Tavad xerxeuliZeebis sagvareulos istoriuli narkvevi
1
saqarTvelos istoriaSi erT-erT warCinebulTa gvars miekuTvnebian Tavadi xerxeuliZeebi. vaxuSti batoniSvilis naSromSi “aRwera samefosa saqarTvelosa” Tavad xerxeuliZeTa gvaris Sesaxeb aRniSnulia, rom “xolo awindelTa mTavarTa da
warCinebulTa guarni eseni arian ” da “xerxeulisZe iyo
samcxes
ityvs
da
osobas,
aramed
ars
moslva
misi
Semdgomad
1
gayrilebisa”.
qarTl-kaxeTis mefis, giorgi XII-is vaJi - ioane batoniSvili Tavis TxzulebaSi - “SemoklebiT aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa” - Tavad xerxeuliZeTa warmoSobis Sesaxeb wers Semdegs: “15. Tavadi xerxeuliZe. eseni arian Zvelad samcxisa Sina adgilis xerxeTis mcxovrebni da maTis xeobisa moxeleni, drosave Tamar mefisa da amaT naTesavTaganica iyo moxeled kavkasiasa Sina, adgilsa narad wodebulsa, romelmanca muneburisa kargisa gvarisa osisa gorWiSvilisa qali SeirTo colad da mis gamoca SvilTa maTTa uwoddnen goWianad, xolo ukanasknel drosa mefisa didisa Teimurazisa, odes sparsni movidnen uricxviTa mxedrobiTa saqarTvelosa zeda da brZo mefeman Teimuraz adgilsa marabdad wodebulsa, welsa qristes aqeT 1633-sa, ama brZolasa Sina mxned gomoCnda aRaTangi xerxeuliZe, romelica iqmna warCinebul da mere Stamomavlobanica iyvnen pativcemul mefeTagan da moxelenica iyvnen sxva-da-sxva samsaxursa Sina, da aw arian xerxeuliZeni sxva-da-sxva saxlad: 1) daviTis Svilebi, 2) giorgis Svilebi, 3) jamaspis Svilebi, 4) aRaTangisa da misis Zmiswulis Svilebi da sxvani kidev zaqarias Svilebi da mkvidroben qrcxinvalis nawilebTa adgilTa Sina”. pirveli
cnobebi
2
xerxeuliZeebis
Sesaxeb
gvxvdeba
qarTul
istoriul wyaroebSi XIII-XIV saukuneebis mijnidan. xerxeuliZeTa gvaris Zveli forma xerxemliZe iyo.3 am dros isini mesxeTSi cxovrobdnen. 1306
wels
mcire
aziidan
samxreT-dasavleT
saqarTveloSi
SemoiWrnen Turqebi azat moses meTaurobiT. 60 aTasiani Turquli laSqari “moiwia basiansa da taos...”.4 maT Sesaxeb vaxuSti batoniSvili aRniSnavs, rom “amasve Jamsa gamoCndnen Turqni, romelTa mTavari iyo
2
azat-mose. eseni dgian zafxul mTasa parxalisasa da zamTars pontos. ese azat-mose warmovida mooxrebad yovlisa saqarTvelosa da moiwia basians da taos da iwyo oxrebad mZvnvared, rameTu CcvilTa dedaTa ZuZuTa mokidebulTaca mohklvidian, garna sxuaTa gaRanamca umetes mosrvidnen. amaT moswyvdes tao, vinaiTgan taoelni ara hgonebdnen moslvasa
maTsa
da
SeuZrvelad
imyofebodnen.
kualad
Camovidnen
muRriss da nigalis-xevs, mosres aznauri xerxeuliZe, aramed taos erisTavman Taya fanaskertelman brZola uyo maT TorTomis cixisZirs mcirediTa spiTa da avno didi”.5 caiSis
eklesiaSi
samRvdelmTavro
(samegreloSi)
olari,
oqros
inaxeba
ZafebiT
erT-erTi
nakeri.
masze
uZvelesi wmindanebia
gamosaxuli da moTavsebulia asomTavruli warwera, romelSic ixsenieba anCis episkoposi ioane da olaris SemkveTi da Semwirveli Tamar xerxeuliZe
(xerxemliZe).
samRvdelmTavro
olari
1312
wels
aris
Sekerilia. moyvanili warwera Semdegia: “anCis xatsa da saydarsa missa movaxsene da Sevswire wminda ese olari. davde anCelsa episkopossa me Tamar
xerxemlisZisa
asulman
salocavad
sulisa
CemisaTvis
da
raodenica episkoposni ikmarebdeT, locvasa momixsenebdeT”. “RmerTo, akmare ese olari anCels iovanes da Semdgomad ZmaTa misTa mRvdelTmTavarTa saTnod Senda mwyemsobasa Sina, qoronikonsa flb (=1312 w.)”.6 1464 wlis mcxeTis gujarSi, romelic saqarTvelos mefe giorgi VIIIis (1446-1466) mier iyo gacemuli, moxenebuli arian javSan xerxeuliZe da misi Zmebi - gogia da aRnia. gujarSi vkiTxulobT Semdegs: “...me mefeTa mefeman
giorgi
da
sayvarelman
Zeman
Cemman
mefeman
aleqsandre...
SemogwireT... kaxeTs axalSenTa xerxaulisZeTa javSanisi da gogias saxli da mamuli da ese orni kuamli Zmani aznaurni javSana da misi Zma aRnia da gogi Semogvwiravs... maTiTa... mamuliTa... wyliTa...”.7 XV saukunis II naxevarSi, erTiani saqarTvelos monarqiis daSlis Semdeg, warmoiSva qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebi da samcxesaaTabagos samTavro. politikurad daSlil saqarTveloSi didi da mcire saTavadoebis Camoyalibeba mimdinareobda calkeuli samefos SigniT.
vaxuSti
batoniSvilis
cnobiT
8
aseTi
saTavado
iyo
saxerxeuliZo. am drosaa savaraudo xerxeuliZeTa saTavados Seqmna. 3
Tavad xerxeuliZeebis rezidencia cxinvalSi da didi liaxvis xeobis sofel qurTaSi iyo. XVI-XVII ss.-Si iq maT sasaxle, cixe-simagre da karis eklesia hqondaT. maT saTavadoSi Semdegi soflebi Sedioda dgvrisi, frones xeobis sofeli yornisi da sxva adgilebi. xerxeuliZeTa samarTavad
saTavados,
unda
hyoloda
iseve, Tavisi
rogorc moxeleebi
sxva
saTavadoebs,
(mouravi,
mdivani,
mamasaxlisi, xelosani da sxv.), magram amis Sesaxeb cnobebi istoriul wyaroebSi ar aris daculi. Tavad xerxeuliZeTa aznaurebi iyvnen: 9
maWavarianebi.
XVI-XVII saukuneebis mijnidan moyolebuli, Tavad xerxeuliZeTa gvaris
warmomadgenlebi
qarTul
istoriul
sabuTebSi
araerTxel
ixseniebian. 1566 wels qarTlis mefe simon I-is (1556-1600) sigeli urbnisis episkopos vlasesadmi, karis mwignobris, Tavad novroz xerxeuliZis mier aris dawerili.10 Tavad
xerxeuliZeTa
Tavganwirva,
mamacoba,
samSoblosadmi
siyvaruli gamovlinda XVII saukuneSi. 1606-1648
wlebs
Soris
Tavadi
saamilaxvros sadroSoSi Sediodnen.
xerxeuliZeebi
Tavis
laSqriT
11
qarTlis centraluri xelisuflebis ganmtkicebisaTvis brZola mTeli saqarTvelos gaerTianebisaTvis brZolis winamZRvari iyo. giorgi saakaZe xels uwyobda wvril aznaurTa da saerTod “ugvarTa” wamowevas, romelnic Tavadebis winaaRmdeg brZolaSi misi dasayrdeni iqnebodnen. giorgi saakaZes momxreebi didi Tavadebis wreSic moeZebneboda. eseni iyvnen: misi simamri - nugzar aragvis erisTavi, Teimuraz muxranbatoni, iese qsnis erisTavi, zaza ciciSvili, baaka xerxeuliZe da sxv. maT giorgi saakaZis “mokidebulni kacni” ewodebodaT.12 1612 wlis 20 maiss giorgi saakaZe SeTqmulebma mefis sazafxulo sadgomSi, wavkiss, daibares nadirobis sababiT. igi aq unda moeklaT, magram
mouravi
misma
erT-erTma
momxrem,
fareSTuxucesma
baaka
xerxeuliZem gaafrTxila. giorgi saakaZe iZulebuli gaxda samSoblodan gadaxvewiliyo. igi iranSi gaiqca da Tavi Sah abas I-is kars Seafara. 4
misi yma-mamuli Tavadebma daitaces.13 amis gamo fareSTuxucesi baaka xerxeuliZe dasajes da mefem “Seipyra fareSTuxucesi da daaWres cxvirpiri”.14 1614
wels
TavadebTan,
feSang
nugzar
SioSis
aragvis
Ze
falavandiSvili,
erisTavTan,
iese
qarTlis
qsnis
sxva
erisTavTan,
anduyafar amilaxorTan da aRaTang xerxeuliZesTan, erTad iranis Sahs, abas I-s (1587-1629), eaxla ganjaSi. qarTlis TavadTa aseTma moqmedebam ganapiroba, rom qarTlis mefe luarsab II-m (1606-1615) da kaxeTis mefe Teimuraz I-ma (1606-1664) uari ganacxades Sah abas I-Tan SebrZolebaze da imereTSi, mefe giorgi III-Tan (1605-1639), gadavidnen. amis Sesaxeb vaxuSti batoniSvlTan aRniSnulia - “aramed amisa Semdgomad movida ganjas ugrZneulad Sahabaz Sesvlad kaxeTs, rameTu eaxla mouravi da euwya yeenisaTÂs: Seslva qarTls umjobes ars zamTars, vinaÁTgan ver warvlen xizanni mTaTa Sina da ÃelT igdeb yovelTa. maSin ezraxa batoni Teimuraz
mefesa
luarsabs
erTobasa
da
mefe,
ver-mndobi
yeenisa
winaTqmulTaTÂs, dahyva nebasa da qmnes piri mtkice. aramed ganiparnen nugzar
da
iese
falavandisSvili,
erisTavni,
aRaTangi
amilaxori
xerxeuliZe
da
anduyafar, mividnen
feSangi
ganjas
winaSe
yeenisa”.15 1620 wels giorgi saakaZis da qaixosro javaxiSvils Soris daido SeTanxmebis xelSekruleba, romlis Tanaxmad mxareebi Serigdnen. am xelSekrulebas
qarTlis
sxva
TavadebTan
erTad
xeli
beJan
xerxeuliZemac moawera.16 1625 wels mosalodneli ajanyebis Tavidan asacileblad Sah-abas Ima didi jari gamogzavna saqarTveloSi yarCixa-xanis meTaurobiT. 1625 wlis 25 marts, gariJraJze, martyofis vels, sadac yizilbaSTa jaris mTavari banaki iyo, qarTvelTa laSqari miadga. giorgi saakaZe, misi ufrosi vaJi avTandili da misi mxleblebi, romelnic banakSi imyofebodnen, iranelTa sardlobas miuxta da erTianad amowyvita. amasobaSi qarTvelTa jari banakSi SeiWra. usardlod darCenil laSqars qarTvelebma
musri
gaavles.17
giorgi
saakaZesTan
erTad
iranelTa
banakSi, aseve iyvnen Tavadi paata xerxeuliZe da misi vaJi avTandili.18 brZola
qarTvelTa
brwyinvale
gamarjvebiT 5
damTavrda.19
Turqi
istorikosis mustafa naimas cnobiT, mtris banakidan, romelSic 30 aTasamde yizilbaSi iyo, mxolod sami aTasma uSvela Tavs gaqceviT. danarCenebi
akuwes.20
ajanyebulebma
ajanyebulebma
ramdenime
dReSi
qarTl-kaxeTi TiTqmis mTlianad gawmindes yizilbaSTa jarebisagan. mefe Teimuraz I, romelic osmaleTis sazRvrebSi - gonios cixeSi imyofeboda da daxmarebis saTxovnelad ruseTSi wasvlas apirebda, ajanyebulebma qarTl-kaxeTSi moiwvies da gaerTianebuli samefos taxtze dasves.21 iranuli uzarmazari armiis erTianma gawyvetam Tavzari dasca Sah abass.
iraneli
istorikosis
iskander
munSis
cnobiT,
romelic
qarTvelebis ajanyebas “did da saSiS ambebs” uwodebda, aRniSnavda, rom “janyi da SfoTi, romelic bedkruli, dakarguli mourav qarTvelis umadurobisa da ajanyebis da amboxebis gamo atyda, udidesi Sedegi mohyva mas da didi zarali da vneba Sexvda da xvdeba (axlac) xalxs”. 22 imdroindeli Turqi istorikosi ibrahim feCeve, aseve, aRniSnavda, rom “ormoci wlis ganmavlobaSi aseTi didi zarali (Sahs) ar mosvlia”.23 uaRresad SeSfoTebuli Sah abas I saqarTveloSi gamosagzavni didi damsjeli jaris samzadiss Seudga, romlis meTaurad Tavisi siZe isaxan yorCibaSi daniSna. qarTvelebi Sah abas I-is axal Semosevas moelodnen. aRmosavleT saqarTveloSi
mravali
samxedro
da
administraciuli
RonisZieba
ganxorcielda qveynis Tavdacvis gasaZliereblad. isa-xan
yorCibaSis
60000-iani
armia
1625
wlis
ivnisis
bolos
Semovida saqarTveloSi da mdinare algeTis xeobaSi, marabdis velze, dadga. mas Sahma “mouravis janyis mospoba da saqarTvelos saqmeebis mowesrigeba gulisxmobda.
daavala”,24
rac
qarTvelebi
qarTl-kaxeTis 20000-iani
mosaxleobis
laSqriT
mospobas
kojor-tabaxmelas
midamoebSi dabanakdnen. qarTvelTa banakSi Tavi mouyriaT qarTl-kaxeTis yvela gamoCenil sardals. aqve iyvnen Teimuraz mefe, giorgi saakaZe da axalcixidan
ltolvili
aTabagi
manuCar
jayeli
samasi
rCeuli
cxenosniT. samxedro TaTbirze, romelsac mefe Teimurazis, giorgi saakaZis
da
zurab
aragvis
erisTavis
garda
eswrebodnen:
mewinave
sadroSos, somxiT-sabaraTianos sardali baraTa baraTaSvili, Teimuraz muxranbatoni
da
misi
Zma
qaixosro, 6
iese
qsnis
erisTavi,
baadur
ciciSvili,
aRaTang
xerxeuliZe,
qaixosro
javaxiSvili,
kaxeTis
ganTqmuli gmiri daviT jandieri, episkoposebi: alaverdeli, xarWaSneli, rusTveli, mroveli da aTabagi manuCar jayeli, mterTan Sebmis Taobaze azrTa didi sxvadasxvaoba gamomJRavnda.25 samxedro TaTbirma saakaZis gegma uaryo. gadawyda brZola meore dRes, 1625 wlis 1 ivliss daewyoT. mTavarsardloba mefe Teimurazma ikisra. giorgi saakaZe Camocilebul iqna brZolis warmoebis saerTo xelmZRvanelobas. SezRudulobam
yvelaferi gamoiwvia.
es
qarTveli
uTenia
dawyebuli
Tavadebis
interesTa
brZola
saRamomde
gagrZelda. qarTvelebi damarcxdnen. iranelebs ki Zvirad daujdaT es gamarjveba. 10 aTasi qarTveli da 14 aTasi iraneli daeca im dRes brZolis velze. samSoblos TavisuflebisaTvis daRupulTa Soris iyvnen gmiri sardlebi da raindebi - daviT jandieri, Teimuraz muxranbatoni, aRaTang xerxeuliZe, baadur ciciSvili, episkoposebi: rusTveli da xarWaSneli, yorniseli cxra Zma xerxeuliZe, cxra maCabeli, Svidi ColoyaSvili da sxva mravali.26 qarTvelebi damarcxdnen, magram iaraRi ar dauyriaT. qarTlSi gamusulmanebuli mefe rostomis (1633-1658) Camosvlis Semdeg, istorikos farsadan gorgijaniZis cnobiT: “masTan movidnen qarTlis yvela Tavadi...”.27 XVI-XVIII
saukuneebis
manZilze
Tavad
xerxeuliZeTa
gvaris
warmomadgenlebi aqtiurad moRvaweobdnen qarTlis samefos politikur cxovrebaSi,
rogorc
mefis
karis
kacni,
mrCevlebi
da
maRali
Tanamdebobis pirebi: navroz xerxeuliZe - samefo karis mwignobari, 29
kaxaber xerxeuliZe - fareSTuxucesi, 31
baaka xerxeuliZe - fareSTuxucesi, 33
daviT xerxeuliZe - iuzbaSi, xerxeuliZe 36
mdivanbegi,
eSikaRasbaSi,
-
laSqarnivisi
32
avTandil xerxeuliZe - iasauli, 34
35
mdivanbegi,
giorgi xerxeuliZe - iasauli, 38
zaza
xerxeuliZe
30
onana xerxeuliZe - mdivani,
ivane xerxeuliZe - iuzbaSi,
da
-
7
28
37 39
iuzbaSi,
beJan
oman
xerxeuliZe
-
giorgi xerxeuliZe daviT
xerxeuliZe
-
40
iuzbaSi,
41
daviT xerxeuliZe - iuzbaSi, 43
revaz xerxeuliZe - iuzbaSi,
42
jamasp xerxeuliZe - iuzbaSi, 44
aRaTang xerxeuliZe - iuzbaSi.
XVII s.-is 80-ian wlebSi brZolaSi, romelic qarTlis mefe giorgi XIis (1676-1688,1703-1709) da imereTis mefe aleqsandre IV-is (1683-1695) Soris mimdinareobda, Tavad xerxeuliZeebis gvaris warmomadgenelma zaalma miiRo aqtiuri
monawileoba.
am
brZolis
Sesaxeb
cnobebi
mohyavs
vaxuSti
batoniSvils, romelic aRniSnavs, rom “kualad waravlina aleqsandrem da moiTxova asuli luarsabisa elene da Zmiswuli giorgi mefisa. ese aRuTqua mefesa giorgis mocemad. garna aleqsandres ara erCda raWis erisTavi papuna, Ze SoSitasi. vinaiTgan moyurobda giorgi mefe da iyo megobar papunasi da scnaca aleqsandrem, rameTu ara nebavs giorgi mefesa mzaxloba amisi, amisaTvis Semoikribna spani imerTa da waravlina raWas, raTa anu daimorCilos, anu miuRos raWa. Sevida da gardavlo mTa wevisa, velieTisa da moadga ninias cixesa, da marbielTa moswues, mostyuevnnes dabnebi mravalni. maSin giorgi mefeman moaSuela zaal xerxeuliZe spiTa papunas. ixila ra paata abaSiZem nijadi papunasi, rameTu miewuraT marguelTa waRebad ninias cixe, mizez-hyo qarTvelni da arRara ineba marguelTagan cixis aReba da dapyroba mefisagan. etyoda mefesa spaTa moslvasa, usmina mefem da Camovidnen imereTsave”.45 XVII s.-is 90-ian wlebSi brZolaSi, romelic mefeebs, erekle I-sa (1688-1703,1703-1709) da giorgi XI-s (1676-1688,1703-1709), Soris mimdinareobda, Tavad xerxeuliZeebis gvaris warmomadgenelebi, mxars giorgi XI-s uWerdnen. am brZolis Sesaxeb, romelic mefeebs Soris mimdinareobda cnobebi
mohyavs
vaxuSti
batoniSvils,
romelic
aRniSnavs,
rom
“Semdgomad ineba mefeman giorgim brZola da eseca ara ineba giorgi erisTavman, vinaiTgan iyoSeumarTebeli da gemoT-moyuare da ganzraxvTa misiTa ukumoiqca mefe giorgi
spiTa. xolo erekle mefeman daipyra
TianeTi, aragvs aRmosavleTi sruliad. maSin giorgi mefe ra TviT verRara eufla brZolasa, waravlina Ze iason erisTavisa Teimuraz spiTa. amaT mosrnes nazar-alixanisani, atones da waruxunes aragvs kideni da daipyres TviT. kualad waravlina mefeman zaal xerxeuliZe spiTa. eseni movidnen da mostyuevnes martyofi. esma ese erekle mefesa
8
da warmoudga amaT. aramed amaT Semoaswrnes mcxeTas da mosruli erekle mefe moadga gars. amisa mxilveli giorgi mefe mswrafad warmovida da arca aqa aufla giorgi erisTavman, raTa ganvlos RarTiskari da mosran igini. aramed movles sxaltbidan. xolo maT ixiles ra mimavalni spani, mswrafl ganvidnen juars da dadga mun erekle mefe da verRara hyves brZola simagreT-gamo. aramed dgnen imier da amier da spani brZodnen maradis qoronikonsa CqJd (=1694 w.), qarTulsa tpb (=1694 w.)”.46 am periodis erT-erT brZolis dros, Tavadma xoxona xerxeuliZem vaxtang batoniSvili (momavali vaxtang VI) sikvdilisagan gadaarCina. am brZolis Sesaxeb vaxuSti batoniSvili aRniSnavs, rom “ramrTu momkudar iyo Sahsuleiman da dajda mis wil Ze misi SahsulTan useim. Amas warmoevlina xalaTi erekle mefisaTvis da monacvaleni tfiliss myofTa mcvelTa yizilbaSTani: amaT mietevnen qarTvelni da mosrnes sruliad. maSin vaxtang sca oroli sparssa da sxuaman mouwyo isari. ixila xerxeuliZe xoxonam da daafara mkerdsazeda fari vaxtangs, hkra sparsman da ganvlo fari igi da verRara avno vaxtangs”.47 1712-1719 wlebSi qarTlis mefis, vaxtang VI-is (1703-1724), iranSi yofnisas, qveyanas misi gamahmadianebuli naxevar Zma iese marTavda. mefe iese (1714-1716,1724-1727) vaxtang VI-is momxreebs, TviT misi Svilis, baqaris,
CaTvliT,
falavandiSvili
Zlier mefe
aviwroebda.
ieses
am
wlebSi
emxroboda.
1719
Tavadi wels
feSang
qarTlSi
dabrunebulma mefe vaxtang VI-m Tavisi mowinaaRmdegeebi sastikad dasaja. zogi maTgani sikvdiliT dasajes, xolo zogierTi, vaxuSti batoniSvilis
cnobiT,
kerZod,
“bagrat
ciciSvili,
feSang
falavandiSvili, jamaspi xerxeuliZe, revaziSvili papuna, vaSapiZe da platon, eseni ixsna kaTalikosman sikudilisagan da ganyides oseTs TxebTa zeda”.48 1719 wels Sedgenili sabuTis mixedviT, Tavad revaz xerxeuliZem monawileoba
miiRo mowmis
saxiT,
Sermazan SermazanisSvilis
Turqistan TurqistaniSvilisadmi micemuli nasyidobis wignisa.
mier
49
1724 wels mefe vaxtang VI, 2000 amaliT, gadasaxlda ruseTSi, sadac, sxva TavadebTan erTad, Tavadi xerxeuliZeebic imyofebodnen.
9
erT-erTi maTgani Tavadebi zaal xoxonas Ze da zaal zaalis Ze xerxeuliZeebi iyvnen.50 XVIII saukunesi eklesiis
maRali
Tavad
xerxeuliZeTa
Tanamdebobis
pirebi
gvaris
iyvnen.
warmomadgenlebi,
1730-1740-ian
wlebSi
nikoloz xerxeuliZe urbnisis episkoposi iyo, xolo 1741-1744 wlebSi 51
saqarTvelos kaTalikos-patriarqi. vaxuSti batoniSvils mohyavs cnoba misi aRsaydrebis Sesaxeb: “am Jamsa miicvala kaTalikozi domenti qoronikonsa Crma (=1741 w.), da dafles mcxeTas. aramed dasua TviT manve kaTalikozad vrclad
nikolaoz
mematiane
“qoronikona
ul
xerxeuliZe”.52
papuna (=1742
orbeliani
w.),
Tvesa
amave
ambavs,
aRwers
ianvarsa
oRonc
Tavis
ufro
TxzulebaSi:
batoniSvili
domenti
kaTalikozi miicvala. amanve Tavisav sicocxleSi bZana krebiT gamorCeva kaTalikozisa. mas Jamsa Sina dedofali kaxeTisa, sadguri keTilisa da saunje saTnoebisa, Tamar qalaqs bZandeboda, viTac biZa iyo kaTalikozi da sneulebisaTvis Camobranda, micvalebasac aq daeswro. miiRo kurTxeva sruli, Sekribna episkoposni dedofalman qarTlisa da kaxeTisani da kaTalikozad, viTac mrCoblad Rirsi iyo, antoni, Ze mefisa iesesi, gamoarCies, viTaca aman ymawvilobidgan gauSva simdidre, mefoba ama soflisa da etrfo zenaTa sasufevelsa da aRikveca berad, rameTu isev Tvissave sicocxlesa Sina biZasac undoda Tvissa sanacvlod patriarqad da ese Semokrebulni krebanic aiZulebdnen, raTa dajdes taxtsa zeda biZis
Tvisisasa.
simdablisa
da
arara
ineba
da
saTnoebisaTvis.
arRara odes
miiRo
Sewuxda
umaRlesi yovlad
xarisxi
sanatreli
domenti patriarqi, dauZaxa urbnels episkoposs nikolozs, romeli iyo Ze xerxeuliZisa, daaCoqa sarecelsa Tvissa winaSe, dasdo xeli Tavsa missa, akurTxa patriarqad, misca kverTxi xelTa misTa da ganvida amier sofliT da mivida winaSe uflisa. wmida amisi gvami waasvenes didisa didebiT, viTa Svenoda mefeTa asulobasa, egre Semwe eqmna dedofali Tamar da miasvenes didsa sameufoTa eklesias, Sveniersa da dedasa aRmosavleTisasa mcxeTas da miiRes adgilsa, xarisxsa sapatriarqosa winaSe”.53 1744 wlis 11 agvistos kaTalikos-patriarqi nikoloz X xerxeuliZe aznaurma tariel TaziSvilma mokla. mis mkvlelobis Sesaxeb cnobebi 10
mohyavs Teimuraz batoniSvils (1782-1846), romelic Tavis TxzulebaSi aRniSnavs: “qoronikons ulb (=1744 w.), Jamsa amas esreTi gansacdeli, romel arasad SemTxveul ars eseviTari miT, rameTu yovelTa Soris uborotesman
Tazilvilma
tariel
mokla
xanjliTa
kaTolikozi
nikoloz xerxeuliZe da igi, ganltolvili, ganitvina qvemo satioisa riyesa zeda da naculad missa hyves kaTolikozad antoni - mefis ieses Ze”.54 1744 wels mefe Teimuraz II-m (1744-1762) da misma vaJma, mefe erekle II-m (1744-1798), faqtiurad, qarTli da kaxeTi erT samefod gaaerTianes, (1744 w. de-faqto, xolo mamis - Teimuraz II-is gardacvalebis Semdeg, 1762 w. de-iure).55 1751
wels
Sedgenili
sabuTis
mixedviT,
Tavad
avTandil
xerxeuliZem monawileoba miiRo mowmis saxiT, erasti ioTamisSvilis mier elizbar TaqTaqiSvilisadmi micemuli nasyidobis wignisa.
56
1753 wels Sedgenili sabuTis mixedviT, Tavad avTandil xerxeuliZem monawileoba
miiRo
mowmis
abulvardisSvilis
saxiT,
mier
Tavdasxnilobis wignisa.
qitia
daviT
javaxiSvilis
da
noniaSvilisadmi
Toma
micemuli
57
1754 wels qarTlSi lekTa jari SeiWra da dirbis cixe-simagre alyaSi moaqcia. qarTlis mefe Teimuraz II-m (1744-1762) da kaxeTis mefe erekle II-m (1744-1762) jari Sekrifes da dirbis cixe-simagresken daiZrnen. momxdar
brZolaSi
qarTvelebma
gaimarjves.
mematiane
papuna
orbelianTan, amasTan dakavSirebiT, aRniSnulia - “lekis jarma waaxdina tinis xidi da mividnen, Semoadgnen dirbis cixesa, miagebes dimitri eSikaRabaSi
mdivan-begs da zaals orbelianT, wauZRva goriT, mividnen
qcxinvals, qarTlisa da kaxeTis patroni oriv mefeni jarebiT iq idgnen da emzadebodnen Sebmasa leqTasa. daayenes azat-xanis kacni gors, mefeni mieSvelnen
dirbs.
pirvelsave
misvlaze
agrZnes
lekTa,
moegebnen,
Semoebnen, Seiqna omi ficxeli. ubrZanes wyaloba mefeTa qarTlisa da kaxeTis jarsa, mividnen gulsrulad, ase rom TavadTa Svilni romelime mokvda, romelime dawylulda, sZles lekTa zeda, gaaqcives, amowyvites lekni, gaemarjvaT mefeTa, gaiqcnen lekni, mividnen cixesa walkisasa,
11
morCa tyveobisagan dirbelni, didad gaeWirvebinaT saqme, rom aRebad moewuraT.
magram
ioane
xerxeuliZe
daswreboda
cixeSi
da
imas
gaemagrebinada Zala mieca da ra mefeni mieSvelnen, viTa SavardenTa gundni
tredTani,
egre
dafantes
jari
lekTani.
wamobrZanden
gamarjvebulni CamobZandnen gors, dasxden mejlisad, naxes
lxini
uzomo�.58 1760 wels Sedgenili sabuTis mixedviT, Tavad beJan xerxeuliZem monawileoba miiRo mowmis saxiT, qaixosro falavandiSvilis mier iese maCablisadmi micemuli yma-mamulis nasyidbis wignisa.
59
1780 wels Sedgenili sabuTis mixedviT, Tavad ioane avTandilis Ze xerxeuliZem monawileoba miiRo mowmis saxiT, giorgi maCablis mier zaal daviTiSvilisadmi micemuli ymis danebebis wignisa.
60
1783 wlis 24 ivliss qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTis imperias Soris, georgievskSi, xeli moewera mfarvelobiT traqtats. qarTlsa da kaxeTSi TavadTa da aznaurTa oficialuri nusxa Sedgenil iqna mefe erekle II-s brZanebis Tanaxmad da warmoadgenda 1783 wlis georgievskis traqtatis oficialur danarTs. am nusxaSi moxseniebulia 62 Tavaduri (maT Soris Tavadi xerxeuliZeebic) da 317 aznauruli gvari, romelTac, aRniSnili traqtatis safuZvelze, miniWebuli hqondaT ruseTis Tavadaznaurul gvarebTan gaTanabrebuli uflebebi.61 1784 wels giorgi batoniSvilma (SemdgomSi giorgi XII-m), Tavad ioane, daviT, giorgi da jamasp xerxeuliZeebs yma-mamuli uboZa.62 1795 wlis 10-11 seqtembers iranis Sahis, aRa-mahmad-xanis (1794-1797), Semosevis dros Tavad xerxeuliZeebma aqtiuri monawileoba miiRes krwanisis brZolaSi. mdivanbegma istoriuli
da
laSqarnivisim, Tavad
Txzuleba,
romelSic mefe
oman xerxeuliZem dawera erekle
II-is
cxovreba
da
moRvaweoba aris aRwerili.63 1800 wels mefe giorgi XII-im, mas kaxeTis mdivanbegoba uboZa.64 1801
wels,
mmarTvelobis
qarTl-kaxeTis sistemis
samefos
damyarebis
gamo,
gauqmebisa
da
xerxeuliZeTa
rusuli saTavado
administraciulad gauqmda, magram maT gvars arc maSin daukargavs
12
Tavisi brwyinvaleba. Tavadi xerxeuliZeebi, rogorc uwarCinebulesi gvaris warmomadgenelni, aRiarebuli da Setanil iqnen ruseTis imperiis Tavadebis siaSi.65
gamoyenebuli wyaroebi da literatura 1.
vaxuSti
batoniSvili.
aRwera
samefosa
saqarTvelosa.
“qarTlis
cxovreba”, t.IV. teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s.yauxCiSvilis mier. Tb, 1973, gv.34. 2. ioane bagrationi. SemoklebiT aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa
da
aznaurTa
gvarebisa.
redaqtori
da
gamomcemeli
z.kacelaSvili. Tb., 1997, gv.29. 3. T.Jordania. qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriis da mwerlobisa. t.II. Tb., 1897, gv.185-186. 4. JamTaaRmwereli. wignSi: qarTlis cxovreba. t.II. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s.yauxCiSvilis mier. Tb., 1959, gv.310. 5. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.249. 6. e.TayaiSvili. arqeologiuri mogzauroba samegreloSi. krebuli “Zveli saqarTvelo”, t.III, Tb., 1913-1914, gv.181-182; T.Jordania. qronikebi.., t.II. das. naSr. gv.175-176. 7. T.Jordania. qronikebi.., t.II. das. naSr. gv.284. 8. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.34. 9. ioane bagrationi. SemoklebiT aRwera.., das. naSr. gv.109; georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali da SeniSvnebi daurTo g.paiWaZem. Tb., 1983, gv.63. 10. T.Jordania. qronikebi.., t.II. das. naSr. gv.408. 11. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2124 (1606-1648 ww.), (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT.
t.II.
masalebi
Sekribes
da
gamosacemad
d.kldiaSvilma da m.surgulaZem. Tb., 1993, gv.291.
13
moamzades:
12. n.berZeniSvili. “mokidebulisaTvis”. saqarTvelos istoriis sakiTxebi, III, Tb., 1966, gv.114-115; saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.IV. tomis redaqtori m.dumbaZe. Tb., 1973, gv.260. 13. xelnawerTa instituti, fondi Hd-6259 (1620 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. tomi Seadgines: m.surgulaZem da d.kldiaSvilma. Tb., 2007, gv.94. 14.
beri
egnataSvili.
axali
qarTlis
cxovreba.
pirveli
teqsti.
“qarTlis cxovreba”, t.II. teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s.yauxCiSvilis mier. Tb, 1959, gv.390. 15. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.425. 16.
qarTuli samarTlis Zeglebi, t.IV. teqstebi gamosca, SeniSvnebi da
saZieblebi daurTo prof. i.doliZem. Tb., 1972, gv.65; xelnawerTa instituti, fondi Hd-14424 (1620 w.), (xelnaweri). 17. isqander munSis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. sparsuli teqsti qarTuli TargmaniTa da SesavliTurT gamosca v.fuTuriZem. Tb., 1969, gv.124. 18. beri egnataSvili. axali qarTlis cxovreba. das. naSr. gv.406. 19. Tbilisis istoria, t.I. tomis redaqtorebi: m.dumbaZe, v.guCua. Tb., 1990, gv.231. 20. n.Sengelia. Turqi istorikosis mustafa naimas cnobebi giorgi saakaZis Sesaxeb. “masalebi saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis”, nakv. 33, Tb., 1960, gv.256. 21. T.Jordania. qronikebi.., t.II. das. naSr. gv.462. 22. isqander munSis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. das. naSr. gv.123. 23. ibrahim feCevis cnobebi saqarTvelosa da kavkasiis Sesaxeb. Turquli teqsti qarTuli TargmaniTa da SesavliTurT gamosca s.jiqiam. Tb., 1964, gv.85. 24. isqander munSis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. das. naSr. gv.126. 25. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.IV. das. naSr. gv.283. 26. isqander munSis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb. das. naSr. gv.129; arCiliani. t.II. das. naSr. gv.75-76; a.furcelaZe. giorgi saakaZe da misi dro.
Tb.,
1911,
gv.298;
qarTlis
cxovreba. 14
II.
gv.408-409;
farsadan
gorgijaniZe. istoria // saistorio moambe. wigni II. s.kakabaZis gamocema. Tbilisi, 1925. gv.234-235; beri egnataSvili. axali qarTlis cxovreba. das. naSr. gv.408. 27. Парсадан Горгиджанидзе. История Грузии. Перевод Р.К.Кикнадзе и В.С.Путуридзе. Исследование и указатели Р.К.Кикнадзе. Тб.,1990, стр.86-87. 28. T.Jordania. qronikebi.., t.II. das. naSr. gv.408. 29. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.423. 30. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.631. 31. beri egnataSvili. axali qarTlis cxovreba. das. naSr. gv.390. 32. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II, batonymuri urTierToba (XV-XIX ss.). n.berZeniSvilis redaqciiT. Tb., 1953, gv.80,107; xelnawerTa instituti, fondi Hd-2676 (1772 w.), (xelnaweri); xelnawerTa instituti, fondi Hd-2153 (1779 w.), (xelnaweri). 33. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II. das. naSr. gv.189; xelnawerTa instituti, fondi Hd-14372 (1797 w.), (xelnaweri);. 34. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II. das. naSr. gv.73; xelnawerTa instituti, fondi Hd-14335 (1774 w.), (xelnaweri). 35. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II. das. naSr. gv.147; xelnawerTa instituti, fondi Hd-2304 (1789 w.), (xelnaweri). 36.
qarTuli samarTlis Zeglebi, t.IV. teqstebi gamosca, SeniSvnebi da
saZieblebi daurTo prof. i.doliZem. Tb., 1972, gv.55,65; xelnawerTa instituti, fondi Hd-14424 (1620 w.), (xelnaweri). 37. saqarTvelos centraluri istoriuli arqivi (scia), fondi 1448, aRwera 1, saqme #8960 (1803 w.). 38. scia, fondi 1448, aRwera 1, saqme #9072 (1803 w.). 39. scia, fondi 1449, aRwera 1, saqme #789 (XVIII s.). 40. scia, fondi 1450, davTari 5, saqme #78 (1797 w.). 41. scia, fondi 1450, davTari 6, saqme #93 (1784 w.). 42. scia, fondi 1450, davTari 37, saqme #257 (1788 w.). 43. scia, fondi 1461, rveuli 14, saqme #49 (1697 w.). 44. xelnawerTa instituti, fondi Hd-3119 (1790 w.) (xelnaweri). 45. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.848.
15
46. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.469-470. 47. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.471. 48. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.497. 49. saqarTvelos centraluri istoriuli arqivi (scia), f.1450, davTari 10, sabuTi #98 (1719 w.); dokumentebi Tbilisis istoriisaTvis (XVI-XVIII ss.). w.I. Seadgines n.berZeniSvilma da m.berZniSvilma. Tb., 1962, gv.116. 50. vaxtang VI-is amalis 1737 wlis sia. wignSi: s.yubaneiSvili. daviT guramiSvili qarTul husarTa polkSi. Tb., 1965, gv.138,139. 51. p.karbelaSvili. ierarqia saqarTvelos eklesiisa. kaTalikosni da mRvdelT-mTavarni. Tb., 1900, gv..140. 52. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.518. 53. papuna orbeliani. ambavni qarTlisani. teqsti daadgina, Sesavali da saZieblebi daurTo e.cagareiSvilma. Tb., 1981, gv.52. 54. Teimuraz bagrationi. axali istoria. teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva da saZieblebi daurTo l. miqiaSvilma. Tb., 1983, gv.45. 55.
papuna
orbeliani.
ambavni
qarTlisani.
das.
naSr.
gv.102-106;
saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.IV. tomis redaqtori m.dumbaZe. Tb., 1973, gv.454. 56. dokumentebi Tbilisis istoriisaTvis (XVI-XVIII ss.). w.I. das. naSr. gv.234; xelnawerTa instituti, fondi Hd-13133 (1751 w.), (xelnaweri). 57. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II. das. naSr. gv.45-46. 58. papuna orbeliani. ambavni qarTlisani. das. naSr. gv.213-214. 59. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II. das. naSr. gv.56; xelnawerTa instituti, fondi Hd-2826 (1760 w.), (xelnaweri). 60. dokumentebi saqarTvelos socialuri istoriidan, t.II. das. naSr. gv.110; xelnawerTa instituti, fondi Hd-2672 (1780 w.), (xelnaweri). 61. georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba.., das. naSr. gv.84. 62. С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.285. 63.
oman
xerxeuliZe.
cxovreba
mefis
iraklis
meorisa.
wignSi:
saqarTvelos cxovreba. z.WiWinaZis gamocema. Tb., 1913; oman xerxeuliZe. mefoba irakli meorisa. teqsti gamocemisaTvis moamzada, gamokvlva, 16
leqsikoni da saZieblebi daurTo l.miqiaSvilma. Tb., 1989; Р.Р.Орбели. Грузинские рукописи института востоковедения АН СССР, вып.I, Москва-Ленинград, 1956, стр.25-26. 64. platon ioseliani. cxovreba giorgi mecametisa. Tb., 1978, gv.255. 65. scia, fondi 213, aRwera 1, saqme #148 (1820 w.) - О признании в княжеском достоинстве Д. и А. Херхеулидзе; scia, fondi 213, aRwera 1, saqme #176 (1821 w.) - О признании в княжеском достоинстве М. З. и Б. Херхеулидзе.; scia, fondi 213, aRwera
1,
saqme;
#466
(1841
w.)
- О признании в княжеском достоинстве
З.С.Херхеулидзе.; scia, fondi 213, aRwera 1, saqme #709 (1847 w.) - О признании в княжеском достоинстве рода Херхеулидзе; scia, fondi 213, aRwera 1, saqme #1929 (1913 w.) - О признании в княжеском достоинстве рода Херхеулидзе; qarTlkaxeTis
TavadTa
da
aznaurTa
ojaxebi.
fototipiuri
gamocema
z.WumburiZis redaqciiT. Tb., 2005, gv.54-55.
i.biWikaSvili
17