ΕΠΟ30 Τόμ. Β Κεφ. 3-4

Η Εκπαίδευση αλλιώς

Απλά και κατανοητά η γνώση! Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Τόμος Β΄: Αναγέννηση και Ουμανισμός Κεφάλαιο 3: Ο Ουμανισμός και η επιστροφή στην Αρχαιότητα 3.1. Η νοσταλγία της Αρχαιότητας 14) Πώς λειτούργησε η νοσταλγία της Αρχαιότητας για την αφύπνιση του αναγεννησιακού πνεύματος; (σελ. 47) Στη ρίζα της αναγεννησιακής ορμής βρίσκεται ένα ιστορικό παράδοξο: μολονότι η Αναγέννηση ήταν ένα πολιτιστικό κίνημα με το βλέμμα στραμμένο αποφασιστικά στο μέλλον, για να μπορέσει να καινοτομήσει αξιοποίησε τα σύμβολα της κλασικής Αρχαιότητας, κάτι που θα επαναλάβει αργότερα η Γαλλική Επανάσταση με την επιστροφή στην ελληνορωμαϊκή κληρονομιά. Έτσι, τον 14ο αιώνα η έξοδος από τη μεσαιωνική στασιμότητα στηρίχθηκε στην επάνοδο σε πολιτισμικά, ηθικά και πολιτικά πρότυπα μιας ακόμη πιο παρωχημένης εποχής. Αυτή η τάση εκδηλώθηκε με ριζικό τρόπο αρχικά στην Ιταλία, όπου τα κατάλοιπα του λαμπρού αρχαίου πολιτισμού ήταν συστατικό στοιχείο της καθημερινής ζωής. Τα 1 αρχαία μνημεία γεννούσαν σε διανοητές όπως ο Πετράρχης τη βεβαιότητα για τη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος σε συνδυασμό με τη χριστιανική ευσέβεια, αλλά και την υπερηφάνεια για τις εθνικές παραδόσεις. Ο φλογερός πατριωτισμός του Πετράρχη

κόμισε

κοσμοπολιτισμό

ένα

του

νέο

πνεύμα,

μεσαιωνικού

που

αντιστρατευόταν

τοπικισμού,

που

ήταν

τον

νεφελώδη

αποτέλεσμα

του

γεωγραφικού κατακερματισμού. Τα σπουδαία κατάλοιπα έγιναν πηγές έμπνευσης για τη απολύτρωση του Ιταλού από τα σκοτάδια της μεσαιωνικής αμάθειας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο πατριωτισμός του Πετράρχη έρχεται να αντιπαρατεθεί στη γερμανική κατάκτηση της χώρας του. Σαλπίζει την απελευθέρωση από το διανοητικό τέλμα μέσω της αντίστασης στη γερμανική «βαρβαρότητα», που έχει επιβάλει την πολιτισμική καθήλωση της Ιταλίας. Με τον τρόπο αυτό, γίνεται προάγγελος της εθνικής απελευθέρωσης και ολοκλήρωσης των ευρωπαϊκών λαών, μια τάση που διατυπώνεται εξάλλου ρητά στον πολιτικό στοχασμό του Μακιαβέλλι. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πετράρχης εγκαταλείπει οριστικά στα κείμενά του την αποστεωμένη Λατινική υπέρ της δημώδους, ζωντανής Ιταλικής (της διαλέκτου της Τοσκάνης), φαινόμενο που θα επαναληφθεί κατά την περίοδο της Μεταρρύθμισης,

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

όταν οι γερμανικοί λαοί θα αποκτήσουν την εθνική αυτογνωσία τους με σύμβολο τη μετάφραση της Βίβλου στα Γερμανικά.

3.2. Μεσαίωνας και κλασική παιδεία: σχολαστικισμός 15) Πώς αξιοποίησε την αρχαία ελληνική παιδεία, κυρίως τον αριστοτελισμό, η μεσαιωνική σκέψη; (σελ. 49) Η Αναγέννηση δεν ήταν η μόνη περίοδος όπου η παιδεία στηρίχθηκε στα κλασικά γράμματα. Και ο Μεσαίωνας είχε αντλήσει από την αρχαιοελληνική παιδεία, όπως φαίνεται από τις εγκύκλιες σπουδές της «τριάδας» (trivium), δηλαδή της γραμματικής, της ρητορικής και της λογικής (διαλεκτικής). Μετά το 1204, όταν η βυζαντινή Ανατολή κατακτήθηκε από τη λατινική Δύση, τα αριστοτελικά συγγράμματα έγιναν γνωστά στην τελευταία από το πρωτότυπο. Το 1260 ο Λατίνος επίσκοπος Κορίνθου Γουλιέλμος του Μόερμπεκε έστειλε τα πρωτότυπα κείμενα των Φυσικών και των Μετά τα φυσικά, καθώς και τις πρώτες λατινικές μεταφράσεις τους, στον Θωμά Ακινάτη· μέσω της μνημειώδους Θεολογικής σύνοψης (Suma theologica) του Ακινάτη, η αριστοτελική ερμηνεία του φυσικού κόσμου και του Θεού αποτέλεσε 2 το κυρίαρχο θεολογικό δόγμα της Καθολικής Εκκλησίας μέχρι σήμερα. Ωστόσο, ο μεσαιωνικός σχολαστικισμός, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο διδασκόταν ο αριστοτελισμός στον Μεσαίωνα, αλλοίωσε βασικές θέσεις του Αριστοτέλη. Επιδιώκοντας να αποκαθάρουν την αριστοτελική φυσική φιλοσοφία από κάθε διάθεση απροκατάληπτης έρευνας, οι μεγάλες φιλοσοφικές σχολές του Μεσαίωνα (Ουψάλα, Οξφόρδη, Σορβόννη, Μπολόνια, Σαλαμάνκα) απογύμνωσαν τον αριστοτελισμό από τη θεμελιώδη, προγραμματική σύνδεσή του με την πραγματική μελέτη της φύσης, με κύριο επιχείρημα ότι ο φυσιοκρατικός προσανατολισμός της ήταν εκδήλωση ενός ειδωλολατρικού πνεύματος, ασύμβατου με τη χριστιανική διδασκαλία. Υπό το πρίσμα αυτό, απομονώθηκαν και προβλήθηκαν ως αυταπόδεικτες αλήθειες ο γεωκεντρισμός και η τελεολογία του Αριστοτέλη, που αφορούσαν το σύμπαν, ενώ η μέθοδος της αριστοτελικής συλλογιστικής έγινε το «όργανο» (organum) για την ανάπτυξη και θεμελίωση μιας επιχειρηματολογίας που θα αποδείκνυε εκ των προτέρων την αλήθεια των χριστιανικών δογμάτων. Με αυτόν τον τρόπο, η φιλοσοφία έγινε «θεραπαινίδα της θεολογίας» (ancilla theologiae), και το ιερατείο

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

μετατράπηκε σε θεματοφύλακα ενός κοσμολογικού και θεολογικού δόγματος που υπερβαίνει

τις

γνωστικές

ικανότητες

του

ανθρώπινου

λογικού.

Έτσι,

ο

αριστοτελισμός αποτέλεσε μια ανούσια, τετριμμένη επανάληψη ορισμών και συλλογιστικών ακροβατισμών που θεμελίωναν τις εκ των προτέρων δεδομένες θεοκρατικές πεποιθήσεις, ενώ απορρίφθηκε κάθε απόπειρα αυθεντικής μελέτης του φυσικού κόσμου, σε αντίθεση με τους στόχους του ίδιου του Αριστοτέλη.

3.3. Ο Πετράρχης πρωτεργάτης του φιλολογικού Ουμανισμού. Ο πολιτικός Ουμανισμός των Φλωρεντινών.

16) Ποιο ήταν το περιεχόμενο του αναγεννησιακού φιλολογικού Ουμανισμού με πρωτεργάτη τον Πετράρχη; (σελ. 50) Από την πνευματική αγκύλωση του σχολαστικού μεσαιωνικού αριστοτελισμού επιζήτησε να λυτρώσει την αναγεννησιακή σκέψη το κίνημα του Ουμανισμού. Ο Ουμανισμός ήταν ένα πνευματικό κίνημα με πρωτεργάτη τον Ιταλό στοχαστή Πετράρχη (1304-1374) και με κύριο στόχο την αποκαθήλωση της αποστεωμένης σχολαστικής «διαλεκτικής», που είχε απωλέσει κάθε σύνδεση με το ανθρώπινο 3 κοινωνικό και συναισθηματικό βίωμα. Για να ξεφύγει από την τυπολατρία και τη μηχανική αποστήθιση, ο Ουμανισμός επέστρεψε στις αρχαίες λογοτεχνικές πηγές, πρώτα στις λατινικές και κατόπιν στις ελληνικές, ιδίως στην ποίηση, επειδή αυτή θεωρήθηκε

καταλληλότερη

για

την

αποτύπωση

της

αυθεντικής,

πηγαίας

συναισθηματικής έκφρασης του ανθρώπου. Με την προσήλωσή του στα βαθύτερα υπαρξιακά ζητήματα ο αναγεννησιακός στοχαστής επιδίωκε την απαλλαγή από τη μονομερή έμφαση στη θεωρητική συλλογιστική και από τη μισάνθρωπη μεταφυσική του Μεσαίωνα. Ο Πετράρχης είχε πάντα μαζί του, εκτός από τους λόγους του Κικέρωνα, τα ομηρικά έπη. Στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια έβρισκε τις ρίζες κάθε γόνιμης γνώσης, επιθυμίας και βλέψης για την ανθρώπινη ζωή. Για τον αναγεννησιακό λόγιο, ο προσφορότερος δρόμος για μια νέα αντίληψη της ζωής ήταν η προσφυγή στα ανόθευτα κλασικά κείμενα, που δεν είχαν παραποιηθεί από τον μεσαιωνικό σχολαστικισμό. Οι «ανθρωπιστικές σπουδές» (studia humanitatis) αναβίωσαν τις «ελευθέριες τέχνες» (artes liberales) της ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας και αποτέλεσαν το έναυσμα για την ανάκτηση της πνευματικής ελευθερίας και της αυτενέργειας του ατόμου στον κοινωνικό βίο.

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Ο Ουμανισμός ήταν ένα κατεξοχήν φιλολογικό κίνημα, μια επιστροφή στις πηγές του κλασικού λόγου. Η υιοθέτηση των τεχνικών και των τρόπων του θεωρήθηκε κριτήριο της νέας πνευματικής καλλιέργειας. Πρότυπο της ανήσυχης αισθαντικότητάς του γίνεται η αρχαία ρητορική, που αναδεικνύει το άτομο ως δρων υποκείμενο στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Οι ουμανιστές λόγιοι επανερμηνεύουν τη διαλεκτική, όχι πλέον ως τυποποιημένη επικύρωση δογμάτων, αλλά ως δημιουργική δραστηριότητα στο πεδίο της πειθούς, που ασκείται για την επίτευξη ενός συλλογικού οφέλους.

17) Ποιο ήταν το περιεχόμενο του πολιτικού Ουμανισμού των Φλωρεντινών; (σελ. 51) Ο Ουμανισμός ήταν ένα κατεξοχήν φιλολογικό κίνημα, μια επιστροφή στις πηγές του κλασικού λόγου. Η υιοθέτηση των τεχνικών και των τρόπων του θεωρήθηκε κριτήριο της νέας πνευματικής καλλιέργειας. Πρότυπο της ανήσυχης αισθαντικότητάς του γίνεται η αρχαία ρητορική, που αναδεικνύει το άτομο ως δρων υποκείμενο στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Οι ουμανιστές λόγιοι επανερμηνεύουν τη διαλεκτική, όχι 4πλέον ως τυποποιημένη επικύρωση δογμάτων, αλλά ως δημιουργική δραστηριότητα στο πεδίο της πειθούς, που ασκείται για την επίτευξη ενός συλλογικού οφέλους. Στην αντίληψη του «πολιτικού Ουμανισμού» (civic humanism), που εκφράστηκε κυρίως από τους Σαλουτάτι (Coluccio Salutati, 1331-1406), Μπρούνι (Leonardo Bruni, 1369-1444), Αλμπέρτι (Leon Battista Alberti, 1404-1472) και Βάλλα (Lorenzo Valla, περίπου 1405-1457), ο ρήτορας γίνεται το άτομο που μπορεί με τη δύναμη του λόγου να επηρεάσει τις πολιτικές ανακατατάξεις στην κατεύθυνση του συλλογικού αγαθού. Το έργο του θεωρείται, κατά συνέπεια, ανώτερο από εκείνο των δασκάλων της λογικής. Το πρότυπο για μια τέτοια θεώρηση της ρητορικής στάθηκε ο Κικέρωνας· οι αναγεννησιακοί λόγιοι που το ακολουθούσαν αποκλήθηκαν γι’ αυτόν τον λόγο «Κικερώνειοι». Ιδιαίτερα στη σκέψη του Αλμπέρτι, όπως εκτίθεται στα έργα του Della famiglia (Περί οικογένειας) και De iciarchia (Για τη διοίκηση του οίκου), η απαίτηση για θεσμική κατοχύρωση της ιδιωτικής σφαίρας της ζωής συνδυάζεται με την επιδίωξη του κοινού οφέλους. Το αίτημα για κατοχύρωση της μετά λόγου ευδαιμονίας, της λελογισμένης εξασφάλισης των υλικών ανέσεων που προαπαιτούνται για την

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

ενασχόληση με ευγενέστερες δραστηριότητες, συνδέονται με την ορθολογική οργάνωση των ατομικών δραστηριοτήτων έτσι, ώστε να ικανοποιείται το συλλογικό αγαθό. Πρόκειται για το ιδεώδες της ολόπλευρης ατομικής ανάπτυξης με τρόπο που θα επικυρώνει την ένταξη των ατόμων σε ένα κοινό πρόταγμα ζωής. Η υπαρξιακή ισορροπία που χαρακτηρίζει κάθε καλλιεργημένο άτομο αντιστοιχεί στην πολιτική ισορροπία, που εξασφαλίζεται με τον συνδυασμό της κατοχύρωσης της προσωπικής ελευθερίας και της εκούσιας υποταγής στο δημόσιο καθήκον. Η πολιτική σκέψη του Αλμπέρτι είναι μια πρώιμη προσπάθεια να επιλυθεί το θεμελιώδες πρόβλημα που προκύπτει από την ανάδυση του ατομικού εγωισμού, τις διαλυτικές συνέπειες του οποίου για το σύνολο επισημαίνει ακόμη και ο Μπούρκχαρντ, αν και οπαδός του. Η ατομική βούληση οφείλει να τιθασευθεί από την καλλιέργεια της κοινωνικής συνείδησης, που εντάσσει το άτομο ως υπεύθυνο δράστη στο πλαίσιο της κοινότητας. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της Αναγέννησης είναι ότι αυτόν τον δημόσιο χώρο, όπου θα αναπτυχθεί η κοινωνική δραστηριότητα του αυτοσυνείδητου ατόμου, οριοθετεί η αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική επεξεργάζεται τη χωροταξία και τη συμβολική της αυτοδιοικούμενης κοινότητας έτσι, ώστε να αντανακλά την αρμονική 5 διάταξη των κλίσεων και των δραστηριοτήτων κάθε επιμέρους προσωπικότητας. Η αναγεννησιακή ουτοπία γίνεται ένα πρότυπο αρχιτεκτονικών σχέσεων και αναλογιών. Αυτό το θεωρητικό πρόγραμμα διατυπώνεται στο σύγγραμμα του Αλμπέρτι De re aedificatoria (Περί αρχιτεκτονικής) και υλοποιείται από το αρχιτεκτονικό του έργο, εφαρμόζοντας

τους

κλασικούς

ρυθμούς

στο

έδαφος

της

νέας

αστικής

πραγματικότητας.

3.4. Η συναγωγή των αρχαίων χειρογράφων και ο κριτικός σχολιασμός τους. Ο Ουμανισμός ως εκπαιδευτικό κίνημα.

18) Τι γνωρίζετε για τη συγκέντρωση, τον σχολιασμό και την αξιοποίηση των αρχαίων χειρογράφων από τους Ουμανιστές λογίους; (σελ. 53) Για την αναβάπτιση στην αρχαία γραμματεία ήταν απαραίτητη η εύρεση των αυθεντικών αρχαίων χειρογράφων, απαλλαγμένων από τις μεσαιωνικές παραποιήσεις. Στην προσπάθεια για τη συλλογή τους, τόσο από τα μοναστήρια της Δύσης όσο και από τη βυζαντινή Ανατολή, διακρίθηκαν κυρίως οι Νικόλι (Niccolo Nicoli) και

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Μπρατσιολίνι (Poggio Bracciolini). Το 1423 ο Τζιοβάνι Αουρίσπα (Giovanni Aurispa) μετέφερε στη Δύση 240 αρχαιοελληνικά χειρόγραφα, για πρώτη φορά Θουκυδίδη και Σοφοκλή. Οι ουμανιστές λόγιοι επιδόθηκαν κατόπιν στον κριτικό σχολιασμό και στην έκδοση των αυθεντικών κειμένων, που αποκαθιστούσε το αρχικό κείμενο από τυχόν λάθη των μεσαιωνικών αντιγραφέων ή από ηθελημένες παραποιήσεις. Η χαρακτηριστικότερη αναδίφηση αυτού του είδους, η οποία έδειξε το μέγεθος της παραχάραξης στην οποία είχε στηριχθεί η μεσαιωνική εξουσία, ήταν εκείνη του Λορέντζο Βάλλα. Ο Βάλλα απέδειξε, μέσω φιλολογικής, ιστορικής και ψυχολογικής ανάλυσης, ότι η «Κωνσταντίνεια Δωρεά» (Donatio Constantini), το έγγραφο με το οποίο υποτίθεται ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος είχε εκχωρήσει στον πάπα την κοσμική και τη θρησκευτική εξουσία μετά την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, ήταν πλαστή. Ο μεσαιωνικός παπισμός είχε στηρίξει σε αυτό το κείμενο το δικαίωμά του για την άσκηση της «διπλής εξουσίας», θρησκευτικής και πολιτικής, καθώς και για πλήρη έλεγχο της πνευματικής και κοινωνικής ζωής (plenitude potestatis). H μέθοδος του Βάλλα απέδειξε τη χρησιμότητα της κριτικής μεθόδου των ουμανιστών, όχι μόνο για την προσωπική καλλιέργεια αλλά και για την αναμόρφωση της κοινωνίας. Από την άλλη 6πλευρά, το γεγονός ότι ο Βάλλα πέθανε ως γραμματέας της παπικής Αυλής δείχνει ότι οι ανθρωπιστικές αξίες είχαν αποκτήσει τον 16ο αιώνα σημαντική επιρροή ακόμη και μέσα στο προπύργιο του μεσαιωνικού σκοταδισμού.

19) Τι γνωρίζετε για τη διάδοση του Ουμανισμού ως εκπαιδευτικού κινήματος; (σελ. 54) Η ευόδωση και εξάπλωση του παιδευτικού προγράμματος των ουμανιστών ευνοήθηκε από την εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο περί το 1440. Τον 16ο αιώνα κύρια εστία του ερμηνευτικού και εκδοτικού πυρετού που συνδεόταν με τα αρχαία συγγράμματα αναδείχθηκε το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου (Aldus Manutius, 1450-1515) στη Βενετία. Καθοδηγητική συμμετοχή σε αυτήν την προσπάθεια είχαν και πολλοί Έλληνες λόγιοι, όπως ο Κρητικός Μάρκος Μουσούρος. Επειδή τα πανεπιστήμια παρέμεναν προπύργια του μεσαιωνικού σχολαστικισμού, το παιδευτικό πρόγραμμα των ουμανιστών υποχρεώθηκε να διεκπεραιωθεί σε άλλους χώρους. Οι νέοι ηγεμόνες των πόλεων-κρατών του ιταλικού Βορρά έσπευσαν να παράσχουν την πατρωνία τους στους ανθρώπους των γραμμάτων. Με το έργο τους οι

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

ουμανιστές διανοούμενοι προσέφεραν άμεση ή έμμεση υποστήριξή στους ισχυρούς προστάτες τους, ευοδώνοντας παράλληλα τις δικές τους πολιτισμικές επιδιώξεις. Ωστόσο, αυτή η σχέση εξάρτησης είχε μακροπρόθεσμα αρνητικά αποτελέσματα για την ηθική διάσταση του Ουμανισμού. Η ανάγκη μετακίνησης των ουμανιστών λογίων από Αυλή σε Αυλή προς εξεύρεση προστατών καλλιέργησε ένα κλίμα ματαιοδοξίας, καιροσκοπισμού και ιδιοτέλειας. Αυτός ο ηθικός μηδενισμός είναι εμφανής στην λογοτεχνική παραγωγή του Πιέτρο Αρετίνο (Pietro Aretino, 1492-1556), ο οποίος διακρίθηκε ως λιβελλογράφος και συκοφάντης, αποτελώντας τον πρόδρομο των χειρότερων μορφών της νεότερης δημοσιογραφίας. Πάντως, τα φαινόμενα αυτά συνδέονται μόνο με την παρακμή του ουμανιστικού κινήματος, και σε καμία περίπτωση δεν ακυρώνουν τη συνολικά ευεργετική συνεισφορά του στη διαμόρφωση του σύγχρονου πολιτισμού. Ο Ουμανισμός αποτέλεσε ένα ολοκληρωμένο παιδευτικό κίνημα, που επιδίωξε την απολύτρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της μεσαιωνικής εθελοδουλίας. Κατά συνέπεια, φρόντισε για την ίδρυση σχολείων που θα υπηρετούσαν το παιδευτικό ιδεώδες του. Η διασημότερη από αυτές της σχολές διευθύνθηκε στην Αυλή της Μάντοβας από τον Βιτορίνο ντα Φέλτρε (Vittorino da Feltre, 1373-1466). Η σχολή 7 της Μάντοβας συνδύαζε, κατά τα αρχαία πρότυπα, τη σωματική άσκηση με την ολόπλευρη πνευματική καλλιέργεια, ενώ δεχόταν τόσο γυναίκες όσο και μέλη των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η καινοτομία του σχολάρχη της, που σύντομα ανέδειξε τη σχολή σε κορυφαίο εκπαιδευτικό ίδρυμα χάρη στην ευγενική και χαρισματική προσωπικότητά του, ήταν αντιπροσωπευτική του πνευματικού κλίματος της εποχής. Για πρώτη φορά κατά την Αναγέννηση η γυναίκα συμμετέχει ισότιμα στον πολιτιστικό στίβο. Η σταδιοδρομία μορφών όπως η Βιτόρια Κολόνα (Vittoria Colonna), η Ιζαμπέλα ντ’ Έστε (Isabella d’ Este) και η ζωγράφος Αρτεμισία Γκεντιλέσκι (Artemisia Gentilleschi), αλλά και με αρνητικό τρόπο η Λουκρητία Βοργία, προαναγγέλλουν το κίνημα για τη γυναικεία χειραφέτηση που σημάδεψε τη Νεωτερικότητα.

3.5. Η πλατωνική στροφή. Η Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας.

20) Με ποιον τρόπο και για ποιους λόγους στράφηκαν οι ουμανιστές λόγιοι στον πλατωνισμό; (σελ. 55)

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Με την πάροδο του χρόνου η εξάπλωση του Ουμανισμού ξεπέρασε τη δημιουργική μίμηση των κλασικών αισθητικών-καλλιτεχνικών και φιλολογικών προτύπων. Επεκτάθηκε ώστε να μεταβάλει ριζικά το διανοητικό κλίμα και τις θεωρητικές προτιμήσεις της εποχής του. Με την αντι-σχολαστική προοπτική του σήμανε τη συνολική εγκατάλειψη του αριστοτελισμού και την προσφυγή στον Πλάτωνα ως όχημα πρόσβασης στον αυθεντικό πυρήνα του κλασικού πνεύματος. Η αποκατάσταση του πλατωνισμού στο κέντρο των θεωρητικών αναζητήσεων των ουμανιστών επέτρεψε αφενός την οριστική αποκοπή τους από τη μεσαιωνική θεωρητική οπτική, και αφετέρου μια νέα συσχέτιση του αρχαίου πνεύματος με τον χριστιανισμό. Στο εξής, η χριστιανική διδασκαλία θα θεωρηθεί μέσο ανάδειξης του ανθρώπινου προσώπου, και όχι σύνθλιψής τους, όπως είχε συμβεί με τη μεσαιωνική θεοκρατία. Η στροφή στον πλατωνισμό ευνοούσε αυτήν την τάση, επειδή ο Πλάτων είχε μιλήσει για την αθανασία της ψυχής και τα μεταθανάτια πεπρωμένα της. Σε αντίθεση, η αβερροϊκή πρόσληψη του αριστοτελισμού, που έτεινε να επικρατήσει προς τα τέλη του Μεσαίωνα, αρνούνταν την αυτόνομη, αθάνατη ύπαρξη της ανθρώπινης ψυχής, διδάσκοντας τη διάλυσή της μετά τον θάνατο στο απρόσωπο κοσμικό άπειρο.

8 Επιπλέον, η πλατωνική σκέψη σηματοδοτεί μια υπεραισθητή πνευματική ανάταση, που επιχειρεί να διεισδύσει στα ανώτερα, καθαρά νοητά στοιχεία του κόσμου και της ύπαρξης. Ως τέτοια, αναζητεί το αιώνιο και το τέλειο, καταξιώνοντας τη δημιουργική δύναμη που ενυπάρχει στην ανθρώπινη διάνοια και αναβαθμίζει την αισθαντικότητα έναντι της ψυχρής λογικής, με τον ποιητικό τρόπο που ενδιέφερε τους ουμανιστές. Η πλατωνική σκέψη στηρίζει ενεργά την άποψη που θέλει την ποιητική φαντασία να ελέγχει και να διαμορφώνει την πραγματικότητα, σύμφωνα με μια σύλληψη του αγαθού και του ωραίου που πηγάζει αυθόρμητα από την ίδια. Η αναγεννησιακή καλλιτεχνική έκρηξη στηρίχθηκε θεωρητικά ακριβώς σε αυτήν την πεποίθηση. Το πλατωνικό όραμα λειτουργούσε απελευθερωτικά για τις καλλιτεχνικές ιδιοφυΐες της εποχής, που τα δημιουργήματά τους συναγωνίζονται, όταν δεν ξεπερνούν, τα ίδια τα κλασικά καλλιτεχνήματα. Η στροφή στον Πλάτωνα ευνόησε την πρωτότυπη και πολυσχιδή δημιουργικότητα των αναγεννησιακών καλλιτεχνών. Έτσι, η μίμηση των αρχαίων προτύπων δεν εξέπεσε ποτέ σε στείρα, παθητική μίμηση ή αντιγραφή. Η συνομιλία με τα κλασικά πρότυπα οδήγησε τον καλλιτέχνη να ακροαστεί την εσωτερική φωνή της συνείδησής

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

του, ώστε να οραματιστεί μια ριζικά νέα κοσμοθέαση μέσω της πρωτότυπης δημιουργίας του. Το ζητούμενο ήταν η δυναμική διεύρυνση των ορίων της ανθρώπινης νόησης, όχι ο εγκλωβισμός της σε έτοιμες φόρμες. Η Αναγέννηση αξιοποίησε την κλασική κληρονομιά προσαρμόζοντάς την στις ανάγκες της δικής της εποχής. Χρησιμοποίησε την ελληνική παρακαταθήκη ως αφετηρία για να κατακτήσει νέες κορυφές, χωρίς να δεσμεύεται από άτεγκτους κανόνες, όπως θα συμβεί αργότερα με τον νεοκλασικισμό του 17ου αιώνα στη Γαλλία. Έτσι, η νέα εξοικείωση με την Αρχαιότητα προσέφερε στον αναγεννησιακό δημιουργό την επίγνωση της δικής του ιδιαίτερης φυσιογνωμίας, ακόμη και υπεροχής. Η νέα ανάγνωση της Αρχαιότητας αποτέλεσε μια νοητική κατασκευή με νεωτερικό περιεχόμενο. Η ανασυγκρότηση των κλασικών προτύπων είχε σταθερά προσηλωμένο το βλέμμα προς το μέλλον, γεγονός που καταξίωνε ουσιαστικά την απόπειρα δημιουργικής αξιοποίησης του παρελθόντος. Παρότι η πλατωνική στροφή της Αναγέννησης εγκαινιάζει μια περίοδο ελληνολατρίας που κορυφώνεται τον 18ο και 19ο αιώνα, τα λατινικά γράμματα όχι μόνο δεν εγκαταλείπονται, αλλά κυριαρχούν, όπως θα ήταν αναμενόμενο σε μια περιοχή 9 με λατινόφωνη παράδοση. Η σκέψη των ουμανιστών διανοουμένων αρδεύεται κατά κύριο λόγο από τον Κικέρωνα, στην κοσμική της έκφανση, και από τη θεολογία του Ιερού Αυγουστίνου, στη θρησκευτική. Το οξύ, κριτικό πνεύμα του Λορέντζο Βάλλα εξαίρει με έμφαση τις λατινικές σπουδές. Οι Δυτικοί στοχαστές αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα την υπέρμετρη αφοσίωση στους Έλληνες συγγραφείς, από τον φόβο μήπως συμπαρασυρθούν από τον άγονο φιλολογισμό που χαρακτηρίζει την παρακμή του Βυζαντίου, το ελληνικό παράλληλο του μεσαιωνικού αριστοτελικού σχολαστικισμού. Πάντως το στερεότυπο του «αμαθούς και χοντροκομμένου (βυζαντινού) Έλληνα» δεν ανακόπτει τον ενθουσιασμό για τις ελληνικές σπουδές ούτε τον σεβασμό για τους Έλληνες λογίους, που τις διέδωσαν στην Ιταλία. Η κυριαρχία του Κικέρωνα και του Αυγουστίνου αποτελεί όμως και μία πρόσθετη δίοδο για την ανάπτυξη των ελληνικών γραμμάτων. Η εκλεκτική κικερώνεια φιλοσοφία αποθησαυρίζει σημαντικά παραθέματα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ενώ ο αυγουστίνειος νεοπλατωνισμός αποτελεί παράδειγμα αξιοποίησης του ελληνικού πνεύματος στην υπηρεσία της χριστιανικής θεολογίας. Άρα, παρά την προτεραιότητα των λατινικών εντός ενός λατινογενούς κόσμου, η λατινική και η

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

ελληνική γραμματεία συνδυάστηκαν αρμονικά στη διανόηση των ουμανιστών στοχαστών.

21) Ποιοι αναγεννησιακοί λόγιοι και θεσμοί πρωτοστάτησαν στη στροφή προς τον Πλάτωνα; (σελ. 57) Ήδη στη Θεία Κωμωδία του Δάντη εντοπίζονται τα πρώτα σπέρματα της πλατωνικής επίδρασης. Ο ποιητής της δανείζεται ελεύθερα από τα πλατωνικά οράματα, όπως αποτυπώνονται ιδίως στον μύθο του Γοργία. Η σκέψη του ποιητή οδηγείται από την «Τέταρτη Εκλογή» του Βιργιλίου· σε αυτήν, το όραμα της έλευσης ενός θαυματουργού «παιδιού» που θα ανακαίνιζε τον κόσμο θεωρήθηκε από τους μεταγενεστέρους ως προτύπωση του Χριστού. Η επιλογή του Δάντη είναι στο έπακρο συμβολική, αφού παρουσιάζει τους αρχαίους στοχαστές ως προπομπούς της χριστιανικής πίστης. Ο στοχαστής όμως που διακήρυξε αποφασιστικά την πρωτοκαθεδρία του πλατωνισμού ήταν ο Πετράρχης. Μέσω της κικερώνειας οπτικής του διακρίνει τη σημασία της σωκρατικής και πλατωνικής διδασκαλίας για ζητήματα που ενδιαφέρουν γενικά10τον άνθρωπο, αλλά ιδίως μια διεφθαρμένη εποχή σαν τη δική του, δηλαδή εκείνα που άπτονται της ηθικής συμπεριφοράς και της κοινωνικής συμβίωσης. Έτσι, υποστηρίζει την προτεραιότητα της αγαθής βούλησης και προαίρεσης έναντι του καθαρού στοχασμού. Αυτή η θεώρηση καταλήγει να είναι μια πρόσκληση και προετοιμασία του ανθρώπου, ώστε να βρει μέσα του τον Θεό αντί να τον αποδέχεται ως απειλητικό Ον στον εξωτερικό κόσμο. Αντίθετα με την αποπνικτική ατμόσφαιρα των σχολαστικών σπουδαστηρίων, όπου οι αριστοτελικοί ασκούν με μανία τη στείρα λογική τους, ο πλατωνισμός του Πετράρχη καλεί σε μια παντεπόπτρια εγρήγορση, που ατενίζει το κοσμικό άπειρο. Το εμπειρικό ανάλογο αυτής της ανάτασης ήταν η ανάβαση του Πετράρχη στην κορυφή του όρους Βεντού, κοντά στην Αβινιόν, σύμβολο της απόφασης του νέου ανθρώπου να ξαναβρεί τον εαυτό του μέσω της διακοπής των δεσμών με τη διεφθαρμένη πραγματικότητα και να αναζητήσει μια αυθεντική, εσωτερική, προσωπική σχέση με τον Θεό. Η στροφή στον Πλάτωνα θεσμοποιήθηκε από την «Πλατωνική Ακαδημία» της Φλωρεντίας, που ιδρύθηκε to 1462 από τον Κοσμά των Μεδίκων, με σχολάρχη τον Μαρσίλιο Φιτσίνο (Marsilio Ficino). Η ίδρυσή της αποτελούσε μια συνειδητή

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

προσπάθεια επανίδρυσης της Ακαδημίας που είχε ιδρύσει στην κλασική Αθήνα ο ίδιος ο Πλάτων και είχε κλείσει ο Ιουστινιανός το 529 μ.Χ. Η φλωρεντινή Ακαδημία επιχείρησε να αξιοποιήσει το σύνολο της πλατωνικής και νεοπλατωνικής παράδοσης, με κόμβους τον Πρόκλο, τον Πλωτίνο, τον Ιάμβλιχο και τον ψευδο-Διονύσιο Αρεοπαγίτη. Ο νεοπλατωνισμός του Φιτσίνο αντιλαμβάνεται τον αισθητό κόσμο ως το πεδίο όπου εκδιπλώνεται η δημιουργικότητα του Υπέρτατου Νου. Υπ’ αυτό το πρίσμα, επιχειρεί τη συμπερίληψη των αποκρυφιστικών πλευρών του πλατωνισμού όπως είχαν εκφραστεί κατά την αλεξανδρινή εποχή, καθώς και μια νέα συναίρεση του αρχαιοελληνικού στοχασμού με τη χριστιανική σοφία, με κριτήρια την ηθική πράξη και τον δημιουργικό προορισμό του ανθρώπου.

Κεφάλαιο 4: Η Αναγέννηση στη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες: οι μεγάλες μορφές 11

4.1. Η χειραφέτηση της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας και το δικαίωμα στην προσωπική έκφραση 22) Πώς αναδύεται η προσωπική δημιουργική ιδιοφυΐα στο έργο των αναγεννησιακών καλλιτεχνών; (ή: Ποιο είναι και πώς εκδηλώνεται το πιο χαρακτηριστικό επίτευγμα της Αναγέννησης;) (σελ. 69) Το πιο χαρακτηριστικό επίτευγμα της Αναγέννησης είναι η χειραφέτηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και η ανάδειξη του δικαιώματος των δημιουργών στην προσωπική έκφραση. Ο καλλιτέχνης αποδεσμεύεται από τους περιορισμούς της μεσαιωνικής συντεχνίας και εκφράζει με πλήρη ελευθερία το απόλυτα προσωπικό όραμά του για τον άνθρωπο και τη φύση. Άφθονες αποδείξεις αυτού του φαινομένου προσφέρουν τόσο η ποίηση όσο και η ζωγραφική και η γλυπτική. Η προσωπογραφία στη ζωγραφική και ο αδριάντας στη γλυπτική αποκτούν εξέχουσα θέση, επειδή επιτρέπουν στον καλλιτέχνη να εστιάσει στο άτομο και στην υπαρξιακή περιπέτεια της αυτογνωσίας σε κάθε ανθρώπινο ον ξεχωριστά.

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Πρωτεύον κίνητρο δράσης γίνεται την εποχή αυτή η επιδίωξη του γοήτρου, που κατακτάται στον κοινωνικό στίβο. Ο στόχος αυτός δεν αφορά μόνο τους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες, αλλά και τους καλλιτέχνες, οι οποίοι εξασφαλίζουν υστεροφημία απαθανατίζοντας στην τέχνη τους τα κατορθώματα των πρώτων. Οι αναγεννησιακές πόλεις επιβραβεύουν δημόσια τον ποιητή που πρωτεύει στον άτυπο πλην διαρκή αγώνα της ευφράδειας και της εκφραστικής αμεσότητας με την «απονομή του στεφάνου». Το βραβείο συνδέεται με την εξύμνηση της πόλης αλλά και της καταγωγής του ποιητή από αυτήν, ανεξάρτητα από το ότι εξυπηρετεί συχνά την πρόθεση των ηγεμόνων να περιβάλουν την εξουσία τους με τη δόξα ενός φαντασιακού πολιτικού μεγαλείου. Ανεξάρτητα από αυτούς τους πολιτικούς υπολογισμούς, οι ποιητές επιδιώκουν επίμονα την απόδοση τέτοιων τιμών. Ο Πετράρχης, π.χ., παρά τη διακηρυγμένη προτίμησή του για μια «μοναχική ζωή» (vita solitaria), επιζητεί διαρκώς αυτές τις δημόσιες τιμές και θλίβεται όταν διανοούμενοι που θεωρεί φίλους τού ασκούν κριτική, επειδή αμαυρώνουν τη δημόσια εικόνα του και πλήττουν την αυτοεκτίμησή του. Αυτός ο ζήλος μαρτυρεί την αναμφισβήτητη ρήξη με τη νοοτροπία του Μεσαίωνα, όταν ο δημιουργός θεωρούσε την καλλιτεχνική δημιουργία μορφή 12 προσευχής που αποσκοπούσε στην ένωσή του με τον Θεό, και όχι μέσο κοινωνικής καταξίωσης. Η νέα νοοτροπία εκφράζεται και στη ζωγραφική και στη γλυπτική. Οι προσωπογραφίες των μεγάλων ζωγράφων (Ντύρερ, Βαν Έυκ, Χολμπάιν, Ντάβιντ, Λόττο κ.ά.) και οι εντυπωσιακοί έφιπποι ανδριάντες του Βερρόκιο αποδεικνύουν την οριστική χειραφέτηση του ατόμου, που έχει στρέψει την ενεργητικότητά του στα εγκόσμια. Ακόμη και η θρησκευτική τέχνη απεικονίζει τις ιερές μορφές όχι με τρόπο υπερβατικά απόμακρο, αλλά με μια νέα ευπρέπεια και μια πρωτόγνωρη ζωντάνια, που τις καθιστούν οικεία πρόσωπα, συμμετόχους στη ζωή του ανθρώπου. Οι αναγεννησιακοί καλλιτέχνες καλούν το κοινό τους να συμμετάσχει συναισθηματικά, βιωματικά στο θέμα που απεικονίζουν, καθώς οι ιερές μορφές απαλλάσσονται από την αλλόκοτη όψη με την οποία τις είχε προικίσει η μεσαιωνική τέχνη. Η παραδείσια κατάσταση εκδηλώνεται μέσω της αξεπέραστης γλυκύτητας της φύσης, του τοπίου της Τοσκάνης, και δεν αφορά ένα μακρινό, υπερβατικό μέλλον, αλλά γίνεται εφικτή στο παρόν. Η θρησκευτική ευαισθησία της Αναγέννησης αναβαπτίζεται διαρκώς στο ανθρώπινο στοιχείο, όπως μαρτυρούν η Αγία Οικογένεια και η Πιετά (θρήνος της

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Αποκαθήλωσης) του Μιχαήλ Αγγέλου, ο Μυστικός Δείπνος του Λεονάρντο ντα Βίντσι, καθώς και οι τρυφερές Μαντόνες του Ραφαήλ. Με αυτές τις αναπαραστάσεις εκδηλώνεται κυρίως η λαμπρή αυτοπεποίθηση των δημιουργών. Η νέα δυναμική της κοινωνικής ζωής αποτυπώνεται με χαρακτηριστική πρωτοτυπία, ενώ για πρώτη φορά μετά την Αρχαιότητα εμφανίζεται τέτοια πληθώρα σπουδαίων καλλιτεχνών, που με την εξαιρετική ιδιοτυπία τους και την πείσμονα προσήλωσή τους στο προσωπικό τους όραμα αναδύονται ως συμπαντικά υποκείμενα, δηλαδή

ως

εκφραστικές

ιδιοφυΐες

που

αποτυπώνουν

με

χαρακτηριστική

μοναδικότητα το σύνολο των σχέσεων οι οποίες διαμορφώνουν τις ανθρώπινες τύχες.

4.3. Η νεωτερική συνείδηση στην ποιητική του Πετράρχη 23) Πώς αναδύεται η νεωτερική συνείδηση της Αναγέννησης στο ποιητικό έργο του Πετράρχη; (σελ. 72) Ο υποδειγματικός διανοητής της Αναγέννησης είναι ο Φραγκίσκος Πετράρχης (Francesco Petrarca, 1304-1374). Ο Πετράρχης έχει πλήρη επίγνωση του ότι ζει στο μεταίχμιο 13 δύο κόσμων, του παλιού και του καινούργιου, καθώς και του αγωνιώδους καθήκοντος ότι οφείλει να καινοτομήσει τόσο ως προς τη διανόηση όσο και ως προς την πίστη. Με αυτήν την πεποίθηση, η ποιητική του θα έχει καθοριστική συμβολή στη διαμόρφωση του αναγεννησιακού ήθους. Ο Πετράρχης τελειοποιεί το σονέτο, το πιο περίπλοκο και απαιτητικό μορφολογικά ποιητικό είδος. Το σονέτο περικλείει στην πληρότητά της μια εκρηκτική αντίφαση, από την οποία προέκυψε το αισθητικό αναγεννησιακό επίτευγμα. Το νοηματικό περιεχόμενό του είναι ένας ζωντανός λυρισμός, που εκφράζει τα πιο μύχια συναισθήματα της ανθρώπινης ψυχής. Κηρύττει μια γλαφυρή αυθορμησία, η οποία τοποθετεί τον έρωτα στο κέντρο της ανθρώπινης υπαρξιακής περιπέτειας. Ο ανικανοποίητος έρωτας του ποιητή για τη Λάουρα γίνεται σύμβολο της αγωνιζόμενης ψυχής που πασχίζει μάταια να εκπληρώσει το ιδεώδες της, επειδή το έχει τοποθετήσει πέρα από κάθε εφικτή εμπειρία. Ο ποιητής οικοδομεί με βάση αυτήν την εμβληματική θέση το ιδανικό του αυτόβουλου δρώντος υποκειμένου, το οποίο ταράζεται από τα έντονα πάθη και τους οραματισμούς του. Για να μετατραπεί, όμως, σε τέχνη αυτή η πηγαία αυθορμησία, οφείλει να χειραγωγηθεί μέσω της αυστηρής πειθάρχησής της στη γλωσσική τάξη και στη

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

μουσική αρμονία που πηγάζει από τη γλώσσα. Έτσι, το σονέτο γίνεται το μέσο διά του οποίου μεταμορφώνεται σε αισθητικό επίτευγμα ο ερωτικός ενθουσιασμός του ανθρώπου της Αναγέννησης. Αυτή η εξισορρόπηση πηγαίου συναισθήματος και ποιητικής γλώσσας αποτέλεσε το μεγαλύτερο επίτευγμα του Πετράρχη, αλλά και το κατεξοχήν ποιητικό πρότυπο μέχρι και την εποχή του ρομαντισμού. Ο Πετράρχης βιώνει συναισθηματικά αλλά και φιλοσοφικά αυτήν την αντίφαση που χαρακτηρίζει την ποιητική τέχνη του. Ο έρωτας είναι ένα συναίσθημα ταυτόχρονα γήινο και ουράνιο, το οποίο πρέπει σύμφωνα με την πλατωνική διδασκαλία να επεξεργαστεί η συνείδηση, ώστε να αποτελέσει ανάταση προς τον θείο τόπο, όπου η ψυχή θα τελειοποιηθεί. Ο έρωτας είναι, λοιπόν, το βάσανο της σαρκικότητας, που πρέπει όμως να μεταστοιχειωθεί σε λόγο. Το αντικείμενό του έρωτα, η Λάουρα, οφείλει να παραμείνει ποθητό, πλην ανέγγιχτο. Ο θάνατός της μοιάζει με θεϊκή παρέμβαση που επιτρέπει στον ποιητή να ανταποκριθεί στον πνευματικό

προορισμό

του.

Θεωρητικό

υπόβαθρο

αυτής

της

υπαρξιακής

βασανιστικής διαδρομής είναι ο νεοπλατωνισμός του Ιερού Αυγουστίνου. Από αυτόν τον εσωτερικό διχασμό ο Πετράρχης αναδύεται ως αυτόβουλος αλλά 14 αλλοτριωμένος άνθρωπος. Η αντιφατικότητα διατρέχει όχι μόνο τις πνευματικές

αναζητήσεις αλλά και τη σταδιοδρομία του. Επιδιώκοντας τη φήμη και την κοινωνική καταξίωση, είναι υπερβολικά ευαίσθητος απέναντι σε κάθε αρνητική κριτική που ενδέχεται να μειώσει το κύρος του. Παράλληλα, διαπνέεται από μια βαθιά πεποίθηση για τη ματαιότητα των εγκοσμίων και των δεσμεύσεων που επιβάλλει στον δημιουργό η επιδίωξη του επαίνου του κοινού. Αυτή η αμφιταλάντευση ανάμεσα στην κοινωνική δραστηριότητα και στην απόφαση για παραίτηση από τα εγκόσμια, που είναι εμφανής στα αυτοβιογραφικά και εξομολογητικά κείμενα του Πετράρχη, φαντάζει εξαιρετικά επίκαιρη στον σύγχρονο άνθρωπο, που έχει να αντιμετωπίσει τις αντιφάσεις της σημερινής ζωής. Ο Πετράρχης και ο φίλος και μαθητής του Βοκκάκιος ήταν οι πρώτοι στοχαστές που αυτονομήθηκαν από τα παραδοσιακά κέντρα πνευματικής εξουσίας, τα μεσαιωνικά πανεπιστήμια. Και οι δύο προσπορίζονται τα προς το ζην αποκλειστικά από την πνευματική δημιουργία τους, στηριζόμενοι στις διανοητικές δυνάμεις τους και μόνο. Αυτό το γεγονός, όμως, σηματοδοτεί την εξάρτησή τους αφενός από την αποδοχή τους από το κοινό και αφετέρου από την προστασία ισχυρών πατρώνων. Αυτή η πραγματικότητα, με τη σειρά της, επιφέρει μια σειρά νέων δεσμεύσεων,

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

ηθικής κυρίως μορφής, που φαίνονται δυσβάσταχτες στους αναγεννησιακούς δημιουργούς. Η μοναχικότητα του ποιητικού βίου φαίνεται ως μοναδική, απέλπιδα διαφυγή από τη μοχθηρία και την κενοδοξία που εμφωλεύουν στον κοινωνικό βίο. Τόσο ο πνευματικός ηρωισμός όσο και οι συμβιβασμοί του Πετράρχη προιωνίζονται την κατάσταση του αδέσμευτου, πλην μοναχικού και δίχως κοινωνικές ρίζες, σύγχρονου διανοουμένου. Η ανάβαση του ποιητή στο όρος Βεντού είναι κατανοητή μόνο από την άποψη της νεωτερικής συνείδησης. Κανείς αρχαίος στοχαστής δεν θα επιχειρούσε ένα τόσο μάταιο φαινομενικά τόλμημα. Όσο πλησιάζει στην κορυφή του όρους, τόσο πιο πολύ αφήνει πίσω του ο ποιητής τη διαφθορά και τη μοχθηρία των πόλεων, που τώρα μόλις και διακρίνονται στον ορίζοντα. Η μελαγχολική απέχθεια για την αστική αχρειότητα και το αίσθημα της ματαιοπονίας μέσα στη γενικευμένη εξαθλίωση της αστικής ζωής πτοούν ακόμη και το πιο γενναίο νεύμα, που αναγκάζεται να γίνει αναχωρητής ως ύστατη επιλογή.

15

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Κεφάλαιο 6: Η πολιτική σκέψη κατά την Αναγέννηση 6.1. Φυσική βούληση και πολιτική κοινότητα στη σκέψη του Μακιαβέλλι 24) Σε τι συνίσταται η ρήξη με τη μεσαιωνική πολιτική σκέψη που πραγματοποίησε ο Μακιαβέλλι; (ή: Πώς εκφράζεται στον Μακιαβέλλι η φυσική βούληση ως πολιτική βούληση;) (σελ. 109) Ενώ στην ευρύτερη φιλοσοφία η συμβολή των αναγεννησιακών στοχαστών ήταν απλώς προπαρασκευαστική για τις φιλοσοφικές αναθεωρήσεις του 17ου και 18ου αιώνα, 16στον ειδικότερο τομέα της πολιτικής φιλοσοφίας παρουσιάζει ήδη τα βασικά χαρακτηριστικά της Νεωτερικότητας: την ταξικη διαστρωμάτωση και την ισχυροποίηση της κρατικής εξουσίας. Στον τομέα της πολιτικής θεωρίας, με κύριο εκπρόσωπο τον Νικολό Μακιαβέλλι (Niccolo Machiavelli, 1469-1527), εκφράζεται με τον πλέον εμφατικό τρόπο η απομάκρυνση της αναγεννησιακής σκέψης από τη θεοκρατία του Μεσαίωνα. Η σκέψη του Μακιαβέλλι, στην εκλαϊκευμένη εκδοχή της, προσλήφθηκε μάλλον στερεοτυπικά από τη Νεωτερικότητα: ο «μακιαβελλισμός» θεωρήθηκε συνώνυμος της πολιτικής αυθαιρεσίας και του πολιτικού υπολογισμού. Ο Μακιαβέλλι κατηγορήθηκε ως δάσκαλος των τυράννων, ενώ η Καθολική Αντιμεταρρύθμιση τον θεώρησε «διαβολική φυσιογνωμία» που δικαιολογεί τη βία και τους φόνους. Οι κατηγορίες αυτές ενέχουν κάποια σπέρματα αλήθειας, αφού εκείνη την εποχή η πολιτική ζωή στις ελεύθερες πόλεις της Ιταλίας, αλλά και στην παπική Έδρα των Βοργιών, χαρακτηριζόταν από την εξαπάτηση, την επιβουλή και την απροκάλυπτη βία, που συχνά έφθανε ως τον φόνο. Γενικότερα η κοινωνική ζωή του Μεσαίωνα ήταν εξαιρετικά βίαιη, κάτω από τον μανδύα της εκλεπτυσμένης ιπποσύνης και των εκκλησιαστικών τελετών. Εντούτοις, η

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

διάχυτη, έντονη θρησκευτικότητα ήταν παράγοντας ανάσχεσης των ωμοτήτων: συχνά οι κοσμικοί άρχοντες υποχρεώνονταν να ταπεινωθούν και να ζητήσουν άφεση αμαρτιών από τους θρησκευτικούς ταγούς. Τα αρπακτικά ένστικτα περιβάλλονταν με τον φόβο των μεταφυσικών κυρώσεων. Η Αναγέννηση, όμως, διέρρηξε αυτόν τον υπερβατικό τιμωρητικό μανδύα, αναδεικνύοντας την αντίφαση ανάμεσα στην ωμή πραγματικότητα του πολιτικού και κοινωνικού βίου και στον αμφίβολο κόσμο της Θείας Δίκης, η οποία ήταν πια ανενεργή στις συνειδήσεις των ανθρώπων. Η πολιτική και ιστορική σκέψη, ως εργαλείο μετασχηματισμού του κοινωνικού κόσμου, από την Αναγέννηση και μετά θα βασίζεται αποκλειστικά στην ψυχολογία και στην κοινωνική και πολιτική εμπειρία των ανθρώπων. Ο Μακιαβέλλι πιστεύει ότι η προσκόλληση στα μεσαιωνικά μυθεύματα (όπως στον «φυσικό» και στον «θείο» νόμο του Θωμά Ακινάτη) αποτελεί υποκρισία και ευθυνοφοβία έναντι του καθήκοντος του πολιτικού στοχασμού να μετασχηματίσει την πραγματικότητα. Από αυτήν τη θέση προκύπτει η ανάγκη για εξακρίβωση των πραγματικών κινήτρων και σκοπών της πολιτικής δράσης στο πλαίσιο της φυσικής νομοτέλειας που την επικαθορίζει. Ο άνθρωπος, ως φυσικό ον, κατέχει τη φυσική βούληση να χρησιμοποιεί τη δύναμή του για να ελέγχει το περιβάλλον, και καμία τεχνητή 17 αιδημοσύνη δεν μπορεί να ανακόψει την καταγραφή αυτής της αλήθειας. Ο πολιτικός στοχαστής περιγράφει τον άνθρωπο όπως είναι, και όχι όπως θα έπρεπε να είναι σύμφωνα με το ένα ή το άλλο θεολογικό πρότυπο. Η μέθοδος του Μακιαβέλλι καταρρίπτει τα ιδεολογικά προσχήματα τα οποία δικαιολογούσαν τους συμβολισμούς και την εικονογραφία που χρησιμοποιούσαν οι κατεστημένες εξουσίες για να νομιμοποιηθούν στη συνείδηση των εξουσιαζομένων. Γι’ αυτό επέσυρε την εχθρότητα όσων τα μεταχειρίζονταν. Χαρακτηριστικά, ο πιο μακιαβελλικός (αρνητικά και θετικά) ηγεμόνας της νεότερης εποχής, ο Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας, επιγράφει το έργο που εγκαινιάζει τη σταδιοδρομία του ως Αντιμακιαβέλλι. Η μέθοδος του Μακιαβέλλι γονιμοποιεί τόσο την κοινωνιολογία των εξουσιαστικών τάξεων (Παρέτο, Μόσκα) όσο και την αντίπαλη θεωρία των «ηγεμονιών», του Γκράμσι. Όλες τους, αν και από διαφορετικές αφετηρίες, μελετούν την αντίφαση ανάμεσα στην υλική άσκηση της εξουσίας και στους ιδεολογικούς μηχανισμούς που την καλύπτουν, καθιστώντας την ταυτόχρονα αποδεκτή και λειτουργική.

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

25) Πώς νοηματοδοτείται η πολιτική κοινότητα στη σκέψη του Μακιαβέλλι; (σελ. 110) Ο Μακιαβέλλι εκθέτει την πολιτική σκέψη του κυρίως στο έργο του Ηγεμόνας. Σε αυτό κατέχει κεντρική θέση η δολιότητα και η μοχθηρία του ανθρώπου της πράξης, όμως δεν αποτελεί το κύριο συστατικό των πολιτικών αντιλήψεων του συγγραφέα. Αντίθετα με την εκλαϊκευμένη πρόσληψη των απόψεών του, ο Μακιαβέλλι δεν είναι ιδεολογικός αγνωστικιστής και δεν απογυμνώνει την πολιτική θεωρία από το ηθικό στοιχείο. Καινοτομεί, όμως, καθώς κατανοεί και ερμηνεύει τους ηθικούς σκοπούς της πολιτικής δράσης σε συμφωνία με την εποχή του, άρα με ριζικά νέο τρόπο. Ζητούμενο της πολιτική θεωρίας του δεν είναι η κατάργηση της δεοντολογίας που διέπει την κοινή ζωή, αλλά ο επαναπροσδιορισμός της. Ο Ηγεμόνας γράφεται σε συνθήκες εκτάκτου ανάγκης. Μετά την εισβολή των Γάλλων (1498) η Ιταλία αντιμετωπίζει σοβαρό κίνδυνο εξάλειψης των αστικών ελευθεριών και της πολιτισμικής της ταυτότητας. Γι’ αυτό, οι προτάσεις του Μακιαβέλλι είναι «χειρουργικές», επιδιώκοντας να στρέψουν τα πολιτικά πράγματα σε συγκεκριμένη κατεύθυνση. Σε κατάσταση επείγοντος, το θεωρητικό υπόβαθρο και η βαθύτερη θεωρητική τεκμηρίωση αυτών των προτάσεων υποχωρούν υπέρ της 18 λήψης άμεσων πρακτικών μέτρων. Σε αυτά τα συμφραζόμενα, ακόμη και η θεώρηση αμφιλεγόμενων προσώπων, όπως ο Καίσαρας Βοργίας, ως πρωτοστατών στην αναγεννησιακή προσπάθεια φαίνεται δικαιολογημένη. Αλλά, για τον Μακιαβέλλι, πολιτική δεν σημαίνει περιορισμός στη λήψη έκτακτων πρακτικών μέτρων. Ακόμη και στον Ηγεμόνα, αλλά περισσότερο στις Πραγματείες επί της πρώτης δεκάδας του Τίτου Λιβίου, όπου ο συγγραφέας σχολιάζει βαθυστόχαστα την πολιτική πραγματικότητα της δημοκρατικής Ρώμης και δευτερευόντως της δημοκρατικής Αθήνας, αναδεικνύεται πλήρως ένα διαφορετικό πολιτικό ιδεώδες: η πολιτική πράξη συνιστά κοινωνικό ιδανικό, αυτό της ολόπλευρης συμμετοχής στην κοινή ζωή και της πολιτιστικής άνθησης, όπως το είχαν διατυπώσει οι Φλωρεντινοί στοχαστές (Μπρούνι, Αλμπέρτι κ.ά.). Από την αρχαία δημοκρατική κληρονομιά ο Μακιαβέλλι αντλεί διδάγματα για τη δέουσα πολιτική συγκρότηση και της δικής του εποχής. Ο ίδιος ο Μακιαβέλλι, ως πατριώτης, πολιτικός, διπλωμάτης, φιλόσοφος, ιστορικός και ποιητής, αποτελεί πρότυπο «καθολικού» αναγεννησιακού ανθρώπου. Λόγω της κοινωνικής καταγωγής, της πολιτικής εμπειρίας και των πεποιθήσεών του

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

ανήκει στη «λαϊκή» παράταξη, γεγονός που καθιστά προβληματικές τις σχέσεις του με τους Μεδίκους, άρχοντες που κυβέρνησαν τυραννικά, αν και στηρίχθηκαν στα λαϊκά στρώματα για να κατακτήσουν την εξουσία. Αυτή η λαϊκότητα χαρακτηρίζει όλο το έργο του, και ο Μακιαβέλλι εμφανίζεται ως ο πλέον δημοκρατικός στοχαστής της Αναγέννησης με κριτήριο τον τρόπο με τον οποίο κατανοεί την αρχαία δημοκρατία. Κατ’ αυτόν, ο άρχοντας, όσο βίαια ή ηθικά γυμνά και αν είναι τα μέσα που μεταχειρίζεται για να εδραιώσει την εξουσία του, οφείλει να υπηρετεί, από κοινού με τους πολίτες, έναν υπέρτερο σκοπό: το συλλογικό αγαθό. Όσο ανεξέλεγκτη και απόλυτη και αν είναι η εξουσία του ηγεμόνα, τίθεται πάντοτε στην υπηρεσία του πολιτικού σώματος· ο λαός είναι ο πυρήνας του κράτους, επειδή με την εργασία του παράγει τον υλικό και πνευματικό πλούτο της κοινωνίας. Ο λαός αποτελεί το ηθικό αντίβαρο στην ατομική ή φατριαστική εξουσία των αρχόντων, η οποία συχνά εκτρέπεται στην αδικία και στην εκμετάλλευση. Ωστόσο, είναι δύσκολο να αυτοκυβερνηθεί εξαιτίας της εξάλειψης της κοινωνικής συνείδησης που προξένησε η θεοκρατία του Μεσαίωνα. Απαιτείται ένας ισχυρός ηγεμόνας, λοιπόν, που με την έμφυτη διορατικότητα και τη λελογισμένη τόλμη του (virtu) θα αντιμετωπίσει τις αντιξοότητες που επιφέρουν οι απρόβλεπτες μεταπτώσεις της φυσικής και της 19 κοινωνικής πραγματικότητας (fortuna), ώστε να εδραιώσει την πολιτική κοινωνία. Παρότι ένας τέτοιος άρχοντας δεν αναδεικνύεται μέσω θεσμοθετημένων διαδικασιών, σε αντίθεση με τις αρχαίες ή με τις σύγχρονες δημοκρατίες, δεν παύει να λειτουργεί στο όνομα του κοινού συμφέροντος. Η πολιτική σκέψη του Μακιαβέλλι καθιστά επίκαιρες τις πιο ριζοσπαστικές πλευρές του πολιτικού στοχασμού της Αρχαιότητας. Η ουμανιστική προσήλωση στα κλασικά ιδανικά βρήκε στο πρόσωπο του Μακιαβέλλι τον πιο χαρακτηριστικό εκπρόσωπό της. Η πολιτική θεωρία του επηρέασε σημαντικά τη δημοκρατική αντίληψη περί πολιτικής μέχρι τις μέρες μας.

6.2. Η φιλοσοφία ως κοινωνική κριτική: ο χριστιανικός ανθρωπισμός του Θωμά Μώρου 26) Πώς εκφράστηκε ο χριστιανικός ανθρωπισμός στο έργο του Θωμά Μώρου; (ή: Η Ουτοπία του Θωμά Μώρου και το περιεχόμενό της.) (σελ. 113)

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Ο Θωμάς Μώρος (Sir Thomas More, 1478-1535) υπήρξε χριστιανός ανθρωπιστής διανοητής, ο οποίος εξέθεσε τις ολοκληρωμένες απόψεις του για μια ιδανική κοινωνία στο έργο του Ουτοπία. Σε αντίθεση με τον Μακιαβέλλι, η δική του πολιτική σκέψη δεν εκκινεί από την κατανόηση της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας στις απαρχές της Νεωτερικότητας, αλλά από την κριτική της. Ο Μώρος εκτελέστηκε, επειδή στηλίτευσε την απόφαση του βασιλιά Ερρίκου Η΄ να αποσκιρτήσει από τον Καθολικισμό και να ιδρύσει την εθνική Αγγλικανική ή Επισκοπική Εκκλησία. Παρέμεινε πάντοτε πιστός στα διδάγματα της Εκκλησίας, αλλά τήρησε κριτική στάση στον τρόπο με τον οποίο ασκούσε την κοινωνική λειτουργία της. Η χριστιανικότητα αποτελεί το κύριο υπόβαθρο της σκέψης του, μολονότι άλλα συστατικά της, αν αποκοπούν από τα συμφραζόμενά τους, προδιαγράφουν νεότερες ριζοσπαστικές πολιτικές αντιλήψεις (π.χ. τον κομμουνισμό). Ο Μώρος ήταν ο εισηγητής του ψευδο-ελληνικού όρου «ουτοπία» με τον οποίο τιτλοφόρησε το σύγγραμμά του. Όπως δηλώνει ο τίτλος της, η Ουτοπία αποτελεί μια καταγραφή των κοινωνικών δυσαρμονιών και μία πρόταση για τη δημιουργία μιας ιδανικής πολιτικής κοινωνίας, απαλλαγμένης από κοινωνικές παθογένειες και βασισμένης στην αληθινή δικαιοσύνη. Καταλυτική επιρροή στο εγχείρημα αυτό 20 άσκησε η Πολιτεία του Πλάτωνα, γεγονός που κατατάσσει τον Βρετανό Μώρο στους ουμανιστές, καθώς το ανθρωπιστικό κίνημα έχει εξαπλωθεί πέραν της Ιταλίας. Άλλες βασικές συνιστώσες της σκέψης του είναι η διαλυτική επίδραση που ασκεί στην αγγλική κοινωνία της εποχής του η εξάπλωση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, η κοινοβιακή οργάνωση των μονών του βυζαντινού Αγίου Όρους, που ανακαλεί την αρμονική συμβίωση των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων, καθώς και η εμπειρία των γεωγραφικών

ανακαλύψεων,

η

οποία

αποκαλύπτει

τρόπους

πρωτόγονης,

ειδωλολατρικής οργάνωσης του συλλογικού βίου, που όμως μοιάζει περισσότερο συμβατός με τις χριστιανικές αξίες συγκριτικά με τη φθορά που είχαν υποστεί αυτές στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η δομή της Ουτοπίας είναι απλή. Από τη μια πλευρά περιγράφει την ευρωπαϊκή, ιδίως την αγγλική, κοινωνική πραγματικότητα, και από την άλλη την κοινωνία των «Ουτοπιανών», που ζουν σε ένα φανταστικό νησί του Ατλαντικού. Η ζωή στην κατ’ επίφαση χριστιανική Ευρώπη χαρακτηρίζεται από κίβδηλη ευπρέπεια και επιτηδευμένους τρόπου, που καλύπτουν μια πραγματική αγριότητα. Κύρια επιδίωξη σε αυτήν είναι το εγωιστικό όφελος, και ο συνάνθρωπος αντιμετωπίζεται ως άψυχο

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

αντικείμενο. Η γνησιότητα των συναισθημάτων υποτάσσεται στο υλικό κέρδος, και το χρήμα γίνεται το μέτρο των πάντων. Αναφερόμενος στο «κίνημα των περιφράξεων», που σήμανε τον αποκλεισμό τω Άγγλων χωρικών από τους δημόσιους αγρούς με στόχο να περιέλθουν στην ιδιοκτησία των μεγαλογαιοκτημόνων, ο Μώρος σημειώνει ότι, αντί να τρώγουν οι άνθρωποι τα πρόβατα, τα πρόβατα τρώγουν τους ανθρώπους. Διαρκώς περισσότερος πλούτος συγκεντρώνεται από μια διαρκώς μικρότερη μειοψηφία, ενώ οι εξαθλιωμένες μάζες των βιομηχανικών πόλων διαβιούν σε συνθήκες έσχατης φτώχειας. Αυτές οι συνθήκες περιγελούν την αξία της χριστιανικής φιλαλληλίας. Απεναντίας, στην Ουτοπία επικρατεί κοινοκτημοσύνη των αγαθών και ορθολογική οργάνωση της εργασίας, που επιτρέπει την προσωπική καλλιέργεια. Κυριαρχούν η σεμνότητα, η ευμένεια, η ειλικρίνεια, η λιτότητα της διαβίωσης και η αμοιβαιότητα των σχέσεων. Απουσιάζουν η πολυτέλεια και η επιδεικτικότητα, καθώς και οι μεγάλες ανισότητες οικονομικής επιφάνειας και δημόσιας επιρροής. Η κοινωνία καλύπτει όλες τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων, ενώ αποφεύγει να δημιουργεί επίπλαστες ανάγκες που η επιθυμία να καλυφθούν πυροδοτεί την αχαλίνωτη καπιταλιστική οικονομία, με τις ανισότητες και τις αδικίες που αυτή γεννά. Έτσι, το χρήμα δεν έχει 21 καμία εγγενή αξία για τους Ουτοπιανούς, που χρησιμοποιούν τα πολύτιμα μέταλλα για την κατασκευή χρήσιμων σκευών, όπως «δοχείων νυκτός». Πιστεύουν στον Θεό με γνησιότητα, δίχως μισαλλοδοξία, και, επειδή ενδιαφέρονται για τις πεποιθήσεις των άλλων και υιοθετούν καθετί χρήσιμο για την εδραίωση του συλλογικού αισθήματος, δείχνουν ενδιαφέρον για τον χριστιανισμό, όταν έρχονται σε επαφή με αυτόν. Η Ουτοπία αναπαριστά, στην ουσία, την ενδεχόμενη εξέλιξη των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων. Αυτό είναι το βασικό στοιχείο για την κατανόηση του χριστιανικού ανθρωπισμού του Μώρου, ο οποίος επιδιώκει την ανάδυση και επιβεβαίωση του γνήσιου πνευματικού περιεχομένου του χριστιανισμού, την πραγμάτωση των ηθικών διδαγμάτων του. Ο κατ’ επίφαση χριστιανικός πολιτισμός της Ευρώπης και η λειτουργία της κατεστημένης Εκκλησίας δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε αυτό το καθήκον, αφού ευθύνονται για τη φθορά και την απαξίωση των διδαγμάτων που επικαλούνται μόνο ρητορικά. Το κήρυγμα του Μώρου δεν είναι ούτε αντιχριστιανικό ούτε αντιεκκλησιαστικό, αλλά πρεσβεύει τον εξαγνισμό των

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

χριστιανικών θεσμών ώστε να μπορούν να αναβαπτιστούν στο πνευματικό περιεχόμενο της πίστης. Θεολογική βάση της κριτικής των χριστιανών ουμανιστών στην παρακμή των εκκλησιαστικών και μοναστικών θεσμών είναι η Πολιτεία του Θεού του Ιερού Αυγουστίνου. Ο Μώρος σαλπίζει δηκτικά την επάνοδο των Ευρωπαίων χριστιανών στα πνευματικά και ηθικά θεμέλια της πίστης. Την αντίθεση Ουτοπίας-Ευρώπης εξυπηρετεί και η λογοτεχνική μορφή του κειμένου. Η εκφραστική λεπτότητα, η περιγραφική αδρότητα, η αφηγηματική ζωηρότητα και, προπάντων, το ειρωνικό πνεύμα που διαπνέει την Ουτοπία αποσκοπούν στον προβληματισμό και στον ερεθισμό του αναγνώστη. Οι όποιες λογοτεχνικές υπερβολές δεν επιτρέπουν την άντληση γενικευμένων συμπερασμάτων για το θεωρητικό υπόβαθρο του έργου. Η Ουτοπία έδωσε ένα πρώιμο έναυσμα για τον κοινωνικό προβληματισμό σχετικά με τις συνθήκες που γεννούσε η αναδυόμενη κεφαλαιοκρατία. Αν στερηθεί το θεολογικό της υπόβαθρο, μπορεί να θεωρηθεί ως σχόλιο για την αλλοτριωτική δύναμη του χρήματος και τις θεωρητικές δυνατότητες δημιουργίας κοινωνιών με κοινοκτημοσύνη, όπως γίνονταν κατανοητές σε πολύ μεταγενέστερες εποχές. Αλλά το 22 χριστιανικό περιεχόμενο δεν μπορεί να αποσπαστεί από την Ουτοπία: ο άγιος Θωμάς Μώρος μαρτύρησε για την περίσωση των ιερών αξιών και για την αλήθεια της Εκκλησίας, ακόμη και σε αντιπαράθεση με όσους υποτίθεται ότι τις εκπροσωπούν.

Κεφάλαιο 7: Αναγέννηση και Χριστιανική Εκκλησία 7.2. Η αναγεννητική προσπάθεια του Εράσμου: η ευαγγελική αγνότητα, η φιλολογική καλλιέργεια και η ελευθερία της βούλησης. Η ρήξη με τον Λούθηρο 27) Ποιες ήταν οι σημαντικότερες θεολογικές απόψεις του Εράσμου; (σελ. 126, 128) Κορυφαίος εκπρόσωπος του ώριμου Ουμανισμού θεωρείται ο Έρασμος από το Ρότερνταμ της Ολλανδίας (Desiderius Erasmus, 1466-1536). Εκφραστής της μέσης οδού και μετριοπαθής αναμορφωτής της ανθρωπιστικής παιδείας, ο Έρασμος

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

οραματίστηκε έναν πανευρωπαϊκό πολιτισμό, στηριγμένο στον αρχαιοελληνικό στοχασμό και στη χριστιανική πίστη. Ο Έρασμος διέκρινε και στηλίτευε τα άτοπα της παπικής εξουσίας και από την ασφαλή απόσταση της ολλανδικής πατρίδας του ηγήθηκε ενός κριτικού ρεύματος που επιδίωκε την αποκατάσταση της χριστιανικής ηθικής στην καρδιά του χριστιανισμού. Συμπαραστάτης του σε αυτό το εγχείρημα, που είχε ως σύνθημα την έμπρακτη συμμόρφωση των κληρικών με τη χριστιανική αγάπη που υποτίθεται ότι κήρυτταν, υπήρξε ο στενός φίλος του Θωμάς Μώρος. Ένας αντιμοναστικός λίβελλος με τίτλο Επιστολές σκοτεινών ανδρών (Epistulae virorun oscurorum), που διακωμωδούσε και στηλίτευε την ηδυπάθεια και την αγραμματοσύνη των μοναχών, αποδόθηκε στον Έρασμο, αλλά ανήκε σε άλλον Γερμανό ουμανιστή. Ο Έρασμος δεν ήταν άνθρωπος της πρακτικής δράσης, αλλά της διανοητικής εργασίας. Η πολιτική δράση του χαρακτηρίζεται από συμβιβασμούς και παλινωδίες, με στόχο να εξασφαλίσει την υποστήριξη ισχυρών πατρώνων ώστε να επιδοθεί απερίσπαστος στις θεωρητικές μελέτες του. Εννοούσε την κάθαρση της Εκκλησίας ως πνευματική αναβάπτιση στις πηγές του χριστιανισμού, στην απλότητα και αγνότητα 23 των λόγων του Ιησού. Ανάγει τον όρο «Αναγέννηση» στη διδασκαλία του Χριστού και επισημαίνει ότι κοινά στοιχεία με αυτήν μπορούν να ανευρεθούν στον αρχαίο στοχασμό. Γι’ αυτό, προτείνει την εξοικείωση με τις κλασικές γλώσσες ως προσφορότερο μέσο γνωριμίας με τις αυθεντικές πηγές της αρχαίας σοφίας. Η ερασμιακή «Αναγέννηση» έχει το νόημα της αποβολής του «παλαιού ανθρώπου» και της περιβολής με το ένδυμα του «καινού ανθρώπου», του Ιησού, σε συμφωνία με το Ευαγγέλιο. Αυτή η αντίληψη ήταν προϊόν της μαθητείας του στο ολλανδικό θρησκευτικό κίνημα «σύγχρονη ευσέβεια» (devotio moderna). Η λογοτεχνική και φιλολογική παραγωγή του Εράσμου υπηρέτησε απαρέγκλιτα τους στόχους αυτού του χριστιανικού Ουμανισμού. Η προσήλωση του Εράσμου στο Ευαγγέλιο δεν διαθέτει αντιχριστιανική ή αντιεκκλησιαστική αιχμή. Απεναντίας, είναι μια φιλοσοφημένη εκδοχή του δόγματος που χρησιμοποιεί η ίδια η Εκκλησία για να εξηγήσει τα φαινόμενα διαφθοράς στους κόλπους της. Πρόκειται για τη διάκριση ανάμεσα στο εκκλησιαστικό αξίωμα και το θεολογικό του περιεχόμενο και στο φυσικό πρόσωπο που είναι φορέας τους. Ο χρηματισμός και η ακολασία των κληρικών πηγάζουν από την αμαρτωλή ανθρώπινη φύση τους και δεν θίγουν καθόλου το ιερό κύρος των εκκλησιαστικών θεσμών και τη

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

μυστική ουσία των ιερουργιών. Τα μυστήρια της Εκκλησίας είναι ισόκυρα, είτε τελούνται από ένα διεφθαρμένο είτε από έναν όσιο ιερωμένο. Η προσπάθεια του Εράσμου αποσκοπεί στην κάθαρση της Εκκλησίας από το ανθρώπινο σφάλμα, ιδίως αναφορικά με την ερμηνεία και διδαχή των θείων αληθειών. Παρά τον αταλάντευτο εκκλησιαστικό προσανατολισμό του Εράσμου, οι Γερμανοί διαφωνούντες με την παπική Εκκλησία ήταν φυσικό να αναζητήσουν στο μεταρρυθμιστικό πνεύμα του έναν πνευματικό σύμμαχο. Από την αλληλογραφία που διατηρούσε ο Λούθηρος με τον Έρασμο διαφαίνεται κάποια συμπάθεια του δευτέρου προς ορισμένες θεολογικές απόψεις του πρώτου. Η οριστική ρήξη των Διαμαρτυρομένων με τον Καθολικισμό επήλθε το 1517, όταν ο πάπας Λέοντας Ι΄ των Μεδίκων διέταξε τη μαζική πώληση «αφέσεων» (συχωροχαρτιών) στη Γερμανία για τη χρηματοδότηση της αποπεράτωσης του νέου Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Αρχικά ο Έρασμος τήρησε αποστάσεις από τη διαμάχη, σύμφωνα με την πάγια τακτική του, αργότερα όμως στηλίτευσε τον Λούθηρο (De libero arbitrio diatribe sive collatio, 1524). Αυτή η συμπεριφορά εξηγείται εν μέρει από τη φυσική αδεξιότητα του Εράσμου στα πρακτικά θέματα και από κάποιον καιροσκοπισμό. Ωστόσο, οι βαθύτεροι λόγοι 24 της ήταν άλλοι. Οι Διαμαρτυρόμενοι ζηλωτές ευαγγελίζονταν ένα Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, ένα Θεό τιμωρό, όχι την αγάπη του Χριστού που ενδιέφερε τον Έρασμο. Επίσης, οι λουθηρανοί επιδίωκαν την κάθαρση της Εκκλησίας όχι μόνο από τις αμαρτίες των κληρικών αλλά και από κάθε «ειδωλολατρική πρόσμειξη», όπως αποκαλούσαν την αρχαία κληρονομιά, την οποία είχαν ενσωματώσει, αν και με διαφορετικό τρόπο, στη χριστιανική θεολογία τόσο ο Μεσαίωνας όσο και η Αναγέννηση. Μια κρίσιμη φιλοσοφική συνέπεια της προτεσταντικής θεολογικής ερμηνείας είναι η κατηγορηματική άρνηση στον άνθρωπο της ελευθερίας της βούλησης. Όμως για τον Έρασμο αυτή αποτελεί θεία δωρεά καθώς και κριτήριο για κάθε ηθικό καταλογισμό. Η ελευθερία της βούλησης έχει διαφθαρεί μεν από την αμαρτία, αλλά η χάρη του Χριστού επιτρέπει στον άνθρωπο να την αναπροσανατολίσει προς το αγαθό, και έτσι να ανακτήσει την αρχική αγνότητά του. πρόκειται για μια εκχριστιανισμένη εκδοχή της πλατωνικής διδασκαλίας περί του δισυπόστατου της ανθρώπινης ψυχής που είχε αναπτύξει ο Μαρσίλιο Φιτσίνο. Στο θεοκρατούμενο προτεσταντικό σύμπαν επικρατεί μια αδιάλλακτη, ανεξιχνίαστη από τον ανθρώπινο λόγο αιτιοκρατία. Αυτή

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

παράγει μια σκυθρωπή και απάνθρωπη εκδοχή του χριστιανισμού, που στερεί από τον κόσμο κάθε εγκαρδιότητα, χαρά και ελπίδα. Ο χριστιανισμός των Διαμαρτυρομένων οδηγεί στην ανεξήγητη και αφόρητη υποδούλωση του ανθρώπου στον ζυγό μιας οντολογικής απαξίωσης χειρότερης από τη μεσαιωνική. Η αδιάλλακτα παθιασμένη απάντηση του Λουθήρου επέμενε στο ότι οι Γραφές διδάσκουν πως δεν υπάρχει τίποτε άλλο πέραν της αθλιότητας της ανθρώπινης βούλησης και της υποταγής της στις σατανικές ροπές του σώματος. Βασισμένη μόνο στις δικές της δυνάμεις, η ανθρώπινη βούληση μόνο τον όλεθρο μπορεί να επιφέρει. Μετά το προπατορικό αμάρτημα, μόνο η Θεία Χάρη, την οποίο ο άνθρωπος ουδέποτε αξίζει ή κατανοεί, μπορεί να αποφέρει τη σωτηρία του ανθρώπου (De servo arbitrio, 1526). Η αντιπαράθεση αυτή καθόρισε την οριστική ρήξη ανάμεσα στις δύο χωριστές πλέον ομολογίες και την εμφάνιση μιας νέας αποκαλυπτικής θεολογίας, της προτεσταντικής, βασισμένης περισσότερο στην Παλαιά παρά στην Καινή Διαθήκη. Οι προτεσταντικές αντιλήψεις αντιπροσώπευαν για τον Έρασμο μια θανάσιμη απειλή κατά της κλασικής κληρονομιάς από την οποία εμπνεόταν, αλλά και για τον χριστιανισμό όπως εκείνος τον αντιμετώπιζε: μια θρησκεία της χαράς, της φιλοφροσύνης, της ευσπλαχνίας και της μετριοπάθειας. Για να μείνει πιστός στις 25 θεμελιώδεις αρχές του φιλοσοφικού και θεολογικού στοχασμού του, απέρριψε τον λουθηρανισμό.

28) Σε τι συνίσταται η λογοτεχνική, φιλοσοφική και φιλολογική προσφορά του Εράσμου; (σελ. 126, 128, 130) Κορυφαίος εκπρόσωπος του ώριμου Ουμανισμού θεωρείται ο Έρασμος από το Ρότερνταμ της Ολλανδίας (Desiderius Erasmus, 1466-1536). Εκφραστής της μέσης οδού και μετριοπαθής αναμορφωτής της ανθρωπιστικής παιδείας, ο Έρασμος οραματίστηκε έναν πανευρωπαϊκό πολιτισμό, στηριγμένο στον αρχαιοελληνικό στοχασμό και στη χριστιανική πίστη. Ο Έρασμος δεν ήταν άνθρωπος της πρακτικής δράσης, αλλά της διανοητικής εργασίας. Η πολιτική δράση του χαρακτηρίζεται από συμβιβασμούς και παλινωδίες, με στόχο να εξασφαλίσει την υποστήριξη ισχυρών πατρώνων ώστε να επιδοθεί απερίσπαστος στις θεωρητικές μελέτες του. Εννοούσε την κάθαρση της Εκκλησίας ως πνευματική αναβάπτιση στις πηγές του χριστιανισμού, στην απλότητα και αγνότητα των λόγων του Ιησού. Ανάγει τον όρο «Αναγέννηση» στη διδασκαλία του

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Χριστού και επισημαίνει ότι κοινά στοιχεία με αυτήν μπορούν να ανευρεθούν στον αρχαίο στοχασμό. Γι’ αυτό, προτείνει την εξοικείωση με τις κλασικές γλώσσες ως προσφορότερο μέσο γνωριμίας με τις αυθεντικές πηγές της αρχαίας σοφίας. Η ερασμιακή «Αναγέννηση» έχει το νόημα της αποβολής του «παλαιού ανθρώπου» και της περιβολής με το ένδυμα του «καινού ανθρώπου», του Ιησού, σε συμφωνία με το Ευαγγέλιο. Αυτή η αντίληψη ήταν προϊόν της μαθητείας του στο ολλανδικό θρησκευτικό κίνημα «σύγχρονη ευσέβεια» (devotio moderna). Η λογοτεχνική και φιλολογική παραγωγή του Εράσμου υπηρέτησε απαρέγκλιτα τους στόχους αυτού του χριστιανικού Ουμανισμού. Ο Έρασμος υπήρξε, όπως και ο Θωμάς Μώρος, το κατεξοχήν πρότυπο του ουμανιστή λογοτέχνη. Το Μωρίας εγκώμιον (Encomium Moriae), αφιερωμένο στον Μώρο, με το οξυδερκές πνεύμα και το διαυγές ύφος του έχει επαινεθεί ως το αριστούργημα της αναγεννησιακής ρητορικής λογοτεχνίας. Ταυτόχρονα ανάλαφρο και ψυχολογικά διεισδυτικό, υπερασπίζεται την ιδέα ότι κάθε αξιόλογο ανθρώπινο επίτευγμα είναι προϊόν μιας δημιουργικής παραφροσύνης, ενός ρηξικέλευθου θράσους που ξεριζώνει τις νεκρές συνήθειες και τύπους, στηρίζεται στη βαθιά κατανόηση των ανθρώπινων πραγμάτων και προτείνει βαθείς κοινωνικούς 26 μετασχηματισμούς. Η μωρία (stultitia) απαλύνει τη ζωή, επειδή σκεπάζει με τον μανδύα της φαντασίας την αφόρητη πραγματικότητα. Ακόμη, η έμφαση στο φαίνεσθαι και όχι στο είναι των πραγμάτων αποτελεί την πηγή της τέχνης. οι αρνητικές πηγές της μωρίας συνδέονται με την αμάθεια των μοναχών και τον άμετρο ζήλο των σχολαστικών φιλοσόφων. Η μωρία του Εράσμου δεν είναι η «μανία» των πλατωνικών που διαπνέεται από θεουργικές φαντασιώσεις. Είναι μια κοινή ανθρώπινη κατάσταση, η οποία, στην καλύτερη εκδοχή της, συνδέεται με την ηθική συνείδηση που αντιστέκεται στα άτοπα της ζωής. Είναι η ζωογόνος αφέλεια που επιμένει να εμπιστεύεται την εντιμότητα, την ειλικρίνεια και τη προσήνεια, ακόμη και ενόψει του πλέον άκρατου εγωισμού. Ο μωρός του Εράσμου είναι ο έντιμος, αγνός άνθρωπος, το «παιδί του Θεού» που αρνείται να εκχωρήσει την ακεραιότητα της συνείδησής του για ταπεινά, πρόσκαιρα ωφελήματα. Είναι ένας σοφός συν Θεώ, που φαίνεται μωρός στα μάτια των ανήθικων και των απίστων, όπως διδάσκει ο Απόστολος Παύλος. Η λεπτότητα της έκφρασης, η δηκτική αλλά τρυφερή ρητορική ειρωνεία και το ευχάριστο, ζωντανό ύφος της

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Μωρίας αναδεικνύουν τον Έρασμο σε κορυφαίο εκπρόσωπο του ώριμου Ουμανισμού, σε συνδυασμό με το ισχυρό ηθικό μήνυμα του έργου. Ο Έρασμος υπήρξε επίσης κορυφαίος φιλόλογος, θεμελιωτής της επιστημονικής μελέτης της Ελληνικής στην Ευρώπη και διακεκριμένος λατινιστής. Χάρη σε αυτόν γνωρίζουμε τον τρόπο προφοράς των αρχαίων Ελλήνων («ερασμιακή προφορά»), ενώ έθεσε τη γλωσσομάθειά του στην υπηρεσία του χριστιανισμού. Μέχρι την εποχή του το επίσημο ιερό βιβλίο της Καθολικής Εκκλησίας ήταν η Vulgata (Δημώδης), μια λατινική μετάφραση της Βίβλου γεμάτη παρανοήσεις και ανακρίβειες, στην οποία είχε στηριχθεί ολόκληρη η δυτική θεολογία. Ο Έρασμος συνέγραψε μια κριτική έκδοση του ελληνικού πρωτοτύπου, συνοδευόμενη από την ακριβή λατινική μετάφρασή του, αποκαθιστώντας το αυθεντικό νόημα του Ευαγγελίου. Το έργο αυτό, υπόδειγμα κριτικής φιλολογικής μεθόδου, ήταν επίσης ένα κήρυγμα αναβαπτισμού στα ανόθευτα χριστιανικά διδάγματα. Ο πιστός μπορούσε τώρα να κοινωνήσει τις ακριβείς διδαχές της Κεφαλής της Εκκλησίας, χωρίς τη διαστρεβλωτική παρεμβολή δήθεν αυθεντιών. το εγχείρημα του Εράσμου έφερνε στο φως αυτό που ο μεσαιωνικός σκοταδισμός είχε καλύψει με το πέπλο των ανούσιων τελετουργιών, τη συνειδητή αυτενέργεια του πιστού, 27

στο πλαίσιο πάντοτε μιας καθαρμένης

πνευματικά Εκκλησίας. Η προσήλωση του Εράσμου στο Ευαγγέλιο δεν διαθέτει αντιχριστιανική ή αντιεκκλησιαστική αιχμή. Απεναντίας, είναι μια φιλοσοφημένη εκδοχή του δόγματος που χρησιμοποιεί η ίδια η Εκκλησία για να εξηγήσει τα φαινόμενα διαφθοράς στους κόλπους της. Πρόκειται για τη διάκριση ανάμεσα στο εκκλησιαστικό αξίωμα και το θεολογικό του περιεχόμενο και στο φυσικό πρόσωπο που είναι φορέας τους. Ο χρηματισμός και η ακολασία των κληρικών πηγάζουν από την αμαρτωλή ανθρώπινη φύση τους και δεν θίγουν καθόλου το ιερό κύρος των εκκλησιαστικών θεσμών και τη μυστική ουσία των ιερουργιών. Τα μυστήρια της Εκκλησίας είναι ισόκυρα, είτε τελούνται από ένα διεφθαρμένο είτε από έναν όσιο ιερωμένο. Η προσπάθεια του Εράσμου αποσκοπεί στην κάθαρση της Εκκλησίας από το ανθρώπινο σφάλμα, ιδίως αναφορικά με την ερμηνεία και διδαχή των θείων αληθειών. Παρά τον αταλάντευτο εκκλησιαστικό προσανατολισμό του Εράσμου, οι Γερμανοί διαφωνούντες με την παπική Εκκλησία ήταν φυσικό να αναζητήσουν στο μεταρρυθμιστικό πνεύμα του έναν πνευματικό σύμμαχο. Από την αλληλογραφία που διατηρούσε ο Λούθηρος με τον Έρασμο διαφαίνεται κάποια συμπάθεια του δευτέρου

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

προς ορισμένες θεολογικές απόψεις του πρώτου. Η οριστική ρήξη των Διαμαρτυρομένων με τον Καθολικισμό επήλθε το 1517, όταν ο πάπας Λέοντας Ι΄ των Μεδίκων διέταξε τη μαζική πώληση «αφέσεων» (συχωροχαρτιών) στη Γερμανία για τη χρηματοδότηση της αποπεράτωσης του νέου Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Αρχικά ο Έρασμος τήρησε αποστάσεις από τη διαμάχη, σύμφωνα με την πάγια τακτική του, αργότερα όμως στηλίτευσε τον Λούθηρο (De libero arbitrio diatribe sive collatio, 1524). Αυτή η συμπεριφορά εξηγείται εν μέρει από τη φυσική αδεξιότητα του Εράσμου στα πρακτικά θέματα και από κάποιον καιροσκοπισμό. Ωστόσο, οι βαθύτεροι λόγοι της ήταν άλλοι. Οι Διαμαρτυρόμενοι ζηλωτές ευαγγελίζονταν ένα Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, ένα Θεό τιμωρό, όχι την αγάπη του Χριστού που ενδιέφερε τον Έρασμο. Επίσης, οι λουθηρανοί επιδίωκαν την κάθαρση της Εκκλησίας όχι μόνο από τις αμαρτίες των κληρικών αλλά και από κάθε «ειδωλολατρική πρόσμειξη», όπως αποκαλούσαν την αρχαία κληρονομιά, την οποία είχαν ενσωματώσει, αν και με διαφορετικό τρόπο, στη χριστιανική θεολογία τόσο ο Μεσαίωνας όσο και η Αναγέννηση. Μια 28 κρίσιμη φιλοσοφική συνέπεια της προτεσταντικής θεολογικής ερμηνείας είναι η κατηγορηματική άρνηση στον άνθρωπο της ελευθερίας της βούλησης. Όμως για τον Έρασμο αυτή αποτελεί θεία δωρεά καθώς και κριτήριο για κάθε ηθικό καταλογισμό. Η ελευθερία της βούλησης έχει διαφθαρεί μεν από την αμαρτία, αλλά η χάρη του Χριστού επιτρέπει στον άνθρωπο να την αναπροσανατολίσει προς το αγαθό, και έτσι να ανακτήσει την αρχική αγνότητά του. πρόκειται για μια εκχριστιανισμένη εκδοχή της πλατωνικής διδασκαλίας περί του δισυπόστατου της ανθρώπινης ψυχής που είχε αναπτύξει ο Μαρσίλιο Φιτσίνο. Στο θεοκρατούμενο προτεσταντικό σύμπαν επικρατεί μια αδιάλλακτη, ανεξιχνίαστη από τον ανθρώπινο λόγο αιτιοκρατία. Αυτή παράγει μια σκυθρωπή και απάνθρωπη εκδοχή του χριστιανισμού, που στερεί από τον κόσμο κάθε εγκαρδιότητα, χαρά και ελπίδα. Ο χριστιανισμός των Διαμαρτυρομένων οδηγεί στην ανεξήγητη και αφόρητη υποδούλωση του ανθρώπου στον ζυγό μιας οντολογικής απαξίωσης χειρότερης από τη μεσαιωνική. Η αδιάλλακτα παθιασμένη απάντηση του Λουθήρου επέμενε στο ότι οι Γραφές διδάσκουν πως δεν υπάρχει τίποτε άλλο πέραν της αθλιότητας της ανθρώπινης βούλησης και της υποταγής της στις σατανικές ροπές του σώματος. Βασισμένη μόνο στις δικές της δυνάμεις, η ανθρώπινη βούληση μόνο τον όλεθρο μπορεί να επιφέρει.

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Μετά το προπατορικό αμάρτημα, μόνο η Θεία Χάρη, την οποίο ο άνθρωπος ουδέποτε αξίζει ή κατανοεί, μπορεί να αποφέρει τη σωτηρία του ανθρώπου (De servo arbitrio, 1526). Η αντιπαράθεση αυτή καθόρισε την οριστική ρήξη ανάμεσα στις δύο χωριστές πλέον ομολογίες και την εμφάνιση μιας νέας αποκαλυπτικής θεολογίας, της προτεσταντικής, βασισμένης περισσότερο στην Παλαιά παρά στην Καινή Διαθήκη. Οι προτεσταντικές αντιλήψεις αντιπροσώπευαν για τον Έρασμο μια θανάσιμη απειλή κατά της κλασικής κληρονομιάς από την οποία εμπνεόταν, αλλά και για τον χριστιανισμό όπως εκείνος τον αντιμετώπιζε: μια θρησκεία της χαράς, της φιλοφροσύνης, της ευσπλαχνίας και της μετριοπάθειας. Για να μείνει πιστός στις θεμελιώδεις αρχές του φιλοσοφικού και θεολογικού στοχασμού του, απέρριψε τον λουθηρανισμό. Ο Έρασμος αποτέλεσε το πρότυπο του λογίου της νεότερης Ευρώπης, του φιλικού και μετριοπαθούς μελετητή που, αποτραβηγμένος από την οχλαγωγία της κοινωνικής ζωής και από κάθε πρακτική φιλοδοξία, ζει και δημιουργεί μέσα στον κόσμο των ιδεών. Πατρίδα του ήταν ο πολιτισμός. Διατηρούσε επαφές με όλους τους σημαντικούς λογίους της εποχής του, όπως φανερώνει η ογκώδης αλληλογραφία του. Δημιούργησε έτσι μια άτυπη «δημοκρατία των γραμμάτων», στην οποία δικαιούνται 29 να συμμετέχουν όλοι οι καλοπροαίρετοι στοχαζόμενοι άνθρωποι, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής. Έτσι, ο Έρασμος αναδείχθηκε σε πρωτεργάτη της ιδέας ενός πανευρωπαϊκού πολιτισμού, ο οποίος βρίσκει εφαρμογή στις μέρες μας μετά από αιώνες πολέμων και σφαγών.

29) Για ποιους λόγους επήλθε η ρήξη του Εράσμου με τον Λούθηρο και ποιες ήταν οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της πολιτιστικής συμβολής του; (σελ. 128) Η προσήλωση του Εράσμου στο Ευαγγέλιο δεν διαθέτει αντιχριστιανική ή αντιεκκλησιαστική αιχμή. Απεναντίας, είναι μια φιλοσοφημένη εκδοχή του δόγματος που χρησιμοποιεί η ίδια η Εκκλησία για να εξηγήσει τα φαινόμενα διαφθοράς στους κόλπους της. Πρόκειται για τη διάκριση ανάμεσα στο εκκλησιαστικό αξίωμα και το θεολογικό του περιεχόμενο και στο φυσικό πρόσωπο που είναι φορέας τους. Ο χρηματισμός και η ακολασία των κληρικών πηγάζουν από την αμαρτωλή ανθρώπινη φύση τους και δεν θίγουν καθόλου το ιερό κύρος των εκκλησιαστικών θεσμών και τη μυστική ουσία των ιερουργιών. Τα μυστήρια της Εκκλησίας είναι ισόκυρα, είτε

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

τελούνται από ένα διεφθαρμένο είτε από έναν όσιο ιερωμένο. Η προσπάθεια του Εράσμου αποσκοπεί στην κάθαρση της Εκκλησίας από το ανθρώπινο σφάλμα, ιδίως αναφορικά με την ερμηνεία και διδαχή των θείων αληθειών. Παρά τον αταλάντευτο εκκλησιαστικό προσανατολισμό του Εράσμου, οι Γερμανοί διαφωνούντες με την παπική Εκκλησία ήταν φυσικό να αναζητήσουν στο μεταρρυθμιστικό πνεύμα του έναν πνευματικό σύμμαχο. Από την αλληλογραφία που διατηρούσε ο Λούθηρος με τον Έρασμο διαφαίνεται κάποια συμπάθεια του δευτέρου προς ορισμένες θεολογικές απόψεις του πρώτου. Η οριστική ρήξη των Διαμαρτυρομένων με τον Καθολικισμό επήλθε το 1517, όταν ο πάπας Λέοντας Ι΄ των Μεδίκων διέταξε τη μαζική πώληση «αφέσεων» (συχωροχαρτιών) στη Γερμανία για τη χρηματοδότηση της αποπεράτωσης του νέου Αγίου Πέτρου στη Ρώμη. Αρχικά ο Έρασμος τήρησε αποστάσεις από τη διαμάχη, σύμφωνα με την πάγια τακτική του, αργότερα όμως στηλίτευσε τον Λούθηρο (De libero arbitrio diatribe sive collatio, 1524). Αυτή η συμπεριφορά εξηγείται εν μέρει από τη φυσική αδεξιότητα του Εράσμου στα πρακτικά θέματα και από κάποιον καιροσκοπισμό. Ωστόσο, οι βαθύτεροι λόγοι της ήταν 30 άλλοι. Οι Διαμαρτυρόμενοι ζηλωτές ευαγγελίζονταν ένα Θεό της Παλαιάς Διαθήκης, ένα Θεό τιμωρό, όχι την αγάπη του Χριστού που ενδιέφερε τον Έρασμο. Επίσης, οι λουθηρανοί επιδίωκαν την κάθαρση της Εκκλησίας όχι μόνο από τις αμαρτίες των κληρικών αλλά και από κάθε «ειδωλολατρική πρόσμειξη», όπως αποκαλούσαν την αρχαία κληρονομιά, την οποία είχαν ενσωματώσει, αν και με διαφορετικό τρόπο, στη χριστιανική θεολογία τόσο ο Μεσαίωνας όσο και η Αναγέννηση. Μια κρίσιμη φιλοσοφική συνέπεια της προτεσταντικής θεολογικής ερμηνείας είναι η κατηγορηματική άρνηση στον άνθρωπο της ελευθερίας της βούλησης. Όμως για τον Έρασμο αυτή αποτελεί θεία δωρεά καθώς και κριτήριο για κάθε ηθικό καταλογισμό. Η ελευθερία της βούλησης έχει διαφθαρεί μεν από την αμαρτία, αλλά η χάρη του Χριστού επιτρέπει στον άνθρωπο να την αναπροσανατολίσει προς το αγαθό, και έτσι να ανακτήσει την αρχική αγνότητά του. πρόκειται για μια εκχριστιανισμένη εκδοχή της πλατωνικής διδασκαλίας περί του δισυπόστατου της ανθρώπινης ψυχής που είχε αναπτύξει ο Μαρσίλιο Φιτσίνο. Στο θεοκρατούμενο προτεσταντικό σύμπαν επικρατεί μια αδιάλλακτη, ανεξιχνίαστη από τον ανθρώπινο λόγο αιτιοκρατία. Αυτή παράγει μια σκυθρωπή και απάνθρωπη εκδοχή του χριστιανισμού, που στερεί από τον

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

κόσμο κάθε εγκαρδιότητα, χαρά και ελπίδα. Ο χριστιανισμός των Διαμαρτυρομένων οδηγεί στην ανεξήγητη και αφόρητη υποδούλωση του ανθρώπου στον ζυγό μιας οντολογικής απαξίωσης χειρότερης από τη μεσαιωνική. Η αδιάλλακτα παθιασμένη απάντηση του Λουθήρου επέμενε στο ότι οι Γραφές διδάσκουν πως δεν υπάρχει τίποτε άλλο πέραν της αθλιότητας της ανθρώπινης βούλησης και της υποταγής της στις σατανικές ροπές του σώματος. Βασισμένη μόνο στις δικές της δυνάμεις, η ανθρώπινη βούληση μόνο τον όλεθρο μπορεί να επιφέρει. Μετά το προπατορικό αμάρτημα, μόνο η Θεία Χάρη, την οποίο ο άνθρωπος ουδέποτε αξίζει ή κατανοεί, μπορεί να αποφέρει τη σωτηρία του ανθρώπου (De servo arbitrio, 1526). Η αντιπαράθεση αυτή καθόρισε την οριστική ρήξη ανάμεσα στις δύο χωριστές πλέον ομολογίες και την εμφάνιση μιας νέας αποκαλυπτικής θεολογίας, της προτεσταντικής, βασισμένης περισσότερο στην Παλαιά παρά στην Καινή Διαθήκη. Οι προτεσταντικές αντιλήψεις αντιπροσώπευαν για τον Έρασμο μια θανάσιμη απειλή κατά της κλασικής κληρονομιάς από την οποία εμπνεόταν, αλλά και για τον χριστιανισμό όπως εκείνος τον αντιμετώπιζε: μια θρησκεία της χαράς, της φιλοφροσύνης, της ευσπλαχνίας και της μετριοπάθειας. Για να μείνει πιστός στις θεμελιώδεις αρχές του φιλοσοφικού και θεολογικού στοχασμού του, απέρριψε τον 31 λουθηρανισμό. Ο Έρασμος αποτέλεσε το πρότυπο του λογίου της νεότερης Ευρώπης, του φιλικού και μετριοπαθούς μελετητή που, αποτραβηγμένος από την οχλαγωγία της κοινωνικής ζωής και από κάθε πρακτική φιλοδοξία, ζει και δημιουργεί μέσα στον κόσμο των ιδεών. Πατρίδα του ήταν ο πολιτισμός. Διατηρούσε επαφές με όλους τους σημαντικούς λογίους της εποχής του, όπως φανερώνει η ογκώδης αλληλογραφία του. Δημιούργησε έτσι μια άτυπη «δημοκρατία των γραμμάτων», στην οποία δικαιούνται να συμμετέχουν όλοι οι καλοπροαίρετοι στοχαζόμενοι άνθρωποι, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής. Έτσι, ο Έρασμος αναδείχθηκε σε πρωτεργάτη της ιδέας ενός πανευρωπαϊκού πολιτισμού, ο οποίος βρίσκει εφαρμογή στις μέρες μας μετά από αιώνες πολέμων και σφαγών.

Κεφάλαιο 8: Η Αναγέννηση και οι απαρχές της νεότερης επιστήμης

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

8.1. Γεωγραφικές ανακαλύψεις και αλλαγή κοσμοειδώλου. Η κοπερνίκεια επανάσταση 30) Πώς συντελέστηκε η αλλαγή του κοσμοειδώλου κατά την Αναγέννηση και ποιος ήταν ο ρόλος των γεωγραφικών ανακαλύψεων σε αυτήν; (σελ. 135) Όταν διαρρήχθηκαν τα μεσαιωνικά στερεότυπα του ηθικού ετεροκαθορισμού και των παραδεδομένων αυθεντιών, ανέτειλε μια νέα εποχή στη μελέτη του φυσικού κόσμου. Το ανθρώπινο πνεύμα, ανακτώντας την αυτενέργειά του, αποτίναξε το βάρος των επίσημων ως τότε θεωριών, οι οποίες υπηρετούσαν θρησκευτικές προκαταλήψεις περισσότερο

παρά

την

ακριβή

γνώση

των

φυσικών

νομοτελειών.

Έτσι,

εγκαταλείφθηκαν η αριστοτελική τελεολογία όπως και η θεωρητική της απόληξη, η γεωκεντρική αστρονομία. Η μεσαιωνική μελέτη του φυσικού κόσμου βασιζόταν στην «από καθέδρας» (ex cathedra) διδασκαλία ενός δασκάλου, του μαγίστρου (magister), ο οποίος διάβαζε ένα αριστοτελικό σύγγραμμα, βιολογίας λ.χ., την ώρα που ο βοηθός του ανέτεμνε ένα πτώμα. Το άφωνο ακροατήριο των σπουδαστών καλούνταν να αποστηθίσει το διδακτικό 32 εγχειρίδιο, ενώ παρακολουθούσε την ανατομή μόνο όταν συνέβαινε να εικονογραφεί τις διδαχές του (demonstratio) και τις αγνοούσε όταν τις αντιστρατευόταν. Η επιστημονική πρακτική της Αναγέννησης ανέτρεψε τη σχέση θεωρίας και πράξης, αποδίδοντας γνωσιολογική προτεραιότητα στην εμπειρική παρατήρηση και καθιστώντας την τεκμήριο θεμελίωσης κάθε θεωρίας. Αυτή η μεθοδολογική αντιστροφή αποτέλεσε το προανάκρουσμα της σύγχρονης επιστήμης. Παρότι η νέα επιστήμη άντλησε επίσης διδάγματα από τον αρχαιοελληνικό στοχασμό, κυρίως από την πυθαγόρεια έμφαση στη μαθηματική διευθέτηση της φύσης, η άσκησή της εκτυλίχθηκε εκτός του πλαισίου του Ουμανισμού, ο οποίος επέμενε σε μια ποιητική ενατένιση του φυσικού κόσμου. Αίτιο, και ταυτόχρονα συνέπεια, της κατάρριψης της μεσαιωνικής κοσμολογίας ήταν οι μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις των υπερπόντιων χωρών, που συντελέστηκαν κατά την Αναγέννηση. Οι γεωγραφικές ανακαλύψεις συμβολίζουν την έξοδο του ανθρώπου από το κλειστό σύμπαν της μεσαιωνικής μεταφυσικής και της ερευνητικής και σχετικιστικής νοοτροπίας της Νεωτερικότητας. Ο ερευνητής, χωρίς να θεωρεί πλέον τίποτε ως δεδομένο, ρίχνεται με θάρρος στην εξερεύνηση του

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

φυσικού και του κοινωνικού κόσμου, αφήνοντας την ίδια τη φύση και την κοινωνική πολυμορφία να τον καθοδηγήσουν. Η γεωγραφική εξάπλωση σηματοδοτεί τη μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό και την εγκατάλειψη ενός μακραίωνου ευρωκεντρισμού, ενώ τα νέα κοσμολογικά πρότυπα καταργούν την προνομιακή θέση της Γης ως κέντρου της Δημιουργίας. Ο Ευρωπαίος έρχεται πια αντιμέτωπος με έναν αχανή κόσμο και η Γη με ένα αχανές σύμπαν. Η ισχυροποίηση των βασιλείων της Ιβηρικής και η προσπάθειά τους να υπερκεράσουν τις παραδοσιακές δυνάμεις στο προσοδοφόρο εμπόριο με την Ανατολή στάθηκαν τα άμεσα αίτια των γεωγραφικών ανακαλύψεων. Σε αυτό το εγχείρημα πρωτοστάτησε ο Πορτογάλος διάδοχος του θρόνου Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος (13941460). Οι Πορτογάλοι ναυτικοί θέλησαν αρχικά να φτάσουν στην Ανατολή από ένα δρόμο που θα παρέπλεε την Αφρική. Η ιδιοφυής ιδέα των Ισπανών ανταγωνιστών τους ήταν να φτάσουν στην Ανατολή ταξιδεύοντας προς δυσμάς. Η βασίλισσα Ισαβέλλα της Ισπανίας ανέθεσε αυτήν την αποστολή στον Γενουάτη Χριστόφορο Κολόμβο με τρεις καραβέλες. Όταν προσορμίστηκε σε ένα νησί των Αντιλών (15 Οκτωβρίου 1492), ο Κολόμβος πίστεψε ότι είχε φτάσει στις Ινδίες, ενώ στην πραγματικότητα είχε ανακαλύψει χωρίς να το γνωρίζει μια νέα ήπειρο, την 33 Αμερική. Η διαμάχη που ξέσπασε ανάμεσα στην Πορτογαλία και την Ισπανία για τη νομή των υπερπόντιων χωρών επιλύθηκε από τον Ισπανό πάπα Καίσαρα ΣΤ΄ Βοργία, ο οποίος όρισε ως διαχωριστικό όριο μεταξύ των αποικιών μια νοητή ευθεία από πόλο σε πόλο 370 μίλια δυτικά των Αζορών. Στην πορτογαλική κυριαρχία περιήλθε η Βραζιλία, της οποίας επίσημη γλώσσα μέχρι σήμερα είναι η Πορτογαλική. Η υπερπόντια εξάπλωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού συνεχίστηκε και στους επόμενους αιώνες, με τη συμμετοχή Άγγλων, Ολλανδών και Γάλλων θαλασσοπόρων. Ο ευρωπαϊκός στοχασμός τροφοδοτήθηκε με νέες εμπειρίες, που έθεταν όμως νέα ηθικά, πολιτικά και θεωρητικά προβλήματα. Από τη μία πλευρά, οι προκολομβιανοί πολιτισμοί και λαοί εξολοθρεύθηκαν με πρωτοφανή αγριότητα από τους Ισπανούς κατακτητές (κονκισταδόρες), και μάλιστα εν ονόματι της ανωτερότητας του χριστιανικού πολιτισμού. Από την άλλη πλευρά, η γνωριμία των Ευρωπαίων με τον συναισθηματικό αυθορμητισμό και την αγνή φυσικότητα που χαρακτήριζε ορισμένους από αυτούς τους πολιτισμούς (αν και όχι τους Μάγιας) πυροδότησε μιαν αντίθετη φιλοσοφική προβληματική, η οποία αντιπαρέθετε στην ωμότητα των «πολιτισμένων» χριστιανών κατακτητών την ηθική ανωτερότητα των «πρωτογόνων».

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

Τα πρώτα δείγματα αυτής της σκέψης συναντώνται στην Ουτοπία του Θωμά Μώρου, ενώ οι ακραίες απολήξεις της εμφανίζονται στον Ρουσσώ. Ήδη κατά την Αναγέννηση είχαν ακουστεί έντονες φωνές διαμαρτυρίας, όπως του φωτισμένου δομινικανού Μπαρτολομέ ντε λας Κάζας (Bartolome de las Casas), ο οποίος χαρακτήριζε αυτές τις θηριωδίες

ωμή

και

απαράδεκτη

παραβίαση

της

χριστιανικής

αρχής

της

πανανθρώπινης αδελφοσύνης.

31) Πώς συνέβαλαν ο Κοπέρνικος και άλλοι αναγεννησιακοί κοσμολόγοι στην αλλαγή του κοσμοειδώλου; (σελ. 137) Οι κοσμολόγοι που πρωτοστάτησαν στην κατάρριψη του μεσαιωνικού κοσμοειδώλου και στην επικράτηση της εμπειρικής επιστημονικής μεθόδου ήταν ο Πολωνός Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543), ο Ιταλός Γαλιλαίος Γαλιλέι (!564-1642) και ο Γερμανός Ιωάννης Κέπλερ (1571-1630). Εισηγητής του ηλιοκεντρικού συστήματος ήταν ο Νικόλαος Κοπέρνικος, ο οποίος αναβίωσε μια εικασία των αρχαίων Ελλήνων διανοητών Φιλολάου (6ος αι. π.Χ.) και Αριστάρχου του Σαμίου (3ος αι. π.Χ.). Ο Κέπλερ τελειοποίησε αυτήν τη θεωρία, απορρίπτοντας την πλατωνική προσήλωση στον κύκλο και στη σφαίρα ως τέλειες 34 μορφές των ουράνιων σωμάτων. Στο συμπαντικό σύστημα οι πλανητικές τροχιές θα ήταν στο εξής ελλειψοειδείς. Επίσης, ο Γαλιλαίος απέδειξε και υπερασπίστηκε σθεναρά τις νέες κοσμολογικές θεωρίες, ενώ διατύπωσε μια νέα θεωρία για την κίνηση των υλικών σωμάτων βασισμένη σε πειραματικά δεδομένα, που καταργούσε την αριστοτελική ερμηνεία της. Αποκορύφωμα της αντιπαράθεσης της θεοκρατικής χειραγώγησης της επιστήμης με την επιστημονική έρευνα υπήρξε η δίκη και η καταδίκη του Γαλιλαίου από την Ιερά Εξέταση, καθώς και η φραστική εκ μέρους του αποκήρυξη του κοπερνίκειου συστήματος. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε τη χειραφέτηση της επιστήμης από κάθε μεταφυσική επιρροή και την αναβάθμισή της σε κύρια κινητήρια δύναμη της πνευματικής και κοινωνικής εξέλιξης μέχρι σήμερα. Η Καθολική Εκκλησία δεν ήταν αντίθετη σε κάθε καινοτόμο επιστημονική θεωρία, με τον όρο ότι θα παρέμενε σε θεωρητικό, υποθετικό στάδιο και δεν θα επιχειρούσε να αναχθεί στην πραγματικότητα του φυσικού κόσμου. Αλλά οι αναγεννησιακοί επιστήμονες ήταν απρόθυμοι να δεχθούν ακριβώς αυτού του είδους τα διανοητικά δεσμά. Παρά την υποχώρηση του Γαλιλαίου, τα νέα επιστημονικά

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr

Η Εκπαίδευση αλλιώς

arnos.gr

όργανα (αρχικά το τηλεσκόπιο) και η εφαρμογή των πειραμάτων, στα οποία στήριζαν πλέον όλες τις θεωρητικές υποθέσεις τους, τους οδηγούσαν στη διατύπωση μιας νέας ερμηνείας για τη φύση. Αυτός ήταν ο πυρήνας της διανοητικής διαμάχης που επρόκειτο να εκτυλιχθεί σε όλη τη νεότερη περίοδο, με αποτέλεσμα να υποχρεωθεί η Εκκλησία (αλλά και η επιστήμη) να αναγνωρίσει τα όριά της. Η μεθοδολογική επιστημονική επανάσταση που έφερε η Αναγέννηση ανάγκασε την Εκκλησία να παραιτηθεί από κάθε μεταφυσική αυθεντία σε ζητήματα που άπτονται της επιστημονικής έρευνας και θεμελίωσης. Οι νεότερες κοινωνίες διαποτίστηκαν σε τέτοιον βαθμό από την εμπειρική έρευνα, ώστε και η ίδια η Εκκλησία υποχρεώθηκε να ακολουθήσει τις νέες κατευθύνσεις. Παραταύτα, μόλις το 1985 η Καθολική Εκκλησία παραδέχθηκε, με επίσημη δήλωση του πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄, ότι στην αντιδικία της με τον Γαλιλαίο το σφάλμα βάρυνε εκείνην.

35

Σολωμού 29 Αθήνα

τηλ: 210 38 22 157

info@arnos.gr

www.arnos.gr