyjë në mënyrë direkte në politikë është githmonë një kuturisje dhe asnjëherë efikase. Për t’iu rikthyer pyetjes suaj mbi shoqërinë, le të jemi të qartë; jam demokrat. Demokracia është sistemi më i mirë, ose më i miri nga të këqijtë, siç thoshte Çërçilli, duke iu referuar një realiteti dëshpërues: vuajtja e një numri të madh njerëzish. Këtë nuk mund ta pranoj kurrë. Megjithtë edhe lidhur me këtë nuk është se jam antidemokrat, sepse duhet theksuar edhe e keqja e kësaj epoke. Si të gjjithë bota edhe unë luhatem sipas rrethanave. Sot meqënëse botimet e mia po shiten sigurisht që jam shumë demokrat.

Përktheu: Mirela Velillari

Pierr Mishon (Pierre Michon) ka lindur më 1945, në Karde. Pas disa vitesh kushtuar studimeve letrare dhe teatrit, në moshën 37 vjeçare publikon tekstin e tij të parë. Librat e tij janë botuar në edicionet Verdier: ” Rimbaud le fils” (Remboja i ri), “L’empereur d’occident” (Perandori i perëndimit), “Vies minuscules” (Jetë të vogla) “Vie de Joseph Roulin” (Jeta e Zhozef Rulinit) etj.

Përveçse një autor i madh Pierre Mishon, përbën atë që quhet e veçantë në letërsisnë franceze. Ai shkruan pak por në mënyrë të përsosur dhe kjo është ajo që e karakterizon nga të tjerët.

25

e diel, 26 janar 2003

interpretim

jeta e márkezit është një roman tomás MARTÍNEZ

lavdet për zotin bovarì ose një vështrim i ri për personazhet e një kryevepre alberto BEVILACQUA

A. Bevilakua, 68 vjeç, është njëri nga tregimtarët më të mëdhenj italianë. Ka trajtuar Analizën e shpirtit femëror, nga është nxjerrë ky shkrim.

Ndërmjet veprave të tij më të suksesshme mund të përmenden “Kalifa” (’64), “Kjo lloj dashurie” (’66), “Kureshtari i grave” (’83) dhe “Përmes trupit tënd”, që sapo ka dalë nga shtypi.

26

Jam i mendimit se rishqyrtimi, tani, i Zonjës Bovarì në një këndvështrim tjetër, është një rast nxitës, thuajse provokues, për ta vlerësuar romanin jashtë disa gjërave të përbashkëta, të cilat zunë rrënjë, gjatë kohës. Një shembull: Vazhdon të citohet motoja e Floberit: “Madame Bovary c’est moi” (Zonja Bovari jam unë vetë). Por a jemi thelluar, në të vërtetë, në kuptimin e këtij pohimi? Më saktësisht: A mos Floberi ka dashur të mishërojë, si pasqyrë të un-it të vet, personazhin e tij të famshëm? Apo, më mirë, donte të bënte të njohur se figura e Emës ishte simboli i një femërie (feminiliteti) që i ishte kundërvënë vazhdimisht, për shqetësimet dhe neurozat *** e tij?

Duke e lexuar sërishmi veprën, na mbushet mendja për të parë këtë tezën e dytë shpjeguese. Si pasojë del në pah, si kurrë ndonjëherë, pikërisht ai: i shoqi, doktor Bovarí: Viktima e vërtetë, sipas mendjes sime, në kundërshtim me shumë pamje kritike sipërfaqësore.

Në fillim të ngjarjes Ema, e zh-

gënjyer, ia ngarkon pakënaqësitë e saj shpirtërore, që e kanë mbërthyer, këtij njeriu, të cilin e quan të rëndomtë, sepse jeta që ai i ofron është e mërzitshme. Por a ka të drejtë Ema? A mos kemi të bëjmë më tepër me një shkak të pavetëdijshëm për të shfryrë etjen e saj neurotike për përvoja të reja ndjesore dhe seksuale?

Le të hyjmë në thelb të të dy personazheve. Bovarí e do Emën me një besnikëri të thellë, gjer në atë shkallë sa të falë tradhtitë e saj me një zemërgjerësi që tregon, në mënyrë të habitshme, se nuk është i kapluar nga ngushtësitë e moralit të kohës. Mund të shkohet edhe më tej: kur Ema vret veten, e sfilitur nga përvojat mendjeshkurtra të tradhtisë bashkëshortore, Bovarì e ndjek në varr. E, pra, këto veprime shpirtërore nuk janë të një të rëndomti (mediokri). Janë të një qenieje që e njeh mirë mishirën ndërmjet krijesave.

Nga dalja e romanit e më pas (domethënë që prej vitit 1857 e më parë, madjè, kur vepra dilte në seri në “Revue de Paris”) të gjithë mbanin anën e Emës, të përthithur nga ajo të cilën mund ta quajmë si “neurozë romantike” të një gruaje të vetëlënduar, në përpëlitjet e një kënaqësie epshore që zgjon mëshirën ndërmjet njërës përplasje dhe tjetrës, ndërmjet dy dashnorëve: Leonit dhe një kokoroshi të pashëm krahinor, Rudolf Bulanzhesë. Që të dy, së fundi, e braktisin, të dërrmuar nga teprimet e saj. Me mënyrën sesi ajo e kupton dashurinë (mbi gjithçka për vetveten, për ndezjet e saj ndërseksuale, - ndonëse të mjegullta, - në kllapinë e saj për të marrë arratinë, pa ditur saktësisht se ku do të shkonte), Ema, po ta shohim mirë, tregohet vetë e rëndomtë édhe në ato tipare mashkullore që nuk ia duron dot të shoqit. Kështu fjala “mediokritet” përfundon së paturi domethënien e “mospranimit të çfarëdo personaliteti të mundshëm te të tjerët”. Por më në fund Bovarì lartësohet, ndërsa Leoni dhe Rudolfi ia mbathin, të shtyrë nga shpirti i Pilatit ( duke larë duart.- p.).

E parë në këtë vështrim, “Zonja Bovari” fiton një pamje moderne, të cilën Floberi e profetizoi përmes rreshtave të kryeveprës së tij. Vetmia që çiftëzohet me ndjeshmërinë, veçanërisht te gruaja, mund të arrijë trajta përdhosjeje në shoqërinë e sotme, sa të mos mundet dot gruaja të dallojë pengesat e vërteta të triumfit të ambicieve të saj. Shpesh herë egoizmi mbetet, përfundimisht, si i vetmi veprim vetjak i verbër. Kështu është Ema viktima e një bote të re, që bën të shpërthejë tek ajo dhuna për të dalë fituese, qoftë edhe në anën seksuale por duke u zhytur, me këto kërkesa të çmendura, jo në një rreth fitimtarësh, por të humburish që në nisje.

Në roman, zvetënimi e shtyn Emën në aktin më të paparashikueshëm: të mbytet në borxhe te një fajdexhi të cilin, më vonë, nuk di si ta paguajë. Më kot kërkon ndihmë nga Leoni dhe nga Rudolfi.

Mbase Bovarí nuk do të kishte rënë në kurthe të tilla. Floberi profetizon diktaturën e keqe të ardhshme të parasë, që do të shkaktojë vdekjen e mjaft vlerave.

Megjithatë mbetet e fortë mëshira e Bovarisë, një mëshirë e thellë, që mund të kuptohet si forca e vetme e ndërlidhjeve ( kohezionit), e cila është në gjendje sot që t’i bashkojë në mirëkuptim njerëzit në një skenar qelizash të çmendura (qeliza kanceroze.- p.).

Përktheu: Kostaq Xoxa

Në gruan, Ema, vlojnë neurozat e femërisë*. Lexuesit shpesh mbajnë anën e saj. Po nëse njeriu i vërtetë për t u çmuar është bashkëshorti i tradhtuar?

*Femërì: është një neologjizëm për të dhënë shqip fjalën feminilitet. Kjo fjalë ka kuptimin e tipareve joshëse te një femër. Në përdorimin për meshkujt, është përbuzëse: mashkull i efeminuar, do të thotë që përdridhet (dhe flet) si femër. Në shqip, femërí është dhënë nga V. Kokona ( Fj. Fr-Shq) dhe nga F. Deda – Z. Simoni (Fj. ItShq). ***Neurozë: Sëmundje e sistemit nervor, që shfaqet me çrregullime në funksionimin e organeve të ndryshme ose në gjendjen psikike, pa cenime të dukshme të trurit ose të atyre organeve.

Shënim: Me Bovari në këtë shkrim kuptohet zoti Bovarí

GABRIEL GARCIA MARQUES

Kujtimet e Gabriel García Márkuezit janë aq të mprehta sa edhe romanet e tij; por ato kanë përparësinë që të tregohen, këtë herë, nga ana e së vërtetës. Gjuha e përdorur lëshon një ajër aq të pasur në oksigjen dhe je po atë tendosje që vërehet te “Vjeshta e patriarkut”; koha end atë pëlhurën e saj të merimangës magjistare me ato vajtje-ardhjet e saj, që të kujton “Njëqind vitet e vetmisë” dhe, në ndryshim nga romanet, në të cilat forca e tregimit e bën të pamundur përgjasimin me të vërtetën, gjithçka paraqitet në këto Kujtime duket si e pamundur, nëse nuk di që ngjarjet janë të vërteta.

Nisja e tregimit zë 150 faqe nga të 600 faqet e librit; por pa këtë fillim nuk do të kishte Kujtime dhe, mbase, as romancier. Ajo që ndodh me García Márkuezin një ditë të bukur të shkurtit të vitit 1950, andej nga vakti i mesditës, një muaj para se të festonte përvjetorin e të 23 viteve të jetës së tij, është një epifaní (festa e ujit të bekuar,- p.), në kuptimin që i jepte Xhejms Xhoisi kësaj fjale : “një shfaqje shpirtërore e papandehur e së kaluarës”. Episodi ia vlen që të përmblidhet, sepse ai shënon një të mëparshme dhe të një mëpastajme në jetën e autorit. Pikërisht në atë ditë e ëma, Luiza Santiaga Márkuez de García, kërkon që i biri ta shoqërojë në Arakataka, për të shitur shtëpinë e gjyshërve të saj nga ana e nënës, atë shtëpi në të cilën García Márkuezi kishte jetuar gjer në moshën tetëvjeçare. Kur Gabrieli e lë fshatin e lindjes, dy ditë pas kësaj shitjeje, ai merr me vete thesarin e të gjitha historive që do të tregojë gjatë rrjedhës së viteve të jetës së tij. Kujtimet janë aq të ndërthurura siç janë rrënjët dhe kanë një frymëmarrje të tillë, saqë bëhen vetë pëlhura e gjuhës së García Márkuezit. Në vend të Vivir para contarla (“Të jetojë për ta treguar”), libri do të duhej të quhej “Të jetojë për ta dhuruar”, sepse edhe hidhërimet e mjerimet më të mëdha, uria dhe sëmundjet, janë trajtuar me një humor të pamposhtur.

Kujtimet e rinisë Si edhe në autobiografinë e Jorge Luis Borgesit, që është botuar për herë të parë në spanjisht katër vite më parë, Kujtimet e García Márkuezit endin që në fillim, me fije të holla, lidhjen ndërmjet historisë së shkrimtarit, me atë të vendit të tij. Koloneli Márkuez, telegrafisti García, si edhe familjet e tyre të bollshme, të gjithë këta,- mishërojnë fatin e atdheut, jo vetëm si personazhe kryesorë, por si viktima dhe si dëshmitarë.

Gabriel García Márkuezi dhe të parët e tij janë si era e papërmbajtur e Karaibeve që përfshin çdo gjë që gjen përpara, si për shëmbull luftërat civile në të cilat u fut edhe gjyshi nga nëna, si edhe atë manifestimin e atë grevën në të cilën humbën jetën 3000 pjesëmarrës, por që solli gjunjëzimin e kompanisë së bananeve, në vitin 1928. Këto përshkrime episodesh kaq të çoroditura, autori i jep duke ecur kryq e tërthor, në një renditje arbitrare, por që njëherësh përshtatet aq mirë saqë përshkruesi i ngjarjeve nuk mund të bënte ndryshe, veçse ta përfundonte këtë pjesë të tregimit me një frazë që përcakton, pa dyshim, të gjithë librin: “Të gjitha këto motërzime (versione) të ndryshme janë shkaku i kujtimeve të mia të hallakatura (në origjinal: faux souvenir- p.).

Megjithatë këto faux souvenir, - siç i quan Márkuezi vetë, (të cilat në një përkthim të ngushtë të togfjalëshit do të vinin në dyshim vërtetësinë e ngjarjeve - p.) - janë paraqitja e së vërtetës më të pastër, që nga shkollat e Barrankuilës, gjer te grupi i miqve të pandarë, të cilët García Márkuezi i përmbledh me bindjen e tij, që kur ishte 21 viç, në bregun e Karaibeve. Të gjitha këto imtësira, të paraqitura si në një deltë me degëzime të panumërta, vizatojnë pak nga pak procesin e formimit dhe të krijimit të emrit të madh të një shkrimtari që kishte lindur vetëm për këtë: që të shkruajë.

Kjo gjini legjendare, ku përfshihen Kujtimet, një gjini pa dyshim më e lashtë se shkrimi, i jep lexuesit jo një tregim se ç’është autori por se ç’duhet të ishte, përballë Historisë. Komplimenti më i bukur që mund t’i bëhet asaj Vivir para contarla është se, ndër të gjithë librat e admirueshëm të Gárcia Márkuezit, ky libër është ai që i përgjason më tepër.

e diel, 26 janar 2003

rastësia vdes në gjuhën e shenjave edvin KUKUNJA

s i përkas kësaj bote artan BALLGJINI

Për D...

Sa herë s të shoh më kap trishtimi vetmia në ndjek ngado si hije si një skllave besnike.

Sa herë s të shoh ndihem për gjithçka fajtor për ditën kur të njoha për çastin e bukur kur vetes, e dua , i thashë.

Sa herë s të shoh ndihem i humbur sikur s i përkas kësaj bote...

Meditim

Heshtja lexoi mendimet e mia dhe m i dërgoi të gjitha ëndrrat që doja t i shihja në gjumë.

Tashmë heshtja e gëzuar ëndrat e mia shikon...

Unë, i çuditur, me heshtjen, pa heshtjen, për heshtjen, mendoj...

Një shoqe

Në sytë e tu shoh veç gëzim Shoh diell që s të ka perënduar.

Shikoj në sytë e tu veç buzëqeshje Buzëqeshje që s njeh të mbaruar!

Ti mërzitjen tutje e ke flakur Ti veç gëzim mban me vete Mendoj, mos je bukuroshja e skalitur në gur Dhe nga gjumi shekullor je zgjuar?!

Më fal

Të lutem, më fal, më fal, për ditën gri dhe qiellin që qan, për mëngjeset me mjegull dhe hënën e zbehtë.

Të lutem, më fal më fal kur të them aroma jote më e mirë se e luleve është.

Më fal, por s rri dot pa të parë, s mundem si mos të të dua, më fal për dashurinë time të pastër e për zemrën që po vuan, veç për ty po qan...

Të lutem më fal për këtë poezi që s ka as rregull, as rimë.

Të lutem më fal për ditët kur s do më shohësh më për vdekjen time të papritur e për atë që ty do të shqetësoi se çastet e bukura që më dhurove po i mbart me vete në varr...

Më fal... Më fal... Më fal...

Lindje, Perëndim Ne muzgun e etur gjuhe te perhirta perpijne driten e pakte Ne kete kasaphane te heshtur rizgjohem, rizgjohen Kam dy bote brenda meje Njera prane tjetres bashkejetojne si dy amvisa ekonomiqare ndajne gjithshka ne dysh; zemren, shpirtin, gjakun, mishin Lindje , Perendim dhe rrethi mbyllet ne gryke Fije te padukshme ne duar kujtimesh, ne duar qe tokin lehte te miat me terheqin sa ketej, andej Duhet te zgjedh?

Por a mundem?

* * *

Rishtazi nen mantelin gri Perseri!Filologjia me thone studion gjuhen, fjalet e nje populli... ...fijet e mendafshta, te padukshmet fije Fijet e moskuptimit misherimit dashurise urrejtjes ndjenjave mendimeve ideve te nderthurura me mjeshteri nga Merimanga-Perendi qe na lidhin e na ndajne E ndersa vertitemi rreth e rrotull hapesires qe shohim prekim ndjejme aq me shume nderlikohet kjo rrjete Per ke eshte ngritur ky kurth Cili eshte gjahu i majme qe Ajo pret, pret e pret

* * *

Ne gjuhen e shenjave Rastesia vdes.Gjithshka eshte per te qene ne vendin e vet Permbajtja eshte e parendesishme Po te ishte e mundur nje Forme trasparente Asgjeja do ta mbushte deri ne gryke.Qellimi i Krijuesit (pasi i hodhi , porsi era gjethet, injoroi egzistencen e tyre) ishte te ndertonte me to nje rruge te detyrueshme per tek Ai Sa besim pati ne botekuptimin tone Mbase tani, duke i rene tavolines me gishta, pyet vehten se si valle i shpetoi Perhumbja; ku valle ish fshehur dhe mbase nenqesh per fatin tone Çfare trilli djallezor i punuam.

i

poez

mesdita ka veshur pelerinën e lodhjes

valbona HAJRO

Peisazh Nata fle me vdekjen Si një shtrigë e keqe.

Mbrëmja fle ndër brigje Duke nxjerrë thashetheme.

Mesdita ka veshur Pelerinën e lodhjes.

Mëngjesi zgjohet Me sytë mbushur dritë.

Veç ëndrrat e fëmijëve I duan të gjithë!

Sikur Sikur njerëzit, Në kopështin e Evës Mollën e keqe Ta kishin shkulur, Dhe pastaj Dashuria për njeriun Do kishte hedhur Rrënjët Në vend të saj!

Lejlekët Ndanë udhës Mbi plepat e gjatë Banorë të përhershëm Lejlekët.

Në vjeshtë Ata ikin larg Dhe i merr malli Në vargje poetët!

27

swan design

e diel, 26 janar 2003

40

CMYK