het financiële kapitalisme in de wereld en werd diezelfde Republiek een economische supermacht die lange tijd economisch superieur was aan haar concurrenten. In 1700 lag het inkomen per hoofd van de bevolking er ongeveer 50 procent hoger dan in Engeland, de grootste concurrent. Verder lag de inflatie hier stukken lager dan in het buitenland en waren de overheidsfinanciën redelijk op orde. Buitenlanders die de Republiek bezochten, verbaasden zich aan de lopende band: over de rijkdom en hoe schoon het overal was, hoe zelfstandig vrouwen waren, hoeveel mensen konden lezen en schrijven, het efficiënte transportsysteem, de productieve landbouw, de nieuwste technische vindingen, de hoge lonen, de lage rente, de ononderbroken handel aan de beurs en het overal en altijd beschikbare geld dat onkwetsbaar leek voor de ene na de andere crisis die Europa trof. De Republiek en vooral Amsterdam werden dan ook al snel een belangrijke vluchthaven voor de economisch en financieel onrustige buitenwereld. Grote hoeveelheden munten, goud en z ilver stroomden naar Amsterdam waar vervolgens een monetair probleem ontstond.
Monetaire problemen In een poging om die problemen met het geld het hoofd te kunnen bieden, richtte het stadsbestuur van Amsterdam daarom in 1609 een Wisselbank op. Dat gebeurde op aandringen van een groep invloedrijke ondernemers. In Amsterdam circuleerden toen zo’n 800 verschillende gouden en zilveren munten, van Hongaarse gouden dukaten en Friese gouden rijders tot Franse kronen, cruzados uit Portugal en dinars uit Noord-Afrika. Munten die allemaal erkend waren als officieel betaalmiddel met een nominale waarde. Die waarde week regelmatig af van de intrinsieke waarde. De munten van goede kwaliteit, juist die munten die nodig waren voor de internationale handel, verdwenen uit de circulatie en het betalingsverkeer dreigde compleet ontregeld te worden. Met de oprichting van de bank greep het stadsbestuur krachtig in en trok het organisatie én beheer van het internationale betalingsverkeer naar zich toe. Het stadsbestuur scherpte met de Wisselbank de voorschriften op financieel en monetair gebied aan en startte een nieuwe geldpolitiek.
Succesvolle marktmanipulatie Uit het onderzoek naar de relatie tussen de acties van de bank en het verloop van de wisselkoersen blijkt dat de Wisselbank een stabiliserend effect
Promotieonderzoek Naar de geldpolitiek en de bedrijfsvoering van de Amsterdamse Wisselbank in de 17e en 18e eeuw heeft Pit Dehing, werkzaam bij het CBS, als buitenpromovendus promotieonderzoek gedaan aan de Universiteit van Amsterdam. Hij vroeg zich af of de bank passief meedeinde op de g olven van de Amsterdamse economie en of ze zelfstandig monetair beleid voerde en zo ja, hoe dan precies? Loste de bank de geldproblemen op? Hoe reageerde de markt daarop? Voor het antwoord zijn vele archiefstukken geraadpleegd, steekproeven getrokken uit het 550 strekkende meter Wisselbankarchief en alle beschikbare wisselkoersgegevens verzameld. Dat leverde mooie datasets op van 21 duizend rekeninghouders, bijna 670 duizend transacties en 21 duizend wisselkoersnoteringen aan de beurzen van Amsterdam, Londen, Hamburg, Antwerpen, Parijs, Venetië en Frankfurt. Vervolgens heeft hij de relatie onderzocht tussen de acties van de bank en het verloop van de wisselkoersen.
had. De resultaten laten zien dat de bank aanvankelijk nog met enkele hardnekkige aanloopproblemen kampte en gevoelig was voor turbulentie op de valutamarkten. Later veranderde dat. De opzet bleek ijzersterk toen ze als ’s werelds eerste centrale bank succesvol opereerde en een erg geraffineerde geldpolitiek voerde met een nieuw instrument, een speciale valutaoptie. Met aan- of verkoop van die optie manipuleerde de bank de markt. Feitelijk greep de bank actief in, reguleerde de geldhoeveelheid en handhaafde de waarde van de bankgulden. De bank slaagde er niet alleen in een girale munt te creëren, de bankgulden, maar controleerde daarmee ook zonder risico de markt, terwijl ze met de interventies ook nog geld verdiende. Ze kocht de opties namelijk voor een lage prijs en verkocht ze doorgaans weer tegen een veel hogere prijs. Ook bij haar kredietverlening was de bank voorzichtig door deze risicovolle tak strikt te scheiden van de rest van haar bedrijfsvoering. De bank stabiliseerde de markt met als resultaat een gesmeerd lopend betalingsverkeer, kapitaalmobiliteit én stabiele wisselkoersen. De bank bood zekerheid, boezemde vertrouwen in en verschafte haar rekeninghouders een aantal concurrentievoor
49