Η παρούσα ε ργ ασί αξ ε κ ι ν ά με τ η με λ έ τ ητ ου υδροδοτ ι κ ού συστ ήματ ος τ ης Αθήν ας κ αι συγ κ ε κ ρι μέ ν ατ ουςτ αμι ε υτ ήρε ςτ ουΜαραθών α, τ ουΜόρν ουκ αιτ ουΈυην ου .Μετ ησυγ κ ρι τ ι κ ή μέ θοδο, κ ατ αλ ήγ ε ι ν αε στ ι άσε ι στ ηνπε ρί πτ ωσητ ης τ ε χ ν ητ ής λ ί μν ης τ ου Μόρν ου ε ρε υν ών τ ας τ ο ι στ ορι κ ό υπόβαθρο,τ α πλ ηθυσμι ακ ά δε δομέ ν α, τ ον πολ ι τ ι σμι κ ό πλ ούτ οκ αιτ α πε ρι βαλ λ ον τ ι κ ά στ οι χ ε ί α που χ αρακ τ ηρί ζ ουν τ ην πε ρι οχ ήτ ης λ ί μν ηςαλ λ άκ αιτ απέ ρι ξαυτ ής . Μεδε δομέ ν ητ ην απουσί ατ ηςκ ρατ ι κ ήςμέ ρι μν αςγ ι ατ οκ οι ν ων ι κ ό, οι κ ον ομι κ όκ αιπε ρι βαλ λ ον τ ι κ ότ οπί ο,τ ί θε τ αιο προβλ ηματ ι σμόςγ ύρωαπότ ι ςε πι ζ ήμι ε ςσυν έ πε ι ε ς τ ης δημι ουργ ί ας τ ου τ αμι ε υτ ήρα στ ην τ οπι κ ή κ οι ν ων ί α.Σεέ ν ατ έ τ οι οπλ αί σι ο, δύν ατ αι , ε ντ έ λ ε ι , αν θρωπογ ε ν έ ς κ αι φυσι κ ό πε ρι βάλ λ ον ν α ε ν αρμον ι στ ούν ,αποβλ έ πον τ αςσεέ ν αουσι αστ ι κ ό “ ξ ε δί πλ ωμα” τ ωνδυν άμε ωντ ουτ όπου;
ΣΠΟΥ ΔΑΣΤ ΗΣ: ΧΡΙ ΣΤ ΟΣΟΡΕ ΣΤ ΗΣΧΑΤ ΖΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗΑΡΧΙ Τ Ε ΚΤ ΟΝΩΝΜΗΧΑΝΙ ΚΩΝΕ ΜΠ//ΑΚΑΔΗΜΑΪ ΚΟΕΤ ΟΣ20142015//Ε ΠΙ ΒΛΕ ΠΟΥΣΑΚΑΘΗΓ ΗΤ ΡΙ Α: Ε . ΜΑΝΤ ΖΙ ΟΥ
1
Ευχαριστίες
Η διάλεξη και το τεύχος αυτό δεν θα γίνονταν πραγματικότητα χωρίς τη συμπαράσταση και τη βοήθεια μερικών ανθρώπων. Ευχαριστώ θερμά λοιπόν, τον Δήμαρχό Δωρίδας κ. Καπεντζώνη για την ξενάγηση και τη φιλοξενία, την κα. Παρθενία Μηλιώνη για τις ατελείωτες απαντήσεις mail, τον κ. Μίλτο Κατσαρό για την συζήτηση και τις ιστορικές του γνώσεις και κυρίως την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κα. Λένα Μάντζιου για τη συνεργασία και την υπομονή της. Τέλος, ευχαριστίες πρέπει να αποδοθούν τόσο στις Σίσσυ και Έφη Κασιμάτη για τη γνώση τους στους υπολογιστές και την παρέα τους, όσο και στην οικογένειά μου και τους φίλους μου, που τους στερηθήκα.
2
ΕΙΣΑΓΩΓΉ _ Στόχος Εργασίας - Μεθοδολογία ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Θεωρητικό Πλαίσιο _ Η έννοια του τοπίου _ Άνθρωπος και τοπίο _ Τεχνητές λίμνες - Φράγματα _ Ανάπτυξη και τεχνητές λίμνες _ Ανακεφαλαίωση - Συμπεράσματα
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Το Υδροδοτικό Σύστημα Αθηνών _ Ιστορική Εξέλιξη του συστήματος _ Η λίμνη του Μαραθώνα _ Η λίμνη Υλίκη _ Η λίμνη του Μόρνου _ Η λίμνη του Ευήνου _ Νομικό πλαίσιο _ Σύγκριση _ Συμπεράσματα
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: Η λίμνη του Μόρνου (Εμβάθυνση) _ Τοποθεσία _ Iστορία _ Η Δωρίδα σήμερα _ Η επίδραση της λίμνης _ Περιβαλλοντικά στοιχεία _ Τουριστικοί πόλοι - Μέρη ιδιαίτερου ενδιαφέροντος _ Αντιληπτική ανάλυση
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΕΠΊΛΟΓΟΣ
3
ΕΙΣΑΓΩΓΉ Μεθοδολογία Το θέμα της εργασίας αυτής αποδείχτηκε ιδιαίτερα ευρύ και πολύπλοκο. Έτσι εκτός από τις βιβλιογραφικές πηγές (έντυπες και ηλεκτρονικές, εργασίες και άρθρα), χρειάστηκε έρευνα πεδίου, επαφή με τον τόπο, τις τοπικές κοινωνίες, επικοινωνία με τις δημοτικές αρχές και συμπλήρωση ερωτηματολογίων ώστε να επιτευχθεί μια περισσότερο σφαιρική αλλά και ουσιαστική προσέγγιση και να διεξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με τις δυνατότητες, τις ανάγκες και τις προοπτικές του συγκεκριμένου τόπου υπό την οπτική πάντα ενός αρχιτέκτονα με περιβαλλοντική και κοινωνική συνείδηση. Η εργασία αναπτύσσεται σε τέσσερα μέρη ως εξής: Στο πρώτο μέρος αναφέρεται το θεωρητικό πλαίσιο. Εκεί πραγματεύονται και διευκρινίζονται έννοιες όπως το τοπίο και η σχέση του ανθρώπου με αυτό. Ακόμη, ερευνάται η σχέση του τοπίου με τα τεχνικά έργα και οι επιπτώσεις που δέχεται. Παράλληλα, εξετάζονται οι δυνατότητες που έχει ο αρχιτέκτονας ώστε να επέμβει με τον κατάλληλο τρόπο στη σχέση αυτή, με σκοπό να γίνεται επικερδής για όλους. Το δεύτερο μέρος αφιερώνεται στο υδροδοτικό σύστημα των Αθηνών. Μέσα από την ιστορική του εξέλιξη γίνεται η απόπειρα να εξηγηθούν οι λόγοι που οδήγησαν στις αποφάσεις που ελήφθησαν και αφορούν στην εγκατάσταση τεχνητών λιμνών για την ανάπτυξή του, ενώ γίνεται και αναφορά στο νομικό πλαίσιο που το συνοδεύει. Στη συνέχεια μέσα από σύγκριση των δεδομένων της κάθε λίμνης διεξάγονται συμπεράσματα σχετικά με τα πλεονεκτήματα ή αδυναμίες της κάθε περιοχής. Στο τρίτο μέρος γίνεται η εφαρμοσμένη έρευνα στην περιοχή της τεχνητής λίμνης του Μόρνου. Εκεί επιχειρείται ηκατανόηση και καταγραφή της κατάστασης. Αυτό, προϋποθέτει τη συλλογή στοιχείων σχετικά με την οικολογική δομή του τόπου και την 4
ιστορία που εγγράφεται σε αυτόν, τις μεγάλες αλλαγές που που έφερε στον τόπο η δημιουργία μιας λίμνης, αλλά και τις κοινωνικές δομές, λειτουργίες και αλληλεπιδράσεις που εμπλέκονται και συνθέτουν την τελική εικόνα του τοπίου. Το τέταρτο μέρος της εργασίας αφόρα τις προτάσεις που γίνονται ώστε να επιλυθούν τα προβλήματα στην περιοχή. Για να επιτευχθεί αυτό αξιοποιούνται τα συμπεράσματα από τις παράπανω ενότητες, ώστε οι προτάσεις που θα γίνουν να είναι αποτέλεσμα της συγκεκριμένης συλλογιστικής πορείας που αναπτύχθηκε στα προηγούμενα μέρη. Οι προτάσεις αυτές θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες τις συγκεκριμένης περιόχης και δεν έχουν ως στόχο απλά στη θεωρητική αρτιότητα,αλλά και τη δυνατότητα πραγματικής εφαρμογής τους.
Στόχος Εργασίας
Η ραγδαία αύξηση πληθυσμού στην Αθήνα και η φρενήρης ανάπτυξη και εξάπλωσή της, έκαναν επιτακτική την ανάγκη εξεύρεσης νέων «πηγών» για την υδροδότησή της. Έτσι, προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιβίωση της Πρωτεύουσας, το Κράτος προέβη στη δημιουργία των ταμιευτήρων του Μαραθώνα, του Μόρνου, του Ευήνου και άλλων μεγάλων τεχνικών έργων. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε απολύτως αναγκαία και έγινε χωρίς καμία μέριμνα για το κοινωνικό-οικονονικό και το περιβαλλοντικό τοπίο των περιοχών αυτών. Ιδιαίτερα στην περίπτωση της λίμνης του Μόρνου οι συνέπειες ήταν καταστροφικές. Στόχος λοιπόν της παρούσης εργασίας είναι η εξερεύνηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης της περιοχής του Μόρνου και η πρόταση, αρχιτεκτονικών και όχι μόνο λύσεων, στα προβλήματα του τόπου. Η μελέτη του υδροδοτικού συστήματος Αθηνών, η σύγκριση μεταξύ των λιμνών του και η αξιολόγηση των διάφορων παραγόντων που επέφεραν τις συνέπειες στηω τοπική κοινωνία της περιοχής του Μόρνου.
5
1
Θεωρητικό Πλαίσιο Η έννοια του τοπίου
Άνθρωπος και τοπίο
Ο όρος τοπίο είναι ένας όρος ευρύς, δεν ορίζεται απόλυτα καθώς έχει σε μεγάλο βαθμό να κάνει με τις αισθήσεις, την αντίληψη, τις γνώσεις και τα βιώματα του παρατηρητή. Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Φλωρεντίας (την πρώτη Διεθνή Σύμβαση για το Τοπίο), Τοπίο σημαίνει μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, της οποίας τα χαρακτηριστικά είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή ανθρώπινων παραγόντων (Άρθρο 1, Ν.3827/2010, ΦΕΚ Α/30/25.2.2010). Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε πως Τοπίο είναι το σύνολο των μορφών, των μοτίβων, των χρωμάτων, των ήχων, των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων, όπως αυτά αλληλεπιδρούν με τις γνωστικές και τις συναισθηματικές εμπειρίες του ανθρώπου. Η βίωση λοιπόν αυτού, οδηγεί στη δημιουργία ενός αισθήματος, εκτίμησης, απόλαυσης, ανάκλησης μνημών κ.α. Σίγουρα λοιπόν, Τοπίο δεν είναι μια εικόνα που αποτυπώνεται εξ’ ολοκλήρου από τον φωτογραφικό φακό. Χρειάζεται η παρουσία ενός παρατηρητή ο οποίος αντιλαμβάνεται τα μέρη που συνθέτουν το τοπίο ως ένα σύνολο, χρησιμοποιώντας τις αισθήσεις, τη μνήμη και την αντίληψη. Άρα τοπίο μπορεί να είναι το φυσικό, το τεχνητό ή το νοηματικό περιβάλλον, έτσι π.χ. μιλάμε για το φυσικό τοπίο, το οπτικό τοπίο, το ακουστικό τοπίο, το μουσικό τοπίο, το χρωματικό τοπίο, το πολιτικό τοπίο, το πολιτιστικό τοπίο κλπ. Με τη γενική έννοια του όρου, κάθε άτομο μπορεί να έχει διαφορετική άποψη και αντίληψη για το τοπίο, να αντιλαμβάνεται δηλαδή τα στοιχεία που το συνθέτουν σύμφωνα με τις προσωπικές του εμπειρίες, την καταγωγή του και την αισθητική του.
Γίνεται αντιληπτό, πως άνθρωπος και τοπίο είναι άρρηκτα δεμένοι μεταξύ τους. Ο άνθρωπος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της φύσης. Όπως κάθε στοιχείο, έμβιο ή άβιο, συμβάλλει με το δικό του τρόπο στην ισορροπία του πλανήτη μας έτσι και ο άνθρωπος γίνεται μέρος αυτού του συστήματος. Η ιδιαίτερη θέση του όμως 7
ως «έλλογο» ον καθιστά τις δικές του δράσεις ακόμα περισσότερο κρίσιμες και τη θέση του μέσα στο σύστημα ως θέση ευθύνης. Αρχικά, η σχέση του με το περιβάλλον και τη φύση ήταν μια σχέση φόβου και δέους. Έπειτα, όταν άρχισε να την κατανοεί, ξεπέρασε το φόβο και άρχισε να κάνει μικρές παρεμβάσεις. Πλέον, με την πάροδο του χρόνου και την πρόοδο των επιστημών και της τεχνολογίας, ο άνθωπρος έχει εξαπλωθεί σχεδόν σε κάθε γωνιά του πλανήτη και έχει δημιουργήσει ένα ανθρωπογενές περιβάλλον. Έχει δεσμεύσει τεράστιες εκτάσεις γης για να χτίσει πόλεις,εκμεταλλεύεται το υπέδαφος και πολλές φορές "μιμείται" τη φύση δημιουργόντας τεχνητές λίμνες και νησιά. Σε κάθε περίπτωση το βέβαιο είναι ότι με την επέμβαση του ανθρώπου ο χαρακτήρας του τοπίου αλλάζει, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγοτερο, άλλοτε προς το καλύτερο, άλλοτε προς το χειρότερο. Μπορεί λοιπόν, ο άνθρωπος να αποτελεί "κομμάτι" του τοπίου αλλά ταυτόχρονα αποτελεί μέσο ορισμού και αλλαγής του. Οπότε άθρωπος και τοπίο έχουν ξεκάθαρα μια αμφίδρομη σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ τους.
Με τον όρο τεχνητή λίμνη αποκαλούμε κάθε λίμνη που σχηματίστηκε με κατασκευή φραγμάτων, συνήθως στη ροή ποταμών, αλλά και πολύ μικρότερων υδάτινων ρευμάτων, που προέρχονται από την ίδια λεκάνη απορροής. Ο σκοπός της δημιουργίας τέτοιων λιμνών είναι η παραγωγή ενέργειας, η άρδευση, η ύδρευση και η αντιπλημμυρική προστασία. Ο τεχνικός όρος που χρησιμοποιείται για την αναφορά στις τεχνητές λίμνες είναι Ταμιευτήρας (αγγλ. reservoir). Στην Ελλάδα υπάρχουν, μέχρι σήμερα, 25 τέτοιες λίμνες με συνολική επιφάνεια 358.235 km². Αρχικά, η ανάγκη εξασφάλισης νερού για ύδρευση και άρδευση ανάγκασε τους ανθρώπους να κατασκευάσουν φράγματα. Αργότερα ακολούθησε η υδροδυναμική αξιοποίηση του αποθηκευμένου νερού και η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Έτσι, παρ’όλο που τα φράγματα είναι δύσκολα και δαπανηρά 8
Τεχνητές λίμνες – Φράγματα
Λεκάνη απορροής και θέση φράγματος στη Πλαστήρα
λίμνη
έργα, κρίνονται αναγκαία και έχουν μεγάλη οικονομική απόδοση, οπότε και επιδιώκεται η κατασκευή τους. Ιστορικά, ξεκινώντας από πρόχειρα αναχώματα για τη συγκράτηση των νερών, περνάμε σε πιο σύνθετες δομές, όπως λιθοδομές, μίκρα λιθόθετα φράγματα έως φράγματα από σκυρόδεμα ύψους εκαντοντάδων μέτρων όπως το υπό κατασκευή φράγμα στον ποταμό Νταντού (314μ.) (Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ Κόσμος, 3 Μαρτίου 2015) με πολλαπλή πλέον χρησιμότητα όπως ταμίευση νερού, παραγωγή ενέργειας, αντιπλημμυρική προστασία, συγκράτηση φερτών υλών κλπ. Η πολυπλοκότητα και ο μεγάλος βαθμός δυσκολίας ενός τέτοιου έργου απαιτούν την προσεκτική και αναλυτικότατη μελέτη. Βέβαια, η κατασκευή ενός τόσο μεγάλου και παρεμβατικού τεχνικού έργου όπως ένα φράγμα και η δημιουργία μιας τεχνητής λίμνης δημιουργεί διαταραχές στο φυσικό περιβάλλον, μεγαλύτερες και εντονότερες από οποιοδήποτε άλλο έργο, γιατί στην περιοχή που κατακλύζεται από νερό του ποταμού (ταμιευτήρας), συσσωρεύονται τεράστιες ποσότητες νερού με αποτέλεσμα το υπέδαφος να καταπονείται από τις αναπτυσσόμενες πιέσεις. Εκτός όμως από τις πιέσεις , οι μεγάλες ποσότητες του νερού δημιουργούν προβλήματα διαβρώσεων, διαρροών, κατολισθήσεων, ακόμα και πρόκλησης σεισμών (Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ Κόσμος, 3 Μαρτίου 2015) στην περιοχή του φράγματος που αν δεν προβλεφθούν για να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα μπορεί να οδηγήσουν στην καταστροφή του. Ένα τέτοιο έργο επιφέρει σαρωτικές και μη αναστρέψιμες αλλαγές στον τόπο που δημιουργείται. Αλλάζει ριζικά το τοπίο και το ανάγλυφο του, το μικροκλίμα και το οικοσύστημα του τόπου, τις χρήσεις γης στην περιοχή και φυσικά τον τρόπο ζωής των ανθρώπων που κατοικούν στην ευρύτερη περιοχή. Απ’ την άλλη, η χρησιμότητα των τεχνητών λιμνών είναι ανεκτίμητη. Ειδικά για την Ελλάδα, που δεν χαρακτηρίζεται από συχνές βροχοπτώσεις ούτε εξαιρετικά μεγάλους ποταμούς, αλλά έχει σημαντικό ανάγλυφο και χιονισμένες βουνοκορφές που την άνοιξη τροφοδοτούν τους χειμάρους και τα ποτάμια. Έτσι, η συγκράτηση μέρους των τρεχούμενων υδάτων είναι απαραίτητη για την κάλυψη των αναγκών μας αλλά και για τη διαφύλαξη του υδροφόρου ορίζοντα της χώρας. Οι τεχνητές λίμνες είναι από 9
τους πυλώνες ανάπτυξης αυτής της χώρας καθώς μας παρέχουν πόσιμο νέρο (χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η Αθήνα των 3,5 εκατ. κατοίκων), ποτίζουν τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, συντηρούν την αγροτική οικονομία και μας προσφέρουν ηλεκτρική ενέργεια.
Η έννοια της ανάπτυξης χρησιμοποιείται σήμερα ευρέως από διάφορες επιστήμες, όπως η βιολογία αλλά και οι οικονομικές ή πολιτικές επιστήμες. Τις περισσότερες φορές λαμβάνει μια θετική χροιά και ταυτίζεται με την έννοια της βελτίωσης και συνήθως γίνεται στόχος και αντικείμενο μελετών. Η λέξη “ανάπτυξη” είναι αρχαία ελληνική (ανάπτυξις) και ετυμολογικά σημαίνει “ξεδίπλωμα” (Τριανταφυλλίφης, 1998). Με αυτή την έννοια η ανάπτυξη μπορεί να ερμηνευτεί με την παρουσία δυνάμεων οι οποίες με κάποιον τρόπο ενεργοποιούνται, “ξεδιπλώνοντας” τις δυνατότητες ενός αντικειμένου. Γενικά η κατασκευή μεγάλων τεχνικών έργων είναι δείκτης για την ανάπτυξη μιας χώρας και γίνεται κατά κύριο λόγο για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των αθρώπων. Δυστυχώς όμως η κατασκευή τόσο μεγάλου έργου όπως μια τεχνητή λίμνη έχει και άλλη όψη καθώς, ναι μεν αναβαθμίζει την ποιότητα ζωής των ανθρώπων που καρπώνονται τις παροχές της, αλλά πολυ συχνά υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής των κατοίκων της τοπικής κοινωνίας της περιοχής που εγκαθίσταται. Έτσι λοιπόν, δεδομένων των προβλήματων που δημιουργούνται, εγείρονται τα εξής ερωτήματα: •Τί οφέλη προσδίδει η εγκατάσταση μιας τεχνητής λίμνης στην τοπική κοινωνία; •Ποίοι οι τρόποι εκμετάλλευσης των οφελών και περιορισμού των προβλημάτων.
10
Ανάπτυξη και τεχνητές λίμνες
Η αλήθεια είναι πως παρά την τεράστια χρησιμότητα των τεχνητών λιμνών για το κοινωνικό σύνολο, οι τοπικές κοινωνίες δεν έχουν κάποια από τα κέρδη από την εγκατάστασή τους πέρα από τη δημιουργία μιας εικόνας που συνήθως η ομορφιά της “κόβει την ανάσα”. Όμως, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν άμεσα οφέλη, μια τεχνητή λίμνη “περικλείει” πολύ μεγάλες δυνατότητες, που με τις κατάλληλες ενέργειες μπορούν να “ξεδιπλωθούν” και να αναδιαμορφώσουν την τοπική κοινωνία προς το καλύτερο. Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται ο προβληματισμός αλλά και οι πιέσεις απότην πλευρά των δημοτικών φορέων των παραλίμνιων περιοχών για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού και ήπιες δράσεις στην ευρύτερη και στενή περιοχή των τεχνητών λιμνών, χωρίς αυτές οι μορφές και δράσεις, να δημιουργούν πιέσεις στα υπ’όψιν περιβάλλοντα, αλλά αντίθετα να συμβάλλουν στη διαμόρφωση περιβαλλοντικής ευαισθησίας και συμπεριφοράς τόσο στον τοπικό πληθυσμό όσο και στους επισκέπτες. Η οικονομική εκμετάλλευση μέσω του οικοτουρισμού και του αγροτουρισμού, η ανάπτυξη δραστηριοτήτων πέριξ των τεχνητών λιμνών αλλά και εντός αυτών και η ένταξη της περιοχής της λίμνης στην καθημερινή ζωή του εκάστοτε τόπου, θα μπορούσαν να συμβάλλουν αποφασιστικά τόσο στην ανακοπή του ρεύματος ερήμωσης των ορεινών και ημιορεινών περιοχών, αλλά και να λειτουργήσουν ως κίνητρο για την επιστροφή νέων ανθρώπων από τις πόλεις, ιδιαίτερα σήμερα που η χώρα διέρχεται σοβαρή οικονομική και κοινωνική κρίση. Ακόμα δεν πρέπει να ξεχνάμε πως σε μια χώρα σαν την Ελλάδα ο κάθε τόπος έχει τη δική του ιστορία, τη δική του εξελικτική πορεία, τις δικές του παραδόσεις, τις δικές του γεύσεις, τα δικά του προΪόντα και άλλα πολλά στοιχεία που απαρτίζουν τη διαφορετικότητά του. Έτσι, μιά τεχνητή λίμνη μπορεί να σταθεί αφορμή για την επικοινωνία όλων αυτών.
Παραδείγματα στον ελληνικό χώρο Τα παραδείγματα για αξιοποίηση των ελληνικών ταμιευτήρων σε δραστηριότητες εκτός της κυρίας χρήσης των είναι ελάχιστα. Συνήθως οι δραστηριότητες περιορίζονται στο ψάρεμα, 11
στην κολύμβηση, στην περιήγηση ανάλογα με την οδική προσβασιμότητα, σε εκδρομές με λέμβους κανό-ε-καγιάκ ή με φουσκωτά σκάφη ήρεμων νερών, σε ποδηλασία στο παραλίμνιο περιβάλλον και σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσία κάποιων καταστημάτων εστίασης και αναψυχής. Σε αρκετούς όμως ταμιευτήρες απουσιάζει παντελώς οποιαδήποτε δραστηριότητα. Τα τυπικότερα παραδείγματα τεχνητών λιμνών στον ελληνικό χώρο, που έχουν αξιοποιηθεί από τις τοπικές κοινωνίες και έχουν αναδείξει σημαντικά τα πλεονεκτήματα που προέκυψαν με την κατασκευή των φράγματων, είναι αυτά της τεχνητής λίμνης Πλαστήρα στην ορεινή Καρδίτσα και η λίμνη Κερκίνη στο νομό Σερρών.
Λίμνη Πλαστήρα Σήμερα στην ευρύτερη περιοχή της λίμνης λειτουργούν δεκάδες σύγχρονες τουριστικές επιχειρήσεις, χώροι διοργάνωσης συνεδρίων, παραδοσιακά καφενεία, επιχειρήσεις, πωλήσεις τοπικών προϊόντων, δώρων κλπ. Λειτουργούν επίσης επιχειρήσεις ενοικίασης σκαφών αναψυχής και περιήγησης στη λίμνη. Σε διάφορα σημεία περιφερειακά της λίμνης έχουν δημιουργηθεί οργανωμένοι χώροι τοξοβολίας, ποδηλατόδρομοι, μονοπάτια με σήμανση για ποδήλατο βουνού ή πεζοπορία στο δάσος με δυνατότητες ιππασίας και ξενάγησης. Επίσης υπάρχουν σημεία για κολύμβηση και χώροι με υπαίθρια θέατρα όπου κατά τη θερινή περίοδο διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στην Τοπική Κοινότητα Νεοχωρίου βρίσκεται ο βοτανικός κήπος στο κέντρο περιβαλλοντολογικής εκπαίδευσης. Η περιοχή της τεχνητής λίμνης «Πλαστήρα» με τις υφιστάμενες υποδομές έδωσε τη δυνατότητα για την ανάπτυξη της ορειβασίας στους ορεινούς όγκους των Αγράφων που γειτνιάζουν με τη λίμνη. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι οι τουριστικές δραστηριότητες στη περιοχή της λίμνης «Πλαστήρα» δεν είναι άνισα κατανεμημένες στον ετήσιο κύκλο αλλά γενικά παρουσιάζουν μια χρονική ισοκατανομή, έτσι η λίμνη Πλαστήρα καθίσταται τουριστικός προορισμός τεσσάρων εποχών. Αυτό είναι απόρροια 12
Η λίμνη Πλαστήρα
του πλεονεκτήματος της γεωμορφολογίας των χώρων που κατασκευάζονται τα φράγματα, καθώς το έντονο ανάγλυφο, ο σαφής διαχωρισμός των εποχών κλπ δίνουν την δυνατότητα να υπάρχει τουριστικό ενδιαφέρον όλο το χρόνο.
Η λίμνη Κερκίνη
Λίμνη Κερκίνη Μικρότερης κλίμακας δράσεις σε σχέση με τη λίμνη «Πλαστήρα» παρατηρούνται περιφερειακά της τεχνητής λίμνης Κερκίνης, όπου στα παραλίμνια χωριά αναπτύσσονται διάφορες μονάδες εναλλακτικών μορφών τουρισμού, οι οποίες οργανώνουν πολλαπλές δράσεις και δραστηριότητες με επίκεντρο την τεχνητή λίμνη. Οι δραστηριότητες που αναπτύσσονται αφορούν περιηγήσεις με ειδικά πλοιάρια, τα οποία κάνουν το γύρο της λίμνης από το φράγμα μέχρι το παραλίμνιο δάσος, ιππασία κατά μήκος της λίμνης, περιηγήσεις με τζιπ στο παραλίμνιο δάσος, στις εκβολές του Στρυμώνα και στα κοπάδια βουβαλιών (ο μεγαλύτερος πληθυσμός στην Ελλάδα), καθώς και ποδηλατικές διαδρομές περιφερειακά της λίμνης, πεζοπορικές διαδρομές, παρατήρηση σπάνιας ορνιθοπανίδας και οργανωμένο ψάρεμα. Η λίμνη Κερκίνη συνδυάζει και δραστηριότητες με τις παρακείμενες οροσειρές Κρουσίων, Μπέλες, Όρβηλου καθώς και των ιαματικών λουτρών Αγκίστρου. Παραδείγματα περιορισμένων δράσεων, κυρίως κανό-ε-καγιάκ ήρεμων νερών παρατηρούνται στις τεχνητές λίμνες του Άραχθου, του Νέστου και Αλιάκμονα. Στον Αλιάκμονα γίνεται μάλιστα και το φεστιβάλ μουσικής River Youth Festival. Παράδειγμα τεχνητής λίμνης Grimsel, Βέρνη, Ελβετία Πρόκειται για ένα σύστημα τριών λιμνών που δημιουργήθηκαν με την εγκατάσταση τεσσάρων φραγμάτων και είναι ενδεικτικό παράδειγμα ανάδειξης ενός τοπίου μέσα από την επέμβαση του ανθρώπου. Το μεγαλειώδες δημιούργημα του ανθρώπου εναγκαλίζεται από το μεγαλειώδες δημιούργημα της φύσης: τις απότομες κορυφές των Άλπεων.Τα δύο πρώτα φράγματα κατασκευάστηκαν το 1932 και τα υπόλοιπα διαδοχικά τα έτη 13
1950 και 1953, με διαχείρηση από την υδροηλεκτρική εταιρία Kraftwerke Oberhasli AG(KWO), και τη θυγατρική της GrimselWelt (ο κόσμος του Grimsel) η οποία ανέλαβε την οργάνωση και αξιοποίηση τουριστικά όλων των υδροηλεκτρικών εγκαταστάσεων ευθύνης της, αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος γύρω από τα υδροηλεκτρικά έργα. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού, προωθούνται στην περιοχή, όπως η ποδηλασία βουνού και οι ποδηλατικές διαδρομές μεταξύ χωριών, η πεζοπορία στις κοίτες των γύρω ποταμών, η πεζοπορία στις γύρω πλαγιές, η αναρρίχηση και τέλος ο τουρισμός επιστημονικού ενδιαφέροντος με ξεναγήσεις στις υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις, στο ερευνητικό κέντρο αλλά και δραστηριότητες περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Για την προώθηση αυτών των δραστηριοτήτων έχουν γίνει διάφορες επεμβάσεις στο τοπίο, όπως είναι οι διάφορες διαδρομές, ένας οδοντωτός σιδηρόδρομος αλλά και τα σχέδια για την κατασκευή μιας επιβλητικής κρεμαστής καλωδιωτής γέφυρας που ενώνει τις όχθες της λίμνης Grimsel.Ο τρόπος που η ίδια η επιχείρηση διαχειρίστηκε το νέο τοπίο που προέκυψε από τα τεχνικά έργα που εγκατέστησε στην περιοχή, είναι ένα παράδειγμα ανάδειξης του έργου που τελικά το καθιστά πόλο έλξης για αναψυχή και εκπαίδευση.
Μέσα από τις παραπάνω αναφορές έγινε μια προσπάθεια να γίνει αντιληπτή η έννοια του τοπίου ως δυναμικό σύστημα που συνεχώς μεταβάλλεται και όχι ως μια στατική εικόνα. Ακόμη, έγινε προσπάθεια να γίνει σαφές πως ο άνθρωπος είναι σημαντικότατο στοιχείο του τοπίου, όχι μόνο ως αναπόσπαστο κομμάτι του αλλά και ως κύριος παράγοντας αλλαγής του. Στη συνέχεια, έγινε ιδιαίτερη αναφορά στις τεχνητές λίμνες και στη δυνατότητα ανάπτυξής τους, ώστε να λειτουργούν ανταποδοτικά προς τις τοπικές κοινωνίες. Σημαντική είναι και η κατανόηση ότι κάθε αναπτυξιακή διαδικασία συνεπάγεται κάποιου είδους επέμβαση στο περιβάλλον, η οποία, όμως, είναι αμφίβολο εάν γίνεται συνειδητά, ολοκληρωμένα και υπό 14
Δραστηριότητες στη λίμνη Grimsel πάνω: τραινάκι ξενάγησης κάτω: μονοπάτια πεζοπορίας
Ανακεφαλαίωση - Συμπεράσματα
την ορθή οπτική (Καρακινάρη, 2005:29). Τα παραδείγματα που προηγήθηκαν είναι ενδεικτικά των δυνατοτήτων ένταξης έργων στο τοπίο αλλά και στην κοινωνία ώστε να είναι ανταποδοτικά. Ο αρχιτέκτονας μέσω των εργαλείων του και των ευαισθησιών του είναι ικανός να δουλέψει τις διαφορετικές κλίμακες και τα διαφορετικά δεδομένα, με σκοπό το βέλτιστο συγκερασμό αναγκών, συνθηκών, υποδομών, δυνατοτήτων και ιδιαιτεροτήτων, ώστε να δώσει στο έργο ένα χαρακτήρα ευεργετικό προς πάσα κατεύθυνση και τη δυνατότητα αειφορίας και ανάπτυξης.
15
2
Το Υδροδοτικό Σύστημα Αθηνών
Ιστορική εξέλιξη του συστήματος
Το κλίμα της Αττικής, χαρακτηρίζεται από ήπιους, υγρούς χειμώνες και ξηρά καλοκαίρια. Όμως, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Αττικής σε σχέση με τις γειτονικές περιοχές είναι το ιδιαίτερα χαμηλό ετήσιο ύψος βροχής που τον τελευταίο αιώνα είναι κατά μέσο όρο μικρότερο από 400 mm. Έτσι, σε συνδυασμό με τα λιγοστά επιφανειακά νερά και την έλλειψη μεγάλων ποταμών και λιμνών στην αττική γη, η Αθήνα ανέκαθεν είχε πρόβλημα λειψυδρίας. Κατά την αρχαιότητα, η υδροδότηση της πόλης γινόταν ως επί το πλείστον από πηγές και πηγάδια τα οποία όμως δεν επαρκούσαν για την εξασφάλιση της ζήτησης του συνόλου των κατοίκων καθώς, σύμφωνα με γραφές, το κλίμα ήταν θερμό με λίγες βροχοπτώσεις. Συνεπώς, προκειμένου να ικανοποιηθεί η ανάγκη για νερό αναπτύχθηκε ένα σύστημα που περιλάμβανε ιδιωτικά και δημόσια πηγάδια, κρήνες, πηγές, υδραγωγεία που μετέφεραν το νερό από τις γύρω ορεινές περιοχές, αλλά και δεξαμενές για τη συλλογή όμβριων υδάτων (ομβροδέκτες). Ακόμη, για να διασφαλισθεί η ποιότητα και η επάρκεια του διαθέσιμου νερού, είχαν επιβληθεί κανόνες (οι περισσότεροι από το Σόλωνα το 594 π.Χ.). Οι κανόνες αυτοί ήταν ακριβείς και φρόντιζαν για την πρόσβαση όλων των πολιτών σε νερό, ρύθμιζαν την κατανάλωσή του, τη συντήρηση των σχετικών υποδομών και την προστασία των υδατικών πόρων από τη ρύπανση (ΕΥΔΑΠ, Ο Κύκλος του νερού). Από τα γνωστότερα αρχαία υδραγωγεία ήταν το Πεισιστράτειο, το οποίο κατασκεύασε ο τύραννος Πεισίστρατος και οι υιοί του, περίπου το 510 π.Χ. Σύμφωνα με τον Καθηγητή ΕΜΠ Π.Θ Τάσιο “ Το υδραγωγείο βγαίνει από την πόλη, για να αναζητήσει τα νερά του ποταμού Ιλισού,(...),το Πεισιστράτειο υδραγωγείο υδρομάστευε την πηγή που βρισκόταν στις ΒΑ χαμηλές υπώρειες 17
του Υμηττού(στάθμη εδάφους περίπου +130μ), στου Γουδή(...) Απόσταση από την Ακρόπολη 3,5 χλμ. Κατ’ άλλους (λ.χ. Κastenbein,19994), το Πεισιστράτειο,(...), συνέχιζε μέχρι νοτιοανατολικά της πλατείας Παπαφλέσσα (Άνω Χολαργός). Απόσταση από την Ακρόπολη 7,5χλμ. περίπου.(...) Το μεγαλύτερο μέρος βρίσκεται σε σήραγγα, μέχρι και βάθους 14,00 μέτρων.(...) Μέσα στη διατομή της σήραγγας είναι τοποθετημένοι πήλινοι σωλήνες εσωτερικής διαμέτρου 20εκ. περίπου με εξαιρετικής συλλήψεως μούφες με οπές καθαρισμού, με χαράγματα προσανατολισμού και με άλλα τεχνικά στοιχεία.”Ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο του Πεισριστράτειου υδραγωγείου είναι το δίκτυο διανομής που περιελάμβανε “πλήθος δεξαμενών, δημόσιων κρηνών, νυμφαίων κλπ που εκπλήσσει με τον πλούτο και την πυκνότητα του”. (Καθημερινή, Εφτά Ημέρες, Κυριακή 24 Μαρτίου 2002).
Ενδεικτική χάραξη Πεισιστράτειο Υδραγωγείου
Το σημαντικότερο ωστόσο ιστορικά έργο για την υδροδότηση της πόλης των Αθηνών ήταν το Αδριάνειο Υδραγωγείο που κατασκευάστηκε από το Ρωμαίο Αυτοκράτορα Αδριανό (134 - 140 μ.Χ.). Ξεκινούσε από τους πρόποδες της Πάρνηθας και κατέληγε, μετά από μια διαδρομή 25χλμ., στο Λυκαβηττό όπου κατασκευάστηκε η Αδριάνειος Δεξαμενή, στην οποία αποθηκεύονταν τα νερά του υδραγωγείου. Τα νερά διοχετεύονταν κατά κύριο λόγο υπογείως αλλά και με υδατογέφυρες (όπου χρειαζόταν) στην πόλη των Αθηνών. Το υδραγωγείο λειτούργησε ικανοποιητικά μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας, οπότε και αδρανοποιήθηκε. Σύμφωνα με τον Καθηγητή ΕΜΠ Μ. Κορρέ, το Αδριάνειο υδραγωγείο ήταν αποτέλεσμα επιστημονικότατης μελέτης που προέβλεπε και την παραμικρή λεπτομέρεια ακόμη και τη διάβρωση της αυλάκου από την ταχύτητα των υδάτων. (Καθημερινή, Εφτά Ημέρες, Κυριακή 24 Μαρτίου 2002) Ενδεικτική χάραξη Αδριάνειου Υδραγωγείου
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, το Αδριάνειο λειτούργησε ξανά χωρίς όμως να μπορεί να καλύψει τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες της Πρωτεύουσας. Συνεπώς, το 1918 αποφασίστηκε η κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα. Το φράγμα ολοκληρώθηκε το 1929 από την Αμερικάνικη Εταιρία ULEN και 18
σχηματίστηκε η ομώνυμη τεχνητή λίμνη (την επίβλεψη και την διαχείριση της οποίας ανέλαβε η Ελληνική Εταιρία Υδάτων , ΕΕΥ) από όπου τροφοδοτήθηκε η Αθήνα για τις επόμενες δεκαετίες. Με την αύξηση του πληθυσμού (500.000 κάτοικοι μόνο στο κέντρο), κρίθηκε απαραίτητη η εκμετάλλευση ακόμα περισσότερων υδάτινων πόρων. Έτσι, το 1958 ξεκίνησε η συστηματική λειτουργία του υδραγωγείου της Υλίκης, το οποίο μετέφερε νερό από τη λίμνη Υλίκη στην τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα. Με τη συνεχόμενη εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση τις επόμενες δύο δεκαετίες, το 1979 η Αθήνα φτάνει να φιλοξενεί πάνω από τρία εκατομμύρια κατοίκους, τις υδρευτικές ανάγκες των οποίων έρχεται να βοηθήσει από το ίδιο έτος και μετά η τεχνητή λίμνη και το υδραγωγείο του Μόρνου. Τα πρώτα χρόνια τις δεκαετίας του ’90, όμως, (με εξαίρεση το 1991) επικρατεί ξηρασία, με αποτέλεσμα την έντονα μειωμένη εισροή νερού ενώ παράλληλα η κατανάλωση κορυφώνεται. Αυτό οδήγησε στη σημαντική αύξηση της τιμής του νερού και την έναρξη εκστρατείας για την εξοικονόμηση του, με αποτέλεσμα την σημαντική μείωση κατανάλωσης. Παράλληλα, το 1993 λόγω της εκτεταμένης ξηρασίας, επισπεύδεται η ενίσχυση του υδροδοτικού συστήματος των Αθηνών, με γεωτρήσεις στον ποταμό Εύηνο, ενώ το 1995 η λίμνη Μόρνου ενισχύεται ξανά από αυτόν μέσω προσωρινής υδροληψίας. Αργότερα το 2001 με την ολοκλήρωση της τεχνητής λίμνης Ευήνου εξασφαλίστηκε η σταθερή υδροδότηση της λίμνης του Μόρνου ώστε να διασφαλίζεται η σταθερή παροχή νερού στην Πρωτεύουσα ακόμα και σε περιόδους αυξημένης ζήτησης.
19
4
3
Η επέκταση του συστήματος της Αθήνας συναρτήσει του μεγέθους της πόλης
20
2
1
Η λίμνη του Μαραθώνα
Σύμφωνα με το λεύκωμα της ΕΥΔΑΠ “Εντελώς ανεπαρκείς ήταν οι πενήντα πέντε περίπου δημοτικές βρύσες που υπήρχαν στην Αθήνα τον 19ο αιώνα, οι οποίες συνεισέφεραν ελάχιστα έως καθόλου στις καθημερινές ανάγκες της κατανάλωσης. Λόγω αυτού “χρυσές δουλειές έκαναν οι νερουλάδες που μετέφεραν και πουλούσαν νερό στην Αθήνα από τις πηγές των γύρω χωριών, όπως της Κηφισιάς και του Αμαρουσίου.”Η επαναλειτουργία του Αδριάνειου υδραγωγείου διευκόλυνε κάπως την κατάσταση αλλά χωρίς να αποτελεί λύση. Το διάστημα 1918-1924, με τη Μικρασιατική καταστροφή ο πληθυσμός της Αθήνας αυξήθηκε κατακόρυφα και το πρόβλημα της λειψυδρίας έγινε ξανά εντονότατο. Έτσι, το φράγμα του Μαραθώνα και η ομώνυμη λίμνη ήρθε να “ξεδιψάσει” του κατοίκους της Αθήνας για τα επόμενα χρόνια. Ένα από τα αξιοσημείωτα στοιχεία για το φράγμα του Μαραθώνα, που αποτελεί και παγκόσμια πρωτοτυπία, είναι η επένδυση με πεντελικό μάρμαρο της κάταντη πλευράς. Το στοιχείο αυτό τονίζει τη μεγαλοπρέπεια του έργου αυτού που ήρθε για να εξασφαλίσει την επιβίωση και την εξέλιξη της πόλης των Αθηνών. Η νίκη των Αθηναίων απέναντι στη λειψυδρία συμβολίστηκε με το, χτισμένο επίσης από πεντελικό μάρμαρο, μνημείο που στήθηκε στη βάση του φράγματος, ένα αντίγραφο του ναού που έχτισαν οι Αθηναίοι στους Δελφούς με τη νίκη τους στη Μάχη του Μαραθώνα. Η λίμνη που βρίσκεται στον ομώνυμο δήμο, απέχει 34,8 χλμ. από την Αθήνα. Η περιοχή της λίμνης δεν χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο ενώ περιμετρικά της λίμνης υπάρχουν κυρίως χωράφια και μικρές αποθήκες. Οι κοντινότεροι στη λίμνη οικισμοί είναι ο Βόθωνας Αττικής και ο Μαραθώνας στα ανατολικά, ο Άγιος Παντελεήμων και ο Σχινιάς στα νοτιοανατολικά, το Καπανδρίτι και οι Αφίδνες στα βόρεια και βορειοδυτικά αντίστοιχα, ενώ νότια-νοτιοδυτικά της λίμνης βρίσκονται τα ακρότατα προάστια των Αθηνών ( Σταμάτα, Άνοιξη, Άγιος Στέφανος) και το γειτονικό Κρυονέρι. Μερικά χιλιόμετρα δυτικά της λίμνης διέρχεται η Εθνική Οδός Αθηνών-Λαμίας η οποία, όμως, δεν έχει κάποια έξοδο προς τη λίμνη ενώ δεν έχει και καμία οπτική επαφή. Έτσι, μοναδικό τρόπο πρόσβασης στη λίμνη αποτελεί η λεωφόρος Μαραθώνος η 21
οποία ξεκινάει από την περιοχή του Σταυρού στην Αγ. Παρασκευή, κυκλώνει το Πεντελικό όρος, εφάπτεται με τη λίμνη στο σημείο του φράγματος και συνεχίζει την πορεία της για να καταλήξει στον Άγ. Στέφανο. Παρά την εγγύτητά της με την Αθήνα των 3,7 εκατομυρίων κατοίκων, η λίμνη τουΜαραθώνα είναι αποκομμένη από την ζωή της πόλης κάτι που εκφράζεται και ρυμοτομικά από την κακή σχέση της με το δρόμο που έρχεται σε επαφή μαζί της μόνο στο σημείο του φράγματος και στην υπόλοιπη διαδρομή του δεν επιτρέπει την οπτική επαφή με αυτή παρά σε ελάχιστα σημεία.
22
23
Η λίμνη Υλίκη Η λίμνη Υλίκη είναι ο δεύτερος σταθμός στην εξέλιξη του Υδροδοτικού Συστήματος των Αθηνών. Αυτή τη φορά πρόκειται για φυσική λίμνη, τη 10η μεγαλύτερη στη χώρα μας με έκταση 19,1 τ.χμ.. Η Υλίκη τροφοδότησε με επιπλέον νερό (μέσω αγωγού) τη λίμνη του Μαραθώνα από το 1958 έως το 1981 ενώ παράλληλα τα νερά της τροφοδοτούν και τη γειτονική Παραλίμνη. Βρίσκεται στο Νομό Βοιωτίας 30 περίπου χιλιόμετρα βόρεια της Θήβας και 110 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Αθήνας. Το ανάγλυφο στην περιοχή είναι ιδαίτερα ομαλό και η στάθμη της λίμνης βρίσκεται μόλις στα 78μ.. Έτσι, όταν το 1958 ολοκληρώθηκε το υδραγωγείο που συνέδεε τη λίμνη με το Μαραθώνα, το νερό προωθούνταν με τεχνητά μέσα, κάτι που καθιστούσε τη διαδικασία αυτή ιδιαίτερα κοστοβόρα. Ο λόγος αυτός μαζί με το γεγονός ότι η λίμνη είναι φυσική, οδήγησε στην παύση της μόνιμης λειτουγίας του με την ολοκλήρωση του φράγματος του Μόρνου στην μετατροπή του σε εφεδρικό για περιπτώσεις ανάγκης. Η λίμνη φαίνεται να είναι ιδιαίτερα αποκομμένη από τη ζωή του τόπου, σχεδόν ξένη. Μάλλον αντιμετωπίζεται μόνο σα μέσο για την άρδευση του θηβαϊκού κάμπου και δε συγκεντρώνει κάποιο άλλο ενδιαφέρον ούτε έχει κάποιο σημαντικό οικισμό κοντά στις όχθες της κάτι που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση αφού κατά την αρχαιότητα υπήρξε τόπος έντονης δραστηριότητας τόσο λόγω της παραλίμνιας πόλης Ύλης (απ’ όπου και πήρε τ’ όνομα της), αλλά κυρίως λόγω της εγγύτητας της με την πόλη των Θηβών ήταν μια από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαιότητας. Η απομόνωση αυτή φαίνεται και στο οδικό δίκτυο της περιοχής αφού η χάραξη του επαρχιακού δικτύου δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τη λίμνη, ενώ σε μικρή απόσταση από τη δυτική όχθη περνάει η Εθνική Οδός Αθηνών Λαμιάς που έχει μεν οπτική επαφή με τη λίμνη αλλά λόγω της ταχύτητας των κινήσεων, λειτουργεί περισσότερο ως σκληρό όριο παρά ως συνδετικός άξονας.
24
25
Η λίμνη του Μόρνου βρίσκεται στο Νομό Φωκίδας. Ήταν το τρίτο μέρος του υδροδοτικού συστήματος των Αθηνών που πλέον αδυνατούσε να καλύψει τις ανάγκες της υδροκέφαλης πια Αθήνας της δεκαετίας του ‘70. Η επέκταση του συστήματος ήταν επιτακτική ανάγκη και η περιοχή του Μόρνου έμοιαζε ως ιδανικό σημείο για τη δημιουργία μιας τεχνητής λίμνης καθώς χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο, έχει συχνές βροχοπτώσεις, ενώ ο ποταμός Μόρνος διατηρεί ροή όλο το χρόνο και έχει μεγάλη λεκάνη απορροής. Βέβαια, φαντάζει οξύμωρο το να δημιουργείται μια λίμνη για να υδροδοτήσει μια πόλη που βρίσκεται σε απόσταση 244 χλμ. και όχι παραδείγματος χάρη τα σαφώς πλησιέστερα αστικά κέντρα της Ναυπάκτου στα 71,6 χλμ. ή της Πάτρας στα 97,7 χλμ. Σε μικρή απόσταση από τη λίμνη βρίσκονται πληθώρα οικισμών όπως το Μαλανδρίνο, η Αμυγδαλιά, το Κροκύλειο, το Κόκκινο κ.α. Ο σημαντικότερος οικισμός και πρωτεύουσα του δήμου είναι η κωμόπολη του Λιδορικίου. Η λίμνη του Μόρνου ξεχωρίζει για το πραγματικά ιδιαίτερο σχήμα χιαστή που έχει και τα “φιόρδ” που σχηματίστηκαν όταν το προϋπάρχον ανάγλυφο κατακλίστηκε από τα νερά του ποταμού. Οι μετακινήσεις στην περιοχή γίνονται μέσω της παραλίμνιας επαρχιακής οδού, η οποία κρατάει τον περαστικό σε διαρκή οπτική επαφή με τη λίμνη και του δίνει την δυνατότητα να θαυμάσει το υπερθέαμα αυτό που απλώνεται στα μάτια του. Δυστυχώς όμως μετά από μια πρώτη επαφή με τους κατοίκους της περιοχής εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως η λίμνη αντιμετωπίζεται με αρνητική στάση από αυτούς και έχει αποξενωθεί από την καθημερινότητά τους καθώς, όπως αναφέρουν, “μόνο κακά έφερε στον τόπο”.
26
Η λίμνη του Μόρνου
27
Η λίμνη του Εύηνου Το τέταρτο και τελευταίο τμήμα του Υδροδοτικού Συστήματος είναι η τεχνητή λίμνη του Εύηνου στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας. Δημιουργήθηκε το 2001 με την ολοκλήρωση του φράγματος στον ποταμό Εύηνο και τροφοδοτεί με νερό τη λίμνη του Μόρνου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 480 μέτρων, 80χλμ. βόρεια της Ναυπάκτου, 90χλμ. βόρεια της Πάτρας και 284 χλμ. βορειοανατολικά της Αθήνας. Η περιοχή είναι ιδιαίτερα ορεινή και έχει λιγοστούς κατοίκους. Ενδεικτικά αναφέρεται πως ολόκληρη η Δημοτική Ενότητα Πλατάνου (που βρίσκεται η λίμνη) το 2001 (σύμφωνα με την απογραφή) αριθμούσε 1.161 μόνιμους κατοίκους, ενώ στην απογραφή του 2011 οι μόνιμοι κάτοικοι έφτασαν τους 1.611. Σε μικρή (σχετικά) απόσταση από τη λίμνη βρίσκονται λίγοι οικισμοί,με την Κλέπα να αποτελεί το κεφαλοχώρι της περιοχής. Ο κύριος οδικός άξονας της περιοχής προσεγγίζει τη λίμνη από το νότο για να κινηθεί παράλληλά της για τη μισή περίπου έκταση. Η λίμνη του Εύηνου ίσως και λόγω της πρόσφατης κατασκευής της φαίνεται να είναι πιο προσεγμένη μελέτη, τουλάχιστον ως προς την επιλογή του σημείου εγκατάστασης, ώστε να έχει μικρό βαθμό επιρροής στις ζωές των κατοίκων της περιοχής.
28
29
Νομικό πλαίσιο Φαίνεται πως και οι τέσσερις λίμνες του Υδροδοτικού Συστήματος των Αθηνών έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: είναι όλες αποκομμένες από την ζωή της εκάστοτε τοπικής κοινότητας και παραμένουν πλήρως ανεκμετάλλευτες παρά τις δυνατότητες που κρύβουν.Έτσι, λοιπόν, γεννάται η απορία: για ποιό λόγο συμβαίνει αυτό; Η απάντηση κρύβεται στο νομικό πλαίσιο που συνοδεύει το υδροδοτικό σύστημα, το νόμο Α5/2280/1983.Ο Ν.Α5/2280/1983(ΦΕΚ720/Β) και τις τροποποιήσεις του (1988 και του 2005) είναι ο νόμος που αφορά στην «προστασία των νερών που χρησιμοποιούνται για την ύδρευση της Πρωτεύουσας από ρυπάνσεις και μολύνσεις». Όπως μαρτυρά το όνομά του προβλέπει όλες τις απαγορευμένες αλλά και τις επιτρεπόμενες ενέργειες σε συγκεκριμένες αποστάσεις από τις λίμνες Μαραθώνα, Σταμάτας, Υλίκης, Παραλίμνης, Μόρνου αλλά και των αγωγών τους, καθώς και από τους ποταμούς, παραποτάμους, τα ρέματα κλπ. που σχετίζονται με τις λίμνες αυτές (πχ. Βοιωτικός Κηφισός). Σε γενικές γραμμές χωρίζει τις παραλίμνιες και παραποτάμιες περιοχές σε ζώνες, 1.500μ., 5.000μ. και 10.000μ. από την ύψιστη στάθμη των νερών, και καθορίζει ποιές ενέργειες και δραστηριότητες είναι νόμιμες ή παράνομες σε κάθε μιά από τις ζώνες αυτές. Ο νόμος δείχνει ιδιαίτερη αυστηρότητα ως προς τις επιτρεπόμενες ενέργειες και εργασίες στην περιοχή. Ακόμα, ο νόμος φαίνεται να υποπίπτει σε κάποιες αντιφάσεις όπως πχ. την απαγόρευση της κολύμβησης, της ιστιοπλοΐας και κάθε είδους ψυχαγωγικής δραστηριότητας εντός της λίμνης, αλλά επιτρέπει την επαγγελματική αλιεία εφόσον τα αλιευτικά σκάφη κινούνται με κουπιά. 30
Ένα από το πιο σημαντικά άρθα του νόμου είναι το Άρθρο 2 (Γενικές Απαγορεύσεις), στο οποίο γίνεται λόγος (παρ.3) για απαγόρευση της εκτέλεσης κάθε έργου ή εργασίας σε απόσταση μικρότερη των 1.500 μέτρων από τα όρια της ανώτατης στάθμης της λίμνης εκτός από την περίπτωση που για την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος είναι αναγκαία η εκτέλεση κάποιου έργου (πχ. κολώνες Δ.Ε.Η., αγωγοί νερού κλπ.) και αυτό μετά από εξασφάλιση άδειας από πολλές διαφορετικές υπηρεσίες, η οποία δεν έρχεται ποτέ λόγω της γνωστής γραφειοκρατίας και ασυνεννοησίας των υπηρεσιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο “Αποχέτευση και επεξεργασία λυμάτων οικισμών περιοχής ταμιευτήρα Μόρνου” που έχει μελετηθεί, έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ, αλλά κινδυνεύει να μη δημοπρατηθεί λόγω της γραφειοκρατίας και της ασυνεννοησίας μεταξύ των αρμόδιων αρχών με αποτέλεσμα τα αστικά λύματα της περιοχής να χύνονται σε ρέματα που οδηγούν στη λίμνη εντελώς ανεπεξέργαστα. Έτσι, λοιπόν, ο νόμος καταλήγει κάποιες φορες να χάνει τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε, την προστασία των υδάτων. Είναι προφανές, ότι ο Ν.Α5/2280/1983 αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για την ανάπτυξη των περιοχών που βρίσκονται κοντά τις λίμνες του υδροδοτικού συστήματος. Δημιουργεί ζώνες ανεκμετάλλευτης γης, επεμβαίνει καταστροφικά στην επιχειρηματική ζωή του τόπου, η οποία ήδη βρίσκεται υπό καθεστώς σαρωτικών αλλαγών με την δημιουργία μιας λίμνης (στις περιπτώσεις των τεχνητών λιμνών), κάνει τα νερά των λιμνών να μοιάζουν “μαύρες τρύπες” που δεν πλησιάζονται στα μάτια των κατοίκων, ενώ υπάρχουν φορές, όπως το παράδειγμα που προαναφέρθηκε, που εμποδίζει ακόμα και την ίδια του την λειτουργία. Εν ολίγοις, ο νόμος δρα απαγορευτικά για την ανάπτυξη των περιοχών αυτών. Βέβαια, η αλήθεια είναι πως ο νόμος παραβιάζεται. Οι λίμνες Μαραθώνα και Υλίκης περιβάλλονται από καλλιεργούμενες εκτάσεις, στη λίμνη του Εύηνου λειτουργούν κτηνοτροφικές μονάδες, ενώ στη λίμνη του Μόρνου εκτός των άλλων χύνονται στη λίμνη αστικά λύματα. Παρ’ όλα αυτά όμως, σύμφωνα με την έκθεση της ΕΥΔΑΠ το νερό που φτάνει στις Μονάδες Επεξεργασίας Νερού (Μ.Ε.Ν.) έχει χαμηλά επίπεδα φόρτισης σε σχέση με τα όρια που επιβάλλει η Ευρωπαϊκή Ένωση και η 31
ποιότητα των επιφανειακών νερών στις λίμνες Μόρνου και Εύηνου χαρακτηρίζεται ως «Πολύ καλή» και «Καλή» στις λίμνες Υλίκη και Μαραθώνα. Αυτό από τη μία σημαίνει πως ο Ν. Α5/2280/1983 αποδίδει, από την άλλη όμως μας δείχνει πως δεν υπάρχει ανάγκη για τόσες απαγορεύσεις και πως με τους κατάλληλους χειρισμούς, τις κατάλληλες τροποποιήσεις, τη σωστή εφαρμογή του και τους αυστηρότατους και συχνούς ελέγχους υπάρχουν τα περιθώρια ανάπτυξης χωρίς την παραμικρή θυσία στην ποιότητα των υδάτων. Προφανώς αυτό είναι κάτι που αντιλήφθηκε η Πολιτεία, έστω και αν χρειάστηκαν πολλές πιέσεις από πλευράς τοπικών κοινοτήτων. Ήρθε, έτσι, η τροποποίηση Γ1(δ)/ΓΠ οικ. 112203/2014 (ΦΕΚ 3504/5/29.12.2014.) που απελευθερώνει δραστηριότητες (αναψυχής και όχι μόνο) εκτός και εντός της λίμνης. Επιπλέον, επιτράπηκε η εγκατάσταση έργων όπως ο αποχετευτικός αγωγός και ο βιολογικός καθαρισμός αλλά και η εγκατάσταση ποδηλατόδρομων, αθλητικών χώρων κλπ. Η τροποποίηση αυτή είναι μεγάλο κέρδος για τις περιοχές αυτές, καθώς έτσι παρέχεται η δυνατότητα στους κατοίκους των περιοχών αυτών να συμπεριλάβουν τους ταμιευτήρες στην κοινωνική τους ζωή σε πρώτη φάση, και ενδεχομένως να κινηθούν σε αναπτυξιακή τροχιά με πυρήνα τις λίμνες.
32
Σύγκριση
Μέγεθος - Σχήμα Η λίμνη Υλίκη με τα 19,1 τ.χλμ. έκτασης είναι η μεγαλύτερη λίμνη του υδροδοτικού συστήματος με τη λίμνη του Μόρνου να ακολουθεί με 15,5 τ.χλμ. έκτασης. Πολύ μικρότερες οι λίμνες του Μαραθώνα και του Εύηνου με έκταση 2,45 και 2 τ.χλμ αντίστοιχα. Ως προς το σχήμα, το χιαστή και τα “φιόρδ” του Μόρνου πραγματικά ξεχωρίζουν για σχήμα λίμνης απέναντι στο πολύπλοκο της Υλίκης και τα “τυπικά” του Μαραθώνα και του Εύηνου.
Ανάγλυφο Πολύ έντονο, μεγαλειώδες ανάγλυφο χαρακτηρίζει τη λίμνη 33
του Εύηνου ενώ και το ανάγλυφο της περιοχής του Μόρνου παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Αντιθέτως, αδιάφορο είναι το ανάγλυφο στις λίμνες Υλίκη και Μαραθώνα.
Εγγύτητα σε οικισμούς Η λίμνη Υλίκη, κυρίως, αλλά και η λίμνη του Εύηνου παρουσιάζουν από μικρή έως ελάχιστη επαφή με το ανθρώπινο στοιχείο. Σε πλήρη αντίθεση έρχεται η λίμνη του Μαραθώνα που, αν και “κρυμμένη” από τον πληθυσμό της Αθήνας, δείχνει να “πιέζεται” από τη μεγάλη εξάπλωσή της. Η λίμνη του Μόρνου απ’ την άλλη παρουσιάζει πληθώρα οικισμών που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από αυτή, οι οποίοι δέχτηκαν και πολλές συνέπειες από τη δημιουργία της.
34
Απόσταση από πόλεις Οι λίμνες του Εύηνου και του Μόρνου βρίσκονται σε κάποια απόσταση από την Αθήνα (284 και 244 χλμ αντίστοιχα), την οποία και υδροδοτούν. Το γενονός αυτό εγείρει ερωτήματα ως προς την ορθότητα της επιλογής των σημείων εγκατάστασης των λιμνών. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα, η λίμνη του Μαραθώνα βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από την Αθήνα (μόλις 38 χλμ.), ενώ η λίμνη Υλίκη βρίσκεται σε απόσταση 110 χλμ. από την Πρωτεύουσα έχει πολύ “γρήγορη” σύνδεση με την Αθήνα λόγω της Εθνικής Οδού.
Σχέση με το οδικο δίκτυο Η λίμνη του Μαραθώνα έχει κακή σχέση με το οδικό δίκτυο το οποίο εφάπτεται στα όρια της. Επίσης κάκιστη σχέση παρουσιάζει και η Υλίκη που δεν σχετίζεται με το επαρχιακό δίκτυο, ενώ η Εθνική Οδός της επιβάλλει ένα σκληρό όριο, αποκόπτωντας την από τη Θήβα. Η λίμνη του Εύηνου έχει καλή σχέση με το δρόμο ο οποίος την περιβάλλει κατά το ήμισυ, διατηρεί τον περαστικό σε επαφή μαζί της. Καλύτερη σχέση με το οδικό δίκτυο φαίνεται να έχει ηλίμνη του Μόρνου, η οποίαπεριβάλλεται από τον κεντρικό οδικό άξονα της περιοχής με αποτέλεσμα ο περιδιαβαίνων να μπορεί να ανακαλύψει κάθε γωνιά και οπτική της. 35
Συμπεράσματα
Εξετάζοντας το υδροδοτικό σύστημα των Αθηνών μακροσκοπικά, συμπεραίνουμε πως προκειμένου η Πρωτεύουσα να καλύψει την ανάγκη της για ύδρευση και να έχει τη δυνατότητα να ευημερήσει, χρειάστηκε να αναπτυχθεί ένα υπερμέγεθες σύστημα που εκτείνεται από το Νομό Αττικής μέχρι το Νομό Αιτωλοακαρνανίας, διατρέχοντας, έτσι, ολόκληρη σχεδόν τη Στερεά Ελλάδα. Επίσης, πέρα από τις σαρωτικές αλλαγές που επιφέρει σ’ έναν τόπο η δημιουργία μιας τεχνητής λίμνης, το υδροδοτικό σύστημα επέβαλε ένα νόμο που ουσιατικά καθιστούσε αδύνατη κάθε αναπτυξιακή δραστηριότητα γύρω από τις λίμνες και τις μετέτρεπε σε νεκρές ζώνες για τις τοπικές κοινωνίες. Όσο για τις λίμνες του συστήματος, αυτή που φαίνεται να έχει διαταράξει περισσότερο την τοπική κοινότητα είναι η λίμνη του Μόρνου, καθώς με τη μεγάλη της έκταση και την τοποθέτηση της στο κέντρο ενός ζωντανού τόπου, άλλαξε άρδην τη ζωή των κατοίκων της περιοχής. Παράλληλα, όμως, ακριβώς χάρις στη τοποθεσία της, στην επαφή της με τους γύρω οικισμούς και στη σχέση της με το δρόμο, φαίνεται να συγκεντρώνει και πολλές δυνατότητες ανάπτυξης κάτι που με την πρόσφατη τροποποίηση του νόμου ενδεχομένως να αποκτήσει σάρκα και οστά. Άρα, μακροσκοπικά τουλάχιστον, στο ερώτημα αν είναι εφικτή η ανάπτυξη της λίμνης του Μόρνου, η απάντηση είναι πως “σε πρώτη φάση φαίνεται να είναι”. Στο επόμενο μέρος της εργασίας, την εμβάθυνση και την εφαρμοσμένη έρευνα, θα μελετηθούν οι αναπτυξιακές δυνατότητες της περιοχής, σε τοπική πλέον κλίμακα, ώστε το παραπάνω ερώτημα να απαντηθεί πιο ουσιαστικά.
37
3
Η λίμνη του Μόρνου (Εμβάθυνση)
Τοποθεσία
Η τεχνητή λίμνη του Μόρνου βρίσκεται στην ορεινή Δωρίδα του Νομού Φωκίδας. Για την δημιουργία της κατακλύστηκε η κοιλάδα του Μόρνου με την εγκατάσταση φράγματος στον ομώνυμο ποταμό.Ο ταμιευτήρας βρίσκεται ανάμεσα στους ορεινούς όγκους των Βαρδουσίων δυτικά, της Γκιώνας ανατολικά και του Λιδορικίου στο Νότο. Πρόκειται για μια πολύ ιδιαίτερη περιοχή καθώς συνδυάζει άγρια ορεινά με όμορφες παραλιακές περιοχές σε μικρή απόσταση. Είναι ένας επαρχιακός δήμος χωρίς κάποιο σημαντικό αστικό κέντρο που εντυπωσιάζει με την άγρια και ανεπεξέργαστη ομορφιά του. Ένα ακόμα στοιχείο για την περιοχή αυτή είναι η διαχρονική της απομόνωση .Η Δωρίδα, ενδεχομένως λόγω του αναγλύφου της αλλά και της έλλειψης αστικών κέντρων στη επικράτεια της, ήταν πάντα μια επαρχία ανεξάρτητη και ολιγαρκής που στηριζόταν στις δικές τις παραγωγικές δυνάμεις. Σήμερα, που ο τρόπος ζωής έχει πλέον αλλάξει, η έλλειψη αστικού κέντρου, αν και αισθητή, καλύπτεται από το γεγονός ότι βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τις πόλεις όπως η Πάτρα νοτιοδυτικά, η Ναύπακτος δυτικά-νοτιοδυτικά, η Άμφισσα ανατολικά και λιγότερο η Λαμία βορειοανατολικά. Ο καλλικρατικός πλέον δήμος έχει πρωτεύουσα την κωμόπολη του Λιδορικίου και χωρίζεται σε τέσσερις δημοτικές ενότητες. Τα ορεινά χωρίζονται στις Δημοτικές Ενότηττες Λιδορικίου και Βαρδουσίων ενώ οι παραθαλάσσιες περιοχές διακρίνονται στις Δημοτικές Ενότητες Ευπαλίου και Τολοφώνος.
39
Ιστορία Η γεωγραφική περιοχή που καταλαμβάνει ο Δήμος Δωρίδας έχει πίσω της μια μακραίωνη και ενδιαφέρουσα ιστορική εξέλιξη. Οι πρώτες κατοικήσεις εμφανίζονται ήδη από την εποχή του Χαλκού (26ος-12ος αι. πχ). Η αρχαία Δωρίδα αρχικά ονομαζόταν Δρυόπις από τους Δρύοπες που την κατοικούσαν, ενώ Δωρίδα ονομάστηκε όταν την κατέλαβαν οι Δωριείς, οι οποίοι, με την λεγόμενη “Κάθοδο των Δωριέων” τον 12ο π.Χ. αιώνα, εξαπλώθηκαν στην περιοχή της σημερινής Φωκίδος, καταστρέφοντας τον μέχρι τότε πολιτισμό, αλλά και δίνοντας δύναμη στον ελληνισμό με την χρήση του σιδήρου. Με την πάροδο των αιώνων, η περιοχή αποτέλεσε το ανατολικότερο τμήμα της αρχαίας Αιτωλίας - εκτός της παραλιακής ζώνης η οποία ήταν τμήμα της δυτικής αρχαίας Λοκρίδας. Απέκτησε τη μέγιστη ακμή της κατά την Ελληνιστική - Μακεδονική περίοδο (4ος - 3ος αι. πχ.) όπου από περιφερειακή πολιτική οντότητα, θα βρεθεί στο επίκεντρο των ιστορικών εξελίξεων. Σημαντικότερη πόλη αυτής της περιόδου ήταν το αρχαίο Κάλλιον ή Καλλίπολις, που σήμερα βρίσκεται κάτω από τα νερά της λίμνης, και ήταν χτισμένη σε στρατηγικό σημείο της ενδοχώρας (το σημερινό “στενό” της λίμνης) ώστε να έχει πλήρη εποπτεία του μοναδικού περάσματος που συνδέει την περιοχή με την κοιλάδα του Σπερχειού στο βορρά. Το πέρασμα αυτό ήταν που χρησιμοποιήθηκε από τους Γαλάτες επιδρομείς το 279π.Χ που οδήγησε αρχικά στην καταστροφή της Καλλίπολης και έπειτα στην ολοκληρωτική συντριβή τους. Στη συνέχεια η Καλλίπολη θα επανοικοδομηθεί και θα αποτελέσει κύρια στρατιωτική και πολιτική δύναμη αντίστασης εναντίων των Ρωμαίων πριν την Ρωμαϊκή κατάκτηση του Ελλαδικού Κόσμου που ολοκληρώθηκε το 146π.χ. Η περιοχή κατά την διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου ερημώνει, και ανακάμπτει σταδιακά μετά την εγκαθίδρυση του Βυζαντίου και κυρίως μετά το τέλος των μεσαιωνικών χρόνων, χωρίς όμως 40
να αποκτήσει την πληθυσμιακή πυκνότητα και τη σημασία του παρελθόντος της, παραμένοντας μια περιθωριακή ορεινή συνοριακή περιοχή. Στην ενδοχώρα, το αρχαίο Κάλλιο ως πόλη και η Αιτωλία ως πολιτική οντότητα δεν υπάρχουν πια. Ωστόσο, με βάση ιστορικές αναφορές, το 900μ.Χ. ένα νέο κέντρο, το Λιδορίκι, εμφανίζεται ως έδρα επισκοπής που ανήκει στην εκκλησιαστική επαρχία της Θεσσαλίας και τη μητρόπολη της Λάρισας, και φανερώνει μια πρώτη πληθυσμιακή και οικονομική ανάκαμψη. Παρά την πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου (13ος αι.) και την ηγεμονία των Φράγκων στα ανατολικά, η περιοχή του Λιδορικίου, όπως προσδιορίζεται πια ιστορικά, παραμένει αυτοδιοικούμενη ως το νοτιοανατολικό άκρο του ανεξάρτητου δεσποτάτου της Ηπείρου. Κατά το δεύτερο μισό του 13ου αι. η περιοχή περνά στην κυριαρχία του νεοσύστατου δουκάτου της Νεόπατρας (σημερινή Υπάτη), και χάρη στα γεωγραφικά της χαρακτηριστικά αποκτά σημαντικό ρόλο ως πεδίο διέλευσης και επικοινωνίας ανάμεσα στις σημαντικότερες πόλεις της περιοχης, τη Ναυπάκτο, τη Νεόπατρα και τα Σάλωνα. Κατά τον 14ο αι. (1318μχ.) το Δουκάτο της Νεόπατρας και κατ’ επέκταση η περιοχή του Λιδορικίου περνάει στον έλεγχο Καταλανών κατακτητών ηγεμόνων. Έδρα της ηγεμονίας τους ορίζονται τα Σάλωνα (Άμφισσα). Το 1394 όλη η περιοχή καταλαμβάνεται από τους Τούρκους, το κάστρο του Λιδορικίου που έως τότε είναι πιθανόν να ταυτίζεται με τη θέση της Ακρόπολης του Καλλίου εγκαταλείπεται, και η έδρα της περιοχής μεταφέρεται ανατολικότερα στη σημερινή της θέση πάνω στο δρόμο βορρά - νότου. Τα επόμενα χρόνια, κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής, η περιοχή του Λιδορικίου όπως και άλλες περιοχές της Ρούμελης (Κεντρική Ελλάδα) πρωτοστατεί σε εξεγέρσεις εναντίων των κατοχικών δυνάμεων. Χαρακτηριστικότερη αλλά και η πιο οδυνηρή από αυτές ήταν η εξέγερση κατά τον 6ο Ενετο-τουρκικό πόλεμο (1684-1699) υπό την ηγεσία του Μοροζίνι, που έληξε με την κατάληψη του Μορέα από τους Ενετούς. Κατά την περίοδο αυτή η περιοχή του Λιδορικίου και η υπόλοιπη σημερινή Δωρίδα, ερημώνεται για άλλη μια φορά από τους κατοίκους της, οι οποίοι μεταναστεύουν μαζικά προς την Βενετοκρατούμενη βόρεια ακτή του Μοριά και εγκαθίστανται στην ευρύτερη περιοχή του σημερινού Αιγίου, για 41
να επιστρέψουν μια γενιά αργότερα όντες απογοητευμένοι από την εκμετάλλευση των Ενετών. Το 1821, με την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, η παραδοσιακά πλέον, μαχητική περιοχή της ορεινής Δωρίδας, βρίσκεται για άλλη μια φορά στην ιστορία της να πρωτοστατεί στις επιχειρήσεις εναντίον των Τούρκων κατακτητών, με τους δικούς της ήρωες, οι οποίοι συναγωνίζονται σε κατορθώματα και δίνουν ιστορικές και καθοριστικές, για την εξέλιξη του αγώνα, μάχες (μάχη Γραβιάς, μάχη Αλαμάνας, κλπ.). Πολλοί από τους γνωστούς ήρωες της Επανάστασης του 1821, όπως οι Μακρυγιάννης και Πανουργιάς προέρχονται από την περιοχή της ορεινής Δωρίδας. Η Αρτοτίνα, ένα ακόμη καπετανοχώρι της Δωρίδας, το οποίο πρωταγωνίστησε στις εξελίξεις της περιόδου, ανέδειξε ήρωες όπως ο Αθανάσιος Διάκος, ο Δήμος Σκαλτσάς, οι Ανδρίτσος & Γιάννης Σαφάκας, ενώ η λαϊκή ηρωίδα Μαρία Πενταγιώτισσα, η οποία αποτέλεσε έμπνευση για τη δημοτική τέχνη, κατάγονταν από το χωριό Πενταγιοί. Με την απελευθέρωση και την ίδρυση του Νέου Ελληνικού Κράτους, η περιοχή του Λιδορικίου επανιδρύεται, γεωγραφικά και διοικητικά, ως επαρχία Δωρίδας με πρωτεύουσα το Λιδορίκι. Η περιοχή θα γνωρίσει σταδιακή ανάπτυξη για αρκετά χρόνια, με αποκορύφωμα τα τέλη του 19ου αι. οπότε και ξεσπάει σημαντική αγροτική κρίση και η χώρα ωθείται στη μετανάστευση, με κύριο προορισμό τις Η.Π.Α. Χαρακτηριστικά αναφέρεται πως, σύμφωνα με υπολογισμούς, τουλάχιστον 144 άνδρες μετανάστευσαν μόνο από το Κροκύλειο στις Ηνωμένες Πολιτείες στο διάστημα 19051920. Όμως, όπως αργότερα ανέλυσε ένας από τους πρώτους μελετητές του φαινομένου της ελληνικής μετανάστευσης (Κιτροέφ: Υπερατλαντική Μετανάστευση) «Ο Έλληνας ... φεύγει με σκοπό να μαζέψει ένα κομπόδεμα και να επιστρέψει σπίτι του, εκτός αν αργότερα ξαναφύγει, στην περίπτωση που το κρίνει αναγκαίο» και οι μετανάστες από την Δωρίδα δε διέφεραν. Οι μετανάστες την περίοδο εκείνη αποτέλεσαν τους στυλοβάτες της τοπικής οικονομίας. Τα μεταναστευτικά εμβάσματα λειτουργούσαν ως σανίδες σωτηρίας για τις τοπικές και τις οικογενειακές οικονομίες της υπαίθρου. Με τα χρήματα αυτά αγοράστηκαν κλήροι και κτίστηκαν κατοικίες. Μάλιστα σε πολλά χωριά υπάρχουν σπίτια 42
που φέρουν επιγραφές μνήμης ή φόρου τιμής στους ανθρώπους που μετανάστευσαν και με τα εμβάσματα τους στηρίχθηκαν οι οικογένειές τους που έμειναν πίσω. Τα επόμενα χρόνια, κατά την διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου και τη γερμανική κατοχή της χώρας, η περιοχή της Δωρίδας, όπως και στο παρελθόν, αποτέλεσε κέντρο αντίστασης, πληρώνοντας βαρύ τίμημα με το κάψιμο πολλών χωριών της μεταξύ των οποίων και του Λιδορικίου. Η Δωρίδα σήμερα
Κατανομή πληθυσμού στο Δήμο Δωρίδας
Η Δωρίδα σήμερα, όπως προαναφέρθηκε χωρίζεται σε τέσσερις δημοτικές ενότητες, τις ενότητες Λιδορικίου, Βαρουδουσίων, Ευπαλίου και Τολοφώνος. Αριθμεί 16.627 κατοίκους οι οποίοι είναι άνισα κατανεμημένοι στις επιμέρους ενότητες του δήμου. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 η ενότητα Λιδορικίου κατοικείται από 3.388 άτομα, η ενότητα Ευπαλίου από 6.086, η ενότητα Τολοφώνος από 2.762 και η ενότητα Βαρδουσίων από 1.391. Αν και το Λιδορίκι είναι η μεγαλύτερη κωμόπολη και πρωτεύουσα του δήμου, παρατηρείται πύκνωση πληθυσμού στα παράλια και κυρίως στην ενότητα Ευπαλίου όπου και υπάρχουν αρκετοί οικισμοί με μόνιμο πληθυσμό άνω των 500 ατόμων, σε αντίθεση με την ενότητα Λιδορικίου που υπάρχουν μόλις δύο οικισμοί με 500 και άνω κατοικούς. Το γεγονός αυτό μαρτυρά τη δύσκολη ζωή στην ορεινή Δωρίδα, γύρω από τη λίμνη. Ακόμη δεν είναι τυχαίο πως οι δύο μεγαλύτερες κωμοπόλεις του δήμου, το Λιδωρίκι και το Ευπάλιο βρίσκονται μικρή απόσταση από τις πόλεις της Άμφισσας και της Ναυπάκτου αντίστοιχα. Όσον αφορά τις υποδομές, ο δήμος παρουσίαζει σημαντικές ελλείψεις όπως είναι η εκπαίδευση, η αποχέτευση και η υγεία. Για υπηρεσίες υγείας ο δήμος απευθύνεται στα κέντρα υγείας Ναυπάκτου και Άμφισσας. Ακόμα, σημαντική είναι η έλλειψη ενός Χώρου Υγειονομικής ΤΑφής στο δήμο. Πλέον χρησιμοποιείται ο ΧΥΤΑ Ναυπάκτου προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των παράνομων και ανεξέλεγκτων χωματερών. Μία σημαντική βελτίωση που έχει γίνει στις υποδομές του δήμου είναι το οδικό δίκτυο. Με την εγκατάσταση των φυλακών στο Μαλανδρίνο έγινε 43
επιτακτική η ανάγκη για τη βελτίωση του οδικού δικτύου, έτσι σήμερα σε τμήματα της ανατολικής επαρχίας η ποιότητα των δρόμων είναι εξαιρετική, ενώ στην υπόλοιπη επιφάνεια του δήμου είναι ικανοποιητική. Βέβαια, λόγω του αναγλύφου, του υπεδάφους και των έντονων καιρικών φαινομένων υπάρχει το πρόβλημα των κατολισθήσεων. Πάντως με τη δημιουργία του Καλλικρατικού δήμου γίνεται προσπάθεια για βελτίωση των υποδομών. Είναι σαφές πως ο Δήμος Δωρίδας είναι ένας τυπικός επαρχιακός δήμος και η πολεοδομία του δεν αποτελεί εξαίρεση. Στην επικράτειά του βρίσκεται μεγάλος αριθμός οικισμών, παραδοσικοί ως επί το πλείστον, χωρίς κάποια συγκεκριμένη χάραξη αλλά την τυπική “άτακτη” οργάνωση του ελληνικού χωριού, με μικρούς δρόμους και κτίρια διάσπαρτα στο χώρο. Στις ορεινές περιοχές επικρατούν τα μικρά, διώροφα, πετρόκτιστα, με έναν ή δύο εξώστες και ξύλινες κεραμοσκεπές. Στα πεδινά τα κτίρια ως επι το πλείστον είναι συμβατικές κατασκευές με περισσότερους εξώστες.
Διάταξη ιστού Λιδορικίου
Η επίδραση της λίμνης Η λίμνη του Μόρνου έχει προκαλέσει τεράστιες αλλαγές στην περιοχή, αλλοιώνοντας σημαντικά τον κοινωνικό ιστό και τον τρόπο ζωής του. Τα στοιχεία το δείχνουν ξεκάθαρα αλλά τίποτα δε συγκρίνεται με μία επίσκεψη στον τόπο και την συζήτηση με τους ανθρώπους του. Τότε και μόνο τότε μπορεί να καταλάβει κάποιος την πραγματική διάσταση του προβλήματος. Η πρώτη σημαντική και η πιο άμεση αλλαγή που έγινε στον τόπο ήταν ο χαμός του χωριού Κάλλιο και του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Καλλίπολης. Ξεκινώντας απ’ το προφανές, πως ένα χωριό σβήστηκε από το χάρτη και άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το Κάλλιο ήταν το πιο σημαντικό κομμάτι της ιστορίας του τόπου. Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Καλλίπολης, που ανακαλύφθηκε κατά την διάρκεια των έργων για την κατασκευή του φράγματος, σήμερα βρίσκεται στο βυθό της λίμνης, ενώ το Κάλλιο φανερώνεται όταν 44
η στάθμητης λίμνης πέφτει. Έτσι, για άλλη μια φορά στην ιστορία του, το Κάλλιο επανοικοδομείται αυτή τη φόρα λίγο πιο ψηλά έστω κι αν πλέον απαρτίζεται από λίγα μόνο σπίτια.
Η έκταση που επιρεάστηκε από τη λίμνη
Στη συνέχεια η παρουσία της λίμνης άλλαξε πλήρως την οικονομική δραστηριότητα του τόπου. Η οικονομία της περιοχής περιστρεφόταν γύρω από την κοιλάδα του ποταμού. Το μεγαλύτερο κομμάτι της κοιλάδας αυτής πνίγηκε από τα νερά της λίμνης. Η υπόλοιπη κοιλάδα έχασε την αποδοτική της ικανότητα καθώς αφ’ενός τα εδάφη της περιορίστηκαν σημαντικά και αφ’ ετέρου η μειωμένη και ασταθής ροή του ποταμού δεν της δίνει αυτή τη δυνατότητα. Έτσι, ο πρωτογενής τομέας παραγωγής, ο πυλώνας της τοπικής οικονομίας,δέχτηκε ένα “γερό” πλήγμα αφού η καλλιέργεια περιορίστηκε σημαντικά, ενώ η κτηνοτροφία έχασε πολύ σημαντικές εκτάσεις με αποτέλεσμα οι εναπομείνασες να υπερβόσκονται. Τέλος, όλη αυτή η οικονομική αναπροσαρμογή κακοδιαχειρίστηκε από τους κατοίκους που επέλεξαν την εύκολη λύση των παχυλών επιδοτήσεων αντί της ουσιαστικής αναπροσαρμογής, με αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια, που οι επιδοτήσεις έχουν περιοριστεί σημαντικά, να υπάρχει σοβαρό πρόβλημα. Επίσης, η κάλυψη μιας τόσο μεγάλης έκτασης με νερό δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο το κλίμα της περιοχής.Η υγρασία αυξήθηκε κατακόρυφα, ειδικά το καλοκαίρι, ενώ ανέβηκε και το ετήσιο ύψος βροχής.
Η αύξηση αποστάσεων που προκληθηκε
Ένα ακόμα πρόβλημα που προκάλεσε η λίμνη είναι η μεγάλη αύξηση αποστάσεων. Ο προϋπάρχων δρόμος ήταν παραλίμνιος, κάτι που σημαίνει πως διέσχιζε διαγώνια την περιοχή που βρίσκεται σήμερα η λίμνη. Πλεόν για να βρεθεί κάποιος στο ίδιο σημείο θα πρέπει να ακολουθήσει το δρόμο γύρω από τη μίση λίμνη, δηλαδή να διανύσει μια απόσταση 35 χλμ. κάτι που σημαίνει υπερδιπλασιασμό της διαδρομής. Η μεγάλη αυτή δυσκολία στις μετακινήσεις που προκλήθηκε για τους οικισμούς γύρω από τη λίμνη επιρέασε κυρίως το Λιδορίκι καθώς περιόρισε σημαντικά των αριθμό των οικισμών που εξυπηρετούνται διοικητικά και 45
εμπορικά από αυτό. Παρ’ όλα αυτά, το πιο σημαντικό πρόβλημα που έφερε η λίμνη ενδέχεται να είναι το νομικό πλαίσιο που επιβλήθηκε στην περιοχή. Ο νόμος Α5/2280/1983 ουσιαστικά απομόνωνε τη λίμνη από την κοινωνική ζωή της περιοχής, απέκλειε κάθε οικονομική εκμετάλλευσή της και το μόνο που “επέτρεπε” να προσφέρει η λίμνη στην τοπική κοινωνία ήταν μια όμορφη εικόνα. Η κρίση στη περιοχή, όπως είναι λογικό, οδήγησε σε δημογραφικό πρόβλημα. Με μια επιπόλαιη ματιά στα αποτελέσματα των απογραφών από το 1971 (τελευταία απογραφή πριν την κατασκευή του φράγματος) μέχρι την πιο πρόσφατη του 2011 φαίνεται πως ο πληθυσμός της περιοχής όχι μόνο δεν έχει μειωθεί αλλά έχει οριακά αυξηθεί, κάτι που δεν συνάδει με την εικόνα ερήμωσης που παρατηρείται (ιδίως στις ορεινές περιοχές). Αν όμως τα στατιστικά στοιχεία μελετηθούν σωστά και σε συνδυασμό με γνώσεις για την οικονομική δραστηριότητα της περιοχής φαίνονται τα πραγματικά αποτελέσματα. Το 1971 η Δωρίδα μετρούσε 14.981 κατοίκους ενώ το 1981 έφτασαν τους 15.138, αποτέλεσμα κάθ’ όλα λογικό αφού η κατασκευή του φράγματος απασχόλησε εκατοντάδες κόσμου που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Ακόμα μέσω των απαλλοτριώσεων έφερε στην περιοχή γρήγορο χρήμα, ενώ δεν υπήρχε ακόμα και ο νόμος του ‘83. Μάλιστα η αύξηση θα ήταν σημαντικά μεγαλύτερη αν πολλοί από τους κατοίκους του βυθισμένου πλέον Καλλίου, καθώς και πολλοί από τους λαμβάνοντες αποζημίωσης δεν είχαν αφήσει την Δωρίδα με κατεύθυνση τα αστικά κέντρα της Αθήνας, κυρίως, και της Πάτρας. Από το 1981 μέχρι το 1991 υπήρξε ξανά μια οριακή άυξηση 119 ατόμων, η οποία δεν είναι είναι ιδιαίτερα λογική. Το 2001 βλέπουμε μια εκτόξευση του πληθυσμού στα 16.021 άτομα και το 2011 μικρή μείωση στα 15.624. Τα αποτελέσματα αυτά αφορούν τον πραγματικό πληθυσμό της περιοχής. Στις δύο τελευταίες απογραφές (2001-2011) υπάρχει ξεχωριστή στατιστική για τον πραγματικό και το μόνιμο πληθυσμό. Πραγματικός ή defacto πληθυσμός είναι ο αριθμός των ατόμων που βρέθηκαν την ημέρα της απογραφής στον τόπο που απογράφησαν. Μόνιμος 46
Οι ζώνες που ορίζει το Α5/2280/1983
πληθυσμός είναι ο αριθμός τον ατόμων που δήλωσαν μόνιμοι κάτοικοι μιας περιοχής ανεξαρτήτως πού απογράφησαν. Δηλαδή για παράδειγμα κάποιος που βρισκόταν την ημέρα απογραφής στην Πάτρα αλλά κανονικά κατοικεί στην Αθήνα απογράφηκε στον πραγματικό πληθυσμό Πατρών αλλά στο μόνιμο πληθυσμό Αθηνών. Έτσι, με βάση τις στατιστικές του μόνιμου πληθυσμού το 2001 η περιοχή αριθμούσε 10.874 (αντί 16.021) κατοίκους και το 2011 μέτρησε 13.627 (αντί 15.624). Αποτελέσματα σαφώς πιο λογικά. Η διαφορά αυτή οφείλεται στη “βαριά βιομηχανία” του τόπου και κυρίως των ορεινών περιοχών, τις επιδοτήσεις. Το μέγεθος των επιδοτήσεων καθορίζεται με βάση τον πραγματικό πληθυσμό, έτσι τις ημέρες των απογραφών μεγάλη μερίδα του πληθυσμού μεταφέρεται στην περιοχή για να “τονώσει” τα δημογραφικά της στοιχεία και να αυξηθεί το ποσό των επιδοτήσεων. Λόγω του ότι οι μεγάλες επιδοτήσεις άρχισαν την δεκαετία του ‘80 ενώ σταδιακά οι μετακινήσεις έγιναν πολύ ευκολότερες, συμπεραίνεται πως ο πληθυσμός της περιοχής είχε αρχίσει να φθίνει από την δεκαετία του ‘80, όταν δηλαδή δημιουργήθηκε η λίμνη. Τέλος, τα στατιστικά στοιχεία αφήνουν ένα ελπιδοφόρο μήνυμα για την περιοχή. Το 2011, όταν η χώρα ήταν ήδη στα πρώτα χρόνια της κρίσης και τα ποσά των επιδοτήσεων είχαν αρχίσει να μειώνονται, υπήρξε μικρή μείωση (2,5%) του πραγματικού πληθυσμού και πολύ σημαντική αύξηση του μόνιμου (25,3%).
Μεταβολές Πληθυσμού
47
Η τεχνητή λίμνη του Μόρνου βρίσκεται σε ένα ορεινό τοπίο με πλούσιο ανάγλυφο υψηλών ορεινών όγκων και έντονη την παρουσία της φύσης. Συγχρόνως, το φυσικό περιβάλλον της λίμνης παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και προστατεύεται από τη νομοθεσία. Η ευρύτερη περιοχή της τεχνητής λίμνης έχει ενταχθεί σε διάφορα προγράμματα προστασίας όπως τα προγράμματα Natura2000 και CORINE, ενώ η ίδια η λίμνη προστατεύεται αυστηρά από το νομικό πλαίσιο που έχει ήδη αναφερθεί. Επιπροσθέτως, η λίμνη έχει καταγεγραφεί ως υγρότοπος στο πλαίσιο του έργου «Ενημέρωση και Εμπλουτισμός Εθνικής Βάσης Δεδομένων για τους Ελληνικούς Υγροτόπους» (Φυτώκα, Ε .κ.ά. 2000) και ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους με κωδικό AT9900162 (Φιλότης ΕΜΠ, 2011). Σε αυτά μπορούμε να προσθέσουμε τις γειτνιάζουσες περιοχές που σαφώς επηρεάζονται από τη λίμνη και διαθέτουν ιδιαίτερο πλούτο με σπάνια, ενδημικά και απειλούμενα με εξαφάνιση είδη χλωρίδας και πανίδας. Συγκεκριμένα, τα Βαρδούσια όρη και το όρος Γκιώνα ανήκουν στο δίκτυο NATURA2000, με κωδικούς GR2450001SCI[1] και GR2450008-SPA[2] για τα Βαρδούσια και GR2450002SCI και GR2450007-SPA για την Γκιώνα, και παράλληλα είναι χαρακτηρισμένοι ως βιότοποι CORINE (ΑG0200048 και AG0040036 αντίστοιχα). Ο χαρακτηρισμός SPI αναφέρεται σε προστατευόμενους βιότοπους ενώ ο χαρακτηρισμός SPA αναφέρεται σε προστατευόμενα ενδιαιτήματα πτηνών. Εκτός από τις άμεσα γειτνιάζουσες περιοχές με τη λίμνη υπάρχουν και άλλες περιοχές που επηρεάζονται άμεσα από αυτήν, οι οποίες τελούν υπό καθεστώς προστασίας. Αυτές είναι η κοιλάδα του ποταμού Μόρνου κατάντη του φράγματος και το δέλτα του ποταμού στις εκβολές του στη θάλασσα. Όσον αφορά τη γεωλογία της περιοχής, είναι χαρακτηριστικό πως ενώ το υψόμετρο στη θέση του φράγματος είναι 320μ., όλες σχεδόν οι κορυφές των βουνών της λεκάνης έχουν υψόμετρο άνω των 2.000μ., έτσι η μέση κλίση των εδαφών της λεκάνης είναι 33,8%, που όμως στη ζώνη των 1000 έως 1400μ. αυξάνει σε 5048
Περιβαλλοντικά στοιχεία
Βιότοποι CORINE
Βιότοποι NATURA2000
Σκαρίφημα κλίσεων στην πριοχή της λίμνης
60% (Κατσαρέλης, 2004:30). Στην ανατολική πλευρά ορθώνεται η Γκιώνα (2.510μ.), βόρεια τα Βαρδούσια όρη (2.406μ.) και νότια τα όρη Λιδορικίου με αποτέλεσμα ένα αρκετά έντονο ανάγλυφο (Χατζηθεοχάρους κ.ά., 2011) σχεδόν σε όλη την περίμετρο της λίμνης. Τα πετρώματα της περιοχής που κυριαρχούν είναι ο ασβεστόλιθος και ο φλύσχης, γεγονός στο οποίο οφείλεται και η παρουσία των πολλών ρεμάτων και η ποικιλότητα του αναγλύφου. Ο φλύσχης ειναι υδατοστεγές πέτρωμα, οπότε σε ποσοστό 52% της έκτασης της λεκάνης σχηματίζει αδιαπέραστα στο νερό στρώματα, σε αντίθεση με τους ασβεστόλιθους που είναι υδατοπερατοί (Κατσαρέλης, 2004:30). Λόγω της ύπαρξης ασβεστολιθικών πετρωμάτων παρουσιάστηκε η ανάγκη στεγανωτικών έργων στην περιοχή που βρίσκεται απένατι από το Λιδορίκι όπου σήμερα είναι εμφανής μια ζώνη τσιμέντου. Ακόμα, στη γεωλογία, το ανάγλυφο και τις κλιματολογικές συνθήκες οφείλεται ένα από τα σημαντικά προβλήματα των περιοχών ανατολικά της λίμνης, η διάβρωση των εδαφών. Ενδεικτικά αναφέρεται πως η οριακή κλίση στη μετάβαση από την ομαλή στη χειμαρρώδη ροή του ύδατος είναι 2%. Όπως προαναφέρθηκε, η μέση κλίση των εδαφών της λεκάνης είναι 33,8%, ενώ γίνεται πολύ μεγαλύτερη. Αυτό σημαίνει πως εάν το έδαφος δεν είναι επαρκώς καλυμμένο με βλάστηση, κάτι που συμβαίνει στην κατά κύριο λόγο βραχώδη Γκιώνα, είναι επιδεκτικό σε διάβρωση, κάτι που οδήγει στον περαιτέρω περιορισμό των γόνιμων εδαφών.
Η τσιμεντένια ζώνη που προέκυψε από τα έργα στεγάνωσης απένατι από το Λιδορίκι
49
Τουριστικοί πόλοι Μέρη ιδιαίτερου ενδιαφέροντος Η περιοχή της τεχνητής λίμνης του Μόρνου, όπως και το σύνολο του δήμου Δωρίδος, εκτός από το ξεχωριστό φυσικό τοπίο, έχει πληθώρα σημείων που ήδη αποτελούν ή που με την κατάλληλη φροντίδα μπορούν να αποτελέσουν σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Ακόμη, υπάρχουν περιοχές που προσφέρονται για διαφόρων ειδών δράσεις, ενώ κάθε χρόνο στην περιοχή φιλοξενούνται διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες. Ακόμη, η περιοχή χαρακτηρίζεται από πλούσια πολιτιστική κληρονομιά αφού έχει πλήθος αρχαιολογικών χώρων και παραδοσιακών οικισμών. Πολιτιστικά μνημεία Αρχαίο Κάλλιο, Μεσαιωνική ακρόπολη (Β.Δ. 25-2-1922, ΦΕΚ 28/Α/26-2-1922) Στην πλέον στρατηγική θέση, στο κέντρο της λίμνης συναντάμε τα ίχνη της Αρχαίας Καλλιπόλεως και της μεσαιωνικής ακρόπολης. Το κάστρο έμεινε ανεπηρέαστο από τη δημιουργία της λίμνης, σε αντίθεση με την αρχαία πόλη που σήμερα βρίσκεται στο βυθό της λίμνης. Αρχαιολογικός χώρος Μαλανδρίνου (αρχαία Φυσκός) ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/42711/2227/7-10-1991- ΦΕΚ 878/Β/1910-1991 Η αρχαία Φυσκός (σημερινό Μαλανδρίνο) ήταν η πρωτεύουσα της Δυτικής Λοκρίδας. Στον αρχαιολογικό χώρο σώζονται ερείπια και μέρος του κάστρου, άριστα διατηρημένα τμήματα του τείχους και της ακρόπολης ενώ υπάρχουν και κάποια οικιστικά λείψανα διάσπαρτα στην περιοχή. Αρχαία Φρυκτωρία στην Πεντάπολη Οι φρυκτωρίες ήταν πύργοι οι οποίοι χρησιμοποιούνταν για την εμφάνιση φωτεινών μηνυμάτων. Λείψανα ενός τέτοιου πύργου βρίσκονται στα ανατολικά του οικισμού Πεντάπολη. Η φρυκτωρία χτίστηκε τον 4ο-3ο αι. π.Χ. 50
Αρχαιολογικοί χώροι στην ευρύτερη περιοχή Βόρεια του οικισμού Αμυγδαλιά υπάρχουν ερείπια ελληνιστικού φρουρίου. Στο Παλαιόκαστρο Ευπαλίου υπάρχουν η αρχαία ακρόπολη, λείψανα οικισμού και νεκροταφείο (ΥΑ ΥΠΠΟ/ΓΔΑ/ ΑΡΧ/ Α1/Φ43/22713/1418/7-5-2001-ΦΕΚ 610/Β/23-5-2001), ενώ υπάρχουν και τείχη ακροπόλεων με πύργους στις περιοχές Γλύφα, Παραλία Τολοφώνος, Άγιοι Πάντες, Πεντεόρια, Γαλαξίδι, Αγία Ευθυμία, Άμφισσα. Τα ευρήματα αυτά υποδεικνύουν ένα είδα πρώιμης αστικοποίησης στην περιοχή, ίσως για λόγους προστασίας από τις πολλές επιδρομές και λεηλασίες που χαρακτηρίζουν την ιστορία της περιοχής. Ακόμη, η παραλία Τολοφώνας έχει ανακηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος (ΥΑ ΥΠΠΟ/ ΑΡΧ/Α1/Φ43/10746/597/15-3-1995, ΦΕΚ 214/Β/23-3-1995), για λόγους προστασίας εκτεταμένων ερειπίων, οχυρώσεων και οικισμών που καλύπτουν, χρονικά, περίοδο από τα Μυκηναϊκά έως τα Μεσαιωνικά χρόνια. Πέρα από τους αρχαιολογικούς χώρους δεν πρέπει να ξεχνάμε τους θρησκευτικούς χώρους της περιοχής. Χαρακτηριστικότερος όλων είναι το μοναστήρι της Παναγίας Κουτσουριώτισσας που είναι κτισμένη στο χείλος του γκρεμού. Ακόμα, σε μικρή απόσταση απ’ το χωριό Συκία βρίσκονται το σπήλαιο της Ζωοδόχου Πηγής όπου λειτουργεί ως εκκλησία, ενώ δεν πρέπει να παραλειφθεί και ο Ι.Ν. Αγίου Νικολάου στο χωριό Δαφνός, μια τρίκλιτη Βασιλική με τρούλο κτισμένη το 1760, που κρίθηκε διατηρητέο Μεταβυζαντινό Μνημείο. Αξίζει να σημειωθεί πως, παρά την ύπαρξη πέντε μουσείων στην επικράτεια του δήμου, ο πλούτος αυτός παραμένει σχετικά ανεκμετάλλευτος κυρίως λόγω της έλλειψης υποδομών αλλά και της μηδενικής προβολής του. Παραδοσιακοί οικισμοί Στην περιοχή συναντούμε τρεις θεσμοθετημένους (ΦΕΚ 1358/Δ/14-12-2005) παραδοσιακούς οικισμούς στην ενότητα Βαρδουσίων, οι οποίοι θεωρείται ότι διατηρούν αναλλοίωτη την εικόνα που είχαν στο παρελθόν. Αυτοί είναι το Κουπάκι, το 51
52
Κροκύλειο και ο Ζοριανός. Στους οικισμούς αυτούς μπορεί κάποιος να συναντήσει παραδοσιακά κτίσματα και διάφορα μνημεία της τέχνης, ενώ στο Ζοριανό σώζονται και κάποια προεπαναστατικά κτίσματα. Ένας άλλος οικισμός με ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ο Δάφνος,ο οποίος μεταξύ άλλων παρουσιάζει ενδιαφέρουσα οικιστική δομή και ενδιαφέροντα οικοδομήματα, μεταξύ αυτών καλοδιατηρημένα πετρόκτιστα σπίτια και αρκετά μικρά γεφύρια, ενώ στην περιοχή υπάρχουν πολλά ιστορικά και γραφικά χωριά όπως η Αρτοτίνα και οι Πενταγιοί. Σημεία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους Η περιοχή και ιδιαίτερα τα Βαρδούσια χαρακτηρίζονται από την ομορφιά και τον πλούτο της φύσης. Ακόμη, ένα ιδιαίτερο σημείο γνωστό για τη σπανιότητα και την ομορφιά του είναι η “Ορθοπλαγιά” της Γκιώνας ή αλλιώς “Πλάκα”. Πρόκειται για μια πλαγιά με αρνητική κλίση, κάτι που την κάνει αγαπητή στους ορειβάτες. Στην ευρύτερη περιοχή συναντώνται τρία ορειβατικά καταφύγια, κοντά στους οικισμούς Συκιά, Κονιακός και Καρούτες. Επίσης από την περιοχή διέρχεται και ένα από τα δώδεκα ευρωπαϊκά ορειβατικά μονοπάτια, το Ε4. Στην περιοχή δραστηριοποιούνται επιπλέον αλεξίπτωτα πλαγιάς (παραπέντε), κυρίως στις πλαγιές ανατολικά του Λιδωρικίου και βορειοανατολικά του Μαλανδρίνου.
Αντιληπτική ανάλυση Η περιοχή της λίμνης είναι ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο τοπίο, όπου οι τέσσερις εποχές είναι σαφώς διακριτές και έχουν διαρκή επιρροή. Όπως έχει αναφερθεί και προηγουμένως το στοιχείο της φύσης στον τόπο αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο. Έτσι, κάθε εποχή κυριαρχούν διαφορετικά χρώματα τα οποία αντανακλαντώνται και στα νερά της λίμνης. Το χειμώνα επικρατούν τα σκούρα πράσινα των αειθαλών, το καφέ του χώματος και των κορμών και το γκρι του ουρανού. Την άνοιξη η φύση αναγεννάται και εμφανίζονται άνθη κάθε χρώματος. Το καλοκαίρι συναντώνται το πράσινο των δέντρων, το ανοιχτό καφέ του άνυδρου χώματος και το γαλάζιο του ουρανού, ενώ το φθινόπωρο είναι θεαματικές οι αποχρώσεις του κίτρινου και του πορτοκαλί που έχουν τα φυλλοβόλα. 53
Άλλη μια σημαντική επίδραση των εποχών φαίνεται στη λίμνη αυτή κάθ’ αυτή. Η στάθμη της λίμνης εξαρτάται από τον όγκο νερού που εισέρχεται σ’ αυτή και από τον όγκο που παροχετεύεται για να υδροδοτηθεί η Αθήνα. Όπως είναι επόμενο, λοιπόν, κατά το τέλος των θερινών μηνών και πριν την έναρξη των βροχοπτώσεων η στάθμη είναι 20 και πλέον μέτρα χαμηλότερη, ενώ η έκταση της λίμνης είναι σαφώς περιορισμένη σε σχέση με την άνοιξη που η στάθμη είναι στο μέγιστο επίπεδο της. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση εδαφών στην οριζόντια διεύθυνση και την εμφάνιση μιας θεόρατης ζώνης χέρσας γης περιμετρικά του ταμιευτήρα.
54
Τέλος, παρατηρείται η ύπαρξη ενός σημείου στη λίμνη που ξεχωρίζει. Το κέντρο της λίμνης, το επονομαζόμενο “στενό” λόγω του σχήματος της λίμνης έχει ιδιαίτερη ένταση. Το σημείο αυτό έχει την δυνατότητα να εποπτέυει ολόκληρη σχεδόν την περιοχή, κάτι που του έδωσε εξέχουσα θέση στην ιστορία του τόπου. Επίσης, το σημείο αυτό έχει το πλεονέκτημα να είναι ορατό από το μεγαλύτερο μέρος της περιμέτρου της λίμνης και έτσι δίνει την εντύπωση ότι η περιοχή περιστρέφεται και ζει γύρω από αυτό, όπως έκανε στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της.
55
4 56
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Συμπεράσματα Ανακεφαλαιώνοντας, η περιοχή της λίμνης του Μόρνου: • βρίσκεται σε τοποθεσία που είναι εύκολα προσβάσιμη από αστικά κέντρα, ενώ δεν είναι σε απαγορευτική απόσταση από την Αθήνα • έχει εγγεγραμμένη στη γη της μεγάλη ιστορία η οποία έχει αφήσει τα σημάδια της στον τόπο • έχει απαράμιλλης ομορφιάς φυσικό τοπίο • ενδιαφέροντες προορισμούς, όπως παραδοσιακούς οικισμούς, γραφικά χωριά, ορειβατικά καταφύγια κ.α. Ενώ η λίμνη αυτή κάθ΄αυτή: • αν και δημιούργημα του ανθρώπου συμπληρώνει το φυσικό τοπίο • κυκλώνεται από τον παραλίμνιο δρόμο που “τραβάει” τον επισκέπτη να την εξερευνήσει και να έρθει σε επαφή μαζί της • έχει ένα πολύ ιδιαίτερο σχήμα με τα χαρακτηριστικά “φιόρδ” και το σημαντικότατο σημείο του στενού Σύμφωνα με τα παραπάνω, η λίμνη του Μόρνου συγκεντρώνει πλήθος δυνατοτήτων που με τις κατάλληλες ενέργειες μπορούν να “ξεδιπλωθούν” και να βάλουν την περιοχή σε τροχιά ανάπτυξης, κάτι που με την πρόσφατη τροποποίηση του νόμου μοιάζει πιο δυνατό από ποτέ. Η ορεινή Δωρίδα μπορεί, λοιπόν, να αναπτυχθεί και να αποτελέσει έναν πρότυπο προορισμό εναλλακτικών μορφών τουρισμού όπως ο οικοτουρισμός, ο αγροτουρισμός και ο αθλητικός τουρισμός. Η πρακτική του οικοτουρισμού έχει αποδείξει πως όταν οι συνθήκες και οι πολιτικές το ευννοούν είναι ικανή να στηρίξει τοπικές 57
οικονομίες πολύ μεγαλύτερου μεγέθους (όπως π.χ. της Κόστα Ρίκα). Επίσης δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός πως η περιοχή του Μόρνου στηριζόταν πάντα στον πρωτογενή τομέα παραγωγής και πως ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να επωφεληθεί από τα κέρδη που προσφέρει ο μόχθος και η ενασχόληση με τη γη, κάτι που ο αγροτουρισμός προσφέρει απλόχερα. Ακόμη, οι πλαγιές της Γκιώνας, τα νερά και ο περίγυρος της λίμνης μπορούν να φιλοξενήσουν πλήθος αθλητικών δραστηριοτήτων.
Προτάσεις Για να επιτευχθούν αυτά, όμως, πρέπει να υπάρξει βούληση και συνολική προσπάθεια. Κατ’ αρχάς η λίμνη πρέπει να ενταχθεί στη ζωή της τοπικής κοινωνίας. Με τις αλλαγές στη νομοθεσία δίνεται πλέον η δυνατότητα εγκατάστασης δραστηριοτήτων τόσο γύρω όσο και μέσα στη λίμνη. Έτσι, γύρω από τη λίμνη προτείνεται η δημιουργία ενός δικτύου θεματικών διαδρομών και σημείων πληροφόρησης και παρατήρησης. Ακόμη, οι όχθες της λίμνης πρέπει να επεξεργαστούν κατάλληλα ώστε να είναι φιλικές στους επισκέπτες. Επίσης, ο περίγυρος της λίμνης προσφέρεται για αθλητικές δραστηριότητες όπως η πεζοπορία και η ποδηλασία. Για το λόγο αυτό προτείνεται η δημιουργία ποδηλατόδρομων και θεματικών διαδρομών με σημεία ενημέρωσης και παρατηρητήρια. Τα νερά της λίμνης μπορούν να δεχτούν ήπιες δράσεις αναψυχής και αθλητικά δρώμενα που δεν θα επηρεάζουν την ποιότητα των υδάτων. Τέτοιες θα μπορούσαν να είναι η κολύμβηση, το κανόε-καγιάκ, η ιστιοπλοΐα, το ερασιτεχνικό ψάρεμα, οι καταδύσεις εκπαιδευτικού περιεχομένου στο Κάλλιο και στη αρχαία Καλλίπολη και η ανάπαυση σε πλωτές πλατφόρμες που μπορούν να τοποθετηθούν σε συγκεκριμένα σημεία. Επιπροσθέτως, η περιοχή πρέπει να βγει απ’ την αφάνεια. Στην πολύ απλή ερώτηση “Γνωρίζετε τη λίμνη του Μόρνου;” τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά. Στους 98 ερωτηθέντες, όλοι κάτοικοι Αθηνών και ηλικίας 20 έως 30, μόλις 24 απάντησαν “Ναι”. Αυτό, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, σημαίνει πως περίπου το 75% των ερωτηθέντων δεν γνώριζε από που προέρχεται το 58
νερό που πίνει. Έτσι, σίγουρα θα χρειαστεί μία σοβαρή καμπάνια προώθησης της περιοχής, ώστε να γίνει γνωστή στο ευρύ κοινό. Τέλος, επιστέγασμα όλων αυτών προτείνεται να είναι ένας μουσειακός πολυχώρος που θα εμπεριέχει όλα όσα χαρακτηρίζουν την περιοχή και θα έχει ως στόχο τη διαφύλαξή τους και την επικοινωνία τους με τον επισκέπτη. Τοποθετημένος στην όχθη του στενού της λίμνης, απέναντι από το κάστρο, θα είναι ορατός από όλη σχεδόν την περιοχή ώστε να προσελκύει τους επισκέπτες και να θυμίζει στους κατοίκους την αξία του τόπου τους. Ένας τέτοιος πολυχώρος θα μπορούσε να έχει ένα μέρος αφιερωμένο στην ιστορία της περιοχής και να φιλοξενεί εκθέματα που καλύπτουν τη ζωή στην ορεινή Δωρίδα από το 12ο π.Χ. αιώνα μέχρι το σήμερα. Ένα άλλο μέρος του θα μπορούσε να αφορά τη λίμνη του Μόρνου και με διαδραστικά εκθέματα και όχι μόνο να πληροφορεί τον επισκέπτη για περιβαλλοντικά ζητήματα, τον κύκλο του νερού, τη λίμνη, το φράγμα του Μόρνου κ.ά. Επίσης ένας τέτοιος χώρος θα συνεισέφερε στην προώθηση της περιοχής, στην επαφή και την εναρμόνιση της κοινωνικής ζωής του τόπου με τη λίμνη μέσω εκδηλώσεων, εκθέσεων ή συνεδρίων που θα μπορούσε να αναλάβει.
Επίλογος Έχοντας ολοκληρώσει πλεόν τη μελέτη για τις δυνατότητες ανάπτυξης της τεχνητής λίμνης του Μόρνου, διαπιστώνεται πως πρόκειται για τοπίο πάνω στο οποίο έχει αποτυπωθεί η ανθρώπινη παρουσία πολλών αιώνων, με τα ίχνη της να είναι μεν φανερά αλλά πλήρως εντεταγμένα σ΄ένα ακμαίο φυσικό περιβάλλον. Παρ’όλα αυτά, όσες γραμμές και αν γραφτούν, όσες φωτογραφίες και αν παρουσιαστούν, τίποτα δε συγκρίνεται με τα συναισθήματα μεγαλείου και δέους, κατάνοιξης και ηρεμίας, χαράς αλλά και νοσταλγίας που προκαλεί η βιωματική εμπειρία του τόπου αυτού. 59
Βιβλιογραφία
Ανανιάδου Μ., 2003, Αρχιτεκτονική Τοπίου.Θεωρία. Κριτική,Πανεπιστημιακά Συγγράμματα, Θεσσαλονίκη: ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονικής Τοπίου ΑΠΘ Chiotis Ε. - Marinos P., 2012,Geological aspects on the sustainability of ancient aqueducts of Athens, Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, τόμος ΧL VI Δήμος Δωρίδας, Δωρίδος/ Α’ Φάση
2011,
Επιχειρησιακό
Πρόγραμμα
Δήμου
ΕΥΔΑΠ, 2011, Φράγμα Μόρνου: Σύντομο Ιστορικό. Αθήνα: Αυτοέκδοση ΕΥΔΑΠ, Ο Κύκλος του Νερού στην Αττική Γη. Αθήνα: Αυτοέκδοση Καρακινάρη Ζ., 2005,Υγροτοπικά Τοπία Δυτικής Παράκτιας Θεσσαλονίκης. Προστασία, Ανάδειξη/Μελέτη Αρχιτεκτονικής Τοπίου για το Δέλτα του Γαλλικού ποταμού, τη Λιμνοθάλασσα του Καλοχωρίου και τον Χείμαρρο Δενδροποτάμου, Μεταπτυχιακή Διατριβή Κατσαρέλης Γ., 2004, Λίμνη Μόρνου: Προστασία – Προοπτικές Ανάπτυξης, Πρακτικά συνεδρίου: «Η Αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής της λεκάνης του Μόρνου, ως ενιαίου οικονομικού και κοινωνικού Συνόλου», Βύρωνας: Σύνδεσμος Λιδωρικιωτών Δωρίδος «Η Γκιώνα» Κορρές Μ.,2002, Αδριάνειο Υδραγωγείο, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ένθετο Επτά Ημέρες, 24-3-2002 Μάντζιου Λ. - Τσιώρης Σ.,2014, «15ο Αναπτυξιακό Συνέδριο Ομοσπονδίας Συλλόφων Β/Δ Δωρίδας», Σύλλογος Πενταγιωτών 60
Νανά Μ.,2013, Αρχιτεκτονική Τοπίου και Μεγάλα Τεχνικά ΈργαΥδραυλικά, Η περίπτωση του φράγματος και της τεχνητής λίμνης του Μόρνου, Μεταπτυχιακή Διατριβή Νασίκας Α.,2003, Σεμινάριο για την Ευρωπαϊκή Κοινοτική Πολιτική για τη Διαχείριση των Υδάτων «Διαχείριση Εξωτερικού Υδροδοτικού Συστήματος της Αθήνας», Λάρνακα, Κυπριακή Δημοκρατία Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων Νεοκοσμίδης Σ., 2014, Διαχρονική Συμβολομετρία Ραντάρ για την ανίχνευση της επιφανειακής παραμόρφωσης στην περιοχή του Φράγματος Μόρνου για την χρονική περίοδο (1993-2010), Διπλωματική Εργασία Νόησις – Σύμβουλοι Ανάπτυξης Α.Ε. 2002, Λίμνη του Μόρνου:Κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις-προτάσεις ανάπτυξης και ανασυγκρότησης του χώρου της ευρύτερης περιοχής, ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Β. ΕΛΛΑΔΟΣ . ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Α.Ε. Πούρνιας Α. 2004, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ-ΑΕΙΦΟΡΕΙΑΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ- Ευκαιρία και όχι βάρος η προστασία, Πρακτικά συνεδρίου: «Η Αναβάθμιση της ευρύτερης περιοχής της λεκάνης του Μόρνου, ως ενιαίου οικονομικού και κοινωνικού Συνόλου», Βύρωνας: Σύνδεσμος Λιδωρικιωτών Δωρίδος «Η Γκιώνα» Simonds J., 1997, LANDSCAPE ARCHITECTURE: a manual of Site planning and Design,3d ed., USA: McGraw-Hill Spens, M., 2003, Modern Landscape. London: Phaidon Press Limited Τάσιου Θ.Π., 2002, Από το «Πεισιστράτειο» στον Εύηνο, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ένθετο Επτά Ημέρες, 24-3-2002 61
ΥΕΚΕ - Υπηρεσία Ελέγχου Κατασκευής Έργων, 1975 Φράγμα Μόρνου, Τεχνική έκθεση. Αθήνα: Μιχαλάς ΕΠΕ για το Υπ.Δημοσίων Έργων, Υπηρεσία Υδραυλικών Έργων, Διεύθυνση Δ5 Vymazal, J., 2005, Natural and constructed wetlands : nutrients, metals and management / Nutrient Cycling and Retention in Natural and Constructed Wetlands. Leiden : Backhuys Publishers
Διαδικτυακές Πηγές
Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), http://www.statistics.gr/ portal/page/portal/ESYE [10 Ιανουαρίου 2015] ΕΜΠ, Φιλότης (Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τομέας Υδάτινων Πόρων και Περιβάλλον), Βάση δεδομένων για την Ελληνική Φύση: www.filotis.itia.ntua.gr/biotopes [ 17 Φεβρουαρίου 2015] Δημόσια Δεδομένα, Ανοικτά Δεδομένα: http://geodata.gov.gr [13 Ιανουραίου 2015] Ξυλάγγουρας, Ε. (2011), Τα μουσεία ερήμωσαν στο Λιδωρίκι. Ο Λιδωρικιώτης, τεύχος 85, Απρίλιος-Μαΐος-Ιούνιος, σελ.3. έκδοση συνδέσμου Λιδωρικιωτών της Αθήνας «Η Γκιώνα»: www.lidorikiotis.gr Το Βήμα Κόσμος (2015), Κίνα: Σήμα κινδύνου για το περιβάλλον από το υψηλότερο φράγμα στον κόσμο: http://www.tovima.gr/ world/article/?aid=513548 [3 Μαρτιου 2015] Τσαρούχα, Α., (2007) Κάλλιον. Υπουργείο Πολιτισμού: www. odysseus.culture.gr [5 Σεπτεμβρίου 2015] 62
http://en.wikipedia.org/wiki/Dam http://el.wikipedia.org/wiki/Υλίκη http://el.wikipedia.org/wiki/Λίμνη_Μόρνου http://el.wikipedia.org/wiki/Μόρνος http://el.wikipedia.org/wiki/Λίμνη_Μαραθώνα
63