παρευρισκόμενων αντικρίζοντας μια μικρή αναπαράσταση της παλιάς τους πόλης στο εσωτερικό ενός σύγχρονου –τότε– κτιρίου. Τα στοιχεία που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης εναλλάσσονται στο κέντρο της σύνθεσης με ρυθμό, ενώ το παιχνίδισμα του φωτός στις επιφάνειες των κεραμικών πλακών κατέχει και πάλι κυρίαρχο ρόλο στον χώρο για την απόδοση του τελικού αποτελέσματος. Η κεραμική σύνθεση για το εστιατόριο του αεροδρομίου στο Ελληνικό (Ανατολικό Terminal)57 (εικ.34β-34γ) ήταν το πρώτο έργο της Ελένης Βερναδάκη που είχε αναλάβει εξ ολοκλήρου για δημόσιο κτίριο, μετά την πρώτη της συνεργασία με τον Γιάννη Μόραλη. Η σύνθεση58 εκτεινόταν σε ολόκληρο τον μακρύ τοίχο της αίθουσας, ενώ ο απέναντι τοίχος από υαλοπίνακες προσέφερε στους επισκέπτες απρόσκοπτη θέα στον αεροδιάδρομο, τη θάλασσα και τον ορίζοντα. Εδώ, η καλλιτέχνιδα δημιούργησε σχέδια με εξώγλυφα και εσώγλυφα γεωμετρικά μοτίβα, τα οποία επαναλαμβάνονταν ρυθμικά, βάσει σχεδίου, σε όλη την επιφάνεια, εναλλασσόμενα με επίπεδες πλάκες.59 Σε κατοικία στη Φιλοθέη60 (εικ.35β-35γ) ο Γιάννης Μόραλης, σε συνεργασία πάντα με την Ελένη Βερναδάκη, επιχειρεί να εισάγει σε αρκετά έντονο βαθμό το ελληνικό στοιχείο61 διαμέσου της διαρρύθμισης της αρχιτεκτονικής του εσωτερικού χώρου. Έχοντας υπόψιν ότι ο χώρος υποδοχής ήταν η «αντανάκλαση» του προφίλ του ιδιοκτήτη της κατοικίας, επιχειρεί να εκτείνει το έργο του στις μέγιστες δυνατές διαστάσεις, με στόχο να αποσπάσει την προσοχή και να κεντρίσει το ενδιαφέρον κάθε επισκέπτη θέτοντας πολλά αναπάντητα ερωτήματα περί έρωτος, τέχνης, ιστορίας και αρχιτεκτονικής. Ομοίως και στην περίπτωση της επιτοίχιας κεραμικής σύνθεσης στην είσοδο διαμερίσματος της οδού Φωκυλίδου62 (εικ.36α-36β). Φανερά επηρεασμένη από τις συνεργασίες της με τον Ι. Μόραλη, η Ε. Βερναδάκη χρησιμοποιεί στη σύνθεσή της για το Κέντρο Αναψυχής του Ε.Ο.Τ. στη Βούλα63 (εικ.37α) πλαστικά γεωμετρικά σχήματα (εικ.37β) που θυμίζουν τμήματα κεραμικών σκευών. Σκοπός ήταν να κυριαρχεί ένα έντονο παιχνίδι φωτός και σκιάσεων στο χώρο και ταυτοχρόνως η τραχιά κεραμική επιφάνεια64 να μοιάζει να δίνει την εντύπωση στον παραθεριστή ότι πάλλεται. Το κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος65 αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση, εφόσον παραχωρείται στον καλλιτέχνη ο ήδη αρχιτεκτονικά λυμένος χώρος, καλώντας τον να αποδώσει αισθητικό ενδιαφέρον στους χώρους κίνησης και ανάβασης. Ως εκ τούτου, ο Ι. Μόραλης επιλέγει εκ νέου τη λύση των ζωγραφισμένων κεραμικών πλακών για να διακοσμήσει από τη μία την τετράγωνη υδάτινη επιφάνεια, διαστάσεων 4,50 x 4.50 μ., κι από την άλλη τους τοίχους του κυλικείου-αναψυκτηρίου με πλακίδια διαστάσεων 15 x 20 εκ. Για τον πυθμένα66 της «λίμνης» (εικ.38β), η οποία περικλείεται σπειροειδώς από το κλιμακοστάσιο, ο καλλιτέχνης λειτουργεί ως αρχιτέκτονας, αφού εντοπίζει τις γεωμετρίες των χώρων πρόσβασης, κίνησης και μετάβασης εντός του κτίσματος και τις κατακερματίζει δημιουργώντας μια νέα «βυθισμένη πολιτεία»67 (εικ.38α). Ωστόσο, στην περίπτωση του αναψυκτηρίου68 (εικ.39α-39β) η χρήση επαναλαμβανομένων στοιχείων, τα οποία παραπέμπουν και στη χρήση του χώρου, λειτουργεί ίσως περισσότερο διακοσμητικά και λιγότερο ως στοιχείο-κομμάτι της αρχιτεκτονικής σύνθεσης αυτού.
1969, Αρχιτέκτων: Eero Saarinen. Ελένη Βερναδάκη: Κεραμική σύνθεση και εκτέλεση τοίχου διαστάσεων 3 x 14 μ. με εσώγλυφες και εξώγλυφες πλάκες. 57
Για τις πλάκες της σύνθεσης χρησιμοποιήθηκε αυτοϋαλούμενος πηλός με οξείδιο του χαλκού (egyptian paste), σε λαμπερούς μπλε-τιρκουάζ τόνους που δημιουργούσαν ένα δυναμικό, χρωματικά, σύνολο. Για την περάτωση του έργου χρειάστηκαν συνολικά 858 χειροποίητες κεραμικές πλάκες διαστάσεων 28 x 17 εκ. η καθεμιά. 58
Βλ. «Αρχιτεκτονικές Εφαρμογές», Ελένη Βερναδάκη, επιμ. Ευγενία Αλεξάκη, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2016, σελ.417-418 59
1965, Γιάννης Μόραλης: Επιτοίχια σύνθεση ζωγραφισμένη από τον ίδιο πάνω στις πλάκες, δίπλα από την κύρια είσοδο. Διαστάσεις 4,25 x 1,70 μ. Κεραμική εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη 60
Στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας, αρχέτυπα μέλη νεοκλασικών αθηναϊκών κτιρίων, θέματα από τη φύση και το ελληνικό τοπίο είναι η πλειοψηφία των μορφών και των συμβόλων που επιλέγει ο καλλιτέχνης να αποδώσει στη σύνθεσή του. 61
1968, Αρχιτέκτων: Τάσος Μπίρης. Γιάννης Μόραλης: Επιτοίχια σύνθεση ζωγραφισμένη από τον ίδιο πάνω στις πλάκες, δίπλα από την κύρια είσοδο. Διαστάσεις 5,20 x 1,46 μ. Κεραμική εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη 62
1970, Αρχιτέκτων: Ιωάννης Τριανταφυλλίδης. Ελένη Βερναδάκη: Επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις στο εστιατόριο του 1ου ορόφου. 63
Χρησιμοποιήθηκαν κεραμικές πλάκες υπόλευκου χρώματος, πάνω στις οποίες είχε δημιουργηθεί χαμηλό διακοσμητικό ημικύκλιο ανάγλυφο σε καφέ χρώμα. (Βλ. «Αρχιτεκτονικές Εφαρμογές», Ελένη Βερναδάκη, επιμ. Ευγενία Αλεξάκη, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2016, σελ.423) 64
1967, Αρχιτέκτων: Εμμανουήλ Βουρέκας. Γιάννης Μόραλης: Σύνθεση με χειροποίητες πλάκες. Κεραμική εκτέλεση: Ελένη Βερναδάκη 65
Στον πυθμένα της λίμνης ο Γιάννης Μόραλης επιλέγει να δημιουργήσει μια σύνθεση με χρώματα το μπλε και το μαύρο και θέμα διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως σπόνδυλοι, φατνώματα κ.λπ. βυθισμένα στο νερό. Τα στοιχεία είναι σχεδιασμένα αφαιρετικά ως κύκλοι, τμήματα κύκλων, γραμμικά μοτίβα που επαναλαμβάνονται. Η επιλογή των συγκεκριμένων σχημάτων δεν είναι τυχαία. 66
67
Βλ. έργο του Ι. Μόραλη «Βυθισμένη Πολιτεία»
Ο τοίχος του αναψυκτηρίου επενδύθηκε και αυτός με κεραμικές πλάκες ορθογωνικού σχήματος και δύο χρωμάτων, μπλε και καφέ. 68
ΙΙ. Ε ΥΡΗΜΑΤΑ Α
65