boeken - interview
‘ We kunnen een maatschappij creëren die helder denkt’ 66
Filosofie Magazine / september 2011
66_68_FM07_boekinterviewkraaijeveld.indd 66
12-08-2011 11:12:07
boeken - interview
Denken is een ambacht, zegt psycholoog en filosoof Kees Kraaijeveld. Daar horen vaardigheden bij die alle mensen kunnen en moeten leren.
Waarom is dat moeilijk, helder denken? ‘Onze hersenen bedotten ons continu, dat laten de breinboeken van tegenwoordig wel zien. Ik zie ons brein als een samenleving. Allerlei conflicterende driften, gedachten en overtuigingen strijden om de aandacht, en als er eentje heeft gewonnen, verzinnen onze hersens daar vervolgens argumenten bij. Dat zie je goed bij mensen die net een huis hebben gekocht. Ons denkproces is vaak een chaos.’
Bestaat er überhaupt wel een autonoom individu, apart van ons denkproces? ‘Nee. De psychoanalyticus Jacques Lacan heeft dat goed laten zien. Hij onderzocht hoe het onderbewuste vorm krijgt in taal. Zelf was hij met zinnen als “ik ben de plek waar de onreinheid van het universum fluistert” helemaal niet helder, maar dat was zijn bedoeling ook. Hij vertrouwde helderheid niet. Volgens Lacan zijn we subject van een taalspel dat we niet zelf hebben bepaald, waaraan we ons als baby al vastklemmen om grip te krijgen op de wereld. Kortom: we denken niet zelf, we denken alleen dat we zelf denken omdat ons brein ons zo heeft bedacht.’
Helder denken. De routeplanner voor je brein Kees Kraaijeveld en Suzanne Weusten
(Kosmos) € 24,95 / 176 blz.
Wat heeft helder denken dan nog voor zin? ‘Het is juist nodig! Het helpt ons grip te krijgen op de verhalen die in de loop van de geschiedenis zijn bedacht, over geld, liefde, democratie, over dat je moet stemmen en dat vrouwen hun benen moeten scheren. Je kunt daar niet los van komen, maar helder leren denken helpt je wel om die verhalen stapje voor stapje expliciet te maken. Dan pas kun je afstand creëren tussen je opvatting en jezelf en nagaan of ze strookt met de feiten.’ Helder denken als levenshouding? ‘Ja. Sapere aude, zei Immanuel Kant: durf te weten. Ik vind dat filosofen de samenleving daar wel meer mee zouden mogen helpen. Ze zijn vaak meer bezig met de inhoud dan met de vorm. Denken is een ambacht, daar horen bepaalde vaardigheden bij die mensen kunnen leren. Ook als ze niet zo intelligent zijn.’
‘ Kinderen moeten op school breinBildung krijgen’
Filosofie Magazine / september 2011
66_68_FM07_boekinterviewkraaijeveld.indd 67
recensies
D
e mens is maar een troebele denker. Allerlei factoren die er niet toe doen, beïnvloeden de processen in zijn hersenpan. Vanachter een rommelig bureau blijken mensen bijvoorbeeld veel strenger te oordelen over de vraag of neven en nichten seks met elkaar mogen hebben dan vanachter een nette, opgeruimde tafel. Dit voorbeeld laat goed zien dat we niet zo rationeel zijn, zegt Kees Kraaijeveld, psycholoog en filosoof, tevens coauteur van het boek Helder denken. Onzin en verschillende motieven beïnvloeden onze keuzes zonder dat we ons daar bewust van zijn. Aan het eerste valt niets te doen, denkt hij, aan het tweede wel. Daarom heeft hij een paar jaar geleden met Volkskrant-journalist Frank Kalshoven De Argumentenfabriek opgericht, om structuur te brengen in de brij van informatie over maatschappelijke vraagstukken – en om mensen te leren dat zelf te doen.
67
12-08-2011 11:12:07
boeken - interview
Meer recensies en interviews op
filosofiemagazine.nl
opening
recensies
Kunt u een vaardigheid noemen die mensen zich wel eens wat meer eigen mogen maken? ‘Een denker moet passie hebben voor waarheid. Nieuwe verhalen moet je met een zekere scepsis benaderen, leerde Bertrand Russell. Bij de Denkacademie, de afdeling waar we onze trainingen geven, komen veel groepen over de vloer. Het valt me op hoe weinig mensen, ook academici, zich de vraag stellen: is het wel waar wat ik hoor? Ik vind het echt stunning wat voor onzin mensen geloven, van chakra’s tot homeopathie. We moeten kinderen daartegen wapenen. Bijvoorbeeld met het befaamde scheermes van Ockham, een monnik uit de veertiende eeuw. Hij zei: de verklaring die de minste aannames nodig heeft, is de juiste. Zo filter je de verzinsels uit een theorie. Ik vind dat kinderen op school niet zozeer Bildung moeten krijgen, maar brein-Bildung.’ Wilt u een Brave New World, waar kinderen van jongsaf aan worden geïndoctrineerd met rationele principes, om de maatschappij maar zo fijn mogelijk te maken? ‘Nee, ik wil mensen niet vertellen welk verhaal beter is, ik wil alleen het denkgereedschap aanreiken. Ik geloof niet dat er een absolute Waarheid bestaat, zoals bij Plato. Dat wordt totalitair. Waar is als je naar waarheid zoekt, als je beseft dat je eigen verhaal maar een verhaal is. Een verhaal dat altijd beter, waarder kan. Daarom besteden we bij de Denkacademie veel aandacht aan deugdelijk argumenteren en aan denkfouten leren herkennen.’ Waarom is dat zo cruciaal? ‘Omdat denkfouten een overtreding zijn van de regels van de dialoog – in de omschrijving van Frans van Eemeren. De argumenta-
68
tieleer van deze emeritus hoogleraar taalbeheersing vormt de basis van onze aanpak. Denkfouten worden al sinds Plato en Aristoteles in kaart gebracht, maar volgens Van Eemeren zijn ze terug te voeren op drie soorten argumentatieve relaties die spaak kunnen lopen. Een daarvan is de causale relatie. Neem de zin: “Sinds de invoering van de marktwerking is de
‘ Zo weinig mensen stellen zich de vraag: is het wel waar wat ik hoor?’ kwaliteit van de thuiszorg achteruitgegaan, dus marktwerking in de zorg is slecht.” Dit is de bekende fout “erna, dus erdoor”. Dat A op B volgt, betekent nog niet dat B de oorzaak is van A. Wie deze fouten leert opsporen, kan helderder denken.’ Wordt de samenleving daar ook beter en rationeler van, zoals Kant dacht? ‘Ja, wat dat betreft ben ik een verlichtingsoptimist. Dat wil ik ook zijn. Optimisme is een morele plicht, zei Karl Popper. Helder denken is te institutionaliseren. In je eigen hoofd, maar ook in de beleidsvorming. De overheid kan tegensprekers aanstellen, die advocaat van de duivel spelen. Je ziet dat mensen daardoor in één klap kritische vragen durven stellen, omdat ze niet de enige zijn. Door dit soort maatregelen, en door kinderen al vroeg te leren denken, kunnen we een maatschappij creëren waarin een heel stuk helderder wordt gedacht.’
Auteur Frank Mulder fotografie kick smeets
Filosofie Magazine / september 2011
66_68_FM07_boekinterviewkraaijeveld.indd 68
12-08-2011 11:12:08