ٌصیزاییُی يّز by Stephen W. Hawking and Leonard Mlodinow ALSO BY STEPHEN HAWKING
A Brief History of Time A Briefer History of Time Black Holes and Baby Universes and Other Essays The Illustrated A Brief History of Time The Universe in a Nutshell FOR CHILDREN
George’s Secret Key to the Universe (with Lucy Hawking) George’s Cosmic Treasure Hunt (with Lucy Hawking) ALSO BY LEONARD MLODINOW
A Briefer History of Time The Drunkard’s Walk: How Randomness Rules Our Lives Euclid’s Window: The Story of Geometry from Parallel Lines to Hyperspace Feynman’s Rainbow: A Search for Beauty in Physics and in Life FOR CHILDREN The Last Dinosaur (with Matt Costello) Titanic Cat (with Matt Costello www.dengekan.com
Page 1
www.dengekan.com
Page 2
ناوهڕۆك َٓ -1ێُیی ثٌٕٔ -2رێسبی یبسب -3راستیی چییّ؟ -4يێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌ -5تیۆریی ّْئٕ ضتێک ّْ -6ڵجژارصَی گّرصَّٔٔکّيبٌ -7يٕعجیزِ صِرکّٔتّکّ -8صیزاییُی يّزٌ فّرَّْگۆک سٕپبس ٔ پێزاَیٍ صەرثبرەی صاَەرەکبٌ
Page 3
www.dengekan.com
کیی‌وهرگێڕه‌کان: پێشو
وه؟ م‌کتێبو‌بخوێنیتو بۆچیی‌گرینگو ئو
سٕێُّری ْێژا: کتێجی صیزاییُی يەزٌ ،کّ َّْٕٔکّ نّثّرصِستضایّ کتێجێکی ئبسبیی َییە ،ئەو کتێجە صٔٔاٌ نە ْەڵکۀتٕٔتریٍ زاَبکبَی ئەو سەرصەيە َٕٔسیٕیبَّ ،نە پطت ْەر رستەیەکِّٔ صَیبیەک زاَیبریی ثَٕٔی ْەیە .ئّٔ زاَیبرییبَّی ثەرۀ َبسی ئۀ پرسیبراَّت صەثٌّ کە ثە صرێژایی يێژٔٔ ،يرۆڤی کۆٌ ٔ يرۆڤی يٕصێرٌ نە سۆیبٌ کرصٔٔە .پرسیبرِکبٌ ّْيبٌ پرسیبرٌ ،ثەاڵو ِٔاڵيەکبٌ تّٔأ جیبٔازٌ .نێرەصا يەثەستًبٌ ئۀە َییە ثڵێیٍ ئەو کتێجە صەتٕاَێت ثە تۀأیی يێطکت ئبسٕٔصە ثکبت ٔ ِٔاڵيی پڕ ثە پێستت ثضاتۀە ،ثەڵکٕ يەثەستًبٌ ئۀەیە ،ثڵێیٍ ئەو کتێجە صەتٕاَێت پەنکێطت ثکبت ثۆ ضێٕازێکی تر نە ثیرکرصَۀە ،ثیرکرصَِّٔیّک تب راصەیّکی ثّرچبٔ ،زۆرثەيبٌ پێی َبيۆیٍ .یبٌ الی کەو ثەرچبٔيبٌ نە ثەرايجەر ئۀ ِٔاڵيبَەی کە پێطتر ثۆ پرسیبرەکبٌ ٔەريبَگرتَّٕٔتّٔە زیبتر رٌٔٔ صەکبتۀە ٔ نۀاَەیە لەَبعەتەکبَی پێطٕٔيبٌ تٕٔضی صاڕيبٌ ثکبت. ثۆی ْەیە صٔای سٕێُضَۀەی ئەو کتێجە ثیرکرصَۀەی تبزەت ثۆ صرٔست ثجێت ،یبٌ ثیرکرصَۀەکبَی پێطٕٔت صەرثبرەی سرٔضت ،تٕٔضی گۆڕاَی ریطّیی ثجێت .ئّيّ ثّتَّیب نەصیضی فەنسەفییۀە َب، ثگرە نە رٔٔاَگەی دّلیمّتی زاَستییطِّٔ ئەگەری رٔٔصاَی ْەیە .ثۆ ئِّٔی نّڕٔٔی زاَستییِّٔ ئبسٕٔصِ ثیت ،ثۆ ئِّٔی ثزاَی راثرصٔٔی گّرصٌٔٔ چۆٌ ثِٕٔ؟ تَّبَّت تۆ ئّگّر ثبِٔڕصاریص ثیت، ثۆ ئِّٔی سٕصا نّڕٔٔی زاَستی فیزیبِٔ ثُبسیت ،ثّتبیجّتییص نّڕٔٔی زاَستی فیزیبی کٕاَتّئِّ، پێٕیستت ثّسٕێُضَِّٔی ئّو کتێجّ ّْیّ. گٕيبَی تێضا َییِّٔ ،ک سٕێُّری کٕرصْ ،یچ کتێجێک ثّئَّضازِی ئّو کتێجّ يێطکت صٔٔچبری پرسیبر ٔ گّڕاٌ ثّصٔای ِٔاڵيضا َبکبت .ثّاڵو نّّْئٕی گریُگتر ،ثّپێچّٔاَّی سّفسّتّی فّنسّفِّٔ ،ئّو کتێجّ ثّ يۆصێرَتریٍ زاَستی فیزیب ،ثّ فیزیبی کٕاَتّو پڕچّک کرأِِٔ .رِ نّ فیزیبی کٕاَتّو ثگَّّ ،ک ثّتَّیب نّڕِٔٔ يبتًبتیکیی ٔ ْبٔكێطّ فیزییبیّ ٔضک ٔ ثریُگّکبَیِّٔ، ثّڵکٕ نّڕِٔٔ فّنسّفیی ٔ زاَستیی ٔ يّعریفییّکّیِِّٔٔ .رِ ئّو کتێجّ ثشٕێُِّٔ ٔ ثزاَّ چۆٌ يێطکّ گّٔرِکّی ئبیُطتبیُیص صِستجّرصاری کٕاَتّو ثٕٔ ،ئّٔ تیۆرییبَّی سّرِتبٔ کۆتبیی گّرصَٔٔت ثۆ صِستُیطبٌ صِکٌّ. ئّگّر تۆ نّژیبَتضا ،سۆت ثّ رۆضُجیر ٔ ضبرِزأ پسپۆری يّیضاَّ جۆرثّجۆرِکبَی ژیبٌ صِزاَی، ئّگّر صِیبٌ کتێجی لٕرسی فّنسّفیی ٔ ِٔاڵيّ سّستّکبَت سٕێُضِٔٔتِّٔ ،ئّگّر سەتبٌ کتێجی زاَستییت نّ زاَستّ کبَی فیزیب ٔ کیًیبٔ ثبیۆنۆژیی ٔ جیۆنۆجییضا سٕێُضثێتِّٔ ،ئّگّر زۆرثّی کتێجّ ئبسًبَییّکبٌ ٔ ریٕایّتّ صیُییّکبٌ ٔ فّرئٕصِی پێغّيجّرِکبَی سٕصات سٕێُضثێتِّٔ ،ثۆ چَّض رۆژێک يێطکی سۆت ئبسٕٔصِ ثکّٔ ئّو کتێجّ ثّلٕٔڵیی ثشٕێُِّٔ .ئّٔسب تێضِگّیت ژیبٌ ٔ گّرصٌٔٔ ،چییٍ ٔ ثۆچیی پّیضاثَّٕٔٔ چۆٌ یبسبکبَی گّرصٌٔٔ ثّيطێِٕیّ کبرصِکٌّ ٔ کۆَترۆڵی ژیبَی ثَِّٕٔٔرِکبٌ ٔ ّْئٕ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ صِکٌّ؟ ِٔرِ نّ گّٔرِیی ٔ لٕٔاڵیی فیزیبی کٕاَتّو نّّْرصٔٔ رٔٔی فّنسّفیی ٔ زاَستییِّٔ ثگِّٔ .رِ ئّو کتێجّ ثشٕێُِّٔ کّ چۆٌ Page 4
www.dengekan.com
تیۆرییّکّی ئبیُطتبیٍ( رێژِیی گطتیی) ٔ تیۆری کٕاَتّيی تێکّڵکرصِٔٔٔ پرسیبرِ ّْرِ سّستّکبَی ژیبٌ ٔ گّرصٌٔٔ ،نّ رٔٔاَگّی زاَستی َٕێی فیزیبِٔ ِٔاڵو صِصاتِّٔ. ِٔرِ ضّڕی فّیهّسٕٔفّکبٌ ٔ زاَبکبٌ ٔ پیبٔاَی ئبییُیی ثشٕێُِّٔ ،ثزاَّ ثیرکرصَِّٔکبَی ئّفاڵتۆٌ(پالتۆ) ٔئّریستۆ کّ ثۆچَّضیٍ ّْزار سبڵ لٕرسبییبٌ صاَبثٕٔ ،چَّض نّئبست زاَستی فیزیبی يۆصێرَضا صِستّپبچٌّ .ثزاَّ َیٕتٍ ٔ ئبیُطتبیٍ سّرِڕای يّزَیی ئّٔاٌ نّ فیزیبصا ،ثّاڵو چَّض نّ پێطجیُییّکبَیبَضا ثۆ سٕێُضَِّٔی گّرصٌٔٔ کٕرتیبٌ ْێُبِِٔٔ .رِ نّ دّلیمّتی صیبریکرأ ٔ دّلیمّتی رِْب ثگّ ،جیبٔازییّکبَی دّلیمّتی ْەریەکە نە ئبییٍ ،فّنسّفّ ،زاَست ٔ فیزیبی کٕاَتّو ّْست پێ ثکّٔ ثیبَشٕێُِِّٔٔ .رِ يێطکت ثکّرِِٔ ،پبَی ثکّرِِٔ ،ثاڵٔی ثکّرِِٔٔ سّرئَّجبو سڕی ثکّرِِٔ ،گّضت ثکّ ثّ ثۆضبییضا ٔ ثچۆ صِست نّچیُّکبَی ئبسًبٌ ثضِ ،الییتی فیزیبی کٕاَتّو ّْڵگرِٔ تریهیۆٌ تریهیۆٌ سبڵی رَٔٔبکیی سۆت ثڕِتێُّ ،نّ گّرصٌٔٔ ٔ َٓێُییّکبَی گّرصٌٔٔ ٔ یبسبکبَی سرٔضت ثگّ. ِٔرِ نّ يّزَیی صیزاییُی ئّو گّرصَّٔٔ ثگِّٔ .رِ ثزاَّ سُٕٔرِکبَی گّرصٌٔٔ ،سّرٔثُی گّرصٌٔٔ، ئبسًبٌ ٔ رێسًبَّکبٌ نّ کٕێِٕ صِستیبٌ پێکرصِٔٔٔ ثّرِٔ کٕێ صِڕۆٌِٔ .رِ نّ تیۆرییّکبَی رێسًبٌ ،ئێى تیۆریی ( ،( M-Theoryثّرزِ سرٔضت ،دّلیمّتی زاَستیی ،صٔٔراییّکبٌ ،يێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌْ ،ێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ( ،)Feynmanپریُسیپی َبصڵُیبیی ،جیٓبَی يبکرۆسکۆپیی ٔ يبیکرۆسکۆپیی ،کبیّکبَی کٕاَتّو ،ئّنیکترۆصایُبيیکی کٕاَتّيیی ،کرۆيۆصایُبيیکی کٕاَتّيیی ،يۆصێهی ستبَضِرص ،ثّرزِ سۆجێیی ،کٕاَتّيی کێطکرصٌ ،لٕپبَی فّزا ،پێچبَِّٔی فّزأ کبت ،يّرجی ثێسُٕٔریی ،فرِ گّرصَٔٔیی ،يٕعجیزِ صِرکّٔتّکبٌ ،پریُسیپی ئبَسرۆپیکیی، کٕارکّکبٌ ،کَّٕ رِش ،تّلیُِّٔ گّٔرِکّ( ثیُگ ثبَگ)، سٕپّرَۆڤب ،ئبیزۆتۆپّکبٌ، صیتێريیُیزيی(دەتًییەتی) زاَستیی ،يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّٔ سّرَِجبو نّ يّزَیی صیزاییُی يّزٌ ثگّ. صٔاجبر ئێًّ ْیٕاصاریٍ ،کّ يبيۆستبیبَی ئبییُیی ٔ ئّٔاَّی پێطُٕێژیی يزگّٔتّکبَی کٕرصستبٌ صِکٌّ ،دّيبسّتی صیُییبٌ ّْڵُّستێ ٔ تّکفیری ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ َّکٌّ .الی کّو ،ئّيّ ئیطی ئّٔاٌ َییَّ ،بٌ ثۆ َبَّٔأ گۆضت ثۆ لّسبة ،ئّيّ ثبثّتێکی زاَستیی زۆر لٕٔڵ ٔ پڕ ئبرێطّیّ ،ئّيّ فیزیبی کٕاَتّيّ ٔ پێَِٕضیی ثّ جیٓبص ٔ سٕصاَبسیی ٔ فَّضِيێُتبنیزيی صیُییِّٔ َییّ .ثّڕاستییص ئّيّ نّ صٔٔر ٔ َزیکِّٔ پێَِٕضیی ثّٔأَِّ َییّ .ئّو َیگّراَییّيبٌ نّٔێِٕ سّرچبِٔ صِگرێَّْ ،ضێ يّالی فَّضِيێُتبنیستی صیُیی ،ثّتبیجّت َّْضێ نّ يّال فَّضِيێُتبنیستّکبَی ّْٔنێر ،سۆیبٌ ثّ دبکًی يٕتڵّلی پبیتّستی ّْرێى صِزاٍَ ٔ ثّ ئبرِزٔٔی سۆیبٌ فّتٕای لّتڵ ٔ تّکفیرکرصٌ صِصٌِ. نّڕاستییضا سٕصا زۆر زۆر نِّٔ گّٔرِترِ يبيۆستبیّکی ئبییُیی ثّ يیتۆصی ضّرعیی صاکۆکیی نێجکبت .ئّگّر سٕصای زاَستیی ثَٕٔی ّْثێْ ،یچ کتێجێک نّيێژٔٔی يرۆڤضا ثّئَّضازِی ئّو کتێجّ، گّٔرِیی ٔ ثّتٕاَبیی سٕصای ضرۆڤّ َّکرصِٔٔ .ئّٔ سٕصایّی نَّبٔ کتێجّ ئبسًبَییّکبَضا ّْیّ، Page 5
www.dengekan.com
سٕصای صٔٔ تب سێ ّْزار سبڵ نّئّثّری ثیرکرصَِّٔی يرۆڤی کۆَّ ٔ صِستی ثّیّک نّسّر تریهیۆٌ تریهیۆَی ئّٔ گّرصَّٔٔی َبٔ ئّو کتێجّصا َبڕٔات .تّٔأی کتێجّ ئبسًبَییّکبٌ نّ چَّض ّْزار سبڵی راثرصٔٔصا َٕٔسرأٌ ٔ ثبس نە تەَیب یەک سۆر صەکەٌ نە گەرصَٔٔضا ،کە ثەچبٔی ئبسبیی ثیُرأە ،ثّاڵو ئّو کتێجّ صِيبَجبتِّٔ سّر يێز ٔ کڕگڕاگّی گّرصٌٔٔ 13.7 ،ثیهیۆٌ{ يیهیبر= ّْزار يیهیۆٌ} سبڵ ثۆ صٔأِ صِيبَگێڕێتِّٔ .نّ ثیُگ ثبَگِّٔ ثّچّيکی رێژِیی گطتیی ٔ فیزیبی کٕاَتّو تّفسیری گّرصٌٔٔ ٔ سرٔضت ٔ ژیبٌ صِکبت .ثبسی ژيبرەیەک گەرصٌٔٔ صەکبت کە نەتٕاَبی سٕێُضَۀەی ْیچ کۆيپیٕتەرێکی ْۀَٕکەصا َییە ،ثبسی ثیهیۆٌ ثیهیۆٌ سۆر صەکبتَ ،ەک تەَیب یەک صاَە سۆر( ٔەک ئۀەی نە کتێجە ئبسًبَییەکبَضا ْەیە) .نّّْئٕی گریُگتر ،ئّو کتێجّ سٕٔکبیّتیی ثّ ْیج ئبییُێک ٔ ثّْیچ سٕصایّک َبکبت ،ئّو کتێجّ چّيکی صیتێريیُیزيی زاَستیی ٔ ْبٔکێطّ کٕاَتّيییّکبٌ صِچّسپێُێ ٔ ضّڕێکی سّستی زاَستیی نّگّڵ الْٕٔتی سّرِتبییضا صِکبت. سّثبرِت ثِّٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ ،پێطجڕکێ نّ ِٔرگێڕاَضا رۆڵێکی ثُّڕِتیی ثیُیْ .ێطتب ئّو کتێجّ ثّ زيبَی ئیُگهیزیی صِرَّچٕٔ ثٕٔ ،تَّیب چَّض سّرِصأێکی نێ ْبتجِٕٔ َبٔ يیضیبی رۆژئبٔأِ ( ،کبيیبر سبثیر) نّ ٔتبرێکی سّرچیغضا ،کتێجّکّی ثّسٕێُّری کٕرص َبسبَض ٔ صأای ئِّٔی کرص ئّگّر کّسێک ّْثێ پێکِّٔ ثۆ زيبَی کٕرصیی ِٔریجگێڕٌ ،ئّٔ ئبيبصِیّ ْبٔکبریی ثکبتْ .بٔکبت ( دٕسێٍ دٕسێُیی) یّکسّر صِستیکرص ثّ ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّٔ ثّش ثّش نّسبیتی صَِگّکبَضا ( ) www.dengekan.comثاڵٔی کرصِِٔ. صٔاترّْ ،رصٔٔکًبٌ پێکِّٔ ثڕیبريبٌ صا نِّٔرگێڕاَّکّیضا ثّضضار ثیٍ .ئِّٔ ثٕٔ ( کبيیبر) سّرنّثّر ثّکتێجّکّصا چِِٕٔٔٔ ،اتّ ّْو کبری ِٔرگێڕاَّکّی ٔ ّْو کبری پێضاچَِّٕٔٔیطی نّئّستۆ گرتَّْٕٔ .کّ ئێًّ ئبسٕٔصەیٍ ،ثّ صٔٔ کّس تّٔأی ّْٔڵ ٔ تّلّالی زاَستیی ٔ زيبَّٔاَیی سۆيبٌ ثۆ ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ ثّگّڕ سستِٕٔ .ثّصڵُیبییِّٔ ثێ کّيٕکٕڕیی َبثێ ٔ ْیچ ضتێکیص تّٔأ پێرفێکت َبثێّْ .رِٔک صِلّ ئیُگهیزییّکّش ثێ کّيٕکٕڕیی َییّ .صیبرِ ثّڕاستیی تێگّیطتٍ نّو کتێجّ ئبسبٌ َییّ ،پێُج چبپتّری یّکّيی کتێجّکّ ،زیبتر جّست نّ چّيکّ زاَستیی ٔ تبلیکرصَِّٔ زاَستییّکبٌ صِکَِّّٔ .سٕێُّر َّْضێجبر تبلّتی صِپڕٔٔکێ ٔ َبتٕاَێ تبلیکرصَِّٔکبٌ ٔ ثۆچَّٕٔ زاَستیی ٔ فّنسّفییّکبٌ ثّیّکِّٔ گرێ ثضاتِّٔ ،تب نّ چبپتّری پێُج صِثێتِّٔ .نّچبپتّری ضّضِّٔ صِچێتّ َبٔ يّغزای ثبسّکِّٔ .ثّٔاتبیّکی تر پێُج چبپتّری یّکّو زیبتر زاَستییٍ ٔ ثۆچَٕٔی تبلیکرصَِّٔ زاَستییّکبٌ کۆصِکَِّّٔ .نّچبپتّری ضّضّئِّ ،زاَست ٔ فّنسّفّ تێکّڵ ثّ سرٔضت ٔ گّرصٌٔٔ صِثٍ ٔ ثّپطتیٕاَیی تبلیکرصَِّٔکبَی پێُج چبپتّری یّکّو ،صِست ثِّٔاڵيضأَِّی پرسیبرِکبٌ صِکٌّ. ئێًەی ٔەرگێڕ کّ سّڵکی کٕرصستبَی ئێراٌ ٔ کٕرصستبَی عێرالیٍ ،زۆر گریُگّ زيبَێکی ْبٔثّش ٔ فّريیی نّ يّیضاَی تێکستضا ،ثّتبیجّت نّ تێکستی زاَستییضا ثّیّکِّٔيبٌ ثجّستێتِّٔ .سۆزگّ زيبَێکی ْبٔثّش ٔ ستبَضِرصی سّرتبسّریی ،یبسٕص َەتۀەیی یبٌ َیطتًبَییًبٌ ّْثٕٔایّٔ کٕرصِ کبَی کٕرصستبَی تٕرکیبٔ سٕریبش نّ زيبَی ئّو کتێجّ ثگّیطتُبیّ .ئّيّش جبرێکی تر ئّٔ ثبیّسّ گریُگّی زيبَێکی ْبٔثّضی َٕٔسیٍ ،زيبَێکی فّريیی ٔ ستبَضِرص ثۆ ثٕاری پّرِٔرصِٔ Page 6
www.dengekan.com
سٕێُضٌ ٔ صايٕصِسگب رِسًییّکبٌ ٔ پێَِٕضیی َێٕاٌ کٕرصِکبَی ّْر چٕار پبرچّی کٕرصستبٌ ٔااڵ صِکبتِّٔ .صِثێ ثڵێیٍ ثّصاسِّٔ ،ثّْۆی َّثَٕٔی یّک زيبَی ْبٔثّضی َٕٔسیٍ نّ ّْرێًی کٕرصستبَی عێرالضا ،ثّْۆی کّيتّرسّيیی صِسّ اڵتی سیبسیی ٔ دیزثییِّٔ ،تَّبَّت صِڤّری ثبصیُبَی ّْرێًی کٕرصستبَی عێرالیص ،نّزيبَی کٕرصیی ئّو کتێجّ َبگٌّ ،چَٕکّ َِّٔی َٕێ ثّصایّنێکتّکّی سۆیبٌ صِسٕێٍُ ٔ صَِٕٔسٍ ٔ گریُگیی ثّ یّک زيبَی َیطتًبَیی ٔ ْبٔثّضی َٕٔسیٍ َبصٌِْ .بٔکبت َِّٔکبَی پێطٕٔش نەثبصیُبَضا ،زيبَی عّرِثیی زيبَی سٕێُضَیبٌ ثِٕٔ. ٔەرگێڕاَی ئەو کتێجە ئبسبٌ َەثٕٔ ْ ،ەو پێٕیستی ثە زاَیبریی زۆر ّْثْٕٔ ،ەو ثەضێکی زۆر نە تێريّ زاَستییەکبٌ نە زيبَی کٕرصییضا ثَٕٔیبٌ َییە .تەَبَەت ثەضێکێبٌ نە زيبَی ئیُگهیزییطضا ٔضە ٔ چّيکی زاَستیی َٕێٍ .یّکێک ئّگّر ئبضُبیّتیی ثّ زاَستی زيبٌ ّْثێ ،یّکسّر ئّٔ پرسیبرِی ال صرٔست صِثێ ،ثۆچیی ثّو زيبَّ؟ نّڕاستییضا تێگّیطتٍ نّو کتێجّ ثۆ کّسێک کّ ثّڕِچّڵّ ک ئیُگهیزیص ثێت ،ئبسبٌ َییّ .زيبَێکی تب ثڵێی ئبڵۆزی زاَستیی ،تژیی نّ تێريی زاَستیی ،ثّتبیجّ تییص زاَستی يۆصێرَی فیزیب ،صِرثڕیُی فیزیبیی ٔ کٕاَتّيیی....تبص ,ثەاڵو ْۀڵضرأە ْەئٕ ئەو تێريە زاَستییبَە ،ثە زيبَێکی سبکبر ثە سٕێُەری ئبسبیی ثگەیەٍَْ .بٔکبت نّڕٔٔی زيبَّٔاَییّ ّْڵّی کّو تب زۆر ،تێضایّ .نّزۆر پبرِگرافضا ،رستّیّکیبٌ صاَبِٔ نّڕٔٔی َٕٔسیُی ئّکبصیًییِّٔ ْیچ پێَِٕضییّکی ثّ ثبسّ زاَستییّکبَِّٔ َییّ .ثّاڵو ِٔک تّٔس ٔ تٕاَج، ثّزيبَێکی کۆيیضیضییِّٔ ًََّٕٔیّکیبٌ ْێُبِٔتِّٔ. ثۆ ًََّٕٔ نّ َٕٔسیُی ئّکبصیًیی ٔ ستبیڵی زاَستییضا پێٕیستّ ٔضّی ( ) butثّکبر َّیبت ،ثّڵکٕ ثّ صِیبٌ تێريی جیبٔاز نّ چّضُی ( however, nevertheless, nonetheless , furthermore, ) therefore, though, yet, hithertoئبرگیٕيێُت ٔ پبرِگرافّکبٌ ٔ ئبیضیبکبٌ پێٕیستّ ثّیّکِّٔ ثجّسترێُِّٔ .ثۆچیی ٔایبٌ َّکرصِٔٔ؟ چَٕکّ ئّو صٔٔ َٕٔسّرِ ،صٔٔ زاَبی فیزیبییٍ ،صٔٔ ثیريَّضی گّٔرِی زاَستی فیزیبی کٕاَتّيٍ ،صٔٔ ثهیًّتٍ کّ فیکری زاَستیی ٔ فّنسّفّیبٌ تێکّڵکرصِٔٔ، ئّٔاَّی ثّ کتێجّکّضضا چَّٕٔتِّٔ ،زيبَُبس َییٍ ،ثّڵکٕ ضبرِزاٌ نّ زاَستی فیزیبصا .ثّ پێچّٔاَّی ْەَضێ ئّکبصیًیست ٔ زيبَُبسی کٕرصۀەّْ ،ر صِزاٍَ دَٕجّکبریی ٔ رستّسبزیی ثکٌّ. نّو ئبلبرِِٔ صِثێ ئِّٔ ثڵێیٍ ،ثّڕاستیی زيبَی کٕرصیی ْێطتب الٔازیی پێِٕ صیبرِ نّ ئبست زيبَی زاَست ٔ فّنسّفّصا ،ثّاڵو نێرِصا جێگّی سۆیّتی ئبيبژِ ثّٔ کّسبَّ ثکرێٔ ،ێڕای ّْر کّيٕکٕڕیی یبسٕص ّْر کێًبسییّک نّ کبرِکبَیبَضا ،ثّاڵو سزيّتێکی گّٔرِی زيبَی کٕرصیی (ثّتبیجّتیی زيبَی زاَستیی) اٌ نّ راثرصٔٔصا کرصِٔٔ .سٕێُضٌ ثّ زيبَی کٕرصیی نّ کٕرصستبَی عێرالضا( ثّصاسِّٔ جگّ نّ صْۆک ٔ َبٔچّکبَی) ،ثّتبیجّت نّ دّفتبکبٌ ٔ ّْضتبکبَی سەتّی راثرصٔٔصا، سزيّتێکی گّٔرِی ثّ زيبَی کٕرصیی ،ثّتبثیّتیی نّ ثٕارِکبَی زاَستیی ٔ کٕنتٕٔریی ٔ ئّصِثییضا کرصّْ .ئٕيبٌ لّرزاری ئّٔ زاَبٔ زيبَُبسّ کٕرصاَّیٍ کّ زيبَی کٕرصییبٌ ثّزيبَی زاَستیی ٔ پّرِٔرصِ ٔ سٕێُضٌ کرص.
Page 7
www.dengekan.com
سّرِڕای ّْر صِستتَّگیی ٔ ّْژارییّک نّزيبَّکّيبَضاْ ،ێطتب زۆر گریُگّ ئبيبژِ ثِّٔ ثضرێ، تَّیب ئّو زيبَّ سۆثەسۆ فّريییّ ٔ ئّو زيبَّ ستبَضِرصِ کٕرصییّٔ ،اتّ زيبَی ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ ،تٕاَبی ئِّٔی ّْیّ ،ئّو زيبَّ ئبڵۆزِ فیزیبٔیی ٔ يبتًبتیکیی ٔ زاَستییّ ،نّ ئیُگهیزییِّٔ ثۆ زيبَی کٕرصیی ِٔرثگێڕێ .جێی سۆیّتی ئبيبژِ ثِّٔ ثضرێ نّ تٕاَبی ْیچ صایّنێکتێکی تری زيبَی کٕرصییضا َییّ ئّو ئّرکّ لٕرسّ نّ ئّستۆ ثگرێ ،ثۆیّ ئّرکێکی پیرۆزی َیطتًبَیی ٔ زيبَّٔاَیی ٔ تَّبَّت َّتِّٔییطّ ،ئّگّر صِسّاڵتی سیبسیی کٕرص ،ئیراصِی َیطتًبَیی ثُٕێُێ ٔ ثّکّڵکِٕرگرتٍ نّ تّٔأی زارأِ کٕرصییّکبَی تر ،ئّو زيبَّ کٕرصییّ نّ ْەرێًی کٕرصستبَضا نّالیٌّ زيبَُبسبَی کٕرصِِٔ صِٔڵّيَّضتر ثکرێ ٔ صٔاتریص صِسّاڵت ثّیبسب سبغیجکبتِّٔ، ّْرِٔک سۆثّسۆ نّ کبیّ زاَستیی ٔ ئّصِثیی ٔ سیبسیی ٔ کٕنتٕٔرییّکبَضا سۆی سبغکرصِٔٔتِّٔ. نّزيبَی ئیُگهیزییضأ ،ضّی ( )powerثّچَّضیٍ ٔاتبی جیبٔاز صێت ،ثّپێی رستّکّٔ ثبثّتّکّ ئبڵٕگۆڕی ثّسّرصا صێت ( .کبرِثبْ ،ێز ،صِسّاڵت ،فّريبَڕِٔایی ،لٕرسبیی ،رێسب.............تبص ) ثّکبرصێت .ثّّْيبَطێِٕش سٕێُّری کٕرص صِثێ ّْٔڵجضات ،رۆڵی ٔضّٔ تێريّ کٕرصییّکبٌ ثّپێی رستّٔ ثبثّتّکّ ّْڵجسَّگێُێ .ثّاڵو نّّْئٕی گریُگتر ئِّٔیّ کّ ضبرِزاییت نّ يّعریفّصا ثّضێِٕیّکی ثّرثاڵٔ ّْثێ .کّيیی يّعریفّ ٔ َّثَٕٔی ئبضُبیّتیی ثّزاَستی يۆصێرٌ، کّيطبرِزایی نّ کٕنتٕٔری جیبٔازی ٔاڵتبٌ ،کۆيّڵّ سبڵێکی زۆر الٔاز صِثٍ نّّْيجّر تێگّیطتُی ئّو کتێجّصا. ثۆ ًََّٕٔ کّسێک نّ دّفتبکبٌ ٔ ّْضتبکبَی سەتّی راثرصٔٔصا ،کۆنێژی پّرِٔرصِ ،یبٌ زاَستیی( ثّضی فیزیب ،کیًیب ،زیُضِِٔرزاَیی یبسٕص جیۆنۆجی) سٕێُضثێت ٔ نّٔسبِٔ سۆی ثّ رۆضُجیر ٔ پسپۆر ثزاَێت ٔ سۆی ئّپضِیت َّکرصثێتِّٔٔ ئبضُبیّتیی ثّ زاَستی َٕێ ثّگطتیی ٔ فیزیبی يۆصێرٌ ثّتبیجّتیی َّثێ ،ثّصڵُیبییِّٔ ثۆ تێگّیطتٍ نّو کتێجّ پێٕیستی ثّسۆيبَضٔٔکرصٌ صِثێ .چَٕکّ ْیچ ثٕارێکی زاَستیی ،ئَِّٔضِی ثٕاری فیزیب ثّسێرایی گّضّ َبکبت .تّٔأی تّکُّنۆژیب جیبٔازِکبٌ ،رِگێکی لٕٔڵیبٌ نّزاَستی فیزیبِٔ سّرچبِٔ صِگرٌ .نّيبَّش گریُگتر ئِّٔیّ ِٔک تَّیب زاَست ،صِستی ثرصِٔٔ ثۆ گّرصٌٔٔ ٔ چیتر ثّتَّیب سۆی ثّزِٔییِّٔ َّثّستیِٕتِّٔ .ئب نێرِصایّ ئّو صٔٔ َٕٔسّرِ صِڵێٍ فّنسّفّ يرص ،فیزیبی يۆصێرٌ جێگّی گرتِٕٔتِّٔ. َّْضێک زيبَُبس ٔ ِٔرگێڕی فَّضِيێُتبنیستی کٕرص ٌّْ ،ثڕٔایبٌ ثّ ئّفسبَّی زيبَی پّتیی کٕرصیی ّْیّ .ئّيّ جگّ نِّٔی زۆر گێالَّیّٔ رِگّزپّستیی َّتِّٔیی تێضا ئبٔێتّ ثِٕٔ ،کّ پێیبَٕایّ زيبَی کٕرصیی صِثێ نّ ٔضّی عّرِ ثیی ٔ فبرسیی ٔ تٕرکیی پبکجکرێتِّٔ ،ثّڵکٕ کّيتریٍ ضبرِزاییبٌ نّ زيبَُبسییضا َییّ .ئێًّ ثّپێچّٔأََِّّْ ،ضێجبر ثۆ ئِّٔی يّثّستّکّ ثّڕَٔٔیی، صٔٔر نّ تّرجّيّی دّرفیی ثگّیَّیٍَ ،بچبر پَّبيبٌ ثۆ چّيکّ زاَستییّ عّرِثیی ٔ فبرسییّکبٌ ثرصِٔٔٔ .ێڕای ئِّٔی تێريۆَۆڵۆجییّ ئیُگهیزییّکّ یبٌ فڕاَسییّکّ یبسٕص التیُییّکّيبٌ صاَبِٔتِّٔ.
Page 8
www.dengekan.com
صیبرِ نّ زاَستی فیزیبی َٕێضأ نە تێکستی کٕرصیی َٕێضاَّْ ،ضێ تێريی ِٔک گّرص ٔ گّرصیهّ ٔ ٔرصیهّ ........تبص َّيبِٔ ،ئێًّ ثۆ )) particleتَّۆنکّيبٌ صاَبِٔ ،ثّاڵو ثۆ )ّْ )Moleculeر ) ) Worldیبٌ ( ) Universeیبسٕص يۆنیکیٕنًبٌ صاَبِٔتِّٔ .زۆرجبر نَّبٔ کتێجّکّصأ ،ضّی ) )cosmosثۆ يّثستی گّرصٌٔٔ ثّکبرْبتٌٕٔ .ئێًّ ّْٔڵًبَضأِ جیٓبٌ ٔ گّرصٌٔٔ ٔ گێتیی ثّکبر ثٓێُیٍ .ثۆ ثۆضبیی ئبسًبٌ ،نّزيبَی ئیُگهیزییضا زۆر تێريی زاَستیی ّْیَّّْ ،ضێجبر ثۆ ئِّٔی ٔضّی ثۆضبیی ثۆ يّثّستێکی تر ثّکبرثٓێُیٍ کّ نّسّر زِٔیی ثّکبرصِْێُرێت ،ئێًّ فّزا -فضبء ی عّرِ ثییًبٌ ثۆ ثۆضبیی ئبسًبٌ ثّکبرْێُبِٔ .ئّو صِرثڕیُبَّ نّزيبَی کٕرصییطضا ٌّْ .ثۆ ًََّٕٔ زۆرجبر ثّکبرْێُبَی "صَیب" نّ رستّصا "گّرصٌٔٔ" صِگّیَّێت. تّٔأی فٕٔتُۆتّکبَی کتێجّکّٔ ،اتّ ئّٔاَّی نّصايێُی الپّڕِکبَضا َٕٔسرأٌ ،رَٔٔکرصَِّٔیّ نّالیٌّ ِٔرگێڕِکبَِّٔ صاَرأٌ .نّ صِلّ ئیُگهیزییّکّصا ْیچ فٕٔتُۆتێکی تێضا َییّ ،ئێًّ ثۆ ثّرچبٔڕَٔٔیی سٕێُّری کٕرص ،فٕٔتُۆتّکبًَبٌ صاَبِٔ .ثّضێکی زۆری چّيکّکبٌ ،یبٌ ئّٔ تّٔسبَّی ثّکبریبٌ ْێُبِٔ ،پێَِٕضییبٌ ثّ کٕنتٕٔری رۆژئبٔأِ ّْیّ .ئێًّ ّْٔڵًبَضأِ رَٔٔکرصَِّٔ کٕرصییّکبٌ ،زِٔلی سٕێُّری کٕرص زیبتر ثکبتِّٔٔ نّچّيکّ زاَستیی ٔ ئیُگهیزییّکبٌ ثێزار َّثێ .ثّاڵو َّْضێ تٕاَج یبٌ َٕکتّ ّْیّ ،ثّڕاستیی کبتێ ِٔریضِگێڕی ثۆ زيبَێکی تر، يّغزاکّی نّصِست صِصاتْ ،ۆکبری سّرِکییص ئِّٔیّ ،تێگّیطتٍ ٔ جیبٔازییّ کٕنتٕٔرییّکبٌ ،زِق صِثُِّٔ. ْبٔکبتّْ ،ئٕ ئّٔ سّرَج ٔ تێجیُییبَّی نَّبٔ ئّو جۆرِ کّٔاَبَّصاٌ{ } ،نّالیٌّ ئێًِّٔ صاَرأٌ .ثّکٕرتییّکّی ئّو کّٔاَبَّ ٔ فٕٔتُۆتّکبَیص ثۆ ئِّٔیّ سٕێُّر تێريۆَۆڵۆجییّ زاَستیی ٔ کٕنتٕٔرییّکبٌ ٔااڵ ثکبتِّّْٔ .رِْٔب ثّڕِچبٔکرصَی رێُٕٔسی َٕێی کٕرصیی ٔ گّضّسَّضَّ زيبَّٔاَییّ کبَی زيبَی کٕرصیی ٔ تێکستی کٕرصیی نّو چَّض سبڵّی صٔاییضأّْ ،ڵًبَضأِ زيبَی کٕرصیی ئّو کتێجّ ،ثّ َٕێتریٍ ستبیڵی َٕٔسیٍ صاثڕێژیُِّّْٔ .ر ٔضّٔ َبٔێک ثّ "ڕ" لّڵّٔ صِستپێجکبت نّزيبَی کٕرصییضا ،ئێًّ ثّ"ر" الت صايُبِٔٔ .اتّ کبتێک"رِٔاٌ" َٕٔسرأِ يّثّست نّ "ڕِٔاٌ"ِّْ .ر کبتێ سێ "ی" نّ نێکضاَی ٔضّکبَضا ،سّر یّک کّٔتجێتٍ ،ئۆتۆيبتیکیی "ی"یّک پّڕێُرأِ ٔ صٔٔاَیبٌ يبَّٔتِّٔ .ثّاڵو ْێطتب صڵُیبیٍ ،پبش چَّضیٍ جبر پێضاچَِّٕٔٔی کّٔکٕژیی، کۆيّڵێ ّْڵّيبٌ ثّسّرصا تێپّڕیِٕٔ "پّی"يبٌ پێُّثرصٌٔٔ. ئّگّر چّيکی ( )theoryثّتَّیب نّ رستّیّکضا ْبتجێت ،ئێًّ( تیۆری) يبٌ ثّکبر ْێُبِٔ ،ثّاڵو کبتێک نّگّڵ چّ يکێکی نێکضرأصا ْبتجێت ،ثۆ ًََّٕٔ ِٔک ) )quantum theoryئِّٔ ثّيطێِٕیّ ( تیۆریی کٕاَتّو) يبٌ ثّکبرْێُبِٔ .نّزيبَی کٕرصییضاَّْ ،ضێک کّس ثّ تَّیب (تیۆر) ثۆ تیۆری ثّکبر صِْێُێُت ،ثّثڕٔای ئێًّ ئِّٔ َّک ّْر ّْڵّیّ ،ثّڵکٕ تێُّگّیطتُیطّ نّ يّغزای چّيکّکّ ( تیۆری=سیۆری) ،چَٕکّ چّيکێک نّ زيبَی ئیُگهیزییضا ثَّبٔی ( تیۆرَ )theor -ییّ. گریًبٌ ثَٕٔیطی ّْثێٔ ،ضّیّکی نّٔ چّضُّٔ ،اتبی تێريی "تیۆری" َبصات.
Page 9
www.dengekan.com
نّ کتێجّکّصا ،چَّضیٍ جبر َبٔی کبڵتێچ )ْ) Caltechبتِٕٔ ،ئّو چّيکّ ،کٕرتکرأِی ( ئیُستیتیٕتی تّکُّنۆژیی نّ کبنیفۆرَیب ) California Institute of Technology -یّ .صاَّری صِٔٔيی ئّو کتێجّ، ٔاتّ نیۆَبرص يهۆصیُۆ نّٔ ئیُستیتیٕتّ ئّيێریکییّ کبر صِکبت .نّ کۆتبییضا ،ئێًّ زۆر ئبسٕٔصِیٍ، کّ تَّیب صٔای چٕار يبَگ نّ صِرچَٕٔی کتێجّکّ ،ثّ ّْٔڵ ٔ کۆضطێکی زۆر ،ثّضَّٔشَٕٔیی ٔ کبتگرتُِّٔ نّژیبَی ئبسبیی سۆيبٌ ،تٕاَیًبٌ ئّو کتێجّ ِٔک گریُگتریٍ ٔ يّزَتریٍ کتێت تب َّْٕٔکّ ثۆ زيبَی کٕرصیی ِٔرگێڕصراثێت ،نّسّر صِستی ئێًّ ْبتّ َبٔ کتێجشبَّی کٕرصییِّٔ. ْبٔکبت ْیچ ضتێ ثّ ئَّضازِی ئِّٔ ئێًّ سۆضذبڵ َبکبت ،کّ سجّی رۆژّْ ،زاراٌ کّس، سٕێُضکبری زاَکۆکبٌ ٔ رۆضُجیراَی کٕرصستبٌ ٔ ْۆگراَی زاَست ٔيبيۆستبیبَی ئبییُیی ..........تبص ثّزيبَی سۆیبٌ ئّو کتێجّ صِسٕێُُّٔە .ثّصڵُیبییطِّٔ یّکێک نّيّزَتریٍ کتێجّکبَی کّ نّ صِیّی یّکّيی ئّو ّْزارِیّصا صِرچِٕٔ صِسٕێُُِّٔ .ئێًّ صڵُیبیٍ پێص زۆر نّزيبَّ زیُضِٔٔکبَی صَیب ،تَّبَّت َّْضێ نّ زيبَّ رۆژئبٔاییّکبَیص کّٔتٕٔیٍ نِّٔرگێڕاَی ئّو کتێجّصا .تب َّْٕٔکّ ،ئّٔ زيبَبَّی ئّو کتێجّی ثۆ ِٔرگێڕصرأِ ،نّ ژيبرِی لبيکّکبَی ّْر صٔٔ صِست تێپّڕ َبکٌّ .ثّضبَبزییطِّٔ ئِّٔ زيبَی کٕرصیی ثٕٔ ثّ یّکێک نّٔ زيبَبَبَّ. نّ کۆتبییضا ،جێگّی سۆیّتی سٕپبسی ثّڕێِٕثّری سبیتی صَِگّکبٌ ( گۆراٌ عّثضٔاڵ ) ثکّیٍ ،کّ صیزاییُی ثّرگّ کٕرصییّکّی ثّ کّڵِٕرگرتٍ نّ ثّرگی کتێجّکّکّ ( صِلّ سّرِکییّکّ) ثّرگێکی ْبٔضێِٕی ثۆ صیزاییٍ کرص. نّگّڵ رێز ٔ سۆضّٔیستیی (دٕسێٍ دٕسێُیی ٔ کبيیبر سبثیر) صا فێجریِٕری 2011
Page 10
www.dengekan.com
ٔتبرِکّی کبيیبر سبثیر کّ ئبيبژِيبٌ پێضا ،نّسّر ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ ،نّ سبیتی صَِگّکبٌ ٔ ّْفتَّبيّی " ْبٔاڵتی" ژيبرِ 661ی رۆژی 2010/9/8صا ثاڵٔ ثِِٕٔٔ ،ئّيّی سٕصارِِٔیّ.
یو! وه لوپشت‌دروستکردنی‌گو‌ردوونو ئایا‌خودا
Page 11
www.dengekan.com
دّٔتی ئّو يبَگّ کتێجێک ثَّبٔی ) )The Grand Designصِکّٔێتّ ثبزاڕِِٔ ٔ نّئبستی جیٓبَضا صَِگضأَِّیّکی گّٔرِ ی زاَستیی ٔ کٕنتٕٔریی ٔ ئبییُیی ٔ ...تبص نێضِکّٔێتِّٔ .کتێجّکّ نَّٕٔسیُی پرۆفێسّر ستێفٍ ( ستیڤٍ) ْۆٔکیُگ ) ) Stephen Hawkingکّ فیزیبٔییّکی تیۆریست ٔ کۆسًۆنۆجیستێکی( گّرصَُٔٔبس) ضبرِزای ثریتبَییّ نّگّڵ فیزیبٔیی ئّيێریکیی نیۆَبرص يهۆصیُۆ ) ) Leonard Mlodinowپێکِّٔ َٕٔسیٕیبَّ .ثّپێی رۆژَبيّی تبیًز کّ َّْضێ سّرِصأی َٕٔسّراٌ پێیبَٕایّ گّرصٌٔٔ صِتٕاَێ سۆی صرٔست ثکبت چَٕکّ ْبٔکێطّکبٌ صِرسستِٕٔ، ثّگٕێرِی کۆيّڵێ یبسبی فیزیکیی ّْڵسٕکّٔت صِکٌّ ،زاَستی فیزیب پێیٕایّ گّرصٌٔٔ پێٕیستی ثّسٕصایّک َییّ نّپطتیِّٔ ثێت. يبِٔیّکی زۆر ثٕٔ فّنسّفّ ٔ ئبییٍ لسّیبٌ نّسّر گّرصٌٔٔ ٔ ثٌٕٔ صِکرص ،ثّاڵو چَّضیٍ صِیّیّ، زاَست سّریکّ جێگّی ئّٔ ئبرگیٕيێُتّ نّثٍ َّْبتٕٔاَّی فّنسّفّٔ ئبییٍ ثّتّٔأیی ثگرێتِّٔ. يبیکڵ ْۆڵضٌ نّزيبَی ْۆٔکیُگِّٔ نّ رۆیتّرزصا صَِٕٔسێ" نّثّر ئِّٔی یبسبیّک ّْیّ ِٔک ْێزی کێطکرصٌ ،گّرصٌٔٔ سۆی سۆی صرٔستکرصِٔٔ یبٌ صِتٕاَێ نّْیچِّٔ سۆی صرٔست ثکبت ،چێکرصَّ )ْ ) creationبٔکبتّکبٌ ثّڵگٌّ ثۆ ئِّٔی ضتێک ّْیّ ثۆ ِٔاڵيی ئّٔ پرسیبرِی ثۆچیی گّرصٌٔٔ پّیضاثٕٔ؟ ثۆچیی ئێًّ ّْیٍ؟" "سٕصا ّْیّ ٔ سٕصا َییّ" ثّصرێژایی يێژٔٔی يرۆڤبیّتیی ئبرگیٕيێُتی نّسّر کرأِ ،ثّاڵو ْۆٔکیُگ ٔ يهۆصیُۆ صێٍ ثّ يیتۆصێکی زاَستیی ٔ ثّ یبسبی فیزیکیی ،گریًبَّکبٌ ثّرثبس ٔ نێکۆڵیُِّٔ صِصٌِ .ثّثڕٔای يٍ ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ ثۆ زيبَی کٕرصیی گریُگییّکی زۆری ّْیّ ،چَٕکّ ْیچ ضتێ ثّئَّضازِی زاَستیی گّرصَُٔٔبسیی يێطکی يرۆڤ َبکبتِّٔ نّئبست ثٌٕٔ ٔ ئبییٍ ٔ کٕنتٕٔر ٔ يێژٔٔی يرۆڤبیّتییضا .کبتێ ثیری يرۆڤ نّ سُٕٔری زِٔیی ٔ کۆيّڵّ ئّستێرِی کبکێطبٌ صِچێتّ صِرِِٔ ،سّتبٌ يیهیۆٌ کۆيّڵّ ئّستێرِی تر ،ثیهیۆَّْب ّْسبرِی تر ٔ سّتبٌ تریهیۆٌ ئّستێرِی تر ثّ تێهێسکۆة ّْست پێضِکبت. 30 24 ْبٔکبت ئّگّری ثَٕٔی چَّضیٍ سێپتیهیۆٌ ( ) ٔ )septillion (10ثگرِ َۆَیهیۆٌ( ( ) nonillion (10 ٔ گٕٔگۆل( (googol 10100ژيبرِ نّ گبالکسی ) ((galaxyکۆيّڵّ ئّستێرِ) ٔ ّْسبرِٔ ئّستێرِی تر ٌّْ ،کتێجەکە ژيبرەی گەرصَٔٔەکبٌ ثە 10500صەلەثڵێُێ ،ئیتر يرۆڤ نّڕێی زاَستی گّرصَُٔٔبسییِّٔ صِثێ نّٔ سٕصایبَّ ثکۆڵێتِّٔ کّ نّ ئّفسبَّکبٌ ٔ ئبییُّکبَضا ٌّْ. َٓێُییّکبَی ئّو گّرصَّٔٔ گّٔرِٔ گراَّ نّچییضایّ؟ ثّاڵو ٔریبیی ٔ ئبگبیی ٔ زاَیُێکی زۆری َبٔێت تب ئّٔ پرسیبرِ نّسۆيبٌ ٔ نّفَّضِيێُتبنیستّ يّزّْثییّکبٌ ثکّیٍ ،ئبیب سٕصای پطت ئّو Page 12
www.dengekan.com
گّرصَّٔٔ ،ئّگّر ثَٕٔی ّْثێ ،ئّٔ سٕصایّیّ نّ کتێجّ ئبییُییّکبَضا ،نّسّر صزیُی ضمبرتّیّک، صأای صِستجڕیُی يرۆڤێک صِکبت؟ نّسّر عّضك ،صأای ثّرثبرصثبراَی يێیُّ صِکبت! نّسّر پێکێک يّیشٕصارصَِّٔ صۆزِست ثّتٕٔضِّٔ صِکبت؟ یبٌ ثّپێچّٔأَِّ ئّٔ سٕصایّ ئَِّٔضِ يیٓرِثبٌ ٔ گّٔرِیّ کّ ّْئٕ ئبییُّکبٌ یّک نّسّر تریهیۆَی گّٔرِیی ٔ ثّسطُضِیی سٕصایبٌ ثبس َّکرصِٔٔ. ْۆٔکیُگ ،کّپیبٔێکی َیًچّ ئیفهیجّٔ تٕاَبی لسّکرصَی ثّضێِٕی ئبسبیی ثّصِو َییّ ،ثّڵکٕ نّڕێی ئبيێرێکی ئّنیکترۆَییِّٔ ( ٔ )synthesizerثّْۆی کۆيپیٕتّرِِٔ صِئبسفێت .ثّ يیتۆصێکی زاَستیی زۆر ٔرصِِٔ ئبرگیٕيێُت نّسّر ثٌٕٔ ٔ صرٔستجَٕٔی گّرصٌٔٔ ٔ یبسبکبَی گّرصٌٔٔ ٔ سٕصا صِکبت .ئّٔ نّ کتێجی " کٕرتّ يێژٔٔیّکی کبت( " )A brief History of Timeصا کّ پتر نّ َۆ يیهیۆٌ کۆپیی ثە ضێٕەی کتێت نێ فرۆضرأِ ،جیب نە چەَضیٍ يیهیۆٌ کۆپی تر نە ئیُتەرَێتۀە صأَهۆص کرأە ،صِڵێت" ئّگّر ّْئٕ تێٕرییّکّ ثضۆزیُِّٔ ،ئّٔپّڕی سّرکّٔتُی يرۆڤ صِگّیَّێت، نّٔێطِّٔ ثّ عّلڵی سٕصا ئبضُب صِثیٍ" .ئّيّ یص کرۆکی ئبرگیٕيێُتی زاَستییّ نَّێٕاٌ ئبییٍ ٔ زاَیٍ( يەعریفە) ثّگطتیی ٔ زاَست ثّتبیجّتیی .يرۆڤ يبفی سۆیّتی نّعّلڵی سٕصا ثکۆڵێتِّٔ، چَٕکّ تٕاَبی ثیرکرصَِّٔی ّْیّٔ زاَستیص ثّرِٔ ئّٔ يَّزڵّی صِثبت. نّچبٔپێکّٔتُێکیضا نّگّڵ ( ) Diane Sawyerنّ کَّبڵی ) ) ABCصا کّ نێی صِپرسێ ئبیب ْیچ رێگّیّک ّْثٕٔ ،ئبییٍ ٔ زاَست پێکِّٔ ئبضت ثجُِّٔ؟ نِّٔاڵيضا صِڵێت" جیبٔازییّکی فَّضِيێُتبڵیی ّْیّ نَّێٕاٌ ئبییٍ کّ نّسّر ثّصِستِّٔگرتُی صِسّاڵت صاڕێژرأِ نّگّڵ زاَست- صا کّ نّسّر نێٕرصثَِّٕٔٔ ٔ ثّڵگّ صاڕێژرأِ .زاَست نّ ئبییُی صِثبتِّٔ چَٕکّ کبر صِکبت" .نّو رٔاَگّیِّٔ زۆر گریُگّ ،جیبٔازیی نَّێٕاٌ ئبییٍ ٔ سٕصاصا ثکرێ .چَٕکّ نّڕاستییضا ئّٔ َٓێُییبَّی نّصرٔستجَٕٔی گّرصَٔٔضایّ ثۆ ئِّٔ َییّ کّ يرۆڤّکبَی سّر زِٔیی تبلیجکرێُِّٔٔ ئبنییَّّکبَیص ) ( ( alienزیُضِِٔرِ ََّبسرأِکبَی گّرصٌٔٔ) ئبزاص ثٍ .چَٕکّ يرۆڤی عبلڵ نّسّر زِٔیی ،ثّس صِیبٌ ّْزار سبڵێکّ ثَٕٔی ّْیّ ،نّکبتێکضا 13.7ثیهیۆٌ سبڵّ گّرصٌٔٔ ثَٕٔی ّْیّ ٔ پێطتریص کّس َبزاَێ چیی ّْثِٕٔٔ چیی َّثِٕٔ ٔ چَّض تریهیۆٌ جۆر نّ ئبنییَّّکبٌ ٌّْ ٔ تّيَّی ثَٕٔیبٌ چَّضِ ٔ ئبیب ئبییُیبٌ ّْیّ یبٌ َب؟ ّْر نّّْيبٌ چبٔپێکّٔتُضا نّ ْۆٔکیُگ صِپرسٍ" گّٔرِتریٍ َٓێُیی کّ ئّٔ دّزثکبت ضرۆڤّی ثکبت ،چییّ؟ نِّٔاڵيضا صِڵێ " صِئّێ ثزاَى ثۆچیی گّرصٌٔٔ پّیضاثِٕٔ ،ثۆچیی ضتێک ّْیّ نّ ْیچ يّزَترِ؟ )why there is something ." (greater than nothing کرێضت ٔ يّزَیی ْۆٔکیُگ ،نّثٕارِکّی سۆیضا ٔایکرصِٔٔ نّ َێَِٕضِ ئبییُیی ٔ کۆَسێرڤّتیڤّکبَیطضا جێگّی رێز ٔ سۆضّٔیستییّکی ثێئَّضازِ ثێت .ئّٔ پێص ئِّٔی پۆستی زاَستیی ٔ ئّکبصیًییّکّی ثّجێجٓێڵی نّزاَکۆی کبيجریج ،پۆستّکّی ئیسذبق َیٕتُی( ثبٔکی فیزیب) ی ثّڕێِٕصِثرص .ثّاڵو ْۆٔکیُگ َّْٕٔکّ ثّگیبَی فیزیبٔ يۆسی گّرصَُٔٔبسیی ئّژيبرص صِکرێت .چَٕکّ نّ يێژٔٔی زاَستی فیزیبصا ،نّصٔای ثیرصۆزِ رێژِییّکّی ئبیُطتبیٍ ٔ ثیرصۆزی کٕاَتّئِّ ) ، (Quantumگّٔرِتریٍ ضۆڕضی تیۆریی نّ زاَستی فیزیبٔ گّرصَُٔٔبسییضا نّسّر صِستی ْۆٔکیُگ صاْێُرأِ .ثۆ سٕێُّری کٕرص زۆر گریُگّ ئّو کتێجّ ثشٕێُێتِّٔ .نِّٔش گریُگتر ئِّٔیّ ،نّسجّی رۆژی ِٔرگێڕاَی ئّو کتێجّ ثۆسّر زيبَی کٕرصییَّْ ،ضێ يّالی ئبییُیی نّصژی زاَستی فیزیب ٔ گّرصَُٔٔبسیی ثّلسّی فَّضِيێُتبنیستّ صیُییّکبٌ ٔ ئیساليی سیبسیی Page 13
www.dengekan.com
َّٔرٔٔژێٍ ٔ ّْڕِضّی سەتّکبَی َبِٔڕاست نّ سٕێُّری کٕرص ٔ عبضمبَی زاَستی فیزیب َّکٌّ! کتێجّکّی ْۆٔکیُگ سٕٔکبیّتیی ثّ صیٍ ٔ ثّسٕصا َبکبت ،ثّڵکٕ تٕێژیُِّٔی زاَستییّ ثّ يیتۆصی زاَستیی ٔ فیزیبٔیی نّ گّرصٌٔٔ ٔ گّرصَُٔٔبسیی صِکۆڵێتِّٔ. گٕيبَی تێضا َییّ ئّو کتێجّ ثۆ زۆرثّی زيبَّ زیُضِٔٔکبَی صَیب ِٔرصِگێڕصرێت ،ثگرِ پێطجڕکێ صِکرێ نّ ِٔرگێڕاَیضا ،ثّصڵُیبییِّٔ نّٔاَّش زيبَّکبَی عّرِ ثیی ٔ تٕرکیی ٔ فبرسیی ،ثۆیّ زۆر گریُگّ ثۆ زيبَی کٕرصییص ِٔرثگێڕصرێ .نّڕێی ئّو ٔتبرِِٔ رایضِگّیَّى ثّْۆی ئِّٔی کّ پبضشبَى نّزاَستی فیزیبصا ّْیّٔ سّرِتّلێیّکیص نّگّڵ ّْرصٔٔ زيبَی ئیُگهیزیی ٔ کٕرصییضا صِکّو، ّْرکّسێ نّسۆی راصِثیُێت ٔ ئبيبصِثێت ئّو کبرِ ثکبت ،ثّصڵُیبییِّٔ نِّٔرگێڕاَضا یبريّتیی صِصِو. سەرَجێک سەثبرەت ثەچبپکرصَی کتێجەکە :ثەصاسۀە چبپکرصَی چبپی یەکەيی ئەو کتێجە ،نە سبَەی ٔەرگێڕاٌ نە سهێًبَیی زۆر صٔاکۀت ،چبپی صٔٔەيیص کە ثەڕێٕەیە ْەَضێک ْەڵەی چبپی یەکەيی تێضایۀ ،ەک ْەئٕ ضتێکی رۆتیُیبتی کٕرصیی راست َەکراَۀەْ .ەرٔەْب ثەرگی ئەو کتێجە نە چبپی یەکەيضا صاَەَرا ٔ ثێ پرسی ٔەرگێڕەکبَیص ثەرگێکی جیبٔازیبٌ ثۆ صاَبثٕٔ).
Page 14
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 15
www.dengekan.com
Page 16
1 ***
َٓێُیی ثٌٕٔ
()The Mystery of Being ثَٕٔی ئێًّ تَّیب ثۆ يبِٔیّکی کّيّ ٔ نّٔ يبِٔیّصا ثّضێکی ثچٕکی گّرصٌٔٔ()Universe صِپطکُیٍ .ثّاڵو ئێًّی يرۆڤ نّٔ ثَِّٕٔٔراَّیٍ ثّ صٔای ضتضا صِگّڕێییٍ ,سّرسبو صِثیٍ ٔ صٔاتریص ثّ صٔای ِٔاڵيضا صِگّڕێییٍ .نّ ژیبَی ئّو جیٓبَّ پبٌ ٔ ثّریُّصا کّ يیٓرِثبَیی ٔ ستّيکبریی ٔ َیگّراَیی نّ ژێر ئبسًبَی گّٔرِصا ئبٔێتّی یّکٍ ،سّڵک پرسیبری زۆر صِکەٌ :چۆٌ صِتٕاَیٍ نّ جیٓبَێک ثگّیٍ کّ ئێًّ سۆيبٌ تیبیضا ثیُیِٕتِّٔ؟ گّرصٌٔٔ چۆٌ رِفتبر صِکبت؟ سرٔضتی راستیی چییّ؟ ّْئٕ ئّيبَّ نّ کٕێِٕ ْبتٌٕٔ؟ ئبیب گّرصٌٔٔ پێٕیستی ثّ ئبفرێُّر{سبنك} ّْیّ؟ زۆرثّيبٌ ثۆسّرلبڵجٌٕٔ ثّو پرسیبرأَِّ ،کبتێکی زۆر تّرسبٌ َبکّیٍ ،ثّاڵو زۆرثّی ّْرِ زۆريبٌ ئّو پرسیبراَّ یّسّیبٌ گرتٕٔیٍ ٔ َّْضێ سبت ثیريبَیبٌ صاگیر کرصِٔٔ. ثّ ضێٕازێکی ثبٔ ئّو پرسیبراَّ يٕڵکی فّنسّفّیّ ،ثّاڵو فّنسّفّ يرصِٔٔ .فّنسّفّ گّضّسَّضَّکبَی زاَستی َٕێی ّْڵُّگرتِٕٔ ،ثّ تبیجّت نّگّڵ زاَستی فیزیبصا ،سۆی َۆژٌِ َّکرصِٔٔتِّٔ .زاَبیبٌ ثَّٕٔ ثّ ّْڵگری يّضشّڵ ثۆ صۆزیُِّٔ ٔ گّڕاَی ئێًّ ثّصٔای زاَیُضا (يّعریفّ .)knowledge -ئبيبَجی ئّو کتێجّ ِٔاڵيضأَِّی پرسیبرِکبَّ ،ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ صۆزیُِّٔ تبزِکبٌ ٔ تێٕرییّ پێطکّٔتِٕٔکبٌ .ئّيبَّ پێطرِٔایّتی ئێًّ ثۆ تێڕٔاَیُێکی َٕێ نّ گّرصٌٔٔ صِکٌّ ،کّ نّڕٔٔی تراصیسیۆَییِّٔ ٔا َییّ .تَّبَّت َّْٕٔکّ نّگّڵ جیٓبَی یّک صٔٔ صِیّ نّئّثّر جیبٔازیی ّْیّ .ثّاڵو ْێطتب چّيکّ َٕێکبٌ کبریگّریی َزیکّی یّک سەتّ پێطتریبٌ نّ سّرِ. ثّپێی چّيکّ تراصیسیۆَییّکبَی گّرصٌٔٔ ،تَّّکبٌ نّ سّر رێرِٔێکی صیبریکرأ جٕڵّ صِکٌّ، ّْرِْٔب يێژِٔٔکبَیطیبٌ صیبریکرأِ .ئێًّ صِتٕاَیٍ ثّ ٔرصیی ًََّٕٔکبَیبٌ نّ ّْئٕ سبتِّٔستێکضا صِستُیطبٌ ثکّیٍ .سّرِڕای ئّو ئّژيبرصکرصَبَّ کّ ثۆ يّثّستی ژیبَی رۆژاَّ زۆر سّرکّٔتٕٔ ثَّٕٔ ،ثّاڵو نّسباڵَی (ِ )1920کبَضا زاَرا ئّو ًََّٕٔ کالسیکییّ ثّتّٔأیی ثۆ رِفتبرِ ثیُرأِ سّیرِکبٌ نّ پێٕاَّی ئّتۆيیی(َ ٔ )Atomicیًچّ ئّتۆيیی( )Sub atomicصا فیزیبی َبتٕاَرێ ثّکبر ثٓێُرێت .نّجیبتی ئِّٔ چٕارچێِٕیّکی جیبٔاز ثّ َبٔی کٕاَتّو( )Quantum physicsپّژرێُرا .تێٕریی کٕاَتّو Quantum theoryثّ ضێٕازێکی ثّرچبٔ Page 17
www.dengekan.com
پێطجیُییّکبَی ثۆ ئّٔ پێٕاَبَّ راست صِرصِچێتّْ ،رِْٔب کبتێک ثۆ جیٓبَی يبکرۆسکۆپیی( 1)Macroscopicژیبَی ڕۆژاَّ ثّکبر صِْێُرێت ،پێطجیُییّ کالسیکییّکبَیص صٔٔثبرِ صِکبتِّٔ .ثّاڵو فیزیبی کٕاَتّو ٔ کالسیک نّ سّر زۆر چّيکی جیبٔازی دّلیمّتی فیزیب ثَّضٌ.
" .....ئا ئهمه فهلسهفهی منه".
تیۆرییّکبَی کٕاَتّو صِتٕاَرێ نّ ڕێگّی جۆرأجۆرِِٔ فۆريّڵّ ثکرێٍ ،ثّاڵو پێضِچێ ٔرصتریٍ ِٔسف نّالیٌّ ریچبرص(صیک) فّیًُبٌ ِِٔ Richard(Dick) Feynmanپێطکّش کراثێت ،فّیًُبٌ کبرێکتّرێکی چَّض الیَّیی ّْثٕٔ ،نّ الیّک نّ پّیًبَگبی تّکُۆنۆژیبی کبنیفۆرَیب کبری صِکرص نّ الیّکی ترِِٔ تّپڵی نّ سّرجبصِکبٌ صِکٕتب .ثّ ٔتّی فّیًُبٌ ،سیستّيێک ّْڵگری زیبص نّ یّک يێژٔٔ{پێطیُّ} ِ .کبتێک ئێًّ ثۆ ِٔاڵيّکبًَبٌ صِگّڕێیٍ ،ئێًّ ثبسی ٔرصِکبریی تێگّیطتُّکبَی فّیًُبٌ صِکّیٍّْ .رِْٔب ئّيّ ثّکبر صِْێُیٍ ثۆ گّڕاٌ ثّ صٔای ئّٔ ثۆچَّٕٔصا کّ پێیٕایّ الی زۆر نّ گّرصٌٔٔ ثّ تَّیب یّک يێژٔٔی َییّ یبٌ تَّبَّت ثَٕٔێکی سّرثّسۆیطی َییّ. زاَبیبَی فیزیب ئّيّ ثّ ثۆچَٕٔێکی تَٕضڕۆیبَّ سۆی صِرصِسبت .نّڕاستییضا ِٔک زۆر ثیرۆکّی تر نّ زاَستی ئّيرۆصأ ،ا صێتّ پێطچبٔ کّ سّرپێچیی سّنیمّيبٌ صِکبت .ثّاڵو سّنیمّ نّ سّر ئّزئَٕی رۆژاَّيبٌ ثَّضَِّ ،ک ثَّض ثێت نّ سّر گّرصَٔٔێک کّ نّ ڕێگّی ئّٔ تّکُۆنۆژیب سیذرأییّی ثٕاريبٌ پێضِصا ثّ لٕٔڵیی ثرٔاَیُّ ئّتۆو ٔ ثۆ سّرِتبی گّرصٌٔٔ ثگّڕێیُِّٔ.
1يبکرۆسکۆپیک ،ضتێک ثّچبٔی رٔٔت ،ثّثێ ثّکبرْێُبَی زِڕِثیٍ ٔ تّنیسکۆپ ثجیُرێٔ .اتّ تٕاَبی ثیُیٍ ثّچبٔی رٔٔت ٔ لٕٔت .ضتێکی گّٔرِ.
Page 18
www.dengekan.com
تب پّیضاثَٕٔی فیزیبی َٕێ ،ثّ گطتیی ٔا ثیر صِکرایِّٔ ّْئٕ زاَیبرییّکبَی جیٓبٌ صِتٕاَرێ نّ ڕێگّی ثیُیُی ڕاستّٔسۆِٔ ثّرصِست ثکٌّٔ ،ضتّکبٌ چۆٌ ثٍ ثّّْيبٌ ضێِٕش نّ ڕێگّی ّْستّکبًَبَِّٔ ٔێُّ صِکرێٍ .ثّاڵو سّرکّٔتُّ ثّرچبِٔکبَی فیزیبی َٕێ کّ ثَّضِ نّ سّر چّيکّکبَی فّیًُبٌ ،نّ گّڵ ئّزئَٕی ڕۆژاَّيبَضا یّکُبگرێتِّٔ .ثیُیُی سبصِی دّلیمّت نّگّڵ فیزیبی َٕێضا گَٕجبٔ َییّ .ثۆ يبيّڵّکرصٌ نّ گّڵ ئّو پبراصۆکسبَّصا ()Paradoxڕێگّیّک ّْڵضِثژێرێٍ ٔ َبٔی نێضَِێٍ يۆصێهی ریبڵیزيی – ٔاثّستّ( .)Model-dependent realismئّيّ ثَّضِ نّ سّر ئّٔئبیضیبیّی ،يێطکًبٌ ،تێشرأِکبٌ( )Inputنّڕێگّی ئَّضايّ ّْستیبرِکبَِّٔ ثّ صرٔستکرصَی يۆصێهێک نّ جیٓبٌ ضرۆڤّ صِکبت .کبتێک يۆصێهێکی نّو چّضُّ ثّ سّرکّٔتٕیی رٔٔصأِکبٌ تّتّڵّ صِکبت ،دّزيبٌ ثۆ صرٔست صِثێت ثبیّر ثّ تٕسًّ صرٔستکّر ٔ چّيکّکبَی ئبٔێتّیّکی نّٔ چّضُّ ثۆ ثٌٕٔ ثّ دّلیمّتێکی ثّرجّستّ یبٌ دّلیمّتی رِْب ثضِیٍ .ثّاڵو نێرِصا ثۆی ّْیّ کّسێک ثّ رێگّی جیبٔاز ثتٕاَێت ّْيبٌ صۆسی فیزیبیی صرٔست ثکبت. ئّگّ ر صٔٔ تیۆریی فیزیبی جیبٔاز یبٌ صٔٔ يۆصێهی جیبٔاز ،رٔٔصأِکبٌْ ،بٔضێِٕ پێطجیُیی ثکٌّ، َبتٕاَیٍ ثڵێیٍ یّکێکیبٌ نِّٔی تریبٌ راستترِ .ئێًّ ئبزاصیٍ سٕٔص نّ یّکێکیبٌ ِٔرگریٍ کّ گَٕجبٔترِ .نّ يێژٔٔی زاَستضا ئێًّ ثّرصِٔاو زَجیرِیّکی ثبضتر ٔ ثبضتر نّ يۆصێهّکبٌ ٔ تیۆرییّکبًَبٌ صۆزیِٕتِّٔ ،نّ ئّفالتۆَِّٔ( )Platoثۆ تیۆریی کالسیکی( )Classical theoryی َیٕتٍ( )Newtonتب ثّ تیۆریییّکبَی کٕاَتّيی َٕێ صِگبت .سرٔضتییّ ثپرسیٍ ئبیب ئّو زَجیرِیّ ثّ سبڵێکی کۆتبیی یبٌ ثّ تیۆرییّکی کۆتبیی نّ گّرصٌٔٔ صِگٌّ کّ ّْئٕ ْێزِکبَی تێضا ثێت ٔ پێطگۆیی ّْئٕ ئّٔ پێطٓبتبَّ ثکبت کّ ئێًّ صِتٕاَیٍ تێیجگّیٍ یبٌ ئێًّ صِتٕاَیٍ ثێکۆتبیی ثیرصۆزی ثبضتر ثضۆزیُِّٔ ،ثێئِّٔی ّْرگیز ثّ کۆتبیی ثگّیٍ؟ ْێطتب ِٔاڵيێکی صڵُیبکّريبٌ ثۆ ئّو پرسیبرِ َییّ ،ثّ اڵو ئێستب پبنێٕڕأێکًبٌ ثۆ تیۆریی کۆتبیی ّْیّ ،نّڕاستییضا ئّگّر ّْثێت پێی صِگٕترێ ئێى-تیۆریی ) M-theory).2ئێى تیۆریی تَّیب يۆصێهێکّ صِتٕاَێت ّْڵگری ّْئٕ ئّٔ تبیجّتًَّضییبَّ ثێت کّ ئێًّ ثیری نێ صِکّیُِّٔ ئّو تیۆرییّ ئِّٔیّ کّ ثبسّکّيبٌ نّصٔاییضا زۆرتر ثّ پێی ئّٔ ّْڵضِسَّگێرێت. ئێى تیۆریی ،تیۆرییّکی ئبسبیی َییّ .ئّٔ ثریتییّ نّ سێزاَێکی گّٔرِ کّ تیۆریییّ جیبٔازِکبٌ نّسۆ صِگرێّْ ،ر کبو نّٔاٌ نّ ئّصاکّی سۆیبَضا نّ صۆسێکی فیزیبییضا ثّ ثبضیی ضرۆڤّی ثیُرأِکبٌ صِکٌّ .ئّو تیۆریییّ تب ڕاصِیّک نّ َّسطّ صِچێتّْ .رِٔک زاَرأِ کّس َبتٕاَێ ّْئٕ رٔٔثّری زِٔیی نّسّر یّک َّسطّ صاثُێ .پرۆجێکتّری ئبسبیی کّ يێرکبتۆر ()Mercator ثۆ َّسطّی جیٓبٌ ثّکبریٓێُب رٔٔثّرِکبٌ گّٔرِ ٔ گّٔرِتر صِثٍ نّ لٕٔاڵیی ثبکٕٔر ٔ ثبضٕٔرصا ثّالو جّيسّرِکبَی ثبکٕٔر ٔ ثبضٕٔر صاَبپۆضێت .ثۆ ّْثَٕٔی َّسطّیەکی يتًبَّ پێکرأ ثۆ
M theory 2صرێژکرأِی ثیرصۆزێکی ترِ کّ َبٔی ( تیۆری رێسًبٌ – ِ ) string theoryثِّٔ صَِبسرێتِّٔ کّ یبَزِ صٔٔرایی ّْیّ .چَٕکّ تیۆری رێسًبٌ (کطتّک یبٌ ثٌّ یبسٕص سرێُّ) صِ صٔٔرایی ّْیّ ،نّثّر ئِّٔی ئێى تیۆریی 11 صٔٔرایی ّْیّ ،ثۆیّ ئّٔ َبِٔی نێُرأِ .ئّو ثیرصۆزِیّ نّثٕاری زاَستی فیزیبصا َٕێیّ ٔ نّ َبِٔڕاستی َِّٔصِکبَی سّصِی راثرصِِٔٔٔ لٕرسبیی سۆی صاَبِٔ ( ِٔرگێڕِکبٌ).
Page 19
www.dengekan.com
ّْئٕ زِٔییَ ،بچبریٍ نّ کۆی ّْئٕ َّسطّکبٌ کّڵک ِٔرثگریٍ ،کّ ّْر یّکّیبٌ ثۆ َبٔچّیّکی سُٕٔرصارَِّ .سطّکبٌ کبتێک نێکّٓڵضِکێطرێٍّْ ،يبٌ صیًٌّ پێطبٌ صِصٌِ. -Mتیۆرییص ثّ ّْيبٌ ضێِٕیّ .تێٕرییّ جیبٔازِکبٌ نّ سێزاَی -Mتیۆریی رَِگجێ زۆر جیبٔاز ثێُّ پێطچبٔ ،ثّاڵو صِتٕاَرێ ِٔک ئبيبَجێک ثۆ ّْيبٌ تیۆریی نّ ثّرچبٔ ثگێرصرێٍ .ئّيبَّ ِٔک ڤێرژَێک نّ تیۆرییّکبٌ ثّکبر صِْێُرێٍ ثّ تَّیب نّ ئّصایّکی سُٕٔرصارصا ،ثۆ ًََّٕٔ کبتێک ثڕێکی کّيی ٔزِی صیبریکرأت ّْثێِٔ .ک کّٔتُّ سّریّکی َّسطّکبٌ نّ پرۆژِی يێرکبتۆرصا. نێرِصا ئّصای ڤێرژَّ جیبٔازِکبٌ صِکَّّٔ سّریّک ،کّ پێطجیُیی ّْيبٌ صیبرصِ()Phenomena صِکٌّ .ثّاڵو ْیچ َّسطّیّکی تّست ثَٕٔی َییّ کّ ثّ جٕاَیی ثتٕاَێ ّْئٕ رٔٔثّری زِٔیی صِرثشبتّْ ،رِْٔبش ْیچ تیۆرییّک ثّ تَّیب ثَٕٔی َییّ تب ثّ جٕاَیی ًَبیطی ّْئٕ ثیُرأِکبٌ ثکبت.
خشهی جیهان :لهوانهیه کۆمهڵێک تیۆریی بهسهریهکهوه بۆ پێشاندانی نه گهردوون پێویست بن .ههروهک چۆن چهندین جۆره نهخشه بهسهریهکهوه بۆ پێشاندانی زهویی پێویستن . ثبسی ئِّٔ صِکّیٍ چۆٌ – Mتیۆریی ِٔاڵيی جیبٔاز ثّ چێکرصَی گّرصٌٔٔ صِصاتِّٔ .ثّپێی – M تیۆریی گّرصَٔٔی ئێًّ تبکّ گّرصٌٔٔ َییّ .نّثّرايجّرصا -M ،تیۆریی پێطجیُیی صِکبت کۆيّڵّ گّرصَٔٔێکی زۆر نّ ْیچ ( )Nothingصرٔست ثٕٔثێتٍ .ئّو صرٔستجَٕٔبَّ پێٕست َبکبت ثّْۆی سۆتێّٓڵمٕرتبَضَی ثَِّٕٔٔرێکی نّ سرٔضت-ثّصِر ( )Supernaturalیبٌ سٕصأِ ثٕٔثێت. نّکبتێکضا ئّو چَّض گّرصَٔٔییّ ثّ ضێٕازێکی سرٔضتیی نّ یبسب فیزیبییّکبَِّٔ سّرچبِٔ صِگرٌ. ئّيبَّ زاَست پێطجیُیی کرصٌٔٔ .ثۆ ّْر گّرصَٔٔێک نّصٔاییٍ سبتّکبَیضا ئّگّری زۆر صۆر ٔ پێطیُّ ّْیّ ،نّچبٔ ئِّٔی َّْٕٔکّ ٌّْ ،پبش ئّٔ يبِٔ زۆرِی ئّٔاٌ صرٔستجَّٕٔ .زۆرتریُی ئّو صۆسبَّ ثّ تّٔایی نّگّڵ ئّو گّرصَّٔٔی ئێًّ صِیجیُیٍ جیبٔازِّْ ،رِْٔب ثّ تّٔأییص ثۆ
Page 20
www.dengekan.com
ژیٍ ٔ ّْر ضێٕازێک نّ ژیبٌ َّگَٕجبٌٔ .تَّیب ثّضێکی زۆر کّيیبٌ رێگّ صِصٌِ گیبَهّثّری ِٔک ئێًّیبٌ تێضا ثذّٔێتِّٔ. ثّيطێِٕیّ نَّبٔ ئّٔ گّرصَّٔٔ ثێسّرٔثُّصا ،ثًَٕٔبٌ تَّیب جۆرِ گّرصَٔٔێک ّْڵ صِثژێرێت نّگّڵ سۆیضا ثگَٕجێتّْ .رِْٔب ثّ ثّرأرص نّ گّڵ لّثبرِی ئّو گّرصَّٔٔصا ئێًّ زۆر ثچٕٔک ٔ کّو ثبیّسیٍ ،ئّيّیّ نّ ّْستی ئێًّی يرۆڤضا سٕصای صرٔستکّر چێضِکبت. ثۆ تێگّیطتٍ نّ گّرصٌٔٔ نّ لٕٔڵتریٍ ئبستضا ئێًّ پێٕیستًبٌ ثِّٔیّ ثزاَیٍ گّرصَّٔٔکبٌ چۆٌ رِفتبر صِکٌّ ّْرِْٔب ثۆچیی؟ ثۆچیی ثڕێ ضت نّثری َّثَٕٔیبٌ ،ثَٕٔیبٌ ّْیّ ؟ ثۆچیی ئێًّ ّْیٍ؟ ثۆچیی کۆيّڵێ یبسبی تبیجّت ٌَّّْ ،ک َّْضێکیتر؟ ئّيّ گّٔرِتریٍ پرسیبرِکبَی ژیبٌ ،گّرصٌٔٔ ٔ ّْئٕ ضتێکّ .ئێًّ صِيبَّٔێ نّو کتێجّصا ِٔاڵيیبٌ ثضِیُِّٔ .ثّ پێچّٔاَّی ئّٔ ِٔاڵيبَّی نّ رێُٕێُیی ْبیتچکیر ثّرِٔ کۆيّڵّ ئّستێرِ ( )The Hitchhiker’s Guide to the Galaxyصا ْبتَّٕٔ ،ئێًّ َبيبَّٔێ ثّ سبصِیی ئّٔ ِٔاڵيّ ژيبرِ 42ثێت.
Page 21
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 22
2 *** رێسای‌یاسا ()The Rule of Law
" گٕرگّ سکۆڵ صِی ٔیست يبَگ ثترسێُێت تب فڕییّ سّر (صاری-غّو): گٕرگّ ْبتی،سزيی ْریضڤتُیریص صِیٕیست ثّ صٔای سۆر ثکّٔێت" " گریًُسًبل " ثبَگی ثبَگضِر نّ ئّفسبَّی ڤبکیُگّکبَضا( )Vikingسکۆڵ ٔ ْبتی صِیبَّٔێت سۆر ٔ يبَگ رأ ثکٌّ .کبتێک گّنّگٕرگ صِیبَشۆٌ ،گیراٌ( )Eclipseرٔٔصِصا .کبتێک ئّيّ رٔٔیضا سّڵکی سّر زِٔیی ّْڵپّی صِرثبزکرصَی سۆر ٔ يبَگیبٌ ثٕٔ ،ثّ صرٔستکرصَی صَِگّصَِگی ّْرچی زۆرترْ ،یٕاصارثٌٕٔ گٕرگّکبٌ ثترسێٍُ .نّ کٕٔنتٕرِکبَی ترصا ْبٔضێِٕی ئّو ئّفسبَّیّ ثَٕٔیبٌ ّْیّ .ثّاڵو نّ صٔاییضا سّڵک ثیُییبٌ تَّبَّت ئّگّر صَِگّ صَِگ ٔ زريّزريیص َّکٌّ ،سۆر ٔ يبَگ نّ گیراَّکّ صِرثبز صِثٍ .صٔای يبِٔیّکیتر ثّ تّٔایی تێگّیطتٍ گیراَّکبٌ ثّ ضێٕازی ّْڕِيّکیی رٔٔ َبصٌِ، ثّڵکٕ ثّ ضێٕازێکی رێکٕپێک رٔٔصِصٌِ ٔ َبٔثَّبٔیص سۆیبٌ صٔٔثبرِ صِکَِّّٔ .ئّو ضێٕازِ زۆرتر ثۆ گیراَی يبَگ صِست صِصات ،ضبرستبَییّتی ثبثهیی( )Babylonianئّٔ تٕاَبیّیبٌ ّْثٕٔ يبَگ گیراٌ تب راصِیّک ثّڕاستیی پێطجیُیی ثکٌّّْ ،ر چَّض َّیبٌ صِزاَی راستیی يبَگ گیراٌ ثّ ْۆی پێطپێگرتُی رَٔٔبکیی سۆر نّ الیٌّ زِٔییِّٔیّ. پێطجیُیی گیراَی سۆر زۆر صژٔارتر ثٕٔ ،چَٕکّ ئّيّیبٌ تَّیب نّئّصای صااڵَێکضا ثّ پبَیی 30 يبیمّْ 3ستی پێضِکرێّْ .ست ثِّٔکرأِ ٔ ضێٕازِکبٌ رَٔٔیبٌ کرصِٔٔتِّٔ ( گیراٌ)ِ کبٌ ثّ پێی یبسب فّريبَڕِٔاکبَی سرٔضتٍ َّک ثّ ْۆی ثَٕٔی ئبرِزٔٔی ثّرزِ سرٔضتییِّٔ.
-3يّثّست نّ يیهّ کّ یّکسبَّ ثّ 1,609.344يّترِٔ ،ک فۆَّتیکّ ئیُگهیزییّکّ ِٔ Mileريبَگرتِٕٔ ،يبیم ثّ ثریتبَیی ٔ ثّ ئێڵی لّڵّٔیص ِٔک فۆَّتیکی ئّيێریکیی ( يبیڵ)ِٔ .رگێڕِکبٌ
Page 23
www.dengekan.com
گیران :شارستانییهته کۆنهکان نهیان دهزانی هۆکاری گیران چییه بهاڵم شێوازی روودانهکهیان بینیبوو
ّْرچَّض َّْضێک نّ ضێٕازِ سّرِتبییّکبٌ نّ پێطجیُیی جٕڵّی تَّّ ئبسًبَییّکبَضا ( Celestial )bodyسّرکّٔتٕٔثٌٕ ،ثّاڵو ثۆ ثبٔٔثبپیراَی ئێًّ ئّستّو ثٕٔ سٕێُضَِّٔ ثۆ زۆرثّی رٔٔصأِکبَی سرٔضت ثکٌّ .گڕکبَّکبٌ ،زِٔیی نّرزِکبٌ ،تۆفبَّکبٌ ،تبعَّٕٔکبٌ ( ٔ ) pestilencesصٔٔثبرِ ْبتُِّٔی َیُۆکی لرتێُرأ ّْئٕیبٌ ثّ ثێ ْۆکبر یبٌ ثّثێ يّثّست ثّ ثیریبَضا صِْبت. ثۆ ضبرستبَییّتّ کۆَّکبٌ ،سرٔضتیی ثٕٔ ئّو ْێزِ تێکضِراَّ ثّ پّرستگبیّکی سراپّ یبٌ سٕصای سراپِّٔ ثجّستُِّٔ .کبرِسبتّکبٌ زۆرثّی کبت جۆری گَٕبْیبٌ ِٔرصِگرت ٔ ثّ ْۆی تبٔاَێکِّٔ ثَّٕٔ صِرّْق ثّ سٕصاکبٌ کرأٌ .ثۆ ًََّٕٔ َزیکّی 5600سبڵ پێص زاییٍ گڕکبَی کێٕی يبزايب( )Mazamaنّ ئّيێریکب تّلییِّٔ ،ثۆ چَّضیٍ سبڵ سۆڵّيێص ٔ ٔرصِثّرص صِثبریی ،چَّضیٍ سبڵ صٔاتر چبڵی گڕکبَّکّ ثّ ْۆی ثبرأَِّ ثّ ئبٔ پڕثِِٕٔٔ ،صِریبچّیّکی صرٔستکرص کّ ئێستب چبڵّ صِریبچّی پێ صِڵێٍ. ثّاڵو ْیُضییّ سٕٔرِکبٌ نێکضأَِّیّکی تریبٌ ثۆ ئّو صِریبچّیّ ّْیّ .نّڕاستییضا ثّ تّٔأیی نّگّڵ ٔرصِکبریی زاَستی زِٔییُبسیی()Geologyصا یّکضِگرێتِّٔ ،ئّڵجّت نّگّڵ تێّٓڵکێطکرصَی صرايبیّک کّ يرۆڤێک ْۆکبر ثِٕٔ ثۆ رٔٔصاَی کبرِسبتّکّ .تٕاَبی يرۆڤ ثۆ تبٔاَکرصٌ ّْيیطّ ٔاصِکبت يرۆڤّکبٌ ڕێگّیّک ثضۆزَِّٔ ثۆ سّرزَِطتکرصَی سۆیبٌّْ .رِٔک ئّفسبَّکّ ثبسی صِکبت نالٔ( )Llaoسّرۆکی جیٓبَی ژێرِِٔ( )Below worldصِکّٔێتّ صأی سۆضّٔیستیی کچێکی جٕأَِّ کّ کچی سّرۆکی ْیُضییّ سٕٔرِکبَّ .کچّکّ دّزی ثّٔ َییّ ،ثۆیّ نّ رێگّی تۆڵّکرصَِِّٔٔ ،نالٔ صِیّٔێ ْیُضییّ سٕٔرِکبٌ ثّ ئبگر لّاڵچۆثکبت .سۆضجّستبَّ ثّ پێی ئّفسبَّکّ ،سکێڵ( )Skellسّرۆکی جیٓبَی سّرِِٔ( )Above worldیبريّتیی يرۆڤّکبٌ صِصا ٔ نّ Page 24
www.dengekan.com
گّڵ ْبٔتبکّی سۆیضا ،نّ جیٓبَی ژێرِِٔ ثّضّڕ صێٍ .نالٔ زايضار صِثێت ٔ صِکّٔێتّ َبٔ کێٕی يبزايبِٔ ٔ کَٕێکی گّٔرِ نّ صٔای سۆی ثّ جێضێڵێ ٔ صٔایی ثّ ئبٔ پڕ صِثێتِّٔ. گٕێُّصاٌ ثّ ّْڵسٕکّٔتی سرٔضت صِثٕٔ ثّ ْۆی ئِّٔی سّڵک نّ ضبرستبَییّتّ کۆَّکبَضا سٕصاکبٌ صاثٓێٍُ ثۆ ئِّٔی فّريبَڕِٔایی ّْئٕ الیَّّکبَی ژیبَی يرۆڤ ثکٌّ .سٕصاکبَی سۆضّٔیستیی ٔ سراپّ؛ سۆر ٔ زِٔیی ٔ ئبسًبٌ؛ زِریبکبٌ ٔ چۆيّکبٌ ؛ ثبراٌ ٔ تۆفبٌ تَّبَّت يرۆڤّکبٌ زِٔیی نّرزِ ٔ گڕکبَیص سٕصایبٌ ّْثٕٔ .کبتێک سٕصاکبٌ دۆضذبڵ صِثٌٕٔ ثّثبضیی،ئبضتیی ٔ ئبزاصیی ٔ صٔٔر نّ ثّاڵی سرٔضت ٔ کبرِسبت ٔ َّسۆضیی يبيّڵّیبٌ نّگّڵضا صِکرا .ثّاڵو کبتێک لّڵس صِثٌٕٔٔ ،ضکّسبڵیی ،جَّگ ،تبعٌٕٔ ٔ پّتب صِْبت .ثّ ْۆی ئِّٔی پێَِٕضیی ْۆکبر ٔ رٔٔصأِکبٌ ثّ چبٔ َّصِثیُراٌ ئّو سٕصایبَّ کّس سّری -نێضِرَّصِکرصٌ ( ٔ )inscrutableسّڵکیص صِکّٔتُّ ژێر ثّزِیی سٕصاکبَِّٔ .ثّاڵو ثّ ْۆی تبڵسی يیهتیٕسِّٔ(()Thales of Miltuseصِٔرٔثّری 546-624پ ز) َزیکّی 2600سبڵ پێص ئێستب گۆڕاٌ صِستی پێکرص. ئبیضیبکّ نِِّٔٔ صێت ،سرٔضت نّ سّر َّْضێک پریُسیپ ثیُبکرأِ صِثێت َٓێُییّکّی صِرثکّٔێت. صٔای ئِّٔ پرۆسێسێکی صٔٔرٔصرێژ ثۆ جێگرتُِّٔی فّريبَڕِٔایی سٕصاکبٌ صِستیپێکرص ،ثّٔ ثبِٔڕِی گّرصٌٔٔ نّ ژێر فّريبَڕِٔایی یبسبکبَی سرٔضت صایّٔ ثّ پێی ثّرَبيّیّکی صاڕێژرأ صرٔستکرأِ کّ ڕۆژێک صاصێت فێرثیٍ ٔ ثیشٕێُیُِّٔ .ئِّٔی زاَرأِ ثّ پێی يێژٔٔی يرۆڤ ،پرسیبری زاَستیی ّْٔڵێکی زۆر َٕێیّْ .بٔضێِٕکبًَبٌ ْ،ۆيۆ سبپیُسّکبٌ(َ ،)Homo Sapiensزیکّی صٔٔسەت ّْزار 200000سبڵ پێص زاییٍ نّ صأێُی ثیبثبَی ئّفریمبِٔ صِرکّٔتٍّْ .رِْٔب زيبَی َٕٔسیٍ تَّیب ثۆ دّٔت ّْزار 7000سبڵ پێص زاییٍ صِگّڕێتِّٔ. صرٔستجَٕٔی جڤبکّکبٌ نّ صِٔرٔثّری کێهگّ کطتٕکبڵییّکبَی صأَّێڵّصا ثٕٔ(.ثڕێک نّ کۆَتریٍ کتێجّ َٕٔسرأِکبٌ پێَِٕضییبٌ ثّ َۆرِی ڕۆژاَّی سٕصارصَِّٔی ثیرِِٔ ّْیّ کّ ّْر ْبٔٔاڵتییّک ثۆی ّْثِٕٔ ِٔری ثگرێت) کۆَتریٍ َٕٔسرأی تۆيبرکرأ نّ گّٔرِتریٍ ضبرستبَییّتی گریکی کۆَضا صِگّڕێتِّٔ ثۆ سەتّی َۆیّيی پێص زاییٍ ،ثّاڵو ضکۆصارتریٍ کبتی ضبرستبَییّتّکّ " رۆژگبری کۆٌ" چَّض سەت سبڵ صٔایی صِرصِکّٔێت ،سّرِتبکّی ثّ َزیکّی 500سبڵ پێص زاییٍ صِزاَرێ. تبڵس ئّو ثّ پێی ئّریستۆ( 322-384()Aristotleپ ز) ،صِثێت نّٔ صِٔرٔثّرِصا ثٕٔثێت ثیرکرصَِّٔیّی پّرِپێضا کّ صِکرێت نّ جیٓبٌ تێجگّیٍ ،رٔٔصأِ ئبڵۆزِکبَی صِٔرٔثّريبٌ صِکرێ سبصِ ثکرێُِّٔ ثۆ چَّض پریُسیپێک ٔ ضیجکرێُِّٔ .ثێئِّٔی َبچبرثیٍ پَّب ثۆ ضیکبری ئّفسبَّیی ٔسٕصاَبسیی ثجّیٍ. تبڵس ئِّٔ صِصرێتّ پبڵی ،یّکّو کّسّ پێطجیُیی گیراَی سۆری نّ سبڵی 585پێص زاییُضا کرصِٔٔ، صیبرِ ٔرصِکبرییّکی يّزٌ ثٕٔ ثّاڵو ئّگّری ئِّٔ ّْیّ چبَس یبريّتیی صاثێت .تبڵس فیگّرێکی سَّگیٍ ثٕٔ ثّاڵو ْیچ َٕٔسرأێکی نّ صٔای سۆی ثّجێُّْێطت .يبڵّکّی یّکێک ثٕٔ نّ سَّتّرِ رَٔٔبکجیرییّکبَی ئبیۆَیب( )Ioniaکّ کۆنۆَی گریکّکبٌ ثٕٔ ،صِسّاڵتی لّڵّيڕِٔییّکّی ثّ پبَتبیی Page 25
www.dengekan.com
نّ تٕرکییِّٔ تب ئیتبنیب ثڕی صِکرص .زاَستی ئبیۆَیبکبٌ ّْٔڵێکی ثّرچبٔ ثٕٔ ثۆ صِرسستی یبسب ثُچیُّییّکبٌ تب ضرۆڤّی صیبرصِ سرٔضتییّکبَی پێجکرێتّْ .رِٔک لۆَبغێکی يّزَیطّ نّ يێژٔٔی ثیرکرصَِّٔی يرۆڤضا .تێگّیطتُّکبَیبٌ نّ زۆرثّی دبڵّتّکبَضا ڕێژِیی ثٕٔ ،گّیطتٍ ٔ ثبِٔڕکرصٌ ثّٔ ئبکبيبَّ ثّ ضێٕازێکی سّرسٕڕْێُّر نّگّڵ ئَّجبيی يیتۆصِ پێطکّٔتِٕٔکبَی ئّيڕۆصا نّیّکچَٕٔیبٌ ّْیّ .ئّيّ سّرِتبیّکی يّزَی پێطبٌ صِصا ثّاڵو نّ سەتّکبَی صٔاییضا زۆرثّی زاَستّکبَی ئبیۆَیب فّرايۆضکراٌ -تَّیب جبرٔثبر صِستیبٌ ثۆ صِثرصرایِّٔ ٔ سّرنَّٕێ صِصۆزرأَِّ. ثّپێی ئّفسبَّکبٌ ،یّکّو فۆريّڵّی ثیرکبریی کّ ئێًّ صِ تٕاَیٍ َبٔی ثُێٍ یبسبی سرٔضت صِگّڕێتِّٔ ثۆ کّسێکی ئبیۆَیبیی ثّ َبٔی پیسبگۆرس( فیسبگۆرس 490 - 580()Pythagorasپ ز). کّ َبسرأِ ثّ ْۆی ثیرصۆزِ ثّ َبٔثبَگّکّی :نّ سێ گۆضّیّکی گۆضّ راستضا صٔٔجبی ژێ یّکسبَّ ثّ کۆی صٔٔجبی صٔٔ الکّی تری سێگۆضّکّ ّْ .رِْٔب صِگٕترێ پیسبگۆرس پێَِٕضیی ژيبرِیی َێٕاٌ صرێژیی ژێی ئبيێرِ يٕزیکییّکبٌ ٔ ئبٔێتّی ْبريۆَیی صَِگی صۆزیِٕتِّٔ. نّ زيبَی ئّيڕۆصا ئێًّ ئّو پێَِٕضییّ ثّو ضێِٕیّ ضرۆڤّ صِکّیٍ :ضّپۆنی ژيبرِی نّرِنّرِکبَی پّتێکی نّریٕ نّ ژێر کبریگّریی پّستبَێکی جێگیرصا نّ چرکّیّکضا -پێَِٕضییّکی پێچّٔاَّیی نەگەڵ صرێژایی پّتّکّصا ّْیّ .نّڕٔٔی پراکتیکِّٔ ئّيّیّ ْۆکبری صرێژیی ژێی گیتبری ثبس( )Bass Guitarنّگّڵ گیتبرێکی ئبسبییضا .نّڕاستییضا ئّگّری ئِّٔ ّْیّ پیسبگۆرس ئّيّی َّصۆزیجێتِّّْٔ ،رِْٔب نّٔاَّضّ ئّٔ ثیرصۆزِیطی َّصۆزیجێتِّٔ کّ َبٔی ئّٔی نێ َرأِ .ثّاڵو ثّڵگّ ّْیّ َّْضێک پێَِٕضیی نّ َێٕاٌ صرێژیی ژێ ٔ نّتر ( )Pitchصا نّ ڕۆژگبری ئّٔصا ّْثَّٕٔ. ثّو تێڕٔاَیُِّٔ صِتٕاَرێ ثگٕترێ یّکّو فۆريّڵّکرصَی سرٔضت ثّ ضێِٕی يبتًبتیکیی ثّ سّرِتبی فیزیبی تیۆریی( )Theoretical physicsصاثُرێت.
.
ئایۆنیا :زاناکان له شارستانییهتی ئایۆنیادا یهکهم کهسانێک بوون ،دیارده سروشتییهکانیان به پێی یاسا سروشتییهکان نهک پهنابردن بۆ ئهفسانه وخواناسیی ،شرۆڤه دهکرد
Page 26
www.dengekan.com
جیب نّ یبسبی پیسبگۆرس ثۆ ژێکبٌ تَّیب یبسبی فیزیبی َبسرأ نّٔ سّرصِيەصا ،سێ یبسب ثٌٕٔ، ثّ َبٔی ئّرسّيێضس (َ ِِٔ )Archimedesبٔ َرأٌ( 212-287پ ز) .صیبرِ ئّرسّيێضس زۆر نّ فیزیبٔییّ َبٔصارِکبَی سّرصِيی کۆٌ ،پهّٔپبیّی ثڵُضترِ .ثّ پێی تێريۆَۆڵۆجی ئێستب ،یبسبی َٕێڵّکبٌ( )Leverصِڵێت ثّ ْێزێکی ثچٕک صِکرێ کێطێکی گّٔرِ ثّرز ثکرێتِّٔ چَٕکّ َٕێڵ صٔریی ڕاگرِ-پُتی (َٕ )Fulcrumێڵّکّ .یبسبی ْێزِکّ تَٕضٔتۆڵتر صِکب ثّپێی ڕێژِی سّرئبٔکّٔتٍ( )Buoyancyئِّٔ صِرصِسبت ّْر تَّۆنکّیّک نَّبٔ ضهگبزییضا َغرۆ ثجێْ ،ێزیک ثّ ئبراستّی سّرِِٔ کبر صِکبتّ سّری کّ یّکسبَّ نّ گّڵ کێطی ضهگبزی الصرأصا. ّْرِْٔب یبسبی ضکبَِّٔی رَٔبکیی جّست نِّٔ صِکبتِّٔ گۆضّی َێٕاٌ ضّثَّگی تیطکێک ٔ ئبٔێُّیّک ،یّکسبَّ ثّ گۆضّی َێٕاٌ ضّثَّگّ ضکبِٔکّٔ ئبٔێُّکّ .ثّاڵو ئّرسّيێضس ئّيبَّی ِٔک یبسب ََّبسبَضّْ ،رِْٔب چ ِٔک ثیُرأ یبٌ پێٕاَّ ضرۆڤّی َّکرصٌ .نّ جیبتی ئِِّٔٔ ،ک ثیرصۆزِی يبتًبتیکیی پّتیی ثّ سیستًێکی ثّرَبيّصاڕێژرأ ِٔک ئِّٔی کّ یٕکهیض( )Euclidثۆ زاَستی ئَّضازِ صرٔستی کرصثٕٔ چبرِسّر کرص . کبتێک کبریگّریی ئبیۆَیبٌ تّضَّّی سَّض ،سّڵکیی ثیُیبٌ گّرصٌٔٔ سیستًێکی َبٔسۆیی ّْیّ کّ صِکرێ نّ ڕێگّی ثیُیٍ ٔ ثّڵگّکبَِّٔ تێیجگّیٍ .ئَّبسسیًبَضِر( 546-610()Anaximanderپ ز) ٔێرای صۆستجٌٕٔ ،پێضِچێ سٕێُضکبری تبڵسیص ثٕٔثێ ،ثّجۆرێک ثیبَٕٔی صِْێُبیِّٔٔ صِیگٕت چَٕکّ کۆرپّی يرۆڤ َبتٕاَێت ثێ یبريّتیی ثژێت ،کّٔاتّ ئّگّر یّکّو يرۆڤ کۆرپّ ثٕٔثێت َّصِيب .ئّيّ نّٔاَّیّ یّکّو ئبيبژِ ثێت ثّ پّرِسَّضٌ( .)Evolutionثۆیّ ئَّبسسیًبَضِر ثّڵگّی صِْێُبیِّٔ ،يرۆڤ صِثێت نّ ثَِّٕٔٔری ترِِٔ گّضّی سَّضثێت کّ کۆرپّکبَیبٌ لبیًترٌ. نّ سیهیسی ( ،)Sicilyئیًپیضۆکهیس ( 430- 490()Empedoclesپ ز) ئبيێرێکی صۆزییِّٔ پێی صِگٕترا ئبٔ-صز clepsydraثّ کبتژيێری ئبٔیی َبَٔرا. َّْضێکجبر ِٔک ئّسکٕێیّکی گّٔرِ کّڵکی نێِٕرصِگرت ،ثریتیی ثٕٔ نّ گۆیّک ثّ يهێکی کرأِِٔ، کۆيّڵّ کَٕێکی ثچکۆنّ نّ ثُیضا ّْثٌٕٔ ،کبتێک َٕلى صِکرا پڕ نّئبٔ صِثٕٔ .ثّاڵو کبتێک يهّکّی صاثپۆضرێ ،کبتژيێرِ ئبٔییّکّ ثۆی ّْیّ سّرئبٔ ثکّٔتبیّ ،ثێئِّٔی ئبٔ نّکَّٕکبَییِّٔ تێی لڵپێ. ئیًپیضۆکهیس سّرَجی ئِّٔی صاثٕٔ ،ئّگّر يهّکّی صاپۆضی ،کبتژيێرِ ئبٔییّکّ پڕ نّئبٔ َّصِثٕٔ، ئّٔ ثّڵگّی صِْێُبیِّٔ ،نّٔاَّیّ ضتێک کّ َبثیُرێت ثجێت ثّ ْۆی ئِّٔی رێ نّئبٔ ثگرێ تب نّکَّٕکبَِّٔ َّچێتّ ژٔٔرِِٔ ،ئّٔ ضتّی ئّٔ صۆزیجٕٔیِّٔ ئێًّ َبٔيبٌ َبِٔ ّْٔا. ّْر نّ صِٔرٔثّری ئّٔ سباڵَّصا(،صیًۆکریتٕس)( 370 -460( )Democritusپ ز) نّ کۆنۆَیّکی ئبیۆٌ نّ ثبکٕٔری یۆَبٌ ،نِّٔ رايبثٕٔ چیی رٔٔصِصات ئّگّر تۆ تَّێک ثطکێُیت یبٌ ثیجڕیتِّٔ؟ ئّٔ ئبرگیٕيێُتی ئِّٔی صِکرص َبکرێت ئّو پرۆسێسّ ثێکۆتبیی صرێژِی پێ ثضرێ .ثّڵکٕ پێطُیبری ئِّٔی کرص ّْئٕ ضتێک ثّتبیجّتییص ثَِّٕٔٔرِ زیُضِٔٔکبٌ نّ تٕسًی سّرِکیی صرٔستکرأٌ Page 27
www.dengekan.com
َبکرێت ثیبَجڕیتِّٔ یبٌ کّرتٕپبرچّیبٌ ثکّیت .ئّٔ ،ئّو تٕسًّ سّرِکییبَّی َبٔ َب ئّتۆو ،نّ زيبَی گریکضا ثّ يبَبی "َبثڕصرێ" ( )Uncuttableصێت .صیًۆکریتٕس ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ّْئٕ صیبرصِیّکی يبصصیی ثّرئَّجبيی ثّریّککّٔتُی ئّتۆيّکبَّ ،نّ رٔاَگّی ئِِّٔٔ َبٔی ئّتۆيیزو( )Atomismی نێضَِرێّْ .ئٕ ئّتۆيّکبٌ نّ ثۆضبییضا صِسٕنێُِّٔ ،تب لّڵس َّکرێٍ، رِٔٔٔ پێطِّٔ صِجٕڵێٍَّْٕٔ .کّ ئّو ئبیضیبیّ َبٔی نێُرأِ یبسبی ثّرصِٔايیی ( the law of .)Inertia ئّٔ ضۆڕضّ فیکرییّی کّ ئێًّ ْیچ َییٍ تَّیب ئِّٔ َّثێ صاَیطتٕٔیّکی ئبسبیی ئّو گّرصَّٔٔیٍ ،ثَٕٔێکی تبیجّتًبٌ َییّ ٔ چّلی ثَٕٔیص َیٍ ،یّکّيجبر نّ الیٌّ (ئبریستبرکۆس) ( 310-230()Aristarchusپ ز) ِِٔ کّ یّکێکّ نّ صٔایّيیٍ زاَب ئبیَٕییّکبٌ ثّر ثبس ٔ نێکۆڵیُِّٔ صرا .تَّیب یّکێک نّ ضبکبرِکبَی نّفّٔتبٌ صِرثبز ثٕٔ ،ضرۆڤّیّکی ئَّضازِیی نّ لّثبرِٔ سێجّری زِٔیی نّ سّر يبَگ نّ کبتی يبَگ گیراَضا کرصٔ زۆر ثّٔرصیی سّرَجی صا .ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّو صاتبیبَّ صِڵێت سۆر ،زۆر نّ زِٔیی لّثّترِ. رَِگّ ئیهٓبيی ئّو ثیرۆکّیّی ،تَّّ ٔرصِکبٌ ثّ صِٔری تَّّ گّٔرِکبَضا صِسٕڕێَُِّّٔ ،ک ثّ پێچّٔأَِّ ،ثِٕٔ ثّ ْۆی ئِّٔی ئّٔ ثجیێت ثّ یّکّو کّس ،ثڵێت زِٔیی چّلی سیستًی کۆيّڵّ ئّستێرِکّی ئێًّ َییّّْ .رِْٔب سٕنگّی ّْسبرِکبَی تر زۆر نّ سٕنگّی سۆر گّٔرِترِ .ئّيّ َّْگبٔێکی ثچٕٔکّ ثۆ ئّٔ راستییّی زِٔیی ٔەک سۆی تَّیب ّْسبرِیّکّٔ سۆرِکّی ئێًّش ئّيّ ٔاثێ ،ثّڵکٕ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ئّٔ ضتێکی تبیجّت َییّ .ئبریستبرکۆس گٕيبَی ّْثٕٔ ئّستێراَّی نّ ضّٔاَی ئبسًبَضا صِثیُرێٍ نّڕاستییضا ْیچکبيیبٌ جگّ نّسۆرگّنێکی صٔٔر ،ضتێکی تر َییٍ. نّ ئبیۆَیبی کۆَضا چَّضیٍ لٕتبثشبَّی فّنسّفّ ی گریکیی کۆٌ ّْثٌٕٔ ،زاَب کۆَّکبَیبٌ جیبٔاز ثٌٕٔ ٔ زۆرجبر صژثّیّکیص ثٌٕٔ .ثّصاسِّٔ تێڕٔاَیُی ئبیۆَییّکبٌ نّسّر سرٔضت -ثّٔضێِٕیّی ضرۆڤّیبٌ کرصثٕٔ ،نّ یبسب گطتییّکبَیطیبَضا تَّیب چَّض گٕرز ٔ پرَسیپێکی سبصِ صِثیُراٌ- ٔێرای ئِّٔی کبریگّریی ثّ ْێزیبٌ ّْثٕٔ ثّاڵو تَّیب ثۆ چَّض سّتّیّک ثّکبرْێُراٌ .یّک نّ ْۆکبرِکبٌ ئِّٔ ثٕٔ ،نّ تیۆرییّکبَی ئبیۆَیبصا جێگّێک ثۆ ئَّضێطّ ،کبری ثّيّثّست یبٌ صِستتێِٕرصاَی سٕصاکبٌ نّ کبرٔثبری جیٓبٌ َّصِثِِٕٔٔ . ئّو الثرصَّ سّرسٕڕْێُّرِی رۆڵی سٕصاکبٌ ،زۆر نّ ثیریبرِکبَی گریکی ثّ لٕٔڵیی ِٔک زۆر نّ سّڵکی ئێستب پّست صِکرص .ثۆ ًََّٕٔ فّیهّسٕٔف ئێپیکۆرٔس( 270-341( )Epicurusپ ز) نّ ثُبغِّٔ صژ ثّ ئّتۆيیزو ثٕٔ ،ئّٔ صِیگٕت "ثبضترِ رێچکّی ئّفسبَّی سٕصاکبٌ ثگریٍ تب چبرَِٕٔسًبٌ ثّ کۆیهّثَٕٔی ئّٔ فّیهّسٕفبَّی ثّ سرٔضتییّکبٌ َبسرأٌ ثجّسترێتِّٔ". ّْرِْٔب ئّریستۆش چّيکی ئّتۆيّکبَی پّسَّض َّصِکرص چَٕکّ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ثَٕٔی يرۆڤ نّ تّ َی ثێ گیبٌ ٔ ضتی يرصٔٔ پێكُّْبتِٕٔ .ثبِٔڕی ئبیۆَییّکبٌ صِرثبرِی ئِّٔی گّرصٌٔٔ چّلجَّضی يرۆڤ َییّ لۆَبغێکی گریُگّ نّ تێگّیطتًُبٌ صِرثبرِی گّرصٌٔٔ( ،)Cosmosثّاڵو ئّيّ Page 28
www.dengekan.com
ثڕٔایّک ثٕٔ کّ تٕٔڕ ّْڵضرا ٔ جبریکی تر ثّ الیضا َّچٕٔیُِّٔ ،تب سّرصِيی گبنیهیۆ(ٔ )Galileoاتّ ثیست سەتّ صٔاتر. ّْرچَّض ثّضێک نّ رايبٌ ٔ تێگّییطتُّکبَیبٌ صِرثبرِی سرٔضت گریُگ ثٌٕٔ ،ثّاڵو زۆرتریٍ ثۆچَٕٔی گریکّ کۆَّکبٌ ثّ پێی زاَستی َٕێ ،يتًبَّپێکرأ َییٍ .الی کّو چَٕکّ گریکّکبٌ يیتۆصی زاَستییبٌ صاَّْێُب ،تیۆرییّکبَیبٌ ثّضێٕازی کرصاریی تبلیی َّصِکرأَِّ .ثۆیّ ئّگّر زاَبیّک ثیگٕتبیّ ئّتۆو نّ سّر ْێڵێکی راست صِجٕڵێ تب ثّر ئّتۆيێکی تر صِکّٔێ ،یّکێکیتر ّْڵی صِصایّ ٔ صِیگٕت ئّتۆو نّسّر ْێڵێکی ڕاست صِجٕڵێ تب سّرئَّجبو ّْڵضِثّزێتِّٔٔ نّ چبٔسڕ ( 4)Cyclopsصا ئۆلرِ صِگرێ. نێرِصا ْیچ چّضُّ رێگّیّک ثۆ یّکالکرصَِّٔی چّنّدبَێکبٌ ثَٕٔی َّثّْٕٔ .رِْٔب ْیچ چّضُّ جیبٔازییّکی رٌٔٔ نّ َێٕاٌ یبسبکبَی يرۆڤ ٔ یبسبکبَی فیزیبصا ثَٕٔی َّثٕٔ .نّ سەتّی پێُجّيی پێص زاییُضا ئَّبسسیًبَضِر (َٕٔ )Anaximanderسیجٕٔیّْ ،ئٕ ضتّکبٌ نّ يبصصِیّكی سّرِتبییِّٔ صێٍ ٔ ثۆیطی صِگّڕێُِّٔ .نّثّرايجّرصا " پبصاضت ٔ ثبجی چبکّٔ سراپّ َبصرێُِّٔ" ّْرِْٔب ثّپێی فّیهّسٕٔفی ئبیۆَیی ْیراکهیتٕس( 538- 475()Heraclitusپ ز) سۆر صِثێت ثّضێِٕیّک رِفتبر ثکبت ِٔک ئِّٔی صِثێت ثیکبت ئّگیُب سٕصای صاصِٔریی صِیگرێ ٔ سزای صِصات. چَّض سەت سبڵ صٔاتر ستۆکیس( ،)Stocisکّ لٕتبثشبَّیّکی فّیهّسٕٔفّکبَی گریک ثٕٔ .نّ صِٔرٔثّری سەتّی سێیّيی پێص زاییٍ ،جیبٔازییبٌ نّ َێٕاٌ یبسبکبَی يرۆڤ ٔ یبسبکبَی سرٔضتضا کرص .سّرِڕای ئِّٔی یبسبکبَی سرٔضت گّرصَٔٔییٍ ،ثّاڵيى ئّٔاٌ رێسبکبَی يرۆڤیطیبٌ– ِٔک ستبییطی سٕصا ٔ يهکّچیی ثۆ صایک ٔ ثبٔک -سستجِٕٔ ئّو چٕارچێِٕیِّٔ .نّالیّکیترِِٔ ئّٔاٌ زۆرثّی کبت پرۆسێسّ فیزیبٔییّکبَیبٌ ثّتێريی یبسبیی ضرۆڤّ صِکرص ٔ ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ صِثێت ثّٔ ضێِٕیّ ثّگّڕ ثشرێٍ .تَّبَّت نّٔ ثڕٔایّصا ثٌٕٔ تَّۆچکّ ثێ گیبَّکبَیص صِثێت يهکّچی یبسبکبٌ ثٍ ،ثۆ ئِّٔی ثبضتر نّ ترافیکی ئّو یبسبیبَّ تێجگّێت ،ثیٓێُّ ثّرچبٔی سۆت، ئّستێرِیّکی گّڕۆکی ثچٕٔک ( )Asteroidتێجگّیَّی کّ صِثێت نّ سّر ڕێڕِٔێکی ْێهکّیی( )Ellipticثجٕڵێ. ئّو تراصیسیۆَّ کبریگّرییّکّی نّ سّر ثیريَّضِکبَی صٔای گریک ثۆ چَّضیٍ سەتّ ثّرصِٔاو ثٕٔ. نّ سەتّی سیبَزِیّيضا فّیهّسٕٔفێکی کریستیبَیی سّرِتبیی تۆيبس ئبکیَٕبس( Thomas 1274-1225()Aquinasز) نّو صیضِ کّڵکی ِٔرگرت ثۆ ئِّٔی ثیسّنًێُێت سٕصا ثَٕٔی ّْیّ. َٕٔسیجٕی " ڕَّٔٔ [تَّّ ثێ گیبَّکبٌ] نّسۆِٔ َب ثّڵکٕ ثّيّثّستِّٔ ثّ کۆتبیی صِگٌّ .....ثۆیّ کّسێکی زۆر ثهیًّت ثَٕٔی ّْیّ کّ ّْئٕ ضتێکی سرٔضت ثّ ْۆی فّريبَی ئِِّٔٔ ثّ کۆتبیی صِگٌّ.
4سبیکهۆپس Cyclopsئّفسبَّیّکی کۆَی گریگّکبَّٔ ثّٔ فیهّ تَّّ ئّفسَٕٔبٔییبَّ صِگٕتراٌ چبٔێکی سڕیبٌ نّ َبٔچّٔاَضا ّْثِِٕٔٔ { .رگێڕِکبٌ}
Page 29
www.dengekan.com
تَّبَّت صٔاتر نّ سەتّی ضبَزِیّيضا ئّستێرَِبسی ثَّبٔثبَگی کێپهّر( 1630-1571()Johannes Keplerز) ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ّْسبرِکبٌ ْۆضیبرییبٌ ّْیّ ثۆ یبسبکبَی جٕڵّ ٔ ثّ ْۆی" ثیریبَِّٔ" ّْستی پێضِکٌّ.
یْٕبَس ئبڵًبَیی ّْستی تێگّیطتٍ ٔ
ئّٔ ثیرۆکّ ثبِٔی نّ سّر یبسبکبَی سرٔضت ّْیّ يّثّستی نّپطتِّٔیّ ،کّ رَِگضأَِّی ثیرکرصَِّٔی سّرصِيی کۆَّ .ثۆچیی یبسبکبَی سرٔضت ثّيطێِٕیّی ٌّْ رِفتبر صِکٌّ؟ نّکبتێکضا صِثٕٔایّ ثگٕترایّ چۆٌ ّْڵضِسٕڕێٍ؟ ئّریستۆ کّسێک ثٕٔ رێجّرایّتی ئّٔاَّی صِکرص، ثبِٔڕیبٌ ثِّٔ َّثٕٔ زاَست نّ سّر تبلیکرصَِّٔکبٌ ثَّضِ .پێٕاَی ٔرص ٔ ئّژيبری يبتًبتیکیی نّ ّْر ثٕارێک نّ سّرصِيی کۆَضا ئَّجبيضاَیبٌ زۆر گراٌ ثٕٔ .ثُبغّی َٕٔسیٍ نّ ْێًبِٔ ثۆ ژيبرِ، کّ ثۆ پێٕاَّکرصَی ڕۆژاَّ زۆر گَٕجبٔ ثِٕٔ يێژِٔٔکّی صِگّرێتِّٔ ثۆ سبڵی 700ی زاییُی ،کبتێک ْیُضییّکبٌ َّْگبٔێکی زۆر گّٔرِیبٌ ثّرِٔ صرٔستکرصَی ئبيرازێکی ثّْێز ْبٔیطت .چّيکی کٕرتکرأِ ثۆ يٕجّة ٔ سبنت تب سەتّی پبَزِیّو ثَٕٔیبٌ َّثّْٕٔ .رِْٔب صِستّٔاژِی یّکسبٌ یبسٕص ئّٔ کبتژيێراَّی چرکّیبٌ صِژيبرص تب پێص سەتّی ضبَزِیّو َّثٌٕٔ. ثّّْيّدبڵ ،ئّریستۆ گرفتی نّ پێٕاَّ ٔ ئّژيبرکرصَضا َّصِثیُی کّ نّ ثّرصِو گّضّسَّضَی فیزیبصا ثّرثّستجٌٕٔ ٔ صِکرا ثّرّْيی ثّپێزیبٌ نێّٓڵێُجێرێ ،چَٕکّ ئّو ضتبَّی ثّ پێٕیست َّصِزاَی .نّثّرايجّرصا ئّریستۆ فیزیبی سۆی نّ سّر ئّٔ پریُسیپبَّ صاَب کّ ثّالی سۆیِّٔ ثڵُض ثٌٕٔ .ئّٔ فبکتّکبَی صاصِپۆضی ٔ جّستی نّ سّر ْۆکبری ضتّکبٌ ثٕٔ ثّٔ ضێٕازِی رٔٔصِصٌِ ثێ ئِّٔی نّ سّر ٔرصِکبریی رٔٔصأِ زاَسییّکبٌ کّيتریٍ کبر ثکبت .کبتێک ئَّجبيّکبَی صژایّتییبٌ ّْثٕٔ نّگّڵ ئّٔ ضتبَّی رٔٔ صِصٌِ ٔ َّصِکرا چبٔپۆضییبٌ نێ ثکبت ،ئّریستۆ صِْبت چبکسبزیی نّ سّر ئبکبيّکبٌ صِکرص .ثّاڵو ئّو چبکسبزییبَّ تَّیب ثۆ ئّٔ دبڵّتبَّ ثٕٔ کّ ضتّکبٌ نّگّڵ یّک یّکیبٌ َّصِگرتِّٔ .گریُگ َّثٕٔ چَّض تیۆرییّکّ نّ راستییِّٔ صٔٔر ثٕٔایّ، ئّٔ صِْبت َّْضێک گۆڕاَکبریی صِکرص ثۆ ئِّٔی کۆتبیی ثّ کێطّکبٌ ثٓێُێت. ثۆ ًََّٕٔ تیۆرییّکّی صِرثبرِی جٕڵّ صِیگٕت ،تَّّ لٕرسّکبٌ کبتێک ثّرصِثُِّٔ سێراییّکّیبٌ َّگۆڕِٔ نّسّر کێطّکبَیبٌ ثَّضِ .ثۆ ضرۆڤّکرصَی ئّٔ راستییّ رَّٔٔی تَّّکبٌ نّ کبتی ثّرثَِّٕٔٔصا سێراییبٌ زیبص صِکبت پریُسیپێکی تبزِی صرٔست کرص -تَّّکبٌ کبتێک ثّرصِثُِّٔ تبٔصاَیبٌ (ّْ )Accelerationیّ ٔدّزیبٌ نێیّ ثّ ضبصیی ثگّڕێُِّٔ ثۆ ئّٔ ضٕێُّ سرٔضتییّی کّ جێگیر صِثٍ .ثۆیّ نّ ئّيڕۆصا ئّيّ زۆرتر ثۆ ضرۆڤّی َّْضێک سّڵکی عّٔايّ تب ثّ تَّّ ثێ گیبَّکبٌ صِگبتٔ .ێڕای ئِّٔی تیۆرییّکبَی ئّریستۆ زۆرثّی کبت پێطجیُییّکبَی ثێُرر ٔ پٕٔچ ثٌٕٔ ،ثّو دبڵّضِّٔ ،تێڕٔاَیُّ زاَستییّکبَی َزیکّی صٔٔ ّْزار 2000سبڵ ثّسّر ڕۆژئبٔاصا زاڵ ثٌٕٔ. ئّٔاَّی ثّصٔای کریستبَّکبَی گریکضا ْبتٍ نّگّڵ ئّٔ ثبِٔڕِ َّثٌٕٔ کّ پێیٕاثٕٔ گّرصٌٔٔ نّالیٌّ یبسبی سرٔضتی ثێڕِدًِّٔ ثّڕێِٕ صِثرێتّْ .رِْٔب صژایّتیی ئِّٔیطیبٌ صِکرص کّ يرۆڤ نّو گّرصَّٔٔصا جێگّیّکی ضبَبزیی نَّبٔ گّرصَٔٔضا َّثێ .نّ يبِٔی سەتّکبَی َبِٔڕاستضا ْیچ Page 30
www.dengekan.com
چّضُّ سیستًێکی گَٕجبٔی فّنسّفیی ثَٕٔی َّثٕٔ ،ثبثّتی ْبٔثّش ئِّٔثٕٔ ،گّرصٌٔٔ سبَۆچکّی ٔازییکرصَی سٕصایّ ،ئبییُیص ثّ ضێِٕیّکی ضبیستّ سٕێُضَِّٔی نّ سّر صیبرصِکبَی سرٔضت َّصِکرص ،نّڕاستییضا نّ سبڵی 1277ز لّضّ ”تێًپیر" ی پبریس Bishop Tempier of Paris نّکبتێکضا فّريبَّکبَی (پبپب جۆَی یبَزِ) ( )Pope John 11ی جێجّجێضِکرص ،نیستێکی نّ 219 ّْڵّ ٔ کٕفر heresyکّ ثّ تبٔاٌ ئّژيبر صِکراٌ ریزثَّض کرصثٕٔ .نّ َێٕ ئّٔاَّصا کٕفرێک ئِّٔ ثٕٔ ،ثبِٔڕثٌٕٔ ثّ یبسبکبَی سرٔضت ضّریک صۆزیُِّٔیّ ثۆ سٕصأَِضی لبصری رِْب .سّرَجڕاکێطّ کّ پبپب جۆٌ چَّض يبَگ صٔاتر ثّ ْۆی کبریگّریی یبسبی کێطکرصَی زِٔییِّٔ يرص ،کبتێک ثًُیچی کۆضکّکّی ثّسّرصا رٔٔسب.
ثّ صرێژایی دٕکًی يّيهّکّتّکّو یّک ضت فێر ثٕٔو ئّٔیص ثّرزثَِّٕٔٔی پهّی گّريبیّ چّيکی َٕێی یبسبکبَی سرٔضت نّ سەتّی دّڤضِیّيضا صِرصِکّٔێت .نّٔاَّیّ کێپهّر یّکّو زاَب ثٕٔثێت ثّپێی تێريی ّْستکرصٌ ثّ زاَستی َٕێ ثّثبضیی نّ یبسبکبٌ تێگّضتجێت .ثّاڵو ِٔک ثبسًبَکرص ئّٔ ْێطتب صِستی نّ گیبَگّرایی ثۆ تَّّ فیزیبییّکبٌ ثّر َّصِصا .گبنیهیۆ(-1642 1564ز) نّ زۆرثّی کبرِ زاَستییّکبَیضا تێريی یبسبی ثّکبر َّصِْێُب (ِٔک نّ ثڕێک کبرِ ِٔرگێڕصرأِکبَیضا صِرصِکّٔێت) ،ثّّْيّدبڵ ٔضّی یبسبی ثّکبر ْێُب ثێت یبٌ َب ،پّرصِی نّ سّر کۆيّڵێکی زۆر نّ یبسبکبٌ الصا ّْ ،رِْٔب پطتگیریی نّ پریُسیپّ گریُگّکبٌ کرصِٔٔ کّ ثیُیٍ پبیّی زاَستّ ٔ ئبيبَجی زاَستیص تٕیژیُِّٔیّ ثۆ صۆزیُِّٔی ئّٔ پێَِٕضییّ چۆَبیّتییّی نّ َێٕاٌ صیبرصِ فیزیبییّکبَضا ثَٕٔیبٌ ّْیّ ،ثّالو رێُّ صێکبرت( 1596-1650()Descartesز) یّکّو کّس ثٕٔ چّيکی یبسبکبَی سرٔضتی ثّڕَٔٔیی ٔ ثّ ٔرصیی فۆريۆنّ کرص ِٔک ئِّٔی ئێستب ئێًّ تێگّییطتٕیٍ. Page 31
www.dengekan.com
صێکبرت ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ّْئٕ صیبرصِ فیزیبییّکبٌ صِثێ ثّ پێی ثّریّککّٔتُی ثبرستبییّ()Mass ثزۆکّکبٌ ضرۆڤّ ثکرێٍ کّ نّژێر فّريبَڕِٔایی سێ یبسبی ثَّبٔثبَگ نّیبسبکبَی جٕڵّی صِثٍ، َیٕتُضاٌ .صێکبرت سّنًبَضی ئّو یبسبیبَّی سرٔست ثۆ ّْئٕ ضٕێُێک ٔ ّْئٕ کبتێک ّْرِْٔب ثّڕَٔٔیی ثبسی ئِّٔی کرصِٔٔ کّ يهکّچیی تَّّ ثزۆکّکبٌ ثۆ ئّو یبسبیبَّ ثّ يبَبی ئِّٔ َییّ ثیرکرصَِّٔیبٌ ّْیّّْ .رِْٔب نّ گریُگیی ئّٔ ضتّی ،ئێستب ئێًّ َبٔيبٌ نێُبِٔ يّرجّ سّرِتبییّکبٌ( )Initial conditionثبش تێگّیطتجٕٔ. ئّو ضیکرصَّٔاَّ ثبس نّ صۆسی سیستى صِکبت نّ سّرِتبی ّْر ئبَٕسبتێکضا ثێت ،يرۆڤ صِتٕاَێ پێطجیُیی سیستًّکّ ثکبت ،کبتێک کۆيّڵێک نّ يّرجّ سّرِتبییّکبَی پێجضرێت .یبسبکبَی سرٔضت ئِّٔ صِستُیطبٌ صِکٌّ ،سیستى ثّتێپّڕثَٕٔی کبت گّضّصِکبت .ثّاڵو ثێ صِستُیطبَکرصَی يّرجّ سّرِتبییّ صیبریکرأِکبٌ َبکرێت گّضّی سیستًّکّ صیبری ثکرێت .ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر کۆترێک نّ کبتی سفرصا راستّٔسۆ ِٔک ّْئٕ تَّّکبٌ ثفڕێ ،ئّٔ ڕێگّیّی صِیجڕێت ثّ پێی یبسبکبَی َیٕتٍ صیبری صِکرێت ،ثّاڵو ئبکبيّکّ ثّ تّٔأیی جیبٔاز صِثێت ئّگّر کۆترِکّ نّکبتی سفرصا نّ سّر تّنێکی تّنّفۆٌ َیطتجێتِّٔ یبٌ ثّ سێرایی 20يبیم نّ کبتژيێرێکضا ثفڕێت .ثۆ ئِّٔی یبسبکبَی فیزیب ثّکبرثٓێُرێٍ صِثێت ثزاَرێت کّ صۆسی سیستًّکّ نّ سّرِتبِٔ یبٌ الی کّو نّ کبتێکی صیبریکرأصا چۆٌ ثِٕٔ (ّْرِْٔب صِتٕاَرێ نّ یبسبکبٌ کّڵک ِٔرثگێرێت ثۆ سیستًێک کّ کبت ثّرِٔ صٔأِ ثگّڕێُرێتِّٔ). ثّ َۆژَِکرصَِّٔی ثیرٔڕاکبٌ صِرثبرِی ثَٕٔی یبسبکبَی سرٔضت ،جۆرێکیتر نّ تێرٔاَیٍ ثۆ گَٕجبَضَی کۆَسێپتی سٕصا نّگّڵ ئّو یبسبیبَّصا صرٔست ثٕٔ .ثّ پێی صێکبرت سٕصا صِتٕاَێت تَّیب راستیی ٔ چّٔتیی پێطُیبرِ ئبکبرییّکبٌ یبٌ تیۆرییّکبَی ثیرکبریی ثگۆڕێت ،ثّاڵو َبتٕاَێت یبسبکبَی سرٔضت ثگۆڕێت .ئّٔ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ سٕصا صِ تٕاَێت یبسبکبَی سرٔضت صیزاییٍ ثکبت ثّاڵو ّْڵجژارصَی یبسبکبَی نّصِستضا َییّ .سٕصا ئّٔ یبسبیبَّی ّْڵجژارص کّ ئێًّ صِستٕپَّجّی نّگّڵ َّرو صِکّیٍ ،چَٕکّ تَّیب کۆيّڵّ یبسبیّکٍ کّ ئیًکبَیبٌ ّْیّ. ئّيّ نِّٔصِچێت صِستضرێژیی ثۆ سّر صِسّاڵتّکبَی سٕصا ثێت .ثّاڵو صێکبرت ئّٔ ْۆکبراَّی صِْێُبیِّٔ کّ یبسبکبٌ گۆڕاَکبرییبٌ تێضا َبکرێت چَٕکّ ئّٔاٌ رَِگضِرِِٔی سٕصأَِضٌ کّ سۆی سبَِٔی سرٔضتّ ،ئّگّر ئِّٔ ڕاست ثٕٔایّ ،صِکرێت ٔا صاثُرێ ،سٕصا ْێطتب ثّ پێی يّرجّ سّرِتبییّکبَی ٔاثّستّ ،ئّٔ يبفّی ّْیّ کۆيّڵّ جیٓبَێکی جیبٔاز صرٔست ثکبت ،ثّاڵو صێکبرت َکۆڵیی نّ ئەيەش صِکرص .ئّٔ صِیگٕت رێکشستُی يبصصِ نّ سّرِتبی گّرصَٔٔضا ثّّْر جۆرێک ثٕٔثێت ثّ پێی کبت جیٓبَێک ّْر صرٔست صِثٕٔ نّيّی ئێستبيبٌ ثچێ .ثّٔالتریطِّٔ ،صێکبرت پّی ثِّٔ ثرصثٕٔ سٕصا ّْر کّ زاَیتی ئّو جیٓبَّی صرٔستی کرصِٔٔ ئیص صِکبت ٔ ثّڕێِٕ صِچێ، ثّ تّٔأیی صِستجّرصاری ثٕٔ ،ثّ تَّیب جێیٓێطت.
Page 32
www.dengekan.com
ْبٔضێِٕی ئّيّ(ثّ َّْضێک جیبٔازییِّٔ) نّ الیٌّ ئیسذبق َیٕتٍ ( 1643-1727ز) ِٔ صاَراَ .یٕتٍ ئّٔ کّسّ ثٕٔ چّيکی َٕێی یبسبی زاَستیی نّ رێگّی سێ یبسبِٔ ،یبسبی جٕڵّٔ ٔ یبسبی ْێزی کێطكرصٌ کّ ثۆ سٕڕأَّی زِٔیی ٔ يبَگ ٔ ّْسبرِکبٌ ّْ ،رِْٔب ْۆکبری ثّرز ٔ َزيجَِّٕٔٔیی جّزر ٔ يّصی ( )Tidesئبٔی صِریبکبَی صاْێُبٔ ضرۆڤّی کرصٌ. ثڕێک نّٔ ْبٔکێطبَّی ئّٔ صایٓێُبٌ نّگّڵ َّْضێک صاَسمّی ثیرکبرییضا ،نّثیرصۆزِکبَی ئِِّٔٔ صاتبضرأٌ ٔ تب َّْٕٔکّش نّٔاَّکبَضا صِگٕترێُِّٔ .کبتێک تّالرسبزێک ،ئبپبرتًبَێک صیزاییٍ صِکبت یبٌ ئَّضازیبرێک ئٕتۆيجیهێک صیزاییٍ صِکبت یبٌ فیزیبٔییّک ثیّٔێت ٔ ثزاَێت چۆٌ يٕضّکێک صِگبتّ سّر ّْسبرِی يّریز( ٔ )Marsچۆٌ يبٔەکەی ثپێٕێ ،صِثێت ثیر نّٔ ْبٔکێطبَّ ثکبتِّّْٔ .رِٔک ضبعیر پبپب ئّنێکسبَضِر ( )Alexander Popeگٕتٕیّتی سرٔضت ٔ یبسبکبَی سرٔضت نّ تبریکییضا ضبرصراثَِّٕٔٔ سٕصا صَِگی نّ َیٕتٍ کرص! ّْئٕیبٌ ٔااڵ ثَِّٕٔٔ. نّو سّرصِيّصا زۆرثّی زاَبکبٌ صِڵێٍ یبسبی سرٔضت ،کۆيّڵّ رێسبیّکّ ثَّضٌ نّسّر رێکٕپێکیی ضتّ ثیُرأِکبٌ ٔ پێطجیُییّکبَیطیبٌ صٔٔرتر نّ ّْنٕيّرجی َّْٕٔکّ صِڕۆٌ .ثۆ ًََّٕٔ ئێًّ ّْئٕ ڕۆژێک سّرَجی ّْڵٓبتُی سۆر نّ سۆرّْاڵتّٔە ،نّ ّْئٕ ثّیبَیبَێکی ژیبَی ڕۆژاَّيبَضا صِصِیٍ ،ثّگٕێرِی یبسب" سۆر ّْيیطّ نّ رۆژّْاڵتِّٔ ثّرز صِثێتِّٔ " ئّيّ گطتگیرثَّٕٔ کّ نّ صِرِِٔی سُٕٔرِکبَی ثیُییُی ئێًّ ثۆ ّْڵٓبتُی سۆر صِکرێت ٔ صِضکرێ تبلیجکرێتِّٔ ٔ پێطجیُیی ئبییُضِضی ثۆ ثکرێت .نّ الیّکیترِِٔ رستّیّکی ِٔک" کۆيپیٕتّرِکبَی ئّو فّريبَگّیّ رِضٍ" یبسبی سرٔضت َییّ چَٕکّ ئّيّ ثّ تَّیب پێَِٕضیی ثّ کۆيپیٕتّرِکبَی َبٔ فّريبَگّکِّٔ ّْیّ َبتٕاَرێت نّسّر ئّيّ پێطجیُیی ٔا ثکرێت " ئّگّر فّريبَگّکّو کۆيپیٕتّری َٕێتری کڕیی ّْر رِش صِثێت". تێگّیطتُی يۆصێرَبَّيبٌ سّثبرِت ثّ تێريی " یبسبی سرٔضت " ثبثّتێکّ فّیهّسٕٔفّکبٌ ثّ صرێژیی ثبسیبٌ کرصِٔٔ ،پرسیبرِکّ زۆر نِّٔ يڵترِ کّ پێطتر ثّثیریبَضا صِْبت .ثۆ ًََّٕٔ، فّیهّسٕٔف جۆٌ صِثهیٕ کبڕۆڵ ( ،)John W. Carrollرستّی" ّْئٕ گۆیّکی ئبڵتٌٕ تیرِکّی نّ یّک يبیم کّيترِ" نّگّڵ رستّی" ّْئٕ گۆیّ یٕراَیۆيییّ ِ 235 -کبٌ تیرِکّیبٌ نّ يبیهێک کّيترِ" ثّرأرص کرص .ئِّٔی ثّ تبلیکرصَِّٔ ثیُیًبٌ نّ جیٓبَضا پێًبٌ صِڵێت کّ گۆی ئبڵتَٕیی ثّ تیرِی یّک يبیم ثَٕٔی َییّ ،صِضکرێ زۆر صڵُیب ثیٍ ّْرگیز ثَٕٔی َبثێت .ثّاڵو ئێًّ ْێطتب ثّڵگّیّکًبٌ َییّ ثۆيبٌ ثسّنًێُێت ئّيّ صِثێت یبٌ َبّْ ،ر ثۆیّ ئّيّ ثّ یبسب صاَبَرێت. نّ الیّکیترِِٔ رستّی" ّْئٕ گۆیّ یٕراَیۆيییّ ِ 235 -کبٌ تیرِکّیبٌ نّ يبیهێک کّيترِ" صِکرێت یبسبی سرٔضت ثێت .ثّ پێی ئّٔ ضتبَّی صِرثبرِی فیزیبی َبٔٔکیی صِیزاَیٍ گۆیّکی یٕراَیۆيی 235یی تیرِکّی تب 6ئیُچ زیبتر گّضّ صِکبت ،نّٔ سبڵّصا ثّ ْۆی تّلیُِّٔی َبٔٔکییِّٔ تێک صِچێت ،نێرِصا صِتٕاَیٍ صڵُیبثیٍ گۆی نّٔ چّضُّ ثَٕٔیبٌ َییّ( تَّبَّت ئبیضیبیّکی زۆر سراپّ ئّگّر یّکێک ثیّٔێت صاَّیّک نّٔاَّ صرٔست ثکبت!) ئّو ثبثّتّ جیبٔازاَّ Page 33
www.dengekan.com
پێطبَی صِصەٌَ ،بثێت ئّٔ ضتبَّی صِثیُرێٍ ِٔک یبسب گطتگیر ثکرێٍ ،زۆرثّی یبسبکبٌ ِٔک ثّضێک نّ یبسبیّکی گّٔرِتر یبٌ ثّسترأِ ثّ سیستًی یبسبکبَی ترِِٔ چبٔیبٌ نێضِکرێ. نّ زاَستی َٕێضا یبسبکبَی سرٔضت ثّ گطتیی ،يبتًبتییکبَّ صاصِڕێژریٍ .ئّٔاٌ صِتٕاٍَ ٔرص{صِلیك} یبٌ ثّ َزیکّیی{تّلریجیی} ثٍ .ثّاڵو صِثێت ثّثێ جیبٔازیی ثّ تبلیکرصَِّٔ ثسّنًێُرێٍ ئّگّر ثّضێِٕیّکی گطتییص َّثێت الی کّو ثّ پێی َّْضێک يّرج ثٍ ،ثۆ ًََّٕٔ ئێًّ صِزاَیٍ نَّّْٕٔکّصا یبسبکبَی َیٕتٍ صِثێت گۆڕاَکبرییبٌ ثّ سّرصا ثێت ،ثّتبیجّت کبتێک تَّّکبٌ نّ جٕڵّصا سێراییّکبَیبٌ نّ سێرایی رَٔٔبکیی َزیک صِثێتِّٔ .ثّيطێٕەیەش ْێطتب ئێًّ یبسبکبَی َیٕتٍ ِٔک یبسب صِْێڵیُِّٔ چَٕکّ ئّٔاٌ الی کّو ثّ رێژِیّکی زۆر ثبش ثۆ ّْر ئبَٕسبتێک کّ تَّّکبٌ ،سێراییّکبٌ نّ سێرایی رَٔٔبکیی زۆر کّيتر ثٍ ،ثّ یبسب ئّژيبرص صِکرێٍ. ئّگّر سرٔضت نّژێر فّريبَڕِٔایی یبسبکبَضایّ ،سێ پرسیبر سّر ّْڵضِصٌِ: .1سّرچبِٔی یبسبکبٌ چییّ؟ .2ئبیب ّْنٕيّرجی َبئبسب( ضبز) ثۆ یبسب ثَٕٔی ّْیّ ِٔ ،ک يٕعجیزِ؟ .3ئبیب ثّ تَّیب یّک کۆيّڵّ یبسبی يٕيکیٍ ثَٕٔیبٌ ّْیّ؟ ئّو پرسیبرِ گریُگبَّ ثّچَّضیٍ ضێٕاز نّالیٌّ زاَبکبٌ ،فّیهّسٕٔفّکبٌ ٔ سٕصاَبسبَِّٔ لسّیبٌ نّسّر کرأِِٔ .اڵيی یّکّو پرسیبر ثّ ضێِٕیّکی تراصیسیۆَیی صرأِتِِّٔٔ .اڵيی کێپهّر ،گبنیهیۆ ،صێکبرت ٔ َیٕتٍ – ئِّٔ ثٌٕٔ کّ یبسبکبٌ کبری سٕصاٌ .ثّ ّْيّدبڵ ئّيّ نّٔ پێُبسّیّ صِرَبچێت کّ گیبَی یبسبکبَی سرٔضت ثّ ثّر سٕصاصا ثجڕیٍ .جگّ نّيبَّ ِٔک کتێجی ئیُجیهی کۆٌ َّْ 5ضێک سّڵک سیفّتی جٕصا ثّ سٕصا صِثّسطٍ .ثّکبرْێُبَی سٕصا ثۆ ِٔاڵيی یّکّو پرسیبر تَّیب ئبڵٕگۆڕی َٓێُییّکّیە ثّ یّکێکی تر .ثۆیّ ئّگّر ئێًّ سٕصا ثشّیُّ َێٕ ِٔاڵيی یّکّو پرسیبريبَِّٔ ،لّیراَێک نّ پرسیبری صِٔٔيضا صرٔست صِثێت :ئبیب يٕعجیزِکبٌ ثّصِر نّ یبسبکبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّ؟ ثیرٔڕاکبٌ صِرثبرِی ِٔاڵيی پرسیبری صِٔٔو جیبٔازیی زۆریبٌ ّْیّ .ئّفاڵتۆٌ ٔ ئّریستۆِٔ ،ک َبٔصارتریٍ َٕٔسّراَی گریکی کۆٌ ،ثبِٔڕیبٌ ٔایّ ثّصِر {ئیستیسُب} ثۆ یبسبکبٌ ثَٕٔی َییّ. ثّاڵو ئّگّر یّکێک تێرٔاَیُی ئیُجیهیی ّْثێت الی ئّٔ سٕصا َّ تَّیب یبسبکبَی صرٔست کرصِٔٔ نّ ّْيبٌ کبتیطضا صِکرێ نّ رێگّی َٕێژٔ َزأِ صأای ئیستیسُبی نێجکرێت– ثۆ َۆژصاریی َّسۆضییّ صريّکبٌ ،کۆتبییٓێُبٌ ثّ ٔضکّسبڵیی زۆر ثّپّنّ ،یبٌ صٔٔثبرِ جێگیرکرصَِّٔی یبری کرۆکێت( )Croquetنَّبٔ یبرییّکبَی ئۆنۆيپیکضا .ثّ پێچّٔاَّی ثۆچَٕٔی صێکبرتَِّٔ ،زیکّی ّْئٕی کریستیبَّکبٌ ٔا ثیر صِکَِّّٔ ،سٕصا صِتٕاَێت یبسبکبٌ ثّ يّثّستی يٕعجیزِ ڕأِستێُێت .تَّبَّت َیٕتٍ ِٔک سّرچبِٔیّک ثیری نّ يٕعجیزِ صِکرصَِِٔ .یٕتٍ ثڕٔای ٔاثٕٔ سٕنگّی ّْسبرِکبٌ صِکرێ نّرزۆک ثٍ ثّ ْۆی کێطكرصَی ّْسبرِیّک نّالیٌّ ئّٔی ترِِٔ کّ صِثێت ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی پّضێٕیی ٔ الصاٌ نّ 5
( -عّْضی لّصیى )Old testament
Page 34
www.dengekan.com
رێڕِِٔکّ ،ثّتێپّڕثَٕٔی کبت ئّو الصاَّش زیبص صِثێت .ئبکبيّکّش صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی ّْسبرِکّ رِٔٔٔ سۆر ثّرثێتِّٔ یبٌ نّ کۆيّڵّی سۆر ثچێتّ صِرِِٔ .ثۆیّ سٕصا صِثێت جبرێکی تر رێرِِٔکبٌ ِٔک سۆی نێجکبتِّٔ، ئّٔ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ" ّْڵکرصَی کبتژيێری ئبسًبَیی ،کبرِسبتی ثّصٔأِیّ ئّگّر رۆژێک ثکّٔێتّکبر" .ثّ ّْيّدبڵ پییر-سبیًٌٕ يبرکۆس صی الپالس( Pierre Simon de )1749-1827()Laplaceثّ کٕرتیی ثّ الپالس َبسرأِ ،صِیگٕت الصاَّکبٌ ثّ ضێِٕی کبتییّ، نّ جیبتی ئِّٔی ّْسبرِکبٌ نّسّریّک کّڵّکّ ثٍ ،نّ رِٔگّکبَضا صٔٔثبرِ صِثُِّٔ .ثۆیّ ثّيطێِٕیّ سیستًّکّ سۆی رێک صِسبتِّٔ ،ثّيپێیّ ئِّٔی تب ئێستب گّرصٌٔٔ نّ تێضاچٌٕٔ صِرثبز ثِٕٔ ،پێٕیستی َّکرصِٔٔ سٕصایّک سۆی تێّٓڵمٕرتێُێ. الپالس ئّٔ کّسّیّ کرێضتی ئِّٔی صِصرێتی ثڕیبری چبرَِسٕٔسسبزی زاَستیی صأِ .ئّگّر نّ کبتێکی صیبریکرأصا صۆسی گّرصٌٔٔ ثزاَرێت صِکرێت ثّ تّٔأیی ثّ ْۆی کۆيّڵّ یبسبیّکی تّٔأِِٔ ،ئبییُضِ ٔ راثرصِٔٔکّی صیبری ثکرێت .ئّيّ ئّگّری يٕعجیزِ ٔ رۆڵێکی چبپٕٔک ثۆ سٕصا َبْێڵێتِّٔ .صیتێريیُیزيی({ 6)determinismدەتًیەتی} زاَستیی ِٔاڵيێکی زاَستیی َٕێیّ ثۆ پرسیبری صِٔٔو ،کّ الپالس فۆريّڵّی کرصِٔٔ .نّڕاستییضا ئّيّ یّکێکّ نّ کۆڵّکّکبَی زاَستی َٕێ ّْرِْٔب یّکێک نّٔ پریُسیپبَّیّ ثّصرێژایی ئّو کتێجّ ثبسکرصَی گریُگّ. ئّگّر تَّیب کبتێک راست ثێت کّ ثّرزِ یبسبی زاَستیی ،یبسبی زاَستیی َییّ سرٔضت( )Supernaturalصِستی تێِٕر َّصات .ثۆ َبسیُی زیبتری ئّيَّ ،بپهێٌٕ( )Napoleonنّ الپالسی پرسیِٕ چۆٌ سٕصا صِسرێتّ َێٕ چٕارچێِٕی ئّو ٔێُّیِّٔ .الپالس ِٔاڵيی صأِتِّٔ " : ثّرێز ،پێٕیستى ثّٔ گریًبَّیّ(َّ )Hypothesisثِٕٔ" نّٔ کبتِّٔی يرۆڤ نّ َبٔ ئّو گّرصَّٔٔصا صِژی ٔ کبرنێک ّْیّ نّ َێٕاٌ يرۆڤ ٔ تَّّکبَضا، صِثێت ثّّْيبٌ ضێِٕش صیتێريیُیز يی زاَستیی ثۆ يرۆڤیص راست ثێت .زۆر کّس الرییبٌ َییّ نِّٔی کّ صیتێريیُیزيی زاَستیی فّريبَڕِٔایی ثّ سّر پرۆسێسّ فیزیبییّکبَضا صِکبت ثّاڵو دّزیبٌ نِّٔیّ ثّصِری ثکٌّ نّ ّْڵسٕکّٔتّکبَی يرۆڤ چَٕکّ ثّڕای ئّٔاٌ يرۆڤ ٔیستی ئبزاصی ّْیّ. صێکبرت ثّ يّثّستی صِستگرتٍ ثّ ٔیستی ئبزاصِِٔ ،سّنًبَضی نّ َێٕاٌ ثیری يرۆڤ ٔ جیٓبَی فیزیبصا جیبٔازیی ّْیّ ٔ ئّٔاٌ پێڕۆی یبسبکبَی فیزیب َبکٌّ .ثّ پێی تێڕٔاَیُی ئّٔ ،يرۆڤ صٔٔ ثّضّ ،نّش ٔ گیبٌ ،نّضّکبٌ جگّ نّ يبضێُێکی ئبسبیی ضتێکی تر َییٍ ،ثّالو گیبٌ ثبثّتی یبسب زاَستییّکبٌ َییّ .صێکبرت زۆر دّزی نّ تٕێکبریی( ٔ )anatomyفیزیۆنۆجی صِکرص تَّبَّت ئَّضايێکی ثچٕٔکیطی نّ َبِٔڕاستی يێطکضا صۆزیجِِٕٔٔ ،نّ ژێر َبٔی نٕٔی
determinism -6فّنسّفّی َبچبریی ،چبرَِٕٔسی نّ صِست سۆیضا َییّ ،ثڕیبری نّسّر صرأِ .نێرِصا يّثّستی ثڕیبرٔ دٕکًی زاَستییّ ،ئۀەی پێی صەگٕترێ دەتًیەتی زاَستییِٔ ( .رگێڕِکبٌ)
Page 35
www.dengekan.com
سُّٔثّریی(ِٔ )Pineal glandک کٕرسییّک ثۆ ئِّٔی گیبَی نّسّر صاثُیطێ ،ثبِٔڕی ٔاثٕٔ نّٔ نِٕٔصا ّْئٕ ثیرکرصَِّٔکبَی ئێًّ صرٔست صِثٍ ،کّ سّرچبِٔی ٔیستی ئبزاصِ.
من وای دهبینم که تۆ لێرهدا له ههنگاوی دووهمدا دهبێت زۆر وردتر بیت
ئبیب سّڵک ٔیستی ئبزاصیبٌ ّْیّ؟ ئّگّر ئێًّ ٔیستی ئبزاصيبٌ ّْیّ ئّی گّضّسَّضَی صرِستّکبٌ ٔ ثباڵکرصَیبٌ نّ کٕێضایّ؟ ئبیب لّٔزِی سّٔز،ضیٍ یبٌ ثّکتریب ٔیستی ئبزاصیبٌ ّْیّ؟ یبٌ رِفتبری ئّيبَّ ئۆتۆيبتکییّٔ نّ چٕارچێِٕی یبسبی زاَستییضایّ؟ ئبیب تَّیب ئۆرگبَیزيّ چَّضسبَّییّکبٌ ٔیستی ئبزاصیبٌ ّْیّ یبٌ تَّیب ضیرصِرِکبٌ ّْیبَّ؟ ثۆی ّْیّ ئێًّ ثیر ثکّیُِّٔ ضّيپبَزی ٔیستی ئبزاصی ّْثێ ،کبتێک لّپ نّ يۆز صِگرێت یبٌ پطیهّ ّْیّتی کبتێک ثّچڕَٕٔک لَّّفّی يبڵّکبًَبٌ صِصڕێُی ،ثّاڵو ئّی صِرثبرِی ئّٔ کريّ نٕٔنّیی(ِ)Round Wormی نّ پۆنی ثّکتریبکبَی سیُّرثضایتس ئێهیگبَس( Caenorhabditis ٔ ِ 7)elegansثَِّٕٔٔرێکی سبصِیّ تَّیب نّ 959سبَّ صرٔست کرأِ؟ ثۆی ّْیّ ّْرگیز ثیرَّکبتِّٔ " کّ ثّکتریبیّکی تبو لێزَِٔی ِٔک ئّٔ ثجێتّ ثّر ثبس ٔ سّرسٕاٌ" .ثّ پێی صٔاییٍ تبلیکرصَِّٔکبٌ ْێطتب صیبر َییّ ئّو ثّکتریبیّ چ جۆرِ سٕصارصَێک ّْڵضِثژێرێت ئبیب ثّسٕصارصَی سراپ ،کبيی صِضکێ یبٌ ثّ صٔای ضتێکی ثبضترصا صِگّڕێت ،ئبیب ّْڵپّی ئّو ثّکتریبیّ صِکرێ ثّ ٔیستی ئبزاص َبٔ ثجرێت؟ ّْرچَّض ّْست صِکّیٍ ئێًّ يبفی ّْڵجژارصًَبٌ ّْیّ نّٔ ضتبَّی کّ ئَّجبيی صِصِیٍ، ثّاڵو تێگّیطتُّکبًَبٌ نّ سّر ثُبغّی تَّۆنکّکبَی زاَستی زیُضِِٔرزاَیی ٔا پێطبٌ صِصات پرۆسێسّ زیُضِِٔرزاَییّکبٌ ّْرِٔک رێڕِِٔی ّْسبرِکبٌ ثّ پێی یبسبکبَی فیزیب ٔ کیًیبیّ. تبزِتریٍ تبلیکرصَِّٔکبٌ نّ زاَستی ّْستّصِيبرصا( )Neuroscienceئّيّ پطڕاست صِکبتِّٔ کّ يێطکًبٌ ثّ پێی یبسبکبَی زاَست کبرصِکبت ،ئّٔیطّ رِفتبرِکبَی ئێًّ صیبری صِکبت َّک ئّٔ فّريبَبَّی ئبژاَسّکبَی ( )agencyصِرِِٔی یبسب پێی ثضٌِ.
Caenorhabditis elegans -7یبسٕص سیُّرثضایتسی تّڕپۆش ،جۆرِ کريێکی ضّفبفّ صرێژاییّکّی یّک يهى ِ( ِٔرگێڕِکبٌ)
Page 36
www.dengekan.com
ثۆ ًََّٕٔ نێکۆڵیُِّٔ نّسّر َّْضێ َّسۆش کّ َّضتّرگّریی يێطکیبٌ ثۆ کرأِ صِریشستِٕ، صِکرێت نّ ڕێگّی تّزٔٔی کبرِثبییِّٔ يێطکیبٌ ثشَِّّٔ گّڕْ ،بٔکبت صِتٕاَرێ ئّٔ دّزِ نّ َّسۆضضا صرٔست ثکرێت ثۆ ئّٔی صِستّکبَی ،لبچّکبَی یبٌ نێِٕکبَی ثجٕڵێُێت ثّ يّثّستی لسّکرصٌ .لٕرسّ ثبِٔڕ ثکّیٍ کّ ٔیستی ئبزاص ّْیّ کبتێک ّْئٕ رِفتبرِکبًَبٌ ثّ پێی یبسب فیزیبییّکبٌ ئَّجبو صِصرێٍ .ثۆیّ ِْٔب صێتّ پێطچبٔ ئێًّ زیبتر نّ يبضێُێکی ثبیۆنۆژیی صِچیٍ ئّٔ ٔیستی ئبزاصِش جگّ نّ ِْٔىْ ،یچیتر َییّ. نّکبتێکضا صصاٌ ثِّٔصا ثُرێ کّ رِفتبری يرۆڤِٔ ،ک فبکت ثّ پێی یبسبکبَی سرٔضت صیبری صِکرێت ّْرِْٔب ِٔک ثّرئَّجبيێکی پڕ نّ نۆژیک صِتٕاَیٍ ثڵێیٍ صِکرێ ئّو رِفتبراَّ نّ ڕێگّی ئبڵۆزِِٔ ٔ ثّجۆرِْب ضێٕازی جیبٔاز صیبری ثکرێٍ ،ثّاڵو نّ کرصِِٔصا پێطجیُییکرصٌ يٕيکیٍ َییّ .ثۆ ًََّٕٔ پێٕیستّ لۆَبغی سّرِتبیی ثۆ ّْزاراٌ تریهیۆٌ تریهیۆٌ تَّۆنکّ نّ َبٔ جّستّی يرۆڤضا ثزاَرێ ّْ ،رِْٔب ثّئَّضازِی ئّٔ تَّۆنکبَّش صِثێت ْبٔکێطّکبٌ ضیکبر ثکرێٍ کّ َزیکّی چَّض ثیهێٌٕ سبڵێک کبت صِثبت ،ئّيّش نّ کبتی َّفشی سٕٔر تۆزێک زیبترِ! چَٕکّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ یبسب ثُچیُّییّکبَی فیزیب ثۆ پێطجیُییکرصَی رِفتبری يرۆڤ ،کرصاریی َییّ ،ئێًّ نّ تیۆریی کبرا( )Effective theoryکّڵک ِٔرصِگریٍ .نّ فیزیبصا تیۆریی کبرا ثریتییّ نّٔ چٕارچێِٕ صِستکرصِی ثۆ ثّرّْيٓێُبَی صیبرصِیّکی ثیُرأ ثّکبرصِْێُرێ، ثێئِّٔی ضرۆڤّی پرۆسێسّ سّرِکییّکبٌ ثکرێت .ثۆ ًََّٕٔ ئێًّ َبتٕاَیٍ ثّ ٔرصیی ضیکبری کبرنێکی ئّتۆيّکبَی نّضی کّسێک نّگّڵ ئّتۆيّکبَی زِٔیی ثّ ْۆی ْێزی کێطکرصَِّٔ ثکّیٍ .ثّاڵو ثۆ ّْئٕ يّثّستێکی پراکتیکیی صِتٕاَیٍ ْێزی کێطکرصَی َێٕاٌ کّسّکّ ٔ زِٔیی ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ َّْضێک پێٕاَّی کّؤِ ،ک ثبرستبیی تّٔأی يرۆڤّکّ ضرۆڤّ ثکّیٍ. ثّّْيبٌ ضێِٕ َبتٕاَیٍ ضیکبری ئّٔ ْبٔکێطبَّ ثکّیٍ ،کۆَترۆڵی رِفتبری تَّۆنکّ ٔ ئّتۆيّ ئبڵۆزِکبٌ صِکٌّ .ثّاڵو ئێًّ تٕاَیٕيبَّ تیۆرییّکی کبرا کّ پێی صِگٕترێ کیًیب گّضّ پێجضِیٍ ثّ ثبضیی ضرۆڤّی ئِّٔ صِکب تَّۆنکّ ٔ ئّتۆيّکبٌ چۆٌ نّ کبرنێکّ کیًیبییّکبَضا رِفتبر صِکٌّ ،ثێئِّٔی کبرێکًبٌ ثّ سّر ٔرصِکبریی کبرنێکّکبَِّٔ ّْثێت .نّ دبڵّتی يرۆڤضا ئێًّ َبتٕاَیٍ ئّٔ ْبٔکێطبَّ ضیکبر ثکّیٍ کە رِفتبرِکبًَبٌ صیبری صِکبت .ئێًّ صێیٍ کّڵک ِٔرصِگریٍ نّ تیۆرییّکی کبرا کّ نّٔێضا ٔیستی ئبزاص ثَٕٔی ّْیّ .نێکۆڵیُِّٔ نّ سّر ٔیست ٔ ئّٔ رِفتبرِی کّ نّٔێِٕ صرٔست صِثێت ثریتییّ نّ زاَستی صِرَُٔٔبسیی(.)Psychology زاَستی ئبثٕٔرییص ثریتییّ نّ تیۆرییّکی کبرای تر ثّ پێی چّيکی ٔیستی ئبزاص ،نّگّڵ ئّٔ ئّگّرِی کّ يرۆڤ کۆيّڵێک ڕێگّی جۆرثّجۆری کرصاریی نّ ثّرصِيضایّ ثۆ ئِّٔی ثبضتریُیبٌ ّْڵجژێرێت .ئّو تیۆرییّ کبرایّ تَّیب ثّ ضێِٕیّکی َیَِٕبچڵ نّ پێطجیُیی رِفتبرِکبَضا سّرکّٔتٕٔ ثِٕٔ چَٕکّ ِٔک صِثیُیٍ ثڕیبرِکبٌ زۆرثّی کبت ژیراَّ َییٍ ٔ نّسّر ثُچیُّی Page 37
www.dengekan.com
ضیکبری ّْڵّ ثیُب صِکرێٍّْ ،ر ئّيّیّ صِثیُیٍ،جیٓبٌ ئّو ثبرٔصۆسّ ئبڵۆزٔ پڕ نّتَّگژِ ئبثٕٔرییّی ّْیّ. سێیّيیٍ پرسیبر پێًبٌ صِڵێت ئّٔ یبسبیبَّی چبرَِٕٔسی گّرصٌٔٔ ٔ رِفتبری يرۆڤ صیبری صِکٌّ زۆر َبیبثٍ .ئّگّر ِٔاڵيّکّت ثۆ پرسیبری یّکّو ئِّٔ ثێت سٕصا گّرصَٔٔی صرٔست کرصِٔٔ ،ئّو پرسیبرِ یّسّت صِگرێ ئبیب سٕصا ئّٔ ئبزاصییّی ّْثِٕٔ یبسبکبٌ ّْڵجژێرێت؟ ئّریستۆ ٔئّفاڵتۆٌ نّ گّڵ صێکبرت ،صٔاتریص ئبیُطتبیٍ( )Einsteinثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ ثّصِر نّ پێضأیستیی ،پریُسیپّکبَی سرٔضت ثَٕٔیبٌ ّْثِٕٔ ،ئّيّش ثۆیّ ،چَٕکّ تَّیب رێسبٌ کّ نۆژیکیی ثٍ .ئّریستۆ نّگّڵ صِرٔێطّکبَیضا ثبِٔڕیبٌ ثّ رِچّڵّكی یبسب سرٔضتییّکبٌ نّڕٔٔی نۆژیکییِّٔ ّْثٕٔ .پێیبَٕاثٕٔ ئّٔ یبسبیبَّ صِکرێ صاتبضرێٍ( )Deriveثێ ئِّٔی ثزاَرێ نّڕاستییضا سرٔضت چۆٌ رِفتبر صِکبت؟ لٕرسبیی زۆرتر نّسّر ئِّٔثٕٔ کّ تَّّکبٌ ثّ ْۆی يهکّچییبٌ ثۆ رێسبکبٌ چۆٌ رِفتبر صِکٌّ تب نّسّر ئِّٔثێت ئّو رێسبیبَّ سۆیبٌ چۆٍَ؟ ئّيّ ثٕٔ ثّ ْۆی ئِّٔی ئّریستۆ رٔٔ نّ یبسب چۆَبیّتییّکبٌ ثکبت کّ زۆرثّی کبت ّْڵّ صِرصِچٌٕٔ .نّ ّْئٕ دبڵّتێکضا سّنًبَضَّکبَیبٌ ثێکّڵک ثٌٕٔ ،سّرِڕای ئِّٔی ثۆ چَّضیٍ سەتّ صِستیبٌ ثّسّر ثیرکرصَِّٔ زاَستییّکبَضا گرتجٕٔ ،کّس َّیضِٔێرا سۆی نێیبٌ ثضأ ئّيّ ّْر يبیِّٔ تب گبنیهیۆ رٔٔثّڕٔٔی صِسّاڵتی فیکریی ئّریستۆ ثِٕٔٔ سّرَجیضا سرٔضت نّ دّلیمّتضا چۆَّ؟ ئّٔ ثّ ثبِٔڕ ٔ ثّڵگّی رَِّٔٔٔ گٕتی َبثێت ِٔک ئِّٔی ئّریستۆ صِیڵێ. ئّو کتێجّ رِگی صاکٕتبِٔ نّ َبٔ کۆَسێپتی صیتێريیُیزيی زاَستییضاّْ ،رِْٔب ئّٔ ٔاتبیّش صِگّیَّێت نّ پرسیبری صِٔٔيضا ،کّ ثّصِر ٔ يٕعجیزِ نّ یبسبکبَی سرٔضتضا جێگّیبٌ َبثێتِّٔ .ئێًّ صِگّڕێیُِّٔ سّر پرسیبرِ لٕٔڵّکبَی یّک ٔ سێ ،ئّٔ ثبثّتّی چۆٌ یبسبکبٌ صرٔست ثٌٕٔ ٔثۆچییص تَّیب کۆيّڵّ یبسبی يٕيکیٍُ؟ ثّاڵو پێطِٕست نّ ثّضی صاْبتٕٔصا ثبسی ئِّٔ صِکّیٍ چۆٌ یبسبکبَی سرٔضت ضرۆڤّ صِکرێٍ؟ زۆریُّی زاَبکبٌ ثبِٔڕیبٌ ٔایّ یبسبکبٌ رَِگضِرِِٔی يبتًبتیکییبَّی دّلیمّتێکی صِرِکییٍ کّ سّرثّسۆ نّ ثیُّر ٔ ئّٔ کّسّی سّیری صِکب ثَٕٔی ّْیّ .ثّاڵو ئێًّ ثیرصِکّیُِّٔ نّ ضێٕازی ثیُیُّکبًَبٌ ٔ فۆريی ئّٔ چّيکبَّی نّ صِٔرٔثّريبَّ ،سۆيبٌ نّتَّگّی پرسیبرێک صِصِیٍ ،ئبیب ئێًّ نّڕاستییضا ثّڵگّيبٌ ّْیّ ثۆ ئِّٔی ثّ ثَٕٔی دّلیمّتی تَّۆچکّکبٌ ثڕٔا ثکّیٍ؟
Page 38
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 39
3
*** دّلیمّت چییّ؟ (?)What is Reality
چَّض سبڵێ نّئّثّر ئَّجٕيَّی ضبرِٔاَیی يۆَزا()Monzaی ئیتبنیب ّْڵگرتُی زِرصِيبسییبٌ )goldfish) 8نَّبٔ لٕتٕٔە{ کەيۆڵە} ضٕٔضّی چّيبِٔصا ،نّ يبسییگرِکبٌ لّصِغّ کرص. ئّٔاَّی پطتیٕاَییبٌ نّيّ صِکرص صِیبَگٕت ّْڵگرتُی زِرصِيبسیی نّ َێٕ ئّو کەيۆڵە ضٕٔضّ کّٔاَّییبَّصا زۆر صڵڕِلبَّیّ ،چَٕکّ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی يبسییّکبٌ تَّّکبَی صِرِِٔ زنتر ثجیٍُ .ئّيّش ثیُیُی دّلیمّتیبٌ نێ تێک صِصات .ثّاڵو ئبیب چۆٌ ثزاَیٍ ئێًّ نّو ثبثّتّصا راستیٍ کّ دّلیمّت نّ زِرصِيبسییّکبٌ تێک صِچێت؟ کێ َبڵێت ئێًّ سۆيبٌ ِٔک زِرصِيبسیی گّٔرِ نّ َبٔ لٕتٕٔیّکی ضٕٔضّیی چّيبِٔصا َییٍ ٔ َّْضێک ضٕٔضّی ئّستٕٔر ،ثیُبییًبٌ تێک َبصٌِ؟ ّْگجّی دّلیمّت نّ الی زِرصِيبسیی نّگّڵ دّلیمّتّکّی ئێًّصا جیبٔازِ ،ثّاڵو ئبیب کێ صِڵێت ئێًّ صڵُیبیٍ نِّٔی دّلیمّتی زِرصِ يبسییّکبٌ نّدّلیمّتّکّی ئێًّ کّيتر جێگّی يتًبَّیّ؟ ثیُیُی زِرصِيبسیّکّ ِٔک ثیُیُی ئێًّ َییّ ،ثّاڵو زِرصِيبسییص صِتٕاَێ یبسب زاَستییّکبٌ ثۆ کۆَترۆڵی جٕڵّی تَّّکبَی صِرِِٔی لٕٔتِٕکّ کّ سۆی نّ َبٔ لٕٔتِٕکِّٔ صِیجیُێت فۆريّڵّ ثکبت .ثۆ ًََّٕٔ ثّ ْۆی َٕضتبَِِّٔٔ ،جٕڵّی ئبزاصاَّی تَّێک نّ سّر ْێڵێکی راست (ئّڵجّت نّ صیضی ئێًِّٔ) نّ الی زِرصِيبسییّک ِٔک جٕڵّی تَّێک نّ سّر ڕێڕِٔێکی چّيبِٔ صێتّ ثّرچبٔ .زِرصِيبسیی صِتٕاَێت یبسبکبَی سرٔضت ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ کبیّیّک کّ چٕارچێِٕکّی چّيبِٔ ثێت فۆريّڵّ ثکبت ٔ ّْيیطّ ثّڕاستی ثزاَێت. ثۆیّ ئّٔ تٕاَبیّی صِثێت کّ پێطجیُیی ئبییُضِی جٕڵّی تَّّکبٌ نّ صِرِِٔی سبَِٕٔ ضٕٔضّکّی سۆی ثکبت .ئّو یبسبیبَّ نّ چٕارچێِٕکّی ئێًّصا زۆر ئبڵۆزتر صِثٍ ،ثّاڵو ثّسبصِیی ئبکبيّکبٌ چَٕٔیّکٍ .ئّگّر زِرصِيبسییّک تیۆرییّکی نّو چّضُّی فۆريّڵّ کرص ئێًّ صِثێت تێڕٔاَیُّکّی ِٔک کێطبَی ًََّٕٔیّکی صرٔست نّ دّلیمّت ِٔرثگریٍ.
goldfish -8ثّٔاتبی سٕٔرِيبسیی َبیبت ،ثّڵکٕ جۆرێکی رَِگبٔڕَِگی يبسییّ ،کّ زۆرتر نّ زێڕ ٔ زیٕ صِچٍ .ثّ يبسییّ زِرصِ نّ زيبَی کٕرصییضا َبسرأِ ،ئێًّ زِرصِيبسییًبٌ نّجیبتی يبسییّ زِرصِ ثّکبرْێُبِٔ.
Page 40
www.dengekan.com
ًََّٕٔیّکی ثَّبٔثبَگ نّ ٔێُّکرصَی دّلیمّتی جیبٔاز ئّٔ يۆصێهّیّ نّالیٌّ تۆڵّيبی( 9)Ptolemyنّ صِٔرٔثّری سبڵی 150ز ( 85ز 165 -ز) ثۆ نێکضأَِّی جٕڵّی تَّّ ئبسًبَییّکبٌ پێطکّضکرا .تۆڵّيبی کبرِکبَی نّ صٔٔ تٕێی کۆيّڵێ ٔتبری َ 13بيیهکّییضا ثاڵٔکرصِِٔ کّ ثّ گطتیی ثّ َبِٔ عّرِثیّکّییِّٔ انكتبة انًجسطي (َ 10)Almagestبسرأِ. انًجسطي ثّ ضیکرصَِّٔی ْۆکبری ئّٔ ثیرکرصَّٔاَّ صِست پێضِکبت کّ پێیٕایّ زِٔیی ِٔک گۆیّکی سڕی ثێ جٕڵّٔ تّٔأ جێگیر نّچّلی گّرصَٔٔضایّ ،ئّو چّلجَّٕٔی زِٔیی ئّگّر ثّرأرص ثکرێ ثّ صٔٔریی نّفّنّکّکبَِّٔ ،زۆر کّيّ. 11 سّرِڕای يۆصێهی ْۆنیۆسێُتریک ( )Heliocentric modelی ئبریستبرکۆس ،ئّو ثبِٔڕاَّ الی کّو نّ سّرصِيی ئّریستۆصا نّ الیٌّ زۆرتریُی رَٔٔبکجیراَی گریکِّٔ پبرێزگبرییبٌ نێکرأِ ،ثّ ْۆکبری عیرفبَیی ٔ سۆفیگّرایی ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ ،صِثێت زِٔیی سَّتّری گّرصٌٔٔ ثێت .نّ يۆصێهی تۆڵّيبیطضا زِٔیی نّ سَّتّرصایّٔ ّْسبرِکبٌ ٔ ئّستێرِکبٌ نّ ئۆرثیتبڵی ئبڵۆزصا کّ ثبزَّ نّسّر ثبزَّی ( سّرثبزَّیی 12)epicyclesتێضِکّٔێ ٔ نَّبٔ یّکتریضا صِسٕڕێُِّٔ.
گّرصَٔٔی تۆڵّيبیی :ثّ پێی تێڕٔاَیُی تۆڵّيبی ئێًّ نّ چّلی گّرصَٔٔضا صِژیٍ -9فۆَّتیکی تۆڵّيبی Ptolemyنّ زيبَی گریک ٔ التیُی کۆٌ ٔ ئیُگیهیزییضا ِ pکّ َبسٕێُضرێتِّٔ. -10انكتبة انًجسطي ثّ ئیُگهیزیی ،al-kitabu-l-mijistiنّ التیُییضا ثِٕٔ ثّ ،Almagestتێريێکی کۆَی التیُییّ، نّڕِچّڵّکضا نّ عّرِثییِّٔ ِٔرگیرأِ ثۆ ثبثّتّ ثیرکبریی ٔ فّزاییّکبٌ ثّکبر صِْێُرا. 11صِکرێ ثّکٕرصیی ثجێ ثّ سۆرچّلیی یبٌ سۆرَبَِٔضیی Epicycles 12نّ زيبَی ئیُگهیزییضا ،ئێپی Epiپێطگرێکّ ثّٔاتبی نّسّر ،نّصِٔر .............صێتٔ ،اتّ نّصِٔری ثبزَّکبٌ ،یبٌ نّسّر ثبزَّکبٌ ...نێرِ ثّصٔأِ سّرثبزَّیی ثّکبر صِْێُیٍ
Page 41
www.dengekan.com
ئّو يۆصێهّ ئبسبیی سۆی صَِٕاَض چَٕکّ ّْست ثِّٔ َبکّیٍ زِٔیی نّ ژێر پێًبَضا جٕڵّ ثکبت ( يّگّر نّ ثٕٔيّنّرزِ یبٌ کبتّ ّْستیبرِکبَضا) .صٔاتر فێرسٕازِکبَی ئّٔرٔٔپب نّ سّر ثُبغّی سّرچبِٔ گریکییّکبَِّٔ ِٔریبَگرتٔ ،اتّ ئبیضیبکبَی ئّریستۆ ٔتۆڵّيبی ثّ کۆڵّکّی سّرِکیی ثیرکرصَِّٔی سۆرئبٔاییّکبٌ صێُّ ئّژيبرصٌ .يۆصێهی تۆڵّيبی صِرثبرِی گێتیی نّ الیٌّ کڵێسّی کبسۆنیکِّٔ صِپّژرێُرێت ٔ ثۆ يبِٔی ّْزارٔ چٕارسەت سبڵ ثّ صۆکتریُی فّريیی صاصَِرێ. تب سبڵی ّْ 1543ر ٔايبیِّٔ تب يۆصێهێکی ئّڵتّرَبتیڤ نّ الیٌّ کٕپێرَیکِّٔ( )Copernicusنّ کتێجّکّیضا ٔاتّ نّسّر ضۆڕضی تَّّ ئبسًبَییّکبٌ()De revolutionibus orbium coelestium پێطکّضکرا ،ئّو کتێجّ یّک سبڵ صٔای يّرگی ثاڵٔکرایِّٔ(ّْرچَّض َبٔثرأ ثۆ يبِٔی چَّضیٍ صِیّ کبری نّسّر کرصثٕٔ) .کٕپێرَیکِٔ ،ک ئبریستبرکۆس َزیکّی دّڤضِ سەتّ پێطتر ،ثبسی گّرصَٔٔێکی کرصثٕٔ کّ سۆر نّ چّلّکّیضا ثّْٕٔ ،سبرِکبَیص ثّ صِٔریضا نّ سٕنگّی ثبزَّییضا صِسٕڕأَِّ. ّْرچَّض ثۆچَّٕٔکّ تبزِ َّثٕٔ ثّاڵو سّرسّستبَّ کّٔتُّ ثّرپّرچضأَِّی .يۆصێهّکّی کٕپێرَیک نّگّڵ ئیُجیهضا صٔٔچبری ثّریّککّٔتٍ صِثٌٕٔ ،کّ صِڵێت ّْسبرِکبٌ ثّ صِٔری زِٔییضا صِسٕڕێُِّٔ ،نّ ڕاستییضا ّْرگیز ئیُجیم ضتی نّو چّضُّی ثّڕَٔٔیی ثبس َّکرصِٔٔ. ثێگٕيبٌ نّٔ سّرصِيّی ئیُجیم َٕٔسرأِ سّڵک ثبِٔڕیبٌ ثّ تّستجَٕٔی زِٔیی ّْثٕٔ .يۆصێهی کٕپێرَیک رٔٔثّڕٔٔی تٕڕِیی ئّٔاَّ ثِِٕٔٔ کّ صِیبَگٕت زِٔیی ِٔستبِٔ ،ئّو تٕڕِییّ نّ صاصگبییکرصَی گبنیهیۆ( )Galileoصا نّ 1633صا ثّ تۆيّتی کٕفرکرصٌ ثّ نٕٔتکّی سۆی گّیطت، چَٕکّ ثبَگّضّی ثۆ يۆصێهّکّی کۆپێرَیک صِکرصّْ .رِْٔب نّّْيجّر ثیرکرصَِّٔیّکی نّٔ چّضُّ ،يٕيکیُّ کّسێک ثّرگریی ثکبت نّ ثۆچَّٕٔکبَی کّ نّ گّڵ کتێجی پیرۆزصا صژایّتیی ّْثێت .ثّيطێِٕیّ گبنیهیۆ ثّ تبٔاَجبر َبسرا ٔ سزاصرا ثِّٔی کّ صِثێت ژیبَی ثّ صِستجّسّریی نّ يبڵّکّی سۆیضا ثّسّر ثجبت .نّگّڵ َبچبرکرصَی ثّ پّضیًبَیی" نّ صٔاییضا ئّٔ نّ ژێر نێِِٕٔ گٕتی " ثّاڵو ْێطتب ّْر صِجٕڵێت( . "( Eppur si muoveسّرئَّجبو نّ سبڵی 1992صا کڵێسّی کبسۆنیکیی رۆيب رێزی نّ گبنیهیۆ گرت ٔ سّرزَِطتکرصَی ئّٔی ثّ ّْڵّ َبٔثرص. ئبیب راستیی چییّ؟ سیستًی تۆڵّ يبی یبٌ کۆپێرَیک ،کبيیبٌ صرٔستّ .ئِّٔ ڕاست َییّ ثگٕترێت کّ کۆپێرَیک سّنًبَضٔیّتی يۆصێهی تۆڵّيبی ّْڵّیِّٔ .ک دبڵّتی زِرصِ يبسییّکّّْ ،رکّسێک صِتٕاَێ ّْریّکێ نّو صٔٔ يۆصێهّ ثۆ گّرصٌٔٔ ثّکبرثٓێُێّْ ،ئٕ صیبرصِکبَی ئبسًبَیص صِکرێت ثّ یّکێ نّٔ صٔٔ يۆصێهّ نێک ثضرێُِّٔ .جب زِٔیی یبٌ سۆر ّْر کبيێکیبٌ ِٔستبٔ ثێت .سّرِڕای رۆڵی گفتٕگۆی فّیهّسٕٔفّکبٌ سّثبرِت ثّ سرٔضتی گّرصَّٔٔکّيبٌ ،ثّاڵو ْبٔکێطّکبَی جٕڵّ نّ يۆصێهی کۆپێرَیکضا کّ سۆر ِٔستبِٔٔ ّْسبرِکبٌ ثّ صِٔریضا صِسٕڕێُِّٔ زۆر نّ يۆصێهّکّی تر ئبسبَترٔ پێطکّٔتٕٔترِ. جۆرێکیتر نّ دّلیمّتی ئّڵتّرَبتیڤ ئِّٔیّ نّ فیهًی چیرۆکّ زاَستییّکّی يبتریکس()Matrixصا رٔٔ صِصات .نّٔێضا ثّْۆی کۆيپیٕتّری زیرِکِّٔ َّژاصی يرۆڤ ئبگبصار َییّ نّ جیٓبَێکی Page 42
www.dengekan.com
السبییکرصَِّٔصا کّ نّڕاستیی صِچێ ،يرۆڤ صرٔستکرأِٔ تێیضا صِژیی تب ئّٔ کبتّی کۆيپیٕتّرِکبٌ صِیبٌ ْێڵُِّٔ ثّ ضێُّیی ٔ صڵشۆضیی ٔزِی ثبیۆکبرِثبیی ّْڵجمۆڕێٍُ(ّْرچَّض ئّيّ راستّ). يٕيکیُّ ئّيّ ثّ تّٔأیی ئَّضێطّ َّثێت چَٕکّ زۆر نّ سّڵک الیبٌ ثبضترِ کبتّکبَیبٌ نّ َێٕ دّلیمّتی سبستّی ٔێجسبیتّ صِستکرصِکبَضا ِٔک ژیبَێکی تر ثّڕێ ثکٌّ. چۆٌ ثزاَیٍ ئێًّ تَّیب کبرێکتّری صرايبیّکی صرٔستکرأی کۆيپیٕتّریی َییٍ؟ ئّگّر ئێًّ نّ جیٓبَێکی فبَتّسیی ٔ سبستّصا ثژیٍ پێٕیست َبکبت رٔٔصأِکبٌ ثّ پێی نۆژیکێکی تَٕضٔتۆڵ ثٍ یبسٕص پێڕۆی َّْضێک یبسب ثکٌّ .يٕيکیُّ ثێگبَّ -گیبَضارِکبٌ (ئبنیٌّ َّْ 13 ) aliensضێک ضت ثکٌّ ثۆ ئِّٔی رَِگّ نّالیبٌ سّرَجڕاکێص یبسٕص سۆش ثێت ٔ ثزاٍَ کبرصأَِّکبَی ئێًّ چۆَّ؟ ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر يبَگ ثکٌّ ثّ صٔٔ نّتِّٔ یبٌ ّْئٕ سّڵک ثۆ پبرێز نّلّڵّٔیی ثّ ضێٕازێکی ّْڕِيّکیی ثّرِٔ سٕصارصَی کێکی يۆز -کرێًیی ْبٌ ثضٌِ ،ئّگّر ئبنیَّّکبٌ یبسبیّکی تَٕضٔتۆڵ صاََّێٍ ْیچ چبرِیّکی تر َییّ ثۆ ئِّٔی ثزاَیٍ دّلیمّتێکی تر ّْیّ جیب نِّٔی ِٔک سبستّکّ ّْیّ .ئبسبَّ ئّگّر ئّٔ جیٓبَّی ئبنیَّّکبَی تێضاٌ ثّ راست ٔ ئّٔ جیٓبَّی کّ صرٔستکرأِ ) )syntheticثّ َبڕاست َبٔ ثجّیٍ. ثّاڵو ئّگّر َّتٕاَیٍ ِٔک ثَِّٕٔٔر نّ جیٓبَێکی ًِْٔییِّٔ گّرصَّٔٔکبَی ئّٔاٌ ثجیُیٍْ ،یچ ْۆکبرێک َبيێُێت ثۆ ئِّٔی گٕيبًَبٌ ّْثێت نّٔ ٔێُّ کێطرأِی دّلیمّت نّ جیٓبَّکّی سۆيبَضا .ئّيّ ڤێرژَێکی َٕێیّ نّٔ ئبیضیبیّی کّ ئێًّ ّْئٕيبٌ یبٌ ًِْٔییٍ ( ) figmentیبٌ نّ سَّٔی ثَِّٕٔٔری ترصایٍ. ئّو ًََٕٔبَّ صِيبَگّیَُّّ ئّٔ ثّرئَّجبيّی ثۆ ئّو کتێجّ زۆر گریُگّ ،ئّٔیص ئِّٔیّ ٔ :ێُّیّک یبٌ تیۆرییّکی سّرثّسۆ ثۆ کۆَسێپتی دّلیمّت ثَٕٔی َییّ .نّ ثری ئّيّ تێرٔاَیُێکی تر جێکّٔت صِکّیٍ کّ َبٔی نێضَِێٍ يۆصێهی ریبڵیزيی ٔاثّستّ( :)Model dependent-realismئبیضیبکّ ثّيطێِٕیّ صِثێ ،تیۆرییّ فیزیبییّکّ یبٌ ٔێُّی گّرصٌٔٔ يۆصێهێکّ(ثّ گطتیی ثّگیبَێکی يبتًبتیکییِّٔ) نّگّڵ کۆيّڵّ رێسبیّکضا ،نّٔ رێگّیِّٔ تٕسًّکبَی يۆصێهّکّ ثّ تبلیکرصَِّٔکبَِّٔ صِثّستُِّٔ .ئّيّ چٕارچێِٕیّک ثۆ پّیضاثَٕٔی زاَستی َٕێ ئبيبصِ صِکبت.
alien-13ئبنیٌّ ،ثّٔاتبی ثێگبَّ ،کّسی ثێگبَّ ثّٔاڵت ٔ سبک ٔ َبٔچّ ،یبٌ گرٔٔپێکی کۆيّاڵیّتیی صێت .ثّاڵو نّزاَستی فیزیبصا ،ثّتبیجّتیی کّ لسّ نّسّر ثۆضبیی صِکرێ ،ثّٔ گیبَهّثّرِ ئبسًبَییبَّ صِگٕترێ نّ ّْسبرِ ٔ ئّستێرِکبَی ترصا ئّگّری ثَٕٔیبٌ ّْیّ .نێرِ ثّصٔأِ ئبنیٌّ ثّکبر صِْێُیٍ ( ِٔرگێڕِکبٌ)
Page 43
www.dengekan.com
فّیهّسٕفّکبٌ نّ ئّفاڵتۆٌ ثّصٔأِ ثّ سبڵّْبی سبڵ نّسّر سرٔضتی دّلیمّت ئبرگیٕيێُتیبٌ کرصِٔٔ .زاَستی کالسیک نّ سّر ئّٔ ثبِٔڕِ ثٕٔ کّ جیٓبَێکی دّلیمیی صِرِکیی ثَٕٔی ّْیّٔ تبیجّتًَّضییّکبَی صیبریکرأِ ٔ سّرثّسۆیّ نّ سۆيبی ثیُّرێک کّ ّْستی پێضِکبت. ثّ پێی زاَستی کالسیک تَّّ صیبریکرأِکبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّ ٔ تبیجّتًَّضیی فیزیبییبٌ ّْیِّٔ ،ک سێرایی ٔ ثبرستبیی کّ ثّْبکبَیبٌ ثّ ثبضیی پێُبسّ کرأٌ .ثّو صیضِِٔ تیۆرییّکبًَبٌ سّرَج صِصَِّ ضرۆڤّی تَّّکبٌ ٔ تبیجّتًَّضییّکبَیبٌّْ ،رِْٔب لّثاڵَضَّکبٌ ٔ تێگّیطتُّکبًَبٌ پێَِٕضیی ثّٔأَِّ ّْیّّْ .ر صٔٔ ثیُّرٔ ثیُرأ ثّضێکٍ نّ جیٓبَێک کّ سۆیبٌ ثَٕێکی ثّرجّستّیبٌ ّْیّ ،ثّو پێٕصاَگبَّّْ ،رچّضُّ جیبکبرییّک نّ َێٕاَیبَضا ثبیّسێکی ٔاتبصاری َبثێ.
ثّ ٔاتبیّکی تر ئّگّر ئێِٕ ثیُیتبٌ رِِٔیّک کّری ثّڵّک )zebra)14نّ سّر ضٕێٍ نّ گّراجێکی ئٕتۆيجیهضا ضّڕیبَّ ،ئِّٔ يبَبی ئِّٔیّ ،ئێِٕ ثّ ڕاستیی ثّچبٔی سۆتبٌ ثیُیٕتبَّ ئّٔ کّرگّنّ نّ سّر ضٕێُێک ضّڕِ لّپیبَّّْ ،ئٕ ثیُّرِکبَی تریص کّ سّیر صِکٌّ ّْيبٌ تبیجّتًَّضیی صِثیٍُ .کّرِ ثّڵّکّکبٌ ّْيبٌ تبیجّتًَّضییبٌ ّْیّ جب ئّگّر ثیُّر ثیبَجیُێت یبٌ َّیبَجیُێت. نّ فّنسّفّصا ئّو ضتّ َبٔ َرأِ ریبنیزو(. )Realism نّ ریبنیزيضا نّٔاَّیّ تێڕٔاَیُّکبٌ صٔٔچبری ئّثڵّلجًَٕٔبٌ ثکٌِّٔ ،ک صٔاتر صِیجیُیٍ ،ئِّٔی نّ زاَستی فیزیبی يۆصێرٌ صِیزاَیٍ نّگّڵ ریبنیزيضا تٕٔضی کێطّ صِثٍ ٔ صاکۆکیی نێُبکرێت .ثۆ ٔێُّ -14ثّ کّری کێٕییص نّزيبَی کٕرصییضا َبسرأٌ .نَّێٕاٌ کّری کێٕیی ٔ کّری کّژاڵ ٔ کّری ثّڵّکضا ،ئێًّ کّری ثّڵّک ثّکبر صِْێُیٍ.
Page 44
www.dengekan.com
ثّپێی پریُسیپّکبَی فیزیبی کٕاَتّو کّ ضرۆڤّیّکی راستیی سرٔضتَّ ،بکرێت تَّۆنکّیّک ضٕێٍ ٔ سێراییّکّی پێکِّٔ صیبری ثکرێت ،نێرِصا َبکرێت ثڵێیٍ پێٕاَّکبٌ ئبکبيی ٔرصیبٌ ّْیّ چَٕکّ چَّضایّتییّکبٌ تّ َیب ثۆ کبتێکی صیبریکرأ پێٕرأٌِٔ .ک فبکت نّ زۆر دبڵّتضا تَّّکبٌ ثّ تَّیب ثَٕٔی سّرثّسۆیبٌ َییّ ثّڵکٕ ِٔک ثّضێک نّ صِستّیّک( )Ensembleی تر ثَٕٔیبٌ ّْیّ .ئّگّر تیۆری َبَٔرأ ثّ پریُسیپی ْۆڵۆگرافیک( 15)Holographicراست ثێت ئێًّ ٔ جیٓبَی چٕار صٔٔرایی ثجیٍ ثّ سێجّری جیٓبَی پێُج صٔٔرایی( ،)Five Dimensionalئّٔکبت صۆسی ئێًّ نّو جیٓبَّصا ِٔک صۆسی زِرصِ يبسییّکّی نێضێت. ریبنیستّ سّرسّستّکبٌ زۆرثّی کبت ْۆکبری سّنًبَضَی تیۆریییّ زاَستییّکبٌ ثۆ چّيکی دّلیمّت ثّ سّرکّٔتُی سۆیبٌ صِزاٍَ .ثّاڵو تیۆرییّ جیبٔازِکبٌ صِتٕاٍَ نّ چٕارچێِٕی چّيکی جیبٔازصا ّْيبٌ ئّٔ صیبرصاَّ ثّ سّرکّٔتٕیی ثّرّْو ثٓێٍُ .نّڕاستییضا زۆر تیۆریی زاَستیی کّ پێطتر ثّ سّرکّٔتٕٔیی سّنًێُضرأثٌٕٔ نّ صٔاییضا ثّ تیۆریی سّرکّٔتٕٔتر گۆڕاٌ، ئّٔ تیۆرییبَّش ثّ تّٔایی نّ سّر چّيکی َٕێتری دّلیمّت ،ثَّضٌ. ثّضێِٕیّکی ثبٔ ئّٔاَّی ریبنیزيیبٌ َّصِپّژراَض پێیبٌ صِگٕتٍ ئَّتی ریبنیستّکبٌ ،ئّيبَّ جیبٔازییبٌ نّ َێٕاٌ زاَیُی( يّعریفّ) کراصریی ٔ زاَیُی تیۆرییضا صاَبثٕٔ .ئّٔاٌ ئبرگیٕيێُتی ئِّٔیبٌ صِکرص ،ثیُیٍ ٔتبلیکرصَِّٔ ٔاتبی سۆیبٌ ّْیّ ،ثّاڵو تیۆریییّکبٌ ّْڵگری دّلیمّتی راستتر ٔ لٕٔڵتر َییٍّْ ،ر ثۆیّ ئبيێرِ زاَستییّکبٌ نّٔاٌ ثّ کّڵكترٌَّْ .ضێ نّ صژِ ریبنیستّکبٌ ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ ،صِثێت زاَست کٕرت ثکرێتِّٔ تَّیب ثۆ ئّٔ ضتبَّی صِثیُرێٍّْ .ر ثّو ْۆکبرِِٔ زۆر کّس نّ سەتّی َۆزصِیّيضا ثَٕٔی ئّتۆو( )Atomی نّ ثُبغِّٔ ال راست َّثٕٔ کّ ئێًّ ّْرگیز َبیبٌ ثیُیٍ. جۆرج ثێکّرنیی ( )1753-1685()George Berkeleyتَّبَّت تب ئّٔ ئبستّ رۆیطت ،صِیگٕت ْیچ ضتێک جگّ نّ ثیر ٔ 16ئبیضیبکبَی ثیر ثَٕٔیبٌ َییّ .کبتێک صۆستێکی َٕٔسّر ٔ فّرَّْگُٕٔسی ئیُگهیزیی ص.سبيٕئێڵ جۆَسۆٌ ( )1709-1784()Dr.Samuel Johnsonنّ َبيّیّکضا ثۆی صَِٕٔسێت َبکرێ َّْضێک نّ لسّکبَی ثێکّرنیی ثّصرۆ ثشرێُِّٔ ،ثێکّرنییص نّ ِٔاڵيضا صِڵێت ثچۆرِ تَّیطت تبضّثّرصێک ٔ ثَّٕٔکّ ضّق تێیّٓڵضِ ،ئّٔکبت صِڵێی" يٍ ثّصرۆی صِسّئِّ". ثّصڵُیبییِّٔ ئّٔ ئبزارِی کّ ص .جۆَسۆٌ نّ لبچّکبَیضا صِیجیُییِّٔ ،نّ ئبیضیبکبَی يێطکیضا ثَٕٔیبٌ ّْثٕٔ .ثۆیّ نّڕاستییضا لسّکّی ثێکّرنیی ثّصرۆ َّسرأِتِّٔ .ثّاڵو کبرِکّی ثۆچَٕٔی فّیهّسٕٔف صِیڤیض{صأٔص} ْیٕو ( )1776-1711()David Humeثیر صِْێُێتِّٔ کّ َٕٔسیجٕی ّْرچَّض ئێًّ ثُبغّیّکی عّلاڵَییًبٌ َییّ ثۆ ثبِٔڕکرصٌ ثّ دّلیمّتی ضتّکبٌ ،نّّْيبٌ ْ 15ۆڵۆگرافیک ثّٔاتبی ِٔسیّتێک ،یبٌ راگّیبَضرأێک ثّصِستی سبَِّٔکّی َٕٔسراثێ صێت ،ثّاڵو نێرِصأ ،اتّ نّ زاَستی فیزیبصا holographic principleپریُسیپی ْۆنۆگرافیک ثّٔاتبی تبیجّتًَّضییّکی ْێزی کێطکرصَی کٕاتُّو ٔ quantum gravityتێٕری رێسًبَّ string theoriesکّ لّثبرِی ثۆضبیی صِصاتّ ثّر ثبس ٔ نێكۆڵیُِّٔ ٔ کۆصی سُٕٔرِکبَی ثۆضبیی صِستُیطبٌ صِکبت. -16ثیر نێرِصا يّثّست نّ ْزرِ یبٌ عّلڵّ (.) Mind
Page 45
www.dengekan.com
کبتیطضا ْیچ چبرِیّکًبٌ َییّ ثّکرصِِٔ ،ئّگّر راست َّثٍ .يۆصێهی ریبنیزيی –ٔاثّستّ(Model- )dependent realismکۆتبیی ثّ ّْئٕ ئّٔ يُگّيُگ ٔ ئبرگیٕيێُتبَّ ْێُب کّ ّْر صٔٔ لٕتبثشبَّی ریبنیست ٔ صژِ -ریبنیستّکبٌ صرٔستیبٌ کرصثٕٔ.
ّْرصٔٔکتبٌ ضتێکی ْبٔثّضتبٌ ّْیّ ،ص .صِیڤیص تَّۆنکّیّکی صۆزیِٕتِّٔ کّس َّیجیُیِٕ ٔ پرۆفێسّر ْیگجیص کۆيّڵّ ئّستێرِیّکی صۆزیِٕتِّٔ ،کّس َّیجیُیِٕ ثّپێی يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ ،ئّگەر ثپرسیٍ يۆصێهێک تَّیب ئّٔ کبتّ راستّ کّ نّگّڵ ثیُیُضا یّک ثگرێتِّٔ ،ضتێکی ثێًبَبیّ .ئّگّر صٔٔ يۆصێم ثَٕٔیبٌ ّْثێت ٔ ّْرصٔٔکیبٌ نّگّڵ ثیُیُضا یّک ثگرَِّٔ ِٔک يۆصێهی زِرصِ يبسییّکّٔ يۆصێهی ئێًَّ ،بتٕاَییٍ ثڵێیٍ کبيیبٌ راستترِ. ّْرکّسێک دّزی نێجێت صِتٕاَێت یّک نّٔ يۆصێالَّ ثّ پێی ثبرٔصۆسی سۆی چَّض ضیبٔترِ ّْڵجژێرێت .ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر کّسێک نّ َبٔ کّيۆڵّیّکی ضٕٔضّی زِرصِيبسیییضا ثێت يۆصێهی زِرصِيبسیییّکّ ثّکّڵکّ ،ثّاڵو ثۆ ئّٔاَّی نّ صِرِِٔی ضٕٔضّکّ ثٍ ،زۆر گّنذۆیبَّ( (awkwardصِثێت ئّگّر ثیبَّٔێ رٔٔصأِکبَی کۆيّڵّ ئّستێرِیّکی صٔٔر ثّپێی چٕارچێِٕی کّيۆڵّکّی سّر زِٔیی ثپێٌٕ .ثّتبیجّت جٕڵّی زِرصِ يبسییّکّ نّ سٕڕأَِّی زِٔیی ثّ صِٔری سۆرصا ٔ سٕالَِّٔی ثّ صِٔری سۆیضا صِچێت. ئێًّ يۆصێهّکبٌ نّ زاَستضا صرٔست صِکّیٍ ثّاڵو نّّْيبٌ کبتیطضا نّ ژیبَی ڕۆژاَّی سۆيبَضا صرٔستیبٌ صِکّیٍ .يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ َّ تَّیب نّ زاَستضا ثّڵکٕ ِٔک يێُتبڵ() mental نّٔ يۆصێهّ ْۆضًَّضٔ َیًـچّ ْۆضًَّضاَّضضا کّ ثۆ ضرۆڤّکرصٌ ٔ تێگّیطتُی ژیبَی رۆژاَّ صرٔست صِکرێٍ ،ثّکبرصِْێُیٍ. نّ ّْستکرصٌ ٔ تێگّیطتٍ ثّ جیٓبٌْ ،یچ رێگّیّک َییّ ثۆ الثرصَی ثیُّر – ٔاتّ ئێًّ ،نّ ڕێگّی پرۆسێسی َّستّکبًَبٌ ٔ ضێِٕی ثیرکرصَِّٔ ٔ ثّڵگّکبًَبَِّٔ صرٔست صِثیٍ .نێکضأَِّکبٌ ٔ تبلیکرصَِّٔکبًَبٌ کّ تیۆریییّکبًَبٌ نّسّری ثَّضٌ -راستّٔسۆ کبرَبکٌّ ،ثّڵکٕ نّ ڕێگّی جۆرِ زِڕِثیُێکِّٔیّ ،کبر صِکٌّ ،ستراکتۆری يێطکی يرۆڤ تّرجّيّی صِکبت. Page 46
www.dengekan.com
يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ پێَِٕضیی ثّ َبسیُِّٔی تَّّکبٌ نّالیٌّ ئێًِّٔ ّْیّ .نّ ثیُیُضا يێطکی کّسّکّ زَجیرِیّک ئبيبژِی نّ ریگّی ّْستّ صِيبری ثیُبیی( ِِٔ)Optic nerveپێضِگبت ،ئّو ئبيبژاَّ ٔێُّیّکت ثۆ صرٔست َبکبت ِٔک ئِّٔی نّ سّر ضبضّی تّنّفزیۆَّکّت صِیبَجیُی. ّْستّ صِيبرِ ثیُبییّکبٌ کبتێک ثّر تۆڕی-چبٔ( )Retinaصِکٌّٔ ثّ سبڵێکی کٕێر 17صِگٌّ. تَّیب ثّضێک نّڕٔٔی يّیضاَییِّٔ ثّثیُیُێکی ثبضِّٔ ،ثیُیُی رٔٔثّرێکی تّسکی یّک گۆضّییّ نّ صِٔرٔثّری َبَِٔضی تۆڕی چبِٔ ،رٔٔثّرێک ثّ پبَتبییی پَّجّ کّڵّت صِثێت.
صاتبی سبٔی َێرصرأ ثۆ يێطک نّ رِسًێکی چّٔاضّ صِچێ کّ کَٕێکی تێضا ثێ .سۆضجّستبَّ يێطکی يرۆڤ ئّو صاتبیبَّ ضییضِکبتِّٔ ،تێٓبتِٕٔکبٌ نّ ڕێگّی ّْر صٔٔ چبِِٔٔ کۆصِکبتِّٔ ٔ صرزِکبٌ پڕ صِکبتِّٔ .گریًبٌ ،تبیجّتًَّضییّ ثیُبییّکبٌ ثۆ کۆيّڵّ ضٕێُێك ثّتّک یّکِّٔ ثٍ، ثّیّکسبَیی پڕصِکرێُِّّْٔ .رِْٔب يێطک صاتب صٔٔ صٔٔرییّکبٌ نّتۆڕی چبِِٔٔ صِسٕێُێتِّٔ ٔ ّْستی سێ صٔٔرایی نّ ثۆضبییضا صرٔست صِکبت ،ثّ ٔاتبیّکی تر يێطک ٔێُّیّکی یبٌ يۆصێهیکی يێُتبڵیی ثیُب صِکبت. يێطک نّ ثیُبکرصَی يۆصێهضا زۆ ثبضّ ،ثۆیّ کبتێک یّکێک چبٔیهکّیّک نّ چبٔ ثکبت کّ صیًَّێک نّ چبِٔکبَییِّٔ سّرثّرِٔسٕار ثشٕێُێتِّٔ ،صٔای يبِٔیّک يێطک يۆصێهّکّ صِگۆڕێت ٔ ڕێکی صِسبتِّٔٔ ِٔک سۆی نێضِکبتِّٔ ،ئّگّریص چبٔیهکّکبٌ الثجرێٍ ،نّسّرِتبِٔ ثۆ يبِٔیّک ٔێُّکبٌ سّرثّرِٔسٕاریی صِثیُێ ،پبضبٌ يبِٔیّک صِسبیَّێت تب يۆصێهّکّ ثّپێی صۆسّکّ چبکجکرێتِّٔ. ئّيّ ئِّٔ پێطبٌ صِصات کبتێک کّسێک صِڵێت " کٕرسییّکى ثیُی" تَّیب يبَبی ئِّٔیّ کّ تیطکی ئّٔ رَٔٔبکییّی نّ کٕرسییّکِّٔ ثاڵٔثِٕٔتِّٔ ،يێطک صیًَّێکی يێُتبڵیی نّ کٕرسیّکّ ِٔک يۆصێم ثیُب صِکبت .ئّگّر يۆصێهّکّ ثۆ کّسێک سّرثّرِٔسٕصار ثێت ،ئِّٔیص ّْر راستّ ثّاڵو تب ئّٔ کبتّی کّ کّسێک صِیّٔێت نّسّری صاثُیطێت!. یّکێک نّٔ گرفتبَّی کّ ریبنیزيی ٔاثّستّ ضیکبری کرصِٔٔ یبٌ الی کّو سۆی نێ صزیِٕتِّٔ يبَبی ٔضّی ثَّٕٔ( .)Existenceچۆٌ ثزاَى کّ يێزی ژٔٔرِکّو ْێطتب يبِٔ کبتێک نّ ژٔٔرِکّ صِچًّ صِرِِٔ ٔ َبیجیُى؟ چیی صِتٕاَى ثڵێى صِرثبرِی ثَٕٔی ئّٔ ضتبَّی َبتٕاَیٍ ثیبٌ ثیُیٍ ِٔک ئّنیکترۆٌ(ِ)Electronکبٌ ٔ کٕارک(ِ18)Quarkکبٌ -ئّٔ تَّۆنکبَّی کّ پرۆتٌٕ(ٔ )Proton َیٕترۆٌ()Neutronیبٌ نێ پّیضا صِثێت؟ نّٔاَّیّ کّسێک يۆصێهێک ثّ ئَّضێطّیضا ثێت ِٔک يۆصێهی يێزِکّ َبيێُێت ،کبتێک صِچًّ صِرِِٔ .ثّاڵو صِرصِکّٔێتِّٔ نّ ّْيبٌ ضٕێٍ کبتێک صٔٔثبرِ ثۆ ژٔٔرِکّ صِگّڕێًِّٔ .ئّيّ زۆر گّيژاَّیّ ،ثۆ ًََّٕٔ چیی صِثێت ئّگّر رٔٔصأێک -17سبڵی کٕێر blind spotیبٌ َبٔچّی کٕێر ثّٔ ضٕێُّ صِگٕترێ نّکبتی ئۆتۆيجیم نێشٕڕیُضا ،نّ ئبٔێُّی تَّیطتِّٔ، ئّصایّک َبثیُی نّکبتێکضا ئۆتۆيجیهێکی تر سّریکّ پێص ئۆتۆيجیهّکّی تۆ صِکّٔێت .ثّاڵو نێرِصا نّزاَستی ثیُبییضا ثّّْيبٌ يیتۆص ٔ يّثّست ثّکبرصِْێُرێ. 18کٕارک Quarkثّ سّرِکییتریٍ تٕسًّ پێکٓێُّرِکبَی يبصصِ صِگٕترێ.
Page 47
www.dengekan.com
رٔٔثضات ،کبتێک يٍ نّصِرِِٔو ٔ ثًُیچی ژٔٔرِکّ ثّرثێتِّٔ؟ چیی صِثێت ثّ پێی يۆصێهی يێزِکّ- کّ َبيێُێت -کبتێک –ژٔرِکّ-ثّجێضێڵـى؟ ئبیب صِتٕاَى يٍ ئّيّ ثّ فبکت ِٔرثگرو صٔاتر کّ صِچًِّٔ ژٔٔرِکّ صِثیُى يێزِکّ ثّ ضکبٔیی نّژێر صارٔپّرصٔٔی ثًُیچّکّصایّ؟ ئّيّ نّثّر ئِّٔی يۆصێهی يێزی َبٔ ژٔٔرِکّ زۆر سبصِترِ ٔ نّگّڵ تبلیکرصَِّٔکبَضا یّک صِگرێتِّٔ ،سەرەَجبو ئّيبَّ ّْئٕ ئّٔضتبٌَّ ثّ يێطکی کّسێکضا صێت. نّ دبڵّتی تَّۆنکّکبَی َیًچّئّتۆيییضا کّ َبیبَجیُیٍ ،ئّنیکترۆَّکبٌ يۆصێهێکی ثّسٕٔصٌ ثۆ رَٔٔکرصَِّٔی تبلیکرصَِّٔکبٌِٔ ،ک ضٕێُّٔاری ثّجێًبٔ نّ ژٔٔری ّْڵًیی(19)Cloud Chamberصا ّْرِْٔب سبڵّ رَٔٔبکّکبَی نٕٔنّکێکی تّنّفزیۆَیی ٔ زۆر صیبرصِی تریص ثۆ ئّو يۆصێالَّ ثّکّڵکٍ .صِگٕترێ ئّنیکترۆَّکبٌ نّ 1897صا ثّ ْۆی زاَبی فیزیبی ثریتبَییِّٔ جّی جّی سۆيسۆٌ( )J. J. Thomsonنّ تبلیگّی کّیڤێُضیص( )Cavendishی زاَکۆی کبيجریجضا صۆزرایِّٔ. ئّٔ ،تبلیکرصَِّٔی نّ سّر تّزٔٔی کبرِثبیی نّ َبٔ ثۆڕییّکی ثّتبڵی ضٕٔضّصا صِکرص .ئّٔ صیبرصِیّ ثّ تیطکی کبسۆص(َ )Cathode rayبٔزِص کرا. تبلیکرصَِّٔکبَی ثۆ ئبکبيی زۆرثَّرر پّنکێطی کرصیٍ ،تیطکّ َٓێُییّکبٌ نّ ضتی زۆر ٔرص صرٔست ثٌٕٔ" " corpuscles20کّ ثّضێکٍ نّ پێكٓبتّکبَی ئّتۆو ،نِِّٔٔ زاَیتی ئّٔاَّ سّرِکییتریٍ یّکّی يبصصٌِ ٔ کّرتٕپبرچّ َبکرێٍ .سۆيسۆٌ ئّنیکترۆَی َّصیّْ ،رِْٔب ثّ ضێٕازێکی راستّٔسۆ یبٌ رٌٔٔ ئّيّی نّ تبلیکرصَِّٔکبَیضا ضیُّکرصِِٔ .ثّاڵو يۆصێهّکّی نّکبری يّیضاَییضا نّ سّرِکییتریٍ زاَستِّٔ تب ثّئَّضازیبریی صِگبت ثّ يسۆگّریی سّنًێُضرأِّْ ،رچَّض تۆ ثڵێی ئّنیکترۆٌ َبثیُرێ ئّيرۆ ّْئٕ زاَبیبَی فیزیب ثبِٔڕیبٌ ثّ ثَٕٔی ّْیّ.
cloud chamber 19ئبيێرێکّ ثَّبٔی فیزیبٔییّکی سکۆتهَّضییِّٔ َبَٔرأِ ثَّبٔی چبرنس ٔیڵسٍّْ ،رِْٔب ئبيێرِکّ ثّ Wilson chamberصَِبسرێ .ثۆ صِستُیطبَکرصَی تٕسًی تَّۆنکّکبٌ ٔ تیطکضأَِّ ئبیۆَییّکبٌ ionizing . radiation Corpuscles 20نّ زیُضِِٔرزاَییضا ثّ سڕۆکّی سٕٔرٔ سپیی سٕێٍ صِگٕترێ .نّزاَستی فیزیبصا ثّ ضبَّی زۆر زۆر ٔرص صِگٕترێ.
Page 48
www.dengekan.com
تیطکی کبسۆصیی :ئێًّ َبتٕاَیٍ ئّنیکترۆَی تَّیب ثجیُیٍ ، ثّاڵو صِتٕاَیٍ ئّٔ کبریگّرییبَّی صرٔستی صِکٌّ ّْست پێجکّیٍ ٔ ثجیُیٍ کٕارکّکبَیص ثّ پێی ئّٔ يۆصێهّی ضرۆڤّی تبیجّتًَّضییّکبَی پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ نّ َبٔ َبٔکی ئّتۆيضا صِکبت َ ،بثیُرێٍٔ .اصِزاَرا ،پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ نّ کٕارکّکبٌ صرٔست کراثٍ ،ثّاڵو ئێًّ ّْرگیز کٕارکێک َبثیُیٍْ ،ۆکبرِکّیطی ئِّٔیّْ ،ێزی پێِٕکَِّٕٔٔسبَی َێٕاٌ کٕارکّکبٌ ثّ صٔٔرسستُِّٔیبٌ نّیّکتر زیبص صِثێت ثۆیّ کٕارکی ئبزاص نّ سرٔضتضا ثَٕٔی َییّّْ .يیطّ کٕارکّکبٌ ثّ ضێٕازی سیبَیی(پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ) یبٌ صٔاَیی ،کٕارکێک ٔ صژِ کٕارکێک(پبی يیزۆٌ- 21)pi mesonsصِرصِکٌّٔ ،ئّيبَّ صِڵێی ثّ الستیک پێکِّٔ نکێُرأٌ. ئّٔ پرسیبرِی ئبیب صِچێ ثّعّلڵضا ،کٕارکّکبٌ نّڕاستییضا ثَٕٔیبٌ ّْثێ ،نّکبتێکضا تۆ ّْرگیز َّتٕاَی نێکیبٌ جٕصا ثکّیتِّٔ؟ نّسباڵَی صٔاترصا ،پبش ئِّٔی يۆصێهی کٕارک ثۆیّکّيجبر پێطُیبرکرا ،ئّو پرسیبرِ يطتٕيڕێکی زۆری ثّصٔای سۆیضا ْێُب .ئّٔ ئبیضیبیّی کّ تَّۆنکّ صیبریکرأِکبٌ ثّ ْۆی یّکگرتتُی ژيبرِیّکی جیبٔاز نّ تَّۆنکّ َیًچّ َبٔکییّکبٌ صرٔست ثٕٔثێتٍ ،صِثێت ثّ ْۆی گّاڵنّکرصَی پریُسیپێکی سبصِ ٔ سّرَجڕاکێص ،ئّٔیص ئِّٔیّ صِثێت صِستجّرصاری تبیجّتًَّضییّکبَیبٌ ثیت. ّْرچّ َض زاَبیبَی فیزیب سٕٔیبٌ گرتِٕ ثِِّٔٔ کّ تَّۆنکّکبٌ کبتێک صِْێُرێُّ صۆسی ثَِّٕٔٔ نّ ڕێگّی ئبيبر ٔ صاتبکبٌ ٔ پێَِٕضیی تَّۆنکّ ثاڵٔثِٕٔکبَی ترِِٔ صِتٕاَرێ پێٕاَّ ثکرێٍ. گریُگیی دّلیمّتی ثٌٕٔ ثۆ ئّٔ تَّۆنکبَّی نّ ثُچیُّصا َبثێُرێٍ ثۆ زۆر نّ زاَبیبَی فیزیب pi mesons -21نّ فیزیبی ئّتۆيییضا pionکٕرتکرأِی pi mesonsثّ πپبی َبٔزِصکرأِ، ,
Page 49
www.dengekan.com
جێگّی ثبیّسێکی گّٔرِیّ .نّ سباڵَی صٔاتریطضا يۆصێهی کٕارک زۆر پێطجیُیی گّٔرِی نێکّٔتِّٔ. ثۆیّ ئّٔاَّی صژایّتییبٌ صَِٕاَض پبضّکطێیبٌ کرص .ثّصڵُیبییِّٔ ئّگّر ّْیّ ،سّڵکی ئبنیبٌ ثَٕٔیبٌ ّْثێت کّ سبَِٔی دّڤضِ ثبڵ ثٍ ٔ چبِٔکبَیبٌ تیطکی ژێرسٕٔر infraredی ّْثێ نّ گٕێچکّکبَیطیبَِّٔ کرێى ثێتّ صِرِِّْٔ .يبٌ تبلیکرصَِّٔی ئێًّ ئَّجبو ثضٌِ ٔ ثّثێ کٕارکیص ضرۆڤّی صیبرصِکّ ثکٌّ .ثّ ّْيّدبڵ ثّ پێی يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ ،کٕارکّکبٌ نّ يۆصێهێکضا صِژیٍ نّگّڵ رِفتبری تَّۆنکّ َیًچّ َبٔکییّکبَضا یّک صِگرَِّٔ. يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ صِتٕاَێت چٕارچێِٕیّک ثۆگفتٕگۆکرصٌ نّسّر ئّو پرسیبراَّ صرٔست ثکبت :ئّگّر جیٓبٌ نّ يبِٔیّ کی صیبریکرأی راثرصٔٔصا صرٔستکراثێت ،پێص ئِّٔ چیی رٔٔیضأِ؟ فّیهّسٕٔفێکی کۆَی کریستیبَی ثّ َبٔی سّیُت .ئبٔگٕستیٍ()430-354( )St. Augustine گٕتٕیّتی ِٔاڵيّکّی ئَِّٔییّ کّ سٕصا صۆزِسی صرٔست صِکرص ثۆ ئّٔ کّسبَّی ئەو پرسیبراَّ صِکٌّ؟ ثّڵکٕ کبت يٕڵکی ئّو جیٓبَّیّ کّ سٕصا ثۆيبَی صرٔست کرصِٔٔ .ثّو پێٕصاَگّ ،کبت ثَٕٔی نّپێص صرٔستکرصَی گّرصَٔٔضا َّثِٕٔ .ئّڵجّت ئّٔ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ئّٔ کبتی صرٔستجَّٕٔ زۆر کۆٌ َییّ .ئّيّش یّکێکّ نّيۆصێهّ يٕيکیُّکبٌ ثۆ ئّٔ کّسبَّی دّزیبٌ نێیّ ئّو چیرۆکّ راست ثێت تَّبَّت ئّگّر جیٓبٌ سیشُبر ثێت نّ ثّثّرصثِٕٔکبٌ کّ ثّڵگّی ئٌِّٔ جیٓبٌ زۆر کۆَترِ نِّٔی ئّٔاٌ ثیری نێضِکَِّّٔ( .ئبیب صاَبَی ثّثّرصثِٕٔکبٌ ثۆ گێهکرصَی ئێًّیّ؟). کّسێک صِتٕاَێت يۆصێهێکی جیبٔازتر پێطکّش ثکبت ٔ کبت ثگّڕێُێتِّٔ ثۆ 13.7ثیهیۆٌ سبڵ پێطترٔ ،اتّ تّلیُِّٔ گّٔرِکّ ( Big Bangثیگجبَگ) ،ئّو يۆصێهّ ثّ پێی ثّڵگَّبيّ يێژٔٔیی ٔ جیۆنۆجییّکبٌ ضرۆڤّی صیبرصِکبَی ئێستبيبٌ صِکبت ،ثبضتریٍ رێًُبییکّرِ تب ئێستب ئێًّ ّْيبٌ ثٕٔثێت .صِٔٔيیٍ يۆصێم صِتٕاَێت ضرۆڤّی ثّ ثّرصثِٕٔکبٌ ٔ تۆيبری چبالکییّ تیطکییّکبٌ ثکبت، ّْرِْٔب ئّٔ راستییّش ثسّنًێُێ ،رَٔٔبکیی کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ کّ چَّضیٍ يیهیۆٌ سبڵی رَٔٔبکیی( )Light-Yearنّ ئێًِّٔ صٔٔرٌ ٔ پێًبٌ صِگٌّ .ثۆیّ يۆصێهی تّلیُِّٔ گّٔرِکّ(ثیگ ثبَگ) -زۆر ضیبٔتر ٔ ثّ کّڵکترِ نِّٔی پێطٕٔ .تب ئّو سبتّش ْیچ يۆصێهێکی راستتر نّيّ ثَٕٔی َییّ.
Page 50
www.dengekan.com
کٕارکّکبٌ :چّيکی کٕارکّکبٌ یّکێکّ نّ تٕسًّ سّرِکییّکبَی تیۆرییّ ثُچیُّییّکبَی فیزیبّْ ،رچَّضِ زاَرأِ کّ کٕارک ثّ تَّیب َبتٕاَرێت ّْستی پێجکرێت ّْثێت
َّْضێک کّس پطتگیریی يۆصێهێک صِکٌّ ،ثۆ پێص ثیگجبَگًبٌ صِيبَجبتِّْٔ .ێطتب صیبر َییّ يۆصێهێک کبتّکّی نّ ثیگجبَگ تێضِپّڕێ ،ثۆ ضرۆڤّی تبلیکرصَِّٔکبًَبٌ نِّٔی ئێستب ثبضتر صِثێت چَٕکّ یبسبکبَی گّضّسَّضَی گّرصٌٔٔ نّٔاَّیّ نّ ثیگجبَگضا تٕٔضی ِٔستبٌ ثٍ .ئّگّر ئّٔ يۆصێهّش ثَٕٔی ّْثێّْ ،ستی يۆصێهێکًبٌ ال صرٔست َبکبت کّ کبتی پێص ثیگجبَگ نّسۆ ثگرێّْ .رِْٔب ئبکبيی ثّرچبٔیص ثّصِست َبْێُێ .ثّيپێیّش ئێًّ ثّٔ ئبیضیبیِّٔ صَِٕٔسێیٍ کّ ثیگجبَگ ثّسّرِتبی صرٔستجَٕٔی گّرصٌٔٔ صاصَِێ. يۆصێهێک کبتێک پێی صِڵێٍ يۆصێهی ثبشّْ ،ڵگری ئّو تبیجّتًَّضییبَّ ثێت - 1جٕاٌ ثێت. ّْ - 2ڵگری َّْضێ تٕسًی ّْڕِيّکیی ثێ یبٌ تٕاَبی صِستکبرییکرصَی ّْثێ. - 3ثتٕاَێت ّْئٕ تبلیکرصَِّٔکبَی ٌّْ ضرۆڤّ ثکبت. ٔ - 4رصِکبریی تبلیکرصَِّٔ کبَی صاْبتٕٔ پێطجیُیی ثکبت کّ صِتٕاٍَ يۆصێهّکّ ثّ صرۆ ثشَِّّٔ یبٌ َّیسّنًێٍُ. ثۆ ًََّٕٔ تیۆرییّکّی ئّریستۆ صِڵێت جیٓبٌ نّ چٕار تٕسًی سبکّْٔ،ا ،ئبگر ٔ ئبٔ صرٔست ثِٕٔ، تَّّکبَیص ثّپێی ئّو تیۆرییّ صِجٕاڵَِّٔ .پێطُیبرِکّ جٕاَّ( ٔ )Elegantتٕسًێکی تێضا َییّ کّ ضبیبَی صِستکبریی ثێت .ثّاڵو نّ زۆر دبڵّتضا ئّيّ َّیضِتٕاَی پێطجیُیی صیبریکرأ صرٔست ثکبت ٔ تَّبَّت ئّگّر صرٔستیطی ثکرصایّ نّ گّڵ تبلیکرصَِّٔکبَضا یّکی َّصِگرتِّٔ .یّک نّٔ Page 51
www.dengekan.com
پێطجیُییبَّ ئِّٔثٕٔ کّ تَّّ لٕرسّکبٌ صِثێت نّ تَّّ سٕٔکّکبٌ سێراتر ثکَّّٔ سٕارِِٔ چَٕکّ ئبيبَجیبٌ کّٔتُّ سٕارِِٔیّ. کّس الی گریُگ َّثٕٔ ئّيّ تبلیجکبتِّٔ تب گبنیهیۆ ْبت ٔ کرصی .چیرۆکێک ّْیّ صِرثبرِی تبلیکرصَِّٔکّ گٕایّ نّسّر تبِٔری الری پیسب( ِٔ)Pisaثّ ثّرصأَِّی لٕرسبییّکبٌ ئَّجبو صرأِ. نِّٔ صِچێت ئّو چیرٔکّ ئّفسبَّیی ثێت .ثّاڵو ئبگبصاریٍ ،گبنیهیۆ لٕرسبییّ جیبٔازِکبَی نّ سّر رٔٔثّرێکی نێژ( ِِٔ)Inclined Planeثّرصأِتِّٔٔ ثیُیٕیّتی ثّّْيبٌ سێرایی صێُّ سٕصارِِٔ. ئّيّش پێچّٔاَّی پێطجیُییّکبَی ئّریستۆ ثٕٔ. پێِٕرِکبٌ( criteriaکرایتێریب) ی سّرِِٔ ثّ تّٔأیی ثبثّتییبٌَّ .ثۆ ًََّٕٔ جٕاَیی ضتێک َییّ ثّ ئبسبَی ثپێٕرێت ،ثّاڵو نّ َبٔ زاَبکبَضا زۆر پڕ ثبیّسّ چَٕکّ یبسبکبَی سرٔضت ثّ يّثّستی صِستپێِٕگرتُی ئبثٕٔرییبَّ ٔ کۆکرصَِّٔی ژيبرِیّکی زۆر دبڵّت نّ فۆريّڵّیّکی سبصِصا سۆی جێکّٔت صِکبت .جٕاَیی پێَِٕضیی ثّ فۆريی تیۆریییّکِّٔ ّْیّ .ثّاڵو زۆریص پێَِٕضیی ثّ ثَٕٔی ئّٔ تٕسًبَِّٔ ّْیّ کّ تٕاَبی رێکشسُتِّٔیبٌ ّْیّ. ئّٔ تیۆرییّی پڕ ثێت نّ فبکتّری ثێًبَب ثّ جٕاٌ دسبة َبکرێت .لسّیّکی ئبَیطتبیٍ ّْیّ صِڵێت تیۆری صِثێت چَّض ثکرێ سبصِ ثێت ثّاڵو ثێتبيیص سبصِ َّثێت .تۆڵّيبی، سّرثبزَّیی( )Epicycleثۆ ڕێرِِٔ ثبزَّییّکبَی تَّّ ئبسًبَییّکبٌ زیبص کرص ثۆ ئِّٔی يۆصێهّکّی ٔرصتر ثتٕاَێت ضرۆڤّی جٕڵّکبَیبٌ ثکبت .يۆصێهّکّ صِکرا ثّ زیبصکرصَی سّرثبزَّییّکبٌ نّسّر یّکتر راستتر ثێتٔ .ای صاَبثٕٔ زیبصکرصَی سّرثبزَّییّکبٌ ئبڵۆزیی زیبتر صِثێت ثّاڵو ٔرصِکبریی زیبتر ثّ يۆصێهّکّ صِصات ،ثّ ثۆچَٕٔی زاَبیبٌ ئّيّ جّڕاَضَی يۆصێهّکّیّ ثۆ ئِّٔی ثتٕاَێت نّگّڵ کۆيّڵێک نّ تبلیکرصَِّٔکبٌ یّک ثگرێتِّٔ ،کّ نیستێک نّ زاَیبریی( صاتب )dataثبضترِ ِٔک نّ ئّٔ تیۆرییّی نّ پریُسیپێکی سٕٔصيَّض ،تّرِ صِثێت. نّ ثّضی پێُجّيی ئّو کتێجّصا صِثیُیٍ زۆرکّس ثبِٔڕیبٌ ٔایّ يۆصێهی ستبَضِرص کّ ضیکبری کبرنّیّککرصَی تَّۆنکّ سّرِتبییّکبَی سرٔضت صِکبت يۆصێهێکی ثڵذّ(َبضیریٍ.)Inelegant- ّْرچَّض ئّٔ يۆصێهّ نّ يۆصێهّ سّرثبزَّکبَی تۆڵّيبی زۆر سّکّٔتٕٔترِ .ئّٔ پێطجیُیی زۆر تَّۆنکّی َٕێی کرصِٔٔ پێطئِّٔی صِستُیطبٌ ثکرێٍّْ .رِْٔب ضرۆڤّی ئبکبيی زۆر نّ تبلیکرصَِّٔکبَی ثّ ٔرصییّکی زۆرِِٔ ثۆ يبِٔی چَّضیٍ صِیّ کرصِٔٔ .ثّاڵو نّ ّْيبٌ کبتضا ئّٔ تیۆرییّ صِیبٌ کرایتێریبی تێضایّ کّ صِثێ صِستکبریی ثکرێٍ ،ثڕِکبَیبٌ صِثێت ثّ پێی تبلیکرصَِّٔکبٌ صاثُرێت نّ جیبتی ئِّٔی سٕصی تیۆریییّکّ سۆی صیبری ثکبت .سّثبرِت ثّ سبڵی چٕارِو زاَبیبٌ ّْيیطّ صڵطبص ٔ کبيیبر صِثٍ کبتێک پێطجیُییّ سّرَجڕاکێص ٔ َٕێکبَیبٌ ثسّنًێُرێٍ .نّالیّکی ترِِٔ کبتێک يۆصێهێک ّْڵّ ی تێضِکّٔێ ،نّکبرصأَِّیّکی ْبٔثّضضا صِڵێٍ تبلیکرصَِّٔکّ راست َّثِٕٔ.
Page 52
www.dengekan.com
تَّبَّت ئّگّر يۆصێهّکّ َّضسّنًێُضرێ َّْضێک صِستجّرصاری َبثٍ ٔ فڕێی َبصٌِ ثّڵکٕ ّْٔڵ صِصٌِ گۆڕاَکبریی ثّسّرصا ثٓێٍُّْ .رچَّض زاَبیبَی فیزیب زۆر سّرسّستبَّ نّ کۆضطضاٌ ثۆ رزگبرکرصٌ ٔ ْێطتُِّٔی تیۆریییّکبٌ ،ثّاڵو زۆر صِستکبرییکرصٌ ،تیۆرییّکّ نّ جٕاَیی ٔ گّضبِٔیی صِسبت ،ثّ ڕاصِیّک گۆڕاَکبرییّکبٌ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی کّ تیۆرییّکّ ثجێت ثّ صِستکرص ٔ نّ کبرکرصَضا لٕرس ثێ ،تیۆرییّکی نّو چّضُّش ثّ ثڵخ َبٔزِص صِکرێت. ئّگّر گۆڕاَکبرییّکبٌ پێٕسیتی ثّ تێکّڵکرصَی تبلیکرصَِّٔی َٕێ ثێت ،ئِّٔ تیۆرییّکّ صِڕازێُرێتِّٔ ، baroqueیّکێک نّٔ يۆصێهّ کۆَبَّی کّ ثٕٔ ثّژێر تبلیکرصَِّٔ َٕێکبَِّٔ ثیرۆکّی گّرصَٔٔی ِٔستبٔ( )Static universeثٕٔ .نّ ِ 1920کبَضا زۆرثّی زاَبیبَی فیزیب ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ گّرصٌٔٔ ِٔستبِٔ یبٌ لّثبرِکّی َبگۆڕێت .ثّاڵو ئێضٔیٍ ّْثڵ( )Edwin Hubbleثّ ثاڵٔکرصَِّٔی تبلیکرصَِّٔکبَی پێطبَیضا ،گّرصٌٔٔ صِکطێ .ثّاڵو ّْثڵ راستّٔسۆ کطبَی گّرصَٔٔی ثّصی َّکرص. ئّٔ سّرَجی صاثِٕٔ ئّٔ رَٔٔبکییّی نّ کۆيّڵّ ئّستێرِکبَِّٔ صِرصِچٍ ،رَٔٔبکییّکّ ّْڵگری ضّثَّگ( )Spectrumیبٌ کبرێکتّرێکٍ جێضِستیبٌ پێِٕصیبرِ ٔ نّسّر پێکٓبتّی کۆيّڵّ ئّستێرِکبَیص ثَّضٌ ،ئّيّش گۆڕاَی ثّسّرصا صێت ،کبتێک کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّ چبٔی ئێًِّٔ ثجٕڵێٍ .ثۆیّ ّْثڵ ثّ ضیکرصَِّٔی ضّثَّگی کۆيّڵّ ئّستێرِ صٔٔرِکبٌ ،تٕاَی سێراییّکبَیبٌ صیبری ثکبت .ئّٔ چبِٔڕٔاَی ئِّٔی صِکرص چۆٌ َّْضێک نّ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نێًبٌ صٔٔر صِکَِّّٔٔ ثّّْيبٌ ضێِٕش َّْضێکیتر ثضۆزێتِّٔ نێًبٌ َزیک ثجُِّٔ .نّثّرايجّرصا ثۆی صِرکّٔت َزیک ثّّْئٕ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّئێًّ صٔٔر صِکَِّّٔٔ .ئّٔاَّی صٔٔرتریص ثٍ سێراتر صِکطێٍ .سّرئَّجبو ّْثڵ ثۆی صِرکّٔت گّرصٌٔٔ ّْئٕی صِکطێ. ثّاڵو کّسبَی تر تێضِکۆضبٌ ثۆ ضرۆڤّکرصَی يۆصێهّ کۆَّکّ ،گّرصَٔٔی ِٔستبٔ ثٓێڵُِّٔ .ثۆ ًََّٕٔ زاَبی فیزیبٔیی کبڵتێچ( ،22)Caltechفریتز زٔیکی( )Fritz Zwickyپێطُیبری کرص ،ثّ ْۆکبرێکی تب ئێستبٌ َّزاَرأ ثۆی ّْیّ رَٔٔبکیی نّ گّضتّ صٔٔر ٔ صرێژِکبَیضا ثّرِثّرِ ٔزِکّی نّ صِست ثضات .ئّو کّيجَِّٕٔٔیّی ٔزِ ْبٔتبیّ نّگّڵ ئّٔ گۆڕاَکبرییبَّی نّ ضّثَّگی رَٔٔبکییّکّصا پّیضا صِثێّْ .رِٔک زٔیکی صِیٕیست صِيّالسکێی ّْ mimicثڵ ثکبتِّٔ .چَّضیٍ صِیّ صٔای ّْثڵ ْێطتب زۆر نّ زاَبیبٌ نّ صِستگرتٍ ثّ تیۆریی صۆسیِٔ-ستبٔ ثّرصِٔايجٌٕٔ .ثّاڵو سبصِتریُی يۆصێهّکبٌ ئِّٔی ّْثڵ ثٕٔ ٔاتّ کطبَی گّرصٌّْٔٔ ،ر ئّيّش پّژرێُرا. نّ گّڕاًَبٌ ثّ صٔای صۆزیُِّٔی ئّٔ یبسبیبَّی دٕکًڕاَی گّرصٌٔٔ صِکٌّ ،ئێًّ فۆريّڵّی َّْضێک تیۆری یبٌ يۆصێهًبٌ ِٔک تیۆریی چٕار-تٕسًیی( ،)Four-Elementيۆصێهی تۆڵّيبی ، تیۆریی فهۆگیستۆٌ( ،)Phlogiston Theoryتیۆریی ثیگجبَگ...تبص کرصِٔٔ .ثّ پێی ّْرکبو نّو تیۆری ٔ يۆصێالَّ ثێت کۆَسێپتی دّلیمّتی پێکٓبتّ سّرِکییّکبَی گّرصٌٔٔ صِگۆڕێٍ .ثۆ ًََّٕٔ تیۆریی رَٔٔبکیی نّ ثّرچبٔ ثگرَِ ،یٕتٍ ٔا ثیری صِکرصِِٔ رَٔٔبکیی نّ تَّۆنکّی زۆر ثچٕٔک ٔ -22کٕرتکرأِی ( ئیُستیتیٕتی تّکُّنۆژیی نّ کبنیفۆرَیب) California Institute of Technology -
Page 53
www.dengekan.com
زۆر ٔرص صرٔست ثِٕٔ .ئّيّ ضرۆڤّی ئِّٔ صِکبت ثۆچیی رَٔٔبکیی نّ سّر ْێڵێکی رێک صِڕٔات، ّْرِْٔب ئِّٔی نێکضایّ کّ رَٔٔبکیی کبتێک نّ َبَِٔضێکِّٔ صِچێتّ َبَِٔضێکی تر تٕٔضی چّيبَِّٔ ٔ ضکبَِّٔ صِثێت ،ثۆ ًََّٕٔ نّ ّْٔأِ ثۆ َبٔ ضٕٔضّ یبٌ نّ ّْٔأِ ثَّبٔ ئبٔصا.
ضکبَِّٔ :يۆصێهی رَٔٔبکیی َیٕتٍ صِتٕاَێ ضرۆڤّی ئِّٔ ثکبت ثۆچیی کبتێک رَٔٔبکیی نّ َبَِٔضێکِّٔ صِچێتّ َبَِٔضێکی تر صِضکێتِّٔ ،ثّاڵو َبتٕاَێت ضرۆڤّی ئّٔ صیبرصِیّ ثکبت کّ ئێستب ئێًّ ثبزَّی َیٕتُیی پێضِڵێیٍ؟ ثّاڵو ّْيبٌ ضت ،ثۆ تیۆریی تَّۆنکّ زۆر ٔرصِکبٌ صرٔست َییە ،ثّّْيّدبڵ ثۆ رَٔٔکرصَِّٔی صیبرصِیّک کّ ّْر ثّ َبٔی َیٕتٍ سۆیِّٔ َبَٔرأِٔ ،اتّ ثبزَّکبَی َیٕتٍ(، )Newton’s Rings سۆیطی صِرکی پێکرصثَٕٔ ،بتٕاَرێ کّڵکی نێ ِٔرثگێرێت .ئبٔێُّیّک نّ سّر رٔٔثّرێکی تّست، ثتٕاَێت رَٔٔبکی ثگّڕێُێتِّٔ صاثُێ ٔ رَٔٔبکیییّکی یّک رَِگیی ِٔک رَٔٔبکیی سۆصیۆيی نێجضِ. ئّگّر نّ سّرِِٔ سّیری ثکّیت گٕرزێک ثبزَّی تبریک ٔ رٌٔٔ کّ َبَِٔضِکّیبٌ ضٕێُی ثّریّککّٔتُی ئبٔێُّکّٔ رٔٔثّرِکّیّ صِثیُیت .ئبسبٌ َییّ ئّيّ ثّ تیۆریی تَّۆنکّی رَٔٔبکیی ضرۆڤّ ثکرێت ،ثّاڵو ثّ تیۆریی ضّپۆنیی ْ wave theoryۆکبرِکّی صِرصِکّٔێت. Page 54
www.dengekan.com
ثّ پێی تیۆریی ضّپۆل( )Waveثۆ رَٔٔبکیی ثبزَّ تبریک ٔ رَّٔٔکبٌ ثّ ْۆی صیبرصِیّکِّٔ کّ پێی صِگٕترێت ثّیّکضاچٌٕٔ ( )Interferenceپّیضا صِثٍ .ضّپۆنێک نّچّضُی ضّپۆنی ئبٔ ثریتییّ نّ زَجیرِیّک ثّرزَٔزيیی .کبتێک ضّپۆنّکبٌ ثّریّکضِکٌّٔ ،ئّگّر ّْڵجّزِکبٌ نّیّکتریی ٔ صاثّزِکبَیص نّیّکتری ثکٌّٔ ،ضّپۆنّکبٌ یّکتر ثّْێزتر صِکٌّ ٔ ضّپۆنی گّٔرِتر صرٔست صِثێت .ئّيّ ٔەک ثّیّکضاچَٕٔی ثُیبتُّر َبَٔرأِ .ثّو صۆسّ صِگٕترێ ضّپۆنّکبٌ "ْبٔڕِٔگٌّ". نّ صۆسێکی پێچّٔاَّصا ّْڵجّزی ضّپۆنێک نّ صاثّزی ضّپۆنیکی تر ثضات ،ضّپۆنّکبٌ یّکتر کٕێر صِکَِّّٔ ،نێرِصا صِگٕترێ ضّپۆنّکبٌ " َب ْبٔڕِٔگٌّ" .ثّ ثبرٔصۆسێکی نّو چّضُّ صِگٕترێت ثّیّکضاچَٕٔی تێکضِراَّ. نّ ثبزَّکبَی َیٕتُضا ،نّ ئّصایّک نّ َبَِٔضێکِّٔ کّ سبڵی ثّریّککّٔتُی ئبٔێُّکّٔ رٔٔثّرِکّیّ ،ثبزَّ رَّٔٔکبٌ جێگیرٌ .نێرِصا جیبٔازیی ّْیّ نّ َێٕاٌ ئّٔ ضّپۆالَّی نّ ئبٔێُّکِّٔ صِضکێُِّٔ نّگّڵ ئّٔاَّی نّ رٔٔثّرِکِّٔ صِضکێُِّٔ ،ئّٔ جیبٔازییّش ثریتییّ نّ ( )1،2،3لبت نّ صرێژیی ضّپۆنّکبٌ ،ئّيّیبٌ ثّیّکضاچَٕٔی صرٔستکّرِ(.صرێژیی ضّپۆل )Wave ) lengthثریتییّ نّ ئّصای صٔریی َێٕاٌ صٔٔ ّْڵجّز یبٌ صٔٔ صاثّزی ضّپۆنێک) .نّ الیّکیترِِٔ، ثبزَّ تبریکّکبٌ ثّ ْۆکبری ئِّٔ صرٔست صِثٍ کّ جیبٔازیی ئّصا نّ َێٕاٌ ضّپۆنی گّڕأِی (رٔٔثّرِکّٔ ئبٔێُّکّ)صا ثریتییّ نّ ( )......، 5/2 ،3/2 ، 1/2لبت نّ صرێژیی ضّپۆنّکبٌ ،نێرِصا ثّیّکضاچَّٕٔکّ تێکضِرِٔ -اتّ ضّپۆنی گّڕأِی ئبٔێُّکّ ضّپۆنی گّڕأِی رٔٔٔثّرِکّ صِسڕێتِّٔ.
Page 55
www.dengekan.com
ثّیّکضاچٌِٕٔٔ :ک يرۆڤ کبتێک ضّپۆنّکبٌ ثّ یّکضِگٌّ یبٌ یّکتر ثّْێز صِکٌّ یبسٕص یّکتر صِسڕَِّٔ
نّ سەتّی َۆزصِیّيضا ،تیۆریی ضّپۆنیی ثۆ رَٔٔبکیی سّنًێُضراّْ ،رِْٔب صِرکّٔت کّ تێٕریی تَّۆنکّیی َبڕاستّ .ثّ ّْيّدبڵ نّ سّرِتبی سەتّی ثیستّيضا ،ئبیُطتبیٍ پێطبَیضا ثّ کبریگّریی کبرۆڕَٔٔبکیی(َّْٕٔ ( )Photoelectricکّ نّ تّنّفزیۆَّکبٌ ٔ کبيێرا صیجیتبڵّکبَضا ثّکبر صِْێُرێت) صِتٕاَرێت ثّ نێضاَی تَّۆنکّیّک یبٌ کٕاَتّيێکی رَٔٔبکیی نّ ئّتۆو، ئّنیکترۆَێکی نێضِرپّڕێُرێ .ثۆیّ صِرکّٔت رَٔٔبکیی ثّ ّْرصٔٔ ضێِٕکّ ٔاتّ تَّۆنکّیی ٔ ضّپۆنیی رِفتبر صِکبت .کۆَسێپتی ضّپۆنّکبٌ پێضِچێ ئّٔ کبتّ ْبتجێتُّ ثیری يرۆڤِّٔ ،کبتێک يرۆڤّکبٌ زِریب یبٌ گۆالٔێکی ثچٕٔکیبٌ ثیُیِٕ ٔ ٔرصِ ثّرصیبٌ فڕێضأِتّ َبٔی ٔ سّرَجیبٌ صأِ چۆٌ ضّپۆل صرٔست صِثێت. Page 56
www.dengekan.com
. نّڕاستییضا ئّگّر تۆ نّژیبَتب ،صٔٔ ٔرصِ ثّرصت فڕێ صاثێتّ َبٔ گۆالٔێکِّٔ ،ئّگّری ئِّٔ ّْیّ ثّیّکضاچَٕٔت ثیُیجێتِٔ ،ک نّو ًََّٕٔیّصا صِثیُرێت .ضهّکبَی تریص ّْئٕیبٌ رِفتبرێکی نّٔ ضێِٕیّیبٌ ّْیّ ،ثّ تَّیب ضّراة َّثێت کّ ئّگّر ثّ ثڕێکی زۆر نّ چباڵٔێکضا صاثُرێ. ئبیضیبی تَّۆنکّکبٌ ،نّگّڵ تبٔێرٔ ،رصِثّرص ٔ نًضا گَٕجبِٔ .ثّاڵو ئّو صٔٔ سرٔضتییّی( )dualityضّپۆل ٔ تَّۆنکّ ،ئبیضیبیّکّ صِڵێت تَّێک صِتٕاَێ ّْرصٔٔ تبیجّتًَّضیی ضّپۆنیی یبٌ تَّۆنکّیی ّْثێت -ئّيّش نّ ئّزئَٕی ڕۆژاَّيبَضا زۆر َبيۆیِّٔ ،ک ئِّٔ ٔایّ ،تۆ پّرصاسێک نى ّْڵمٕڕێُی.
ثّیّکضاچٌٕٔ نّ گۆالٔێکضا :چّيکی ثّیّکضاچٌٕٔ نّ ّْئٕ ژیبَی رۆژاَّی تَّّ کبَی َبٔ ئبٔصا سۆی پێطبٌ صِصا نّ گۆالٔێکِّٔ تب ثّ زِریب صِگبت صٔٔسرٔضتیی ِٔک ئِّٔی نّو صۆسبَّصا ّْیّ ،صٔٔ تیۆری زۆر جیبٔاز ضرۆڤّی یّک صیبرصِ ثّ ٔرصِکبرییّکی تّٔأِ صِکٌّ -نّگّڵ يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّضضا صِسبزێٍّْ .ر تیۆرییّک صِتٕاَێت ضرۆڤّ ٔ ضیکرصَِّٔ ثۆ َّْضێک تبیجّتًَّضیی صیبریکرأ ثکبت ،ثّاڵو َبتٕاَییٍ ثڵێیٍ کبو نّو تیۆرییبَّ ثبضترِ یبٌ راستترِ .نّ پێَِٕض ثّ یبسبکبَی فّريبَڕِٔای گّرصَٔٔۀە ،ئێًّ صِتٕاَیٍ ئّيّ ثڵێیٍٔ :اصێتّ پێطچبْٔ ،یچ يۆصێه ێکی يبتًبتیکیی یبٌ تیۆریی ثَٕٔی َییّ کّ ثتٕاَێت ضرۆڤّی ّْئٕ الیَّّکبَی گّرصٌٔٔ ثکبت .نّ جیبتی ئّيّ ِٔک نّ ثّضی یّکّيضا ثبسًبَکرص ٔا صیبرِ تۆڕێک نّ تیۆریییّکبٌ کّ َبٔ َرأِ ثّ -Mتیۆریی ثَٕٔیبٌ ّْثێتّْ .ریّک نّ تیۆرییّکبَی ئێى –تیۆریی ثّ ثبضیی صِتٕاَێت نّ َبٔچّیّکی صیبریکرأصا ضرۆڤّی صیبرصِکبٌ ثکبت. Page 57
www.dengekan.com
کبتێک سُٕٔرِکبَیبٌ نّ َّْضیک ضٕێُضا صِکَّّٔ سّریّک ،تیۆریییّ جیبٔازِکبَی َبٔ تۆڕِکّ یّک ئبکبيیبٌ صِثێت ،ثۆیّ ّْئٕ ئّٔ تیۆرییبَّ ِٔک ثّضێک نّ تیۆرییّ سّرِکییّکّ سّیر صِکرێٍ. ثّاڵو ْیچکبو نّ تیۆریییّکبٌ نَّبٔ تۆڕِکّصا ثّ تَّیب َبتٕاَێت ضرۆڤّی ّْئٕ الیَّّکبَی ّْئٕیبٌ گّرصٌٔٔ ٔ ْێزِکبَی سرٔضت ثکبت .تَّۆنکّکبٌ ّْست ثّو ْێزاَّ صِکٌّ، چٕارچێِٕیّکی فّزایی ٔ (کبت) یبٌ ثۆ سۆیبٌ تب کۆتبیی ّْیّ .ئّو ثبرٔصۆسّ کبيی زاَبیبَی فیزیبی کۆَی صاَّيرکبَضِِٔ ،کّ سَّٔیبٌ ثّ یّک صاَّ تیۆریی یّکگرتِٕٔ(ِٔ)Unified Theory صِثیُی ،ثّاڵو صٔٔسرٔضتیی نّ چٕارچێِٕی يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّصا کبر صِکبت. ئێًّ نّ چبپتّ ری پێُجضا زیبتر ثبسی صٔٔسرٔضتیی ٔ ئێى تیۆریی صِکّیٍ .ثّاڵو نّ پێطضا ثبسی پریُسیپێکی ثُچیُّیی صِکّیٍ کّ تێڕٔاَیُی يۆصێرًَبٌ صِرثبرِی سرٔضت نّسّری ثَّضِ، ثّتبیجّتییص تیۆری کٕاَتّو ،کّ ثّ يێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌ)َ ( alternative historiesبسرأِ. ثّپێی ئّو تێرٔاَیُّ گّرصٌٔٔ تَّیب یّک ثٌٕٔ یبٌ یّک يێژٔٔی َییّ ،ثّڵکٕ ّْئٕ ڤێرژَّ يٕيکیُّکبَی گّرصٌٔٔ ثَٕٔیبٌ ّْیّ کّ َبٔی کٕاَتّيی پبیّثّرز(23)Superpositionی نێُرأِ. رَِگّ زۆر ثێتبو ثێت ثڵێیٍ تیۆرییّکّ لسّ نّسّر ئّٔ صۆسّ ثکبت کّ ئێًّ نّ ژٔٔرِکّ صێیُّ صِرِِٔ يێزِکّ َبيێُێت ،ثّاڵو ثۆ زۆرثّی صیبرصِکبٌ تیۆرییّکّ نّ يّیضاَی تبلیگّییضا صِرثبز ثِٕٔ ٔ ّْيیطّ ئبکبيّکبَی ثبثّتییبَّ ثِٕٔ.
23نّ فّرَّْگی زيبَی عّرِثییضا (سٕپّر پۆزیطٍ) ثّ( تّتجیك) جێکّٔت ثِٕٔ ٔ ثّ فبرسییص (ثّرّْو َّْی) ّْیّ quantum superposition .پێَِٕضیی ثّ تبیجّتًَّضییّکبَی يیکبَیکی کٕاَتّئِّ ّْیّ .نّ ئّگّری ّْئٕ ئّٔ صۆسّ يٕيکیُبَّ صِکۆڵێتِّٔ نّیّککبتضا ثَٕٔیبٌ ّْیّ .نّ زيبَی کٕرصییضا ثّ ثڵُض یبٌ ثّرز ئّو صۆسبَّ ِٔسف صِکرێٍ .نێرِصا ئێًّ ثّرزِ صۆر یبٌ ثّرزِ ضٕێٍ ثّکبر صِْێٍُٔ .ايبٌ ثّثبضزاَی کّ ثّرزِضٕێٍ ،ثکّیٍ ثّ ضٕێُجّرز یبٌ پبیّثّرز.
Page 58
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 59
4 *** يێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌ ()Alternative Histories
نّ سبڵی 1999صا تیًێک نّ زاَبیبَی فیزیبی َّيسبٔیی کۆيّنێک يۆنیکیٕل ()Moleculeیبٌ کّ نّسّر ضێِٕی تۆپی فٕٔتجۆڵ ،رِٔٔٔ ثّرثّستێک ْبٔیطت .يۆنیکیٕنّکبٌ ّْر یّکّی نّ 60 ئّتۆيی کبرثۆٌ صرٔستکراثٌٕٔ َّْ ،ضێجبر ثّو تۆپبَّ صِڵێٍ تۆپّکبَی ثّکی ()Buckyballs چَٕکّ تّالرسبز فٕٔنّر (َّْ )Buckminster Fullerضێ نّٔ فۆريبَّی صرٔست کرصِٔٔ. گٕٔيّزِ domeجیۆصێسیک(24)Geodesicیّکبَی فٕٔنّر صِکرێ ثّ گّٔرِتریٍ تۆپی پێ نّ ژیبًَبَضا ئّژيبرص ثکرێٍ ٔ ثّّْيبٌ ضێِٕش تۆپّکبَی ثّکی ثچٕٔکتریٍُ .ئّٔ ثّرثّستبَّی کّ زاَبکبٌ تۆپّکبَیبٌ ثّرِٔ رٔٔی صِْبٔیطت صٔٔ کّنّثّری{صرز} تێضا ثٕٔ ،تۆپّکبٌ صِیبٌ تٕاَی نێِٕی صِرثچٍ نّ پطت صیٕارِکّضِّٔ پّرصِیّکیبٌ صاَبثٕٔ ثۆ ئّژيبرصکرصَی ئّٔ يۆنیکیٕالَّی صِرصِچٌٕٔ.
24جیۆصێسیک geodesicنّ يبتًبتیکضا ثیرۆکّیّکی گطتگیرِ ،کّ ْێڵێکی راست ٔ ثۆضبییّکی چّيبِٔ تێکّڵ صِکبت. نّ ْ ِِٔ geodesyبتِٕٔ کّ ثّزاَستی پێٕاَّکرصَی لّثبرِٔ ضێِٕی زِٔیی َبسرأِ.
Page 60
www.dengekan.com
تۆپّکبَی ثّکی :تۆپّکبَی ثّکی نّ تۆپّ يبیکرۆسکۆپییّکبٌ صِچٍ کّ نّ ئّتۆيی کبرثۆٌ صرٔستکرأٌ. ئّگّر ئێًّ ثًبَّٔێ تبلیکرصَِّٔیّکی ِٔک ئِّٔی سّرِِٔ ثّاڵو ثّ تۆپی فٕٔتجۆڵی راستّلیُّ ئَّجبو ثضِیٍ پێٕیستًبٌ ثّ یبرییچییّکّ ضّق ثّضێِٕیّک نّ تۆپّکبٌ ثضات ئّيالٔ ئّٔال ثکٌّ، ّْرِْٔب تٕاَبی ئِّٔی ّْثێت ثّرصِٔاو تۆپّکّ ثّٔ سێراییّ ثٓبٔێژێت کّ ئێًّ صِيبَّٔێ .نّ َێٕاٌ یبرییچییّکّٔ تۆڕێکی گّٔرِی گۆڵضا صیٕارێک ثّ صٔٔ صرزی گّٔرِِٔ صاصَِێیٍ .زۆرثّی ئّٔ تۆپبَّی یبرییچییّکّ تێی ّْڵضِصا ثّر صیٕارِکّ صِکٌّٔ ٔ صِگّڕێُِّٔ ثّاڵو َّْضێک نّ تۆپّکبٌ نّ یّکێک نّ کّنّثّرِکبَِّٔ تێپّڕ صِثٍ ٔ صِچُّ َبٔ تۆڕی گۆڵّکِّٔ .ئّگّر صرزِکبٌ تۆزێک گِّٔرِتر ثٍ صٔٔ ْێڵی ْبٔڕێک نّ تۆپ نّ الیّکّی ترِِٔ صِرصِکٌّٔ ثّاڵو ئّگّر صرزِکبٌ تب راصِیّک زۆر گّٔرِ ثٍ ْێڵی چَّٕٔ صِرِِٔی تۆپّکبٌ ثڕێک نّ یّکتر صٔٔر صِکَِِّّٔٔٔ ،ک نّ ًََّٕٔکّصا صِثیُرێت. سّرَج ثضٌِ صِثیٍُ ئّگّر ئێًّ یّکێک نّ صرزِکبٌ ثگریٍ نّٔ صرزِِٔ تۆپ َبڕٔات ٔ ئّيّ کبر نّسّر رێڕِٔی صرزِکّی تر صاَبَێت .ئّگّر صرزِکّ ثکّیُِّٔ ئّيّ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی ژيبرِی تۆپّکبٌ نّ الکّی تر زیبتر ثێت .ئّگّر نّٔ صیٕ صرزِکبَِّٔ ژيبرِی تۆپّکبٌ ثژيێریٍ کۆی گطتی تۆپّکبٌ صِکبتّ کۆی تۆپّکبَی ّْر صٔٔ صرزِکّٔ ،اتّ ژيبرِی تۆپّکبَی ّْر صرزێک نّ ژيبرِی تۆپّکبَی صرزِکّی تر جٕصایّ .ئّيّ دّلیمّتێکّ نّ ژیبَی ڕۆژاَّی ّْئٕيبَضا رٔٔٔصِصا .ثّاڵو ئّيّ ئِّٔ َّثٕٔ کّ تٕێژِرِ َّيسبٔییّکبٌ صۆزییبَِّٔ کبتێک يۆنیکیٕنّکبَیبٌ صِْبٔیطت. Page 61
www.dengekan.com
فٕٔتجۆڵی صٔٔ لّڵّضتیی :یبریزاَێکی فٕٔتجۆڵ تۆپّکبٌ ثّرِٔ لّڵّضتّکبَی صیٕارِکّ تێّٓڵضِصا ٔ ئّٔ صیًَّّی صِرصِکّٔێ صرٔست صِکبت. نّ تبلیکرصَِّٔی َّيسبٔییّکبَضا نّڕاستییضا ثّ کرصَِّٔی صِٔٔو صرز ،ژيبرِی ئّٔ يۆنیکیٕالَّی صِگّیطتُّ سّر پّرصِکّ زیبصی صِکرص ،ثّاڵو ِٔک ٔێُّکّی سٕصارِِٔ ئّيّ صِثٕٔ ثّ ْۆی کّيکرصَِّٔی ژيبرِکّ نّ الکّی ترصا .ثّصڵُیبییِّٔ َّْضێک ضٕێٍ ّْیّ کبتێک ّْر صٔٔ صرزِکّ کرأِثٍ ْیچ تۆپێکی ثّکی نێی َبکّٔێت ،ثّاڵو کبتێک یّکێک نّ صرزِکبٌ کرأِثێت تۆپّکبٌ نێی صِکٌّٔ .ئّيّ تۆزێک سّرسٕڕْێُّرِ ،چۆٌ صِکرێت ثّ کرصَِّٔی صرزێکی زیبتر يۆنیکیٕنی کّيتری پێجگبت؟
Page 62
www.dengekan.com
فٕٔتجۆڵی ثّکی :کبتێک تۆپی يۆنیکیٕل ثّرِٔ صرزِکبَی سّر رٔٔثّرێک تێّٓڵضِصرێٍ ،صیًَّی ثّرّْيٓبتٕٔ ثّ یبسبکبَی کٕاَتّو َبيۆ صِثێ. ٔرصِکبرییّکبٌ پّیضا ثکّیٍ .نّ ثّ تبلیکرصَِّٔی ئێًّ صِتٕاَیٍ سّرِصأی ِٔاڵيّکّ تبلیکرصَِّٔکّصا زۆر نّ تۆپّ فٕٔتجۆڵّ يۆنیکیٕنییّکبٌ نّ سبڵی َبِٔراستی پّرصِکّصا صَِیطُِّٔ، جب نّّْر کّنّثّرێکیبَِّٔ رِتجٕٔثٍ .تۆزێک نَّبِٔڕاست ثّٔالِٔتر ژيبرِیّکی زۆرکّو ثّ پّرصِکّ صِگٌّ ثّاڵو َّستێک زیبتر نّ َبِٔڕاست صٔٔرکّٔیُِّٔ صٔٔثبرِ ژيبرِی يٕنیکیٕنّ ثیُرأِ گّیطتِٕٔکبٌ زیبص صِکبت .ئّو ضێٕازِ نّگّڵ کۆکرصَِّٔی تۆپّ ْبتِٕٔکبَی ّْر صرزێک ثّ جیبجیب یّک َبگرێتِّٔ ،ثّاڵو نّٔاَّیّ ِٔک نّ ثّضی سێیّيضا ثیُیتبٌ ،تێگّیطتجێتٍ ئّو ضێٕازِ تبیجّتًَّضیی ثّیّکضاچَٕٔی ضّپۆنّکبَّ .ئّٔ ضٕێُبَّی ْیچ يۆنیکیٕنێکی پێُبگبت، ثّرايجّرِ ثّ َبٔچبَّی ،تێیبَضا ضّپۆنّ رَٔٔبکییّ ْبتِٕٔکبٌ نّ صرزِکبَِّٔ جیبٔازیی رِٔگّیبٌ ّْیّ ٔ ثّیّکضاچَٕٔی تێکضِر صرٔست صِثێتّْ ،رِْٔب ئّٔ َبٔچبَّی کّ زۆرتریٍ (يۆنیکیٕل)یبٌ ْبٔرِٔگٌّ ،ثّيطێِٕیّ پێضِگبت ثّرايجّرِ ثّٔ دبڵّتّی ،ئّٔ ضّپۆالَّی پێیضِگٌّ ثّیّکضاچَٕٔی صرٔستکّر رٔٔصِصات. نّیّکّو صٔٔ ّْزار سبڵی ثیرکرصَِّٔی زاَستییضا ئّزئَٕی ئبسبیی ٔ تێگّیطتُی راستّٔسۆ، ثُچیُّی ضیکرصَِّٔی تیۆرییّکبٌ ثٌٕٔ .نّگّڵ پێطکّٔتُی تّکُّنۆژیب ٔ فرأاَجَٕٔی ئّصای ثیُیُی صیبرصِکبَضا ،ئێًّ صِستًبَکرص ثّ صۆزیُِّٔی رِفتبری سرٔضت نّٔ ضٕێُبَّی تب راصِیّکی زۆر نّگّڵ ئّزئَٕی رۆژاَّ ٔ تێگّیطتُّکبًَبَضا یّکی َّصِگرتِّّْٔ ،رِٔک تۆپّکبَی ثّکی گّٔاْیی ثۆ صِصٌِ. Page 63
www.dengekan.com
ئّو تبلیکرصَِّٔیّ تَّیب جۆرێکی ًََّٕٔییّ نّ صیبرصِ جۆرثّجۆرِکبٌ کّ َبتٕاٍَ ثکَّّٔ چٕارچێِٕی زاَستی کالسیکِّٔ ،ئّيبَّ ثّ زاَستێکی تر ضرۆڤّ صِکرێٍ کّ فیزیبی کٕاَتّيی پێضِگٕترێ .نّڕاستییضا ریچبرص فّیًُبٌ َٕٔسیجٕٔی " ّْئٕ َٓێُییّکبَی يیکبَیکی کٕاَتّيی تێضایّ" ِٔک ئِّٔی ئێًّ نّ سّرِِٔ ثبسًبَکرص کّ تبلیکرَِّٔی صٔٔ صرزِکّیّ. پریُسیپّکبَی فیزیبی کٕاَتّو گّضّی پێضرا نّسّرِتبی صِیّکبَی سەتّی ثیستضا ،ثّتبیجّت کبتێک صِرکّٔت تیۆریی َیٕتُیی (َ) Newtonianبتٕاَێت ضرۆڤّی سرٔضت نّ ئبستی ئّتۆيیی-یبٌ َیًچّ ئّتۆيییضا ثکبت .ثُبغّی ثیرصۆزِ فیزیبییّکبٌ ضرۆڤّی ْێزِکبَی سرٔضت ٔ چۆَیّتی کبرنێکرصَی تَّّکبٌ نّ سّر یّک صِکٌّ .تیۆرییّ کالسیکییّکبٌ ،ثًََّّٕٔ تێٕری َیٕتٍ نّسّر ئّٔ چٕارچێِٕیّ صرٔستکرأٌ کّ رَِگضأَِّی ئّزئَّٕکبَی ژیبَی رۆژاٌَّ ،نّٔێضا تَّّ يبصییّکبٌ ثّتبک ثَٕٔیبٌ ّْیّ ٔ صِتٕاٍَ نّ کۆيّڵّ ضٕێُێکی صیبریکرأ ،کۆيّڵّ رێچکّیّکی صیبریکرأ ............تبص....صا جێگیر ثکرێٍ. فیزیبی کٕاَتّو چٕارچێِٕیّکی ثّصِستِّٔ صا ثۆ تێگّیطتٍ نِّٔی ،رِفتبری سرٔضت نّ صَیبی ئّتۆيیی یبٌ َیًچّ ئّتۆيییضا چۆَّ؟ ثّاڵو ِٔک نّصٔاییضا ثّ ٔرصِکبریی زۆرترِِٔ صِیجیُیٍ ئّو زاَستّ گّاڵڵّی کۆَسێپێتێکی ثّ تّٔأیی جیبٔاز پێطکّش صِکبت .نّٔێضا تَّّکبٌ ،ضٕێٍ ٔ رێچکّ ٔ تَّبَّت ئبییُضِ ٔ راثرصٔٔیبٌ ثّ ٔرصیی صیبری َبکرێت .تیۆرییّکبَی کٕاَتّو ،کۆيّڵّ ْێزێکی ِٔک "کێطکرصٌ" ٔ "کبرۆيٕگُبتیسیی"یبٌ نّ َبٔ ئّو چٕارچێِٕیّصا صاڕضتِٕٔتِّٔ .ئبیب ئّٔ تیۆرییبَّی نّ سّر چٕارچێِٕیّک صرٔستکرأٌ ٔ زۆر َبيۆیّ ثّ ئّزئَّٕکبَی رۆژاَّيبٌ کّ نّ الیٌّ فیزیبی کالسیکییِّٔ يۆصێهیبٌ ثۆ صاَرأِ ،صِتٕاٍَ ئّو ئّزئَٕبَّ ضرۆڤّ ثکٌّ؟ تیۆرییّکبَی فیزیبی کٕاتُّو صِتٕاٍَ ئێًّٔ صِٔرثّريبٌ کّ سبَِٔی ستراکتۆری ئبڵۆزیٍ ٔ نّ ژيبرِیّکی ثبِٔڕپێُّکرأی ئّتۆو صرٔست کرأیٍ ضرۆڤّيبٌ ثکٌّ؟ نّ کبتێکضا ژيبرِی ئّتۆيّکبٌ زیبترِ نّٔ ئّستێراَّی نّگّرصَٔٔضا صۆزرأَّتِّٔ. چَٕکّ ئّتۆيّکبٌ پێڕۆی پریُسیپّکبَی فیزیبی کٕاَتّو صِکٌّ ،صِتٕاَرێ پێطبٌ ثضرێت ،کّ تۆپّڵّیّکی گّٔرِ نّ تۆپی فٕٔتجۆڵ ٔ فرۆكّی زِثّالح ( ٔ )Jumbo Jetsضێهى( ٔ )Turnipتَّبَّت ئێًّش ثۆ صٔٔرکّٔتُِّٔ نّ صِرچّی صرزِکبٌ صِثێت ڕێًُبیی ثکرێیٍ .ثۆیّ يیکبَیزيی ّْئٕ تَّّکبَی ژیبَی رۆژاَّيبٌ ثّ پێی فیزیبی کٕاَتّو صِلّثڵێُرێ ،ثّاڵو یبسبکبَی َیٕتٍ ثریتییّ نّ تیۆرییّکی کبرا کّ ثّ صرٔستیی رِفتبری ّْئٕ پێکٓبتّکبَی ژیبَی ڕۆژاَّيبٌ ضرۆڤّ صِکٌّ. ئّيّ ثۆی ّْیّ َبيۆ ثێت ،زۆر ًََّٕٔ نّ زاَستضا ٌّْ ِٔک رِفتبری کۆيّڵّیّک نّ تَّّکبٌ نّگّڵ رِفتبری تبکّکبَی ّْيبٌ ئّٔ تَّبَّصا تّٔأ جیبٔازِِٔ .اڵيضأَِّی ّْستّصِيبر (Neuron عّسّة) زۆر زِدًّتّ نّ ِٔاڵيضأَِّی يێطک ثچێت ّْ ،رِْٔب پّیضاکرصَی زاَیبریی صِرثبرِی یّک يۆنیکیٕنی ئبٔ َبثێتّ ْۆی ئِّٔی زاَیبریی صِرثبرِی رِفتبری صِریبچّیّک ثزاَیت .زاَبیبَی فیزیب ْێطتب سّریکٍ سّثبرِت ثِّٔی چۆٌ یبسبکبَی َیٕتٍ نّ يُضاڵضاَی کٕاَتّئِّ صێُّ صِرِِٔ؟ ئێًّ صِزاَیٍ کّ پێکٓێُّرِکبَی ّْئٕ تَّّ کبٌ پێڕۆی یبسبکبَی فیزیبی کٕاَتّو صِکٌّ .نّو Page 64
www.dengekan.com
ئبلبرِضِّٔ یبسبکبَی َیٕتُیص نێکُزیکرصَِّٔیّکی ثبضّ ثۆ نێکضأَِّی تَّّ يبکرۆسکۆپییّکبٌ کّ نّ پێکٓێُّرِکبَی کٕاَتّيٍ.
25
پێطجیُییّکبَی تیۆریی َیٕتُیی Newtonianنّگّڵ ئّٔ رٔٔصأاَّی نّ ئّزئَٕی ڕۆژاَّی ژیبٌ ٔ صِٔرٔثّريبٌ رٔٔصِصٌِ یّک صِگرَِّٔ .ثّاڵو ئّتۆو ٔ يۆنیکیٕنّ تبکّکبٌ ثّ ضێٕازێک کبرصِکٌّ نّ ئّزئَّٕکبَی ژیبَی رۆژاَّيبٌ جیبٔازِ .فیزیبی کٕاَتّو يۆصێهیکی تبزِیّ نّ ثّتّٔأیی دّلیمّتٔ ،ێُّیّکی َٕێًبٌ نّ گّرصٌٔٔ پێطبٌ صِصات .ئّيّ ئّٔ ًََّٕٔیّیّ کّ زۆر نّ چّيکّ فَّضِيێُتبنییّکبٌ نّسّر ضێٕازی تێگّیطتُی راستّٔسۆيبٌ نّ سرٔضت يبَبیّکی ثۆ َبيێُێتِّٔ. تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّ یّکّيجبر نّ سبڵی 1927نّ تبلیگّی ثێم( )Bell labنّ الیٌّ صٔٔ زاَبی فیزیبی يّیضاَییِّٔ ،کهیُتۆٌ صاڤیسۆٌ ٔ نێستّر گێريّر( Clinton Davisson and Lester ِِٔ)Germerئَّجبو صرا .ئّٔاٌ نێکۆنیُِّٔیبٌ صِکرص نّسّر ئِّٔی چۆَّ کّ گٕرزِیّک نّ ئّنیکترۆَّکبٌ – ئّٔ تَّبَّی زۆر سٕٔکترٌ نّ تۆپّکبَی ثّکی -کبرنێهک نّ گّڵ کریستبڵی نّ َیکم( )Nickelصرٔستکرأ صِکەٌ؟ ئّٔ راستییّی تَّۆنکّکبٌ ِٔک ضّپۆنێک نّ ئبٔ رِفتبر صِکٌّ، یّکێکّ نّٔ تبلیکرصَِّٔ سّرسٕڕْێُّراَّی ثٌٕٔ ثّ ئیهٓبو ثۆ فیزیبی کٕاَتّو .ثّْۆی ئِّٔی ئّو رِفتبراَّ نّئبستی يبکرۆسکۆپیکضا َبثیُرێٍ ،زاَبکبٌ ثۆ يبِٔیّکی زۆر ٔڕ ثٕٔثٌٕٔ سّثبرِت ثِّٔی چۆٌ تَّّ گّٔرِٔ ئبڵۆزِکبٌ صِتٕاٍَ تبیجّتًَّضیی ضّپۆنیی پێطبٌ ثضٌِ؟ ئّگّر ثکرێت رٔٔصأِکّ ثّ تَّّ گّٔرِکبَی ِٔک يرۆڤ یبٌ کّرکّصٌِ( )Hippopotamusپێطبٌ ثضرێت ثّتّٔأیی ضتّکبٌ تێکّڵٕپێکّڵ صِثێت ،ثّاڵو ّْرِٔک گٕتًبٌ ،ثّگطتیی ّْرچَّض تَّّکبٌ گّٔرِتر ثٍ کبریگّرییّ کٕاَتّيییّکبَیبٌ تۆکًّتر پێطبٌ صِصٌِ .ثۆیّ َبثێت چبِٔڕٔاَی ئِّٔ ثکٌّ کّ گیبَِّٔراَی ثبسچّی ئبژِاڵٌ ثتٕاٍَ ثّ ْۆی تّنی لّفّسّکبَیبَِّٔ تبیجّتًَّضیی ضّپۆنیی نّ سۆیبٌ پێطبٌ ثضٌِْ .ێطتب زاَبیبَی فیزیب يبٔیبَّ صیبرصِی ضّپۆنیی تَّۆنکّکبٌ ثّ تَّی لّثبرِ زۆر گّٔرِکبٌ تبلیجکَِّّٔ .زاَبکبٌ ئبٔاتّسٕازٌ رۆژێک تبلیکرصَِّٔی تۆپّکبَی ثّکی ،ثّ ڤبیرۆس ئبڵٕگۆڕ ثکٌّ .ئِّٔش ضتێکی سّیرٔسّيّر َییّ ثّڵکٕ ثّ ثَِّٕٔٔری زیُضٔٔش صِکرێ ئَّجبو ثضرێ. ئّٔ ثّتَّیب چَّض الیَّێکی کّيی فیزیبی کٕاَتّو پێٕیستیبٌ ثّ تێگّیطتٍ ّْیّ ثۆ ئبرگیٕيێُتبَّی ئێًّ نّ ثّضّکبَی صاْبتٕٔی ئّو کتێجّصا ثبسیبٌ صِکّیٍ .یّکێک نّ کهیهّ سّرِکییّکبٌ ،صٔٔسرٔضتیی ضّپۆل/تَّۆنکّیّ .ثۆ ّْئٕ کّسێک جێگّی سّرسٕڕيبَّ کبتێک تَّۆنکّ يبصییّکبٌ ِٔک ضّپۆل رِفتبر صِکٌّ! ثّاڵو رِفتبری رَٔبکیی ِٔک ضّپۆل چییتر کّس تٕٔضی سّرسٕڕيبٌ َبکبت .رِفتبری ضّپۆنی رَٔٔبکیی نّالی ّْئٕيبٌ زۆرئبسبیی صێتّ پێطچبٔ، ئّيّ ِٔک فبکت َزیک ثّيبِٔی صٔٔ سّتّ{سەصە}ضّ جێکّٔت ثِٕٔ. 25سّرَجی سٕێُّر راصِکێطێٍ ثۆ جیبٔازیی نَّێٕاٌ يبکرۆسکۆپیک ٔ يبیکرۆسکۆپیکٔ ،اتّ macroscopicنّگّڵ microscopicصا .یّکّيیبٌ ثّيبَبی پێِٕر ثۆ تَّی گّٔرِ صێت ٔ ئّٔیتریبٌ ثّيبَبی پێِٕر ثۆ تَّی زۆر ثچٕٔک صێت کّ ثّچبٔی ئبسبیی َبثُێرێت.
Page 65
www.dengekan.com
کبتێک گٕرزِیّک رَٔبکیی ثضِیت نّ صٔٔ صرزی صیٕاری تبلیکرصَِّٔکّی پێطٕٔ ،صٔٔ ضّپۆل صِرصِچٍ ٔ نّ سّر ضبضّکّ ثّ یّک صِگٌّ .نّ َّْضێک ضٕێُیطضا ثّرزیی ٔ َزيیی ضّپۆنّکبٌ ثّیّک ئبراستّ صِکَّّٔ سّر یّک ،ئّٔصِو سبڵی رَٔٔبک صرٔست صِثٍ .نَّّْضێک ضٕێُی ترصا، ّْڵجّز ٔ صاثّزی ضّپۆنّکبٌ ثّریّک صِکٌّٔ ٔ یّکتری صِسڕَِّٔ .ثّيّش سبڵی تبریک صرٔست صِثێت .زاَبی فیزیبی ئیُگهیزیی تۆيبس یَّگ( )Thomas Youngئّو تبلیکرصَِّٔیّی نّ سّرِتبی سەتّی َۆزصِیّيضا کرص ٔ ثبِٔڕی ثّسّڵک ْێُب کّ رَٔٔبکیی ،ضّپۆنّ َّک نێطبٔێک نّ تَّۆنکّ ِٔک ئِّٔی َیٕتٍ ثبِٔڕی پێی ثٕٔ.
تبلیکرصَِّٔی یَّگ :ضێٕازی تۆپّکبَی ثّکی ثّ تیۆریی ضّپۆنی رَٔٔبکیی ئبضُبثٕٔ ئّگّر ّْیّ َّْضێک کّس ئِّٔ ّْڵێُجێٍُ ،ئِّٔی َیٕتٍ گٕتٕیّتی رَٔٔبکیی ضّپۆل َییّ، ّْڵّی کرصِٔٔ .ثّاڵو ئّٔ ڕاستی صِکرص کبتێک صِیگٕت رَٔٔبکیی ِٔک نێطبٔێک نّ تَّۆنکّ کبرصِکبت ،کّ نّ َّْٕٔکّصا ئێًّ فۆتٌٕ( )Photonیبٌ پێ صِڵێٍ .ئێًّ سۆيبٌ نّ ژيبرِیّکی زۆری ئّتۆو پێکٓبتٕٔیٍ ،رَٔٔبکییّک ،ئێًّ سۆيبٌ رۆژاَّ ّْستی پێضِکّیٍ نّ ژيبرِیّکی زۆر فۆتۆٌ صرٔستکرأِ .تَّبَّت گڵۆپێکی ٔ 1اتیی ثّ ثیهیۆٌ ثیهیۆٌ فۆتۆٌ ،نّ ّْر چرکّیّکضا صِرصِکبت.
Page 66
www.dengekan.com
فۆتۆَی تبک ثّ ضێِٕیّکی ئبسبیی ِٔک ثّڵگّ دیسبثی ثۆ َبکرێ ثّاڵو ئێًّ نّ تبلیگّصا صِتٕاَیٍ گٕرزِیّکی کزی یّک فۆتۆَیی صرٔست ثکّیٍ .صِتٕاَیٍ فۆتۆَّ تبکّکبٌ ِٔک ئّنیکترۆَّکبٌ یبٌ تۆپّ ثّکییّکبٌ صِرثشّیٍ .صِکرێت تبلیکرصَِّٔکبَی یَّگ ثّ ثّکبرْێُبَی گٕرزِ رَٔٔبکییّک، فٕتۆَّکبٌ نَّێٕاٌ چَّض چرکّیّکضا ثّر ثّرثّستّکّ ثکٌّٔ .ئّگّر ئّيّ ئَّجبو ثضِیُِّٔ، صٔٔرتر نّ ثّرثّستّکّ نّ سّر پّرصِیّک ثّیّکضاصاَّکبٌ تۆيبر ثکّیٍ ،صِثیُیٍ ّْيبٌ ثّیّکضاچٌٕٔ ثۆ صاَّ ثّ صاَّی فۆتۆَّکبٌ رٔٔٔ صِصٌِ .ئێًّ صِتٕاَیٍ ّْيبٌ ضێٕازی ثّیّکضاچٌٕٔ نّ ئَّجبيضاَی تبلیکرصَِّٔی صاڤیسۆٌ-گرايّر( )Davisson-Gramerثۆ ئّنیکترۆٌ یبٌ تۆپّکبَی ثّکی صٔٔثبرِ ثکّیُِّٔ ٔ ّْيبٌ ضتیص نّکبتێکی صیبریکرأصا نّ سّر پّرصِکّ ثجیُرێتِّٔ .ثۆ زاَبیبَی فیزیب ئّيّ صۆزیُِّٔیّکی سّر سٕڕْێُّر ثٕٔ .ئّگّر تَّۆنکّیّک ثتٕاَێت نّگّڵ ْبٔتب تبکّکبَیضا ثّیّکضاچٌٕٔ ثکبت ،يبَبی ٔایّ تبیجّتًَّضیی ضّپۆنیی ثّ تَّیب ْی گٕرزِیّک یبٌ کۆيّڵّیّکی زۆر نّ فۆتۆٌ َییّ ثّڵکٕ ئّيّ ثۆ (تَّۆنکّ)یّکی تبکیص رٔٔصِصا. یّکێکیتر نّ ثُّٔاَّ سّرِکییّکبَی فیزیبی کٕاَتّو ثریتییّ نّپریُسیپی َبصڵُیبیی Uncertainty Principleکّ نّ الیٌّ ٔێرَّر ْبیزَجێرگ) ِِٔ)Werner Heisenbergنّ سبڵی 1926صا پێطکّضکرا. پریُسیپی َبصڵُیبیی پێًبٌ صِڵێت ئێًّ تٕاَبيبٌ سُٕٔرصارِ تب نّیّک کبتضا َّْضێک صاتبی تبیجّت پێکِّٔ ثپێٕیٍ .ثۆ ًََّٕٔ َبکرێت( ضٕێٍ) ٔ( سێرایی) تَّۆنکّیّک پێکِّٔ صیبری ثکرێٍ .ثۆ ًََّٕٔ ثّ پێی پریُسیپی َبصڵُیبیی ،ئّگّر َبسّرٔيڕیی نّ پێٕاَی ضٕێُی تَّۆنکّیّک کّڕِتی َبسّرٔيڕیی نّ پێٕاَی تّٔژو(ِ )Momentumکّیضا ثکّیت (ثبرستبیی کّڕِتی سێراییّکّی ثکرێت) ئبکبيّکّی ّْرگیز ثچٕکتر َبثێت نّٔ ثڕِ صیبریکرأِی کّ َّگۆڕی پالَک()Plank’s constantی ثّسّرصا صاثڕأِّْ .رچَّض ئّيّ جۆرێک نّ الڵّپّتّییّ ،ثّاڵو صِکرێت ثّ سبصِیی ثّو ضێِٕیّ ضیجکرێتِّٔ: چَّض ثّ ٔرصیی ،سێرایی ثپێٕیت يبَبی ٔایّ ثّ ٔرصِکبرییّکی کّيترِِٔ صِتٕاَی ضٕێٍ ثپێٕیت ّْرِْٔب ثّ پێچّٔأَِّ .ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر َبسّرٔيڕیی نّ ضٕێُضا َیٕ ئَّضازِ ثێت ئّٔکبت َبسّرٔيڕیی نّ پێٕاَی سێراییضا صٔٔ ئَِّٔضِ صِثێت .گریُگّ ثّرأرصێک نّ َێٕاٌ ئّٔ یّکبَّی ِٔک يّتر ٔ کیهۆگراو ٔ چرکّ کّ نّ ژیبَی ڕۆژاَّيبَّصا صِیبٌ پێٕیٍ نّگّڵ َّگۆڕی پالَکضا ثکّیٍ. َّگۆڕی پالَک زۆر زۆر ثچٕٔکّ ،ثّ پێی یّکّکبَی سّرِِٔ ثّْبکّی ثریتییّ نّ َزیکّی: تَّێکی ئّگّر ئبکبيضا نّ 6/10,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000 يبکرۆسکۆپیی ِٔک تۆپێکی فٕٔتجۆڵ ثّ ثبرستبیی یّک نّ سّر سێی کیهۆگرايێک ٔ تیرِکّیطی 1يیهیًّتر ثێ ،ثٓێُیٍْ ،ێطتب ئێًّ صِتٕاَیٍ سێراییّکّی زۆر زۆر ثّٔرصیی ،تَّبَّت ٔرصتر نّ یّک نّ سّر ثیهیۆٌ ثیهیۆٌ ثیهیۆٌ کیهۆيّتر نّ سّعبتێکضا ثپێٕیٍْ .بٔکبتیص ثّ ْۆی یّکّ پێٕرأِکبٌ کّ ثبرستبیی 1/3تۆپّکّیّ نّگّڵ َبسّرٔيڕیی نّ ضٕێُّکّیضا ثّ ثڕی 1/1000 ثبرستبیی ثّ (ئّنیکترۆٌ) ثۆ یّکّصا ّْيبٌ نّ ثّاڵو ثکّیٍ. ثّرأرص .000000000000000000000000000001ثبرۆصۆسّکّ ثّتّٔأیی جیبٔازِ ،ئّگّر ئێًّ ضٕێُی ئّنیکترۆٌ ثّ ٔرصیی ،ثّ لّثبرِی یّک ئّتۆو صیبری ثکّیٍ ثّ پێی پریُسیپی َبصڵُیبیی ّْڵّ ثّ 1000کیهۆيتر نّ چرکّیّکضا کٕرت صِْێُێ یبٌ نّ صیبریکرصَی سێرایی ئّنیکترۆٌ ثّپێچّٔأَِّ زیبص صِکبت ،ئّيّش نّّْئٕ رٔٔیّکِّٔ صیبریکرصَێکی ٔرص صِرَبچێ. Page 67
www.dengekan.com
"ئّگّر ئّيّ راست ثێت ،کّٔاتّ ّْئٕ ضتێک کّ ئێًّ ثّضّپۆنًبٌ زاَیٌٕ ،تَّۆنکٌّّْ ،رِْٔب ّْر ضتێک ئێًّ ٔا صِزاَیٍ تَّۆنکّیّ نّڕاستییضا ضّپۆنّ". تٕاَبی ثّ گٕێرەی فیزیبی کٕاَتّو ّْرچَّض زاَیبرییّکبًَبٌ فرأاٌ ثێت یبٌ ّْرچَّض ئّژيبرصًَبٌ ثّْێز ثێت َبتٕاَیٍ ثّ صڵُیبییِّٔ پێطجیُیی پرۆسێسّ فیزیبییّکبَی صاْبتٕٔ ثکّیٍ، چَٕکّ نّ صیبریکرصَیبٌ صڵُیب َییٍ .نّثّرايجّرصا ،ثبرۆصۆسی سّرِتبیی سیستًّکّ ٔ سرٔضت کّ سۆی ئبییُضِی پرۆسێسّکّ صیبریضِکبت نّ کۆيّڵێ پرۆسێسضا ،سّرنّثّر َبصڵُیبیی نّگّڵضایّ .ثّ ٔاتبیّکی تر سرٔضت َبتٕاَێت تَّبَّت نّ سبصِتریٍ ثبرۆصۆسضا فّريبٌ ثّسّر ئبکبيی پرۆسێسّکبٌ ٔ تبلیکرصَِّٔکبَضا ثکبت .نّ جیبتی ئِّٔ ،کۆيّڵێک ئّگّر صِسبتّ ثّرصِست کّ ّْرکبو نّ ئّگّرِکبٌ صِتٕاٍَ دّلیمّتی ثٌٕٔ ،رَِگڕێژ ثکٌّ .لسّیّک ثَّبٔی ئبیُطتبیُِّٔ ّْیّ ،گٕایّ سٕصا پێص ثڕیبرصاٌ نّ سّر ّْر پرۆسێسێکی فیزیبیی زاری فڕێ صأِ .ئّو ثۆچَّٕٔ ئبیُطتبیُی زۆر لّڵس صِکرصّْ ،رچَّض سۆی ٔای صاَبثٕٔ کّ یّکێک ثێت نّٔاَّی ثّ ثبٔکی فیزیبی کٕاَتّو َبسرأ ثٕٔ ،ثّاڵو نّ صٔاییضا رِسُّگری کٕاَتّو صِرچٕٔ. ٔا ثّثیرصا صێت ،فیزیبی کٕاَتّو ئّٔ ثبِٔڕِی کّ یبسب ،فّريبَڕِٔایی سرٔضت صِکبت ثّژێر پێِٕ صَِێ .ثّاڵو دبڵّتّکّ ئّيّ َییّ ،ثّڵکٕ رێًُبییًبٌ صِکبت ثّرِٔ فۆريێکی تبزِ نّ صیتێريیُیزو(ٔ :)Determinismای صاثُێ سیستًێکًبٌ نّ کبتێکضا ّْیّ ،یبسبکبَی سرٔضت ئّگّری گۆڕاٌ نّ صاْبتٕٔ ،ڕاثرصٔٔی سیستًّکّ صیبری صِکٌّ َّک ئِّٔی ثّ صڵُیبییِّٔ چبرَِٕٔسی راثرصٔٔ ٔ صاْبتٕٔی سیستًّکّ صیبری ثکٌّ .ئّيّ ثۆ زۆر نّ زاَبکبٌ ثێتبيّ کّ تیۆریییّک Page 68
www.dengekan.com
ثپّژرێٍُ نّگّڵ تبلیکرصَِّٔکبَضا یّک ثگرێتِّٔ نّ جیبتی ئِّٔی نّگّڵ پێص -فّرزِ زیُٓییّکبَیبَضا یّکگرتُِّٔی ّْثێت. ئّٔ ضتّی زاَست نّ تیۆرییّکبٌ صأای صِکبت تبلیکرصَِّٔیّ .ثّاڵو سرٔضتی ئّگّری پێطجیُییّکبَی فیزیبی کٕاَتّو ثّٔ يبَبیّ َبيٕيکیُّ جّست نّسّر پێطجیُییّکبٌ ثکرێتِّٔ، کّٔاتّ تیۆریییّکبَی کٕاَتّو يّرجی کۆيّڵّ تیۆرییّکی ثبِٔڕ پێکرأیبٌ تێضا َییّ .نّگّڵ سرٔضتی ئّگّری ئّو پێطجیُییبَّضضا ئێًّ ْێطتب صِتٕاَیٍ تیۆریییّکبَی کٕاَتّو تبلی ثکّیُِّٔ. ثۆ ًََّٕٔ ئێًّ صِتٕاَیٍ تبلیکرصَِّٔیّک چَّضیُجبر ئَّجبو ثضِیٍ ،کّ ئبکبيّ جیبٔازِکبٌ ٔ گۆڕاَکبرییّکبَیبٌ صِتٕاَێت ئّگّری پێطجیُییّکبٌ ثسّنًێُێ .تبلیکرصَِّٔی تۆپّکبَی ثّکی ثٓێُِّٔ پێطچبٔی سۆت ،پێطجیُییّکبَی فیزیبی کٕاَتّو پێًبٌ صِڵێت ْیچ ضتێک َبتٕاَێت نّ ضٕێُێکضا جێگیر ثێت چَٕکّ نّ ثُبغِّٔ نّٔێ ثِٕٔ ،ئّيّ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی کّ َبسّرٔيڕیی نّ تّٔژيّکّیضا ثکبتّ ثێکۆتبیی .نّڕاستییضا ثّپێی فیزیبی کٕاَتّو ّْر تَّۆنکّیّک ثۆی ّْیّ ِٔک ئّگّر نّ ّْرضٕێُێکی گّرصَٔٔضا ثَٕٔی ّْثێت. ٔاتّ ّْرچَّض ئّگّری ثَٕٔی ئّنیکترۆٌ نّ َێٕ ئبيێری صٔٔ صرزِکّصا زۆر زۆرِ ثّاڵو ئّٔ ئّگّرِش ّْیّ ئّنیکترۆَّکّ نّ جیبتی ئّٔێ نّ ضٕێُێکی زۆر صٔٔرتر ٔاتّ نّ ئّستێرِی ( Alpha )Centauriثێت ،یبٌ نّ َبٔ ثبثۆڵّکبَی کبفێتریبی فّريبَگّکّتبَضا ثێتِٔ .ک صِرئَّجبيێک، ئّگّر ضّق نّ تۆپێکی ثّکی کٕاَتّو ّْڵجضِی ٔ تۆپّکّ ثّ ئبسًبَضا ثگٕزِرێ َّ ،ثڕی زاَیبرییّکّت ٔ َّ ثڕی ضبرِزاییّکّت َبثٍ ثّ ْۆی ئِّٔی ضٕێُی کّٔتُِّٔی تۆپّکّ ثّ ٔرصیی صیبری ثکّیت .ثّاڵو ئّگّر تبلیکرصَِّٔکّ ثۆ چَّضیُجبر صٔٔثبرِ ثکّیتِّٔ ئّٔ صاتبیبَّی کۆ صِثُِّٔ پێطبَضِری ئّگّری صۆزیُِّٔی تۆپّکّ نّ ضٕێُّ جیبٔازِکبَضا صِثٍ .ئّٔ کّسبَّی تبلیکرصَِّٔکّ ئَّجبو صِصٌِ ،ئِّٔ صِسّنّيێٍُ ،ئبکبيی تبلیکرصَِّٔکّ نّگّڵ پێطجیُیی تیۆرییّکّصا یّکضِگرێتِّٔ .گریُگّ نِّٔ ثگّیٍ ئّگّرِکبَی فیزیبی کٕاَتّو جیبٔازِ نّگّڵ ئّٔ ئّگّراَّی نّ فیزیبی َیٕتُییضا ٌّْ ،یبٌ ئّٔ ئّگّراَّی ئێًّ نّ ژیبَی رۆژاَّصا ّْڵًبلۆی پێ صِکّیٍ. صِکرێت ئّيّ ثّ ثّرأرصکرصٌ نّ َێٕاٌ صٔٔ ضێٕاز ،یّکێکیبٌ ثّ ْۆی تۆپّکبَی ثّکی ٔ ئّٔیتریبٌ ثّْۆێ ْبٔیطتُی َێزِ( تیر )dart -رِٔٔٔ کَّٕکبَی سّر تّستّی َیطبَگرتُّکّ ثبضتر تێجگّیٍ. نّ ْبٔیطتُی َێزِصا ئّگّر یبرییچییّکّ ثیرِیّکی زۆری َّسٕصارصثێتِّٔ زۆرثّی سّرِ َێزِکبٌ نّ چّلی پالتفۆريّکّ َزیک صِسبتِّٔ .ثّ صٔٔرکّٔتُِّٔ نّ چّق ژيبرِی کَٕی صرٔستکرأ ثّ ْۆی َێزِکبَِّٔ کّو صِثێتِّٔ .ثۆ تۆپّکبَی ثّکییصّْ ،رَێزِیّک صِتٕاَێت نّ ّْر ضٕێُێک ثکّٔێ ثّگٕێرِی ئّگّرِ جیبٔازِکبٌ ،نّ ژیبَی رۆژاَّصا ئّو ضتّ صِکرێت ئبٔا ثبس ثکرێت ،ثۆ ّْر َێزِیّک ئّگّرێک ّْیّ نّ سبڵێک ثکّٔێ ،ثّ پێچّٔاَّی تۆپّکبَی ثّکی ئّگّرِکبَیبٌ جیبٔازتر ٔ ئبڵۆزترٌ .ئّگّرِکبَیص پێَِٕضیی ثّ َّثَٕٔی زاَیبریی تّٔأِِٔ نّسّر صۆسی سّرِتبیی ّْیّ.
Page 69
www.dengekan.com
صِتٕاَیٍ لسّکّ ثّيطێِٕیّ ثبضتر ثکّیٍ ،صِتٕاَرێ ثّ ٔرصیی ضٕێُی َێزِکّ صیبری ثکرێت ئّگّر گۆضّکّی ،سٕالَِّٔکّی ،سێراییّکّی ٔ ضتی تریص ثّ ٔرصیی ثزاَرێٍ ٔاتّ صِتٕاَیٍ ضٕێُی کّٔتُی َێزِکّ نّسەر پّرصِکّ ثّ ئبرِزٔٔی سۆيبٌ صیبری ثکّیٍ .کّڵکِٕرگرتٍ نّ ئّگّرِکبٌ ثۆ ضرۆڤّی پێطٓبت ٔ رٔٔصأِکبَی ژیبَی رۆژاَّ رَِگضأَّی زاتی سرٔضت نّ پرۆسێسّکّصا َییّ ثّڵکٕ تَّیب چبٔپۆضییکرصًَبَّ نّ َّْضێک الیَّی صیبریکرأی پرۆسێسّکّ. ئّگّرِکبٌ نّ تیۆریییّ کٕاَتّيییّکبَضا جیبٔازٌ ،ئّٔاٌ رَِگضِرِِٔی ّْڕِيّکییّ ثُچیُّییّکبَی سرٔضتٍ ،يۆصێهّ کٕاَتّيییّکبَی سرٔضت ّْڵگری َّْضێک پریُسیپٍ کّ َّک ّْر صژایّتیی نّگّڵ ئّزئَٕی ژیبَی رۆژژاَّيبَضا صِکبت ثّڵکٕ نّگّڵ تێگّیطتًُبٌ نّ چّيکی دّلیمّتیص صژایّتیی ّْیّ .ئّٔاَّی صِڵێٍ تێگّیطتٍ نّ پریُسیپّکبٌ َبلۆاڵیّ یبٌ لٕرسّ ،صۆستگّنێکی ثبضٍ ،صۆستگّنێک نّ يّزَتریٍ زاَبیبَی فیزیب ِٔک ئبیُطتبیٍ ،تَّبَّت فّیًُبَیطی تێضایّ کّ ضرۆڤّی تیۆریی کٕاَتّيی کرصِٔٔ ،ئێًّ ثّ زٔٔیی ثبسی ئّٔ ضرۆڤّکرصَّ صِکّیٍ .نّڕاستییضا، فّیًُبٌ جبرێک َٕٔسیجٕٔی " يٍ ثّٔپّڕی ٔرصِکبرییِّٔ ٔا ثیر صِکّئِّ کّس ثّ تّٔأیی نّ يیکبَیکی کٕاَتّو َّگّیطتِٕٔ" ثّاڵو فیزیبی کٕاَتّو نّگّڵ تبلیکرصَِّٔکبَضا یّکضِگرێتِّٔ ،نّ ْیچ تبلیکرصَِّٔیّکضا َّکّٔتِٕٔ ّْرچَّض نّ ّْئٕ تیۆریییّکبَی تری زاَست زیبتر تبلیکرأِتِّٔ. نّ ِ 1940کبَضا فّیًُبٌ تێڕٔاَیُێکی سّرَجڕاکێطی نّپێَِٕض ثّ جیبٔازیی َێٕاٌ جیٓبَی کٕاَتّو ٔ جیٓبَی َیٕتُییِّٔ ّْثٕٔ .فّیًُبٌ سّراسیًّ ثٕٔثٕٔ نّ َبٔ پرسیبرێکضا ،چۆٌ ضێٕازی ثّیّکضاچٌٕٔ نّ تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّصا صرٔست صِثٍ؟ جبرێکیتر ثگّڕێرِِٔ سّر تبلیکرصَِّٔکّی ئێًّ نّسّر صٔٔ کّنّثّرِکّ ،ئّٔسب صِزاَی ئّگّر ّْرصٔٔ کّنێُّکّ کرأِ ثٍ ضێٕازی ثّ یّکضاچَّٕٔکّ یّکسبٌ َییّ ثّ کۆی ضێٕازی ّْریّکّ نّ صرزِکبٌ ثّ جیبجیب نّکبتێکضا ئّگّر صایجشّیت ٔ ثیکّیتِّٔ. نّثّرايجّرصا کبتێک ّْرصٔٔ صرزِکّ کرأِ ثٍ ئێًّ صِتٕاَیٍ زَجیرِیّک نّ سبڵی تبریک ٔ رٌٔٔ ثجیُیٍ ،تبریک ئّٔ ضٕێُّیّ کّ تَّۆنکّ نّ سّری َبَیطێتِّٔ ،ئّگّر یّکێک نّ صرزِکبٌ کرأِثێت ضٕێُی َیطتُِّٔی تَّۆنکّکبٌ صِگۆڕێت .ئّيّ نِّٔ صِچێت يبَبی ٔاثێت تَّۆنکّکبٌ نّ کبتی رۆیطتُیبَضا ثّرِٔ صرزِکبٌ زاَیبریی کۆصِکَِّّٔ سّثبرِت ثِّٔی ئبیب کّنێُێک یبٌ ّْرصٔٔکیبٌ کرأٌِ .ئّيّش زۆر راصیکباڵَّیّ ٔ صٔٔرِ نّ رِفتبری تَّّکبٌ نّ ژیبَی رۆژاَّصا ،کبتێک تۆپێک ثّرِٔ صرزێک ثُێری ،صرزِکّی تر کرأِ ثێت یبٌ صاسرأ ،کبریگّریی نّسّر ئبراستّی تۆپّکّ َبثێت. ثّگٕێرِی فیزیبی َیٕتُیی ئّگّر تبلیکرصَِّٔکّ نّ جیبتی يۆنیکیٕل ثّ تۆپی فٕٔتجۆڵ ثکرێت ّْئٕ تَّۆنکّکبٌ نّ رۆیطتُیبٌ ثّرِٔ پّرصِکّ رێچکّێکی تّٔأ رَِگڕێژکرأ صِثڕٌ ْ .یچ ضتێک َییّ ثجێت ثّ ْۆی ئِّٔی الصاَێک رٔٔثضات ٔ تَّۆنکّیّک ثکّٔێت نّ تَّۆنکّیّکی تر کّ ثّرِٔ صرزِکّی تَّیطتی ْبٔێژرأِ .ثّگٕێرِی يۆصێهی کٕاَتّو صِگٕترێت تَّۆنکّکبٌ نّ ْیچ کبتێکضا نّ Page 70
www.dengekan.com
َێٕاٌ سبڵی سّرِتب ٔ کۆتبییضا ئبراستّیّکی صیبریکرأیبٌ َییّ .فّیًُبٌ تێگّیطتجٕٔ ،ئّٔ ضتّی تّرجّيّ َبکرێ ئِّٔیّ صِرچَٕٔی تَّۆنکّکبٌ نّ سّرچبِٔکِّٔ تب ثّ پّرصِکّ صِگٌّ ْیچ چّضُّ رێچکّیەکی تبیجّت ٔ صیبریکرأیبٌ َییّ ،ثّڵکٕ ّْئٕ ئّٔ رێچکبَّی کّ صٔٔ سبڵی سّرِتبٔ کۆتبیی پێکِّٔ صِثّستُِّٔ صِتٕاٍَ ثیگرَّ ثّر. فّیًُبٌ جّستی نِّٔ کرصِِٔ فیزیبی کٕاَتّو نّ فیزیبی َیٕتُیی جیبٔازِ .نێرِصا ئّو دبڵّتی صٔٔ صزرییّی تبلیکرصَِّٔکّ ثبثّتی گفتٕگۆکّيبَّ ،چَٕکّ نّ جیبتی ئِّٔی تَّۆنکّکبٌ یّک رێچکّ ثگرَّثّر ّْئٕ رێچکّکبٌ نّیّک سبتضا صِگرٌ ،ئّو ثّزيّ سّریکّ ثّ تّٔأیی نّ چیرۆکّ سّیبڵییّ زاَستیّکبٌ ثچێت .ثّاڵو ٔاَییّ .فّیًُبٌ فۆريّڵّی صِرثڕیُێکی يبتًبتیکییبَّی پێطکّضکرص -کبرِکبَی فّیًُبٌ نّسّر يێژٔٔی فیزیب جبرێکیتر ّْئٕ یبسبکبَی فیزیبی کٕاَتّيی ثّرّْو ْێُبیِّٔ .تیۆری يبتًبتیکیی فّیًُبٌ ٔ ٔێُّ فیزیبییّکبٌ نّگّڵ فۆريّڵّ ئۆریجُبڵّکّی فیزیبی کٕاَتّيضا جیبٔازٌ ،ثّاڵو پێطجیُییّکبَی ّْرصٔٔکیبٌ یّک ضتٍ. ئبیضیبی تبلیکرصَِّٔ صٔٔ کّنێُییّکبَی فّیًُبٌ صِڵێ تَّۆنکّکبٌ نّ چٌٕٔ ثّرِٔ یّکێک نّ کّنێُّکبٌ چَّضیٍ رێچکّیبٌ نّ ثّرصِيضایّ؛ رێچکّکبٌ ِٔک پّتی ثّکرِ صِکێطریٍ ،ثّرِٔ یّکّيیٍ کّنێٍ صەڕۆٌ ٔ نّ صِٔٔيیٍ کّنێُِّٔ صِگّڕێُِّٔٔ جبرێکی تر صِچُِّٔ یّکّو؛ ثّيطێِٕیّ صرێژِی صِثێ ِٔک ئِّٔ ٔایّ نّ رێستۆراَێک الثضٌِ ٔ ژِيێک ثّچکّ رۆثیبٌ ثشۆٌ، ئّٔسب چَّض پێچێک ثّصِٔری ّْسبرِی يٕضتّرییضا( ژٔپیتّر ) Jupiter -صِصٌِ پێص ئِّٔی ثگّڕێُِّٔ يَّزڵی سۆتبٌ .تَّبَّت صِتٕاٍَ ّْئٕ پبَتبیی گّرصٌٔٔ تّی ثکٌّ ٔ ثگّڕێُِّٔ .ئّيّ ثۆچَٕٔی فّیًُبَّ ،ئّٔ ضییضِکبتِّٔ چۆٌ تَّۆنکّکبٌ زاَیبریی کۆصِکَِّّٔ ٔ چۆٌ صِزاٍَ کبو یّک نّ صرزِکبٌ کرأِیّ ،ئّگّر یّکێک نّ صرزِکبٌ کرأِثێت ئّٔ رێچکّیّ صِگرَّ ثّر .کبتێک ّْرصٔٔ صرزِکّ کرأِ ثٍ ،ئّٔ رێچکبَّی تَّۆنکّکبٌ ثّرِٔ صٔٔصرزِکّ صِثٌّ ،نّسّر پّرصِکّ نّ یّک صِکٌّٔ ٔ ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست صِکٌّٔ .ا صێتّ پێطچبٔ کّ ئّيّ ضێتبَّ ثێت ،ثّاڵو نّ ئّيرۆصا ثۆ زۆرثّی يّثّستّ فَّضِيێُتبڵییّکبَی فیزیب ثّکبر صِْێُرێّْ -رِْٔب ثۆ يّثّستّکبَی ئّو کتێجّش -سّنًێُضرأِ کّ فۆريّڵّکبَی فّیًُبٌ زۆر ثّ کّڵکترٌ نّ ئۆریجُبڵّکّ.
Page 71
www.dengekan.com
رِٔگّکبَی تَّۆنکّ :فۆريّڵّی فّیًُبٌ ثۆ تیۆری کٕاَتّو ٔێُّیّک صِکێطێت نِّٔی چۆٌ تَّۆنکّکبٌ ِٔک تۆپّکبَی ثّکی ٔ ئّنیکترۆٌ صیًَّێکی ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست صِکٌّ کبتێک نّ صٔٔ صرزِکِّٔ ثیبَٓبٔیت
تێرٔاَیُی فّیًُبٌ سّثبرِت ثّ دّلیمّتی کٕاَتّو نّ تێگّیطتُی ئّٔ تیۆرییّی کّ ئێًّ ثّ زٔٔیی پێطکّضی صِکّیٍَ ،زیکّ ٔ نّّْيبٌ کبتیطضا زۆر گریُگّ .ثۆیّ ثبضتر ٔایّ ثڕێک کبت ثۆ ثبضتر تێگّیطتُی تّرسبٌ ثکّیٍ کّ چۆٌ کبرصِکبت .ثیٓێُّ پێص چبٔی سۆت نّ پرۆسێسێکی زۆر سبصِصا ،تَّۆنکّێک ثّ ضێِٕیّکی سّرثّست نّ سبڵی ( ِٔ )Aصِست ثّ جٕڵّ صِکبت .ثّ پێی يۆصێهی َیٕتُیی تَّۆنکّکّ نّ سّر ْێڵێکی رێک ثّرصِٔاو صِثێت. صٔای کبتێکی ٔرصی صیبریکرأ صِثیُیٍ تَّۆنکّکّ نّ سّر ّْيبٌ ْێڵ نّ ضٕێُێکی صیبریکرأصا ثّ سبڵی ( )Bگّیطتِٕٔ .نّ يۆصێهی فّیًُبَضا ًََّٕٔی کٕاَتّيی تَّۆنکّیّک ّْئٕ ئّٔ رێچکبَّی سبڵی ( )Aصِثّستٍ ثّ ( ِٔ)Bصِگرێتّثّر ،ثۆ ّْر رێڕِٔێک ژيبرِیّک رێچکّ کۆ صِکبتَِّٔ ،بٔی نێُرأِ رِٔگّ ،رِٔگّ ثریتییّ نّ پێطبَضاَی ضٕێٍ نّ سٕنی ضّپۆنێکضا کّ ضّپۆنّکّ یبٌ نّ ثّرزییضایّ یبٌ نّ َزيییضایّ یبٌ نّ ضٕێُێک نّ َێٕاَیبَضایّ .رِچّتّی يبتًبتیکیی فّیًُبٌ ثۆ ئّژيبرصکرصَی رِٔگّ ئِّٔيبٌ پێ صِڵێت کبتێک رِٔگّی رێچکّ جیبٔازِکبٌ نّگّڵ یّکضا کۆ صِکرێُِّٔ " فرِیی ئّگّر" ثۆ گّیطتُی تَّۆنکّکّ نّ سبڵی ( )Aثّرِٔ سبڵی ( )Bصرٔست صِثێت. صٔٔجبی ئّو فرِیی ئّگّرِ ثڕی راستی ئّگّرِکّیّ ،نّ سبڵی یّکّئِّ کّ ثّ سبڵی صِٔٔو صِگبت. Page 72
www.dengekan.com
ئّٔ رِٔگّیّی کّ ّْر رێچکّیّک ثّتَّیب ثّضضاریی نّ کۆکرأِی ثیرِکبَی فّیًُبَضا صِکبت(نێرِصا ئّگّری رۆیطتٍ نّ سبڵی ( )Aثۆ سبڵی( ) )Bصِکرێت ثٓێُرێتّ ثّرچبٔ نّضێِٕی تیرێکضا کّ صرێژاییّکّی َّگۆڕِ ثّاڵو ئبراستّکّی صِگۆڕێت .ثۆ کۆکرصَِّٔی صٔٔ رِٔگّ صِکرێت َٕٔکی تیرێک ثهکێُضرێ ثّ کۆتبیی تیرِکّی ترِِٔ ،تیرِ َٕێیّکّ پێطبَضِری تیرێکی تبزِترِ .ثۆ کۆکرصَِّٔی رِٔگّی زیبتر صِکرێ ئّو پرۆسێسّ صرێژِ پێجضرێ .کبتێک رِٔگّکبٌ نّ سّر ْێڵێکی رێکْ ،بٔئبراستٌّ ،صرێژییّکّیبٌ ثّ تّٔأیی نّگّڵ یّکضا کۆ صِثێتِّٔ ثّاڵو کبتێک ئبراستّکّیبٌ صژ ثّ یّکّ نّ کبتی کۆکرصَِّٔصا یّکتری صِسڕَِّٔ .نّ کۆتبییضا تَّیب یّک تیر صِيێُێتِّٔ .ئبیضیبکّ نّو ًََّٕٔیّی ژێرِِٔ ثّ جٕاَیی ضیکرأِتِّٔ.
فهینمان :کبرییگّریّکبٌ ثّ ْۆی رێچکّ جیبٔازِکبَِّٔ رێچکهکانی وهی کۆکردنه ثّچّضُی ضّپۆنّکبٌ صِتٕاٍَ یّکتر ثّْێز ثکٌّ یبٌ یّکتر ثسڕَِّٔ .تیرِ زِرصِکبٌ ئبيبژِیّ ثۆ کۆکرصَِّٔی رِٔگّکبٌْ ،ێڵّ ضیُّکّش ئبيبژِیّ ثۆ کۆکرصَِّٔی ثڕِکبَیبٌْ ،ێڵێک نّ کهکی یّکّو تیرِِٔ ثۆ سّری صٔاییٍ صاَّیبٌ ثّضی سٕارِِٔی ٔێُّکّصا َٕٔکی تیرِکبٌ نّ ثریتییّ نّکۆکرصَِّٔ .نّ ئبراستّی جۆرثّجۆرصاٌ ثۆیّ ثّرئَّجبيّکّیبٌٔ ،اتّ تیرِ ضیُّکّ زۆر ثچٕٔکّ. تیۆریی فّیًُبٌ ثّڕَٔٔیی پێطبَی صِصات ،چۆٌ ًََّٕٔی ّْڵێُجرأی َیٕتُیی نّ سرٔضتضا صِکرێت نّ ًََّٕٔ کٕاَتّيییّکِّٔ جبرێکیتر ثضۆزرێتِّّْٔ ،رچَّض ٔا صێتّ پێطچبٔ ،ئّو صٔٔاَّ زۆر نّ یّک جیبٔازٌ .ثّ پێی تیۆریی فّیًُبٌ رِٔگّی پێَِٕضییضار نّ ّْر رێچکّیّکِّٔ ثێت نّسّر َّگۆڕی پالَک ثَّضِ .تیۆرییّکّ صِڵێت ثّ سّرَجضاٌ ثِّٔیَّ ،گۆڕی پالَک زۆر ثچٕٔکّ کبتێک Page 73
www.dengekan.com
ثّضضارییکرصَی ئّٔ رێچکبَّی کّ زۆر َزیکٍ نّ یّک کۆصِکرێُِّٔ ٔ رِٔگّکبٌ ثّ ضێِٕیّکی ئبسبیی ٔ زۆر ثّ سێرایی صِگۆڕیٍ ِٔک نّ ًََّٕٔکّی سّرِِٔصا صِرصِکّٔێت .ئّيّ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی سّرجّيی کۆکرصَِّٔیبٌ سفر صِرثچێت .ثّاڵو تیۆریییّکّ صِڵێت َّْضێک نّ رێچکّ صیبریکرأِکبٌ (رِٔگّ)کبَیبٌ ثّ ضێٕازێک رِٔٔٔ ْێڵێکی راست يّیهیبٌ ّْیّ ،چَٕکّ رِٔگّیّکی گَٕجبٔترٌ ،ثّيّش ّْڵسٕکّٔتی تَّۆنکّکبٌ ثّضضارییّکی کبراتر صِکٌّ. ئِّٔ زاَرأِ ثۆ تَّّ گّٔرِکبٌ ،رێچکّکبٌ زۆر َزیکٍ نّٔ پێطجیُییبَّی کّ نّ کۆکرصَّٔی رِٔگّ ْبٔضێِٕکبٌ نّ ثیرصۆزی َیٕتُییضا کرأٌ ٔ ثّضضارییّکی کبریگّریبٌ ّْیّ ،ثّاڵو تیۆریی َیٕتٍ تَّیب ئّٔ رێچکبَّی کّ ئّگّرِکّیبٌ نّ سّرِِٔیّ پێطجیُیی صِکبت .تَّیب ئّصای گّٔرِش کّ کبریگّر ثێت نێرِصا ئِّٔیّ نّ سفر زیبتر ثێت .نێرِصا پێطجیُیی ثۆ تَّّ گّٔرِکبٌ ِٔک ئِّٔیّ کّ تیۆری َیٕتٍ ثبسی صِکبت.
رێچکّکبَی نّ ِٔ Aثۆ Bرێچکّی کالسیکیی نّ َێٕاٌ صٔٔ سبڵضا ْێڵێکی رێکّ. رِٔگّکبَی ئّٔ رێچکبَّی َزیکٍ نّ رێچکّ کالسیکّکّ یّکتری ثّ ْێز صِکٌّ ثّاڵو ئّٔ رێچکبَّی نّیّکِّٔ صٔٔرٌ ،یّکتری نَّبٔ صِثٌّ. تب ئێرِ ئێًّ ثبسی ئبیضیبکبَی فّیًُبًَبٌ نّ کۆَتێکستی تبلیکرصَِّٔ صٔٔ کّنێُّکّصا کرصِٔٔ .نّٔ تبلیکرصَِّٔیّصا تَّۆنکّکبٌ ثّرِٔ صیٕارێکی صٔٔ صرزیی صِْبٔێژرێٍ ٔ ضٕێُی تَّۆنکّکبٌ نّسّر پّرصِیّک صٔٔر نّ صرزِکبٌ صِپێٕرێٍ ،ثّضێِٕیّکی گطتیی نّ جیبتی یّک تَّۆنکّ ،تیۆری فّیًُبٌ ئّٔ تٕاَبیّيبٌ صِصاتێ کّ پێطجیُییّکبٌ ثۆ ئّگّرِکبَی سیستًێک ،تَّۆنکّیّک یبٌ کۆيّڵّیّک نّ تَّۆنکّکبٌ یبٌ تَّبَّت تّٔأی گّرصٌٔٔ ئَّجبو ثضِیٍ .نّ َێٕاٌ صۆسی سّرِتبیی سیستًّکّ ٔ پێٕاَی تبیجّتًَّضییّکبَی لۆَبغی صٔاتری نّ الیٌّ ئێًِّٔ ،ئّو Page 74
www.dengekan.com
نّ َّْضێک رێچکِّٔ صِرثٓێُرێت ،کّ پسپۆراَی فیزیب َبٔی يێژٔٔی
تبیجّتًَّضییبَّ صِکرێت سیستًیبٌ نێُبِٔ. ثۆ ًََّٕٔ نّ تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّصا ،يێژٔٔی تَّۆنکّکّ ثّ ضێِٕیّکی سبصِ رێچکّکّیّتی. نّ تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّصا چبَسی تبلیکرصَِّٔی ّْر تَّۆنکّیّک نّ ضٕێُێکضا ثَّضِ نّسّر ّْئٕ ئّٔ رێچکبَّی تَّۆنکّکّ تٕاَیٕیّتی ثّصِستی ثٓێُێت ،فّیًُبٌ ئّگّری ّْر تبلیکرصَِّٔیّک ثّ پێی ّْئٕ ئّٔ يێژٔٔاَّی تبلیکرصَِّٔکّ پێیضا تێپّڕیِٕ ثیُب صِکبتَ .بٔی يێتۆصِکّی ثّ گٕێرِی فۆريّڵّکرصَی فیزیبی کٕاَتّو " کۆکرأِکبٌ ثّ صرێژایی يێژٔٔ" یبٌ " يێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌ"ی نێُرأِ. ئێستب صِتٕاَیٍ رێچکّی فّیًُبٌ ثّرِٔ فیزیبی کٕاَتّو ّْست پێجکّیٍ ،کبتی ئِّٔیّ کهیهێکی تری پریُسیپی کٕاَتّو تبلی ثکّیُِّٔ ،ئێًّ صٔاتر کّڵکی نێ ِٔرصِگریٍ -پریُسیپی تبلیکرصَِّٔی سیستى ،پێٕیستّ صیسکۆرسّکّی ثگۆڕصرێ .ئبیب ئێًّ َبتٕاَیٍ ئِّٔ ِٔک فبکت ثپّژرێُیٍ ،کبتێک سّرپّرضتییکبرِکّيبٌ سبڵێکی سّرتّنّیی ( mustardزِرص ) نّ سّر چَّبگّیّتی ٔ ژیراَّ سّیری صِکبت ثّاڵو صِستی تێِٕرَبصات؟ ثێگٕيبٌ َبَ ،بتٕاَیٍ .چَٕکّ ثّ پێی فیزیبی کٕاَتّو تۆ َبتٕاَیت ثّس تَّیب سّیری سیستًّکّ ثکّیت ٔ َّْضێک ضت ثجیُیت .نّ فیزیبی کٕاَتّيضا پێٕیستّ تبلیکرصَِّٔ سۆی تێّٓڵمٕرتێُێ نّٔ ضتّی کّ صِیجیُی .ثۆ ًََّٕٔ ثۆ ثیُیُی تَّێک ثّ ضێِٕیەکی ئبسبیی صِثێت تَّّکّ ثّ نێضاَی رَٔٔبکیی رٌٔٔ ثکرێتِّٔ .نێضاَی رَٔٔبکیی نّ سّر کٕنّکّ کبریگّرییّکی زۆر ثچٕٔکی ّْیّ ثّاڵو نێضاَی رَٔٔبکییّکی زۆر کزیص نّ تَّۆنکّێکی کٕاَتّو – کّ ثّ فۆتۆٌ نێیضِصِیت – کبریگّرییّکی زۆر صاصَِێ .تبلیکرصَِّٔکبٌ پێطبَی صِصٌِ گۆڕاَی ئبکبيّکبٌ ثّ ضێٕازێکّ تَّیب فیزیبی کٕاَتّو صِتٕاَێت ضرۆڤّیبٌ ثکبت. ِٔک ًََّٕٔی پێطٕٔٔ ،ای صاثُێ نێطبٔێک تَّۆنکّ ثّرِٔ ثّرثّستی تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّ صَِێریٍ ٔ صاتبکبَی یّکّو يیهیۆٌ تَّۆنکّ کّ نّٔێِٕ تێپّڕ صِثٍ کۆ صِکّیُِّٔ .کبتێک ژيبرِی ئّٔ تَّۆنکبَّی نّسّر ضٕێُّ جۆرثّجۆرِکبَی پّرصِکّصا صَِیطُِّٔٔ ،ێُّ صِکّیٍ .صِثیُیٍ ضێٕازی ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست صِثێتّْ ،رِْٔب کبتێک رِٔگّ پێَِٕضییضارِکبٌ ثّ ّْرکبو نّٔ ڕێگبَّی کّ سبڵی ( )Aثّ سبڵی ( ِٔ )Bگرێضِصٌِ پێکِّٔ کۆ صِکّیُِّٔ صِثیُیٍ ئّگّری َیطتُِّٔ نّ ضٕێُّکبٌ رێک ِٔک ئِّٔی پێطٕٔ نّگّڵ صاتبکبَضا صِگَٕجێ. ئێستب ٔای صاثُێ ئێًّ تبلیکرصَِّٔکّ صٔٔثبرِ صِکّیُِّٔ ،ئّيجبرِیبٌ رَٔبکیی نّ صرزِکبٌ صِصِیٍ .سبڵی (ِٔ )Cک سبڵی َبَِٔض ،ئّٔ ضٕێُّیّ تَّۆنکّکبَی پێضا صِڕۆٌ .صِکرێ یّکێک نّ صرزِکبٌ ثێت .ئّيّ َبٔ صَِێیٍ زاَیبریی " کبو – رێچکّ" چَٕکّ ثّ ْۆی ئّئِّ صِزاَیٍ کبو تَّۆنکّ نّ صرزی ( ِٔ )Aصِچێت ثۆ صرزی ( )Bیبٌ ثّ پێچّٔأَِّ صِڕٔات ،ئێستب ثّ ْۆی ئِّٔی صِزاَیٍ کبو تَّۆنکّ نّ کبو صرزِِٔ صِڕٔات ،کۆی رێچکّکبٌ ثریتیی صِثێت نّ تَّیب ئّٔ رێچکبَّی نّ صرزی یّکّو یبٌ صرزی صِٔٔئِّ صِڕۆٌ ،ئّيّ ثّ ْیچ ضێِٕیّک رێچکّکبَی ّْرصٔٔ صرزِکّ پێکِّٔ َبگرێتِّٔ.
Page 75
www.dengekan.com
نّثّرئِّٔی فّیًُبٌ ثّیّکضاچَٕٔی ثّو ضێِٕیّ ضرۆڤّ صِکرص ،رێچکّکبَی صرزی یّکّو نّ گّڵ رێچکّکبَی صرزی صِٔٔو ثّیّکضِگٌّ ٔ ئّو صیبرصِیّ صرٔست صِثێت ٔ يّرجیص ئِّٔیّ َّزاَیت کبو تَّۆنکّ نّ کبو صرزِِٔ تێپّڕ صِثێت ،ئّو صِستتێِٕرصاَّ ٔاتّ رَٔٔکرصَِّٔی یّکێک نّ صرزِکبٌ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی ثّیّکضاچَّٕٔکّ َّيێُێت .نّڕاستییضا کبتێک رَٔٔبکییّکّ صِصرێت نّ صرزِکّ ،صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی ضێٕازی ثّیّکضاچَٕٔی یّکّو َّيێُێت ٔ ثّیّکضاچَٕٔێکی تر، َزیک نِّٔی پێطٕٔ نّ جیبتی صرٔست ثجێت! نّيّش زیبتر صِکرێت ئێًّ ئّو تبلیکرصَِّٔیّ ثّ ثّکبرْێُبَی رَٔٔبکییّکی زۆر کز صٔٔثبرِ ثکّیُِّٔ ،ثّضێِٕیّک تَّۆنکّکبٌ ّْئٕیبٌ نّگّڵ رَٔٔبکییضا کبرنێک َّکٌّ .نّو دبڵّتّصا صٔٔثبرِ ئّٔ تٕاَبیّيبٌ صِثێت کّ ئّيجبرِ زاَیبریی، کبو رێچکّ تَّیب ثۆ ثّضێکی صاثڕأ نّ تَّۆنکّکبٌ ثضۆزرێُِّٔ. ئّگّر ثێیٍ صاتبکبَی تَّّکبَی گّیطتٕٔ ،صاثّش ثکّیٍ ثّ پێی زاَیبرییّ ثّ صِستٓبتِٕٔکبٌ (کبو –رێچکّ ) ٔ ئِّٔی صِیجیُیٍ ئِّٔیّ ،ئّٔ ثّضّ صاثڕأِی زاَیبرییًبٌ صِرثبرِی رێچکّکّی َییّ، ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست صِکبت ثّاڵو ئّٔ کۆيّڵّیّی زاَیبرییًبٌ صِرثبرِی رێچکّکّی ثّ صِست ْێُبِٔ ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست َبکٌّ .ئّو ئبیضیبیّ يبَبی گریُگی ثۆ چّيکی "راثرصٔٔ" نّگّڵضایّ . نّ تیۆری َیٕتُییضا ِٔک کۆيّڵێک نّ رٔٔصأی کبيڵ ضیًبَّ صِکرێت .ئّگّر گٕڵضاَێکتبٌ سبڵی ڕاثرصٔٔ نّ ئیتبنیب کڕیجێت ٔ ثکّٔێتّ سّر زِٔیی ٔ ٔرصٔسبش ثێت ٔ يُضاڵّکّتبٌ گێژِگێژ ثّ الیِّٔ صۆضی صايبثێت ،صِتٕاَی رٔٔصأِکّ ثگێڕیتّ صٔأِ ثّيطێِٕیَّّْ ،ضێ لبيکی ٔرصیهّ پبڵی ثّ گٕڵضاَّکِّٔ َبِٔٔ گٕڵضاَّکّش نّ کّٔتُّ سٕصارِِٔصا ،ثِٕٔ ثّ ّْزاراٌ پبرچِّٔ .نّ ڕاستییضا ثّ ثَٕٔی صاتبی تّٔأ نّ سّر َّْٕٔکّٔ ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ تیۆری َیٕتٍ صِتٕاَرێ ًََّٕٔیّکی تّٔأ نّ راثرصٔٔ پێطکّش ثکرێت. ئّيّ نّگّڵ تێگّیطتُّ زگًبکییّکبًَبَضا یّکضِگرێتِّٔ ،جیٓبٌ راثرصٔٔیّکی راست ٔ رِٔاَی ّْیّ ،جب ئّگّر سۆضیی ثێت یبٌ ترضیی ثێت .يٕيکیُّ ْیچ زیُضِِٔرێک َّیجیُیجێت ثّاڵو ئّگّر زَجیرِیّک ًََّٕٔی یّک نّ صٔای یّکی نێجگریت ،راثرصٔٔ ثَٕٔی ّْیّ .سّثبرِت ثّ تۆپّ ثّکییّ کٕاَتّيییّکبٌ َبکرێت ثگٕترێت رێچکّێکی راست ٔ رِٔاَیبٌ نّ سّرچبِِٔٔ ثّرِٔ پّرصِکّ ّْیّ .ئێًّ يٕيکیُّ ثّ ْۆی تبلیکرصَِِّٔٔ ضٕێُی تۆپیکی ثّکی صِستُیطبٌ ثکّیٍ ،ثّاڵو نّ َێٕاٌ تبلیکرصَِّٔکبًَبَضا ئّٔ صِتٕاَێ ّْئٕ رێچکّکبَی تر ثگرێتّ ثّر .فیزیبی کٕاَتّو پێًبٌ صِڵێت يّسّنّ َییّ تب چَّض تبلیکرصَِّٔکبًَبٌ گطتگیر ٔ سیستًبتیکٍ نّ سّر َّْٕٔکّ ٔ راثرصٔٔی تبلیُّکرأِّْ ،رِْٔب تب چَّض ئبییُضِیبٌ َبڕۆضُّ ،ثّاڵو ثَٕٔیبٌ ِٔک کۆيّڵێک ضّثَّگی ئّگّرِکبٌ نّئبراصایّ .ثّ پێی فیزیبی کٕاَتّو گّرصٌٔٔ تَّیب یّک پێطیُّ یبٌ یّک يـێژٔٔی َییّ. ئّٔ راستییّی راثرصٔٔ تَّیب یّک فۆريی راستٕڕِٔاَی َییّ ثّٔ يبَبیّ کّ تبلیکرصَِّٔکبَی تۆ نّسّر ئێستبی سیستًێک صِیکّی کبریگّریی نّ سّر راثرصٔٔ صاصَِێت .ئّيّ ثّ تبلیکرصَِّٔیّک نّ الیٌّ زاَبی فیزیب ،جبٌ ٔییهّر( ِِٔ)John Wheelerصاکۆکیی نّسّر کرأِ ،ئّو تبلیکرصَِّٔیّ َبٔی ّْڵجژارصَی -صرَِگ()Delayed-choiceی نێُرأِ ،نّ رٔٔی ْێڵکبرییِّٔ Schematically Page 76
www.dengekan.com
تبلیکرصَِّٔی ّْڵجژارصَی-صرَِگ ِٔک تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّ ،کّ پێطتر ثبسًبٌ کرص ٔایّ، تۆ ئّٔ ّْڵجژارصَّت ّْیّ .ئّٔ رێچکّیّی تَّۆنکّکّ صِیجڕێت ثیجیُیت .ثّاڵو نّ نّٔێضا تبلیکرصَِّٔی ّْڵجژارصَی-صرَِگضا تۆ ثڕیبرِکّت ثۆ ثیُیٍ یبٌ َّثیُیُی رێچکّکّ صٔاصِسّی تب ئّٔ کبتّی تَّۆنکّکّ نّ پّرصِ ّْستیبرِکّ صِکّٔێت. ئبکبيّکبَی تبلیکرصَِّٔی ّْڵجژارصَی-صرَِگ نّ گّڵ ئبکبيّکبَی زاَیبری کبو –رێچکّ ٔ تبلیکرصَِّٔی صٔٔصرزِکّ چَٕٔیّکٍ ،چ ثًبَّٔێ ثیجیُیٍ چ َّيبَّٔێ .ثّاڵو نّو دبڵّتّصا ئّٔ رێچکّیّی ّْر تَّۆنکّیّک صِیگرێتّ ثّر -کّ راثرصِٔٔکّیّتی -صیبریکرأِ ،صٔاتر تَّۆنکّکّ نّ صرزِکبَِّٔ تێپّڕ صِثێت یبٌ رِ َگجێ َبچبر کراثێت ثۆ ثڕیبرصاٌ نِّٔی یّک صرز ّْڵجژێرێت ،نّو صۆسّصا ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست َبکبت .ثّاڵو ئّگّر ّْرصٔٔکیبٌ ّْڵجژێرێت ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست صِکبت. ٔییهّر تَّبَّت ڤێرژَێکی گّرصَٔٔیی نّ تبلیکرصَِّٔکّیضا نّ ثّرچبٔ گرتجٕٔ ،تَّۆنکّکبٌ ثریتیی ثٌٕٔ نّ ئّٔ فۆتۆَبَّی نّ کِٕیزار( ِ 26)Quasarثّْێزِکبَِّٔ صِرصِچٍ کّ چَّضیٍ ثیهیۆٌ سبڵی رَٔٔبکیی نّ ئێًِّٔ صٔٔرٌ .ئّو تیطکبَّ صِتٕاَرێ ثکرێٍ ثّ صٔٔ رێچکِّٔ ٔ جبرێکی تر ثّرِٔ زِٔیی ثّ ْۆی صرِٔضبِٔیی ْێزی راکێطبَی کۆيّڵّ ئّستێرِکبَِّٔ ثُێرصرێُِّٔ .ثّ ّْيّدبڵ ئّو تبلیکرصَِّٔیّ نّ صِرِِٔی تٕاَبی تّکُّنۆژیبی ئّيرۆصایّ ،ئّگّر ئێًّ ثتٕاَیٍ ثڕی پێٕیست نّو فۆتۆَبَّ کۆ ثکّیُِّٔ صِتٕاَیٍ َبچبریبٌ ثکّیٍ ثّیّکضاچٌٕٔ صرٔست ثکٌّْ .ێطتب ئّگّر ئێًّ ئبيێرێک ثۆ پێٕاَی زاَیبریی کبو-رێچکّ پێص ئبضکراکرصٌ صاثُێیٍ صِثێت ثّ ْۆی َّيبَی ثّیّکضاچَّٕٔکّ .ئّو ّْڵجژارصَی یّک رێچکّ یبٌ صٔٔ رێچکّ چَّضیٍ ثیهیۆٌ سبڵ نّئّپێص صرٔست کرأِ تَّبَّت پێص ئِّٔی زِٔیی یبٌ سۆر صرٔست ثٕٔثێت ،ثّاڵو ْێطتب نّ تبلیگّصا ئێًّ نّ ژێر کبرییگّرییّکّیضایٍ. نّو ثّضّصا ئێًّ ئّٔ فیزیب کٕاَتّيییّی ثۆ تبلیکرصَِّٔی صٔٔ صرزِکّ ثّکبرصێت ،ضیکرصِِٔ .نّ صٔاییضا ئێًّ فۆريّڵّی فّیًُبٌ ثۆ يیکبَیکی کٕاَتّو ثۆ ّْئٕ گّرصٌٔٔ ثّکبرصِْێُیٍ .صِثیُیٍ ِٔک چۆٌ ثۆ تَّۆنکّکبٌ صِرکّٔت ،ثّّْيبٌ ضێِٕ ،گّرصَٔٔیص ثّ تَّیب یّک يێژٔٔی َییّّْ .ئٕ يێژِٔٔکبَی ثّ کۆيّڵێ ئّگّرِِٔ گرێضرأِ ٔ صِکرێت ثَٕٔیبٌ ّْثێت .تبلیکرصَِّٔکبًَبٌ نّسّر صۆسی ئێستبيبٌ کبریگّریی نّ سّر راثرصٔٔ صاصَِێت ٔ يێژِٔٔ جۆر ثّجۆرِکبَی گّرصٌٔٔ صیبری صِکبتّْ .رِٔک ثیُیُی تَّۆنکّکبٌ نّ تبلیکرَِّٔی صٔٔ صرزیی کّ کبریگّریی نّسّر راثرصٔٔ ّْثٕٔ .ئّو ضیکبرییّ پێطبًَبٌ صِصات چۆٌ یبسبکبَی سرٔضت نّ گّرصَّٔٔکّيبَضا نّ تّلیُِّٔ گّٔرِکِّٔ(ثیگ ثبَگ) سّرچبِٔ صِگرٌ ،پێص ئِّٔی ئِّٔ تبلیجکّیُِّٔ ئێًّ تۆزێک زیبتر صِرثبرِی یبسبکبٌ ٔ َّْضێک نّٔ َٓێُییبَّی کّ صرٔستی صِکٌّ راصِِٔستیٍ.
26کِٕیزارِکبٌ ،ئّٔ تَّّ ئبسًبَییّ زۆر زۆر صٔٔراٌَّ نّ ئێًِّٔ ،کّ چَّضیٍ تریهیۆٌ جبر ٔزِکّیبٌ نّسۆرِکبَی کۆيّڵّ ئّستێرِکّی ئێًّ زیبترِ ،زۆر زۆر پرضُگضارٌ ،ثّرصِٔاو صِصرِٔضێُِّٔ ٔ تیطکّ راصیۆییّکبٌ ثّ گّرصَٔٔضا ثاڵٔ صِکَِّّٔ.
Page 77
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 78
5
*** تیۆریی ّْئٕ ضتێک ()The Theory of Every Thing
" ئّٔی ضتّی کّ زۆر سّری نێ صِرَبکرێ نّ ثبرِی گّرصَِّٔٔٔ ،صِکرێ سّری نێضِرثکرێ". (ئّنجێرت ئبیُطتبیٍ ) گّرصٌٔٔ ثۆ تێگّیطتٍ صِضێت ،چَٕکّ نّ ژێر چّکًّی یبسب زاَستییّکبَضایّٔ صِتٕاَیٍ ثڵێیٍ صِکرێ رِفتبرِکبَی ثّ يۆصێم ثکرێٍ .ثّاڵو ئّو یبسبیبَّ یبٌ ئّو يۆصێالَّ چییٍ؟ یّکّيیٍ ْێز کّ ثّ ضێٕازی يبتًبتیکیی صِثٕٔایّ ضرۆڤّ ثکرێْ ،ێزی کێطكرصٌ ثٕٔ .یبسبی کێطکرصَی َیٕتٍ ،نّ سبڵی 1687صا ثاڵٔکرایِّٔ ٔ صِڵێت نّو گّرصَّٔٔصا ّْئٕ تَّێک تَّّکبَی تر ثّ ْێزێک ثّثّرأرص نّگّڵ ثبرستبییّکّیضا راصِکێطێت .ئّيّ ّْستێکی يّزَی نّسّر ژیبَی فیکریی سّرصِيّکّی سۆی صرٔستکرص .چَٕکّ ثۆ یّکّيجبر پێطبَیضا ،الی کّو کبرێکتّرێکی گّرصٌٔٔ زۆر ثّٔرصیی ثّ يۆصێم ثکرێّْ ،رِْٔب ئبيێرێکی يبتًبتیکیی ثۆ ئّٔ کبرِ صرٔستکرص .ثّگٕێرِی ئّو کۆيّڵّ یبسبیّک ثۆ سرٔضت ثَٕٔیبٌ ّْیّّْ ،يبٌ ئّٔ ئبیضیبیّ ثٕٔ کّ ئبیضیبیّ گبنیهیۆ( 50 )Galileoسبڵ پێص َیٕتٍ ثّ تۆيّتی کٕفرکرصٌ نّسّری دٕکًضرا ثٕٔ. ثۆ ًََّٕٔ کتێجی پیرۆز ،چیرۆکی پبڕأَِّی یەضٕع( )Joshuaثۆ ِٔستبَی سۆر ٔ يبَگ نّ رێڕِِٔکبَیبٌ صِگێڕێتِّٔ چَٕکّ صأای رۆضُبیی سۆری زیبتری صِکرص ثۆ تّفرٔتَٕبکرصَی ئبيٕرییّکبٌ( )Amoritsنّ جَّگی کَّعبَضا .ثّ پێی کتێجی یەضٕع سۆر َزیکّی یّک رۆژ ِٔستب. ئّيڕۆ ئێًّ صِزاَیٍ ،ئّو ٔتّیّ يبَبی ٔایّ سٕڕأَِّی زِٔیی ِٔستب ثٕٔ .ئّگّر زِٔیی ثِٕستێ ثّ پێی یبسبکبَی َیٕتٍ ْیچ ضتێک نّ سّر زِٔیی َبِٔستێ ٔ ّْئٕیبٌ سێراییّکّیبٌ ثّ لّصِر سێرایی زِٔیی صِيێُێتِّٔ ( 1100يبیم نّ کبتژيێرێک نّ سّر ْێڵی ئیستٕا)ٔ -اتّ ثبجێکی یّکجبر زۆر ثۆ ئّو صرَِگ ئبٔاثَّٕٔی سۆر صِثێت ثضرێٔ .تُی ْیچکبو نّو ضتبَّ َّثٕٔ ثّ ْۆی ثێزارکرصَی َیٕتٍَ ،یٕتٍ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ کّ سٕصا ثۆی ّْیّ صِست تێِٕرصاٌ نّ کبرِکبَی سرٔضتضا ثکبت.
Page 79
www.dengekan.com
ْێزی صٔای ئّيّ کبرێکتّرێکی تری سرٔضت ِٔک یبسب یبٌ يۆصێم صۆزرایِّٔ نّ کبرِثبیی( ٔ )Electricityيٕگُبتیسیی( )Magnetismصا سۆیبٌ صِثیُیِّٔ .ئّيبَیص رِفتبریبٌ ِٔک ْێزی کێطکرصٌ ٔاثٕٔ ثّٔ جیبٔازییِّٔ کّ صٔٔ ثبرگّی کبرِثبیی( )Electricیبٌ صٔٔ يّگُێتی( يٕگُبتیس )Magnetچَٕٔیّک نّ یّک صٔٔر صِکَِّّٔٔ ٔ ئّگّر َبچَٕٔیّک ثٍ یّکتری راصِکێطٍْ .ێزِکبَی کبرِثبیی ٔ يٕگُبتیسیی زۆر ثّ ْێزترٌ نّ ْێزی کێطکرصٌ ،ثّاڵو ثّ ْۆی ئِّٔی ژيبرِی ثبرگّ يٕجّة( ٔ )Positiveسبنت(ِ)Negativeکبَی َبٔ تَّّ يبکرۆسکۆپییّکبٌ ثّ لّصِر یّکٍ ،ثّ پێچّٔاَّی ْێزی کێطكرصٌ کّ زیبص صِثێتْ ،ێزِ کبرِثبیی ٔ يٕگُبتیسییّکبَی َێٕاٌ تَّّ يبکرۆسکۆپیّکبٌ ثّ َزیکّییّْ ،ئٕیبٌ یّکتری صِسڕَِّٔ. ئبیضیبی ئێستبيبٌ صِرثبرِی کبرِثب ٔ يٕگُبتیس ْیی َزیکّی سەت سبڵێکّ ٔاتّ نّ َبِٔراستی سەتّی ّْژصِیّو ثۆ َبِٔڕاستی سەتّی َۆزصِیّو ،کبتێک زاَبیبَی فیزیب نّ چَّضیٍ ٔاڵتِّٔ َّْضێک نێکۆڵیُِّٔی تبلیگّیی صرێژیبٌ نّ سّر ْێزِ کبرِثبیی ٔ يٕگُبتیسییّکبٌ ئَّجبيضا، یّکێک نّ گریُگتریٍ صۆزیُِّٔکبٌ ئِّٔیّ ْێزِکبَی يٕگُبتیسیی ٔ کبرِثبیی پێَِٕضییبٌ نّگّڵ یّکضا ّْیّ :ثبرگّیّکی کبرِثبیی کبتێ صِجٕڵێت کبر نّ يٕگُبتیس صِکبتّْ ،رِْٔب ثّپێچّٔأَِّ .یّکّو کّس نّيّ گّیطت زاَبی فیزیبی صاَیًبرکیی ثّ َبٔی ْبَس کریستیبٌ ئۆرستێض( )Hans Christian Orstedثٕٔ کبتێک نّ زاَکۆ سّریکی ٔاَّ ٔتُِّٔ ثٕٔ ،سبڵی 1820 سّرَجیضا ،سٕڕی کبرِثبی ئّٔ پبترییّی ثّکبری صِْێُب کبتێک نّ لیجهًَّب َزیک صِکرێتِّٔ کبریگّریی نّسّر َیطبَضِری لیجهًَّبکّ صاصَِێت ٔ صِیجٕڵێُێ .ئّٔ زۆر زٔٔ تێگّیطت ،جٕڵّی ٔضّی ّْرِْٔب يٕگُبتیسیی، ْێزی صرٔستجَٕٔی ْۆی ثّ صِثێت کبرِثبیی کبرۆيٕگُبتیسیی( )electromagnetismصاْێُب .چَّضیٍ سبڵ صٔاتر زاَبی فیزیبی ثریتبَیی يبیکم فبراصای( )Faradayنّ سبڵی 1831صا ٔتی -ثّ زيبَی ئّيڕۆ -ئّگّر تّزٔٔی کبرِثبیی ثجێت ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی ثٕاری يٕگُبتیسیی ،کّٔاتّ ثٕاری يٕگُبتیسییص صِثێت ثجێت ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی تّزٔٔٔی کبرِثبیی. چٕارصِ سبڵ صٔاتر فبراصای پێَِٕضیی َێٕاٌ رٔٔ َبکیی ٔ کبرۆيٕگُبتیزيی صۆزییِّٔ .کبتێک پێطبَیضا يٕگُبتیسێکی ثّْێز صِتٕاَێت کبریگّریی نّ سّر سرٔضتی جّيسّرگیریی رَٔٔبکییی صاثُێت. فبراصای ئبستی سٕێُضِٔاریّکّی کّيجٕٔ ،ئّٔ نّ ثُّيبڵّیّکی ّْژاری ئبسُگّر نّ َزیک نَّضٌِ نّ صایک ثجٕٔ ،نّ تّيَّی سیبَزِ سبڵییضا لٕتبثشبَّی ثّ يّثّستی کبرکرصٌ ِٔک َبيّثّر ٔ ثّرگتێگری کتێت نّ کتێجشبَّیّکضا ،ثّجێٓێطت .ثۆ چَّضیٍ سبڵ ئّٔ کتێجبَّی کّ ثۆ چبککرصٌ ثۆیبٌ صِْێُب صِسٕێُضِِٔٔ نّٔێِٕ فێری زاَست ثّْٕٔ ،رِْٔب َّْضێک تبلیکرصَِّٔی سبصِ ٔ سبکبری نّ کبتی ثێئیطییضا ئَّجبو صِصا .نّکۆتبییضا ِٔک یبریضِصِر کبرێکی نّ تبلیگّی ،گّٔرِ زاَبی کیًیبْ ،بيفری صِیڤی( )Humphry Davyصِسکّٔت. فبراصای صٔای يّرگی صِیڤی جێگّی گرتِّٔٔ يبِٔی 45سبڵ تّيَّی ثّڕێ کرص .يبتًبتیک ثّ الی فبراصایِّٔ زۆر زِدًّت ثّْٕٔ ،رچَّضی کرص نّ يبتًبتیک ْیچ فێر َّثٕٔ .ثۆیّ تب سّری َبیِّٔ
Page 80
www.dengekan.com
َّیتٕاَی ًََّٕٔ تیۆرییّکّی ئّٔ صیبرصِ سّیراَّی کّ نّ تبلیگّکّیضا ثّ ئَّضێطّیضا صِْبت، ثّکرصِِٔ ثجیُێت. یّکێک نّ گّٔرِتریٍ صاْێُبَّ ْزرییّکبَی فبراصای ئبیضیبی کبیّکبَی ْێز ثٕٔ .نّو رۆژاَّصا ثّْۆی ئّٔ کتێت ٔ فیهًبَّی صِرثبرِی ئبنیَّّ چبٔ زنّکبٌ ٔ کّضتییّ ئبسًبَییّکبَیبٌ ثّرّْو صێٍ ،زۆرثّی سّڵک نّگّڵ ثبثّتّکّصا ئبضُبیّتییبٌ ّْیّ ،ثۆیّ صِثٕٔایّ تبجی ئّٔ صاْێُبَّ نّسّری فبراصای ثکرایّ .ثّاڵو نّ سّرصِ يی َێٕاٌ َیٕتٍ ٔ فبراصایضا یّکێکّ نّ گّٔرِتریٍ َٓێُییّکبَی فیزیب ئِّٔ ثٕٔ ٔایبٌ صِزاَی ئّٔ ْێزاَّی کبریگّریی نّ سّر تَّّکبٌ صاصَِێٍ تَّیب نّ کبتێکضایّ نّ َێٕاٌ تَّّکبَضا ثۆضبیی ّْثێتٔ ،اتّ ْێز نّ ثۆضبییضا ئبڵٕگۆڕی پێضِکرێ، فبراصای دّزی نّيّ َّثٕٔ .ئّٔ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ثۆ جٕڵّی تَّێک صِثێت ضتێک نێی ثکّٔێت .ثۆیّ ٔای ثّ ثیرصا ْبت ثۆضبیی َێٕاٌ ثبرگّ کبرِثبییّکبٌ ٔ يٕگُبتیسییّکبٌ پڕِ نّ نٕٔنّ ،کّ ثّ چبٔ َبثیُریٍ ،ثّ ضێٕازی فیزیبیی کبری پبڵُبٌ ٔ کێطکرصَّکّکبٌ ئَّجبو صِصٌِ. فبراصای َبٔی ئّٔ نٕٔالَّی َب ثٕاری ْێز .رێگّیّکی ثبش ثۆ ْێُبَّ ثّرچبٔی ثٕارێکی ْێز ،ئّيّی سٕصارِِٔیّ .ئِّٔش ،پێطبَضاَی ْۆڵی ٔاَّ ٔتُِّٔیّ .پهێتێکی ضٕٔضّیی کّ پڕِ نّ ٔرصِ ئبسُی پّرش ٔثاڵٔ ،نّسّر يٕگُبتێسێک صاصَِرێت ٔ ثّ َّْضێک گرِری ثچٕٔک ثۆ زاڵجٌٕٔ ثّ سّر ْێزی نێشطبَضَضا صِثّسترێتِّٔٔ ،رصِ ئبسُّکبٌ ثّ ْۆی ْێزێکی َّثیُرأِِٔ صِجٕڵێٍ ،ثّ ضێٕازێکی تبیجّت ئبراستّ ِٔرصِگرٌ ٔ نّ جّيسّرێکی يٕگُبتیسّکِّٔ ثّرِٔ جّيسّرِکّی تری ثاڵٔ صِثُِّٔ .ئّو ضێٕازِ ِٔک َّسطّیّک پێطبَی صِصات ،چۆٌ ْێزی يٕگُبتیسیی کبر نّ ثۆضبیی صِکبت .نّ ئّيڕۆصا ئێًّ ثبِٔڕيبٌ ٔایّ ّْئٕ ْێزِکبٌ ثّ ْۆی ثٕارِِٔ( )Fieldصِگٕازرێُِّٔ ،ئّيّ یّکێکّ نّ چّيکّ گریُگّکبَی فیزیبی َٕێ – ّْرِْٔب ثُبغّی چیرۆکّ زاَستییّکبَیطّ.
Page 81
www.dengekan.com
ثٕارِکبَی ْێز :ثٕاری ْێزی يٕگُبتیسیی ،کبریگّرییّکّی نّ سّر ٔرصِ ئبسٍ پێطبٌ صرأِ. ثۆ چَّضیٍ صِیّ تێگّیطتُّکبًَبٌ صِرثبرِی کبرۆيٕگُبتیسیی ِٔک سۆی يبثِِٕٔٔ ،کّ ثریتیی ثٕٔ نّ َّْضێک زاَیبریی صِرثبرِی چَّض صاَّیّک یبسبی ئّزئَٕیی( :)Empiricalئبيبژِی ئِّٔی کّ َزیکبیّتیی نّ َێٕاٌ کبرِثب ٔ يٕگُبتیس ثّ ضێِٕیّکی َٓێُیی ثَٕٔی ّْیّ؛ یبٌ ئِّٔی َّْضێک پێَِٕضیی ئّٔاٌ ثّ رَٔٔبکیییِّٔ صِثّستێتِّٔ؛ ّْرِْٔب کۆَسێپتێکی سبصِی کبیّ يٕگُبتیسییّکبٌ، یبزصِ تیۆریی کبرۆيۆگُبتیسیی ثَٕٔیبٌ ّْثٕٔ کّ ْیچ کبيیبٌ ثێشّٔش َّثٌٕٔ .نّ سباڵَی صِیّی ِ1860کبَضا زاَبی فیزیبی سکۆتهَّضی جّیًس کالرک يبکسٕێڵ()James Clerk Maxwell ثیرکرصَِّٔکبَی فبراصای پّرِپێضا ثۆ َبٔ چٕارچێِٕیّکی يبتًبتیکیی کّ ضرۆڤّی پێَِٕضییّ َٓێُییّکبَی َێٕاٌ کبرِ ثب ٔ يٕگُبتیس ٔ رَٔٔبکییی صِکرص .ثّرئَّجبو کۆيّڵّیّک ْبٔکێطّ ثٌٕٔ کّ ضیکبری ّْر صٔٔ ْێزی يٕگُبتیسیی ٔ کبرِثبیی صِکرصِٔ .ک کۆيّڵێ ْبٔکێطّ ثبسی ْبٔضێِٕ ٔ يبَیفێستجَٕٔی ثٕاری کبرۆيٕگُبتیسیی صِکرص .يبکسٕێڵ ،کبرِثب ٔ يٕگُبتیسی نّ َبٔ یّک ْێزصا یّکشستّْ .رِْٔب پێطبَیضا ثٕارِکبَی کبرۆيٕگُبتیسیی صِتٕاٍَ ِٔک ضّپۆل نّ فّزاصا پّسص ثٍ. سێرایی ضّپۆنّکّی کّ نّ َبٔ ْبٔکێطّکبَِّٔ صِرصِکّٔت ٔ ثّ ژيبرِیّک پێطبٌ صِصرا ،چَّض سبڵ پێطتر ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ صاتبی تبلیگّیی دیسبثی کرصثٕٔ .جێگّی سّرسٕڕيبٌ ثٕٔ نّالی، چَٕکّ ئّٔ سێراییّ یی دیسبثی کرصثٕٔ سێرایی رَٔٔبکییی ثٕٔ کّ ثّ ضێِٕی تبلیگّیی تب رێژِی Page 82
www.dengekan.com
یّک نّسّت ثّ صرٔستیی دیسبثی کرصثٕٔ .ئّٔ صۆزیجٕٔیِّٔ رَٔٔبکییی سۆی ضّپۆنی کبرۆيٕگُبتیسیّ! نّ ئّيڕۆصا ئّٔ ْبٔکێطبَّی ضرۆڤّی کبیّ يٕگُبتیسیی ٔ کبرِثبییّکبٌ صِکٌّ َبٔی ْبٔکێطّکبَی يبکسٕێڵی( )Maxwellنێُرأِ .ثّضێکی کّو نّ سّڵک َبٔیبٌ ثیستِٕٔ .ثّاڵو نّٔاَّیّ گریُگتریٍ ْبٔکێطّ ثٍ ،زۆرتریٍ ثبزرگبَییبٌ پێِٕ ثکرێ َّ .تَّیب ئّٔاٌ فّريبَڕِٔایی نّسّر کّرِسّکبَی يبڵِّٔ ٔ کۆيپیٕتّرِکبٌ صِکٌّ ثّڵکٕ ضرۆڤّی جۆرِکبَی تری ضّپۆنی رَٔٔبکییی ِٔک ضّپۆنی يبیکرۆ ،Microراصیۆ ،Radioرَٔٔبکیی ثُّٔسٕٔر ٔ Infra redتیطکی )X-ray( Xیص صِکٌّ ّْ .ئٕ ئّيبَّ تَّیب یّک جیبٔازییبٌ نّگّڵ رَٔٔبکیی ثیُرأصا ّْیّ -ئّٔیص صرێژیی ضّپۆنّکبَیبَّ. صرێژیی ضّپۆنی راصیۆیی َزیکّی یّک يّتر یبٌ زۆرترِ نّ کبتێکضا رَٔٔبکیی ثیُرأ صرێژیی ضّپۆنّکّی نّ صِٔرٔٔثّری یّک نّ سّر صِ يیهیۆٌ يّترِ ٔ ّْرِْٔب تیطکیِ X -کبٌ زۆر کٕرتترٌ َزیکّی یّک نّسّر سّتی يیهیۆَێک يّترِ. سۆرِکّی ئێًّ ّْئٕ ضّپۆنّ صرێژِکبٌ صِرصِکبت ثّاڵو زۆرثّی تیطکّکّی نّ َبٔچّی ثیُیُیضا چڕ صِثێتِّٔ .ثۆی ّْیّ ئّيّ ثّ رێکّٔت َّثێ کّ سۆر ثّ چڕیی ئّٔ صرێژِ ضّپۆالَّ صِرصِکبت کّ ثّچبٔی رٔٔت صِتٕاَیت ثّْێزتریٍ تیطکّکبَی سۆر ثجیُیت .چبٔی ئێًّ ثّ ضێِٕیّک گّضّی سَّضِٔٔ ،تٕاَبی ئبضکراکرصَی ئّٔ ضّپۆنّ کبرۆيٕگُبتیسییبَّی ّْثێت کّ صِکّٔێتّ ئّٔ َبٔچّیِّٔ ،چَٕکّ ئّيّ زۆرتریٍ تیطکّ ،پێی صِگبت .ئّگّر ئێًّ ثتٕاَیٍ سّرَج ثضِیُّ ثَِّٕٔٔری ّْسبرِکبَی تر ،ئّٔاَیص نّٔاَّیّ چبٔیبٌ ثّ ضێٕازێک ثێت ثتٕاٍَ ّْئٕ ئّٔ تیطکبَّ ثجیٍُ کّ ثّ چڕیی نّ سۆرِکبَیبَِّٔ صِرصِچٍ ،ئّڵجّت ثّ ْێُبَّ َبٔی َّْضێک کبرێکتّری ِٔک رێگرتُی رَٔٔبکییی نّالیٌّ تۆزٔ گبزِکبَی َبٔ ئّتۆيسفێری ّْسبرِکبَِّٔ نّثّرچبٔ صِگیرصرێٍ .ثۆیّ ئّٔ ئبنیبَبَّی کّ چبٔیبٌ ثۆ ثیُییی (تیطکی )X-گّضّیبٌ سَّضِٔٔ نّٔاَّیّ ثۆ ئبسبییطی فرۆکّسبَّکبٌ زۆر ثّکّڵک ثٍ.
Page 83
www.dengekan.com
صرێژِ ضّپۆل :ضّپۆنی يبیکرۆ ،راصیۆ ،ثُّٔسٕٔر ،تیطکی –ّْ Xرِْٔب رَِگّ جۆرثّجۆرِکبَی رَٔٔبکیی تَّیب نّ صرێژیی ضّپۆنّکبَضا جیبٔازییبٌ ّْیّ. ْبٔکێطّکبَی يبکسٕێڵ صیبری صِکٌّ ،سێرایی ضّپۆنی کبرۆيٕگُبتیسیی نّ صِٔرٔثّری 300000 کیهۆيّتر نّ چرکّیّکضایّ یبٌ نّ صِٔرٔٔثّری 670يیهیۆٌ يبیم نّ کبتژيێرێکضایّ .ثّاڵو ثبسکرصٌ نّ سێرایی ثێًبَبیّ تب ئّٔ کبتّی چٕارچێِٕ ریفرێُسێکت( )Reference Frameثۆ پێٕاَی سێرایی ثّ َیسجّت ئِِّٔٔ صیبری َّکرصثێت .ئّو ضتّ نّ ژیبَی رۆژاَّصا پێٕیست َبکبت زۆر ثیری نێجکّیتِّٔ .کبتێک سێرایی-پێٕ 60يبیم نّ کبتژيێرێکضا صِسٕێُێتِّٔ ،ئّيّ ثّٔ ٔاتبیّ صێت ،کّ سێراییّ پێٕرأِکّ ثّ َیسجّت ضّلبيّکِّٔ ثَِّٕٔ ،ک ثّ َیسجّت کَّٕرِش(ِ)Black Holeکّی َبَِٔضی کبکێطبٌ( ِِٔ)Milky Wayثٕٔثێت. ثّاڵو تَّبَّت نّ ژیبَی رۆژاَّضضا َّْضێکجبر َبچبر صِثیت ،چٕارچێِٕ-ریفرێُس صیبری ثکّیت .ثۆ ًََّٕٔ کبتێک کٕپێک چبی نّ راڕِٔی فرۆکّیّکی گّٔرِصا نّ کبتی فڕیُضا ثگٕازیتِّٔ ،نّٔاَّیّ تۆ ثڵێی سێرایّکّی 2يبیم نّ کبتژيێرێکضایّ ،کّسێک نّ سّر زِٔیی نّٔاَّیّ ثڵێت سێراییّکّی 572يبیم نّ کبتژيێرێکضایّٔ .اثیر يّکّرِِٔ یّکێک نّو ثیُّراَّ راستترٌ .نّ ثیرت ثێت چَٕکّ زِٔیی ثّ صِٔری سۆرصا صِسٕڕێتِّٔ کّسێک کّ نّسّر تَّێکی ئبسًبَیی ثێت لسّکّی نّگّڵ کّستبٌ یّک َبگرێتِّٔ ،ئّٔ صِڵیت تۆ ثّ سێرایی 18يبیم نّ چرکّیّکضا صِڕۆیت ،ثێئِّٔی ئێرِییّکّی ثە ضٕێُّ فێُکّکّت ثەرێت ٔ ئبيبژەی پێ ثضات .نّثّر رۆضُبیی ئّو جیبٔازییبَّصا کبتێک يبکسٕێڵ رایگّیبَض سێرایی رَٔٔبکییی ثّٔ ضێِٕیّی نّ ْبٔکێطّکبَِّٔ صێتّ صِرِِٔ، Page 84
www.dengekan.com
صۆزیِٕتِّٔ .پرسیبرِ ئبسبییّکّ ئِّٔ ثٕٔ ،ئبیب سێرایی رَٔٔبکیی َبٔ ْبٔکێطّکبَی يبکسٕێڵ ثّ َیسجّت چییِّٔ پێٕرأِ؟ ْیچ ْۆکبرێک َییّ ثۆ ئِّٔی ثڕٔا ثِّٔ ثکّیٍ راصِی سێرایی نّ ْبٔکێطّکبَی يبکسٕێڵ ثّ َیسجّت زِٔییِّٔ ثِٕٔ ،چَٕکّ ْبٔکێطّکبَی ثۆ ّْئٕ گّرصٌٔٔ ثّکبر صِْبتٍِٔ .اڵيی ئّڵتّرَبتیڤ ئّيّ ثٕٔ ،ئّٔ سێراییّ رَٔٔبکییّی ثّ ْۆی ْبٔکێطّکبَی يبکسٕێڵِّٔ صیبری صِکرێت ثّ َیسجّت َبَِٔضێکِّٔیّ کّ صِرَبکّٔێ ٔ نّ ّْ ئٕ ضٕێُێکی ثۆضبییضا کبری سۆی صِکبتَ ،بَِٔضِکّ َبٔی ئیسّری صرِٔضبِٔ( )Luminiferous Etherیبٌ ثّکٕرتیی َبٔی ئیسّریبٌ نێُبثٕٔ ،نّ ثُّڕِتضا ٔضّیّکی ئّریستۆ ثٕٔ ثۆ ئّٔ يبصصِیّی ئّٔ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ّْئٕ گّرصَٔٔی صِرِِٔی گۆی زِِٔیی صاپۆضێِٕ. ئّو ئیسّرِ گریًبَکرأِ صِثٕٔ ثّ َبَِٔضێک ثۆ ثاڵٔثَِّٕٔٔی ضّپۆنی کبرۆيٕگُبتیسیی ،ثّ تّٔأیی ِٔک ثاڵٔثَِّٕٔٔی صَِگ نّ ّْٔاصا .ئّگّر ئیسّر ثَٕٔی ّْثٕٔایّ صِثٕٔ ثّ ستبَضِرصێکی رِْب ثۆ ِٔستبٌ(ِٔستبٌ ثّ َیسجّت ئیسّرِِٔ)ّْ ،رِْٔب پێُبسّی جٕڵّی رِْب()Absoluteش صِثٕٔایّ ثکرێت .ئیسّر چٕاچێِٕ ریفرێُسێکی سّرِتبیی ثۆ تّٔأی گّرصٌٔٔ صرٔست صِکبت کّ ثّ پێی ئّٔ صِکرێت سێرایی ثپێٕرێت .ئیسّر ثۆ زِيیُّی تیۆریییّکبٌ پّژرێُراثٕٔ ،ثۆیّ زۆر نّ زاَبکبَی ْبَضا ثّصٔایضا ثگّڕێٍ ٔ نێکۆڵیُِّٔی نّسّر ثکٌّ ،یبٌ الی کّو الیَّگری ثَٕٔی ثکٌّ. یّک نّٔ زاَبیبَّ سٕصی يبکسٕێڵ ثٕٔ. ئّگّر تۆ ثّ سێرایی نّّْٔاصا ثّرِٔ سّرچبِٔیّکی صَِگ ثچیت ،صَِگّکّ سێراتر ثّ تۆ صِگبت، ئّگّریص ثّ سێرایی نێی صٔٔر کّٔیتِّٔ صَِگّکّ ثّ ْێٕاضیی ثّ تۆ صِگبت .ثّ ّْيبَطێِٕ ئّگّر ئیسّر ثَٕٔی ّْثێت صِثێت سێرایی رَٔٔبکییی ثّ پێی جٕڵّکّت ثّ َیسجّت ئیسّرِِٔ گۆڕاَی ثّسّر صاثێت .نّڕاستییضا ئّگّر رَٔٔبکیی ِٔک صَِگ کبری ثکرصایِّٔ ،ک سّڵکبَێک کّ نّ فڕۆکّیّکی َّفّرّْڵگری سێرای سّرٔٔصَِگضا سٕار ثَّٕٔ ٔ لّت ئّٔ صَِگّی کّ نّصٔای فرۆکّکِّٔ صِرصِچێت َبیجیستٍ ،صِکرا ثّ سێراییّک نّ َبٔ ئیسّرصا سّفّرثکّیت ٔ پێص ضّپۆنی رَٔٔبکییی ثکّٔیت. ثۆ کبرکرصٌ نّ سّر ئّٔ ْبتَّْٕبتبَّ ،يبکسٕێڵ پێطُیبری تبلیکرصَِّٔیّکی کرص .ئّگّر ئیسّر ثَٕٔی ّْثێت صِثێت زِٔیی نّ سٕڕأَِّی ثّ صِٔری سۆرصا ثّ َبٔیضا ثڕٔات ،ثّ ْۆی ئِّٔی کّ زِٔیی نّ گّضتّکّیضا ثّصِٔری سۆرصا ئبراستّی جۆرثّجۆر ِٔرصِگرێت ،صِثێت یّکێک ثتٕاَێت جیبٔازییّکی ثچٕٔک نّ سێرایی رَٔٔبکییضا نّ کبتّ جیبٔازِکبَی سبڵضا ثۆ ًََّٕٔ نّ يبَگّکبَی ئبپریم{َیسبٌ} یبٌ جٕالیضا{تّيًٕز} ثّصی ثکبت. سّیری ئّو ًََّٕٔیّی ژێرِِٔ ثکّ
Page 85
www.dengekan.com
جٕڵّ نّ َبٔ ئیسّرصا :ئّگّر ئێًّ نّ َبٔ ئیسّرصا جٕڵّ ثکّیٍ صِثێت ئّٔ تٕاَبیّيبٌ ّْثێت کّ ثیُیُی جیبٔازییّکبَی سێرایی رَٔٔبکیی نّ ِٔرزِکبَی سبڵضا ثُبسیُِّٔ. ئّو ئبیضیبیّی يبکسٕێڵ نّ کتێجێکضا ثاڵٔکرأەتۀە کە نەالیەٌ "ئَّجٕٔيَّی پبضبیّتیی"ٔە صەرکرأِ ٔ نّگّڵ سّرپّرضتییکّری کتێجّصا چبٔپێکّٔتُی کرصِٔٔ .نّٔێضا ٔا ثیری صِکرصِِٔ تبلیکرصَِّٔکّ َبتٕاَێت سّرکّٔتٕٔ ثێت .ثّاڵو نّ سبڵی 1879صا ثّ يبِٔیّکی کٕرت پێص يرصَی نّ تّيَّی 48سبڵیضا ثّ ْۆی ضێرپَّجّی صِرصَبکی گّصِِٔ ،يبکسٕێڵ َبيّیّکی نّ سّر ئّو ثبثّتّ ثۆ ْبٔڕێیّکی َبرصَ .بيّکّ صٔای يرصَی نّ ژۆرَبڵی () Natureصا ثاڵٔ کرایِّٔ .صیبرِ نّ ئّنجێرت الیٌّ زۆر کّسِّٔ سٕێُضرایِّٔ ،نّ َبٔ ئّٔاَّصا زاَبی فیزیبی ئّيێریکیی يبیکهسۆٌ( )Michelsonثٕٔ ،ثیرکرصَِّٔکّی يبکسٕێڵ لٕرسبیی نّ سّر صاَبثٕٔ ،نّ سبڵی 1887 يبیکهسۆٌ نّگّڵ ئیضٔارص يۆرنی( )Morleyتبلیکرصَِّٔیّکی زۆر ّْستیبریبٌ ثّ يّثّستی پێٕاَی سێرایی زِٔیی ،کبتێک نّ َبٔ ئیسّرصا صِجٕڵێت ،ئَّجبيضا. ئبیضیبکّیبٌ ئِّٔ ثٕٔ جیبٔازیی سێرایی رَٔٔبکییی نّ صٔٔ ئبراستّی جیبٔاز ثّ گۆضّی ِِٔ 90صِر ثشٌّ .ئّگّر سێرایی رَٔٔبکییی ژيبرِیّکی َّگۆڕ ثّ َیسجّت ئیسّرِِٔ ثێت ،تبلیکرصَِّٔکّ صِثێت جیبٔازیی سێراییّکبٌ ثّ پێی ئبراستّی گٕرزِ رَٔٔبکیییّکّ صِرثشبت .ثّاڵو يبیکهسۆٌ ٔ يۆرنی جیبٔازیی ٔایبٌ ثّصی َّکرص .ثّرئَّجبيی تبلیکرصَِّٔکّی ئّٔاٌ ثّئبضکرا تٕٔضی ثّریّککّٔتٍ نّگّڵ يۆصێهی گٕاستُِّٔی ضّپۆنی کبرۆيٕگُبتیسیی نّ َبٔ ئیسّرصا صِثێت. Page 86
www.dengekan.com
ّْرِْٔب صِثێتە ْۆی ئِّٔی يۆصێهی ئیسّر فّرايۆش ثکرێ .ثّاڵو ئبيبَجی يبیکهسۆٌ نّ تبلیکرصَِّٔکّصا پێٕاَی جٕڵّی زِٔیی ثَّیسجّت ئیسّرِِٔ ثَّٕٔ ،ک سّنًبَضٌ یبٌ َّسّنًبَضَی ثَٕٔی ئیسّر .ثۆیّ ئّٔ ضتّی کّ صۆزییِّٔ َّیگّیبَض ثّٔ صِرئَّجبيّی ثڵێت ئیسّر ثَٕٔی َییّ. کّسیص َّگّیطت ثّٔ ئَّجبيّ .نّڕاستییضا زاَبی فیزیبی ثّ َبٔثبَگ سێر ٔیهیبو تۆيسۆٌ (نۆرص کێهڤیٍ ) Lord Kelvinنّ سبڵی 1884صا گٕتی ئیسّر " تَّیب يبصصِیّکّ کّ صڵُیبٌ نّ صایُبيیکّکّی .تَّیب ضتێک ،ئێًّ صڵُیبیٍ نّ دّلیمّتّکّی ٔ نّگّڵ يبصصِثَّٕٔکّی ئیسّری صرِٔضبِٔیّ". چۆٌ صِکرێ سّرِڕای تبلیکرصَِّٔکّی يبیکهسۆٌ-يۆرنی ْێطتب ثڕٔايبٌ ثّ ئیسّر ّْثێتِٔ .ک ئِّٔی پێطتر ثبسًبَکرص ،کّسبَێک رَِگّ ّْٔڵجضٌِ ثّ صاَبَی َّْضێک يّرجی تبیجّت يۆصێهّکّ رزگبر ثکٌّ .ثڕێک نّ ئّگّرِکبٌ ِٔک ئِّٔی زِٔیی ئیسّرِکّ نّگّڵ سۆیضا راصِکێطێت کّ يبَبی ٔایّ نّڕاستییضا ئیًّ ثّ َیسجّت ئیسّرِِٔ جٕڵّ َبکّیٍ .زاَبی فیزیبی ْۆڵَّضیی ْێُضریک ئبَتٌٕٔ نٕرێُتز( ٔ )Hendrik Antoon Lorentzزاَبی فیزیبی ئبیرنَّضیی جۆرج فراَسیس فیتزجیراڵض( )George Francis FitzGeraldپێطُیبریبٌ کرص ،ئّٔ چٕارچێِٕیّی ثّ َیسجّت ئیسّرِِٔ جٕڵّ صِکبت ئّگّری ئِّٔ ّْیّ ثّ ْۆی َّْضێک ْۆکبری يیکبَیکییِّٔ کّ تب ئێستب صیبر َییّ کبتژيێرِکبٌ ْێٕاش صِثُِّٔ ٔ صرێژییّکبَیبٌ صێُِّٔیّک ،ثۆیّ کّسێک سێرایی رَٔٔبکیی ثپێٕێت ،سێراییّکّ ّْر ّْيبٌ سێرایی پێطٕٔ صِثێتّْٔ .ڵّکبٌ ثۆ رزگبرکرصَی چّيکی ئیسّر ثۆ يبِٔی ثیست سبڵ صرێژِی کێطب تب ئّٔکبتّی کبريَّضێکی گَّجی فّريبَگّی تۆيبری صاْێُبَّکبٌ، ٔتبرێکی زاَستیی گریُگیی ثاڵٔکرصِِٔ ئّٔ کّسّش ئّنجێرت ئبیُطتبیٍ ( )Albert Enisteinثٕٔ.
ئبیُطتبیٍ نّ سبڵی 1905صا کبتێک ٔتبرِکّی ثّ َبَٔیطبَی ( صِرثبرِی ئّنیکترۆصایُبيیکی تَّّ جٕاڵِٔکبٌ)( )Zur Electrodynamik bewegter Korperثاڵٔکرصِِٔ ثیست ٔ ضّش سبڵ تّيَّی ثٕٔ. ئّٔ گریًبَّیّکی سبصِی کرصثّْٕٔ ،ئٕ یبسبکبَی فیزیب ،ثّ تبیجّت سێرایی رَٔٔبکیی ،ثۆ ّْئٕ تبلیکرصَِّٔکبٌ کّ ثّ سێرایی َّگۆڕ جٕڵّ صِکٌّ صِثێت یّک ضت ثێت .ئّو ئبیضیبیّ ثٕٔ ثّ ْۆی ئِّٔی ضۆڕضێک نّ چّيکی فّزا ٔ کبتضا صرٔست ثێت .ثۆ تێگّیطتٍ نِّٔی ئّيّ چۆَّ؟ صٔٔ رٔٔصأ ثٓێُّرِ ثّرچبٔی سۆت نّ یّککبتضا نّ َبٔ فرۆکّیّکی گّٔرِصا رٔٔصِصٌِ .ثۆ سّیرکّرێک نّ َبٔ فرۆکّکّصایّ صٔٔریی َێٕاٌ صٔ رٔٔصأِکّ سفرِ .ثّاڵو ثۆ سّیرکّری صِٔٔو نّ سّر زِٔیی صٔٔ رٔٔصأِکّ ثّ ئَّضازِی سّفّری فرۆکّکّ نّ جیبٔازیی کبتی َێٕاٌ صٔٔ رٔٔصأِکّ صٔٔرییبٌ نّ یّکترِِٔ ّْیّ .ئّيّ پێطبٌ صِصات صٔٔ سّیرکّر کّ ثّگٕێرِی یّکتر جٕڵّ صِکٌّ ،ئّصای صٔٔریی َێٕاٌ صٔٔ رٔٔصأەکّ ِٔک یّک َبپێٌٕ. ئێستب ٔایضاثُێ صٔٔ سّیرکّر پرتّیّکی pulseرَٔٔبکیی صِثیٍُ نّ کهێُچکّی فرۆکّکِّٔ صِچێت ثۆ َٕٔکّکّیّْ .رِٔک ًََّٕٔکّی پێطٕٔ ثۆ پێٕاَی ئّصای صٔٔریی َێٕاٌ صِرچٌٕٔ نّ کهکی ثبڵّفڕِکِّٔ تب گّیطتٍ ثّ ضٕێُی تبلًی فڕۆکّکّ ،ئّٔاٌ سبَِٔی رای ِٔک یّک َبثٍ .ثّ ْۆی ئِّٔی کّ صٔٔریی ثریتییّ نّ صٔٔریی پێٕرأ ،صاثّش نّ سّر ئّٔ کبتّی پێٕیستّ ثۆ ثڕیُی ئّٔ Page 87
www.dengekan.com
صٔٔرییّ ،ئّيّ ئِّٔ صِگّیَّێ ّْر صٔٔ کّسّکّ نّ سّر سێرایی پرتّکّ ْبٔڕاٌ-سێرایی رَٔٔبکیی -ثّاڵو ئّٔاٌ نّ سّر کبتی رۆیطتُی پرتّکّ نّ َێٕاٌ صِرچٌٕٔ تب گّیطتٍ ْبٔڕا َییٍ.
فڕۆکّیّکی َّفّر ّْڵگر :ئّگّر تۆپێک ّْڵجّزێُیتِّٔ نّٔاَّیّ ثیُّرێکی َبٔ فرۆکّکّ ثڵێت نّ گّڕأَِّصا تۆپّکّ صِکّٔێتِّٔ ّْيبٌ ضٕێٍ ،نّ کبتێکضا کّسێک نّ صِرِِٔ جیبٔازییّکی زۆر نّ َێٕاٌ ضٕێُی ّْڵجّزیُِّٔکبَضا ثەصی صِکبت. چۆٌ ئّو ضتّ سّیرِ رٔٔصِصات کّ صٔٔ سّیرکّر کبتێ سّیری یّک پرۆسێسی فیزیبیی صِکٌّ صٔٔ کبتی جیبٔاز صِژيێرٌ .ئبیُطتبیٍ َّیٕیست ضرۆڤّیّکی صِستکرص ثۆ ئّو صیبرصِیّ ثکبت .ئّٔ ثّ ضێِٕیّکی نۆژیکیی ٔ سّرسٕڕْێُّر گّیطت ثّٔ صِرئَّجبيّی ،پێٕاَی کبت ٔ صٔٔریی ثَّضِ نّ سّر ئّٔ سّیرکّرِی ئّو پێٕاَبَّ ئَّجبو صِصات .ئّيّش یّکێکّ نّ کهیهّکبَی ٔتبرِ زاَستیّکّی 1905ی ئبیُطتبیٍ ٔ َبٔی رێژِیی تبیجّت ()Special relatvityی نێُرأِ. صِتٕاَیٍ ثزاَیٍ ئّو ضیکرصَِّٔیّ چۆٌ کبر نّسّر کّرِسّی کبتپێِٕکبٌ صِکبت .نّ رێژِیی تبیجّتضا کبتژيێر ثۆ ئّٔ سّیرکّرِی کّ نّ چبٔ کبتژيێرِکِّٔ ِٔستبِٔ سێراتر کبر صِکبت ،ثّاڵو ثۆ ئّٔ سّیرکّراَّی صِجٕڵێٍ کبتژيێرِکّ ْێٕاضتر کبر صِکبت .ئّگّر ثێیٍ ثّرأرصێک ثکّیٍ نّ َێٕاٌ ئّٔ پرتّیّی نّ کهکی فرۆکّکِّٔ صِچٕٔ ثۆ َٕٔکّکّی نّگّڵ نێضاَی کبتژيێرێک ،صِثیُیٍ ئّٔ کبتژيێرِی نّسّر زِٔییّ ْێٕاضتر کبر صِکبت ،چَٕکّ گٕرزِی رَٔٔبکییّکّ ئّصای صٔٔرییّکی زیبتر نّٔ چٕارچێِٕ ریفرێُسەصا صِثڕێت .ئّو کبریگّرییّ پێَِٕضیی ثّ يیکبَیزيی کبتژيێرِکِّٔ َییّ ،ئّيّ ثۆ ّْئٕ کبتژيێرِکبَّ ،تَّبَّت کبتژيێرِ ثبیۆنۆژیکییّکّی سۆیطًبٌ.
Page 88
www.dengekan.com
صرێژثَِّٕٔٔی کبت :کبتژيێرِ جٕاڵِٔکبٌ ٔا صێُّ پێطچبٔ ْێٕاش ثجُِّٔ .چَٕکّ ئّيّ صِکرێت ثۆ کبتژيێرِ ثبیۆنۆژییّکبَیص ثّ کبر ثٓێُرێت ،صِکرێ ثگٕترێت تّيَّی سّڵک صرێژتر صِثێتِّٔ ثّاڵو صِستجّرصاری ئّو ئبٔاتّ يّثّ -نّ سێراییّکبَی ژیبَی رۆژاَّصا ْیچ کبتژيێرێکی ئبسبیی جیبٔازییبٌ نّگّڵ یّکضا َییّ کبرِکبَی ئبیُطتبیٍ ثّ پێچّٔاَّی ثیرکرصَِّٔی َیٕتٍ پێطبَیضا ،چّيکی ِٔستبَی کبت َبتٕاَێت رِْب ثێت .ثّ ٔاتبیّکی تر َبکرێت ثۆ ّْر رٔٔصأێک کبتێکی تبیجّت صاثُێیٍ ثّ جۆرێک ثۆ ّْئٕ سّیرکّرێک راست ثێت .نّ جیبتی ئِّٔ ّْر سّیرکّرێک کبتی سۆی صِپێٕێ ٔ کبتی پێٕرأ ثۆ صٔٔ ثیُّر ثّ َیسجّت یّکِّٔ کە صِجٕڵێٍ یّکسبٌ َییّ .ئبیضیبکبَی ئبیُطتبیٍ صژ ثّ تێگّیطتُّکبَی ئێًّیّ ،چَٕکّ جێ صِستیبٌ ثّ ضێٕازێکی ثّرچبٔ نّٔ سێرایییبَّی نّ ژیبَی رۆژاَّصا ّْیّ َبثیُرێت .ثّاڵو چَّضیُجبر ئّيبَّ ثّ تبلیکرصَِّٔ سّنًێُضرأٌ .ثۆ ًََّٕٔ ،ثیٓێُّ ثّرچبٔت، کبتژيێری ریفرێُسێک کّ نّ َبَِٔضی زِٔییضا ِٔ ستبِٔ ،کبتژيێرێکی تر نّ سّر زِٔیی ،سێّٓيیٍ کبتژيێر نّ َبٔ فرۆکّیّکضایّ ثّ ئبراستّی زِٔیی یبٌ ثّ صژی سٕڕأَِّی زِٔیی صِفڕێت، ثّرأرصیبٌ ثکّ .ثّ پێی ریفرێُسی ( صِکرێ َیطبَّ صاثُرێ ) کبتژيێرِکّی َبَِٔضی زِٔیی ٔ کبتژيێرِکّی َبٔ فرۆکّکّ کّ ثّرِٔ سۆرّْاڵت صِڕٔات –نّ ئبراستّی سٕڕأَِّی زِٔییضا- جٕڵّکّی سێراترِ ثّ ثّرأرص نّ گّڵ کبتژيێرِکّی سّر زِٔیی ،ثۆیّ صِثێت ْێٕاضتر کبر ثکبت. ْبٔضێِٕ ،ئّگّر کبتژيێری َبَِٔضی زِٔیی ثکرێ ثّ ریفرێُس ،کبتژيێری َبٔ فرۆکّکّ ،کبتێک فرۆکّکّ ثّرِٔ سۆرئبٔا صِجٕڵیت -ثّ پێچّٔاَّی جٕاڵَِّٔی زِٔییْ -ێٕاضتر نّ کبتژيێرِکّی سّر زِٔیی کبرصِکبت ،ثۆیّ کبتژيێرِکّ صِثێت سێراتر نِّٔی سّر زِٔیی کبر ثکبت.
Page 89
www.dengekan.com
ئّيّ ثّ ٔرصیی نّ ئۆکتۆثّری سبڵی 1971نّ تبلیکرصَِّٔیّکضا کّ کبتژيێرێکی ئّتۆيیی زۆر ٔرصپێٕ ثّ صِٔری زِٔییضا صِسٕڕایِّٔ ثّصی کرا .تۆ صِتٕاَیت سٕاری فرۆکّیّک ثیت ثّرِٔ سۆرّْاڵت ثّ صِٔری جیٓبَضا ثفڕی .صِکرێ ژیبَی سۆتبٌ صرێژ ثکَِّّٔ .ئّڵجّتّ نّٔاَّیّ صاثِٕضێٍ ثّصِست زۆر سّیرکرصَی فیهًّکبَی َبٔ فرۆکّکِّٔ .ثّ ّْيّدبڵ کبرییگّریّکّی زۆر ثچٕٔکّ نّ ّْر سٕنّکێکضاَ ،زیک 180نّسّر ثیهیۆَی چرکّیّکّ( ّْرِْٔب تۆزێک کّيجَِّٕٔٔش ثّْۆی جیبٔازیی ْێزی کێطکرصَِّٔ رٔٔصِصات ،کّ ئێًّ َیبزيبٌ َییّ نّ ئێستبصا ثچیُّ َبٔ ئّٔ ثبسِّٔ). ثّ ْۆی کبرِکبَی ئبیُطتبیُِّٔ ،زاَبیبَی فیزیب گّیطتٍ ثّٔ صِرئَّجبيّی ،سێرایی رَٔٔبکیی نّ ّْئٕ چٕارچێِٕی ریفرێُسّکبَضا صِثێت چَٕٔیّک ثێت .تیۆرییّکّی يبکسۆێم صِرثبرِی کبرِثبٔ يٕگُبتیس صِڵێت کبت َبتٕاَێت نّ فّزای سێ صٔٔرایی جیب ثکرێتِّٔ نّ جیبتی ئِّٔ فّزا ٔ کبت نّیّکِّٔ صِئبڵێُرێٍ . intertwinedئّيّ ِٔک ئِّٔ ٔایّ ئبراستّیّکی چٕارِيی ئبییُضِ /راثرصٔٔ ثّ ئبراستّکبَی چّپ/راست یبٌ سّرٔٔ/سٕصارٔٔ زیبص ثکرێت. زاَبیبَی فیزیب ئّو ْبٔسّرگیرییّی فّزا ٔ کبتیبٌ َبَٔبِٔ فّزا-کبت ” { “space-time,کبتی فەزایی} ثّ ْۆی ئِّٔی فّزا-کبت ئبراستّی چٕارِيیطی نّگّڵضایّ َبٔی صٔٔرایی چٕارِيی نێُرأِ .نّ فّزا –کبت صا ئیتر کبت نّ فّزای سێ صٔٔرایی جیب َبکرێتِّٔ ّْرِْٔب چۆٌ لسّکرصٌ نّسّر چّپ /راست ،پێطِّٔ/صٔأِ ،سّرٔٔ/سٕارٔٔ نّ سّر ئبراستّی سّیرکّرِکّ ثَّضِ. ئبراستّی کبتیص ثَّضِ نّ سّر سێرایی سّیرکّرِکّ .ئّٔ سّیرکّراَّی کّ سێراییّکبَیبٌ جیبٔازِ ئبراستّی جیبٔازیص ثۆ کبت نّ فّزا-کبت صا صیبری صِکٌّ .تیۆرییّ رێژِییّ تبیجّتّکّی ئبیُطتبیٍ يۆصێهێکی َٕێ ثٕٔ کّ چّيکی کبتی رِْب ٔ ِٔستبَی رِْبی َّْێطت( ِٔک ِٔستبٌ ثّ گٕێرەی ئیسّر). ئبیُطتبیٍ زٔٔ تێگّیطت ثۆ گَٕجبَضَی ْێزی کێطکرصٌ نّ گّڵ رێژِییَّْ ،ضێک گۆڕاَکبری پێٕیستّ .ثّ پێی تیۆریی َیٕتٍ ثۆ ْێزی کێطكرصٌ نّ ّْئٕ کبتێکضا تَّّکبٌ ثّ ْێزێک یّکتری ثۆ الی یّک راصِکێطٍ کّ ثڕی ْێزِکّ ثَّضِ نّ سّر صٔٔریی َێٕاَیبٌ نّٔ کبتّصا .ثّاڵو تیۆری رێژِیی چّيکی رِْبیی (کبت)ی نّثبرثرص ،ثۆیّ ْیچ رێگّیّک َّيبیِّٔ ثۆ ئِّٔی صیبری ثکرێت نّ چ کبتێکضا صِثێت پێٕاَی صٔٔرایی ئَّجبو ثضرێت؟ ثّيجۆرِ صِرکّٔت تیۆریی َیٕتٍ صِرثبرِی کێطکرصٌ نّگّڵ رێژِیی تبیجّتضا یّک َبگرێتِّٔ ٔ صِثێت ثگۆڕصرێت .ثّریّککّٔتُی ثۆچَّٕٔکبٌ ٔا صِْبتّ پێطچبٔ کێطّی تّکُیکیی ثٍّْ ،رچَّض ثّ ضێِٕیّک ئیص نّ سّر ٔرصِکبرییّکبٌ ثکرایّ ،صِثٕٔایە صِستکبریی تیۆرییّکّ زۆر َّکرێ ،ثّاڵو ئّيبَّ جگّ نّ راستیی ضتێکی ئّٔتۆ َّثٌٕٔ. یبَزِ سبڵ صٔاتر ،ئبیُطتبیٍ تیۆرییّکی َٕێی تبزِی کێطکرصَی ثیُبکرص کّ َبٔی رێژِیی گطتی( )General relatvityنێُب .چّيکی کێطكرصٌ نّ رێژِیی تبیجّتضا ثّ ْیچ ضێِٕیّک ِٔک َیٕتُیی َّثٕٔ ،ثّڵکٕ ثَّضِ نّسّر پێطُیبرێکی ثُّثڕاَّ کە پێیٕایّ فّزا -کبت تّست َییّّْ .ر نّ سّرِتبِٔ ٔا ضیًبَّ صِکرێت کّ صِچّيێتِّٔ ٔ تێک صِچێت ثّ ْۆی ثبرستبییِّٔ یبٌ ئّٔ Page 90
www.dengekan.com
ٔزِیّی نّ َبٔیضایّ .نێرِصا ٔێُّیّکی ثبش ثۆ چّيبَِّٔ ،ثیرکرصَِّٔ نّ رٔٔثّری زِٔییّ. ّْرچَّض رٔٔثّری زِٔیی صٔٔ –صٔٔراییّ ( چَٕکّٔ تَّیب صٔٔ ئبراستّ نّ سّر زِٔیی ثَٕٔی ّْیّ ،ثبکٕٔر /ثبضٕٔر نّ گّڵ سۆرئبٔا /سۆرّْاڵت ) ،ئێًّ صِيبَّٔێ ِٔک ًََّٕٔیّک کّڵکی نێ ِٔرثگریٍ چَٕکّ چّيبِٔثَٕٔی صٔٔ -صٔٔرایی ْ ،ێُبَّ ثّرچبٔی زۆر ئبسبَترِ نّ فّزایّکی چّيبِٔی چٕار-صٔٔرایی. ئَّضازِی( )Geometryفّزای چّيبِٔ ِٔک رٔٔثّری زِٔیی ْبٔضێِٕی ئّٔ ئَّضازِ یٕلهیضییّ( )Euclideanی ئێًّ پێی ئبضُبیٍَ ،ییّ .ثۆ ًََّٕٔ نّ سّر رٔٔثّری زِٔیی ،کٕرتتریٍ ئّصای صٔٔریی َێٕاٌ صٔٔ سبڵ – ئێًّ صِزاَیٍ نّ ئَّضازِی یٕلهیضۆسییضا ْێڵێکی راستّ -ثریتییّ نّرێگّیّک ،صٔٔ سبڵّکّ نّ سّر ثبزَّیّکی گّٔرِ پێکِّٔ صِثّستێتِّٔ ( .ثبزَّیّکی گّٔرِ ثریتییّ نّ ثبزَّیّک نّ سّر رٔٔثّری زِٔییَ ،بَِٔضِکّی نّگّڵ َبَِٔضی زِٔیی صِکَّّٔ سّر یّک پُتْ .ێڵی ئیستیٕا نّگّڵ رٔٔی زِٔیی ًََّٕٔیّکّ نّ ثبزَّی گّٔرِّْ ،رِْٔب ّْر ثبزَّیّکی تر ،ثّ ْۆی سٕڕأَِّی ْێڵی ئیستٕا ثّ صِٔری ّْرکبو نّ تیرِ جیبٔازِکبَضا صرٔست صِثٍ ثّ ثبزَّی گّٔرِ صِژيێرصرێٍ). ٔای صاثُێ صِتّٔێت نّ َیٕیۆرکِّٔ ثّرِٔ يّصریض گّضت ثکّی ،ئّو صٔٔ ضبرِ سبَِٔی یّک پبَتبیی -جیۆگرافیی ( . ٌ )Latitudeئّگّر زِٔیی تّست ثٕٔایّ ،کٕرتتریٍ رێگّْ ،ێڵێکی راست ثّرِٔ سۆرّْاڵت صِثٕٔ .ئّگّر ثّيطێِٕیّ ثٕٔایّ صِتتٕاَی صٔای پێٕاَی 3707يبیم ثّيّصریض ثگّیت .ثّاڵو ثّ ْۆی ئِّٔی زِٔیی کٕٔڕِ ،رێگّی تر ّْیّٔ ،اتّ چّيبِٔ صێتّ پێطچبٔ، ثّيطێِٕیّش صرێژتر صِثێت ،ثّاڵو نّڕاستییضا کٕرتترِ .ئّگّر ئێِٕ نّ سّر ثبزَّ گّٔرِکّ کّ سّرِتب صِڕٔات ثّرِٔ ثبکٕٔری رۆژّْاڵت ،نّصٔاییضا ثّ ْێٕاضیی رٔٔصِکبتّ سۆرّْاڵت ،نّ کۆتبییضا ثّرِٔ ثبضٕٔری سۆرّْاڵت صِڕٔات ،صِتٕاٍَ ثّ پێٕاَی 3605يبیم ثّضٕێُّکّ ثگٌّ .جیبٔازیی َێٕاٌ صٔٔ رێگّکّ ثّْۆی چّيبِٔ ثَٕٔی زِٔییِّٔیّ ،ئّيّش َیطبَّیّکّ نّ ئَّضازِی َب یٕلهیضییْ .ێڵّ ئبسًبَییّکبٌ ئّيبَّ صِزاٍَ ٔ فڕۆکّٔاَّکبَیبٌ ٔا پرۆڤە صِکٌّ ثکَّّٔ سّر ْێڵی ثبزَّ گّٔرِکّ ّْ ،رچَّضێک ثتٕاٍَ. ثّ پێی یبسبکبَی جٕڵّی َیٕتٍ ،تَّّکبَی ِٔک گٕنهّ تۆپّکبٌ ،يبَگّکبٌ (ٔ 27)croissants ّْسبرِکبٌ نّ سّر ْێڵێکی راست صِجٕڵێٍ يّگّر ئِّٔی ْێزێکی ِٔک کێطکرصٌ کبر ثکبتّ سّریبٌ .ثّاڵو کێطکرصٌ نّ تیۆرییّکّی ئبیُطتبیُضا ْێزێک َییّ ِٔک ْێزِکبَی تر ثّڵکٕ ئبکبيی ئّٔ راستیّیّ کّ ثبرستبیی ،فّزا-کبت تێک صِصات ٔ چّيبِٔی صِکبت .نّ تیۆری ئبیُطتبیُضا
Croissants 27کرۆسۆ ،فۆَّتیکّکّی نّگّڵ َٕٔسیُّکّیضا جیبٔازِ .نّ ثُّچّصا ٔضّیّکی فڕاَسییّٔ نّالتییُیِّٔ ْبتِٕٔ ،پبرچّ ّْٔێرێکی چّٔری ّْاڵتٕٔی سٕٔرِِٔکرأِ .سٕارصَێکی ثَّبٔثبَگی فڕاَسییّ .نّکٕرصییضا َبٔسبجیی ِٔک ّْڵٓبتُی ّْٔیرِکّ ٔ سٕٔرِِٔکرصَی نّ رۆَضا ْبٔتبیّتی ،یبسٕص ِٔک نٕٔنیی ٔ چّيبِٔییّکّی يبريبرۆيّکبٌ ّْیّ .ثّاڵو نّزيبَی فیزیب ٔ فّنّکضا ،ثّٔاتبی ئّٔ يبَگّ یّک ضّٔاَّ صێت کّ ضێِٕی صِيّصاسیبٌ نّ ثۆضبییضا ّْیّ ٔ نّ کرۆسۆ صِچٍ.
Page 91
www.dengekan.com
تَّّکبٌ نّ سّر رێڕِٔی جیۆصیزی()Geodesy چّيبِٔصا جٕڵّ صِکٌّ.
28
یبَّ کّ َزیکتریٍ رێگّی راستٍ نّ َبٔ فّزای
ْێڵّکبٌ جیۆصیزییٍ نّسّر رٔٔثّری تّستّْ ،رِْٔب ثبزَّ گّٔرِکبٌ جیۆصیزیی سّر رٔٔثّری زِٔییٍ .نّ کبتی َّثَٕٔی يبصصِ جیۆصیزییّکبَی چٕار-صٔٔرایی فّزا-کبتضا ْبٔتبی ْێڵٍ نّ فّزای سێ-صٔٔراییضا .ثّاڵو کبتێ يبصصِ ثَٕٔی ّْثێ ،فّزا-کبت تێک صِچێت ،ریگّی تَّّکبٌ نّ فّزای سێ صٔٔرایی ثّ ضێٕازێک کّ تیۆری َیٕتٍ ثّ ْۆی کێطکرصَِّٔ ضیضِکبتِّٔ صِچّيێتِّٔ .کبتێک فّزا-کبت تّست َّثێ رێگّی تَّّکبٌ ثّ ضێِٕی چّيبِٔ صِرصِکّٔێت ِٔک ئِّٔی ْێزێک کبریگّریی نّسّر صاَبثێت.
جیۆصیزییّکبٌ کٕرتتریٍ ئّصای َێٕاٌ صٔٔ سبڵی سّر رٔٔثّری زِٔیی ،کبتێک نّ سّر َّسطّیکی تّست صِکێطرێٍ ثّ چّيبِٔیی صِرصِکٌّٔ.
کبتێک ْێزی کێطکرصٌ ثَٕٔی َییّ نّ تیۆری رێژِ یی گطتیی ئبیُطتبیُضا ،جبرێکیتر صِتٕاَێت تیۆری ریژِیی تبیجّت صرٔست ثکبتِّٔ ،ثّ َزیکّیی ّْئٕ ئّٔ پێطجیُیبَّی ئّٔیص صٔٔثبرِ ثکبتِّٔ، ّْرِْٔب تیۆری َیٕتُی کێطکرصٌ ئّگّر کێطکرصَّکّ-الٔاز ثێت نّ ّْنٕيّرجی سیستًی سۆرییضا ّْيبٌ ضت پێطجیُیی صِکبت -ثّاڵو ثّتّٔأیی َب .نّڕاستییضا ئّگّر رێژِیی گطتیی نّ سیستًّکبَی جی پی ئیس( )GPSی سّتّالیتی کّضتیٕاَیی) )Navigationصا ثّکبر َّْێُرێت، ّْڵّ جیٓبَییّکبٌ نّ پێٕاَی ضٕێُضا رۆژاَّ ثّ لّصِر صِیبٌ کیهۆيّتر کّڵّکّ صِثٍ! ثۆیّ گریُگی رێژِیی گطتیی نِّٔصا َییّ نّ ئبيێرِکبَی رێًُبییضا ،ثۆ صۆزیُِّٔی ریستۆراَتّ َٕێکبٌ ثّکبر ثێت ،نّڕاستییضا ئّيّ يۆصێهێکی زۆر جیبٔازی گّرصَّٔٔ کّ پێطجیُیی کبریگّرییّ تبزِکبٌ ِٔک ضّپۆنی کێطکرصٌ ٔ کَّٕ رِضّکبٌ صِکبت .ثّو پێٕصاَگّ ،ریژِیی گطتیی ،فیزیب صِثبتّ َبٔ 28
، Geodesyجیۆصیسی نمێکی زاَستی جیۆنۆجییّ ،نّلّثبرِٔ ضێِٕی زِٔیی صِکۆڵێتِّٔ.
Page 92
www.dengekan.com
ئَّضازِِٔ .تّکُّنۆژیب َٕێیّکبٌ نّٔ ئبستّ نّ ّْستیبرییضا ٌّْ کّ ثکرێت َّْضێک تبلیکرصَِّٔی زۆر ّْستیبریبٌ نّ سّر رێژِیی گطتیی پێ ئَّجبو ثضرێت ،ئّڵجّت نّ ّْئٕیبَضا رێژِیی گطتیی سّرکّٔتٕٔ ثِٕٔ. ّْرصٔٔکیبٌ ٔاتّ تیۆریی کبرۆيٕگُب تیسیی يبکسٕێڵ ٔ تیۆریی کێطکرصَی ئبیُطتبیٍ -رێژِیی گطتیی ِٔ ک فیزیبی َیٕتُیی یبٌ تیۆریی کالسیکیی ضۆرضیبٌ نّ فیزیبصا ثّرپبکرصّْ .ئٕ ئّو يۆصێالَّ نّ گّرصَٔٔضا تَّیب رٔٔصأی يێژٔٔیی ثٌّْٕٔ .رِٔک نّ ثّضی پێطٕٔصا ثیُیًبٌ نّ ئبستی ئّتۆيیی ٔ َیًچّ ئّتۆيیی ،ئّو يۆصێالَّ ،نّگّڵ تبلیکرصَِّٔصا یّک َبگرَِّٔ .نّ جیبتی ئّيّ ئێًّ َبچبریٍ نّ تیۆری کٕاَتّو کّڵک ِٔرگریٍ .نّ کٕاَتّيضا ،گّرصٌٔٔ صِتٕاَێت ثّ چڕیی یبٌ ثە فرأاَیی ئّگّری ّْر يێژٔٔیّکی رێگّپێضرأی تری ّْثێت .ثۆ ئّژيبری کرصاریی ژیبَی رۆژاَّ ئێًّ صِتٕاَیٍ ثّرصِٔاو نّ تیۆرییّ کالسیکییّکبٌ کّڵک ِٔرگریٍ ،ثّاڵو ئّگّر ئێًّ ثًبَّٔێ نّ رِفتبری ئّتۆيّکبٌ ٔ يۆنکیٕنّکبٌ تێجگّیٍَ ،یبزيَّضی ئِّٔیٍ کّ نّ ڤێرژَێکی کٕاَتّيی تیۆریی کبرۆيٕگُبتیسیی يبکسٕێڵ کّڵکِٕرگریٍّْ ،رِْٔب ئّگّر ثًبَّٔێ نّ سّرِتبی گّرصٌٔٔ تێجگّیٍ کبتێک ّْئٕ يبصصِ ٔ ٔزِ چر ثٕٔثێتُِّٔ نّ َبٔ لّثبرِکی زۆر ثچٕٔکضا ،صِثێت نّ ڤێرژَّ کٕاَتّيییّکّی رێژِیی گطتیی کّڵکِٕرگریٍْ .بٔزِيبٌ ،ئێًّ پێٕیستًبٌ ثّٔ تیۆرییبَّیّ کبتێک صِيبَّٔێت نّ رِگٕڕیطِّٔ نّ سرٔضت ثگّیٍ .ئّو ڤێرژَّ جێی يتًبَّ َبثێ ،ئّگّر َّْضێک نّ یبسبکبٌ کٕاَتّيیی ٔ َّْضێکی تریبٌ کالسیکیی ثٍ .ثۆیّ ئێًّ صِثێت ڤێرژَّ کٕاَتّيییّکبَی ّْئٕ یبسبکبَی سرٔضت ثضۆزیُِّٔ .ثّو تیۆرییبَّ صِگٕترێت تیۆریی ثٕاری کٕاَتّو( Quantum .)Field Theory صِتٕاَرێت ْێزِ زاَرأِکبَی سرٔضت ثۆ چٕار پۆل صاثّش ثکرێٍ : - 1کێطکرصٌ .ئّيّ الٔازتریُی چٕارْێزِکّیّ .ثّاڵو صرێژئّصاتریٍ ْێزِ ٔ ثّ راکێطبَی تَّّکبٌ کبرصِکبتّ سّر ّْئٕ ضتێکی ئّو گّرصَّٔٔ .ئّيّ ثّٔ ٔاتبیّی ثۆ تَّّ گّٔرِکبٌ ْێزِکبَی کێطکرصٌ نّگّڵ یّک کۆصِثُِّٔ ٔ صِتٕاٍَ کبریگّریی ّْئٕ ْێزِکبَی تر صاثپۆضٍ . - 2کبرۆيٕگُبتیسیی .ئّيّش ّْر صرێژ ئّصایّ ٔ زۆر ثّ ْێزترِ نّ ْێزی کێطکرصٌ ،ثّاڵو ئّيبٌ تَّیب نّسّر ئّٔ تَّۆنکبَّ کبریگّرییبٌ ّْیّ کّ ثبرگّی کبرِثبییبٌ ّْیّ، صٔٔرسّرِِٔیّ ئّگّر ثبرگّکبٌ چَٕٔیّک ثٍ ٔ راکێطّرِ ئّگّر ثبرگّکبٌ َبچَٕٔیّک ثٍ. ئّيّ يبَبی ئِّٔیّ ْێزی کبرِثبیی َێٕاٌ تَّّ گّٔرِکبٌ یّکتر صِسڕَِّٔ ،ثّاڵو نّ پێِٕری ئّتۆيیی ٔ يۆنکیٕنییضا ْێزِ کبرۆيٕگُبتیسییّکبٌ کّڵّگبٌ .ئّو ْێزاَّ ثّرپرسیبری ّْئٕ کبرنێکّ کیًیبیی ٔ ثبیۆنۆژییّکبٍَ. ْ- - 3ێزی َبٔٔکیی الٔاز .ئّو ْێزِ ْۆکبری راصیۆ ئبکتیڤیتییّ ٔ رۆڵی ژیبریی نّ صرٔستجَٕٔی تٕسًّکبَی َبٔ ئّستێرِکبٌ ٔ سّرِتبی گّرصَٔٔضا صِگێڕێت .ئێًّ ْیچ چّضُّ نێکّٔتُێکًبٌ نّگّل ئّو ْێزِ ،نّ ژیبَی رۆژاَّصا َییّ.
Page 93
www.dengekan.com
ْ - - 4ێزی َبٔٔکیی ثّتیٍ .ئّو ْێزِ صِثێت ثّ ْۆی يبَِّٔی پرۆتۆَّکبٌ ٔ َیۆترۆَّکبٌ نّ َبٔ َبٔٔکی ئّتۆيضا .نّالیّکِّٔ ثَٕٔی ئّو ْێزِ پێٕیستّ ثۆئِّٔی َیٕترۆَّکبٌ ٔ پڕۆتۆَّکبٌ سۆیبٌ ثجّستُِّٔ چَٕکّ ئّٔاٌ سۆیبٌ نّ تَّۆنکّی زۆر ٔرص ثّ َبٔی کٕارک صرٔستکرأٌ کّ پێطتر نّ ثّضی سێیّيضا ثبسًبَکرصِْٔٔ .ێزی ثّتیٍ ّْرِْٔب سّرچبِٔی ٔزِیّ ثۆ سۆر ٔ کبرِثبی َبٔٔکیی ،ثّاڵو ّْرِٔک ْێزی الٔاز ئێًّ ثّ ضێِٕی راستّٔسۆ سّرٔسّکٕتًبٌ نّ گّڵیضا َییّ. یّکّو ْێز ڤێرژَّ کٕاَتّيییّکّی ثۆ صرٔستکرا کبرۆيٕگُبتیسیی ثَٕٔ .بٔی ئّنیکترۆصایُبيیکیی کٕاَتّيیی ،یبٌ ثّ کٕرتیی ( )QED-quantum electrodynamicsنێُرأِ ،نّ سباڵَی ِ 1940کبَضا نّالیٌّ ریچبرص فّیًُبٌ ٔ َّْضێک کّسی ترِِٔ گّضّی پێضرا ٔ ثٕٔ ثّ یّکّيیٍ يۆصێم ثۆ تیۆریی ثٕاری کٕاَتّؤِ .ک گٕتًبٌ نّ ّْئٕ تیۆریییّ کالسیکییّکبَضا ْێزِکبٌ ثّ ْۆی کبیِّٔ صِگٕازرێُِّٔ .ثّاڵو نّ تیۆرییّکبَی ثٕاری کٕاَتّيضا ،ثٕاری ْێزِکبٌ ثّ ْۆی کۆيّڵّ تَّۆنکّیّکی جۆر ثّ جۆرِِٔ کّ ثۆزۆٌ(ثۆسۆٌ)Bosonیبٌ پێضِگٕترێ ٔێُّ صِکرێٍ ،ئّو تَّۆنکبَّ ّْڵگری ْێزِکٌّ ٔ ثّ ْبتۆچۆ نّ َێٕاٌ تَّۆنکّکبَی يبصصِصا ْێزِکبٌ صِگٕازَِّٔ. تَّۆنکّکبَی يبصصِ ثریتیٍ نّ فێريیۆٌ)ِ) Fermionsکبٌ .ئّنیکترۆَّکبٌ ٔ کٕارکّکبٌ ًََّٕٔی فێريیۆٍَ .فۆتۆَّکبٌ یبٌ تَّۆنکّکبَی صرٔستکّری رَٔٔبکیی ًََّٕٔی ثۆزۆٍَ ،ئِّٔ ثۆزۆَّ ْێزی کبرۆيٕگُبتیسیی صِگٕازێتِّٔ .چیی ثّسّر تَّۆنکّکبَضا صێت ،کبتێک ئّنیکترۆٌ ،ثۆزۆَێک یبٌ ْێزێکی تَّۆنکّیی نّ سۆی صِرصِکبت؟ سۆی ثّرِٔ صٔأِ صِکطێتِّّْٔ ،رِٔک تۆپێک ،کبتێک گٕنهّ تۆپێک صِتّلێُێ ،تۆپّکّ تّکبٌ ثۆ صٔأِ صِصات .تَّۆنکّ ْێزییّکّ صِکّٔێت نّ تَّۆنکّیّکی تری يبصصِکّٔ ّْڵضِيژرێت ،گۆڕاٌ نّ جٕڵّی تَّۆنکّییضا رٔٔصِصات .ثّ گٕێرەی(ّْ )QEDئٕ کبرنّیّککرصَّکبٌ نّ َێٕاٌ تَّۆنکّ ثبرگبٔییّکبٌ ثّگٕێرەی ْێزی کبرۆ يٕگُبتیسییِّٔ -ک گۆڕیُِّٔی فۆتۆَّکبَیص صَِبسرێ. پێطجیُییّکبَی ( )QEDتبلیکرأَّتِّٔ ٔ نّ گّڵ تبلیکرصَِّٔکبَضا ثّ ٔرصییّکی زۆرِِٔ یّک صِگرَِّٔ .ثّاڵو دیسبثبتی يبتًبتیکیی ثّ ( )QEDزۆر لٕرس صِثێت .کێطّکّ ثّو ضێِٕیّی سٕارِِٔیّ .ئّگّر ثّٔ چٕارچێِٕیّی سّرِِٔ ،ئبڵٕگۆڕی تَّۆنکّکبٌ ثکرێ ،نّڕٔٔی کٕاَتّئِّ صأای يێژٔٔی ّْئٕ کبرنێککرصَّکبٌ صِکبت -ثۆ ًََّٕٔ ّْئٕ ئّٔ رێگبیبَّی تَّۆنکّکبَی ْێز ئبڵٕگۆڕیبٌ پێضِکرێ -نّڕٔٔی يبتًبتیکِّٔ زۆر ئبڵۆز صِثێت .سۆضجّستبَّ ثّ صرٔستکرصَی يێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌ -رێگّی ثیرکرصَِّٔ صِرثبرِی تیۆری کٕاَتّو کّ نّ ثّضی پێطٕٔصا ثبسکرا ئبسبٌ صِکبت -فّ یًُبٌ يیتۆصێکی گرافیکی گَٕجبٔی گّضّپێضا کّ يێژٔٔی جیبٔاز تێیضا ثّکبر صێت، يیتۆصێک َّ تَّیب ثۆ( )QEDثّڵکٕ ثۆ ّْئٕ تێٕرییّ کٕاَتّيییّکبٌ ثّکبر صِْێُرێت. يیتۆصی گرافیکی فّیًُبٌ رێگّیّک صرٔست صِکبت ثۆ ثّرجّستّکرصٌ ٔ ْێُبَّ ثّرچبٔی ّْرکبو نّ يێژِٔٔکبٌ ،کبتێک کۆصِکرێُِّٔ .ئّو ٔێُبَّ َبٔی ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ( Feynman )diagramsی نێُرأِ کّ یّکێکّ نّ گریُگتریٍ ئبيرازِکبٌ نّ فیزیبی َٕێضا .نّ ( )QEDکۆکرصَِّٔ Page 94
www.dengekan.com
نّ سّر ّْئٕ يێژِٔٔ يٕيکیُّکبٌ صِتٕاَرێت ثّ کۆکرصَِّٔ نّسّر ّْئٕ ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ پێطبٌ ثضرێتِٔ .ک ئەو ًََّٕٔیەی صٔأە کّ پێطبَضِری رێگّکبَی پرژاَضٌ (29)scatterی صٔٔ ئّنیکترۆَّ ثَّبٔ ْێزێکی کبرۆيٕگُبتیسییضا ،نّو ًََّٕٔیّصا ْێڵّ رِپّکبٌ پێطبَضِری ئّنیکترۆٌ ٔ ْێڵّ ضّپۆل صارِکبٌ ،فۆتۆٌ پێطبٌ صِصٌِ .کبتیص ثریتییّ نّ ثُِّٔ ثۆ سّرِِٔ، ضٕێُّکبَیص ئّٔ ْێاڵٌَّ ثّیّکضِگٌّ ٔاتّ ئّٔ ضٕێُّیّ کّ فۆتۆٌ نّالیٌّ ئّنیکترۆَِّٔ صِرصِچێت یبٌ ّْڵضِيژرێت. ْێڵكبریی ( )Aپێطبَضِری ئِّٔیّ ،صٔٔ ئّنیکترۆَّکّ نّ یّکتر َزیک صِثُِّٔ ،فۆتۆَێک صِگۆڕَِّٔ ٔ ئّٔسب صرێژِ ثّ رێگّی سۆیبٌ صِصٌِ .ئّيّ سبصِتریٍ رێگّیّ تب صٔٔ ئّنیکترۆٌ نّگّڵ یّکضا ثّ ضێِٕی کبرۆيٕگُبتیسیی کبرنێک ثکٌّ ،ثّاڵو ئێًّ صِثێت ّْئٕ يێژِٔٔ يٕيکیُّکبٌ نّ ثّرچبٔ ثگریٍْ .ێڵکبریی جۆری ( )Bپێطبَی صِصات کّ صٔٔ ْێڵ صێُّ َبِِٔٔ -صٔٔ ئّنیکترۆٌّْ -رِْٔب صٔٔ ْێڵ صِچُّ صِرِِٔ -ثەيجۆرە پرژأَِّ رٔٔصِصات -ثّاڵو ثّپێی ئّو ْێڵکبرییّ ،ئّنیکترۆَّکبٌ پێص صِرچٌٕٔ صٔٔ فۆتۆٌ ئبڵٕگۆڕ صِکٌّْ .ێڵکبرییّکبٌ تَّیب پێطبَضِری چَّض ئّگّرێکٍ ثّاڵو نّڕاستییضا ثێکۆتبیی نّڕٔٔی ژيبرِِْٔ ،ێڵکبریی ثَٕٔی ّْیّ کّ صِکرێت ثّ ضێٕازی يبتًبتیکیی دیسبثی ثۆ ثکرێت.
29نّ فیزیبصا ثّٔاتبی ضکبَِّٔ ،یبٌ ثاڵٔثَِّٕٔٔ صێت ،ثّاڵو ضکبَِّٔيبٌ ثۆ reflectنّ ثّضّکبَی پێطٕٔصا ثّکبر ْێُب. پێًبٌ ثبضّ تۆٔصأَِّ یبٌ پرژأَِّ ثۆ scatterثّکبر ثٓێُیٍ.
Page 95
www.dengekan.com
ْێڵكبرییّکبَی فّیًُبٌ :ئّو ْێڵكبرییبَّ پێطبَضِری پرۆسێسێکٍ کّ صٔٔ ئّنیکترۆٌ یّکتری صِپرژێُُِّٔ ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ تَّیب ًََّٕٔیّکی رێک یبٌ پۆنێُکرأی چۆَییّتی رٔٔصاَی کبرنێکّکبٌ َییّْ .ێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ ثّڕێسبِٔ ثَّضٌ ،رێگّ صِصٌِ نّ رێگّی ْێڵ ٔ نٕٔتکّکبَی ّْر ْێڵکبرییّکِّٔ صِرثڕیُێکی يبتًبتیکییت ثضَِێ .ثّپێی ئّگّرِکّ صِڵی (ئّنیکترۆٌ)ِ ْبتِٕٔکبٌ ثّ تّٔژيێکی صیبریکرأی سّرِتبییِّٔ ،صێُّ َبِٔٔە ٔ ثّ تّٔژيێکی کۆتبییِّٔ صِچُّ صِرِِٔ کّ ثّ کۆکرصَِّٔی ثّضضارییّکبَی ّْر ْێڵکبرییّکی فّیًُبٌ صێتّ صی .ئّيّ تۆزێک سۆيبَضٔٔکرصَی صِٔێ ،چَٕکّ ئێًّ گٕتًبٌ ثێکۆتبییْ ،ێڵکبریی فّیًُبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّّْ .رچَّض ئّنیکترۆَّ ْبتِٕٔکبٌ ٔ صِرچِٕٔکبٌ تّٔژو ٔ ٔزِی صیبرکرأی تبیجّت ثّ سۆیبٌ ّْیّ ثّاڵو تَّۆنکّکبَی َبٔ سٕڕی صاسرأی ْێڵکبرییّکّ صِتٕاٍَ ّْڵگری ّْر ثڕێک نّ ٔزِٔ تّٔژو ثٍ .گریُگیی ئّيّ نِّٔصایّ کۆکرصَِّٔکّ َّتَّیب نّ سّر کۆکرصَِّٔی ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ ثّڵکٕ صِثێت نّسّر ّْئٕ ثڕی ٔزِٔ تّٔژيّکبَیص ئَّجبو ثضرێت. ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ یبريّتییضِرێکی گّٔرِ ثٕٔ ثۆ ْێُبَّثّرچبٔ ٔ دیسبثکرصَی ئّگّری پرۆسێسّکبٌ کّ ثّ ْۆی ( ِٔ )QEDضرۆڤّ صِکرێٍ .ثّاڵو ئّٔاٌ َّیبٌ تٕاَی چبرِسّری صِرصێکی لٕرس ثکٌّ کّ تیۆرییّکّ ثّصِستیِّٔ صِیُباڵَض :کبتێک صێیت ثّضضارییکرصَی ژيبرِیّکی ثێکۆتبیی نّ يێژِٔٔ جیبٔازِکبٌ کۆ صِکّیتِّٔ ،ثّرئَّجبيّکّت صِثێت ثّ ثێکۆتبیی (.ئّگّر ثّضّ Page 96
www.dengekan.com
نّصٔای یّکّکبٌ نّ کۆکرصَِّٔیّکضا ثّ سێراییّکی گَٕجبٔ ثّرِٔ کّيجَِّٕٔٔ ثچٍ ئّٔکبت يٕيکیُّ کۆکرصَِّٔکّ سُٕٔرێکی ّْثێ ثّاڵو ثّ صاسِّٔ نێرِصا ٔاَییّ) .ثّ ضێِٕی تبیجّتیی کبتێک ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ کۆصِثُِّٔ ِٔاڵيّکّ ٔاصێتّ پێطچبٔ کّ ثبرستبیی ٔ ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ثێکۆتبییٍ .ئّيّ ثێًبَب صِثێ ،چَٕکّ ئێًّ صِتٕاَیٍ ثبرستبیی ٔ ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ثپێٕیٍ ٔ ثێکۆتبیی َییّ .ثۆ يبيّڵّکرصٌ نّگّڵ ئّو ثێکۆتبییبَّٔ چبرِسّرکرصَیبٌ ضێٕازێک ثّ َبٔی صٔٔثبرِ-ئبسبییکرصَِّٔ) )Renormalizationصرٔستکرأِ. پرۆسێسی صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔ ثریتییّ نّالثرصَی ئّٔ ثڕاَّی صِثٍ ثّ ثێکۆتبیی نّگّڵ الیَّّ َێگّتیڤّکبَیبٌ ثّ دسبثکرصَێکی يبتًبتیکیی زۆر ٔرصۀِ ،ثّْبی الیَّّ سراپ ٔ الیَّّ ثبضّ ثێکۆتبییّکبٌ کّ نّ تیۆریییّکّصا صِصِکٌّٔ ٔ نّ کۆکرصَِّٔصا یّکتری صِسڕَِّٔ ،ثّضێکی ثچٕٔکی صیبریکرأ صِيێُێتِّٔ کّ ثریتییّ نّ ثڕی ثبرستبیی ٔ ثبرگّ .ئّو صِستکبرییبَّ نّ ریزکرصَِّٔی ضتّکبٌ صِچێت ،ثۆ ًََّٕٔ نّ ریزکرصَی ًَرِی ثیرکبریی سٕێُضَگّیّک صِچێت ثۆ ئِّٔی سٕێُضکبرِ کّٔتِٕٔکبٌ صِرثچٍ ٔ ئبسبییکرصَِّٔ ئَّجبو ثضرێت ثۆ ئّٔاَّی گٕيبَی صِرَّچَٕٔیبٌ نّ سّرِ ،ئّيّش نّڕٔٔی يبتًبتییکِّٔ گٕيبَبٔییّ .ئّٔ ثّرئَّجبيّی ثّ ْۆی ئّو يێتۆصِِٔ ثۆ ثبرگّٔ ثبرستبیی ئّنیکترۆٌ صِرصِکّٔێت صِتٕاَێ ّْر ژيبرِیّکی ّْڕِيّکیی ثێت .ئّيّ صِرئَّجبيێکی پێطکّٔتٕٔی ّْیّ کّ زاَبیبَی فیزیب نّٔاَّیّ ثێکۆتبییّ سبنجّکبٌ ثّ رێگّیّک ّْڵجژێرٌ کّ راست ثێت ثّاڵو ثێسٕٔص صِ ثێت ثۆ صیبریکرصَی ثبرستبیی ٔ ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ٔاتّ تیۆرییّکّ َبتٕاَێت پێطجیُیی ئّو ضتبَّ ثکبت. ثّاڵو کبتێ ئێًّ ثبرستبیی ٔ ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ثّو رێگّیّ چبرِسّر صِکّیٍ ئّٔسب صِتٕاَیٍ ( )QEDثۆ پێطجیُیی زۆر ٔرصی تر ثّکبرثێُیٍ کّ ّْئٕیبٌ ثّ ضێٕازێکی ثّرز نّگّڵ تبلیکرصَِّٔکبَضا یّکضِگرَِّٔ .ثۆیّ صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔ یّکێکّ نّ پێکٓبتّ ّْرِ گریُگّکبَی ( .)QEDیّکێک نّ سّرکّٔتُّ گّٔرِکبَی ( )QEDنّسّرِتبصا ثریتیی ثٕٔ نّ صرٔست پێطجیُییکرصَی ئِّٔی کّ َبٔی جێگۆڕکێی-اليت) )Lamb shiftی نێُرأِ ،گۆڕاَێکی ثچٕٔک نّ ٔزِی یّکێک نّ صۆسّکبَی ئّتۆيی ْبیضرۆجیٍ کّ نّ سبڵی 1947صا صۆزرایِّٔ.
Page 97
www.dengekan.com
ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ ریچبرص :فّیًُبٌ ئۆتۆيجیهێکی زۆر َبسرأی نێضِسٕڕی کّ ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبَی نّ سّر کێطرا ثٕٔٔ ،ێُّکبٌ ثّ ضێِٕیّکی َّْٕریی کێطرأٌ کّ پێطبَضِری ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٍَِٔ ،ک پێطتر ثبسًبَکرص .فّیًُبٌ نّ سبڵی 1988صا يرص ،کّچیی ئۆتۆيجیهّکّ ْێطتب يبِٔ -نّ گّراجێک َزیکی کبڵتچ نّ ثبضٕٔری کبنیفۆرَیب صاَرأِ. . سّرکّٔتُّکبَی(صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔ) نّ (ْ )QEDبَضِر ثٕٔ ثۆ ئِّٔی سێ ْێزِکّی تری سرٔضت ثّ تیۆری ثٕاری کٕاَتّو ضرۆڤّ ثکرێٍ .ثّاڵو صاثّضکرصَی ْێزِکبٌ ثۆ چٕار ْێز نّٔاَّیّ صِستکرصاَّ ٔ ئبکبيی کّيیی زاَیبرییّکبًَبٌ ثێتَّْ .ضێک ٔاثیر صِکَِّّٔ کّ تیۆری ّْئٕ ضت( )Theory of Every Thingصِتٕاَێت ئّو چٕار پۆنّ ْێزِ نّ َبٔ یبسبیّکضا کّ گَٕجبٔ ثێت نّگّڵ تیۆری کٕاَتّو یّک ثشبت .ئّيّش ئبيبَجی ثّرز ٔ پیرۆزی فیزیبیّ. یّکّو َیطبَّ صِریشست ئّو یّکگرتُّ صِضێ راست ثێت ،نّ تیۆری ْێزی الٔازِِٔ صرٔست ثٕٔ. تیۆریی ثٕاری کٕاَتّو ثٕٔ کّ ضرۆڤّی ْێزی الٔازی کرص .ثٕاری کٕاَتّو صِڵی َبتٕاَرێ صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔی ثۆ ثکرێتَّْ ،ضێک ثێکۆتبیی ثَٕٔیبٌ ّْیّ ،صٔای الثرصَی ژيبرِیّکی صیبریکرأ نّ چَّضایّتییّکبٌ ِٔک ثبرستبیی ٔ ثبرگّ یّکتر َبسڕَِّٔ .ثّ ّْيّدبڵ نّ سبڵی 1967صا عّثضٔسّالو( ٔ )Abdusalamستیڤٍ ٔایُجێرگ( )Weinbergتیۆرییّکیبٌ پێطکّضکرص کّ ْێزِکبَی کبرۆيٕگُبتیسیی ٔ ْێزی الٔازی یّک صِسست ،ئّو یّکشستُّ ثٕٔ ثّ ْۆی تیًبری ثّاڵی ثێکۆتبییّکبَیصْ .ێزِ یّکگرتِٕٔکّ َبٔی ْێزی کبرۆالٔازیی( )Electroweakنێُرا .ئّو تیۆرییّ Page 98
www.dengekan.com
صِتٕاَرا صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔی ثۆ ثکرێتّْ ،رِْٔب سێ جۆر تَّۆنکّی تبزِیطی پێطجیُیی کرص کّ ثریتیی ثٌٕٔ نّ ( ) W+, W–, and Z0ثّڵگّیّک نّ سّر ثَٕٔی ( )Z0سبڵی 1973نّ CERN نّ جُێڤ صۆزرایِّٔ .سبڵی 1979سّالو ٔ ٔایُجێرگ سّاڵتی َۆثڵی فیزیبیبٌ ثّصِستٓێُبّْ ،رچَّض تب سبڵی 1983تَّۆنکّکبَی (ْ )Z( ٔ )Wێطتب ثّراستّٔسۆیی ٔ ثّتبلیکرصَِّٔ َّصۆزراثَِّٕٔٔ. یبٌ کرۆيۆصایُبيیکی ْێزی ثّتیٍ صِتٕاَرێ نّ َبٔ تیۆرییّک کّ َبٔی ()QCD کٕاَتّيیی( )Quantum Chromo dynamicsنێُرأِ صِکرێ صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔی ثۆ ثکرێت. ثّگٕێرەی ( )QCDپرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ نّگّڵ زۆر تَّۆنکّی سّرِتبییتر نّ کٕارکّکبٌ()Quarks صرٔستکرأٌ کّ تبیجّتًَّضییّکی سّرَجڕاکێطیبٌ ّْیّ ٔ زاَبیبَی فیزیب َبٔی رَِگیبٌ نێُبِٔ(. نێرِصا صِستّٔاژِی " کرۆيۆصایُبيیک" ٔ رَِگی کٕارکّکبٌ تَّیب ثۆ یبريّتییضاٍَ ئّگیُب ْیچ چّضُّ پێَِٕضییّکی ثّ رَِگّ ثیُرأِکبَِّٔ َییّ) .کٕارکّکبٌ نّ سێ رَِگضا کە ثریتییٍ نّ رَِگّکبَی سٕٔر،سّٔز ٔ ضیٍ صِرصِکٌّّْٔ .رِْٔب ّْرکبو نّکٕارکّکبٌ صژِ-تَّۆنکّی ْبٔتبی سۆیبٌ ّْیّ ،رَِگی ئّو تَّۆنکّکبَّ ثّ صژِ-سٕٔر ،صژِ-سّٔز ٔ صژِ -ضیٍ َبٔ َرأٌ .ثیرۆکّکّ ئِّٔیّ تَّیب ئّٔ تَّۆنکبَّی ثێڕَِگٍ صِتٕاٍَ ِٔک تَّۆنکّی سّرثّست ثَٕٔیبٌ ّْثێت. صٔٔ رێگّ ثۆ یّکگرتُی کٕارکّ ثێڕَِگّکبٌ( )Neutralثَٕٔیبٌ ّْیّ ،رَِگێک ٔ صژِ رَِگێک یّک صِسڕَِّٔ کّٔاثٕٔ کٕارکێک نّگّڵ صژِکٕارکێک صٔٔاَّیّکی ثێڕَِگ صرٔست صِکٌّ ثّ َبٔی يێزۆٌ کّ تَّۆنکّیّکی سّلبيگیر َییّّْ .رِْٔب کبتێک سێ رَِگّکّ(یبٌ سێ صژِ رَِگّکّ) تێکّڵ صِکرێٍ ثّرئَّجبيّکّ رَِگی َبثێت .سێ کٕارک ّْ ،ر یّکّی ثّ رَِگێکِّٔ تَّۆنکّی سّلبيگیر صرٔست صِکٌّ کّ َبٔی ثبریۆَّکبَیبٌ baryonsنێُرأِ .پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ ًَََّّٕٔی ثبریۆٍَ( ّْرِْٔب سێ صژِ کٕارک کّ نّ صژِ تَّۆنکّکبَی ثبریۆٌ صرٔستکرأٌ) .پرۆتۆَّکبٌ نّگّڵ َیٕترۆَّکبٌ ،ثبریۆٍَ کّ َبٔٔکی ئّتۆو صرٔست صِکٌّ ٔ ثُبغّی ّْئٕ يبصصِ ئبسبییّکبَی گّرصٍَٔٔ. ( )QCDتبیجّتًَّضییّکی تریطی ّْیَّ ،بٔی سّرثّستیی پبڵیی( 30)Asymptotic Freedomنێُرأِ کّ نّ ثّضی سێیّيضا ثێ ئِّٔی َبٔی ثێُیٍ ثبسًبٌ کرصِٔٔ .سّرثّستی پبڵیی يبَبی ئِّٔیّ کّ کبتێک کٕارکّکبٌ نّیّکِّٔ َزیکجٍْ ،ێزِ ثّتیُّکبٌ زۆر ثێ گٕڕٌ ،ثّاڵو کبتێک نّ یّکتر صٔٔر صِکَِّّٔٔ زۆر ثّگٕڕ صِثٍ ِٔک ئِّٔی ثّ الستیک پێکِّٔ نکێُضراثێتٍ .سّرثّستیی پبڵییّ ،پێًبٌ صِڵێت ثۆچیی َبتٕاَرێت کٕارکی تَّیب نّ سرٔضتضا ثجیُرێت ّْرِْٔبش َبتٕاَیٍ نّ تبلیگّصا صرٔستیبٌ ثکّیٍّْ .رچَّض ئێًّ َبتٕاَیٍ کٕارکی تَّیب ثجیُیٍ ثّاڵو يۆصێهّکّی صِپّژرێُیٍ چَٕکّ ثّ جٕاَیی ثۆ ضرۆڤّی رِفتبری پرۆتۆَّکبٌ ٔ َیٕترۆَّکبٌ ٔ تَّۆنکّکبَی تری يبصصِ کبر صِکبت.
30نّ کۆتبیی کتێجّکّصا ٔاتبی ئّو تێريّ فیزیبییّ ثبسکرأِ ،ثّاڵو ئێًّ "پبڵیی" يبٌ ثۆ Asymptoticصاَبِٔ ،چَٕکّ نّفیزیبصا ْێڵێکّ پبڵی صأِتَِّٔ ،ێٕاٌ چّيبِٔیی ٔ رێکییّکّی َزیکّ ثّسفر.
Page 99
www.dengekan.com
صٔای یّ کگرتُی ْێزِ الٔاز ٔ کبرۆيٕگُبتیسییّکبٌ ،زاَبیبَی فیزیب نّ سباڵَی 1970کبَضا ثّ صٔای رێگّیّکضا صِگّڕاٌ تب ْێزی (ثّتیٍ) یص ثٓێُُّ َێٕ ئّو تیۆرییِّٔ .ژيبرِیّک تیۆریی ثَٕٔیبٌ ّْیّ کّ َبٔی تیۆرییّ یەکگرتٕٔە يّزَّکبٌ( )GUT()Grand Unified Theoriesیبٌ نێُرأِ کّ ْێزِکبَی (ثّتیٍ) نّگّڵ ْێزی (الٔاز) ٔ( کبرۆيٕگُبتیسیی) یّک صِسٌّ .ثّاڵو زۆرتریٍ پێطجیُییبٌ صِرثبرِی پرۆتۆَّٔ ،اتّ يبصصِیّک کّ ئێًّ نێیضرٔستکرأیٍ ٔ سّرئَّجبو صِثێ صٔٔچبری رزییٍ decayثێتِّٔ ثّ ضێٕازێکی يبو َبَِٔضیی نّ صِٔرٔٔثّری ( )1032سبڵضا ،کّ کبتێکی زۆر صٔٔرٔ صرێژِ ،نّ کبتێکضا ّْئٕ تّيَّی گّرصٌٔٔ نّ صِٔرثّری ( )1010سبڵضایّ. ثّاڵو نّ فیزیبی کٕاَتّيضا کبتێک ثبسی 1032سبڵ صِکرێت يبَبی ئِّٔ َییّ کّ ّْئٕ تَّۆنکّکبٌ َزیکّی 1032سبڵ صِژیٍ .ثڕێکیبٌ کّيتر ٔ ثڕێکیطیبٌ زیبتر صِژیٍ .ئّيّ يبَبی ٔایّ نّ سبڵێکضا چبَسی ئِّٔ ّْیّ کّ نّ 1032تَّۆنکّ ،یّکێکیبٌ تٕٔضی گَّیٍ ثێتِٔ .ک ثّرئَّجبيێک ئّگّر سّیری تبَکییّک ثۆ چَّضیٍ سبڵ ثکّی کّ 1032پرۆتۆَی تێضایّ صِثێت چَّض صاَّیّک پرۆتۆٌ ثجیُیت کّ تٕٔضی رزییٍ ثٕٔثێتٍ .زۆر لٕرس َییّ تبَکییّکی نّٔ چّضُّ صرٔست ثکرێت ، تبَکییّكی پڕ نّئبٔ ،ثّ 1032پرۆتۆَِّٔ َزیکّی 1000تٌّ ئبٔ صِگرێ. زاَبکبٌ تبلیکرصَِّٔیّکی نّيطێِٕیّیبٌ ئَّجبيضأِ .ئبيبَجی ئبضکراکرصَی ئّو ّْڵِٕضبٌ ٔ رزییُبَّ ،جیبکرصَِّٔی ئّو رزیُبَّ نّ رٔٔصأِکبَی تر ،ثّ ْۆی تیطکی گّرصَٔٔی فّزأِ کّ ئێًّ ثّرصِٔاو نّ ژێر ثۆيجبرصٔيبَیبَضایٍ ثبثّتێکی سبکبر َییّ .ثۆ کّيکرصَِّٔی َبڵّی تبلیکرصَِّٔکبٌ نّ لٕٔاڵیی 3،281پێ نّ ژێر کێِٕکبَضا نّ َّْضێک ضٕێُضا ِٔک کبَّکبَی کبيیۆکب(ٔ )Kamioka کبَی کۆيپبَیب تٕێُّرِِٔکبٌ ،نّ ژاپۆٌ ئَّجبو صراٌ .تبلیکرصَِّٔکبٌ نّ تیطکی گّرصَٔٔیی صِپبرێزراٌّْ .رِٔک ثّرئَّجبيّکبٌ نّ 2009صا پێطبَیضا ،تۆێژِراٌ گّیطتٍ ثّٔ صِرئَّجبيّی، ثّ گطتیی پرۆتۆَّکبٌ ّْڵضِِٔضێُِّٔ ثّاڵو تّيَّی ژیبَیبٌ گّٔرِترِ نّ 1034سبڵ ،ئّڵجّت ّْٔاڵێکی زۆر َبسۆضّ ثۆ تیۆرییّ یّکشرأِ يّزَّکبٌ.
Page 100
www.dengekan.com
ثبریۆَّکبٌ ٔ يێزۆَّکبٌ :صِگٕترێ ثبریۆَّکبٌ ٔ يێزۆَّکبٌ نّٔ کٕارکبَّی ثّ ْۆی ْێزی ثّتیُِّٔ پێکِّٔ نکێُضرأٌ ،صرٔستکرأٌ .کبتێک ئّو تَّۆنکبَّ نێکضِکٌّٔ کٕارک صِگۆڕَِّٔ ،ثّاڵو کٕارکی تَّیب َبتٕاَرێت ثجیُرێت. ّْرچَّض پێطتریص ثّڵگّ تبلیکرأِکبٌ نّ پطتگیرییکرصَی (ِ )GUTکبَضا َّثٌٕٔ ،ثۆیّ زۆرتریٍ زاَبیبَی فیزیب تیۆرییّکی ْبٔتبی تریبٌ ثّ َبٔی يۆصێهی ستبَضِرص( )Standard Modelپّژراَضثٕٔ، کّ تیۆرییّکی یّکگرتٕٔ ثۆ ْێزِکبَی کبرۆالٔاز نّگّڵ (ِٔ )QCDک تیۆریی ْێزِ ثّتیُّکبٌ پێطکّش صِکبت ،ثّاڵو نّ يۆصێهی ستبَضِرصصا ْێزِ ثّتیُّکبٌ ٔ کبرۆالٔازِکبٌ ثّجٕصا کبریگّریی سۆیبٌ ّْیّ .ثۆیّ نّڕاستییضا ئّو صٔٔ ْێزِ یّکیبٌ َّگرتِٕٔتِّٔ .يۆصێهی ستبَضِرص يۆصێهیکی زۆر سّرکّٔتِٕٔ ٔ نّگّڵ ّْئٕ ثّڵگّ سّنًێُضرأِکبَی ئێستبصا یّکضِگرێتِّٔ .ثّاڵو نّ کۆتبییضا ئّو تیۆریییّ کبيی صڵ َبضکێُێ ،سّرِڕای ئِّٔی کبرۆالٔاز نّگّڵ ْێزِ ثّتیُّکبٌ یّک َبسبت، ّْرِْٔب ْێزی کێطکرصَیطی نّگّڵضا َییّ. نّٔاَّیّ پێکَِّٔبَی ْێزی ثّتیٍ نّگّڵ کبرۆيٕگُبتیسیی ٔ ْێزی الٔاز لٕرس ثێت ،ثّاڵو ئّو کێطّیّ نّ چبٔ کێطّی یّکشستُی (کێطکرصٌ) نّگّڵ ئّٔ سیبَّصا ّْر ْیچ َییّ .تَّبَّت صرٔستکرصَی تیۆرییّکی کٕاَتّو ثّ تَّیب ثۆ ْێزی کێطکرصٌ زۆر لٕرستریطّْ .ۆکبری ئِّٔی صرٔستکرصَی تیۆریی کێطکرصَی کٕاَتّو ( )Quantum Theory of Gravityزۆر لٕرسّ ،صِگّڕێتِّٔ ثۆ پریُسیپی َبصڵُیبیی ْبیزَجێرگ( )Heisenberg Uncertaintyکّ نّ ثّضی چٕارِيضا ثبسًبَکرص. رٌٔٔ َییّ ثۆچیی؟ ثّاڵو ثّ سّرَجضاٌ ثّٔ پریُسیپّ ثڕی ثٕارِکّ نّگّڵ رێژِی گۆڕاَّکّی ّْيبٌ Page 101
www.dengekan.com
رۆڵیبٌ ّْیّ کّ سێرایی ٔ ضٕێُی تَّۆنکّیّک نّٔ پریُسیپّصا ّْیبَّٔ .رصیی ٔ راستیی نّ پێٕاَی ّْرکبيێکیبٌ صِثێت ثّ ْۆی نّ کیسچَٕٔی ٔرصیی ٔ راستیی نِّٔی تریبَضا .یّکێک نّ گریُگتریٍ ثّرئَّجبيّکبَی ئّو پریُسیپّ ئِّٔیّ ضتێک ثّ َبٔی فّزای ثۆش ( ِِٔ )Empty spaceثَٕٔی َییّ. چَٕکّ فّزای ثۆش يبَبی ئِّٔیّّْ ،ر صٔٔ ثڕی ثٕار نّ گّڵ رێژِی گۆڕاَّکّی صِثێت سفر ثێت. (ئّگّر َرسی ثٕارِکبٌ سفر َّثێت فّزا ثۆش َبيێُێتِّٔ) .ثّ ْۆی ئِّٔی پریُسیپی َبصڵُیبیی َبْێڵیت ثڕِکبَی ثٕارِکّ ٔ رێژِی گۆڕاَّکّ ثّ رێکیی ِٔک سۆی ثًێُێتِّٔ ،فّزا ّْرگیز ثۆش َبثێت .نێرِصا صۆسی کّيتریٍ ٔزِ ثَٕٔی ّْیّ کّ پێی صِڵێٍ ثۆضبیی( ،)Vacuumئّو صۆسّ پێَِٕضیی ثّ جرپُیی کٕاَتّو یبٌ ّْڵجّزٔصاثّز ( )Fluctuationی ثۆضبیی -تَّۆنکّکبٌ ٔ ثٕارِکبٌ – ِِٔ ّْیّ کّ ّْئٕیبٌ صِنّرێُِّٔ نّصِرِِٔ یبٌ َبِِٔٔی ثٌٕٔ.
چٕارچێٕەیەک نّ صِٔری صاثُێ! ثّصاسِّٔ ئِّٔ تیۆریی یّکشرأ صرٔست َبکبت
کّسێک نّٔاَّیّ ٔاثیر ثکبتِّٔ کّ ّْڵجّزٔصاثّزی ثۆضبیی ثریتییّ نّ جٕٔت تَّۆنکّیی ،نّ کبتێکضا پێکِّٔ صِرصِکٌّٔ ،یبٌ نّ یّک جیب صِثُِّٔ ٔ نّ کۆتبییضا ثّ یّک صِگٌّ ٔ یّکتریی نّ َێٕصِثٌّ .ثّپێی ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ ئّيّ ثّ سٕڕێکی صاسرأ نّ لّڵّو صِصرێ .ئّو تَّۆنکبَّ ،تَّۆنکّی سّیبڵییبٌ َبَٔرأِ .ثّ پێچّٔاَّی تَّۆنکّ راستییّکبٌ ئّيبَّ َبتٕاَرێ راستّٔسۆ نّ رێگّی کبرتێکّرِکبَِّٔ ثسّنًێُضرێٍ .ثّاڵو کبریگّرییّ َبراستّٔسۆکبَیبٌ ِٔک ئّٔ گۆڕاَّ ثچٕٔکّی نّ ٔزِی ئّنیکترۆَی سٕڕِکبَضا صرٔستی صِکٌّ صِکرێ ثپێٕرێت ٔ نّگّڵ پێطجیُییّ تیۆرییّکبَضا ثّ ضێٕازێکی ثّرچبٔ ٔ ثّ پهّیّکی زۆر َزیک نّ راستییِّٔ یّک ثگرێتِّٔ. کێطّیّک نێرِصا ّْیّ ئّٔیص ئِّٔیّ تَّۆنکّ سّیبڵییّکبٌ ّْڵگری ٔزٌِ چَٕکّ ثێکۆتبیی نّو Page 102
www.dengekan.com
جٕٔتّ سّیبڵییبَّ ثَٕٔیبٌ ّْیّ ،کّٔاتّ صِثێت ثێکۆتبیی ٔزِش ثَٕٔی ّْثێت .ثّ پێی تیۆریی رێژِیی گطتیی ثێت ،ئّيبَّ گّرصٌٔٔ ثّ ضێٕازی ثێکۆتبیی ثّرِٔ لّثبرِی ثچٕٔک صەچّيێُُِّٔ، کّ ثّ رَٔٔیی ضتی ٔا رَٔٔبصات! ثّاڵی َّسۆضیی ثێکۆتبییّکبٌ ْبٔچّضُّ نّگّل کێطّیّکی تر نّ ّْئٕ تیۆرییّکبَی ْێزِکبَی ثّ تیٍ ٔ الٔاز ٔ کبرۆ يٕگُبتیسییضا رٔصِصات ،تَّیب نّٔاَّصا َّثێ کّ صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔ ثێکبتۆییّکبٌ الیبٌ صِثبت .ثّٔ جیبٔازییِّٔ نّيبَّصا (صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔ) ثێکۆتبییّکبٌ صِسڕێتِّٔ ثّاڵو سٕڕِ صاسرأِکبَی ْێڵکبرییّکبَی فّیًُبٌ ثۆ کێطکرصٌَّْ ،ضێک ثێکۆتبیی صرٔست صِکبت کّ ثّ صٔٔثبرِ ئبسییکرصَِّٔ ّْڵُبيژرێٍ ٔ چبرِسّر َبکرێٍ ،چَٕکّ نّ رێژِیی گطتییضا ثّ ئَّضازِی پێٕیست سُٕٔری صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔی ِٔک ثڕی ثبرستبیی ٔ ثبرگّ ثۆ الثرصَی ّْئٕ ثێکۆتبییّ کٕاَتّيییّکبٌ نّ تیۆرییّکّصا َییّ. ثۆیّ ئێًّ تیۆرییّکی کێطکرصًَبٌ ّْیّ ،پێطجیُیی َّْضێک ثڕی صیبریکرأی ِٔک چّيبِٔ ثَٕٔی فّزا-کبت کّ ثێسُٕٔرِ صِکبت .ثّاڵو ثۆ ئّو گّرصَّٔٔ ئبسبییّی ثَِّٕٔٔر تێیضا َیطتّجێیّ گَٕجبٔ َییّ .ئّيّ يبَبی ئِّٔیّ تَّیب رێگّی يٕيکیٍ ثۆ ثّصِستٓێُبَی تیۆرییّکی گَٕجبٔ ئِّٔیّ، ّْئٕ ثێکۆتبییّکبٌ ثّضێِٕیّک الثجرێٍ ،ثێئِّٔی صٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔیبٌ ثّسّرصا ثێت. نّسبڵی 1976صا ضیکبرێک ثۆ صۆزِکّ صۆزرایِّٔ ٔ َبٔی نێُرا ثّرزِ کێطکرصٌ ()Super Gravity پێطگری " ثّرزِ"( )Superثّٔ يبَبیّ پێِٕی َّکرأِ تب زاَبیبَی فیزیب ثیریبٌ ٔا کرصثێتِّٔ کە ثّرزِیی تیۆریی کێطکرصَی کٕاَتّيیی نّٔاَّیّ ثبضتر کبر ثکبت .ثّڵکٕ " ثّرزِ" پێَِٕضیی ثّجۆرێکی تبیجّتیی نّ سۆجێییِّٔ ّْیّ کّ تیۆرییّکّ کّڵکی نێِٕرصِگرێت ٔ َبٔی ثّرزِ سۆجێیی ( )Super symmetryنێُرأِ. نّ فیزیبصا صِگٕترێت سیستًێک سبَِٔی ْبٔتبیی ٔ سۆجێییّ ئّگّر تبیجّتًَّضییّکبَی ثّ ْۆی گٕاستُِّٔیّکِّٔ گۆڕاَی ثّسّرصا َّیبت .ثۆ ًََّٕٔ ثّ ْۆی سٕڕأَِّ نّ فّزاصا یبٌ ٔێُّیّکی زِڕِثیُیی نێجگریٍ ،یبسٕص کبتێک ضّکرنّيّیّکی ِٔک صۆَت ّْڵضِگێڕیتِّٔ پطت ٔ ثّری یّک ضتٍ ( يّگّر ئِّٔی چٕکۆنێتی ثّ سّرِِٔ ثێت ،ئّٔسب ثبضتر ٔایّ ثّس ثشٕرێت) .ثّرزِ سۆجێی جۆرێکّ نّ ْبٔتبییّ زۆر تَّکّکبٌ کّ َبکرێت نّ فّزای ئبسبییضا ثگٕازرێتِّٔ .یّکێک نّ گریُگتریٍ َیطبَّکبَی ثّرزِ سۆجێیی ئِّٔیّ تَّۆنکّکبَی ْێز ٔ تَّۆنکّکبَی يبصصِ ْبٔتبٌ، نێرِصا ْێز ٔ يبصصِ نّ راستییضا تَّیب صٔ رٔٔی یّک صرأٌ .ثّٔ ٔاتبیّ ّْئٕ تَّۆنکّیّکی يبصصیی ثۆ ًََّٕٔ (کٕارک)ێک صِثێت ْبٔڕێیّکی (تَّۆنکّ)ی ّْثێت کّ تَّۆنکّیّکی ْێزِ، ّْرِْٔب فۆتۆٌ کّ تَّۆنکّیّکی ْێزِ صِثێت ْبٔڕێیّکی (تَّۆنکّ)ی ّْثێت ،کّ تَّۆنکّی يبصییّ. ئّيّ يبتّٔزِیّکی ّْیّ کێطّی ثێکۆتبییّکبٌ َبْێڵێت .ضتّکّ ثّو ضێِٕیّیّ کّ ثێکۆتبییّکبٌ نّ سٕڕِ صاسرأِکبَی تَّۆنکّ يبصییّکبَضا يٕجّثٍ ،ثّاڵو ثێکۆتبییّکبَی سٕڕِ صاسرأِکبَی تَّۆنکّکبَی ْێز سبنجٍ ،ثۆیّ ثێکۆتبییّکبَی سٕڕی صاسرأی تَّۆنکّی يبصصیی ٔ ثێکۆتبییّکبَی سٕڕی صاسرأی تَّۆنکّی ْێز یّکتر صِسڕَِّٔ .ثّصاسِّٔ ئّژيبرصکرصَّکبٌ ثۆ َّْێطتُی Page 103
www.dengekan.com
ثێکۆتبییّکبٌ نّ ثّرزِ کێطکرصَضا زۆر لٕرس ٔ صٔٔر ٔ صرێژ ثٕٔ ،ئِّٔش صِثٕٔ ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی ّْڵّپبچّیی ٔ کّو کّسیص سۆی ثۆ ئبيبصصِ کرصثٕٔ .زۆرتریُی زاَبیبَی فیزیب ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ کّ ثّرزِکێطکرصٌ نّٔاَّیّ ثۆ یّکگرتُی ْێزی کێطکرصٌ نّگّڵ ْێزِکبَی تر ِٔاڵيێکی راست ثێ. نّٔاَّیّ ئێِٕ ثیر ثکَِّّٔ راستیی ٔ صرٔستیی ثّرزِ کێطکرصٌ ثۆ تبلیکرصَِّٔ ئبسبٌ ثێت-تَّیب تبلیکرصَِّٔی تبیجّتًَّضثَٕٔی تَّۆنکّکبٌ َّثێ یبٌ جٕٔتٍ یبسٕص تبکٍ .تب َّْٕٔکّ ْیچ چّضُّ ْبٔتبیّکی تَّۆنکّ َّثیُرأِ .ثّاڵو دیسبثکرصَّ جۆرثّجۆرِکبٌ کّ زاَبیبَی فیزیب ئَّجبيیبٌ صأِ پێطبَی صِصا ْبٔتبی ئّٔ تَّۆنکبَّی کّ ئێًّ صِیجیُیٍ صِثێت ّْزاراٌ جبر نّ پرۆتۆَێک گّٔرِتر ثێت ،ئّگّر زۆرتریص َّثێ .ئّو تَّۆنکّیّ ثّ راصِیّک لٕرسّ نّ تبلیکرصَِّٔکبَی ئّيڕۆصا َبثیُرێت ،ثّاڵو ْیٕایّک ّْیّ ئّو تَّۆنکبَّ نّ پێکضاصِری ْبصرۆَسی( )Hadrons collideنّ ژَێڤ ثضۆزرێُِّٔ. . ئبیضیبی ثّرزِسۆجێیی کهیهی صرٔستجَٕٔی ثّرزِکێطکرصٌ ثٕٔ ،ثّاڵو چّيکّکبٌ چَّض سبڵێک زٔٔتر ثّ ْۆی نێکۆنیُِّٔی تیۆرییّکبَی نّ سّر تیۆرییّکی تبزِ ّْڵمٕڵیٕ ثَّبٔی تیۆریی رێسًبٌ) )String Theoryصِستیبٌ پێکرصثٕٔ .ثّپێی تیۆریی رێسًبٌ تَّۆنکّکبٌ سبڵ َییٍ ثّڵکٕ ضێٕازێکٍ نّ نّرزیٍ کّ صرێژییبٌ ّْیّ ثّاڵو ثّرزیی ٔ پبَییبٌ َییِّٔ -ک رێسًبَێکی تَّکی ثێکۆتبیی صرێژ .تیۆریییّکبَی رێسًبَیص ثّرِٔ ثێکۆتبییّکبًَبٌ صِثبت .ثّاڵو ثبِٔڕ ٔایّ کّ نّ ڤێرژَێکی راست ٔ صرٔستضا ثێکۆتبییّکبٌ یّکتر ثسڕَِّٔ .ئّيبَّ الیَّێکی سّیرتریطبٌ ّْیّ ئّٔیص ئِّٔیّ ئّٔاٌ تَّیب کبتێک گَٕجبٌٔ کّ فّزا-کبت صِ صٔٔرایی ثێت ،نّکبتێکضا ئّو فّزا- کبتّی ئێًّ چٕار صٔٔراییّ .صِ صٔٔرایی نّٔاَّیّ ّْست ثزٔێٍ ثێت ثّاڵو ئّٔاٌ صِثٍ ثّ کێطّی جضیی کبتێک نّ ثیرت چٕٔثێت ئٕتۆيجێهّکّت نّ چ ضٕێُێک راگرتجێت؟ ئّگّر ئّٔاٌ ٌّْ ثۆچیی ئێًّ َبتٕاَیٍ ئّو فرِ صٔٔراییّ زیبصاَّ ثجیُیٍ؟ ثّ پێی تیۆریی رێسًبٌ ئّٔاٌ نّ َبٔ فّزایّکی زۆر ثچٕٔکضا پێچرأَّتِّٔ .ثۆ کێطبَی ًََّٕٔیّک نّيّ ،رٔٔثّرێکی صٔٔ صٔٔرایی ثٓێُّ ثّرچبٔی سۆت .ئێًّ صِڵێیٍ ئّو رٔٔثّرِ صٔٔ صٔٔراییّ ،چَٕکّ ثّ تَّیب صٔٔ ژيبرِ( ثۆ ًََّٕٔ تِّٔرِیّکی ئبسۆیی ٔ تِّٔرِیّکی ستَٕٔیی) ثۆ صیبریکرصَی ّْئٕ سبڵّکبَی سّری پێٕیستٍ .صٔٔ صٔٔراییّکی تر ثریتییّ نّ رٔٔثّری لبيیطّ-پالستیکێکی-يژیٍ{َبی} .ثۆ صیبریکرصَی سبڵێک نّٔ فّزایّ ،تۆ پێٕیستت ثِّٔیّ ثزاَیت صرێژی َبیّکّ تب ئّٔ سبڵّ چَّضِ، ّْرِْٔب سبڵّکّ نّ کٕێی صٔٔرایی ثبزَّی َبیّکّصایّ .ثّاڵو ئّگّر َبیّکّ زۆر ثبریک ثێت صِتٕاَیت تَّیب ثۆ صیبریکرصَی ضٕێُی سبڵّکّ کّڵک نّ تِّٔرِی صرێژیی َبیّکّ ِٔرثگریت ٔ ئّستٕٔرییّکّی ٔاتّ صٔٔراییّ ثبزَّییّکّی فّرايۆش ثکّیت ّْ .رِْٔب ئّگّر ئّستٕٔریی َبیّکّ یّک نّسّر يیهیۆٌ-يیهیۆٌ –يیهیۆٌ-يیهیۆٌ –يیهیۆَی ئیُچێک ثێت َبتٕاَرێ صٔٔراییّ ثبزَّییّکّ ثجیُرێ .ئّيّ ًََّٕٔی کێطرأی تیۆرییّکبَی رێسًبٍَ کّ صٔٔرایی زیبصِیبٌ ّْیّ -ئّٔاٌ ثّ راصِیّکی زۆر چّيبَّٔتِّٔ یبٌ پێچرأَّتِّٔ نّ ْێڵێکی پێٕاَّیی زۆر ثچٕٔکضا کّ َبتٕاَیٍ ثیجیُیٍ .نّ تیۆریی رێسًبَضا فرِ صٔٔراییّکبٌ نّ َبٔ فّزایّکی َبٔسۆییضا صِپێچرێُِّٔ کّ صژِ
Page 104
www.dengekan.com
نّگّل فّزای سێ صٔٔرایی کّ ئێًّ نّ ژیبَی رۆژاَّصا پێی ئبضُبیٍِٔ .ک نّ صاْبتٕصا صِیجیُیٍ صۆسّ َبٔسۆییّکبٌ تَّیب صیزِ ثّصِرسۆَّکرصٌ َییّ -ئّٔاٌ ثبیەسی فیزیبییبٌ ّْیّ. نّگّڵ گرفتی صٔٔراییّکبٌ ،تیۆریی رێسًبٌ ثّ صِست ثبثّتێکی لٕرسی ترِِٔ صَِبڵێُێت: صِرکّٔتِٕٔ پێُج تیۆریی رێسًبٌ ٔ چَّضیٍ يیهیۆٌ رێگّ ثۆ پێچبَِّٔی فرِ صٔٔراییّکبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّ کّ ثّرگرییکرصٌ نّ ئّگّری ثَٕٔی تیۆریی رێسًبٌ ثّ تیۆرییّکی تبلبَّ ثۆ ّْئٕ ضتێک، ضّريّزارت صِکبت .نّ صِٔرثّری سبڵی 1994صا َّْضێک صِستیبٌ کرص ثّ صۆزیُِّٔی صٔٔ سرٔضتییّکبٌ – کّ تیۆریی رێسًبَیی جیبٔاز ٔ رێگّی جیبٔاز ثۆ پێچبَِّٔی فرِ صٔٔراییّکبٌ پێطکّش صِکبت .نّڕاستییضا رێگّکبٌ جیبٔازٌ ثۆ ضرۆڤّی ّْيبٌ صیبرصِ ِٔک ئِّٔی نّ چٕار صٔٔراییضا ّْیّ ّْ .رِْٔب ئّٔاٌ ثِّٔش گّیطتٍ کّ (ثّرزِ کێطکرصٌ)یص پێَِٕضیی ثّ تیۆریی ترِِٔ ّْیّ .سبَِٔی تیۆرییّکبَی رێسًبٌ ئێستب ثّ تّٔأیی گّیطتَّٕٔ ثّٔ صِرئَّجبيّی کّ پێُج تیۆرییّکّی رێسًبٌ ٔ ثّرزِ کێطکرصٌ تَّیب َزیک ثَِّٕٔٔیّکٍ نّ تیۆرییّکی زۆر ریطّیی تر کّ ثۆ ّْئٕ ثبرٔصۆسّ جیبٔازِکبٌ راست صِرصِچێ. تیۆریییّ زۆر ریطّییّکّ ِٔک پێطتر ثبسًبَکرص َبٔی -Mتیۆریی نێُرأِ .کّس َبزاَێت (ِ)Mکّ نّ چییِّٔ ْبتِٕٔ نّٔأَّیّ نّ سّرِکیی ( ،)Masterيٕعجیزِ( )Miracleیبٌ َٓێُیی (ِِٔ )Mystery ِٔرگیراثێت یبٌ نّ ّْر سێکیبَِّٔ ثێت .سّڵک ْێطتب تێضِکۆضٍ سرٔضتی (– Mتیۆریی) پّی پێ ثّرٌ ،ثّاڵو نّٔاَّیّ ئّيّ يٕيکیٍ َّثێت .ثّ پێچّٔاَّی چبِٔڕٔاَی زاَب فیزیبییّ تراصیسیۆَّکبَِّٔ یّک تیۆریی ٔ فۆريّڵّکرصٌ ثۆ ضرۆڤّی سرٔضت ثَٕٔی َییّ .نّٔاَّیّ ثۆ راڤەی گّرصٌٔٔ ئێًّ َبچبر ثیٍ تیۆریی جیبٔاز نّ ثبرۆصۆسی جیبٔازصا ثّکبر ثٓێُیٍّْ .ر تیۆرییّک نّٔاَّیّ ڤێرژَێکی دّلیمّت ثێت ،ثّاڵو ثّ پێی يۆصێهی ریبنیزيی –ٔاثّستّ کّ تیۆرییّکبٌ ئّٔ کبتّی پێطجیُیّکبَیبٌ ِٔک یّک ثێت صِکَّّٔ سّر یّک ٔاتّ نّٔ ثبرٔصۆسّصا صِکرێت ّْرصٔٔکیبٌ ثّکبر ثٓێُرێٍ. چ (-Mتیۆریی) ِٔک صاڕضتُێکی تَّیب یبٌ ِٔک رِْێڵّیّک نّ تیۆریییّکبٌ ثَٕٔی ّْثێت ئێًّ ثڕێک نّ تبیجّتًَّضییّکبَی صِزاَیٍ .پێطٕەست– M ،تیۆریی ّْڵگری یبزصِ صٔٔرایی فّزا-کبتّ َّک صِ صٔٔرایی .تیۆریستّکبَی رێسًبٌ ثۆ يبِٔیّکی صرێژ گٕيبَیبٌ نّ پێطجیُییّکبَی صِ صٔٔرایی ّْثٕٔ .پێیبٌ ٔاثٕٔ صِثێت راستجکرێتِّٔ .کبرِکبَی صٔایی پێطبَیضا کّ یّک صاَّ صٔٔرایی چبٔپۆضیی نێکرأِ– M .تیۆریی صِتٕاَێت ْبٔزِيبٌ ّْڵگری رێسًبَّ نّریِٕکبٌ vibrating strings ّْ ،ڵگری تَّۆنکّ سبڵییّکبٌ ،ثّرگّ membranesصٔٔ-صٔٔراییّکبٌ ٔ پّڵّ blobسێ -صٔٔراییّکبٌ ثێت ّْرِْٔب ئّٔ تَّبَّی کّ ثّرجّستّثَٕٔیبٌ ئبسبٌ َییّٔ نّ فّزاصا ثّ صٔٔرایی تَّبَّت زیبتر نّ َۆ صٔٔرایی صِر صِکٌّٔ .ئّو تَّبَە َبٔی پی –ثراَیبٌ ( )Braneنێُرأِ کّ ( Pژيبرِی سفر تب َۆ ِٔرصِگرێت)
Page 105
www.dengekan.com
َبیّکبٌ ٔ ْێڵّکبٌ :صاَّیّک َبی صٔٔ صٔٔراییّ ثّاڵو ئّگّر تیرِکّی ثّ ئَّضازِی پێٕیست کّو ثێت یبٌ نّ ئّصایّکی صٔٔرِِٔ سّیری ثکرێت ٔا صێتّ پێطچبٔ کّ یّک صٔراییّ ِٔک ْێڵێکی راست. چی صِتٕاَیٍ صِرثبرِی ئّٔ ژيبرِ زۆراَّی رێگّکبٌ ثۆ ئّی صِرثبرِی ژيبرِیّکی ثێئَّضازِ نّ پێچبَِّٔی صٔٔراییّ ثچٕٔکّکبٌ؟ نّ (- Mتیۆریی) صا ئّو زیبصِ صٔٔراییبَّی فّزا َبتٕاَرێ ثّ ّْئٕ رێگّیّک ثپێچرێُِّٔ .يبتًبتیکی تیۆرییّکّ رێگّکبَی پێچبَِّٔی فّزای َبِٔکیی{نۆکبڵیی} کّيکرصِٔٔتِّٔ .ضێِٕی ٔرصی فّزا نۆکبڵییّکبٌ ثّ ْۆی صٔٔ ثڕی َّگۆڕی فیزیبیی ِٔک ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ٔ سرٔضتی کبرنێکی َێٕاٌ تَّۆنکّ سّرِتبییّکبٌ صیبری صِکرێت .ثّ ٔاتبیّکی تر ئِّٔ صِرکّٔتّی یبسبکبَی سرٔضت صیبری صِکبت .ئێًّ صِڵێیٍ " صِرکّٔتّ " apparentيّثّستًبٌ یبسبیّکّ کّ ئێًّ نّ گّرصَٔٔضا ثّتبلیکرصَِّٔ صِزاَیٍ -یبسبی چٕار ْێزِکّ ٔ سُٕٔرِکبَی ِٔک ثبرستبیی ٔ ثبرگّ،تبیجّتًَّضیی تَّۆنکّ سّرِتبییّکبٍَ ٔ ثَٕٔیبٌ ّْیّ .ثّاڵو یبسب ریطّییّکّ زیبتر نّ -Mتیۆریی صا صِثیُرێت. یبسبکبَی ئێى-تیۆریی ئّٔ ّْنّ صِڕِسسێٍُ ثۆ گّرصَٔٔی جیبٔاز ثّ صِرکّٔتّی یبسبی جیبٔازِِٔ ثّ پێی ئِّٔی چۆٌ فّزا َبٔسۆییّکّ پێچراثێتِّٔٔ تێگّیطتًُبٌ ّْثێ؟ - Mتیۆریی ثڕێک چبرِسّری ّْیّ کّ رێگّ صِصات ثۆ ثَٕٔی ژيبرِیّکی زۆر فّزا َبٔسۆییّ جیبٔازِکبٌ ،رَِگّ ثّ ژيبرِی 10500ثێت ،ئّيّش يبَبی ئِّٔیّ پێطجیُیی 10500گّرصَٔٔی جیبٔاز صِکبت ّْر کبيّیبٌ ثّ یبسبی تبیجّت ثّ سۆیِّٔ .ثۆ تێگّیطتٍ نّو ژيبرِیّ ،ثیر نّيّ ثکِّٔ ،ئّگّر َّْضێک ثَِّٕٔٔر ثتٕاٍَ یبسب پێطجیُییکرأِکبٌ ثۆ ّْر گّرصَٔٔێک نّ یّک يیهی چرکّصا ضییجکَِّّٔ ٔ نّ ثیگ ثبَگِّٔ صِستیبٌ ثّو کبرِ کرصثێت 1020صاَّیبٌ تب ئّو کبتّ ژيبرصِٔٔ ،ثێئِّٔی پطٕٔی چبیی سٕصارصَِّٔیّکیطیبٌ صاثێت.
Page 106
www.dengekan.com
چَّضیٍ سەتّ نّئّثّر َیٕتٍ پێطبَیضا کّ ْبٔکێطّ يبتًبتیکییّکبٌ صِتٕاَرێ ٔا ئبيبصصِ ثکرێٍ ثّ صرٔستییّکی سّرسٕڕْێُّرِِٔ ضرۆڤّی کبرنێکی تَّّکبٌ نّسّر زِٔیی ٔ فّنّکّکبٌ ثکٌّ .ئّيّ زاَبکبَی ْبَضِصا ثۆ ئِّٔی ثبِٔڕ ثٓێٍُ ثِّٔی ّْئٕ ٔرصِکبرییّکبَی تّٔأی گّرصٌٔٔ صِکرێ نّ ثّرصِستًبَضا ثێت ثّ يّرجێ ئێًّ صڵُیب ثیٍ کّ تیۆرییّکی تبیجّت ثّ تٕاَبی دیسبثکرصَی ٔرصِِٔ نّ ثّرصِستًبَضا ّْثێت. َبصڵُیبیی کٕاَتّو ْبت ،فّزای چّيبِٔ ْبت ،کٕارکّکبٌ ْبتٍ ،رێسًبَّکبٌ ٔ زۆر صٔٔراییّکبٌ ْبتٍ ،نّ صٔاییضا ثّرئَّجبيی کبرِکّ ثٕٔ ثّ 10500گّرصٌٔٔ ّْر یّکّی ثّ یبسبی جیبٔازِِٔ، تَّیب یّکێکیبٌ ئّو گّرصَّٔٔیّ کّ ئێًّی تێضایٍ ٔ زاَیبرییًبٌ صِرثبرِی ّْیّ .ئۆيێضی ریطّیی زاَبیبَی فیزیب ثۆ صرٔستکرصَی تیۆرییّکی تَّیب کّ ضیکبری ّْئٕ صِرکّٔتّ یبسبکبٌ ثکبت نّٔاَّیّ َبچبر ثیٍ ٔازی نێ ثێُیٍ .ئّيّ نّ کٕێ ئێًّ ثّ جێضِْێڵێت؟ ئّگّر (-Mتیۆریی) ئیجبزِی صِرزٌِ یبسبی صِرکّٔتّ ثّ ئێًّ صِصات ،چۆٌ ئێًّ صِگّیٍ ثّ سّرئَّجبيی ئّو 10500 گّرصَّٔٔی کّ یبسبکبٌ ثۆ ئێًّ رٌٔٔ ٔ ئبضکراٌ ؟ ّْرِْٔب ئّی گّرصَّٔٔ يٕيکیُّکبَی تر چۆٍَ؟
Page 107
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 108
6
*** ّْڵجژارصَی گّرصَّٔٔکّيبٌ ()Choosing Our Universe ثّگٕێرِی ئّفسبَّی سّڵکی ثۆضۆَگۆ( )Boshongoنّ َبِٔڕاستی ئّفریمب ،نّ سّرِتبصا تَّیب تبریکیی ٔ ئبٔ نّ گّڵ سٕصای گّٔرِی ثٕيجب( )Bumbaثَٕٔیبٌ ّْثِٕٔ .رۆژێک ثٕيجب تٕٔضی زگ ئێطّ ثٕٔ ،ثّ سّر سۆرصا رضبیِّٔ .نّٔ کبتّصا سۆر ثڕێک نّ ئبِٔکبَی ٔضک کرصٔ زِٔیی صِرکّٔت. ثّاڵو ْێطتب ثٕيجب ّْر ئێطی يبثٕٔ ،تۆزێک زیبتر رضبیِّٔ .يبَگ ،ئّستێرِکبٌ ٔ ثڕێک نّ ٔ تیًسبح ٔ کیسّڵ ٔ نّ کۆتبییضا يرۆڤ صِرکّٔتٍ. گیبَهّثّراٌ ِٔک ثّٔرleopard يبیب()Mayansکبَی يّکسیک نّ َبِٔڕاستی ئّيێریکب ْبٔضێِٕی ئّيّ صِرثبرِی سّرصِيێک کّ ثّس سٕصأَِضی صرٔستکّر نّگّڵ ئبسًبٌ ٔ صِریب ثَٕٔی ّْثِٕٔ .چیرۆکێک صِگێڕَِّٔ ،نّ ئّفسبَّی يبیبکبَضا ئبفرێُّر غّيجبری ئِّٔ ثٕٔ ،کّس َبیپّرستێ ثۆیّ زِٔیی ،کێِٕکبٌ، صرِستّکبٌ ٔ زۆرثّی گیبَهّثّراَی صرٔست کرص .ثّاڵو گیبَهّثّراٌ لسّیبٌ َّصِکرص ثۆیّ ثڕیبریضا يرۆڤّکبٌ صرٔست ثکبت. سّرِتب ئّٔاَی نّ لٕڕ ٔ سۆڵ صرٔستکرص ،ثّاڵو ئّٔاٌ زۆر ثێًبَب لسّیبٌ صِکرص ،ثۆیّ نّ َبٔی ثرصٌ ٔ جبرێکیتر صِستی پێکرصِِٔ ،ئّيجبرِیبٌ نّ صار صرٔستی کرصٌ ،ثّاڵو زۆر سبٔٔسهیچک ثٌٕٔ ،ثۆیّ ثڕیبریضا ئّٔاَیص نَّبٔ ثّرێت ،ثّاڵو ئّٔاٌ ثۆ َبٔ صارستبَّکبٌ ّْڵٓبتٍ ،ثّ صرێژایی ّْڵٓبتُّکّیبٌ تۆزێک گۆراَکبریی ثّسّر کّيٕکٕڕییّکبَیبَضا ْبت ،ئِّٔی نێی ثّرّْو ْبت ئّٔاٌَّ کّ ئّيڕۆ يّیًَٕٔیبٌ پێ صِڵێیٍ. ئبفرێُّر صٔای ضکستّ ضّريٓێُّرِکّی ،نّ کۆتبییضا فۆريّڵّیّکی صۆزییِّٔ کّ کبری صِکرص .ئِّٔ ثٕٔ ،یّکّو يرۆڤی ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ گًَّّضبيیی زِرصٔ سپیی صرٔستکرص .نّ ئّيڕۆصا ئێًّ ئیسبَۆڵ( )Ethanolنّ گًَّّضبيیی صرٔست صِکّیٍ ثّاڵو تب ئێستب پێَِٕضییّک نّ َێٕاٌ سّڵکّ ضبکبرِ صرٔستکرأِکّی ئبفرێُّر ،نّ گّڵ ئّٔ ضتبَّی صِیشٕاتِّٔ ،جێضِستی سٕصایبٌ پێِٕ صیبر َییّ. ئّفسبَّی ئبفراَضَی گّرصٌِٔٔٔ ،ک ئّٔاَّی سّرِِٔ ّْئٕی ّْٔڵضاَّ ثۆ ِٔاڵيضأَِّی ئّٔ پرسیبراَّی ئێًّ نّو کتێجّصا ثّصٔایضا صِگّڕێییٍ :ثۆچیی گّرصٌٔٔ ثَٕٔی ّْیّ؟ ثۆچیی گّرصَّٔٔکّ ثّو ضێِٕیّیّ کّ ْبتِٕٔ؟ تٕاَبییّکبًَبٌ ثۆ ٔاڵيضأَِّی ئّو پرسیبرِ نّ سّرصِيی Page 109
www.dengekan.com
گرییک()Greekی کۆَِّٔ ثّ ْێٕاضیی گّضّی سَّضِٔٔ کّ زۆرتریٍ گۆڕاَکبرییّکّ نّ سەتّی پێطٕٔصا رٔیضأِ .ثّ سّرَجضاٌ ثّٔ ْێزٔ ثبکگرأَضِی نّ ثّضّکبَی پێطٕٔصا ِٔريبَگرتِٕٔ ئێستب ئێًّ ئبيبصِیٍِٔ ،اڵيی پرسیبرِکبٌ ثضِیُِّٔ .ضتێکی َٕێ ئّگّر صِرثکّٔێت ،ئِّٔیّ کّ گّرصٌٔٔ زۆر تبزِ صرٔست کراثێت یبٌ ثَٕٔی يرۆڤ يبِٔیّکی زۆرکّيّ ثّ پێی يێژٔٔی گّرصٌٔٔ. پێطکّٔتُّکبَی رِگّزی يرۆڤ نّ زاَیٍ ٔ تّکُّنۆژیبصا یّکجبر سێرایّ ثۆیّ ئّگّر يرۆڤ يیهیۆَّْب سبڵ ثژیبیّ َّْٕٔکّ صِسّاڵتضارییّکّی ثّسّر گّرصَٔٔضا یّکجبر زیبتر صِثٕٔ. ثّ پێی صِلّ کۆَّکبٌ ،سٕصا ئبصِو ٔ دّٔای تَّیب نّ ضّش رۆژی ئبفراَضَضا صرٔستکرص .لّضّ ئٕضّر( )Ussherپێطّٔای ئبیرنَّض( )Irelandنّ سبڵی 1625تب 1656تَّبَّت سبڵی سّرِتبی زِٔیی ثّ ٔرصییّکی یّکجبر زۆرِِٔ پێطجیُیی کرصثٕٔ .ثّڕای ئّٔ جیٓبٌ نّ کبتژيێر َۆی سّرنّثّیبَی 27ی ئۆکتۆثّری سبڵی 4004ی پێص زاییٍ صِستی پێکرصِٔٔ .ئێًّ تێڕٔاَێُێکی جیبٔازيبٌ ّْیّ ،يرۆڤ تبزِ صرٔست ثَٕٔە ثّاڵو سّرِتبی گّرصٌٔٔ ثۆ 13.7ثیهیۆٌ سبڵ نّئّ پێص صِگّڕێتِّٔ . یّکّو ثّڵگّی زاَستیی کّ گّرصٌٔٔ سّرِتبی ّْیّ ثۆ سباڵَی ِ 1920کبٌ ،صِگّڕێتِِّٔٔ .ک نّ ثّضی سێضا ثبسًبَکرص نّٔ کبتّصا زۆرثّی زاَبکبٌ ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ گّرصٌٔٔ ِٔستبِٔ ٔ ّْيیطّ ّْثِٕٔ .ثّاڵو ثّڵگّی صژ ثّيّ ثّ ضێٕازی َبڕاستّٔسۆ نّسّر ثُبغّی ثیُیُّکبَی ئیضٔیٍ ّْثڵ( ِِٔ)Edwin Hubbleثٕٔ ،ئّٔ کّڵکی نّ تیهسکۆپێکی 100ئیُچیی نّ سّر کێٕی ٔیڵسٍ( ،)Wilson گرص ٔ ّْڵّتّکبَی سّر پبسبصیُب()Pasadenaی کبنیفۆرَیب(ِٔ )Californiaرصِگرت .ثّ ضیکرصَِّٔی ضّثَّگی ئّٔ رَٔٔبکییّی نّ کۆيّڵّ ئّستێرِکبَِّٔ صِْبتٍّْ .ثڵ گّیطت ثّٔ صِرئَّجبيّی َزیکّی ّْئٕ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّ ئێًّ صٔٔر صِکَِّّٔٔ ٔ صٔٔرِکبٌ سێراتر صٔٔر صِکَِّّٔٔ. نّ سبڵی 1929صا ئّٔ ثّ ثاڵٔکرصَِّٔی یبسبیّک ،ثّ پێی رێژِی گريۆڵّثَٕٔی کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّگّڵ صٔٔرییّکبَیبَضا نّ ئێًِّٔ کبری صِکرص ،پێطبَیضا گّرصٌٔٔ صِکطێت .ئّگّر ئّيّ راست ثێت صِثێت گّرصٌٔٔ نّ پێطضا ثچٕٔکتر ثٕٔثێت .نّڕاستییضا ئّگّر ئێًّ ثۆ راثرصٔٔیّکی زۆر صٔٔر ثگّڕێیُِّٔ صِگّیٍ ثّضٕێُێک کّ ّْئٕ يبصصِ ٔ ٔزِ نّ ضٕێُێکی زۆر ثچٕٔکضا ،ضٕێُێكی نّ راصِثّصِر چڕٔ گّرو ،چڕ ثٕٔثێتُِّٔ .،ئّگّر ثّ ئَّضازِی پێٕیست ثگّڕێیُِّٔ ثۆ صٔأِ ثّ سّرِتبی ّْئٕ ضتێک صِگّیٍ ،ثّٔ رٔٔصأِی کّ َبٔی تّلیُِّٔ گّٔرِکّ (ثیگ ثبَگ) ی نێُرأِ. ئّٔ ئبیضیبیّی گّرصٌٔٔ صِکطێت تبيی نّصِيضا ضیرییُّ .ثۆ ًََّٕٔ ئێًّ يّثّستًبٌ ئِّٔ َییّ کّسێک ثتٕاَێت ثّ رٔٔسبَضَی صیٕاری سبَِٕٔکّی کّ صار تٕٔیّکی گّٔرِ نّدّٔضّکّیضا ثێت، دّيبيێک نّجێگّی صرٔست ثکبت .کطبَی فّزا ثّ يبَبی ئِّٔیّ ئّصای َێٕاٌ صٔٔ سبڵی گّرصٌٔٔ زیبص صِکبت .ئبیضیبکّ نَّبٔ ثبسّ سّرثّگۆثَّضِکبَی ِ 1930کبَِّٔ ْبتّ صِرِِٔ، ثّاڵو یّکێک نّ ثبضتریٍ رَٔٔکرصَِّٔ يیتبفۆرییّکبٌ ثۆ نّثّرچبٔگرتُی ئّيّ ،نّالیٌّ ئّستێرَِبسی زاَکۆی کبيجریج ،ئبرسّر ئێضیُگتۆٌ( ِٔ)Arthur Eddingtonپێطکّضکرا .ئێضیُگتۆٌ ثۆچَٕٔی ٔاثٕٔ ،کطبَی گّرصٌٔٔ ِٔک کطبَی ثبڵۆٌ ٔایّ ٔ ّْئٕ کۆيّڵّ ئّستێرِکبَیص نّ Page 110
www.dengekan.com
سبڵّکبَی سّر ثبڵۆَّکّ ئۆلرِیبٌ گرتِٕٔ .ئّو ًََّٕٔیّ نّ کطبٌ ثّ جٕاَیی ضرۆڤّی ئِّٔ صِکبت ثۆچیی کۆيّڵّ ئّستێرِ صٔٔرِکبٌ سێراتر نّ کۆيّڵّ ئّستێرِ َزیکّکبٌ صٔٔر صِکَِّّٔٔ. ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر َیِٕتیرِی ثبڵۆَّکّ نّ کبتژيێرێکضا صٔٔلبت ثجێتِّٔ ،صٔٔریی َێٕاٌ صٔٔ گەنە ئّستێرِی سّر ثبڵۆَّکّش نّ کبتژيێرِکّصا صٔٔ لبت صِثێتِّٔ .ئّگّر نّ کبتێکضا صٔٔریی َێٕاَیبٌ 1ئیُچ ثێت صٔای یّک کبتژيێر صٔٔرییّکّ صِثێت ثّ 2ئیُچ ٔ ئّٔاٌ ثّ سێرایی 1ئیُچ نّ کبتژيێرێکضا نّ یّک صٔٔرصِکَِّّٔٔ .ثّاڵو ئّگّر نّ سّرِتبِٔ جیبٔازی صٔٔرییبٌ نّ یّکتر 2ئیُچ ثێت صٔای یّک کبتژيێر صٔٔرییّکّ صِثێت ثّ 4ئیُچ ،کّٔاتّ ثّ َرسی 2ئیُچ نّ کبتژيێرێکضا نّ یّک صٔٔرصِکَِّّٔٔ .ئّيّ ْۆکبری ئِّٔثٕٔ ّْثڵ رایگّیبَض :ئّٔ گەنە ئّستێراَّی نّ ئێًِّٔ صٔٔرترٌ ثّ سێراییّکی زیبتر نّ ئێًّ صٔٔر صِکَِّّٔٔ. گریُگّ نِّٔ ثگّیٍ کطبَی فّزا ئّٔ ٔاتبیّ َبگّیَّێت کّ لّثبرِی تَّّ يبصییّکبٌ ِٔک گەنە ئّستێرِ ،سێٕ ،ئّستێرەی تەَیب ،ئّتۆو یبٌ ّْر تَّێکی تر کّ ثّ ْۆی کۆيّڵێ ْێزِِٔ پێکِّٔ ْێڵڕأَّتِّٔ صِگۆڕێت .ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر ثێییٍ ثبزَّیّک ثّ صِٔری ثۆڵێک کۆيّڵّ ئّستێرِی سّر ثبڵۆَّکّصا ثکێطیٍ ،کبتێک ثبڵۆَّکّ صِکطێت ثبزَّکّ گّٔرِ َبثێتِّٔ .ثّڵکٕ ثّ ْۆی ئِّٔی کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ ثّ ْێزی کێطکرصٌ پێکِّٔ ثّسترأَّتِّٔ ،کبتێک ثبڵۆَّکّ گّٔرِ صِثێتِّٔ، ثبزَّکّٔ کۆيّڵّ ئّستێرِکبَی َبٔی لّثبرِ ٔ پّیکّرثَّضییّکّی سۆیبٌ صِْێڵُِّٔ .گریُگیی ئّيّ نِّٔصایّ ئێًّ کبتێک صِتٕاَیٍ کطبَّکّ ثپێٕیٍ کّ ئبيرازِکبًَبٌ ،لّثبرِکبَیبٌ َّگۆڕ ثێت .ئّگّر ّْئٕ ضتێک ثۆ کطبٌ سّرثّست ثێت ،کّٔاثٕٔ ئێًّٔ پێٕاَّکبًَبٌ ٔ تبلیگّکبًَبٌ ٔ ّْئٕ ضتێکی تریص ثّ رێژِیّکی َّگۆڕ صِکطێٍ ٔ ئێًّ ْیچ جۆرِ جیبٔازییّک َبثیُیٍ.
ثبڵۆَی گّرصٌٔٔ :ئّصای کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّ ئێًّ زیبتر صِثێت ئّگّر ٔای صاثُێیٍ گّرصٌٔٔ ّْئٕی ثّسّر ثبڵۆَێکی گّٔرِِٔیّ. www.dengekan.com Page 111
ئِّٔی کّ گّرصٌٔٔ صِکطێت ثۆ ئبیُطتبیٍ ّْٔاڵ ثٕٔ ،ثّاڵو ئّگّری ئِّٔی کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّ یّک صٔٔرصِکَِّّٔٔ چَّض سبڵێک پێص ثاڵٔثَِّٕٔٔی ٔتبرِ زاَستییّکبَی ّْثڵ ثّ ضێِٕی تیۆریی نّ ْبٔکێطّکبَی ئبیُطتبیُضا صِرکّٔتجٕٔ. نّ سبڵی 1922صا زاَبی فیزیب ٔ يبتًبتیکی رٔٔسیی ئّنێکسبَضِر فریضيٌّ()Alexander friedmann نێکۆڵیُِّٔی نّسّر ئِّٔ کرص ،چیی رٔٔصِصات نّ گّرصَٔٔێکضا کّ نّسّر صٔٔ گریًبَّی زۆر سبصِی يبتًبتیکیی ثیُب کراثێت؟ گّرصٌٔٔ نّ ّْئٕ ئبراستّکبَضا چَٕٔیّک صێتّ پێطچبّْٔ ،رِْٔب نّ ّْر سبڵێکِّٔ سّیری ثکّیت یّک ضتّ .ئێًّ ئێستب صِزاَیٍ گریًبَّی یّکّيی فریضيٌّ ثّ تّٔأیی راست َییّ -سۆضجّستبَّ گّرصٌٔٔ نّ ّْئٕ ئبراستّکبَضا چَٕٔیّک َییّ! ئّگّر ئێًّ نّ ئبراستّیّکِّٔ سّیری سّرِِٔ ثکّیٍ نّٔاَّیّ سۆر ثجیُیٍ ،نّ ئبراستّیّکی ترِِٔ يبَگ ٔ نّ ئبراستّیّکی تریطِّٔ نّٔاَّیّ صٔٔرگّی ضّيطّيّ کٕێرِ سٕێُشۆرِکبٌ ثجیُیٍ. ثّاڵو گّرصٌٔٔ تب راصِیّکی زۆر نّ ّْئٕ ئبراستّکبَضا چَٕٔیّک سۆی صَِٕێُێت کبتێک نّ پێِٕرێکی scaleزۆرزۆر ئّصا صٔٔرِِٔ تَّبَّت صٔٔرتر نّ پێِٕری َێٕاٌ کۆيّڵّ ئّستێرِکبَِّٔ سّیری ثکّیٍ .ئّيّ زۆرثّی کبت ِٔک سّیرکرصَی صارستبَێک ٔایّ کّ نّسّرِِٔ نَّبٔ فڕۆکّیّکِّٔ سّیری صِکّیٍ .ئّگّر ئێِٕ ثّ ئَّضازِی پێٕیست نّ صارستبَّکِّٔ َزیک ثٍ صِتٕاٍَ گّاڵی صارِکبٌ ثّ تبک ٔ تۆق ثجیٍُ یبٌ الی کّو صرِستّ کبٌ ٔ ثۆضبیی َێٕاَیبٌ ثجیٍُ .ثّاڵو ئّگّر ئێِٕ زۆر نّ سّرِِٔ سّیری ثکٌّ ثّ ضێٕازێک پَّجّ کّڵّ راثگری يبیهێکی صٔٔجب نّ صرِستّکبٌ صاثپۆضێت صارستبَّکّ صِثێت ثّ سبیّیّکی سّٔزی چَٕٔیّک .ئّٔکبت ئێًّ صِڵێیٍ نّو پێِٕرِِٔ صارستبَّکّ چَٕٔیّکّ. ثّ پێی ئّو گریًبَّیّ ،فریضيٌّ تٕاَی ضیکبرێک ثۆ ْبٔکێطّکبَی ئبیُطتبیٍ ثضۆزێتِّٔ .نّٔێضا گّرصٌٔٔ صِکطێ ثّٔ ضێِٕیّی ّْثڵ راستییّکّی سّنًبَضثٕٔ .نّ يۆصێهّ تبیجّتّکّی فریضيَّضا گّرصٌٔٔ نّ سبڵی سفرِِٔ صِست صِکبت ثّ کطبٌ ٔ لّثبرِکّی صِکطێت تب ْێزی راکێطّری کێطکرصٌ gravitational attractionکّو صِکبتِّٔ ٔ سّرئَّجبو صِثێت ثّ ْۆی صاڕيبٌ ثّسّر سۆیضا ( .صٔٔ جۆر ضیکبری تر ثۆ ْبٔکێطّکبَی ئبیُطتبیٍ ّْر ثّ پێی گریًبَّکبَی فریضيٌّ ٌّْ، نّ یّکێکیبَضا کطبَی گّرصٌٔٔ صرێژِی صِثێت ثۆ ّْيیطّ ثّاڵو تۆزێک ثّ ْێٕاضیی ،نّ یّکێکی تریبَضا سێرایی کطبَی گّرصٌٔٔ کّيضِثێتِّٔ ثّرِٔ سفر ثّاڵو ّْرگیز پێی َبگبت). فریضيٌّ چَّض سبڵێکی کّو صٔای ئّو ثّرّْيّ .کۆچی صٔایی کرص .ئبیضیبکّی ثّ ََّبسرأیی يبیِّٔ تب صۆزیُِّٔکّی ّْثڵ ْبت .ثّاڵو نّ سبڵی 1927صا پرۆفێسّرێکی فیزیب ٔ لّضّیّکی کبسۆنیکیی رۆيب ثّ َبٔی جۆرج نّيبیتر( )Lemaîtreئبیضیبیّکی ْبٔضێِٕی پێطُیبر کرص :ئّگّر ضٕێُپێی يێژٔٔی گّرصٌٔٔ ثۆ راثرصٔٔ ّْڵگریُِّٔٔ ثۆ صٔأِ ثگّڕێیُِّٔ ،گّرصٌٔٔ ثّ ثچٕٔکتر ٔ Page 112
www.dengekan.com
ثچٕٔکتر صِثیُیٍ تب صِگّیٍ ثّ رٔٔصأی ئبفراَضٌ -ئێًّ ئێستب پێی صِڵێیٍ تّلیُِّٔ گّٔرِکّ( Big .)Bang زۆرکّس دّزیبٌ نّ ٔێُّکرصَی ثیگ ثبَگ َّثٕٔ ،نّڕاستییضا ٔضّی "ثیگ ثبَگ" نّ سبڵی ِِٔ1949نّالیٌّ فّنّکُبسی فیزیبٔیی astrophysicistکبيجریج فرێض ْۆیڵ (ِٔ )Fred Hoyle ْبتّ ثّرثبس کّ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ گّرصٌٔٔ ثۆ ّْيیطّ صِکطێت ،ئّٔ صِستّٔاژِیّضی ِٔک ِٔسفێکی گبڵتّ ئبيێز ثّکبر صِْێُب .یّکّيیٍ تبلیکرصَِّٔ ٔ ثیُیُی راستّٔسۆ تب سبڵی 1965ثۆ پطتگیرییکرصٌ نّ ئبیضیبکّی ثَٕٔی َّثٕٔ .نّٔ سبڵّصا ضٕێُّٔارێکی الٔاز نّ ضّپۆنی يبیکرۆ نّ فّزاصا صۆزرایِّٔ .ئّو ثبکگرأَضی تیطکّ ضّپۆنییّ يبیکرۆگّرصَٔٔییّ یبٌ (ّْ ،)CMBRيبٌ ضتّ کّ نّ فڕَّ يبیکرۆضّپۆنییّکبَضا( )Microwavesصرٔست صِثێت ثّاڵو ثّ تٕاَبیّکی کّيترِِٔ .ئێِٕ صِتٕاٍَ ( )CMBRی سۆتبٌ ثّصاَبَی تّنّڤزێَّٕکّتبٌ نّسّر کَّبڵێکی ثۆش ثجیٍُ -چَّض نّ سّتێکی کّو نّٔ تّزرِ سپییبَّی نّ سّر ضبضّکّ صِیجیٍُ ثّٔ ْۆیِّٔ صرٔست صِثێت. تیطکّکّ ثّ ضێٕازێکی رێکّٔت نّالیٌّ صٔٔ زاَبی تبلیگّی ثێڵ( ِٔ )Bell laboratoryکبتێک صِیبَٕیست ئبيبرێکی نّٔ چّضُّ نّ ئبَتێُی antennaضّپۆنّ يبیکرۆکّیبٌ الثّرٌ ،صۆزرایِّٔ .نّ سّرِتبِٔ ئّٔاٌ ٔا ثیریبٌ صِکرصِِٔ ،نّٔاَّیّ ئّو ستبتیکّ پێَِٕضیی ثّ ْێالَّ کۆتری سّر ئێریبنّکّیبَِّٔ ّْثێت .ثّاڵو صِرکّٔت کێطّکّیبٌ سّرچبِٔیّکی سّرَجڕاکێطی نّگّڵ سۆیضا ّْڵگرتِٕٔ .ئِّٔش ( ) CMBRثٕٔ ،تیطکێکّ نّ گّرصَٔٔی زۆر گّرو ٔ چڕی سّرِتبییِّٔ کّ يبِٔیّکی کٕرت صٔای ثیگ ثبَگ ّْثِٕٔ ،صِرچِٕٔ .نّ گّڵ کطبَی گّرصَٔٔضا ،سبرصِِٔثَٕٔیص زیبصی کرصِٔٔ تب ئّٔ جێگّیّی تیطکّکّ ثِٕٔ ثّٔ پبضًبِٔ الٔازِی ئێًّ ئێستب صِیجیُیٍ. نّ ئێستبصا ئّو ضّپۆنّ يبیکرۆییّ صِتٕاَێت سٕصارصَّکّتبٌ تب 270پهّی گّريی سەتیی ٔاتّ 3 پهّ نّ سّرٔٔ سفری رِْبِٔ ثۆ گّرو ثکبت ،تەَبَەت ثۆ ثرژاَضَی گًَّّضبيییص سٕصيَّض َییّ. ّْرِْٔب ئّستێرَِبسّکبٌ َّْضێک نّ َیطبَّکبَیتر کّ پطتگیری ثیگ ثبَگ ٔ ًََّٕٔی کێطرأی زۆر گّرو ٔ ٔرصی گّرصَٔٔی سّرِتبیی صِکٌّ ،صۆزیِٕتِّٔ .ثۆ ًََّٕٔ نّ ئّصای یّکّيیٍ سٕنّکضا صِثێت گّرصٌٔٔ زۆر گّريتر ثٕٔثێت نّ َبَِٔضی ئّستێرِیّکی ًََّٕٔیی. typical نّٔ سّرصِيّصا تّٔأی گّرصٌٔٔ صِثێت ِٔک کٕٔرِ ی تێکمرژأی َبٔٔکیی کبری کرصثێت .نّگّڵ کطبَی زیبتری گّرصٌٔٔ ٔ سبرصثَِّٕٔٔی ثّ ئَّضازِی پێٕیست کبرنێکّ َبٔٔکییّکبٌ صِثێت ثّرِثّرِ ْێٕاش ثٕٔثێتُِّٔ ،ثّاڵو تیۆریییّکّ پێطجیُیی صِکبت کّ صِثێت گّرصَٔٔێکی پێکٓبتّیی ثّ جێًبثێت کّ زۆرثّی ثریتیی ثِٕٔ نّ ْبیضرۆجیٍّْ ،رِْٔب َزیکّی نّ سەتب 23ی ْیهیۆو ،نّگّڵ َّْضێک َیطبَّ نّ نیسیۆو lithiumثَٕٔیبٌ ّْثٕٔثێت (ّْئٕ تٕسًّکبَی تر نّصٔاییضا نَّبٔ ئّستێرِکبَضا صرٔست ثَّٕٔ) .دیسبثکرصَّکبٌ ثّ ثبضیی نّگّڵ ثڕی ْیهێٕو ٔ ْبیضرۆجیٍ ٔنیسیۆو کّ ئێًّ صِیجیُیٍ یّک صِگرێتِّٔ.
Page 113
www.dengekan.com
پێٕاَی ثڕی زۆری ْیهیۆو نّگّڵ ( )CMBRثّڵگٌّ ثۆ ثیگ ثبَگ ،ثۆ گّرصَٔٔی سّرِتبییّْ ،رچَّض سّڵک صِتٕاٍَ ٔا ثیرثکًَََِّّّٕٔٔ ،ی کێطرأ نّ ثیگ ثبَگ ضرۆڤّیّکّ جێگّی يتًبَّیّ ثۆ کبتّ سّرِتبییّکّ ،ثّاڵو ّْڵّیّ ئّگّر ثڵێییٍ ثیگ ثبَگ ثّتّ ٔأیی ئبکبيی ْزری تیۆریییّکّی ئبیُطتبیُّ ِٔک ئِّٔی ًََّٕٔیّکی راستی نّ سّرچبِٔی گّرصٌٔٔ پێطکّش کرصثێت .چَٕکّ تیۆریی رێژِیی گطتیی( )General Relativityپێطجیُیی سبڵێک نّ کبتضا صِکبت کّ پهّی گّريییّکّی ٔ چڕییّکّی ٔ چّيبِٔییّکّی گّرصٌٔٔ ّْر ّْئٕیبٌ ثێکۆتبییٍ .زاَبیبَی فیزیب ثّو صۆسّ يبتًبتیکییّ صِڵێیٍ تبکیی( .)Singularityثۆ کّسێکی فیزیبیی ئّيّ يبَبی ئِّٔیّ تیۆرییّکّی ئبیُطتبیٍ تٕٔضی صاڕيبٌ( )Break downصِثێت ،ثۆیّ َبکرێت چبِٔڕٔاَی ئِّٔی نێ ثکّیٍ پێطجیُیی سّرِتبی گّرصٌٔٔ ثکبت ثّڵکٕ تَّیب ثبسی چۆَیّتی صٔای ئِّٔ صِکبت. ّْرچَّض ئێًّ نّ ْبٔکێطّکبَی رێژِیی گطتیی ٔ تبلیکرصَِّٔکبًَبٌ صِرثبرِی گّرصٌٔٔ ثۆ زاَیُی زیبتریص صِرثبرِی ّْر تّيَّێکی گَّججَٕٔی گّرصٌٔٔ کّڵک ِٔرصِگریٍ ،ثّاڵو ئِّٔ راست َییّ ّْئٕ ئّو ًََّٕٔ کێطرأاَّ ثۆ سّرِتبی گّرصٌٔٔ ثگێڕیُِّٔ .ئێًّ صێییُّ سّر ثبسی ثُبغّی سّرِکیی گّرصٌٔٔ ،صٔاتر ئێًّ َّْضێک ضتی کٕرت صِرثبرِی سّرچبِٔی گّرصٌٔٔ ثبس صِکّیٍ .نّ پێطضا ثب َّْضێک ثبسی صۆسی کطبَّکّ ثکّیٍ .زاَبیبَی فیزیب ثّيّ صِڵێٍ ّْڵئبٔسبٌ ،ئّگّر ئێِٕ نّ زیًجبثۆی ژیبثێتٍ کّ نّٔ صٔاییّصا رێژِی ّْڵئبٔسبَی صرأِکّی 200,000,000نّ سّتی تێپّڕاَض ،ثّ ثبضیی نّ يبَبی ّْڵئبٔسبٌ تێضِگٌّ ثّاڵو ّْڵئبٔسبَی گّرصٌٔٔ زۆر نّيّش گّٔرترِ .ثّپێی دیسبثکرصَّکبٌ تَّبَّت ثّ ٔریبییطِّٔ پێٕرأِ ،کطبَی گّرصٌٔٔ ثّ َرسی ٔاتّ چرکّصایّ. نّیّک 1,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000 .00000000000000000000000000000000001ئّيّ يبَبی ئِّٔیّ ،صرأێکی ئبسٍ کّ تیرِکّی 1سبَتیًّترِ نّ پڕ گّٔرِ ثجێتِّٔ ثّ ضێٕازێک ثجێت ثّ پبَتبیی یّک يیهیۆٌ جبر گّٔرِتر نّ پبَتبیی کۆيّڵّی کبکێطبٌ .ئّيّ نِّٔ صِچێت ،صژ ثێت ثّ تیۆریی رێژِیی کّ سُٕٔری سێرایی رَٔٔبکیی تێضِپّڕێُێت ،چَٕکّ ْیچ تَّێک َبتٕاَێت نّ سێرایی رَٔٔبکیی ،سێراتر ثێت. ثّاڵو سُٕرصارثَٕٔی سێرایی ثۆ کطبَی فّزا ثّکبر َبْێُرێت. ئبیضیبی ئّگّری رٔٔصاَی گرتّیّکی ّْڵئبٔسبٌ ثّ پێی ئّٔ نّ ثّرچبٔگرتُبَّی ،صِچَّٕٔ صِرِِٔی تیۆرییّکّی ئبیُطتبیٍٔ ،اتّ رێژِیی گطتیی ،یّکّيجبر نّ سبڵی 1980صا پێطکّضکرا ،کّ َّْضێک الیَّی تیۆریی کٕاَتّو دیسبثی ثۆ صِکرا .نّثّرئِّٔی ئێًّ تیۆرییّکی تّٔأيبٌ ثۆ تیۆری کٕاَتّيی کێطکرصٌ( ) Quantum Theory Of Gravityنّ ثّرصِستضا َییّ ثۆیّ ْێطتب کبری نّسّر صِ کرێت ٔ زاَبیبَی فیزیب ْێطتب صڵُیب َییٍ ئّو ّْڵئبٔسبَّ چۆٌ رٔٔیضأِ .ثّاڵو ثّپێی تیۆرییّکّ ئّٔ کطبَّی ثّ ْۆی ّْڵئبٔسبَّکِّٔ رٔٔصِصات ثّ تّٔأیی نّ ّْئٕ ئبراستّکبَضا یّکجۆر َییّ، ئّيّش پێچّٔاَّی پێطجیُییّکبَی ثیگ ثبَگّ ثبِٔکّیّ. ئّو َبڕێکییّ گۆڕاَێکی ثچٕٔک نّ پهّی گّريیی ( )CMBRنّ ئبراستّ جیبٔازِکبَضا صرٔست صِکبت .گۆڕاَّکبٌ ثچٕٔکتر نٌِّٔ کّ کّ نّ سباڵَی ِ 1960کبَضا ثیُراٌ .ئّٔاٌ ثۆ یّکّيیُجبر نّ سبڵی 1992نّالیٌّ سّتّالیتی ()COBEی َبسب( ِٔ )NASAصۆزرأَِّّْ .رِْٔب نّالیٌّ Page 114
www.dengekan.com
سّتّالیتێکی تر کّ صٔاتر ثَّبٔی ( )WMAPنّ سبڵی 2001صا ْبٔێژرا ،پێٕرأٌِ .ک ثّرئَّجبو ئێستب ئێًّ صڵُیبیٍ ّْڵئبٔسبٌ ثّڕاستیی رٔٔیضأِ .سّرَجڕاکێص ئِّٔیّ ّْرچَّض گۆڕاَّ ثچٕٔکّکّی ( )CMBRثّڵگّیّ ثۆ ّْڵئبٔسبٌ ،ثّاڵو ْۆکبرێکی تری ّْڵئبٔسبٌ ثریتییّ نّ چّيکێکی گریُگ ئّٔیص یّکجۆری پهّی گّريیی نّ ( )CMBRصایّ. ئّگّر ئێِٕ ثێٍ ثّضێکی ثچٕٔکی تَّێک گّريتر ثکٌّ نّ صِٔرٔثّرِکّی ،رأِستٍ تب سبڵّ گّريکرأِکّ صِست ثّ سبرصثَِّٕٔٔ صەکبت ،نّگّڵ ئِّٔصا صِٔرٔثّرِکّش صِست صِکبت ثّ گّريجٌٕٔ تب پهّی گّريیی ّْئٕ ضٕێُێکی تَّّکّ چَٕٔیّک صِثێتْ .بٔضێِٕی ئّيّ صِکرێت چبِٔڕٔاٌ ثیٍ ،گّرصٌٔٔ سّرئَّجبو پهّی گّريییّکّی ثجێت ثّ یّکجۆر .ثّاڵو ئّو پرۆسێسّ کبت صِثبت ئّگّر ّْڵئبٔسبٌ رٔییُّصاثێت کبت ثّ ئَّضازِی پێٕیست نّ يێژٔٔی گّرصٌٔٔ ثۆ ئّو ثباڵَسجَّٕٔ َییّ .تَّبَّت ئّگّر گٕاستُّٔی گّريیی ثّ سێرایی رَٔٔبکییص ثێت نّ ثّرصِستضا َییّ .سّرصِيێک ثّ کطبَی زۆر سێرا تَّبَّت سێراتر نّ سێرایی رَٔٔبکیی چبرِسّری ئّيّ صِکبت چَٕکّ ئّيّ ثّ ئَّضازِی پێٕیست کبت ثۆ ْبٔتبیی صِستّثّر صِکبت تب ئّٔ ّْاڵٔسبَّی پێص گّرصَٔٔی ئێًّ صِیزاَیٍ صرٔست ثجێت. ّْڵئبٔسبٌ ضرۆڤّی تّلیُِّٔ ( )Bangنّ ثیگ ثبَگضا صِکبت .الی کّو ٔا ّْستی پێضِکرێت کّ کطبَّکّ پێطبَضِری کطبَێکی زۆر زیبترِ نِّٔی کّ تیۆرییّ ثبِٔکّی ثیگ ثبَگی تیۆریی رێژِیی گطتیی نّٔ ئّصا کبتییّی ّْڵئبٔسبَضا پێطجیُیی صِکبت .کێطّی يۆصێهی تیۆریییّکبَی ّْاڵٔسبٌ ثۆ ئێًّ نّ کبرپێکرصَضا ئِّٔیّ ،صۆسّ سّرِتبییّکّی گّرصٌٔٔ َبچبر ثِٕٔ ثّ َّْضێک رێگّ ئبيبصِ ثکرێت کّ زۆر جێی يتًبَّ َییٍ .ثۆیّ يۆصێهی تیۆرییّ کۆَّکّی ّْڵئبٔسبٌ کۆيّڵێک کێطّ الصِثبت ثّاڵو نّ ّْيبَکبتضا کێطّی تر صرٔست صِکبت -ئِّٔش پێٕیستی ثّ صۆسێکی سّرِتبیی زۆر تبیجّت ّْیّ .سفرثَٕٔی کبت ِٔک ئێًّ ثبسی صِکّیٍ ثبثّتێکّ کّ نّتیۆریییّکبَی چێکرصَی گّرصَٔٔضا چبٔپۆضیی نێکرأِ. ئێًّ َبتٕاَیٍ ثبسی ضرۆڤّی ئّفراَضٌ ٔ سّرچبِٔی گّرصٌٔٔ ثکّیٍ ئەگەر تیۆریییّکّی ئبیُطتبیٍ ٔاتّ رێژِیی گطتیی ثّکبر ثٓێُیٍ .رێژِیی گطتیی َبچبرِ جێگّکّی سۆی ثّ تیۆرییّکی زۆر ئبڵۆزی تر ثضات .نّٔاَّیّ کّسبَێک ّْثٍ ثڵێٍ تیۆرییّکی زۆر ئبڵۆزتر پێٕیستّ تَّبَّت ئّگّر تیۆریی رێژِیی گطتییص تٕٔضی صاڕيبٌ َّثێت ،چَٕکّ رێژِیی گطتیی نّ پێِٕری ثچٕٔکی ستراکتۆری يبصصِصا کّ نّ ژێر فّريبَرِٔایی تیۆریی کٕاَتّيییضایّ ثّکبر َبْێُرێت. ئێًّ نّ ثّضی چٕارِيضا گٕتًبٌ ثۆ يّثّستی کرصاریی ،تیۆریی کٕاَتّو ثۆ نێکۆڵیُِّٔ نّ ستراکتۆری پێِٕرِ گّٔرِکبَی گّرصَٔٔضا ثّکبر َبْێُرێت ثّڵکٕ ئّو تیۆریییّ ثۆ ضرۆڤّی سرٔضت نّ پێِٕری يبیکرۆسکۆپییضا ثّکبر صێت .ثّاڵو ئّگّر ئێِٕ نّ کبتضا ثۆ صٔأِ ثگّڕێُِّٔ صِگٌّ ثّ ضٕێُێک گّرصٌٔٔ زۆر زۆر ثچٕٔکّ ثّ ئَّضازِی لّثبرِکّی پالَک صِلّثڵێُرێِٔ ،ک یّک ثیهیۆٌ – تریهیۆٌ-تریهیۆَی سبَتیًّترێک صێتّ ئّژيبرصٌ ،نّ صۆسێکی ثّيطێِٕیّصا صِثێت تیۆریی کٕاَتّو ثّکبر ثٓێُرێتّْ .رچَّض ْێطتب ئێًّ تیۆرییّکی تّٔأی کٕاَتّيی کێطکرصًَبٌ َییّ ثّاڵو صِزاَیٍ سّرچبِٔی گّرصٌٔٔ رٔٔصأێکی کٕاَتّيیی ثِٕٔ. Page 115
www.dengekan.com
ِٔک ئَّجبو ئێًّ تَّیب تیۆریی کٕاَتّو نّگّڵ رێژِیی گطتیی ئبٔێتّ صِکّیٍ –الی کّو ثّ ضێِٕی کبتیی -تب تیۆریی ّْڵئبٔسبَی نێ صاثتبضیٍ ،ثّاڵو ئّگّر ثًبَّٔێ زیبتر ثگّڕێیُِّٔ ثۆ صٔأِ ٔ نّ سّرِتبی گّرصٌٔٔ تێجگّیٍ صِثێت ّْئٕ ئّٔ ضتبَّی صِرثبرِی رێژِیی گطتیی ٔ تیۆری کٕاَتّو صِیزاَیٍ تێکّڵیبٌ ثکّیٍ .ثۆ تێگّیطتٍ نّ ضێٕازی کبرکرصَی ئّيّ ،ئێًّ پێٕیستًبٌ ثّ تێگّیطتُی ئّٔ پریُسیپّیّ کّ کێطكرصٌ ،فّزا ٔ کبت صِپێچێتِّٔ .نٕٔنجَٕٔی فّزا ئبسبَتر نّ نٕٔنجَٕٔی کبت صِکرێ ثٓێُرێتّ پێطچبٔ .ثیر نّ رٔٔثّری گّرصٌٔٔ ثکِّٔ ِٔک يێزێکی تّستی ثیهیبرص .رٔٔثّری يێزِکّ الی کّو نّ صٔٔ صٔٔراییضا فّزایّکی تّستّ .ئّگّر ثێت ٔ تۆپێک نّ سّر رٔٔثّرِکِّٔ پبڵ پێِٕثُێی ٔ تم ثشٕات نّسّر سّتێکی راست صِجٕڵێت .ثّاڵو ئّگّر رٔٔثّری يێزِکّ نٕٔل ثکرێت یبٌ َّْضێک ضٕێُی ِٔک نّ ًََّٕٔکّصا صِثیُرێت (لۆڵت)ی تێجکّٔێت ،ئّٔ کبت تۆپّکّ ثّ سٕصارٔسێچیی صِجٕڵێت.
لٕپبَی فّزا :يبصصِ ٔ ٔزِ ،فّزا صِپێچُِّٔ ٔ رێچکّی تَّّکّکبٌ صِگۆڕٌ
نّو ًََّٕٔیّصا زۆر ئبسبَّ تێجگّیٍ کّ يێزی ثیهیبرص چۆٌ نٕٔل صِثێت چَٕکّ نّ فّزایّکی سێ صٔٔراییضا نٕٔل صِثێت کّ ئێًّ صِتٕاَیٍ ثیجیُیٍ .ثّ ْۆی ئِّٔی ثۆ ثیُیُی نٕٔنجَّٕٔکّ ئێًّ َبتٕاَییٍ ثچیُّ صِرِِٔی فّزا-کبت ِ کّی سۆيبٌ ،ثۆیّ ْێُبَّ ثّرچبٔی نٕٔنجَٕٔی کبت نّ Page 116
www.dengekan.com
گّرصَٔٔضا لٕرسترِ .ثّاڵو لٕپبَّکّ ّْست پێضِکرێت تَّبَّت ئّگّر ئێِٕ َّضتٕاٍَ ثچُّ صِرِِٔ ثۆ ئِّٔی نّ فّزایّکی گّٔرِترٔ ثّریُترصا سّیری ثکٌّ. کٕٔڕثَّٕٔکّ صِکرێت نّ سٕصی َبٔ فّزاکِّٔ ئبضکرا ثکرێتٔ .ای صاثُێ يبیکرۆ-يێرٔٔنّیّک َبچبر کراثێت نّ رٔٔثّری يێزِکّصا لّتیس ثێ ،تَّبَّت ثێئِّٔی تٕاَبی ّْثێت نّ يێزِکّ ثچێتّ صِرِِٔ ،يبیکرۆ يێرٔٔنّکّ صِتٕاَێت نٕٔنیی يێزِکّ ثّ کێطبَی ٔرصی ئّصا صٔٔراییّکبٌ صیبری ثکبت .ثۆ ًََّٕٔ صٔٔرایی سٕنگّی ثبزَّیّک نّ فّزای تّستضا ّْيیطّ تۆزێک نّ سێ لبتی ئّصای صٔٔرایی تیرِکّی زیبترِ ( نّڕاستییضا کّڕِتی ژيبرِی پبی πصِکرێت ٔاتّ ثّ َزیکی .)3.14ثّاڵو ئّگّر يێرٔٔنّکّ یّکێک نّٔ ثبزَبَّی کّ صِٔری لۆڵتی ٔێُّکّی سّرِِٔی صأِ ،لّصثڕ ثکبت، تێضِگّیت کبتی تێچَّٕٔکّی یّک نّ سّر سێی ئّٔ کبتّیّ کّ نّ صِرِِٔی لۆڵتّکّ صِیجڕێ.
ثّاڵو نّڕاستییضا ئّگّر لۆڵتّکّ زۆر لٕٔڵ ثێت ،تێضِگّیت رۆیطتُی يێرٔٔنّکّ نّسّر ثبزَّکّ کٕرت سبیَّترِ نّ لّصثڕِکّْ .بٔضێِٕی ئّيّ ثۆ نٕٔنجَٕٔی گّرصَّٔٔکّی ئێًّش راستّ- صرێژثَِّٕٔٔ یبٌ کٕرتجَِّٕٔٔی ئّصای َێٕاٌ صٔٔ سبڵی فّزا ،گۆڕاَی ئَّضازِیی ،یبٌ گۆڕاَی ضێِٕکبَیبٌ صِکرێت نّ َبٔ گّرصَٔٔضا ثپێٕرێٍ .نٕٔنجَٕٔی کبت صرێژثَِّٕٔٔی یبٌ کٕرتجَّٕٔی صِکرێت ّْر ثّو ضێٕازِ ثبس ثکرێت.
قوپانی فه‌زا-کات :مادده و وزه کات دهقوپێنن دوورایی کات تێکهڵ به دووراییه فهزاییهکان بێت
دهبنه هۆی ئهوهی که
صٔای تێگّیطتٍ نّو ئبیضیبَّ ثب ثگّڕێیُِّٔ ثۆ ثبثّتی صِستپێکرصَی گّرصٌِٔٔٔ .ک ثبسًبَکرص کبتێک سێراییّکبٌ نّ سٕصارِِٔیّ ٔ کێطکرصٌ الٔازِ صِتٕاَیٍ ثّ جیب جیب ثبسی فّزأ کبت ثکّیٍ. ثّاڵو ثّ گطتیی فّزا ٔ کبت پێکِّٔ تَّرأٌ ،ثۆیّ کطبٌ ٔ تٕرتجَِّٕٔٔیبٌ ّْڵگری ثڕێکی صیبریکرأ Page 117
www.dengekan.com
نّ تێکّڵجَٕٔیبَّ .ئّو تێکّڵجَّٕٔ ثۆ سّرِتبی گّرصٌٔٔ گریُگّ ،ثّّْيبٌ يیتۆصیص کهیهی تێگّیطتُی صِستپێکرصَی کبتّ .ثبثّتی صِستپێکرصَی کبت تۆزێک نّ ثبثّتی لّراغی جیٓبٌ صِچێت .نّ سّرصِيێکضا سّڵک ثیریبٌ نّ تّستجَٕٔی جیٓبٌ صِکرصِِٔ ،يٕيکیُّ َّْضێک کّس سّریبٌ سٕڕيبثێت چۆٌ ئبٔ نّ نێٕارِکبَییِّٔ َبڕژێت؟ ئّيّ ثّ پراکتیک تبلیکرأِتِّٔ کّسێک صِتٕاَێت یّک صِٔری زِٔیی ثضاتِّٔٔ َّضکّٔێتّ سٕصارِِٔ .کێطّی ئِّٔی کّ نّ نێٕارِکبَی زِٔیی چی رٔصِصات ثِّٔ چبرِسّرکرا ،نّڕاستییضا جیٓبٌ رٔٔثّرێکی تّست َییّ ثّڵکٕ رٔٔثّرێکی کٕٔڕِ .کبتیص ٔا صێتّ پێطچبٔ کّ نّ يۆصێهی رێگّی ضّيَّضِفّر صِچێت .ئّگّر ئّٔ رێگّیّ سّرِتبیّکی ّْثێت صِثێت کّسێک (ثۆ ًََّٕٔ سٕصا) ضّيَّضِفّرِکّی نّسّر ثّگّڕ سستجێتّْ .رچَّض سّرجّو تیۆری رێژِیی ئبیُطتبیٍ کبت ٔ فّزایبٌ پێکِّٔ یّکشستِٕ نّ ژێر َبَٔیطبَی فّزا-کبت ٔ ّْڵگری َّْضێک تێکّڵییّ نّو صٔٔاَّ، ثّاڵو ْێطتب کبت جیبٔازِ نّ فّزا چَٕکّ سّرِتبی ّْیّ یبٌ کۆتبیی ّْیّ یبسٕص ّْيیطّ ثّرِٔ پێطِّٔ صِچێت .ثّّْيّدبڵ کبتێک ئێًّ َّْضێک کبریگّرییّکبَی تیۆریی کٕاَتّو ثّ تیۆریی رێژِیی زیبص صِکّیٍ ،نّ دبڵّتێکی تَٕضا پێچبَِّٔی فّزا صِتٕاَێت رٔٔ ثضات کّ رٔٔصأێکی گریُگّ ثۆ ئِّٔی کبت ِٔک صٔٔراییّکبَی تری فّزا رِفتبر ثکبت. نّ سّرِتبی گّرصَٔٔضا کبتێک گّرصٌٔٔ ثّ ئَّضازِی پێٕیست ثچٕٔک ثٕٔ ،رێژِیی گطتیی ٔ تیۆریی کٕاَتّو فّريبَڕِٔایی ْبٔثّضیبٌ ّْثِٕٔ -نێرِصا چٕار صٔٔرایی ثۆ فّزا ٔ سفر صٔٔرایی ثۆ کبت ثَٕٔی ّْثِٕٔ .ئّيّ ئّٔ ٔاتبیّ صِگّیَّێ کبتێک لسّ نّسّر سّرِتبی گّرصٌٔٔ صِکّیٍ ئێًّ صِو نّ ثبثّتێکی فڕٔفێاڵٔیی صِژَِیٍٔ .ا صێتّ پێطچبٔ کبتێک زۆر ثۆ صٔأِ صِگّڕێیُّ ثۆ سّرِتبی گّرصٌٔٔ ،کبت ثَٕٔی َّثِٕٔ! ثۆیّ صِثێت ئِّٔ ثپّژرێُیٍ کّ ئبیضیب ئبسبییّکّيبٌ صِرثبرِی فّزأ کبت ثۆ زۆر َزیک نّ سّرِتبی گّرصٌٔٔ َبضێت .ئّيّ نّ صِرِِٔی ئّزئَّٕکبَی ئێًّیّ ثّاڵو َّک نّ صِرِِٔی ثیر ٔ يبتًبتیک ثێت. ئّگّر نّ سّرِتبی گّرصَٔٔضا ّْر چٕار صٔٔراییّکّ فّزایی ثٌٕٔ ئّی کبت ،کّی صِستی پێکرص؟ نّڕاستییضا ئّٔ تێگّیطتُّی ٔای صاصَِێت ،کبت ِٔک ئبراستّکبَی تری فّزا ّْثِٕٔ ،صِیّٔێ گێچّڵّکّ نّکۆڵ سۆی ثکبتِّٔ ،ثِّٔی کبت سّرِتبی ّْیّ ،ثّّْيبٌ ضێِٕی کّ لّراغی جیٓبًَبٌ نّکۆڵکرصِِٔٔ .ای صاثُێ سّرِتبی گّرصٌٔٔ ِٔک جّيسّری ثبضٕٔر ٔاثِٕٔ ،نّٔێضا پهّکبَی پبَیی- جٕگرافیبیی ( )Latitudeرۆڵی کبت صِگێڕٌ .ئّگّر یّکێک ثڕٔات ثّرِٔ ثبکٕٔر پهّکبَی ثبزَّ َّگۆڕِکبٌ ،پبَی جٕگرافیبیی(التیتیٕص) پێطبَضِری لّثبرِی گّرصٌٔٔ صِثٍ .گّرصٌٔٔ نّ سبڵێکی جّيسّری ثبضٕٔرِِٔ صِست پێضِکبت ثّاڵو ئّو جّيسّرِ ِٔک ّْئٕ سبڵّکبَی تر ٔایّٔ ،اتّ سبڵێکی تبیجّتیی َییّ. پرسیبری ئِّٔی پێص صِستپێکرصَی گّرصٌٔٔ چی رٔٔیضأِ ،پرسیبرێکی ثێًبَب صِرصِچێت .چَٕکّ ْیچ ضتێک نّثبضٕٔری جّيسّری ثبضٕٔرصا ثَٕٔی َّثِٕٔ .نّو ٔێُّیّصا فّزأ کبت ْیچ چّضُّ سُٕرێکیبٌ َّثِٕٔ -ئّٔ یبسبیبَّی نّ جّيسّری ثبضٕٔر ّْثِٕٔ ِٔک ّْئٕ ضٕێُّکبَی تر ٔایّ. Page 118
www.dengekan.com
ثّ ّْيبٌ ضێِٕ ،کبتێک ئێًّ تیۆریی کٕاَتّو نّگّڵ رێژِیی گطتییضا تێکّڵ صِکّیٍ پرسیبری ئِّٔی پێص صِستپێکرصَی گّرصٌٔٔ چیی رٔٔیضأِ ثێًبَبیّ؟ ثّو پێٕصاَگّ ،ئبیضیبی يێژِٔٔکبٌ صِثێت رٔٔثّرِ صاسرأِ ثێسُٕٔرِکبٌ ثٍ ،پێی صِگٕترێ يّرجی ثێ-سُٕریی( No Boundary .)Condition نّ سّتّکبَی پێطٕٔصا ،زۆر کّس ثّئّریستۆضِّٔ ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ گّرصٌٔٔ صِثێت ّْيیطّ ّْثٕٔثێت تب سۆیبٌ نّ ثبثّتی چۆٌ صرٔستکرأِ ثّ صٔٔر ثگرٌ .سّڵک ثبِٔڕیبٌ ٔاثٕٔ گّرصٌٔٔ سّرِتبی ّْیّٔ نّيّ کّڵکیبٌ ِٔرصِگرت ثۆ ئِّٔی ثڵێٍ سٕصا ّْیّ .ئّٔ دّلیمّتّی کّ کبت ِٔک فّزا رِفتبر صِکبت ئّنتّرَبتێڤێکی َٕێ پێطکّش صِکبت .ئّيّ رِسُّگرتٍ نّ تّيَّی کۆَی گّرصٌٔٔ الصِثبت .ثِّٔی گّرصٌٔٔ صِستپێکی ّْیّ .ثّاڵو ئِّٔ صێُێتّ ثّرثبس کّ صِستپێکی گّرصَٔٔیص ثّ پێی یبسبکبَی زاَست ثِٕٔ َّک پێٕیستی ثّ جٕاڵَضٌ ثٕٔثێت ثّ ْۆی َّْضێ یّزصأَِّ. ئّگّر سّرِتبی گّرصٌٔٔ رٔٔصأێکی کٕاَتّيیی ثێت صِثێت زۆر صرٔست ثّ ْۆی کۆکرصَِّٔی رٔٔصأِ يێژِٔٔییّکبَی فّیًُبَِّٔ ضرۆڤّ ثکرێت .ثّکبرْێُبَی تیۆریی کٕاَتّو ثۆ ّْئٕ گّرصٌٔٔ کّ ثیُّر سۆی ثّضێکّ نّٔ سیستًّی تبلیضِکبتِّٔ ضتێکی زۆر ثّپێچ ٔ پَّبیّ .نّ ثّضی چٕارِيضا ثیُیًبٌ چۆٌ تَّۆنکّ يبصییّکبٌ کبتێک ثّرِٔ ضبضّیّک ثّ صٔٔ صرزصا صِْبٔێژرێٍ ِٔک ضّپۆنی ئبٔ ثّیّکضاچٌٕٔ ئَّجبو صِصٌِ .فّیًُبٌ پێطبَیضا ئّيّ نِِّٔٔ سّرچبِٔ صِگرێت کّ تَّۆنکّیّک ثّ تَّیب یّک يێژٔٔی َییّ .کبتێک تَّۆنکّیّک نّ سبڵی سّرِتبی ( ِٔ )Aثّرِٔ سبڵی کۆتبیی ( )Bصِچێت تَّیب ثّ یّک رێچکّصا َبڕٔات ثّڵکٕ ْبٔزِيبٌ رێچکّی ثێکۆتبیی ّْیّ صِتٕاَێت ثیگرێتّ ثّر .ثۆیّ ثّیّکضاچٌٕٔ ضتێکی سّر سٕڕْێُّر َییّ چَٕکّ نّ یّککبتضا تَّۆنکّکّ صِتٕاَێت نّ ّْر صٔٔ صرزِکِّٔ تێپّڕ ثێت ٔ ثّیّکضاچٌٕٔ نّ گّڵ سۆیضا ثکبت. ثۆ جٕڵّی تَّێک يێتۆصی فّیًُبٌ پێًبٌ صِڵێت ثۆ دیسبثکرصَی ّْر سبڵێکی صیبریکرأی ثێسُٕٔر ئێًّ پێٕیستًبٌ ثِّٔیّ ّْئٕ يێژِٔٔ يٕيکیُّکبَی تَّۆنکّکّ نّ سبڵی سّرِتبِٔ ثۆ سبڵی کۆتبیی نّ ثّرچبٔ ثگریٍ .سّڵک صِتٕاٍَ نّ يیتۆصِکبَی فّیًُبٌ ثۆ دیسبثکرصَی ئّگّری کٕاَتّيی تبلیکرصَِّٔکبَی گّرصٌٔٔ کّڵک ِٔرثگرٌ .ئّگّر ئێًّ ئّيّ ثۆ تّٔأی گّرصٌٔٔ ثّکبر ثٓێُیٍ ئّٔکبت سبڵی ( )Aثَٕٔی َبثێت ٔ ئێًّ ّْئٕ يێژِٔٔکبٌ کۆصِکّیُِّٔ کّ تێرکّری يّرجی ثێسُٕرییٍ نّگّرصَٔٔضا ثّٔ ضێٕازِی َّْٕٔکّ تبلیکرأِتِّٔ. نّو تێڕٔاَیُّصا ،گّرصٌٔٔ صِتٕاَێت سۆثّسۆ ثّ ّْئٕ رێگّ يٕيکیُّکبٌ صِست پێجکبت کّ زۆرتریُیبٌ صِثّسترێُِّٔ ثّ گّرصَّٔٔکبَی ترِِٔ .تب ئّٔ جێگّیّی َّْضێک نّٔ گّرصَٔٔبَّ ْبٔضێِٕی گّرصَّٔٔکّی ئێًٌّ ثّاڵو زۆریُّیبٌ زۆر نّ گّرصَٔٔی ئێًّ جیبٔازترٌ .جیبٔازییّکّ ثّ تَّیب نّ ٔرصِکبرییّکبَضا َییِّٔ ،ک ئِّٔی کّ ( )Elvisثّ راستیی نّ گَّجییضا يرصثێت یبٌ ضێهى ضیریُیی ثّرچبیی سٕصارصٌ ثێت .ثّڵکٕ ئّٔاٌ نّ صِرکّٔتّی یبسبکبَی سرٔضتضا جیبٔازٌ. نّڕاستییضا زۆر گّرصٌٔٔ ثَٕٔی ّْیّ ثّ کۆيّڵێکی زۆر یبسبی فیزیبیی جیبٔازَِِّْٔ .ضێک نّ سّڵک نّو ئبیضیبیّ رازێکی گّٔرِ صرٔست صِکٌّ ٔ َّْضێکجبر َبٔی چّيکی فرِ گّرصَٔٔیی
Page 119
www.dengekan.com
( )Multiverseنێضَِێٍ ثّاڵو نّڕاستییضا ئّيّ ضێٕازێکی تری صِرثڕیُی فّیًُبَّ ثۆ کۆکرصَِّٔی يێژِٔٔ جیبٔازِکبٌ. ثۆ کێطبَی ئّو ٔێُّیّ ،ثب ثبڵۆَّ پێٕاَّییّکّی ئێضیُگتۆٌ( )Eddingtonتۆزێک ثگۆڕیٍ نّ جیبتی ئِّٔی ٔا ثیر ثکّیُِّٔ کّ کطبَی گّرصٌٔٔ ِٔک کطبَی رٔٔثّری ثبڵۆَّکّ ٔایًََّّٕٔ ،کّی ئێًّ نّ صرٔستجَٕٔی کٕاَتّيی سۆثّسۆی گّرصٌٔٔ ِٔک صرٔستجَٕٔی ثڵمی ّْڵى نّ ئبٔی کٕاڵِِٔٔیّ .زۆر ثڵمی ٔرص صرٔست صِثٍ ٔ صٔٔثبرِ تیبصِچُِّٔ .ئّيّ پێطبَضِری گّرصَّٔٔ ثچٕٔکّکبَّ کّ صرٔست صِثٍ ٔ صِکطێٍ ٔ جبرێکی تر صِڕٔسێُِّٔ چَٕکّ لّثبرِکبَیبٌ يبیکرۆسکۆپیّ .ئّٔاٌ پێطبَضِری گّرصَّٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّ يٕيکیُّکبٍَ .ثّاڵو جێگّی ثبیّر َییٍ چَٕکّ ئّٔاٌ ثّٔ ئَّضازِیّ َبيێُُِّٔ تب کۆيّڵّئّستێرِکبٌ ٔ ئّستێرِکبٌ گّضّ ثکٌّ ،چ ثگبت ثِّٔی ژیبَی ْۆضًَّض ثّرّْو ثٓێٍُ .ثّاڵو َّْضێک نّ ثڵمّ ثچٕٔکّکبٌ ثّ ئَّضازِی پێٕیست گّٔرِ صِثٍ ٔ نّ تێکطکبٌ ثّصٔٔر صِثٍ .ئّٔاٌ صرێژِ صِصٌِ ثّ کطبٌ ثّ رێژِیّک رٔٔ نّ زیبصثٌٕٔ صِکٌّ ،ثّرصِٔاو ثڵك صرٔست صِکٌّ کّ ئێًّ تٕاَبی ثیُیُیًبٌ ّْیّ .ئّيّ ْبٔضێِٕی گّرصَّٔٔکبَّ کبتێک صِست صِکٌّ ثّ کطبٌ ثّ رێژِیّکی رٔٔ نّ زیبصثَٕٔی ّْيیطّیی ،یبٌ ثّ ٔاتبیّکی تر گّرصَّٔٔکبٌ نّ َبٔ صۆسێکی ّْڵئبٔسبَضاٌ.
فرِ گّرصَٔٔیی :يۆنّلی کٕاَتّيیی صِثێت ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی گّرصَٔٔی زۆر ٔرص نّ ْیچَِّّْٔ ،ضێک نّيبَّ صِگٌّ ثّ سبڵی لّیراٌ ،صٔای ئِّٔ ثّ رێگّی ّْڵئبٔسبٌ صِکطێٍ ٔ ئّستێرِکبٌ ٔ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ فۆرو صِگرٌ ٔ نّ کۆتبییضا نّ صۆسێکی Pageک گّرصَّٔٔکّی ئێًّصا ئۆلرِ صِگرٌ. ِٔ 120 www.dengekan.com
ِٔک ثبسًبَکرص کطبٌ ثّ ْۆی ّْڵئبٔسبَِّٔ ثّ تّٔأیی چَٕٔیّک َییّ .نّ کۆکرصَّٔی يێژِٔٔکبَضا تَّیب یّک يێژٔٔی رێک ٔ چَٕٔیّک ثّ تّٔأیی ثَٕٔی ّْیّ ،ئّٔیص زۆرتریٍ ئّگّری ّْیّ ،ثّاڵو زۆر نّ يێژِٔٔکبَی تر کّ تۆزێک َبڕێکٍ ئّگّری ثَٕٔیبٌ ّْیّٔ تب راصِیّکێص ئّگّرێکی ثّرزِّْ .ڵئبٔسبٌ پێطجیُیی سّرِتبی گّرصٌٔٔ ثّ ضێٕازی َبچَٕٔیّک صِکبت کّ ثّسترأِتِّٔ ثّٔ گۆڕاَکبرییّی نّ پهّی گّريیی ( )CMBRصِثیُرێت .ئّو َبڕێکییّ نّ سّرِتبی گّرصَٔٔضا جێی سۆضذبڵیّ ثۆ ئێًّ .ثۆچیی؟ چَٕٔیّکیی Homogeneityثبضّ کبتێک تۆ َّتّٔێت چّٔریی نّ ضیرِکّت جیب ثکرێتِّٔ .ثّاڵو گّرصَٔٔێکی یّکجۆر uniformگّرصَٔٔێکی ثێزارکّرَِ .بڕێکیی سّرِتبی گّرصٌٔٔ زۆر گریُگّ چَٕکّ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی َّْضێک َبٔچّ ،چڕییّکّیبٌ نّ ضٕێُّکبَی تر زیبتر ثێتْ ،ێزی کێطکرصَی َبٔچّ چڕترِکّش کطبَّکّی ْێٕاضتر صِثێت ثّ ثّرأرص نّگّڵ صِٔرثّرِکّی. ّْرِْٔب ْێزی کێطکرصٌ ثّ ْێٕاضیی يبصصِکبٌ ثۆ الی یّکتری راصِکێطێت ،ئّيّ نّ کۆتبییضا صِثێت ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی گەنە ئّستێرِ ٔ ّْسبرِٔ ئّستێرِٔ ّْنێکیص ثۆ ثَٕٔی ئێًّ پّیضا صِثێ. ئێستب ثّ ٔرصیی سّیری َّسطّی يبیکرۆضّپۆنیی ئبسًبٌ ثکٌّ .ئّيّ َّسطّیّکی سّرِتبییّ ثۆ ّْئٕ ستراکتۆرێکی گّرصٌٔٔ صِضێ .ئێًّ ثّرئَّجبيی ثّرزٔ َزيیی یبٌ رٔٔصأی کٕاَتّيیی سّرِتبی گّرصَٔٔیٍ .ئّگّر یّکێک ثبِٔڕصارثێت صِتٕاَێت ثڵێت نّڕاستییضا سٕصا یبری ثّ زار صِکبت.
ثبکگرأَضی يبیکرۆضّپۆلٔ ،ێُّی ئبسًبٌ کّ نّ الیٌّ ( ِِٔ )WMAPثّ صاتبی دّٔت سبڵ نّ سبڵی 2010صا صرٔست کرأِ .ثّرزَٔزيیی پهّی گّريب پێطبَی صِصا – ثّ رَِگی جیبٔاز پێیطبٌ صرأِ -نّ 13.7 ثیهیۆٌ سبڵ نّئّثّرِِٔ صِستی پێکرصِٔ .چبڵٕچۆڵّکبَی رَِگّکبٌ ئبيبژِ ثۆ پهّی گّريییّک صِکٌّ، Page 121کّيترِ نّ ّْزار پهّی گّريیی ثّگٕێرِی پێِٕری سێُتیگراص .ئّيبَّ ئّٔ تٕسًبٌَّ ،سّرئَّجبو ثّ www.dengekan.com گەنە ئّستێرِکبٌ ثٌٕٔ .نّالیٌّ تیًی زاَستی ( ِٔ )NASA/WMAPصرٔستکرأِ
ئّو ئبیضیبیّ صِثێت ثّ ْۆی تێڕٔاَیُێک ثۆ گّرصٌٔٔ ثّ تّٔأیی نّگّڵ چّيکّ ثبِٔکّصا جیبٔازِ، يێژٔٔی گّرصَٔٔضا ثگَٕجێُیٍ .ثّ يّثّستی ٔا پێٕیست صِکبت ثیرکرصَِّٔکبًَبٌ نّگّڵ صرٔستکرصَی پێطجیُیی نّ گّرصَُٔٔبسییضا cosmologyپێٕیستّ ئّگّری دبڵّتّ جیبٔازِکبَی تّٔأی گّرصٌٔٔ نّ کبتی ئێستبصا دیسبة ثکّیٍ .نّ فیزیبصا ثّ ضێٕازی َۆريبڵ سّڵک گریًبَی صۆسّ سّرِتبییّکبَی سیستًێک نّ کبتێکضا صِکٌّ ٔ گّضّکرصَّکّی ثّ پێی کبت ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ ْبٔکێطّ يبتًبتیکییّکبٌ دیسبة صِکٌّ .ثۆ صاَی دبڵّتێک ثّ سیستًێک نّ کبتێکی صیبریکرأصا ،یّکێ ثیّٔێ دیسبثی ئّگّری ئّٔ سیستًّ ثکبت ،جیبٔاز صِثێ نّکبتێکی ترصا. گریًبَی ئبسبیی نّگّرصَُٔٔبسییضا ئِّٔیّ گّرصٌٔٔ ثّ تَّیب یّک يێژٔٔی صیبریکرأی ّْیّ. سّڵک صِتٕاٍَ ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ یبسبکبَی فیزیب چۆَیّتی گۆڕاَکبریی ئّو يێژِٔٔ ثّ پێی کبت ثزاٍَ. نّ گّرصَُٔٔبسییضا ئێًّ ئّيّ ثّ َزیکجَِّٕٔٔی " ثٍ-ثبٌ" (َ )Bottom-Upبٔ صَِێیٍ .ثّاڵو ئێًّ صِثێت سرٔضتی کٕاَتّيیی گّرصٌٔٔ ،ثّپێی کۆکرصَِّٔکبَی فّیًُبٌ دیسبثی ثۆ ثکّیٍ ،فرأاَیی amplitudeئّگّر ،ئِّٔی کّ گّرصٌٔٔ ،ئێستب ثۆ نّو صۆسّ تبیجّتّصایّ؟ ثّ ثّضضارییپێکرصَی ّْئٕ ئّٔ يێژٔٔاَّی کّ تێرکّری يّرجی ثێسُٕٔرٌ نّگّڵ کۆتبیی صۆسی پرسیبرِکّصا صێتّصی. ثّ ٔاتبیّکی تر نّ گّرصَُٔٔبسییضا سّڵک َبثێت نّ ثُِّٔ ثۆ ثبَِّٔ صٔای ثکٌّٔ ِٔک ئِّٔی ثّگریًبٌ صاَراثٕٔ سبڵێکی سّرِتبیی صیبریکرأ ٔ یّک يێژٔٔی گّضّکرصٌ ثَٕٔی ّْثێت .نّ جیبتی ئِّٔ صِثێت ثّ صٔای ّْئٕ يێژِٔٔکبَی تر ( نّثبَِّٔ ثۆ ثُِّٔ) ثکّٔیت ،نّ ئێستبِٔ ثۆ صٔأِ. ثڕێک نّ يێژِٔٔکبٌ ئّگّری رٔٔصاَیبٌ زۆر زیبترِ نّٔاَی تر ٔ کۆکرصَِّٔکّ ثّ ضێٕازێکی ئبسبیی نّ ژێر کۆَترۆڵی یّک يێژٔٔصا صِثێت ،ئّٔیص ئّٔ يێژِٔٔیّ کّ صِستپێکّری صرٔستکرصَی گّرصٌٔٔ ٔ ئّستێرِکبَّٔ ،اتّ ئّو دبڵّتّ ثّرزتریٍ صۆسی يتًبَّی ّْیّ .ثّاڵو نّ ّْيبَکبتضا يێژٔٔی جۆرثّجۆر ثّ صۆسی جۆرثّجۆری گّرصَِّٔٔٔ ثَٕٔی ّْیّ .ئّيّ صِثێت ثّ ْۆی تێڕٔاَیُێکی زۆر جیبٔازٔ راصیکباڵَّ سّثبرِت ثّ گّرصَُٔٔبسیی ٔ پێَِٕضیی َێٕاٌ ْۆکبر ٔ ثّرکبر ( cause and . )effectئّٔ يێژٔٔاَّی ثّضضاریی نّ کۆکرصَِّٔکبَی فّیًُبَضا صِکٌّ ثَٕٔێکی سّرثّسۆیبٌ َییّ ثّڵکٕ ثَّضٌ نّ سّر ئِّٔی چیی صِپێٕرێت؟ چَٕکّ ئێًّ يێژٔٔ صرٔست صِکّیٍ ثّ تبلیکرصَِّٔکبًَبٌ َّک يێژٔٔ ئێًّی سٕڵمبَضثێت. ئّٔ ئبیضیبیّی ،گّرصٌٔٔ يێژٔٔیّکی سّرثّسۆ نّ ثیُّری َییّ نّٔاَّیّ نّگّڵ َّْضێک راستیی صیبریکرأصا کّ ئێًّ صِیزاَیٍ تٕٔضی کێطّ ثجێت .نّٔاَّیّ يێژٔٔیّک ثَٕٔی ّْثێت ِٔک ئِّٔی يبَگ نّ پَّیری رۆکٕفۆرت) )Roquefortصرٔست کراثێت .ثّاڵو ئێًّ ثیُیٕيبَّ يبَگ نّ پَّیر صرٔست َّکرأِ .ئّيّش ثۆ يطکّکبَی فّزإَٔ ،چّیّکی َبسۆضّ .نێرِصا ئّٔ يێژٔٔاَّی پێیبَٕایّ يبَگ نّ پَّیر صرٔستکرأِ ثّضضاری نّ صۆسی ئێستبی گّرصَّٔٔکّيبَضا َبکٌّ ثّاڵو نّٔاَّیّ نّ ضتی ترصا ثّضضاری ثکٌّ .ئّيّ نّٔاَەیە نّ چیرۆکّ زاَستییّ سّیبڵییّکبٌ ثچێت ،ثّاڵو ٔاَییّ. یّکێک نّ جێکّٔتّ گریُگّکبَی َزیکَِّٕٔٔی ثٍ-ثبٌ ،ئِّٔیّ ،یبسبکبَی سرٔضت نّ سّر يێژٔٔی گّرصَّٔٔکّ ثَّضٌ .زۆر نّزاَبکبٌ ثبِٔڕیبٌ ٔایّ ،تیۆرییّکی تَّیب کّ ضرۆڤّی یبسبکبٌ ٔ َّگۆڕِکبَی فیزیب ِٔک ثبرستبیی ئّنیکترۆٌ یبٌ صٔٔراییّکبَی فّزا-کبت ثکبت ثَٕٔی ّْیّ .ثّاڵو Page 122
www.dengekan.com
گّرصَُٔٔبسیی ثبٌ-ثٍ( )Top-Downفّريبًَبٌ پێضِکبت کّ صِرکّٔتّ یبسبکبَی سرٔضت ثۆ يێژِٔٔ جیبٔازِکبٌ .جیبٔازٌ. ثیٓێُّ ثّرچبٔی سۆت صٔٔراییّکبَی گّرصٌٔٔ ،ثّ پێی (-Mتیۆریی) فّزا-کبت صِ صٔٔرایی فّزأ یّک صٔٔرایی کبتی ّْیّ .ئبیضیبکّ ئِّٔیّ دّٔت صٔٔرایی فّزایی ثّ ضێِٕیّکی زۆر ثچٕٔک صِپێچرێُِّٔ .ئێًّ َبتٕاَیٍ ثیبثیُیٍ ،ئِّٔی ثۆ ئێًّ صِيێُێتِّٔ ئّٔ ّْنی ثیُیُّیّ کّ گّٔرِتریٍ صٔٔرایی صِيێُێتِّٔ ،سێ صاَّیّ ٔ ئبضُبیٍ نّگّڵیبَضا .یّکێک نّ پرسیبرِ سّرِکییّکبَی (-Mتیۆریی) ئّيّیّ :ثۆچیی نّ گّرصَّٔٔکّی ئێًّصا صٔٔرایی زۆر گّٔرِتر َییّ، ثۆچیی ّْئٕیبٌ صِپێچرێُِّٔ؟ َّْضێک کّس دّزیبٌ نێیّ ثبِٔڕ ثّ ضتێک ثکٌّ ثِّٔی َّْضێک يیکبَیزو ثَٕٔی ّْثێت کّ سێ صٔٔراییّکّش ثّ ضێٕازی سۆثّسۆ ثپێچرێُِّٔ .ئبڵتّرَبتیڤی ئّيّ ئِّٔیّ ّْئٕ صٔٔراییّکبٌ ثّ ثچٕٔکیی صِستیبٌ پێکرصثێت ثّاڵو ثّ ْۆکبرێک کّ َبزاَیٍ چییّ سێ صاَّیبٌ کطبٌٔ ٔ ئّٔاَی تر َّکطبٌٔٔ .ا صِرصِکّ ٔێ ْیچ ْۆکبرێکی صایُبيیکیی ثۆ ئِّٔی گّرصٌٔٔ چٕار صٔٔراییّ ثَٕٔی َّثێت .ثّپێچّٔأَِّ گّرصَُٔٔبسیی ثبٌ-ثٍ {سّر-سٕار} پێطجیُیی صِکبت ژيبرِی زۆری صٔٔرایی َبتٕاَرێ ثّ ْیچ پریُسیپێکی فیزیبیی چبرِسّر ثکرێت. فرأاَیی ئّگّری کٕاَتّيیی ثۆ ّْئٕ ژيبرِیّکی صٔٔراییّ فّزا زۆر ئّصاکبٌ ،نّ سفرِِٔ ّْتب صِ ثَٕٔی صِثێت .کۆکرصَِّٔی ثڕِکبَی فّیًُبٌ رێگّی ّْئٕ ئّيبَّ ثۆ ّْر يێژٔٔیّکی يٕيکیُی گّرصٌٔٔ صِصات ثّاڵو ئّٔ رٔاَگّیّی؛ گّرصَّٔٔکّيبٌ ّْڵگری فّزای سێ صٔٔرایی گّٔرِیّ نّٔ ثّضّ نّ يێژِٔٔکبٌ کّ ّْڵگری ئّٔ تبیجّتًَّضییٌّ ّْڵضِثژێرێت ِٔک ئِّٔی صِثێُرێت. ثّ ٔاتبیّکی تر ئّٔ ئّگّرِ کٕاَتّيییّی کّ گّرصَّٔٔکّيبٌ زۆرتر یبٌ کّيتر نّ سێ صٔٔرایی فّزایی ّْیّ ثێًبَبیّ ،چَٕکّ ئێًّ صیبریًبَکرص ،گّرصٌٔٔ سێ صٔٔرایی گّٔرِی فّزایی ّْیّ. ثۆیّ تب فرأاَیی ئّگّر ثۆ فّزای سێ صٔٔرایی گّٔرِ ،ثّتّٔأی سفر َّثێت ئّيّ صرٔستّ ،گریُگ َییّ چَّض ثچٕٔکّ ئّڵجّت ثّ ثّرأرصکرصٌ نّگّڵ فرأاَیی ئّگّر ثۆ ژيبرِکبَی تری صٔٔرایی گریُگ ئِّٔیّ صرٔستّ .ئّيّ ِٔک ئِّٔ ٔایّ ئّگّری ئِّٔ دیسبة ثکّیٍ کّ پبپبی َّْٕٔکّ چیُیی{چبییُیی} ثێت .ئێًّ صِزاَیٍ ئّٔ ئّڵًبَییّ تَّبَّت ئّگّر چیُییص ثێت ئّگّرێکی ثّرزِ چَٕکّ ژيبرِی چیُییّکبٌ نّ ئّڵًبَییّکبٌ زۆرترٌ .ثّّْيبٌ يیتۆص ئێًّ صِزاَیٍ ،گّرصَّٔٔکّيبٌ رِفتبرِ فّزاییّکّی ثّ ضێِٕی سێ صٔٔراییّ تَّبَّت ئّگّر صٔٔراییّکی گّٔرِی تریص ثّ ئّگّرێکی گّٔرِتریطِّٔ ثَٕٔی ّْثێت .ثۆ ئێًّ تَّیب ِٔک ثّضێک نّ يێژٔٔی سێ صٔٔراییّکّ يّثّستًبَّ. ئّی صِرثبرِی صٔٔراییّ پێچرأِکبٌ صِ تٕاَیٍ ثڵێیٍ چیی؟ جبرێکی تر صِچیُِّٔ ثۆ سزيّتی ( -M تیۆریی) ،کّ نّو تیۆرییّصا پبضًبِٔی صٔٔراییّکبٌ نّ فّزای ثچٕٔکی َبٔسۆییضا صِپێچرێُِّٔ. ّْرِْٔب صەچیُۀە ثۆ سزيەتی ّْرصٔٔ ثڕی فیزیبی ِٔک ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ٔ سرٔضتی کبرنێکی Page 123
www.dengekan.com
َێٕاٌ تَّۆنکّ سّرِتبییّکبٌ کّ ْێزِکبَی سرٔضت صیبری صِکبتّْ .ئٕ ضتێک ثّ رێکٕپێکیی صِچێتّ پێص ئّگّر تَّیب یّک ضێٕاز یبٌ چَّض ضێٕازێکی کّو ثۆ پێچبَِّٔی صٔٔراییّکبٌ ّْثێت ،یبسٕص نّٔاَّیّ ثّ ّْر يّثّستێک ثێت یّک صِرکّٔتّی یبسبکبَی سرٔضت رێگّ ثضات ثیجیُیٍ .چَٕکّ فرأاَیی ئّگّری فّزا َبٔسۆییّکبٌ صِکبتّ 10500فّزای جیبٔازّْ ،رکبو نّيبَّ ثّ یبسبی جیبٔاز ٔ ثّ ثەْبی جیبٔاز ،ثّ َّگۆڕِ فیزیبییّکبٌ صِگٌّ. ئّگّر یّکێک يێژٔٔی گّرصٌٔٔ نّ ثُِّٔ ثۆ ثبَِّٔ دیسبة ثکبت ْ ،یچ ْۆکبرێک َییّ ثۆ ئِّٔی گّرصٌٔٔ ثگبت ثّ فّزای نۆکبڵیی ثۆ کبرنێکی تَّۆنکّ سّرِتبییّکبٌ ِٔک ئِّٔی نّتَّۆنکّ سّرِتبییّکبَضا ثّضێِٕی يۆصێهێکی ستبَضِرص صِیجیُیٍ .ثّاڵو نّ َزیکجَّٕٔٔی ثبٌ ثُضا ئێًّ ئِّٔ صِپّژرێُێٍ ،گّرصٌٔٔ صِتٕاَێت ثّ ّْئٕ ضێٕازِ يٕيکیُّکبَی فّزای نۆکبڵیی ثَٕٔی ّْثێت. نّ َّْضێک نّ گّرصَّٔٔکبَضا کێطی ئّنیکترۆٌ سۆی صِصا نّ کێطی تۆپیکی گۆڵف ٔ ْێزی کێطکرصٌ گّٔرِترِ نّ ْێزی يٕگُبتیسیی .ئێًّ يۆصێهی ستبَضِرص ثّ ّْئٕ سُٕٔرصارییّکیِّٔ ثّکبر صِْێُیٍ .سّڵک صِتٕاٍَ دیسبثی ئّٔ فرأاَیی ئّگّرِ ثۆ فّزا َبٔسۆییّکّ کّ سّرئَّجبيی صِثێت ثّ يۆصێهی ستبَضِرص ثّ پێی يّرجی ثێسُٕریی ثکٌِّٔ .ک ئِّٔی ثبسًبَکرص ئّگّری ئِّٔی گّرصَٔٔێک ثّ سێ فّزای صٔٔراییِّٔ ثجێت ثَٕٔی ّْیّ گریُگ َییّ ،ئّٔ ئّگّرِ ثّگٕێرِی ئّگّرِکبَی تر ثچٕٔکّ ،چَٕکّ پێطتر يۆصێهی ستبَضِرص ضرۆڤّی ئّو گّرصَّٔٔی ئێًّی کرصِٔٔ. تیۆرییّکّی ئێًّ نّو ثّضّصا ضرۆڤّيبٌ کرصِٔٔ ثۆ تبلیکرصَِّٔ صِضێت .نّ ًََّٕٔکبَی پێطٕٔصا ئێًّ پێضاگرییًبٌ نّسّر ئِّٔ کرص ،رێژِی فرأاَیی ئّگّر ثۆ گّرصَّٔٔ زۆر جیبٔازِکبٌ ِٔک ئّٔاَّی ژيبرِیّکی جیبٔاز نّ صٔٔرایی فّزایی گّٔرِیبٌ ّْیّ زۆر گریُگ َییّ .رێژِی فرأاَیی ئّگّر ثۆ گّرصَّٔٔ صرأسێکبٌ ( یبٌ ْبٔضێِٕ) ثّ ّْيّدبڵ گریُگّ .يّرجی ثێسُٕریی جّست نِّٔ صِکبتِّٔ کّ فرأاَیی ئّگّر ثۆ ئّٔ يێژٔٔاَّی کّ گّرصٌٔٔ زۆر ثّضێُّیی صِست پێضِکبت زۆرتریُّ. فرأاَییّکّ ڕٔٔ نّ کّيجٌٕٔ صِکبت کبتێ ئّٔاٌ زۆر َبرێک ٔ َبئبسبیی ثٍ .ئّيّ ئِّٔ صِگّیَّێ سّرِتبی گّرصٌٔٔ صِثێت زۆر َّرو ثٕٔثێت نّگّل کّيتریٍ ضێٕاز کّ پێطبَضِری َبڕێکییجٌٕٔ ثێت. ِٔک ثبسًبَکرص صِکرێت ئّو َبڕێکییّ ثّ ثیُیُی گۆڕاَکبریی ثچٕٔک نّ يبیکرۆضّپۆنضا کّ نّ ئبراستّ جۆرثّجۆرِکبَی فّزأِ صێٍ صِرثکّٔێت .ثّ ضێٕازێکی ٔرص صِرکّٔتِٕٔ ئّيّ نّگّڵ صأاکبرییّ گطتییّکبَی تیۆری ّْڵئبٔسبَضا یّکضِگرێتِّٔ؛ ثّ ّْيّدبڵ پێٕاَی ٔرصی زیبتر پێٕیستّ ثۆ ئِّٔی ثّ تّٔأیی تیۆریی ثبٌ-ثٍ نّٔاَی تر جیبثکرێتِّٔ یبٌ پطتگیریی نێجکرێت یبسٕص رِتجکرێتِّٔ .ئّيّ نّٔاَّیّ ثّثبضیی ثّْۆی سّتّالیتّکبَِّٔ نّ صاْبتٕٔصا ئَّجبو ثضرێت. سّتبٌ سبڵ نّئّثّر سّڵک ٔاثیریبٌ صِکرصِِٔ کّ زِٔیی تبلبَّیّٔ نّ َبَِٔضی گّرصَٔٔضا صاَرأِ. ثّاڵو ئّيڕۆ ئێًّ صِزاَیٍ سەتبٌ ثیهیۆٌ ئّستێرِ ثّس تَّیب نّ کۆيّڵّ ئّستێرِکّی ئێًّصا ثَٕٔیبٌ ّْیّ کّ رێژِیّکی ثّرچبٔیبٌ سیستًی ّْسبرِیبٌ ّْیّٔ ،ێڕای ئِّٔی سەتبٌ ثیهیۆٌ کۆيّڵّ ئّستێرِی تریطًبٌ ّْیّ .ئبکبيّ ضیکرأِکبَی ئّو ثّضّ پێًبٌ صِڵێت گّرصَّٔٔکّيبٌ Page 124
www.dengekan.com
یّکێکّ نّ ژيبرِیّکی یّکجبر زۆر گّرصٌٔٔ ٔ صِرکّٔتّ یبسبکبَیص تبلبَّ َییٍ .ئّيّ صِثێت َبئۆيێضيبٌ ثکبت نِّٔی ْیٕاصار ثیٍ تیۆرییّکی کۆتبیی ،یبٌ تیۆرییّک ثۆ ّْئٕ ضت ،ثَٕٔی ّْثێت .ئّٔ تیۆرییّ ی پێطجیُیی ثۆ سرٔضتی فیزیبی رۆژاَّيبٌ ثکبت .ئێًّ َبتٕاَیٍ پێطجیُیی صاْبتٕٔیّکی جٕصا ثکّیٍِٔ ،ک ژيبرِی صٔٔراییّ گّٔرِ فّزاییّکبٌ یبٌ فّزا َبٔسۆییّکبٌ کّ صیبریکّری ئّٔ ثڕِ فیزیبییّ ثیُرأاٌَّ (ِٔک ثبرستبیی ٔ ثبرگّی ئّنیکترۆٌ ٔ تَّۆنکّ سّرِتبییّکبَی تر) .ئێًّ نّٔ ژيبراَّ ثۆ ّْڵجژارصَی ئّٔ يێژٔٔاَّی ثّضضاری نّ کۆکرصَِّٔکبَی فّیًُبَضا صِکٌّ کّڵک ِٔرصِگریٍ. ٔا صێتّ پێطچبٔ ئێًّ نّ سبڵێکی پڕ نّ لّیراَی يێژٔٔی زاَستضایٍ .ثۆیّ صِثێت ثبِٔڕٔ ئبيبَجًبٌ صِرثبرِی ئِّٔی چ کبتێک تیۆرییّک ثۆ پّژراَضٌ صِضێت ،تۆزێک ثگۆڕصرێت؟ ٔا صِرصِکّٔێت ژيبرِ ثُچیُّییّکبٌ ٔ تَّبَّت فۆريی صِرکّٔتّ یبسبکبَی سرٔضت ثّ ْۆی نۆژیک یبٌ پریُسیپی فیزیبییِّٔ َییٍ .ژيبرِٔ پێٕاَّکبٌ ( پبرايیتّر) parameterسّرثّستٍ نِّٔی چ ثڕێک ِٔرصِگرٌ ٔ یبسبکبٌ صِتٕاٍَ ّْر فۆريێکیبٌ ّْثێت تب ثّ تێٕرییّکی سۆ-گَٕجێُّری يبتًبتیکیی ثجٍ ،ئّٔاٌ ثڕی جیبٔاز نّ سّر فۆريی جیبٔاز نّ گّرصَّٔٔ جیبٔازِکبٌ ِٔرصِگرٌ .ئّيّ نّٔاَّیّ ئبرِزِٔٔکبَی يرۆڤ ثۆ صۆزیُِّٔی ثّستّکێکی ( پبکیج ) packageرێک کّ ّْئٕ یبسبکبَی فیزیبی تێضا ثێت تێر َّکبت ،ثّاڵو ٔا صێتّ پێطچبٔ رێگّی سرٔضت ئّيّ ثێت. نِّٔصِچێت صیًَّێکی پبَٕثّریٍ نّ گّرصَّٔٔکبٌ ثَٕٔی ّْثێت .ثّ ّْيّدبڵ ِٔک نّ ثّضی صاْبتٕٔصا صِیجیُیٍ ئّٔ گّرصَٔٔبَّی ِٔک گّرصَّٔٔکّی ئێًّ ژیبَی تێضا ثێت صِگًَّّ .ئێًّ نّ گّرصَٔٔێکضا صِژیٍ کّ ژیبٌ تێیضا يٕيکیُّ ،ثّاڵو ئّگّر گّرصَٔٔێک تَّیب یّک تۆز جیبٔاز ثێت نّ گّرصَّٔٔکّی ئێًّ ،ثَٕٔی ِٔک ئێًّ يٕيکیٍ َییّ .چۆٌ صِتٕاَیٍ ئێًّ ئّيّ رێک ثشّیٍ ئبیب ثّڵگّیّک ّْیّ ،صٔای ّْئٕ ئّو ضتبَّ! ئبیب گّرصٌٔٔ نّالیٌّ سێر سٕازێکِّٔbenevolent صیزاییٍ کرأِ؟ یبٌ زاَست تّفسیرێکی تر پێطکّش صِکبت!
Page 125
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 126
7 *** يٕعجیزِ صِرکّٔتّکّ ()The Apparent Miracle
چیُییّکبٌ ثبسی کبتێک صِکٌّ نّ سّرصِيی ثّرِثبثی ْسیب ( صِٔرٔثّری 2205تب 1782پ ز) کبتێک ژیُگّی گّرصَّٔٔکّيبٌ نّ پڕ گۆڕا .صِ سۆر نّ ئبسًبَضا صِرکّٔتٍ ٔ سّڵکی سّر زِٔیی ثّ ْۆی گّريبی زۆرِِٔ ئبزاری زۆریبٌ چّضت ،ثۆیّ ئّيپراتۆر فّريبَی کرص ثّ تیرْبٔێژِ ثَّبٔثبَگّکّیبٌ ثۆ ئِّٔی سۆرِ زیبصِکبٌ ثّرثضاتِّٔ .تیرئَّضازِکّ سّاڵتکرا ثّ دّثێک کّ تٕاَبی ئِّٔی پێضِصا ثۆ ّْيیطّ صرێژە ثەژیبٌ ثضات .ثّاڵو ژَّکّی نێی صزیی ،ثّ ْۆی ئّو تبٔأَِّ ثۆ سّر يبَگ رِتبَضیبٌ. چیُییّکبٌ نّ ثیرکرَِّٔکّیبَضا راست ثٌٕٔ ،کّ سیستًی سۆریی ثّ صِسۆرِِٔ ثۆ ژیبَی يرۆڤ گَٕجبٔ َییّ .ثّاڵو نّ ئّيڕۆصا نّٔاَّیّ ئّيّ ّْنێکی ثبش ثێت ثۆ ثرۆَزِ کرصَی پێست! ثّاڵو سیستًی سۆریی ثّ چَّض سۆرِِٔ ّْرگیز نّٔاَّیّ يۆڵّت ثّ گّضّ کرصَی ژیبٌ َّصاتْ .ۆکبرِکبٌ ثّٔ سبصِییّی ئّفسبَّ چیُییّکّ َییّ .نّڕاستییضا زِٔیی صِتٕاَێت تّجرٔثّیّکی ثّچێژ نّ پهّی گّريب ِٔرثگرێت ثۆ يبِٔیّک نّ سٕڕأَِّی ثّصِٔری چَّض ئّستێرِیّکضا .ثّاڵو گّريبیّکی یّکجۆری ثّرصِٔاو ثۆ يبِٔیّکی صرێژ نّگّڵ ئّٔ ثبرۆصۆسّی ثۆ ژیبٌ پێٕیستّ یّک َبگرێتِّٔ .ثۆ تێگّیطتٍ نِّٔی چیی رٔصِصات؟ ثب سّیری ئّٔ رٔٔصأَّ ثکّیٍ کّ نّ سبصِتریٍ جۆری سیستًی چَّض ئّستێرِیی ثّ صٔٔ سۆرِِٔ رٔٔصِصٌِ .ثّ سیستًێکی نّو چّضُّ صِگٕترێت جٕٔت ()Binaryسیستى .نّڕاستییضا َیِٕی ّْئٕ ئّستێرِکبَی ئبسًبٌ نّ سیستًێکضاٌ ،نّو ضێِٕیّ صِچٍ .ثّاڵو تَّیب سیستًّ سبصِ جٕٔتّکبٌ صِتٕاٍَ ّْڵگری جۆرێکی تبیجّت نّ سٕڕأَِّی جێگیر ثٍ ِٔک ئِّٔی نّ ژێرِِٔ صِثیُرێت .نّ ّْرکبو نّو ئۆرثیتباڵَّصا َّْضێک کبت ثَٕٔی ّْیّ کّ ئّستێرِکّ یبٌ زۆر سبرصِ یبٌ زۆر گّريترِ نِّٔی کّ ژیبٌ تێیضا گَٕجبٔ ٔ پبرێزرأ ثێت. ثبرۆصۆسّکّ تَّبَّت زۆر سراپتر صِثێت ثۆ ئّٔ ثۆڵ()Clusterاَّی کّ ژيبرِیّکی زۆر ئّستێرِیبٌ ّْیّ. سیستًّ سۆرییّکّی ئێًّ سۆضجّستبَّ تبیجّتًَّضییّکی تریطی ّْیّ ،ثّثێ ئّٔ تبیجّتًَّضییّ نّٔاَّیّ فۆريی ژیبَی پێطکّٔتٕٔ ّْرگیز سّری َّگرتبیّ .یبسبکبَی َیٕتٍ رێگّ صِصٌِ ضٕێُی سٕڕأَِّی ّْسبرِکبٌ یبٌ ثّ ضێِٕی ثبزَّیی یبسٕص ثّ ضێِٕی ْێهکّیی( )Ellipseثٍ(ْێهکّیی، ثبزَّیّکی راکێطرأِ کّ نّ سّرێکِّٔ پبٌ ٔ نّسّرِکّی ترِِٔ تّسکّ) .ئّٔ پهّیّی کطبَی ْێهکّیّک ثّ ضتێک پێطبٌ صِصرێت ثّ َبٔی جیبٔازیی چّلی صٔٔ ثبزَّ نّ َبَِٔضِِٔ ،eccentricityکّ ژيبرِیّکّ نّ َێٕاٌ سفر ٔ یّکضا .ئّو صٔٔراییّ َزیک نّ سفر يبَبی ئِّٔیّ کّ ْێهکّکّ َزیکّ نّ ثبزَِّٔ ،ثّاڵو صٔٔرایی َبَِٔضی َزیک نّ یّک يبَبی ئِّٔیّ کّ زۆر پبٌ Page 127
www.dengekan.com
ثِٕٔتِّٔ .کێپهّر پێی َبسۆش ثٕٔ ّْسبرِکبٌ نّ سّر ثبزَّی سڕ جٕڵّ َبکٌّ ّْرچَّض ئۆرثێتی سٕڕأَِّی زِٔیی ،صٔٔریی نّ َبَِٔضِکّیِّٔ َزیکّی نّ سەتب صِٔٔ ،يبَبی ٔایّ زۆر َزیکّ نّ ثبزَِّٔ .ئّيّش پبڵُّرێکی ثبش ثٕٔ ثۆ ئّٔ چبَسّ ثبضبَّی نّثّرصِيضاثٌٕٔ.
جٕٔت -ئۆرثیتبڵّکبٌ :ئّٔ ّْسبراَّی کّ ئۆرثیتبڵّکبَیبٌ سیستًی جٕٔت ئۆرثیتبڵییبٌ نّ َبٔ ئّستێرِکبَضا ّْیّ ،ئّگّری ثَٕٔی کّضّْٕٔای ضیبٔ ثۆ ژیبَیبٌ تێضا َییّ .نَّّْضێ ِٔرزصا زۆر گّرو صِثٍ ٔ نّ َّْضێکیطضا زۆر سبرص صِثٍ.
ضێٕازی کّش ٔ ّْٔا نّ سّر زِٔیی ثّ گطتیی ثّ ْۆی الری تِّٔرِی سٕڕأَِّی زِٔیی ثّ گٕێرِی ئّٔ رٔٔثّرِی زِٔیی تێیضا ثّ صِٔری سۆرصا صِسٕڕێتِّٔ ،صیبری صِکرێت .ثۆ ًََّٕٔ نّ کبتی زستبَضا نّ َیِٕ گۆی ثبکٕٔرِِٔ الرییّکّ ثّ ضێِٕی صٔٔرکّٔتُِّٔیّ نّ سۆر ّْ ،رچَّض نّڕاستییضا زِٔیی نّ ّْر کبتێک َزیکترِ نّ سۆر – صٔٔرییّکّ 91.5يیهیۆٌ يبیهّ نّ کبتێکضا نّ سّرِتبی جٕاڵیضا ئّٔ صٔٔرییّ نّ سۆرِِٔ 94.5يیهیۆٌ يبیهّ -ثّاڵو کبریگّریی ئّيّ صِکرێت نّچبٔ کبریگّریی الرثَِّٕٔٔکّ چبٔپۆضیی نێجکرێت .ثّاڵو صِرّْق ثّ ّْسبرِکبَی تر ،ثّ ئۆرثێتبڵی صٔٔریی نّ َبَِٔضی گّٔرِترصا ،جیبٔازییّ صٔٔرییّکبٌ نّ سۆرِِٔ صِٔری زیبتری ّْیّ. ثۆ ًََّٕٔ نّ ّْسبرِی عّتبرص( )Mercuryصا ثّ نّ سەتب ثیستی صٔٔریی نّ َبَِٔض پهّی گّريیی َزیکّی 200پهّی فبْرَٓبیت گّريترِ کبتێک نّ َزیکتریٍ سبڵِّٔیّ نّ سۆر( )Perihelionثّ ثّرٔارص ثّ کبتێک کّ صٔٔرتریٍ ئّصای ّْیّ نّ سۆرِِٔ( . )Aphelionنّڕاستییضا ئّگّر ئۆرثێتبڵی صٔٔریی زِٔیی نّ َبَِٔضِکّیِّٔ َزیکّی یّک ثٕایّ کبتێک ئێًّ ثّ َزیکتریٍ صٔٔریی سۆر صِگّیطتیٍ زِریبکبٌ صِکٕاڵٌ ٔ کبتێک صِگّیطتیُّ صٔٔرتریٍ ئّصا نّ سۆرِِٔ ،سّْۆڵجَّضاٌ ْبٔیٍ ٔ زستبَّکّيبٌ زۆر َبسۆش صِثٕٔ .ئۆرثیتبڵ ثّ صٔٔریی زۆر نّ رٔٔی صِصا ،پطٕٔی َبَِٔضِِٔ ثۆ ژیبٌ گَٕجبٔ َییّ ،ثۆیّ ئێًّ سۆضجّستیٍ کّ ّْسبرِیّکًبٌ ّْیّ .صٔٔریی نّ َبَِٔضی ئٕرثێتبڵّکّی َزیکّ نّ سفر. Page 128
www.dengekan.com
صٔریی نّ َبَِٔض :صٔٔریی نّ َبَِٔض پێٕاَّیّکّ پێطبَضِری ضێِٕ ْێهکّییّ ثّرأرص ثّ فۆريی ثبزَّ .ئۆرثیتبڵّ ثبزَّییّکبٌ ثۆ ژیبٌ ضیبٔترٌ ،چَٕکّ ئۆرثیتبڵّ گّٔرِکبٌ ثّرزٔ َزيیی پهّی گّريییبٌ زۆر زۆرِ.
ّْرِْٔب ئێًّ چبَسێکی تریطًبٌ ثّپێَِٕض ثّ ثبرستبیی سۆرِکّيبٌ ٔ صٔٔرییّکّيبٌ نێِٕی ّْیّ. چَٕکّ ثبرستبیی ئّستێرِکبٌ ثڕی ئّٔ ٔزِیّی کّ نێی صێتّ صِرِِٔ صیبری صِکبت .گّٔرِتریُی ئّستێرِکبٌ ثبرستبییبٌ َزیکّی سەتجبر نّ ثبرستبیی سۆر لّثّترِ ّْ ،رِْٔب ثچٕٔکتریُیبٌ َزیکّی سەتجبر ثبرستبییّکّیبٌ کّيترِٔ .ای صاثُێ ،ئّو ئّصای زِٔیی-سۆرِی ئێستب ِٔک سۆی َّيێُێتِّٔ ،ثّ رێژِی نّ سەتب ثیست ،سۆر زنتر یبٌ ثچٕٔکتر ثٕٔایّ ،ئّٔ صِو یبٌ زۆر نّ ئێستبی ّْسبرِی يّریز ( )Marsسبرصتر صِثٕٔ ،یبٌ زۆر نّ ئێستبی ّْسبرِی ڤێُٕس گّريتر صِثٕٔ. ثّ ضێِٕی ئبسبیی ،ثۆ ّْئٕ ئّستێرِیّک زاَبکبٌ َبٔچّی گَٕجبٔی َیطتّجێجٌٕٔ صیبری صِکٌّ کّ َبٔچّیّکی تّسکّ نّ صِٔرثّری ئّستێرِکّ نّ پهّ گّريییّ جیبٔازِکبَضا ضهّی ئبٔ صِتٕاَێت ثَٕٔی ّْثێتَ .بٔچّی گَٕجبٔ ثۆ َیطتّجێجٌٕٔ َّْضێکجبر پێی صِگٕترێ َبٔچّی Page 129
www.dengekan.com
گۆڵضیڵۆکس( 31)Goldilocksچَٕکّ يّرجی ثَٕٔی ئبٔ يبَبی ئِّٔیِّٔ ،ک گۆنضیڵۆک ،گّضّی ژیبَی ْۆضًَّض پێٕیستیی ثِّٔیّ پهّی گّريیی ّْسبرِکبٌ ثۆ ژیبٌ گَٕجبٔ ثێتَ .بٔچّی َیطتّجێجٌٕٔ نّ سیستًی سۆری ئێًّصا ِٔک نّ ًََّٕٔکّصا پێطبَضرأِ زۆر ثّرتّسکّ. سۆضجّستبَّ ثۆئّٔاَّی نّچّضُی ئێًّ ،ژیبَیبٌ فۆريی ْۆضًَّضیی ّْیّ زِٔیی کّٔتِٕٔتّ ئّٔ َبٔچّیِّٔ.
َبٔچّی گۆڵضیڵۆکس :ئّگّر گۆڵضیڵۆکسّکبٌ ّْسبرِ ثٍ ،ئّٔاٌ تَّیب صِثێت نّ َبٔچّی سّٔز کّ ثۆ ژیبٌ ضیبٌٔ جێگیر ثجٍ .ئّستێرِ زِرصِکّ سۆرِکّی ئێًّیّ ،سپییّکبٌ گّٔرِترٔ گّريترٌ ،سٕٔرِکّ سبرصتر ٔ ثچٕٔکترِ .ئّٔ ّْسبراَّی کّ زۆر َزیکٍ نّ سۆر گّريٍ ٔ ئّٔاَّ ی زۆر صٔٔرٌ ،زۆر سبرصٌْ ،یچیبٌ ثۆ ژیبٌ َبضێٍَ .بٔچّی ژیبٌ ثۆ ئّستێرِ سبرصِکبٌ زۆر کّيترِ.
31صرِستێکی ئّٔرٔٔپییّ ،ثەاڵو گۆڵضیڵۆکس نێرەصا َ ،بٔی کچێکی ثچٕٔکە نە ئەفسبَەیەکضا ،نەَبٔ صارستبَێکضا ثزرثٕٔە ،سۆی کرصٔٔە ثەيبڵی سێ ٔرچضا ،سێ لبپ سڵمبٔی نێجٕٔەْ ،ەرسێکیبَی تبلیکرصٔٔەتۀە ،زۆر گەرو ،زۆر سبرص ٔ ضهەتێٍ ثَٕٔۀ ضهەتێُەکەی ْەڵمٕڕاَضٔٔە،صٔاتر سێ کٕرسیی نێ ثٕٔۀ نەسەر ْەرسێکیبٌ صاَیطتٕٔە ،گۀرۀ يبيُبٔەَضیی ٔ ثچٕٔک ثَٕٔە .کە نەسەر ثچٕٔکەکە صاَیطتٕٔە ،ضکبٔە ،پبضبٌ چٕٔەتە لبتی سەرۀەی سبَٕٔەکۀ سێ ژٔٔری سۀتُی تێضاثٕٔە .زۆر پبٌ ،يبيُبٔەَضیی ٔ ژٔٔرێکی لُج ٔ ثچکۆنە.....نە ژٔٔرە ثچکۆنەکەصا سۀتٕٔە.....کبتێ ٔرچە َێرەکۀ يێیەکە نەگەڵ ثەچکەکەیبَضا صێُۀۀ صەثۆڵێٍُ ٔ ثەسۆیبَضا صەکێطٍ ،ضتەکبَیبٌ سٕرأۀ ضکبٔۀ ثەکبرْێُرأٌ ،گۆڵضیڵۆکس نەسۀ ْەڵضەستێ ٔ تێی صەتەلێُێ سۆی صەرثبز صەکبت .کۀاتە گۆڵضیڵۆکس ثەصٔای ضتی گَٕجبٔصا گەڕأە.
Page 130
www.dengekan.com
َیٕتٍ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ َیطتّجێجَّٕٔ سّیرِکّيبٌ نّ سیستًی سۆر ثّ رێکّٔت ثّ ْۆی تَّیب یبسبکبَی سرٔضتِّٔ َییّ .نّثّرايجّرصا ئّٔ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ،سیستًی گّرصٌٔٔ " نّ سّرِتبِٔ نّالیٌّ سٕصأِ صرٔستکرأِٔ تب ئّيڕۆ ثّ ّْيبٌ ثبرٔصۆسِّٔ صِپبرێزرێ .ئبسبَّ نّيّ تێجگّیٍ، ثۆچیی یّکێکی ِٔک َیٕتٍ ثّٔ ضێِٕیّ ثیرثکبتِّٔ؟ رٔٔصأی زۆر صِگًٌّ کّ ثّسّریّکضا صرأٌ، ثۆ ئِّٔی تٕاَبی ثًَٕٔبٌ ّْثێت ٔ جیٓبَّکّيبٌ ثّ ضێِٕی سٕاستی يرۆڤ صیزاییٍ ثکرێت ثّ ڕاستیی صِثٕٔ ثّ يّتّڵ ئّگّر ثّ تَّیب سیستًی سۆری ئێًّ نّ گّرصَٔٔضا ثَٕٔی ّْثٕٔایّ. ثّاڵو نّ سبڵی 1992صا ثۆ یّکّيجبر سٕڕأَِّی ّْسبرِیّک ثّ صِٔری ئّستێرِی ترصا جیب نّ سۆرِکّيبٌ ثّ تبلیکرصَِّٔ ثیُرا .ئێستب ئێًّ صِزاَیٍ ثّ سەتبٌ ّْسبرِ ،یبٌ ّْسبرِی ثێطٕيبر نّ َبٔ چَّضیٍ ثیهێٌٕ ئّستێرِی گّرصَّٔٔکّيبَضا ثَٕٔیبٌ ّْیّ ،صیبرِ نّگّڵ ثبرۆصۆسی سیستًّ ّْسبرِییّکّی ئێًّصا(سۆرێکی تَّیب) ،رێککّٔتُی چبَسی ئّصای صٔٔریی زِٔیی-سۆر ٔ ثبرستبیی سۆرصا یّک صِگرێتِّٔ .ثّڵگّ زاَستییّکبٌ سّثبرِت ثّ زِٔیی ،ثۆ سۆضیی ئێًّٔ ژیبَی ئێًّ صیزاییٍ کراثێت کّيتر سّرَجڕاکێص ٔ صڵُیبکّرٌّْ .سبرِی ّْيّجۆر ٌّْ ثڕێکیبٌ -یبٌ الی کّو یّکێکێبٌ -ثۆ ژیبٌ گَٕجبٌٔ .ئبضکرایّ کبتێک ثٌٕٔ نّ سّر ّْسبرِیّک کّ گَٕجبِٔ ثۆ ژیبٌ نێکۆڵیُِّٔی نّ سّر صِکرێت ،نێکۆڵیُِّٔکّ سُٕٔرصار صِکرێت ثِّٔی ئبیب ژیُگّکّیبٌ تێرکّری ئّٔ يّرجبَّیّ کّ پێٕیستٍ ثۆ ثٌٕٔ؟ صِکرێت رستّکّی پێطٕٔ ثکّیٍ ثّ پریُسیپێکی زاَستیی :ثَٕٔی ئێًّ ئّٔ رێسبیبَّ صِسّپێُێت کّ ثۆ صیبریکرصَی کبت ٔ ضٕێُی گَٕجبٔ صِتٕاَیٍ گّرصَّٔٔکّيبٌ تبلیجکّیُِّٔٔ .اتّ دّلیمّتی ثًَٕٔبٌ کبرێکتّری ئّٔ ژیُگّیّ صیبری صِکبت کّ ئێًّی تێضایٍ .ئّو پریُسیپّ َبٔی پریُسیپی ئبَسرۆپیکی( )Anthropic Principleالٔازی نێُرأِ ( .کّيێکی تر صِثیُیٍ ثۆ ئبِٔڵُبٔی الٔازی پێِٕ نکێُرأِ) .چّيکی ثبضتر نّ جیبتی "پریُسیپی ئبَسرۆپیک" صِستّٔاژِی " پریُسیپی ّْڵجژارصَّ" .چَٕکّ پریُسیپّکّ صِگّڕێتِّٔ ثۆ ئِّٔی ،چۆٌ زاَیبرییّکبًَبٌ صِرثبرِی ثًَٕٔبٌ رێسبکبَی ّْنجژارصٌ صِسّپێُێت ،نّ َبٔ ئّٔ ّْئٕ ژیُگّ يٕيکیُّصا تَّیب ئّٔ ژیُگبَّی ئّو تبیجّتًَّضییبَّیبٌ ّْیّ ٔ ثۆ ژیبٌ صِضێٍّْ ،ڵضِثژێرێت. ئّيّ نّٔاَّیّ نّ فّنسّفّ ثچێت ثّاڵو پریُسیپی ئبَسرۆپیکی الٔاز صِتٕاَرێت ثۆ پێطجیُیی زاَستیی کّڵکی نێِٕرثگیرێ .ثۆ ًََّٕٔ تّيَّی گّرصٌٔٔ چَّضِ؟ ّْرِْٔب کّيێکی تر صِثیُیٍ، ثۆچیی ثَٕٔی ئێًّ ٔا پێٕیست صِکبت کّ گّرصٌٔٔ ّْڵگری َّْضێک تٕسًی ِٔک کبرثۆٌ ثێت؟ صیبرِ کبرثۆٌ ثّ ْۆی سٕٔتبَی تٕسًّ ثچٕٔکّکبَی َبٔ ئّستێرِکبَِّٔ صرٔست صِثٍ .کبرثۆٌ صِثێت ثّ ْۆی تّلیُِّٔی سٕپّر َۆڤب( ٔ)Supernovaنّ تّٔأی فّزاصا ثاڵٔ صِثێتِّٔ ٔ سّرئَّجبو نّ َِّٔیّکی َٕێتری سیستًّ سۆرییّکبٌ ِٔک ثّضێک نّ سیستًی سۆریی چر صِثێتِّٔ. نّ سبڵی 1961صا زاَبی فیزیب رٔثێرت صیک( )Robert Dickeگٕتی ئّو پرۆسێسّ َزیکّی 10 ثیهیۆٌ سبڵ صِسبیَّێت ،ثۆیّ ثَٕٔی ئێًّ ثّيپێیّ ،يبَبی ئِّٔیّ گّرصٌٔٔ صِثێت الی کّو تّيَّی ئَِّٔضِ کۆٌ ثێت نّگّڵ ژیبَی ئێًّصا ثگَٕجێت .نّ الیّکی ترِِٔ تّيَّی گّرصٌٔٔ َبتٕاَێت زیبتر نّ 10ثیهیۆٌ سبڵ ثێت چَٕکّ نّ صاْبتٕٔیّکی صٔٔرصا ّْئٕ سٕٔتّيَّیی Page 131
www.dengekan.com
ئّستێرِکبٌ تّٔأ صِثێت ٔ ئّٔسبش ئێًّ ئّستێرِی گّريتريبٌ ثۆ يبَِّٔيبٌ پێٕیستّ ،ثّاڵو نّڕاستییضا -ثّپێی صاتبکبَی ئێستب ،رٔٔصأی ثیگ ثبَگ نّ صِٔرٔٔثّری 13.7ثیهیۆٌ سبڵ نّئّثّر رٔٔیضأِ. ثبثّتی تّيَّی گّرصٌٔٔ ثّپێی پێطجیُییّکبَی ئبَسرٔپیک،ئّصایّک نّ ثّْبکبٌ ثۆ پبرايیتّری فیزیبیی ثّرّْو صِْێُێت ،نّ کبتێکضا صِثٕٔایّ ثّ ٔرصیی ضتّکّ صیبری ثکبت .ثۆچیی ئّيّ ٔایّ؟ چَٕکّ ثًَٕٔبٌ يٕيکیٍ َییّ ّْڵگری ثڕێکی تبیجّت نّ پبرايیتّرِ فیزیبیّ ئّصا صٔٔرِکبٌ ثێت، زۆرثّی کبت ثَّضِ نّ سّر کۆيّڵّ پبرايیتّرێک ،نّٔ ضٕێُّی صِیبٌ صۆزیُِّٔ زۆر َبگۆڕێٍ .ئێًّ چبِٔڕٔاَیی زیبتريبٌ ّْیّ کّ يّرجّ ثُّڕِتییّکبٌ نّ جیٓبَّکّيبَضا ثکَّّٔ ئّصای رێگّ پێضرأی ئبَسرٔپیکییِّٔ .ثۆ ًََّٕٔ ئّگّر صٔٔریی نّ َبَِٔضی ئٕرثێتبڵّکبٌ تَّیب تۆزێک ثێت ثۆ ًََّٕٔ نّ َێٕاٌ 0ثۆ 0.5ئّٔجب رێگّ ثّ ثَٕٔی ژیبٌ صِصرێت .ثۆیّ َبثێت سّريبٌ سٕڕ ثًێُێت ئّگّر صٔٔریی َبَٔض 0.1ثێت ٔ نّ َبٔ ّْسبرِکبَی گّرصَٔٔضا رێژِیّکی يبلٕٔڵ نّ ّْسبرِ ثَٕٔیبٌ ّْثێت کّ صٔٔریی نّ َبَِٔضِکّیبَِّٔ زۆر ثچٕٔک ثێت. ثّاڵو ئّگّر ثّيطێِٕیّ ثێت ،کبتێ زِٔیی نّ ثبزَّیّکی تّٔأصا ثسٕڕێتِّٔ ،ثۆ ًََّٕٔ ثّ صٔٔریی نّ َبَِٔضی 0.00000000001ثسٕڕێتِّٔ ،نّڕاستییضا ئّيّ زِٔیی صِکبت ثّ جێگّیّکی تبیجّت ٔ ْبًَبٌ صِصات ضرۆڤّی ئِّٔ ثکّیٍ ثۆچیی ئێًّ سۆيبٌ نّ سبَٕٔیّکی َبئبسبییضا صۆزیجێتِّٔ .ئّو ئبیضیبیّ َّْضێجبر َبٔی پریُسیپی رِيّکیی mediocrityنێُرأِ. چبَسی گَٕجبَی ضتّ پێَِٕضیضارِکبٌ نّگّڵ ضێٕازی ئٕرثێتبڵی ّْسبرِکبٌ ،ثبرستبیی سۆر ّْٔرِْٔبَ ...بٔی نێُرأِ ژیُگّیی ،چَٕکّ ئّيّ َێعًّتێکّ ثّ ْۆی صِٔرٔثّريبَِّٔ پێًبٌ صرأِ، َّک ثّ ْۆی َٕلاڵَّی ( )flukeیبسبکبَی سرٔضتِّٔ ثێت .تّيَّی گّرصَٔٔیص فبکتّرێکی ژیُگّییّ ،چَٕکّ نّ يێژٔٔی گّرصَٔٔضا ّْو کبتی سّرِتبی گّرصٌٔٔ ثَٕٔی ّْیّ ّْو کبتی صٔای صرٔستجَٕٔی گّرصَٔٔیص ثَٕٔی ّْیّ .ثّاڵو ئێًّ صِثێت نّو چّرسّ( ) eraصا ثژیٍ چَٕکّ ئّيّ ثۆ ژیبٌ تَّیب سّرصِيی رێگّ پێضرأِ .رێکّٔتی ژیُگّیی ثۆ تێگّیطتٍ ئبسبَّ چَٕکّ ئێًّ تَّیب ثَِّٕٔٔریٍ ثۆ َیطتّجێجٌٕٔ ضیبٔیٍ نّ َبٔ ژيبرِیّکی زۆر ( ثٌٕٔ) ثۆ َیطتّجێجَّٕٔ ضیبِٔکبٌ کّ پطتگیریی ژیبٌ صِکٌّ .ثّصڵُیبییطِّٔ پێٕیستّ نّ َبٔچّ ی گَٕجبٔی ژیبَضا ثێت ثۆ ئِّٔی کۆيّکی ژیبٌ ثکبت. پریُسیپی ئبَسرۆپیکی الٔاز زۆر جێگّی کێطًّکێص َییّ .ثّاڵو فۆريێکی ثّ ْێزتر ثَٕٔی ّْیّ کّ ئێًّ نێرِصا ثبسی صِکّیٍّْ .رچَّض ثۆ ثڕێک نّ زاَبیبَی فیزیب ثّچبٔێکی سٕٔکِّٔ سّیری صِکٌّ .پریُسیپی ثّْێزی ئبَسرۆپیک ئّو راستییّ پێطُیبر صِکبت کّ ثَٕٔی ئێًّ ئّٔ لّیضٔ ثَّضاَّ صِسّپێُیتَّ ،ک تَّیب ثّ سّر ژیُگّکّصا ثّڵکٕ ثّ سّر فۆرو ٔ َبِٔڕۆکی یبسبکبَی سرٔضتیطضا .ئّو ئبیضیبیّ ثۆیّ صرٔستجٕٔ چَٕکّ ثّ ْۆی ئّٔ تبیجّتًَّضییّ سّیراَّی سیستًی سۆرِِٔ کّ ٔا صێتّ پێطچبٔ ثّ ضێٕازێکی سّرسٕڕْێُّر ثۆ گّضّی ژیبَی يرۆڤ ثّرّْو ْبتِٕٔ،
Page 132
www.dengekan.com
تبیجّتًَّضییّ ثۆ سّراپبی گّرصَٔٔیص صِضێت ،صیبرِ ئّيّ زۆر لٕرسّ ثۆ
ّْرِْٔب ئّو ضیکرصَِّٔ. ئّٔ ثّسّرْبتّی چۆٌ گّرصَٔٔێکی سّرِتبیی کّ ثریتییّ نّ ْبیضرۆجیٍْ ،یهیۆو ٔ تۆزێک نّ صِثێت ثّ گّرصَٔٔێک الی کّو جیٓبَێک ثّ ژیُگّیّکی ْۆضًَّضِِٔ ِٔک ئێًّ نّ نیسیۆو َبٔسۆیضا پَّب ثضات ،چیرۆکیکّ چَّضیٍ کتێجی پێٕیستّ؟ ّْرِٔک چۆٌ نّ پێطِّٔ ثبسًبَکرص ْێزِکبَی سرٔضتْ ،ۆکبری صرٔستجَٕٔی تٕسًّ لٕرسّکبٍَ-ثّتبیجّتیی کبرثۆٌ -کّ صِکرێت ثّ ْۆی تٕسًّ سّرِتبییّکبَِّٔ صرٔست ثٕٔثێت ٔ ثۆ يبِٔی چَّضیٍ ثیهیۆٌ سبڵ ثًێُێتِّٔ. تٕسًّ لٕرسّکبٌ نّ َبٔ ئّٔ کٕراَّی کّ َبٔی ئّستێرِيبٌ نێُبٌٔ صرٔست صِثٍ ،ثۆیّ ْێزِکبٌ صِثێ رێگّ ثضٌِ ثّ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ تب فۆريی سۆیبٌ ِٔرثگرٌ .گّضّسَّضٌ نّ ٔرصِ تۆٔی َبڕیک ٔپێکِّٔ نّ سّرِتبی گّرصَٔٔضا ثۆ ّْئٕ کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ نّیّکِّٔ َزیکِّٔ .ثّاڵو سۆضجّستبَّ ثّ گۆڕاَێکی ثچکۆنّی 1نّ 100000نّ چڕییضا جیبٔازییّک ّْیّ .ثّ ّْيّدبڵ ثَٕٔی ئّستێرِکبٌ ٔ صرٔستجَٕٔی تٕسًّکبٌ نّ َبٔ ئّو ئّستێراَّصا ثّس َییّ .صایُبيیکی ئّستێرِکبٌ َبچبریبٌ صِکبت سّرئَّجبو ثتّلُِّٔ ،ئّٔ تّلیُِّٔیّ صِثێت ثّ ْۆی َبرصَی تٕسًّ لٕرسّکبٌ ثۆ َێٕ فّزا ،سّرِڕای ئِّٔی یبسبکبَی سرٔضت َبچبریبٌ صِکبت پبضًبِٔی ئّستێرِکبٌ جبرێکی تر چڕ ثجُِّٔ ثۆ صرٔستکرصَی َِّٔیّکی َٕێ نّ ئّستێرِکبٌ ،صِٔرٔثّریبٌ ثّ َّْضێک ّْسبرِ کّ ّْڵگری تٕسًّ لٕرسّ تبزِکبٍَ گّيبرۆ صِصرێت. نّ ّْيبٌ کبتضا صِثێت َّْضێک رٔٔصأی صیبریکرأ نّ سّرِتبی زِٔییضا رٔٔیبٌ صاثێت ثۆ ئِّٔی رێگّ ثضات ثّ ئێًّ تب گّضّ ثکّیٍّْ ،رِْٔب ژيبرِیّکی زۆر زَجیرِ رٔٔصأ ثۆ ثَٕٔی ئێًّ پێٕیستٍ .سّثبرِت ثّٔ رٔٔصأاَّی ثّرئَّجبيیبٌ گّضّسَّضَی گّرصَّٔٔ ،ثّصڵُیبییِّٔ ئّو گّضّسَّضَبَّ نّ ژێر فّريبَرِٔایی ْبٔسَّگی ْێزِکبَی سرٔضتضایّ .ئّو کبرنێککرصَبَّش ثَّٕٔ ثّ ْۆی ئِّٔی ئێًّ پّیضا ثجیٍ. یّکّيیٍ کّسێک ثّيّی زاَی نّ سباڵَی 1950کبَضا ٔ پێٕاَّیّکی ٔرصی نّ سّر ئِّٔ ئَّجبيضا کّ ئّيّ چۆٌ َیعًّتێکّ؟ فرێض ْۆیڵ( )Fred Hoyleثْٕٔ .ۆیڵ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ ّْئٕ تٕسًّ کیًیبییّکبٌ نّ سّرِتبِٔ نّ ْبیضرۆجیُِّٔ صرٔستجَّٕٔ ٔ پێیٕاثٕٔ يبصصِیّکی سّرِتبییّ. ْبیضرۆجیٍ سبصِتریٍ َبٔٔکی ئّتۆيیی ّْیّ ٔ ثّ تَّیب یّک پرۆتۆَی ّْیّ ،یبٌ ثّ تَّیبیّ یبسٕص یّک َیٕترۆٌ ٔ صٔٔ َیٕترۆٌ نّ َبٔٔکّکّیضا ثَٕٔیبٌ ّْیّ (.فۆڕيّ جیبٔازِکبَی ْبیضرۆجیٍ یبٌ ّْر َبٔٔکێك ّْيبٌ ژيبرِی پرۆتۆَیبٌ ّْیّ ثّاڵو نّ َیٕترۆَضا جیبٔازٌ ٔ ْیهیۆو ٔ نیسیۆو َبٔٔکی ئّيرۆ ئێًّ صِزاَیٍ ئبیزۆتۆپّکبَیبٌ) )Isotopesپێضِگٕترێت. ئّتۆيّکّیبٌ صٔٔ -سێ پرۆتۆَی تێضایّ ٔ نّکبتێکضا گّرصٌٔٔ ثّس تَّیب 200چرکّ تّيَّی ثِٕٔ، صرٔست ثَّٕٔ .نّ الیّکیترِِٔ ژیبٌ ثَّضِ نّ سّر تٕسًی زۆر ئبڵۆزتر ،کبرثۆٌ یّکێکّ نّ گریُگتریُّکبَیبٌ ٔ ثۆ ّْئٕ کیًیبی ئَّضايیی ،ثُچیُّییّ.
Page 133
www.dengekan.com
یّکێک نّٔاَّیّ ئَّضايی زیُضٔٔی ِٔک کۆيپیٕتّرِ ْۆضًَّضِکبٌ ثّئَّضێطّیضا ثێت کّ نّ تٕسًی ِٔک سیهیکۆٌ( )Siliconصرٔست کراثێتٍ .گٕيبٌ ّْیّ نّ صرٔستجَٕٔی ژیبَی ِْٔب کّسۆثّسۆ ثێ کبرثۆٌ گّضّ ثکبتْ .ۆکبرِکبٌ تّکُیکییٍ ثّاڵو ضێٕازێکی تبلبَّ ثۆ ثۆَضِ کبرثۆَییّکبٌ نّگّڵ تٕسًّکبَی تر صِثێت ئَّجبو ثضرێٍ .ثۆ ًََّٕٔ صایۆکسبیضی کبرثۆٌ نّ پهّی گّريی ژٔٔرصا غبزِ ٔ ّْرِْٔب ثۆ يّثّستی ثبیۆنۆژیی زۆر سٕصيَّضٌ .ثّ ْۆی ئِّٔی سیهیکۆٌ راستّٔسۆ نّ سطتّی صِٔرِییضا نّ ژێر کبرثۆَضایّ ،تبیجّتًَّضییّ کیًیبٔییّکبَیبٌ نّیّکِّٔ َزیکّ .ثّ ّْيّدبڵ صایۆکسبیضی سیهیکۆٌ ٔ کٕارتز ، quartzنّ َبٔ ثّرصِکبَضا زۆر ثّ کّڵکترٌ ِٔک نّ َبٔ سییّ ئَّضايییّکبَضا . organism’s lungsثّاڵو ْێطتب نّٔاَّیّ فۆريێکی تری ژیبٌ نّسّر ژِيّ سٕصارصَّکبَی سّر سیهیکۆَّکِّٔ گّضّ ثکبت ٔ تَّۆچکّکبٌ کهکیبٌ نّ َبٔ دّٔزی ئبيۆَیب صا سٕڕ ثشٕات. تَّبَّت ژیبَێکی َبيۆی نّو چّضُّ َبکرێت تَّیب ثّ ْۆی تٕسًّ سّرِتبییّکبَِّٔ گّضّ ثکبت. ئّٔ تٕسًبَّ تَّیب صِتٕاٍَ صٔٔ ئبٔێتّی پبیّصار کّ ثریتیٍ نّ ْبیضرایضی نیسیۆو، lithium hydride کّ رِلێکی ثهٕرییُی ثێڕَِگّ ،نّ گّڵ گبزی ْبیضرۆجیٍ صرٔست ثکٌّّْ .رصٔٔکیبٌ َبتٕاٍَ صٔٔثبرِ ثّرّْو ثٓێُرێُِّٔ یبٌ َبکرێ ثیر نّ سۆضّٔیستیی ٔ صڵ نّیّکچَٕٔی َێٕاَیبٌ ثکرێتِّّْٔ .رِْٔب ئّٔ فبکتّی کّ پێکٓبتّی ئێًّ کبرثۆَییّ ِٔک سۆی صِيێُێتِّٔ ،ئِّٔش ئّٔ پرسیبرِ صِٔرٔٔژێُێ کبتێک کبرثۆٌ کّ َبٔٔکّکّی ضّش پرۆتۆَی تێضایّ چۆٌ تٕسًّ لٕرسّکبَی تر نّ جّستّيبَضا صرٔستکرأٌ؟ یّکّو َّْگبٔ کبتێک رٔٔصِصات ،کّ ئّستێرِ پیرِکبٌ صِست صِکٌّ ثّ صرٔستکرصَی ْیهێٕو، کبتێکیص صرٔست صِثێت ،صٔٔ ْبیضرۆجیٍ ثّیّکضاصِصٌِ ٔ یّکضِگرٌ .ئّو یّکگرتُّ پێطبَضِری ئِّٔیّ چۆٌ ئّستێرِکبٌ ٔزِ ثۆ گّريجَِّٕٔٔی ئێًّ صرٔست صِکٌّ .صِتٕاَرێ صٔٔ ئّتۆيی ْیهیۆو ثّیّ کضا ثضرێٍ ثۆ صرٔستکرصَی ثێریهیۆو ، berylliumئّيّش ئّتۆيێکّ َبٔٔکّکّی چٕار پرۆتۆَی تێضایّ .ثّ پێی پریُسیپ کبتێک ثێریهیۆو صرٔستکرا ،صِتٕاَێت نّگّل َبٔٔکی ْیهیۆيێکی سێیّيضا یّ ک ثگرێت ثۆ صرٔستجَٕٔی کبرثۆٌ .ثّاڵو ئّيّ رَٔٔبصات چَٕکّٔ ئّٔ ثێریهیۆيّ ئبیزۆتۆپّی isotopeصرٔستجِٕٔ سێرا تێک صِچێت ٔ صِثێتِّٔ ثّ ْیهیۆيی َبٔٔکیی. ثبرۆصۆسّکّ گۆڕاَی ثّ سّرصا صێت کبتێ ئّستێرِکبٌْ ،بیضرۆجیُّکّیبٌ تّٔأ صِثێت .کبتێک ئّيّ رٔٔیضا َبٔٔکی ئّستێرِکبٌ تێکضِڕيێٍ ٔ پهّی گّريیی َبسیبٌ ثّ 100يیهێٌٕ پهّی کێڵڤیٍ Kelvinصِگبت .نّ ثبرۆصۆسێکی ثّٔضێِٕیّصا َبٔٔکّکبٌ نێک صِکٌّٔ ،زۆرجبر َبٔٔکی ثێریهیۆو پێص ئِّٔی چبَسی ئِّٔی ّْثێت ثفّٔتێ نّ َبٔٔکی ْیهیۆو صِکّٔێت .ثێریهیۆو صِتٕاَێت نّگّ ڵ ْیهیۆو ثۆ صرٔستکرصَی ئبیزۆتۆپێکی کبرثۆٌ کّ پبیّصارِ ،یّکجگرێت .ثّاڵو ْێطتب کبرثۆٌ رێگّیّکی صٔٔرٔصرێژی نّثّرصِيضایّ تب کۆثجێتِّٔ ثّ يّثّستی صرٔستکرصَی پێكٓبتّ کیًیبییّکبٌ ِٔک پّرصاسێک ضّراثی ثۆرصۆ Bordeauxکّ چێژی نێججّیت ،یبٌ ِٔک ثڵێسّی ئبگر يزرادێُی پێ ثکرێت ،یبسٕص نّثبرِی گّرصَِّٔٔٔ پرسیبری نێجکرێت .ثٌٕٔ ثّگطتیی ٔ ثَٕٔی يرۆڤ ثّتبیجّتیی، پێٕیست صِکبت ،کبرثۆٌ نّ َبسی ئّستێرِیِّٔکِّٔ ثّرِٔ ئّستێرِ صرأسێکبٌ کّ نێکِّٔ َزیکٍ Page 134
www.dengekan.com
ثچێتِٔ .ک ثبسًبَکرص ،کبتێک ئّستێرِ صِگبتّ لۆَبغی کۆتبییِٔ ،ک سٕپّرَۆڤب صِتّلێتِّٔ ٔ کبرثۆٌ ٔ تٕسًّ لٕرسّکبَی تر ثۆ صرٔستکرصَی ّْسبرِ یّکضِگرَِّٔ.
پرۆسێسی سیبَی ئبڵفب : Alphaکبرثۆٌ نَّبٔ زگی ئّستێرِکبَضا ثّ ْۆی ثّیّکضاصاَی سێ َبٔٔکی ْیهیۆو صرٔست صِثێت ،ثّگٕێرِی یبسبکبَی فیزیبی َبٔٔکیی رٔٔصأێکی زۆر صِگًَّّ.
ئّو پرۆسێسی صرٔستجَٕٔی کبرثۆَّ َبٔی پرۆسێسی سیبَیی ئبڵفبی نێُرأِ چَٕکّ" تَّۆنکّی ئبڵفب" َبٔێکی ترِ ثۆ َبٔٔکی ئبیزتۆپیی ْیهیۆو ،چَٕکّ پرۆسێسّکّ پێٕیستی ثّ سێ صاَّ نّيبَّ ّْیّ ّْتب ثّسّرئَّجبو صِگبت . فیزیبی ئبسبیی پێطجیُیی ئِّٔ صِکبت َرسی صرٔستجَٕٔی کبرثۆٌ نّ رێگّی ئبڵفبی سیبَییِّٔ صِثێت زۆر کّو ثێت .ثّ سّرَجضاٌ نّيّ نّ سبڵی 1952صا ْۆیڵ پێطجیُیی کرص کّ کۆی ٔزِکبَی َبٔٔکی ثریهیۆو نّگّڵ َبٔٔکی ْیهیۆو صِثێت ثَّزیکّیی یّکسبٌ ثێت نّگّڵ ٔزِی ئبیزٔتۆپّ کبرثۆَّ صرٔستجِٕٔکّصا ،ئەيە صۆسێکە کە َرسی کبرصأَِّ َبٔٔکییّکبٌ ثّ ضێِٕیّکی ثّریٍ زیبص صِکبت .ئّو رٔٔصأەش َبٔی زرَگبَِّٔی resonanceنێُرأِ ،نّٔ کبتّصا ْیچ ئبستێکی ٔزِ َبسرأ َییّّْ ،ر نّسّر ثۆچَّٕٔکبَی ْۆیڵ ٔ ،یهیبو فۆٔڵّر( )William Fowlerنّ کبڵتێچ()Caltech ثّ گّڕاٌّْ ،يبٌ ضتی صۆزییِّٔ ،کّ پطتگیرییّکی گریُگ ثٕٔ ثۆ تێڕٔاَییّکّی ْۆیڵ نّ سّر چۆَییّتی صرٔستجَٕٔی َبٔٔکّ ئبڵۆزِکبٌ. ْۆیڵ َٕسیٕیّتی" يٍ ثبِٔڕ َبکّو ْیچ زاَبیّک ّْثێ ،ثّڵگّکبَی تبلیکرصثێتِّٔ ثکّٔێتّ ّْڵِّٔ ،یبٌ ثڵێت یبسبکبَی فیزیبی َبٔٔکیی صیزاییُّکّیبٌ ثّ ضێِٕیّکی ئَّمّست ثۆ يّثّستی ئّٔ ئبکبيبَّیّ کّ نّ َبٔ ئّستێرِکبَضا ثّرّْو صێٍ" .نّٔ سّرصِيّصا کّس ثّ ئَّضازِی پێٕیست فیزیبی َبٔٔکیی َّصِزاَی تب نّ ئَّضازِی ئّٔ ثّْرِيَّضییّی رێکّٔت تێجگبت کّ نّو یبسب فیزیبیبَّصا ثّرّْو ْبتِٕٔ .ثّاڵو ثّ نیکۆڵیُِّٔ نّ سّر راستیی پریُسیپی ئبَسرۆپیکی ثّْێز ،نّو Page 135
www.dengekan.com
سباڵَّی صٔاییضا کّسبَێک صِستیبٌ کرصِٔٔ ثّ پرسیبرکرصٌ نّ سۆیبٌ ئّگّر یبسبکبَی سرٔضت جیبٔاز ثَٕٔبیّ ،گّرصٌٔٔ چۆٌ صِثٕٔ؟ ئّيڕۆ ئێًّ صِتٕاَیٍ يۆصیهّکبٌ نّڕێی کۆيپیٕتّرِِٔ صرٔست ثکّیٍ کّ پێًبٌ صِڵێ َرسی کبرصأَِّکبَی ئبڵفبی سیبَیی نّسّر پتّٔیی ْێزِ ثُچیُّیّکبَی سرٔضت ثَّضِ. ئّژيبرکرصَی نّٔ جۆرِ پێطبَی صِصات کّ گۆڕاَێکی ثچکۆنّی ِٔک 0.5نّسەت نّ جیڕیی ْێزی َبٔٔکیی ثّتیٍ( )Strong Nuclear Forceیبٌ 4نّ سەتی ْێزی کبرِثبییی َزیکّی سّرجّو کبرثۆَّکبٌ یبٌ ئۆکسیجُّکبَی تّٔأی ئّستێرِکبٌ نَّبٔ صِثبت .ئّيّیّ ئّگّری ئّٔ ژیبَّی کّ ئێًّ صِیُبسیٍ .ثّئبستّو گۆڕیُی رێسبکبٌ صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی يّرجّکبَی ثَٕٔی ژیبٌ َّيێُێت. ثّ تبلیکرصَِّٔی يۆصێهّ گّرصَٔٔییّکبٌ ،کبتێ ثّ کۆيّڵّ رێگّیّکی صیبریکرأ صِگۆڕصرێٍ، تیۆرییّکبَی فیزیب ثّرّْو صێُیٍ .ئّيبَّ صِتٕاَرێ ثّ نێکۆڵیُّ نّ سّر گۆڕاَی یبسبکبَی فیزیب ثّ ضێِٕیّکی رێکٕپێک ثکرێٍ .نّيبَِّٔ گّیطتٕٔیٍ ثّٔ صِرئَّجبيّی تَّیب جیڕیی ْێزی َبٔٔکیی ثّ تیٍ یبٌ ْێزی کبرۆيٕگُبتیسیی َییّ کبرییگّری نّ سّر ثًَٕٔبٌ صاصَِێت .ثّڵکٕ زۆرتریُی َّگۆڕِ ثُچیُّییّکبٌ ِٔک ئّٔاَّی نّ تیۆریییّکبًَبَضا صِرصِکٌّٔ ثّ ضێٕازێکی ٔرص رێکشرأٌ. ئّگّر تَّیب ثّ ثڕێکی زۆر کّو ثگٕڕصرێٍ ،چۆَبیّتی گّرصٌٔٔ ثّ تّٔأِتیی صِگۆڕێت ،ثّيپێیّش نّ زۆرثّی دبڵّتّکبَضا ثۆ ژیبٌ گَٕجبٔ َبثێت. ثۆ ًََّٕٔ ،ئّگّر ْێزِ َبٔٔکییّکّی ترٔ ،اتّ ْێزِ الٔازِکّ ،زۆر الٔازتر ثٕٔایّ ،نّ سّرِتبی گّرصَٔٔضا ّْئٕ ْبیضرۆجیُّکبَی گّرصٌٔٔ صِثٌٕٔ ثّ ْیهیۆو ثۆیّ ْیچ ئّستیرِیّکی َۆڕيبڵ صرٔست َّصِثٕٔ؛ یبٌ ئّگّر زۆر ثّ ْێزتر ثٕایّ سٕپّرَۆڤبی تّلیِٕ ،پێستّکّی نّ سۆی فڕێ َّصِصا ،ئّٔسبش َّصِثِٕٔ ْۆی صرٔستجَٕٔی تٕسًّ لٕرسّکبَی گّرصٌٔٔ ،تب فۆريی ژیبٌ ثّرّْو ثێت .ئّگّر پرۆتۆَّکبٌ 0.2نّ سەت لٕرستر ثَٕٔبیّ تێکضِچٌٕٔ ٔ صِثٌٕٔ ثّ َیٕترۆٌ ٔ ئّتۆيّکبٌ َبجێگیر{َبپبیّصار} صِثٌٕٔ .ئّگّر کۆی ثبرستبیی جۆرِکبَی کٕارک کّ پرۆتۆٌ صرٔست صِکٌّ ثَّزیکّی 10نّ سەت ثگۆڕصرێت ئّٔاٌ ثۆ سۆیبٌ َبپبیّصارتر صِثٌٕٔ نّٔ َبٔٔکّ ئّتۆيییّی کّ ئّٔاٌ صرٔستکّریٍ؛ نّڕاستییضا کۆی ثبرستبیی کٕارکّکبٌ ٔا يّزَِضِ صِکرێ جۆرێک چبکسبزییبٌ نّ سّر کرأِ ثۆ ثَٕٔی زۆرتریٍ ژيبرِی َبٔٔکیی پبیّصار. نّٔاَّیّ یّکێک ٔای صاثُێت چَّض سەت يیهیۆٌ سبڵێک پبیّصاریی نّ ئۆرثیتبڵّکبَضا پێٕیستّ ثۆ ئِّٔی ژیبٌ نّ ّْسبرِکبَضا گّضّ ثکبت ٔ ژيبرِی صٔٔراییّ فّزاییّکبٌ ثۆ ثٌٕٔ رێک ثشرێٍ. ثۆچیی ئّيّ ٔایّ؟ چَٕکّ ثّ پێی یبسبکبَی کێطکرصٌ ،تَّیب نّ سێ صٔٔراییضا ئۆرثیتبڵی ْێهکّیی ئّٔاٌ ِٔک پبیّصار يٕيکیُّ .رێرِِٔ ثبزَّییّکبٌ نّ صٔٔراییّکبَی ترصا يٕيکیُّ ثّاڵو ثۆچَّٕٔکبَی َیٕتٍ نّرزۆکٍ ،ثۆیّ َبپبیّصارٌ .نّ ّْئٕ ئّٔاَّی تر جگّ نّ سێ صٔٔرایی ئبضٕٔثێکی ثچٕٔک ِٔک کێطکرصَی ّْسبرِکبَی تر صِثێت ثّ ْۆی ئِّٔی کّ ّْسبرِکّ نّسٕنگّ ثبزَّییّکّی ثچێتّ صِرِِٔ ٔ ثکّٔێتّ سٕنگّیّکی پێچبٔپێچِّٔ ٔ ثّرِٔ سۆر یبٌ صٔٔرکّٔتُِّٔ نّ
Page 136
www.dengekan.com
سۆر ثجٕڵێت .نّ ّْرصٔٔ دبڵّتّکّصا یبٌ صِسٕتێیٍ یبٌ ثّضّستّ صِثیٍّْ .رِْٔب نّ سّرٔٔ سێ صٔٔراییِّْٔ ،ێزی کێطکرصَی َێٕاٌ صٔٔ تٌّ زۆر سێراتر نّ سێ صٔٔرایی کّو صِکبت . نّ سێ صٔٔراییضا ئّگّر ئّصای َێٕاٌ صٔٔ تٌّ ،صٔٔ لبت ثجێتِّٔ ْێزی َێٕاَیبٌ ثّ ضێِٕی ¼ کّو صِکبت نّ کبتێکضا نّ چٕار صٔٔراییضا ئّيّ صِثێت ثّ ، 1/8نّ 5صٔٔراییضا ثّ ّْ .... 1/16رِْٔب ثۆ صٔٔراییّکبَی تریص ثّٔ ضێٕەیە صرێژەی صِثێتِٔ .ک ثّرئَّجبو ،زیبتر نّ سێ صٔٔرایی ،سۆر َبتٕاَێت نّ صۆسێکی پبیّصارصا ثّ ّْيبٌ ثباڵَسی پبڵّپّستۆی َبٔسۆیی ثۆْێزی کێطکرصٌ ثَٕٔی ّْثێت ،یبٌ ثەضێکی نێضەثێتۀە ،یبسٕص تێکضەڕيێت ٔ صەثێت ثە کَٕە رەش)ْ )Black Holeەر کبيێکیبٌ ثێت ژیبَی ئّيڕۆيبٌ تێکضەچٕٔ .نە پێٕاَّی ئەتۆيییضاْ ،ێزە کبرەثبییەکبٌ ٔ ْێزی کێطکرصٌ ِٔک یّک رەفتبریبٌ صِکرص .ئەيە يبَبی ٔایە ئەنیکترۆَی َبٔ ئەتۆيەکبٌ یبٌ صەرصەپّڕێٍ یبٌ ثە رێگەیّ کی پێچبٔپێچ ثەرۀ َبٔٔک صەڕۆیطتٍ .ثّّْيّدبڵ ئەتۆو ثەو ضێٕازە يٕيکیٍ َەثٕٔ صرٔست ثێت. صەرکۀتُی ستراکتۆری ئبڵۆز ،تٕاَبی ّْثێ پطتگیریی ثیُەری ْۆضًەَض ثکبتٔ ،ا صەرصەکۀێت زۆر نّرزۆک ثێت .یبسبکبَی سرٔضت سیستًێکیبٌ پێکٓێُبِٔ زۆر ثە ٔرصیی رێکشرأە ٔ تَّیب صەتٕاَرێت گۆڕاَی زۆر ثچٕٔک ئەَجبو ثضرێت تب گەضەی ژیبٌ ثەو ضێِٕیّی ئێستب تێک َەچێت .ئّگّر ٔرصِکبریی ثّضێِٕیّکی رێکّٔت نە یبسب پڕ گرێژَّکبَی فیزیبصا َّثٕٔایّ ،يرۆڤ ٔ ْبٔضێِٕی ژیبَی ئێستب صرٔست َەصەثٕٔ. زۆرتریٍ ٔ سّرَجڕاکێطتریٍ رێکّٔتّ کبٌ ْەڵگری َەگۆڕێکٍ نە ْبٔکێطەکبَی ئبیُطتبیُضا کە پێی صەگٕترێ َەگۆڕی گّرصَٔٔیی)ٔ .)Cosmological Constantەک گٕتًبٌ نە سبڵی 1915صا ،کبتێک ئبیُطتبیٍ تیۆرییەکەی پێطکەضکرص ،ثبٔەڕی ٔاثٕٔ گەرصٌٔٔ ٔەستبٔەَ ،ە صەکطێ ٔ َە گريۆڵّ صِثێ. ثە ْۆی ئۀەی ْەئٕ يبصصەکبٌ یەکتری راصەکێطٍ ،ئۀ نە َێٕ تیۆرییەکەیضا ْێزێکی تبزەی ثە َبٔی صژە کێطکرصٌ ثۆ ثەرەَگبرثَٕٔۀەی دەزی گەرصٌٔٔ ثۆ صاڕيبٌ نە َبٔ سۆیضا پێطکەضکرص .ئەو ْێزە ٔەک ْێزەکبَی تر َەثْٕٔ ،ەرٔەْب نە سەرچبِٔیّ کی تبیجەتیطۀە َبیەت ثەڵکٕ ثەرْەيی فەزا- کبتە ،ئەو َەگۆڕە گّرصَٔٔییّ ضرۆڤەی جیڕیی ْێزەکە صەکبت. کبتێک ئۀە صۆزرایۀە ،گەرصٌٔٔ ٔەستبٔ َییە .ئبیُطتبیٍ َەگۆڕە گّرصَٔٔییّکّی نە تیۆرییەکەی الثرص ٔ ثە گۀرەتریٍ ْەڵەی ژیبَی سۆی َبٔی ْێُب .نە سبڵی 1998صا ثیُیُەکبٌ نە سەر سٕپەرَۆڤبیّ کی زۆر صٔٔر کە گەرصٌٔٔ ثە تبٔصاَۀە صەکطێت ،ئِّٔی صِرسست ئّو کطبَّ يٕيکیٍ َییّ يەگەر ئۀەی ْێزێکی صٔٔرسەرۀە نە َبٔ فەزاصا کبریگەری نە سەر صاَبثێت .ثۆیە َەگۆڕە گّرصَٔٔییّکّ جبرێکی تر گیبَی ثّثّرصا کرایِّٔ .ثە ْۆی ئۀەی ئێًە َبزاَیٍ ثڕەکەی سفرە یبٌ َب ،پرسیبرێک یّسّيبٌ صِ گرێ ،ئبیب ثڕەکەی چەَضە؟ زاَبیبَی فیزیب ْەَضێک ْۆکبریبٌ ثەصەستۀەیە نۀاَەیە ثە ْۆی کبریگەریی يیکبَیکی کٕاَتەيییّٔە ثێت ،ثەاڵو ئۀ ثڕەی دیسبة 120جبر نّ ْێزِ يٕگُبتیسییّکّیّی گّٔرِترِٔ .اتە 1نەگەڵ 120سفر نە ثەرصەيیضا کە کرأە زۆر گۀرەترە نۀ ثڕەی کە ثە ْۆی تەلیُۀەی سٕپەرَۆڤبکۀە ثیُرأە.
Page 137
www.dengekan.com
ئّيّ يبَبی ٔایّ ئّٔ ْۆکبرِی ثۆ دیسبثکرصَّکّ ثّکبر ْبتِٕٔ ّْڵّیّ یبٌ ثڕێک ضتی چبالکی تر ثَٕٔیبٌ ّْیِّٔ .ک يٕعجیزِش ،کبریگّریی ژيبرِ گِّٔرِکّ صِسڕێتِّٔ ٔ ثّ ضێِٕیّکی گّٔرِثَٕٔی چبِٔڕٔاٌ َّکرأ تَّیب کّرتێکی ثچٕٔک صِْێڵیتِّٔ .ضتێک کّ زاَرأِ ئِّٔیّ َّگۆڕی گّرصَٔٔیی صِثِٕٔ ْۆی ئِّٔی گّرصَّٔٔکّيبٌ ثتّلێتِّٔ ،پێص ئِّٔی کۆيّڵّ ئّستێرِکبٌ فۆرو ِٔرگرٌ ،ئّيّش ئِّٔ صِگّیَّێ ،ئّٔ ژیبَّی ئێًّ َّْٕٔکّ پێی ئبضُبیٍ ،ئّستّو صِثٕٔ. چۆٌ صِتٕاَیٍ ئێًّ ئّو رێکّٔت ٔ يٕعجیزاَّ پێکِّٔ ثگَٕجێُیٍ؟ چبَس ثّ ٔرصتریٍ ضێِٕکبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّ ،جیب نّ سرٔضتی ریطّیی یبسبکبَی فیزیب ِٔ ک جۆرێکی تری چبَس ثَٕٔیبٌ ّْیّ، جٕصا نِّٔی ئێًّ نّ ژیُگّکّصا فبکتّرِکبٌ صِصۆزیُِّٔ .ئّيّ َبکرێت ثّ ئبسبَیی ضرۆڤّ ثکرێت ٔ نّ کبریگّریی چّيکّکبَی فیزیب ٔ جێکّٔتّ فّنسّفّییّکبٌ زۆر لٕٔڵترِ .گّرصَّٔٔکّيبٌ ٔ یبسبکبَی ثۆ یّک صیزاییٍ صرٔٔيبٌ کرأٌ ئّٔیص پطتگیرییکرصَی ژیبَی ئێًّیّ ،ئّگّر ئێًّ ثۆ ثٌٕٔ ّْیٍ ،ثٕارێکی زۆر کّو ثۆ صِستکبرییکرصٌ يبِٔتِّٔ؟ ئّيبَّ ئبسبٌ َییّ ضرۆڤّ ثکرێٍ ٔ ْبٔزِيبٌ پرسیبرێکی ئبسبییّ ثۆچیی ئّيّ ٔایّ؟ ثڵێیٍ ئّو پێکِّٔگَٕجبَضَبَّ ثّڵگّیّ ثۆ کبری سٕصا .ئّٔ ئبیضیبیّی زۆرکّس دّزیبٌ نێیّ پێیٕایّ گّرصٌٔٔ صیزاییٍ کرأِ ثۆ َیطتّجێکرصَی جۆری يرۆڤ نّ سّرچبِٔی صِلّ ئبییُیی ٔ ئّفسبَّییّکبَی َزیک ّْزاراٌ سبڵ نّئّثّرِٔ ْبتَّٕٔ .نّ ریٕایّتێکی يێژٔٔیی ضێِٕ ئّفسبَّیی سّڵکی يبیب ( )Mayan Popol Vuhصا ْبتِٕٔ ،سٕصاکبٌ رایبَگّیبَضِٔٔ" ئێًّ ْیچ ضکۆ ٔ ضبَبزییّکًبٌ نّٔ ضتبَّی کّ صرٔستًبٌ کرصِٔٔ پێُّگّیطتِٕٔ تب يرۆڤ صرٔست ثٕٔ سۆضّٔیستیی صِرکی پێجّسطرا" .صِلێکی يیسریی نّ 2000سبڵی پێص زاییُضا صِڵێت " يرۆڤّکبٌ ،يبَگبکّی سٕصا ،ثّ ثبضی ئبيبصصِکبرییبٌ ثۆ کرأ ثٕٔ .ئّٔ]سٕصای سۆر[ ئبسًبٌ ٔ زِٔیی ثۆ سٕصی ئّٔاٌ صرٔست کرص .نّ ٔاڵتی چیٍ فّیهّسٕفی تبئۆیست Taoistیٕ کۆٔ( 400( )Yu-K’ouپ ز) ئبیضیبکّی نّ رێگّی کبرێکتّرێکی چیرۆکِّٔ ثبس کرصِٔٔ " ئبسًبٌ پێُج جۆر صأَّێڵّی ثۆ گّضّکرصٌ صرٔستکرص ،ثّ تبیجّتیی ثۆ سٕصی ئێًّ ،يبسییّکبٌ ٔ پّنِّٔرِکبَی ثّرّْو ْێُب " نّ کٕنتٕٔری رۆژئبٔاصا ،صِلّ کۆَّکبٌ ثبسی صیزاییٍ ثّ صِستی لّصِر نّ چیرۆکی ئبفراَضَضا صِکٌّ ،ثّاڵو جیٓبَی کریستیبَیی کۆٌ ثّ ضێِٕی تراصیسیۆَیی نّ ژێر کبریگّریی ئّریستۆصایّ کّ ثبِٔڕی ٔاثٕٔ " نّ جیٓبَێکی ْۆضًَّضی سرٔضتییضا َّسطّکبٌ ثّ پێی َّْضێک صیزاییُی ئَّمّست صرٔستکرأٌ" .ئبییُُبسی کریستیبَیی سەتّکبَی َبِٔڕاست تۆيبس ئبکیَٕبس Thomas ) )Aquinasئبیضیبکّی ئّریستۆی ثۆ جیٓبٌ ِٔک ْۆکبرێک ثۆ ثَٕٔی سٕصا ثّکبرْێُب نّ سەتّی ّْژصِیّيضا زاَبیّ کی تری ئبیُیی کریستیبٌ زۆر زیبصِڕِٔیی کرصٔ صِی گٕٔت کهکی کّرٔێطک ثۆیّ سپییّ ثۆ ئِّٔی ئێًّ ثتٕاَیٍ نّڕأصا ئبسبَتر تیری تێجگریٍ. تێڕٔاَیُێکی َٕێتری کریستیبٌ چَّض سبڵ نّئّثّر نّ الیٌّ سّرۆکی لّضّکبَی archbishop ڤییَّبٔە کریستۆف ضۆَجۆرٌ) )Christoph Schonbornپێطکّضکرإَٔ .سیجٕٔی " ئێستب ،نّ سّرِتبی سەتّی ثیست ٔ یّکّيضا ،ثّڵگّ زاَستییّکبٌ ثبسی َّْضێک ضتی ِٔک َیۆصارٔیُیزو Page 138
www.dengekan.com
ٔ neo-Darwinismفرِگّرصَٔٔیی ] multiverse [many universesصِکٌّ ،گریًبَّیّکی صاْێُرأ ثۆ صیزاییٍ نّ زاَستی َٕێیضا ثّ ثّڵگّی ثّْێز صِصۆزَِّٔ ،ثّيّثّست ٔ ثّ ئَّمسّست ،نّ زاتی سٕصا صٔٔر صِکَِّّٔٔ .کڵێسّی کبسۆنێک جبرێکیتر ثّرگریی نّ سرٔضتی يرۆڤ صِکبت ثّ راگّیبَضَی ئِّٔی صیزاییٍ ٔ زاتی سرٔضت ،راستیی ٔ الزو ٔ يّنزٔيی یّکترٌ .نّ گّرصَُٔٔبسییضا ثّڵگّی ثّْێز ثۆ يّثّست ٔ صیزاییٍ کّ کبرصیُبڵ ئبيبژِی پێکرصِٔٔ ،رێکشستُی ٔرصی یبسب فیزیبییّکبَّ ِٔک نّ پێطضا ثبسًبَکرص. گٕایّ يرۆڤ َبَِٔضی گّرصَّٔٔ ،يۆصێهّکّی سبڵی ِٔرچّرسبٌ نّ رِتکرصَِّٔی زاَستییضا کٕپێرَیکیی Copernicanسیستًی سۆریی solar systemثٕٔ ،کّ زِٔیی َبَِٔضی سیستًی سۆریی صاگیر َبکبت .سّیر نِّٔصایّ کٕپێرَیکۆس سۆی تێڕٔاَیُی ثۆ جیٓبٌ ئَّسرۆپۆيۆفیزيبَّ anthropomorphicثٕٔ کّ پێیٕاثٕٔ يرۆڤ َبَِٔضِٔ تَّبَّت ثۆ گّیبَضَی ئبرايیی ثّ ئێًّ ثّ پێچّٔاَّی يۆصێهّ سۆر َبَِٔضِکّیِّٔ صِیگٕت زِٔیی َزیکّ نّ َبَِٔضی گّرصَِّّْٔٔٔ" :رچَّض زِٔیی نّ َبَِٔضی جیٓبَضا َییّ ثّاڵو ئّصاکّی نّٔ َبَِٔضِِٔ ثّ ثّرأرص ثّ ئّستێرِ زۆر کّيّ ".ثّ صاْێُبَی تّنیسکۆپ ٔ تبلیکرصَِّٔکبَی سەتّی ئۆلرِگرتِٕٔکبٌfixed stars دّڤضِیّو صِری سستّْ ،سبرِکّی ئێًّ تَّیب ّْسبرِ َییّ يبَگ ثّ صِٔریضا ثسٕڕێتِّٔ کّ کرێضتێکی ثبش ثٕٔ ثّٔ پریُسیپّی ئێًّ ّْڵگری ضٕێُێکی تبیجّت نّ گّرصَٔٔضا َییٍ. نّو سباڵَّی صٔاییضا ئێًّ ضتی زیبتريبٌ صِرثبرِی گّرصٌٔٔ صۆزییِّٔ ،نّ ثبغێکی جۆراجۆری ّْسبرِ صِچێت ،ثّاڵو صۆزیُِّٔکبَی ئّو صٔاییّی رێکشستُّ ٔرصِکبَی زۆرێک نّ یبسبکبَی سرٔضت صِتٕاَێت الی کّو َّْضێک کّس نّ ئێًّ ثجبتِّٔ ثۆ ئبیضیب کۆَّکّ ،نّچّضُی ئِّٔی، ئّيّ صییزاَێکی يّزَّ ٔ صِثێت صیزاییُّرێکی يّزٌ ئَّجبيی صاثێت .نّ ٔاڵتّ یّکگرتِٕکبَی ئّيێریکب ثّ ْۆی ئِّٔی صِستٕر رێ نّ سٕێُضَی پرۆگرايّ ئبییُیّکبٌ نّ لٕتبثشبَّکبَضا صِگرێت، ثّو ضێٕازِ نّثیرکرصَِّٔ صِگٕترێت صیزاییُی ْۆضًَّض ،ثێئِّٔی َبٔی ثٓێٍُ ،ثّاڵو ّْر ئِّٔ صِگّیَّێ کّ سٕصا صیزاییُّرِکّیّ. ثّاڵو ئّيّ ِٔاڵيی زاَستی َٕێ َییّ .ئێًّ نّ ثّضی پێُجّيضا ثیُیًبٌ گّرصَّٔٔکّيبٌ ٔا صِرصِکّٔێ تَّیب یّکێکّ نّ گّرصَّٔٔ ثێئّژيبرِکبٌ ثّاڵو ثّ یبسبی جیبٔازِِٔ .ئبیضیبی فرِگّرصَٔٔیی ئّٔ ثیرکرصَِّٔیّ َییّ صاْێُراثێت ثۆ ئّژيبرکرصَی يٕعجیزِ نّ رێکشستُی ٔرصصا. ئّٔ ثّرئَّجبيی يّرجی ثێسُٕرییّ نّ َبٔ تیۆریییّکبَی گّرصَُٔٔبسیی َٕێضأ .اتّ يٕعجیزِ َییّ ٔ يّرجی ثێسُٕٔرییّ. ثّاڵو ئّگّر ئِّٔ راست ثێت ،کّٔاثٕٔ پریُسیپی ئبَسرۆپیکی ثّْێز صِتٕاَێ ثّ ضێِٕیّکی کبرا نّگّڵ الٔازِکّصا ْبٔتبثێت .صاَبَی رێکشستُی یبسبی ٔرصی فیزیبیی نّ سّر ّْيبٌ ضٕێٍ ثّ پێی فبکتّرِ ژیُگّییّکّيبٌ ،ثّٔ ٔاتبیّ صێت گّرصَّٔٔکّيبٌ ثۆ َیطتّجێجٌٕٔ ضیبِٔ -ئێستب ّْئٕ گّرصٌٔٔ ِٔک یّک ضت -تَّیب یّکێکّ نّ زۆر گّرصَٔٔی تر ّْرِْٔبش سیستًی سۆرییص تَّیب یّکێکّ نّ زۆر سیستًی تر .ئّيّ يبَبی ئِّٔ صِصات ثّ ّْيبٌ رێگّ رێککّٔتُی ژیُگّیی سیستًّ Page 139
www.dengekan.com
سۆرییّکّيبٌ ضتێکی ئبسبییّ ثّ ْۆی ئِّٔی ثّ ثیهیۆٌ نّو جۆرِ سیستًبَّ ثَٕٔیبٌ ّْیّ ،ثۆیّ رێکشستُّ ٔرصِکّی یبسبکبَی سرٔضت صِتٕاَرێ ثّ ْۆی ثَٕٔی فرِ گّرصَٔٔییِّٔ ضرۆڤّ ثکرێت. زۆرکّس نّ تّيَّیبَضا جٕاَیی ٔ ئبنۆزیی سرٔضتیبٌ ثۆ سٕصا گّڕاَضِٔٔتِّٔ کّ نّٔ کبتّصا ضرۆڤّیّکی زاَستییبٌ ثۆی َّثِّْٕٔ .رِٔک صارٔیٍ ٔ ٔاالس( )Darwin and Wallaceصِرکّٔتّ يٕعجیزِی صیزاییُی فۆريی ژیبَیبٌ ضرۆڤّ کرص ،ثێئِّٔی ثبسی ثَِّٕٔٔرێکی ثّرز ثکٌّ .چّيکی فرِگّرصَٔٔیی صِتٕاَێت ضرۆڤّ ی رێکشستُی ٔرصی یبسب فیزیبییّکبٌ ثکبت ثێئِّٔی پێٕیست ثّ ئبفرێُّرێکی سێرسٕاز ّْثێت تب گّرصٌٔٔ ثۆ ثّرژَِِٔضییًبٌ صرٔست ثکبت. ئبیُطتبیٍ جبرێک نّ الی یبريّتیضِرِکّی سۆی ،ئێرَێست سترأس( )Ernst Strausئّو پرسیبرِی ْێُبیّ گۆڕێ " ئبیب سٕصا ْیچ چبرِیّکی تری ّْثِٕٔ کبتێک گّرصَٔٔی صرٔستکرص؟" .نّ کۆتبیی سەتّی ضبَزصِیّيضا کێپهّر سۆی لبَیع کرصثٕٔ کّ سٕصا گّرصَٔٔی ثّ پێی ثڕێک پریُسیپی يبتًبتیکیی تّٔأ کّيبڵ صرٔستکرصَِٔٔ .یٕتٍ پێطبَیضا ْبٔضێِٕی یبسبکبَی ثۆ ئبسًبٌ ثّکبر صێٍ صِکرێت ثۆ زِٔییص ثّ کبر ثێٍْ .بٔکێطّ يبتًبتیکییّکبَی ثّ يّثّستی راگّیبَضَی ئّو یبسبیبَّ گّضّ پێضا ،کۆيّڵّ یبسبیّک زۆر جٕاٌ ثٌٕٔ ٔ ئیهٓبيجّسطی زۆرتریُی ئبییُضارِ فَّضِيێُتبنیستّکبٌ ثٌِٕٔٔ .ک زۆرێک نّ زاَبکبَی سەتّی ّْژصِیّو ،زۆرتریٍ يّرايیبٌ نّ کّڵکِٕرگرتٍ نّو یبسبیبَّ ئِّٔ ثٕٔ ،پێطبَی ثضٌِ سٕصای يّزٌ يبتًبتیکزاَێکی ثهیًّت ثِٕٔ. ثّرصِٔاو نّ سّرصِيی َیٕتُضا ثّ تبیجّتییص نّ سّرصِ يی ئبیُطتبیُضا ،ئبيبَجی فیزیب ئِّٔ ثِٕٔ َّْضێک پریُسیپی سبصِی يبتًبتیکیی نّ جۆری ئِّٔی کێپهّر ثضۆزَِّٔ ،ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نِّٔ تیۆرییّکی یّکگرتٕٔ یبٌ ّْئٕ ضت ٔ ثۆ ّْئٕ ٔرصِکبرییّکبَی ْێزٔ يبصصِ کّ نّسرٔضتضا صِیبَجیُیٍ ثّ کبر ثێت .نّ کۆتبیی سەتّی َۆزصِیّو ٔ سّرِتبی سەتّی ثیستّيضا يبکسٕێڵ ٔ ئبیُطتبیٍ تیۆریییّکبَی کبرِ ثبیی ،يٕگُبتیسیی ٔ رَٔٔبکییبٌ یّک سست .نّ 1970کبَضا يۆصێهی ستبَضِرص ِٔک تیۆرییّکی تبلبَّ ثۆ تیۆرییّکبَی َبٔٔکیی ثّتیٍ (َ ، )Nuclear strongبٔٔکیی الٔاز ( ٔ )Nuclear Weakکبرۆيٕگُبتیسیی( )Electromagneticصرٔست ثٕٔ .صٔاتر تیۆریی رێسًبٌ( -M ٔ )String Theoryتیۆریی ثّ يّثّستی نّسۆگرتُی ْێزی کێطکرصٌ ْبتُّ کبیِّٔ. ئبيبَج صۆزیُِّٔی تیۆرییّکی تَّیب ثٕٔ ضرۆڤّی ّْئٕ ْێزِکبٌ ثکبتّْ ،رِْٔب ضرۆڤّی ئّٔ ژيبرِ ثُچیُّییبَّش ِٔک جیڕیی ْێزِکبٌ ٔ ثبرستبیی ٔ ثبرگّی تَّۆنکّ سّرِتبییّکبٌ کّ ئێًّ لسّيبٌ نێیبَکرصِٔٔ ،ثکبت. ئبیُطتبیٍ ثّيّ زۆر ئۆيێضِٔار ثٕٔ" سرٔضت زۆر جٕاٌ رێکشرأِ ،ثۆی ّْیّ نۆژیکێکی يٕيکیٍ نّپطت ْێزی ئّو یبسب چبرَِٕٔسسبزأَِّ ّْثێ ،نّ َبٔ ئّو یبسبیبَّصا تَّیب ئّٔ َّگۆڕاَّی کّ ثّ تّٔأِتیی ثّ ضێٕازی عّلاڵَیی ٌّْ رۆڵ صِگێڕٌ (َّگۆرِکبٌ َب ،نّٔ رِِٔٔٔ ،ثڕِ ژيبرِییّکبٌ کبيبٌَّ کّ صِکرێ ثگۆڕصرێٍ ثێ ئِّٔی تیۆریییّکّ تێک ثچێت)" .تیۆرییّکی تبلبَّ نِّٔ َبچێت رێکشّری ٔرصی ّْثێت ثۆ ئِّٔی رێگّ ثضات ئێًّ ثجیٍ .ثّاڵو نّ ژێر رۆضُبیی پێطکّٔتُّکبَی ئّو صٔاییّصا ئێًّ سَّّٔکّی ئبیُطتبیٍ ثّيطێِٕیّ ِٔرصِگێڕیٍ ،ثّ تیۆرییّکی Page 140
www.dengekan.com
تبلبَّ ّْو ئّو گّرصَّٔٔٔ ّْو گّرصَّٔٔکبَی تر ضرۆڤّ ثکبت .ثّاڵو ثّ ضّثَّگێک نّ یبسبی جیبٔاز ّْڵی صِسَّگێُیٍ ،کّٔاثٕٔ -Mتیۆریی ثۆی ّْیّ ئّٔ تیۆرییّ ثێت .ثّاڵو -Mتیۆریی تبلبَّ ثێت ،یبٌ نّالیٌّ پریُسیپێکی سبصِی نۆژیکییِّٔ صأای نێکراثێت ،ئبیب ئێًّ صِتٕاَیٍ ِٔاڵيی ئّو پرسیبرِ ثضِیُِّٔ ،ثۆچیی – Mتیۆریی ثێت؟
Page 141
www.dengekan.com
www.dengekan.com
Page 142
8 *** صیزاییُی يّزٌ ( )The Grand Design
نّو کتێجّصا ئێًّ ثبسی ئِّٔيبٌ کرص ،چۆٌ رێکشستٍ نّ جٕڵّی تَّّ ئبسًبَییّکبَی ِٔک سۆر، يبَگ ٔ ّْسبرِکبَضا پێطبَضِری ئٌِّٔ ثّ پێی یبسب َّگۆڕِکبٌ صِجٕڵێٍ ٔ ئّيّ ثبضترِ نِّٔی ثڵێیٍ ثّ پێی دّز ٔ ئبرِزٔٔی سٕصا یبٌ ضّیتبٌ صِجٕڵێٍ .نّ سّرِتبصا ئّو یبسبیبَّ تَّیب نّ ئّستێرَِبسیی (( )Astronomyیبٌ Astrologyکّ یّکسبَّ ثّ )Astronomyصا صِرصِکٌّٔ .رِفتبری ضتّکبٌ نّ سّر زِٔیی زۆر ئبڵۆزِ ٔ نّ ژێر کبریگّریی زۆر ضتضایّ کّ ضبرستبَییّتّ سّرِتبییّکبٌ ثّ ْیچ ضێِٕیّک تٕاَبی ئِّٔیبٌ َّثِٕٔ تێی ثگٌّ ٔ ضێٕازێکی رٌٔٔ ثۆ یبسبکبَی فّريبَڕِٔا نّ سّر صیبرصِکبٌ صیبری ثکٌّ .ثّرِ ثّرِ نّ زۆر ضٕێُی جیبٔاز جگّ نّ ئّستێرَِبسیی ،یبسب تبزِکبٌ صۆزرأَِّ .ئّيبَّ ثٌٕٔ ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی صیتێريیُیزيی زاَستیی()Scientific Determinism {دەتًیەتی زاَستیی} :ثّ ْۆی کۆيّڵێک یبسبِٔ ،ئّگّر صۆسی گّرصٌٔٔ نّ کبتێکی صیبریکرأصا زاَرأ ثێت ،صِتٕاَیٍ گّضّسَّضَّکّی نّٔ کبتِّٔٔ ثۆ پێطِّٔ پێطجیُیی ثکّیٍ. ئّو یبسبیبَّ صِثێت نّ ّْئٕ کبتێک ٔ ّْئٕ ضٕێُێکضا راست ثٍ؛ ئّگیُب یبسبیبٌ پێُبگٕترێت. نێرِصا ْیچ ثّصِرێک{ئیستیسُب} یبٌ يٕعجیزِیّک ثَٕٔی َییّ .سٕصا یبٌ ضّیتبٌ َبتٕاٍَ صِستتێِٕرصاٌ نّ کبرکرصَی گّرصَٔٔضا ثکٌّ .نّ کبتێکضا صیتێريیُیزيی زاَستیی ثۆ یّکّيجبر پێطکّضکرا ،یبسبکبَی جٕڵّی َیٕتٍ ٔ ْێزی کێطکرصٌ تَّیب یبسب َبسرأِکبٌ ثٌٕٔ .ئێًّ ضرۆڤّی ئِّٔيبٌ کرصِٔٔ چۆٌ ئّو یبسبیبَّ ثّ ْۆی ئبیُطتبیُِّٔ نّ تیۆرییّکّیضأ ،اتّ رێژِیی گطتیی گّضّیبٌ سَّض؟ ّْرِْٔب چۆٌ یبسبکبَی تر کّ فّريبَڕِٔایی الیَّّکبَی تری گّرصٌٔٔ صِکٌّ صۆزرأَِّ؟ یبسبکبَی سرٔضت پێًبٌ صِڵێٍ چۆٌ سرٔضت رِفتبر صِکبت ،ثّاڵو ِٔاڵيی ثۆچیی ٔایُٓبصَِِّٔ؟ پرسیبرِکبَی ئێًّ ّْر نّ سّرِتبی ئّو کتێجِّٔ ْێُبٔيبَّتّ ثّرثبس ئّيبَّ ثٌٕٔ:
ثۆچیی َّْضێک ضت نّ جیبتی ْیچ ثَٕٔیبٌ ّْیّ؟ ثۆچیی ئێًّ ّْیٍ؟ ثۆچیی ئّو کۆيّڵّ یبسبیّ ٌّْ َّک َّْضێکی تر؟
َّْضێک نّ سّڵک دّزیبٌ نِّٔیّ ِٔاڵيی ئّو پرسیبراَّ ثِّٔ ثضَِِّٔ سٕصایّک ثَٕٔی ّْیّ کّ صرٔستکرصَی گّرصٌٔٔ ثّو رێگبیّ ّْڵضِثژێرێت. ژیراَّیّ ثپرسیٍ کێ یبٌ چیی گّرصَٔٔی صرٔست کرصِٔٔ؟ ثّاڵو ئّگّر ِٔاڵيّکّ سٕصا ثێت پرسیبرِکّيبٌ صِچێتّ سّر ئِّٔی ئّی کێ سٕصای صرٔست کرصِٔٔ؟ نّو تێرٔاَیُِّٔ ئِّٔ پّژرێُرأِ َّْضێک ضت ٌّْ پێٕیستیبٌ ثّ ئبفرێُّر َییّ .ئّو ضتّ َبٔی سٕصای نێُرأِ .ئّيّ Page 143
www.dengekan.com
ثّ یّکّو ئبرگیٕيێُتی ْۆکبر ،ثۆ ثَٕٔی سٕصا َبسرأِ .ئێًّ صِڵێیٍ صِکرێت ِٔاڵيی پرسیبرِکبٌ نّ َبٔصڵ ٔ صِرَٔٔی زاَستِّٔ ثضرێُِّٔ ،ثێئِّٔی پَّب ثۆ ثَٕٔی ْیچ سٕصایّک ثّریٍ. ثّ پێی ئبیضیبی يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ ()Model-dependent Realismکّ نّ ثّضی سێیّيضا پێًبٌ َبسبَضٌ ،يێطکی ئێًّ تێٓبتِٕٔکبٌ ( )inputنّ کۆئَّضايی ّْستّکبَِّٔ ِٔرصِگرێت صٔای تّرجّيّکرصَیبٌ يۆصێهێک نّ جیٓبَی صِرِِٔ صرٔست صِکبت .ئّو چّيکّ يێُتبڵییبَّ تَّیب ئّٔ دّلیمّتّیّ ،ئێًّ صِتٕاَیٍ ثیزاَیٍْ .یچ يۆصێهێکی َبٔاثّستّ( )Model-independentثۆ تبلیکرصَِّٔی دّلیمّت ثَٕٔی َییّ .ئّيّ ئِّٔ صِگّیَّێت يۆصێهیکی ثبش ثیُبکرأ دّلیمّتی تبیجّت ثّ سۆی صرٔست صِکبتًََّٕٔ .یّک کّ صِتٕاَێ یبريّتیی ثیرکرصَِّٔيبٌ صِرثبرِی دّلیمّت ٔ ئبفرێُّر ثضات ،گّيّی ژیبَّ( )Game of lifeکّ نّالیٌّ يبتًبتیکزاَی گَّجی کبيجریج ثّ َبٔی جۆٌ کۆَِٕی( )John Conwayنّ سبڵی 1970صا صاْێُرا. ٔضّی "گّيّ" نّ َبٔ گّيّی ژیبَضا ٔضّیّکی ّْڵشّڵّتێُّرِْ .یچ چّضُّ ثرأِیّک یبٌ صۆڕأێک ثَٕٔی َییّ؛ نّڕاستییضا یبریچیی ثَٕٔی َییّ .یبریی{گّيّ} ژیبٌ نّ دّلیمّتضا یبریی َییّ ثّڵکٕ کۆيّڵێک یبسبیّ ،فّريبَڕِٔایی ثّسّر گّرصَٔٔی صٔٔ صٔٔراییضا صِکبت .ئّيّ گّرصَٔٔێکی دّتًییّ ( :)deterministicسّرِتب پّیکّرثَّضییّک یبٌ يّرجی سّرِتبیی ثیُب صِکٌّ ٔ صٔاتریص یبسبکبٌ صیبری صِکٌّ کّ نّ صاْبتٕٔصا چیی رٔٔ صِصات؟ جیٓبَّ سَّٔیُّکّی کۆَِٕی) ( Conwayچُیُێکی چٕارگۆضّییِّٔ ،ک تّستّیّکی ضّترَِج ثّاڵو ثّ ضێٕازێکی ثێکۆتبیی نّ ّْئٕ ئبراستّکبَضا صِکطێّْ .ر چٕار گۆضّیّک صِتٕاَێت نّ صۆسێک یبٌ صٔٔ صۆسضا ثێت :زیُضٔٔ(پێطبَضرأ ثّ سّٔز) یبٌ يرصٔٔ(پێطبَضرأ ثّ رِش)ّْ .ر چٕارگۆضّیّک ّْضت صرأسێی ّْیّ ،سّر،سٕصار ،چّپ ٔ راست ،چٕار صاَّی تر نّ رێگّی َٕٔکی ّْر چٕاگۆضّیّکِّٔ ثَٕٔیبٌ ّْیّ .کبت نّو جیٓبَّصا ثّرصِٔاو َییّ ثّاڵو ثّضێِٕی پچڕ پچڕ ثۆ پێطِّٔ صِچێتْ .یچ چّضُّ رێکشستُێک نّ چٕارگۆضّ يرصِٔٔکبٌ یبٌ زیُضِٔٔکبٌ نّ ئبراصا َییّ، ژيبرِی صرأسێ زیُضِٔٔکبٌ ثّ پێی ئّو یبسبیبَّی سٕصارِِٔ صیبری صِکبت ،چیی رٔصِصات؟ .1چٕارگۆضّیّکی زیُضٔٔ ثّ صٔٔ یبٌ سێ صرأسێی زیُضٔٔ رزگبری صِثێت( يبَِّٔ). .2چٕارگۆضّیّکی يرصٔٔ ثّ سێ صرأسێی زیُضِِٔٔٔ ،صٔٔثبرِ صِثێتِّٔ ثّ سبَّیّکی زیُضٔٔ(ژیبَِّٔ). .3نّ ّْئٕ دبڵّتّکبَی ترصا سبَّکبٌ صِيرٌ یبٌ ثّ يرصٔٔیی صِيێُُِّٔ. نّ دبڵّتێکضا چٕارگۆضّیّکی زیُضٔٔ ژيبرِی صرأسێکبَی سفر یبٌ یّک ثێت ،صِگٕترێت نّ ثّ ْۆی تَّیبییضا گیبَی صِرچِٕٔ؛ ثّاڵو ئّگّر زیبص نّ سێ صأسێی ّْثێت صِگٕترێ لّرِثبڵغییِّٔ يرصِٔٔ. ّْئٕ يّسّنّکّ ئّيّیّ :ثۆ ّْر يّرجێکی سّرِتبیی صرأ ،ئّو یبسبیبَّ َِّٔ ،نّ صٔای َِّٔ صرٔست صِکٌّ .چٕارگۆضّیّ کی زیُضٔٔی صاثڕأ یبٌ صٔٔاَی تَّیطت یّک نّ َِّٔی صٔاییضا صِيرٌ Page 144
www.dengekan.com
چَٕکّ ثّ ئَّضازِی پێٕیست صرأسێیبٌ َییّ .سێ چٕارگۆضّی زیُضٔٔ نّ سّر تیرِکّ{َٕٔکی چٕارگۆضّکبٌ} تۆزێک زیبتر صِژیٍ .صٔای َّْگبٔی یّکّو ،صٔاییٍ صاَّ نّ چٕار گۆضّکبٌ صِيرێت ٔ ئِّٔی صِيێُێتِّٔ چٕارگۆضّکبَی َبَِٔضِ ٔ نّ َِّٔی صِٔٔيضا صِيرٌّْ .ئٕ چٕارگۆضّ الثّالکبَی تر ثّيطێِٕیّ تۆزیبٌ ثّثبصا صِچێ. ثّاڵو ئّگّر سێ چٕارگۆضّی زیُضٔٔ ثّ ضێِٕی ئبسۆیی نّ سّر یّک ْێڵ ثٍ ،صٔٔثبرِ َبَِٔض صٔٔ صرأسێی صِثێت ٔ رزگبری صِثێت ،نّ کبتێکضا صٔٔ صاَّ چٕارگۆضّی کۆتبییّکّ صِيرٌ ،ثّاڵو نّو کبتّصا سبَّکبَی سّرٔٔ ٔ سضارٔٔی َبَِٔض صٔٔ صرأسێیبٌ صِثێت ٔ صٔٔثبرِ صِژێُِّٔ ،ثۆیّ ْێڵّکّ صِثێت ثّ ستٌٕٔ .ثّ ّْيبَطێِٕ نّ َِّٔی صاْبتٕٔصا ستَّٕٔکّ صِثێتِّٔ ثّ ْێڵێکی ئبسۆیی ٔ ّْرِْٔب ثّيطێِٕیّ صرێژِی صِثێ .ئّو پّیکّرثَّضییّ نّرِنّرکّرِ َبٔی نێُرأِ ثهیُکّر(.)Blinker
بلینکهرهکان :بلینکهرهکان جۆرێکی سادهی تهنه ئاڵۆزهکانی گهمهی ژیانن ئّگّر سێ چٕارگۆضّی زیُضٔٔ ثّ ضێِٕی ) (Lثٍ ،رِفتبرێکی تبزِ رٔٔ صِصات .نّ َِّٔی صاْبتٕٔصا ئّٔ چٕارگۆضبَّی نّ ِ Lکّصا صاَرأٌ صِژێُِّٔ ،ئِّٔی ثّرّْو صێت ثهۆکێکی ( ِ )2×2کّ پێی صِگٕترێت ژیبَی ثّرصِٔاو ،چَٕکّ نّ َِّٔیّکِّٔ ثۆ َِّٔیّکی تر گۆڕاَی ثّ سّرصا َبیّت .زۆر جۆر نّ ضێِٕکبٌ نّ َِّٔ سّرِتبییّکبَضا ثَٕٔی ّْیّ ،ثّاڵو ّْر زۆر زٔٔ صِگٌّ ثّ ژیبَێکی ثّرصِٔاو ،یبٌ يرصٔٔ ،یبٌ صِگّڕێُِّٔ ثۆ فۆريّ سّرِتبییّکّ ثۆ ئِّٔی پرۆسێسّکّ صِست پێ ثکَِّّٔ.
ردهوام :ههندێک له تهنه ئاڵۆزهکان له گهمهی ژیاندا به جۆرێک سهندنی ژیانی به شه گه گهشه دهکهن و یاساکان دیاری دهکهن که ههرگیز ناگۆڕێن
. ّْرِْٔب پرۆسێسکی تر ّْیّ ،گالیضِر()Gliderی پێ صِگٕترێت .ضێِٕکّی صِگۆڕێ ٔ صٔای چَّضیٍ َِّٔ ثۆ فۆريّ سّرِتبییّکّ صِگّڕێتِّٔ ،ثّاڵو ثّ صۆسێکِّٔ کّ یّکێک نّ چٕارگۆضّکبَی Page 145
www.dengekan.com
صِکّٔێتّ َٕٔکی چٕارگۆضّکبَِّٔ .ئّگّر سّیری ئّو گّضّسَّضَبَّ ثّ تێپّڕثَٕٔی کبت ثکّیت، ئّٔاٌ ٔا صِرصِکٌّٔ کّ نّ سّر تَّّٔکّ صِکطێٍ .کبتێک ئّو گالیضِراَّ نّ یّک ثکٌّٔ َّْضێک رِفتبری َبيۆ رٔٔصِصٌِ ،رِفتبرِکبَیص ثَّضٌ نّ سّر ضێِٕی گالیضِرِکّ ٔ کبتی پێکضاصاَّکّ.
رهکان :مۆرفه گالیدهرییهکان بهتێپهڕبوونیان بهم شێوازانهدا ،دهگهڕێنهوه بۆ گالیده سهرهتاییهکهی خۆیان که به یهک چوار گۆشه له نووکهکانیانهوه پێیشان دهدرێت
فۆرمه
چ ضتێکی سّرَجڕاکێص نّو گّرصَّٔٔصا ،ثّٔ ثُچیُّ فیزیبییّ زۆر سبصِیِّٔ ثَٕٔی ّْیّ؟ ّْرچَّض الیَّّ کیًیبییّکّی صِتٕاَێت ئبنۆزتر ثێت .تَّی ئبڵۆز ثّ پێٕاَّی جۆرثّجۆرِِٔ ثَٕٔیبٌ ّْیّ .نّ ثچٕٔکتریٍ پێٕاَّکبَضا ،فیزیبی فَّضِيێُتبنیی پێًبٌ صِڵێت تَّیب چٕارگۆضّ يرصِٔٔکبٌ ٔ زیُضِٔٔکبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّ .نّ پێٕاَّی گّٔرِترصا گالیضِرکبٌ ( ،)Gliderثهیُکّرِکبٌ ( ٔ )blinkerثهۆکی ژیبَی ثّرصِٔاو ثَٕٔیبٌ ّْیّّْ .رِْٔب نّ پێٕاَّی زۆر گّٔرِترصا تَّی زۆر ئبنۆزتر ثَٕٔیبٌ صِثێت ِٔک تفَّگّکبَی گالیضِر( ٔ )Glider Gunضێٕازِ چّلیِٕکبٌ کّ ثّ ضێِٕی ِٔرزیی ،گالیضِرِ تبزِکبَی تێضا نّصایک صِثٍ ،صٔاتریص ْێالَّی دّٔأَِّیبٌ ثّجێ صێڵٍ ٔ ثّرِٔ تیرِکبٌ ثّر صِثُِّٔ. ئّگّر سّرَج نە یبریی ژیبَی گّرصٌٔٔ ثۆ ّْر پێٕاَّیّکی تبیجّت نّکبتێکی صیبریکرأصا ثضەیت، صِتٕاَیت یبسبکبَی فّريبَڕِٔاش کّو ثکّیتِّٔ ثۆ ئّصای ئّٔ پێٕاَّیّ .ثۆ ًََّٕٔ ،نّپێٕاَّیّکضا تَّّکّ تَّیب چَّض چٕارگۆضّیّکّ ،صِتٕاَرێ ئّو یبسبیّت ّْثێت " ثهۆکّکبٌ َبجٕڵێٍ" یبٌ "گالیضِر ثّ ضێِٕی تیرِیی صِجٕڵێت" کبتێک ئّٔاٌ نّ یّکتر صِکٌّٔ یبسبی جۆرثّجۆر ،ثَٕٔی صِثێت .صِکرێت تّٔأی فیزیب نّ ّْر ئبستێکضا ثّ تَّّ چَّض تٕسًییّکبٌ صرٔست ثکرێتِّٔ. یبسبکبٌ ثۆ سۆیبٌ ،ثَّٕٔکبٌ ٔ چّيکّکبَیبٌ نّگّڵضایّ کّ ْیچ پێَِٕضییّکیبٌ ثّ یبسب ثُچیُّییّکبَِّٔ َییّ .ثۆ ًََّٕٔ چّيکی جٕڵّ ٔ ثّریّککّٔتٍ نّ یبسب ثُچیُّییّکّصا ثَٕٔی َییّ .ئّيّش ثبسی ئّٔ ژیبٌ ٔ يرصَّی چٕارگۆضّ جێگیرِکبٌ ثّتَّیب صِکبت .ثۆیّ نّ گّرصَّٔٔکّيبَضا ٔ نّ گّيّی ژیبًَبَضا دّلیمّتّکّت ثَّضِ نّ سّر ئّٔ يۆصێهّی ثّ کبری صِْێُیٍ.
Page 146
www.dengekan.com
یدهر :تفهنگی گالیدهر نزیکهی 01جار گهورهتره له تایی‌تفهنگی‌گال ندیی‌سه ره یکهربه په گالیدرهکه
کۆَِٕی ٔضبگرصِکبَی ،جیٓبَی نّٔ ضێِٕیّیبٌ صرٔستکرص ،چَٕکّ صِیبٌ ٔیست ثزاٍَ گّرصَٔٔێک ثّ رێسبی ریطّییِّٔ زۆر سبصِیّ ِٔک ئِّٔی کّ پێُبسّیبٌ کرصِٔٔ،صِتٕاَێ تَّی ئبنۆز نّسۆثگرێ کّ کۆپیی َّکرێُِّٔ .نّ جیٓبَی گّيّی ژیبَضاَّْ ،ضێک تَّی چَّض تٕسًیی ثَٕٔی ّْیّ، صِکرێت ثکرێٍ ثّ یبسب ثۆ ّْيبٌ جیٓبٌ ٔ ثۆ ّْيبٌ َِّٔ ،ئبیب ّْيبٌ ضت صِکرێت ثۆ جۆرِکبَی تر ثگَٕجێت؟ ثّو صیضِِٔ ،کۆَِٕی ٔ ضبگرصِکبَی َّک ّْر پێطبَیبَضا ئّيّ صِکرێت ثّڵکٕ تَّبَّت پێطبَیبَضا ئّو تَّبَّ صِکرێ ْۆضًَّضیص ثٍ! يّثّستًبٌ چییّ؟ ثب ٔرصتر ثیٍ ،ئّٔاٌ پێطبَیبَضا کۆيّڵێکی گّٔرِ نّ چٕارگۆضّکبٌ کّ سۆ صٔٔثبرِکّرٌِِٔ " يّکیُّکبَی ّْڵکرصَی گّرصٌٔٔ " ٌ .ثۆ يّثّستی ئێًّ ،ئّيّ ٔاتبی ئِّٔ صِگّیَّێ ،ثۆ ّْر دیسبثکرصَێک ،کۆيپیٕتّرێک نّ جیٓبَی فیزیبییضا صِتٕاَێت ئَّجبيێکی ْبٔضێِٕ ثّصِستِّٔ ثضات .ئّگّر يّکیُّکّ ثّ تێٓبتٕٔی ضیبٔ ،تێر کراثێت -ئّيّ پڕچّککرصَی گّيّی ژیبَی ژیُگّی جیٓبَّ. Game of Life world environment- ثۆیّ ثڕێک نّ َِّٔکبٌ صٔاتریص يّکیُّکّ صِچُّ صۆسێکِّٔ کّ صِرچِٕٔ سٕێُرأِکّی پێَِٕضییضارِ ثّ ئبکبيی دیسبثکرصَی کۆيپیٕتّرِکِّٔ.
Page 147
www.dengekan.com
وه :به تێپهڕبوونی کات تفهنگی گالیدهریی فۆرمی خۆی نه تفهنگی گالیده‌ری دوای 111 دهگۆڕێ ،گالیدهرێک له خۆی دهردهکات ،دواتر دهگهڕێتهوه بۆ ههمان فۆرم و ههمان شوێنی پێشوو ،ئهم پرۆسێسه بێکۆتایی دووباره دهبێتهوه
ثۆ تێگّیطتٍ نّ چۆَییّتی ئّو کبرِ ،رٔٔصأێک نّ ثّرچبٔ ثگرِ کّ گالیضِرِکبٌ نّگّڵ ثهۆکێکی سبصِی 2×2ی زیُضٔٔصا نّیّک صِکٌّٔ .ئّگّر گالیضِرِکبٌ تَّیب نّ راستّ رێیّکِّٔ َزیک ثجُِّٔ، ئِّٔ ثهۆکّکّ نّ صۆسی ِٔستبٔصایّ ،ثەيەش نّ سّرچبِٔی گالیضِرِکبٌ َزیک صِثێتِّٔ یبٌ صٔٔر صِکّٔێتِّٔ .نێرِصا ثهۆکّکّ صِتٕاَێت السبیی یبصِِٔریی کۆيپیٕتّر ثکبتِِّٔٔ .ک فبکت ،صِکرێت ّْئٕ َّسطّ ثُّڕِتییّکبَی کۆيپیٕتّرێکی يٕصێرٌ ِٔک صِرٔازِ()Gateکبَی ( )OR( ٔ )ANDثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ گالیضِرِکبٌ صرٔست ثکرێت .ثّيطێِٕیّ ْبٔکبت کّ َیطبَّ کبرِثبییّکبٌ نّ کۆيپیٕتّرصا ثّ کبر صِْێُرێٍ ،نێطبٔی گالیضِرِکبَیص صِتٕاَرێت ثۆ َبرصٌ ٔ ئَّجبيضاَی پرۆسێسّکبٌ ثۆ ثّصِستٓێُبَی زاَیبریی ثّ کبر ثٓێُرێٍ. نّ یبری ژیبَضا ِٔ ،ک ژیبَی ئّٔ جیٓبَّی سۆيبٌ ،ضێٕازی سۆ صٔٔثبرِکرصَِّٔی تَّّکبٌ زۆر ئبڵۆزِ .لّثاڵَضَێک کّ ثَّضِ نّ سّر کبرِ کبَی يبتًبتیکزاٌ جۆٌ ڤۆٌ َیٕيٌّ( John Von ،)Neumannثچٕٔکتریٍ لّثبرِ نّ ضێِٕی سۆ صٔٔثبرِکّرِِٔکبٌ نّ یبری ژیبَضا ثریتییّ نّ صِ تریهیۆٌ چٕارگۆضّ -ئّيّش َزیک ثّ ژيبرِی يۆنیکیٕنّکبَی سبَّیّکی نّضی يرۆڤ صِسّيڵێُرێت. یّکێک صِتٕاَێت پێُبسّی ثَِّٕٔٔرِ زیُضِٔٔکبٌ ِٔک سیستًێکی ئبڵۆز ثّ لّثبرِی صیبریکرأ کّ پبیّصارٌ ٔ صِتٕاٍَ سۆیبٌ صرٔست ثکَِّّٔ ،ثکبت .ئّٔ تَّبَّی نّسّرِِٔ ثبسًبَکرصٌ يّرجی سۆصرٔستکرصَِّٔیبٌ تێضایّ ثّاڵو ئّگّری ئِّٔ ّْیّ پبیّصار َّثٍ :ئبضٕٔثێکی ثچٕٔک نّ صِرِِٔ نّٔاَّیّ رَِّٔلی يیکبَیزيّکّ تێک ثضاتّْ .رِْٔب ئبسبَّ ثیٓێُیُّ ثّرچبٔيبٌ ئّگّر یبسبی کّيێک ئبڵۆز رێگّ ثّ سیستًی ئبنۆز ثّ ّْئٕ ضێٕازِکبَی ژیبٌ ثضاتَّْٕٔ .کّ ثَِّٕٔٔرێکی نّٔ Page 148
www.dengekan.com
جۆرِ نّ يێطکی سۆتضا صاثُێ ،تَّێک نّ جیٓبَی کۆَِٕیِّٔ کّ ِٔاڵيی ثزٔێُّرِ ژیُگّییّکبٌ صِصاتِّٔ ٔ ثڕیبر صِصات ،ئبیب ئّٔ جۆرِ ژیبَّ ئبگبی نّسۆیّتی؟ ئبیب ْۆضی ثّسّرسۆیِّٔ ّْیّ؟ ئّو پرسیبرِ ثّ تّٔأیی سّڵک صِکبت ثّ صٔٔ ثّضِّٔ َّْ .ضێک نّ سّڵک ثبِٔڕیبٌ ٔایّ سٕصئبگبیی تبیجّتًَّضیی يرۆڤّٔ .یستی ئبزاصیبٌ صِصاتێ ثّٔ ٔاتبیّی ،تٕاَبی ّْڵجژارصَی گٕتبرٔ کرصِِٔی جیبٔازیبٌ صِثێت. چۆَّ کّسێک صِڵێت ثَِّٕٔٔرێک ٔیستی ئبزاصی ّْیّ؟ ئّگّر ئّٔ کّسّ ثگبت ثّ ئبنیَّێکی ََّبسرأ ،چۆٌ ئّٔ کّسّ صِتٕاَێت ثڵێت ئبنیَّّکّ تَّیب رۆثۆتّ یبٌ ْۆضًَّضیی تبیجّت ثّسۆی ّْیّ ؟ رِفتبری رۆثۆتێک ثّ پێچّٔاَّی ثَٕٔی ٔیستی ئبزاصِِٔ ثّ ئبسبَیی صِرصِکّٔێت .سّڵک صِتٕاٍَ ثّو ضێٕازِ رۆثۆت نّ ثَِّٕٔٔر جیب ثکَِّّٔ .چَٕکّ کبتێک رِفتبرِکبَی پێطجیُیی ثکرێت ئِّٔ رۆثۆتِّٔ .ک نّ ثّضی صٔٔصا ثبسًبَکرص .پێطجیُییکرصٌ ثۆ تَّی ئبڵۆز ٔ گّٔرِ زۆر لٕرس َبيٕيکیُّ .ئێًّ َبتٕاَیٍ تَّبَّت ثّ ضێِٕی ٔرص ْبٔکێطّکبٌ ثۆ صٔٔ یبٌ سێ تَّۆنکّ کّ کبرنێک نّگّڵ یّکتر صِکٌّ ضیکبر ثکّیٍ .ثۆیّ ثێگبَّیّک{ئبنیَّێک} کّ نّ ّْزاراٌ تریهیۆٌ تریهیۆٌ تَّۆنکّ صرٔست کرأِ تَّبَّت ئّگّر ثێگبَّکّ رۆثۆتیص ثێت ،يٕيکیٍ َییّ ئێًّ ثتٕاَیٍ ئّٔ ّْئٕ ْبٔکێطّیّ ثۆ پێطجیُیی رِفتبرِکبَی ضیکبر ثکّیٍ .ثۆیّ صِڵێیٍ ّْئٕ سیستًێکی ئبڵۆز ٔیستی ئبزاصی ّْیّ َّ -ک ِٔک الیَّێکی ثُچیُّیی ثّڵکٕ تَّیب ِٔک تیۆرییّکی کبرا .صصاَُبٌ ثّ ثێتٕاَبیی سۆيبَضا ثۆ ئَّجبيضاَی دیسبثکرصَّکبٌ ثّ يبَبی ئِّٔ َییّ َّتٕاَیٍ پێطگۆیی کرصِِٔکبٌ ثکّیٍ. ًََّٕٔی یبریی ژیبَّکّی کۆَِٕی پێطبَی صِصات ،کۆيّڵێک یبسبی زۆر سبصِش صِتٕاَێت ثجێت ثّ ْۆی صرٔستجَٕٔی الیَّی زۆر ئبڵۆزی ِٔک ژیبَی ْۆضًَّض .صِثێت زۆر کۆيّڵّ یبسب ثّو تبیجّتًَّضییِّٔ ثَٕٔی ّْثێت .ئِّٔ چییّ نّ یبسب ثُچیُّییّکبَی سرٔضتِّٔ ّْڵضِثژێرێت( صژ ثّ یبسب صِرکّٔتِٕٔکبٍَ) کّ گّرصٌٔٔ ثّڕێِٕ صِثٌّ؟ ِٔک نّ گّرصَٔٔی کۆَِٕیضا ْبتجٕٔ ،یبسبکبَی گّرصَّٔٔکّی ئێًٌّ گّضّی ئّٔ سیستًّ ،ثّصۆسێکِّٔ نّ کبتێکی صیبریکرأصا صیبری صِکٌّ .نّ جیٓبَی کۆَِٕیضا ئێًّ ئبفرێُّریٍ – ئێًّ صۆسّ سّرِتبییّکّ ی گّرصٌٔٔ ثّ صیبریکرصَی تَّّکبٌ ٔ ضٕێُّکبَیبٌ نّ سّرِتبی یبرییّکّصا صِستُیطبٌ صِکّیٍ. نّ گّرصَٔٔێکی جٕاڵٔصاْ ،بٔتبی تَّّکبٌ ِٔک گالیضِرِکبَی یبری ژیبٌ ،تَّّ صاثڕأِکبَی( )Isolated bodiesيبصصٌِ ّْ .ر کۆيّڵّ یبسبیّک ،کبتێ ضرۆڤّی جیٓبَێکی ثّرصِٔايی َّپچڕأ ِٔک ئِّٔی سۆيبٌ صِکٌّ چّيکی ِٔزِیبٌ نّگّڵضایّ ،کّ ثڕێکی پبرێزرأِ، يبَبی ٔایّ نّ کبتضا گۆڕاَی ثّ سّرصا َبیّتٔ .زِی فّزای سبڵییَّ empty spaceگۆڕ صِثێت ٔ ثّصِر نّ کبت ٔ ضٕێٍ ،سّرثّسۆ صِثێت .ئێِٕ صِتٕاٍَ ئّو ٔزِ َّگۆڕِی ثۆضبیی صِستُیطبٌ ثکٌّ، ثّ پێٕاَی ٔزِی ّْر لّثبرِیّک نّ فّزا ثّ پێی ٔزِی ّْيبٌ لّثبرِ نّ فّزای ثۆضضا ،ثۆیّ ئێًّ صِتٕاَیٍ ئّو َّگۆڕِ ثّ سفر صاثُێیٍ .یّکێک نّ صأاکبرییّ فیزیبییّکبَی ّْر یبسبیّکی سرٔضت صِثێت ئّيّ پطتڕاست ثکبتِّٔ کّ ّْئٕ تَّێکی صاثڕأی گّيبرۆصرأ ثّ فّزای سبڵییٔ ،زِکّی يٕجّثّ ،ثّٔاتبیّکی تر ّْرکّسێک کۆکرصَِّٔی تَّّکبٌ نّئّستۆ ثگرێ پێٕیستّ کبر ثکبت.
Page 149
www.dengekan.com
چَٕکّ ئّگّر ٔزِی تَّێکی صاثڕأ سبنت ثێت ،ئِّٔ صِتٕاَرێ تَّّکّ نّ جٕڵّ راثگیرێ ،ئّٔسبش ٔزِی سبنجی تَّّکّ ٔ ٔزِ يٕجّکّی ثباڵَسی یّکتریی صِکٌّ .ئّگّر ئّيّ راست ثٕٔایّ ْیچ ْۆکبرێک َبيێُێتِّٔ ثۆ ئِّٔی تَّّکبٌ نّ ّْر ضٕێُێک ٔ نّ ّْئٕضٕێُێک صِرَّکّٔتُبیّ .ثۆیّ فّزای سبڵیی نّرزۆکّ .ثّاڵو ئّگّر ئّيّ ٔزِی تێجچێ ثۆ صرٔستکرصَی تَّێکی صاثڕأ ،فّزای نّرزۆکی ٔا رَٔٔبصات ،چَٕکّ ِٔک ثبسًبَکرص ٔزِی ّْئٕ گّرصٌٔٔ صِثێت ثّ َّگۆڕی ثًێُێتِّٔ. ئّيّیّ ْۆکبری ئِّٔی گّرصٌٔٔ ثّ ضێِٕی نۆکبڵیی پبیّصارِ-ثّٔ يبَبیّی ضتّکبٌ نّ ّْر ضٕێُێک نّ سۆڕا ٔ نّ ْیچِّٔ صِرَبکٌّٔ. ئّگّر ٔزِی گطتیی گّرصٌٔٔ ّْيیطّ ِٔک يّرج پێٕیست ثێ ثّ سفر ثًێُێتِّٔٔ ،زِیطی تێجچێ ثۆ صرٔستکرصَی تَّێک ،چۆٌ صِثێت ّْئٕ گّرصٌٔٔ نّ ْیچ صرٔست ثکرێت؟ ئّيّیّ ْۆکبری ئِّٔی صِثێت یبسبیّکی ِٔک ْێزی کێطکرصٌ ثَٕٔی ّْثێت ،چَٕکّ ْێزی کێطکرصٌ راکێطّرِ ٔ ٔزِکّیطی سبنجّ :ضتێک ثۆ ئِّٔی سیستًێکی صاسرأی کێطکرصٌ نّ یّک جیب ثکبتِّٔ صِثێت کبر سّرف ثکبتِٔ .ک جیبکرصَِّٔی سیستًی زِٔیی ٔ يبَگٔ ،زِی سبنت صِتٕاَێت ْبٔسَّگیی ئّٔ ٔزِ يٕجّثّی کّ ثۆ صرٔستکرصَی يبصصِ پێٕیستّ راثگرێت .ثّاڵو ثّ تّٔأیی ثّٔ سبَبییّ َییّ. ثۆ ًََّٕٔ ٔزِی سبنجی ْێزی کێطکرصَی زِٔیی کّيترِ نّ یّک نّسّر ثیهیۆَی ئّٔ ٔزِ يٕجّثّی کّ تَّۆنکّ يبصییّکبَی زِٔیی نێ صرٔستکرأِ .تَّێکی تر ،ثۆ ًََّٕٔ ئّستێرِیّک ٔزِی سبنجی کێطکرصَی زیبترِّْ ،رِْٔب چَّض ثچٕٔکتر ثێت ئّو ٔزِ سبنجّ گّٔرِترِ (چَٕکّ تب ثچٕٔک ثێت، ثّضّ جۆرثّجۆرِکبَی نّیّکترییِّٔ َزیکٍ) .ثّاڵو پێص ئِّٔی ٔزِ سبنجّکّ گّٔرِتر نّ ٔزِ يٕجّثّکّی يبصصِ صِرثکّٔێ ،ئّستێرِکّ تێک صِڕيێت ٔ صِثێت ثّ کَّٕ رِش( ) Black Holeکّ سۆی ٔزِکّی يٕجّثّ .ئّيّ ْۆکبری ئِّٔیّ ثۆچیی فّزای ثۆش جێگیرِ؟ چَٕکّ تَّی ِٔک ئّستێرِ یبٌ کَّٕ رِش َبتٕاٍَ نّ ْیچِّٔ صِرثکٌّٔ ،ثّاڵو ّْئٕ گّرصٌٔٔ صِتٕاَێت نّْیچِّٔ پّیضا ثجێ. ْۆکبر ئۀەیە ،چَٕکّ کێطکرصٌ ،فۆرو ثّ فّزأ کبت صِصات .رێگّ صِصات کّ فّزا-کبت(space- )timeثّ ضێٕازی نۆکبڵیی پبیّصار{ جێگیر} ثێت ثّاڵو ثّ ضێٕازی گڵۆثبڵ{سّراپبی گّرصٌٔٔ} َبپبیّصار ثێت .نّ پێٕاَی سّراپبی گّرصَٔٔضأ ،زِی يٕجّثی يبصصِ صِتٕاَێت ثّ ْۆی ٔزِی سبنجی کێطکرصَِّٔ ْبٔسَّگییّکّی راثگیرێت ،ثۆیّ ْیچ چّضُّ کۆت ٔ ثَّضێک نّ سّر صرٔستجَٕٔی سّراپبی گّرصٌٔٔ ثَٕٔی َییّ .چَٕکّ یبسبیّکی ِٔک کێطکرصٌ ثَٕٔی ّْیّ ،گّرصٌٔٔ تٕاَیٕیّتی ٔ صِتٕاَێت سۆی نّ ْیچِّٔ ٔ ثّٔ ضێٕازِی نّ ثّضی ضّضضا ثبسًبَکرص صرٔست ثکبت. صرٔستجَٕٔی سۆثّسۆ ْ Spontaneousۆکبرِ ثۆ ئِّٔی َّْضێک ضت نّثری ْیچ ّْثٍ ،ثۆچیی گّرصٌٔٔ ّْیّ؟ ثۆچیی ئێًّ ّْیٍ؟ ئّيّ پێٕیست ثَِّٔبکبت ئێًّ نّ سٕصا ثپبڕێییُِّٔ تب فٕٔ ثّضتێکضا ثکبت ٔ ثۆ سۆیطی ثذّٔێتِّٔ ،یبٌ سٕصا کبرێکی ٔاثکبت ،گّرصٌٔٔ ثّرصِٔاو ثێت.
Page 150
www.dengekan.com
ئّٔ یبسب ثُچیُّییبَّی ئێًّ ثبسًبَکرص ثۆچیی صِثێت ّْثٍ؟ تیۆریی کۆتبیی صِثێت يکۆو ثێت ٔ پێطگۆیی ثێئّيالٔئّٔالی ئَّجبيی ئّٔ ثڕاَّ ثکبت کّ ئێًّ صِتٕاَیٍ ثیبَپێٕیٍ .ثیُیًبٌ ،صِثێت یبسبیّکی ِٔک کێطکرصٌ ثَٕٔی ّْثێت ٔ نّ ثّضی پێُجّ يضا ثیُرا ،تیۆری کێطکرصٌ ثۆ ئِّٔی پێطجیُیی ثێئّيالٔئّٔالی ئَّجبيی ئّٔ ثڕاَّ ثکبت صِثێت تیۆرییّکی تر ثّ َبٔی سٕپّر سۆجێی( )Supersymmetryنّ َێٕاٌ ْێزِکبَی سرٔضت ٔ ئّٔ يبصصِیّی ،کبری نّ سّر صاصَِێت ثَٕٔی ّْثێت. ( )Mتیۆریی گطتگیرتریٍ سٕپّرسۆجێیی تیۆری کێطکرصَّ .نّثّر ئّو ْۆیبَّ ئێى تیۆریی ِٔک تیۆرییّکی کبيڵ ثۆ گّرصٌٔٔ تَّیب کبَضیضِ .ئّگّر ئّٔ سُٕٔرصار( )finiteثێت ،ئّيّ ْێطتب پێٕیستی ثّ سّنًبَضَّ -ئّيّش صِثێتّ جۆرِ يۆصێهێکی گّرصٌٔٔ کّ سۆی ،سۆی صرٔست صِکبت .ثۆیّ ئێًّ صِثێت ثّضێک ثیٍ نّو گّرصَّٔٔ ،چَٕکّ ْیچ يۆصێهیکی تر َییّ جێی يتًبَّ ثێت. ( )Mتیۆریی ,تیۆرییّکی یّکگرتِٕٔ ،ئبیُطتبیٍ ئبٔاتّسٕاز ثٕٔ ثیضۆزێتِّٔ .ئّٔ فبکتّی ،ئێًّی ثَِّٕٔٔر ِٔک يرۆڤ ّْیٍ -سۆيبٌ کۆکرأِی تَّۆنکّ ثُچیُّییّکبَی سرٔضتیٍٔ -ايبٌ نێضِکبت تێگّیطتًُبٌ ثۆ ئّٔ یبسبیبَّی فّريبَڕِٔای ئێًّ ٔ گّرصَّٔٔکّيبٌ صِکٌّ ّْثێ .ئّيّش سّرکّٔتُێکی گّٔرِیّ .ثّاڵو نّٔاَّیّ يٕعجیزِی راستیی ثریتیی ثێت نّ پٕستّی ئّٔ سّرَجّ نۆژیکییبَّی صِثێت ثّ تیۆرییّکی تبلبَّ ِٔاڵو ثضرێتِّٔ ،ئّٔیص صِتٕاَێت پێطجیُیی ٔ ضرۆڤّی گّرصَٔٔێکی پبَٕثّریٍ ثکبت کّ نّ ضتی جۆرثّجۆرٔ سّرَجڕاکێص نێٕاَهێِٕ .ئّگّر تیۆرییّکّ ثّ تبلیکرصَِّٔ ثسّنًێُرێ ئِّٔ صِثێت ثّ سّرکّٔتٕٔتریٍ ثّرئَّجبيی گّڕاٌ نّ 3000سبڵی راثرصٔٔصا ،ئّٔسب ئێًّش صیزاییُی يّزًَبٌ صۆزیِٕتِّٔ.
Page 151
www.dengekan.com
فّرَّْگۆکی چّيکّکبٌ
Alternative historiesيێژِٔٔ ئّڵتّرَبتیڤّکبٌ :فۆريّڵّیّکی تیۆری کٕاَتّيّ ،گریًبَّی ّْر تبلیکرصَِّٔیّک ثّ پێی ّْئٕ يێژِٔٔ يٕيکیُّکبٌ ثّرِٔ ئبلبری ئّٔ تبلیکرصَِّٔیّ صِثبت. Anthropic principleپریُسیپی ئبَسرۆپیک :ئبیضیبیّکّ ،ئێًّ صِتٕاَیٍ صِرئَّجبيێکی نێ ثّصِستجٓێُیٍ صِرثبرِی یبسب صِرکّٔتّکبَی فیزیب کّ ثَّضٌ نّ سّر دّلیمّتی ثَٕٔی ئێًّ. Antimatterصژِ يبصصِّْ :ر تَّۆنکّیّکی يبصصیی صژێکی تبیجّت ثّ سۆی ّْیّ ،ئّگّر ئّٔ صٔٔاَّ ثّ یّک ثگٌّ یّکتری نَّبٔ صِثٌّ ٔ ٔزِیّکی پّتیی ثّجێ صِْێڵٍ. Apparent lawsصِرکّٔتّ یبسبکبٌ :یبسبکبَی سرٔضت ِٔک ئِّٔی نّ گّرصَٔٔضا صِیبَجیُیٍ- یبسبکبَی چٕار ْێزِکّ ٔ پبرايیتّرِکبَی نّ ضێِٕی ثبرستبیی ٔ ثبرگّصا کّ تبیجّتًَّضیی تَّۆنکّ سّرِتبییّکبٍَ -نّگّڵ زۆرثّی یبسب ثُچیُّییّکبَی ( )Mتیۆریی کّ رێگّی ثَٕٔی چَّضیٍ گّرصَٔٔی جیبٔاز ثّ یبسبی جیبٔازِِٔ صِصٌِ ،یّک َبگرَِّٔ. Asymptotic freedomسّرثّستیی پبڵیی :تبیجّتًَّضییّکی ْێزی ثّتیُّ ،صِثێتّ ْۆکبری الٔازثَٕٔی ْێزِکّ نّ ئّصای کٕرتضا .نێرِصا ّْرچَّض کٕارکّکبٌ نّ َبٔ َبٔٔکضا ثّ ْۆی ْێزی ثّتیُِّٔ لّتیسٍ ،ثّاڵو ئّگّر ْیچ ْێزێکی تر ّْست پێُّکٌّ تب راصِیّک نّ َبٔ َبٔٔکضا صِتٕاٍَ سّرثّستبَّ ثجٕڵێُِّٔ. پرۆتۆَیی ٔ َیٕترۆَیی،
Atomئّتۆو :یّکّی ثُچیُّیی يبصصِی ئبسبییّ ،صرٔستجِٕٔ نّ َبٔٔکێکی ثّ ئۆرثیتبڵّ ئّنیکترۆَییّکبٌ گّيبرۆ صرأِ. Baryonثبریۆٌ :جۆرێک تَّۆنکّی سّرِتبییِّٔ ،ک پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ ،نّ سێ صاَّ کٕارک صرٔستکرأٌ. Big bangثیگ ثبَگ ،تّلیُِّٔ گّٔرِکّ :سّرِتبی زۆر گّرو ٔ چڕی گّرصَّٔٔ ،تیۆری تّلیُِّٔ گّٔرِکّ ٔای صاصَِێت 13.7 ،ثیهیۆٌ سبڵ نّئّثّر ئّو ثّضّی گّرصٌٔٔ کّ صِتٕاَیٍ نّ ئّيڕۆصا ثیجیُیٍ لّثبرِکّی تَّیب چَّض يیهیًّترێک ثِٕٔ .ئێستب گّرصٌٔٔ پبٌ ٔ ثّریُّٔ نّچبٔ سّرِتبِٔ سبرص ثِٕٔتِّٔ ،ثّاڵو ئێًّ صِتٕاَیٍ پبضًبِٔی ئّٔ صِٔرِ سّرِتبییّ نّ ثبکگرأَضی تیطکی يبیکرۆضّپۆنیی کّ نّ ّْئٕ ضٕێُێکی فّزاصا تّسطبٌ ثَّٕٔتِّٔ ،ثجیُیٍ.
Page 152
www.dengekan.com
Black holeکَّٕ رِشّْ :رێًێکی صاثڕأی فّزا-کبت ِ ثّْۆی ْێزی کێطکرصَی نّ راصِثّصِر گّٔرِِٔ نّ پبضًبِٔی گّرصٌٔٔ صاصِثڕێت. Bosonثۆزۆٌ :تَّۆنکّیّکی سّرِتبییّٔ ّْڵگری ْێزِ. َ Bottom-up approachزیکجَِّٕٔٔی ثٍ -ثبٌ :نّ گّرصَُٔٔبسییضا ئبیضیبیّکّ نّسّر کۆيّڵێ گریًبٌ ْبتِٕٔ ،ئّٔیص ئِّٔیّ گّرصٌٔٔ یّک يێژٔٔی نّگّڵ سبڵێکی پێُبسّکرأی صِستپێکرصَی سّرِتبیی ّْیّ ،ثبرٔصۆسی ئێستبی گّرصَٔٔیص صِگّڕێتِّٔ ثۆ گّضّسَّضٌ نّٔ سبڵّ سّرِتبییِّٔ. Classical physicsفیزیبی کالسیکیی :صِکرێ ّْر تیۆرییّکی فیزیبیی ثێت کّ پێیٕایّ گّرصٌٔٔ تَّیب یّک يێژٔٔی تّٔأ صیبریکرأی ّْیّ. َّ Cosmological constantگۆڕی گّرصَُٔٔبسیی :پبرايیتّرێکّ نّ ْبٔکێطّکبَی ئبیُطتبیُضایّ، دّزی ثّ کطبَی زاتیی فّزا-کبت ّْیّ. ْ Electromagnetic forceێزی کبرۆيٕگُبتیسیی :صِِٔٔو ْێزی ثّتیُی سرٔضت نَّبٔ چٕار ْێزِکّی سرٔضتضایّ .نّ َێٕاٌ ئّٔ تَّۆنکبَّی ثبرگّی کبرِثبییبٌ ّْیّ کبر صِکبت. . Electronئّنیکترۆٌ :تَّۆنکّیّکی سّرِتبیی يبصصِیّ ،ثبرگّکّی سبنجّ ٔ ثّرپرسّ نّ تبیجّتًَّضیی کیًیبیی تٕسًّکبٌ. Fermionفێريیۆٌ :صۆسێکی يبصصیی تَّۆنکّ سّرِتبییّکبَّ. Galaxyکۆيّڵّ ئّستێرِ :سیستًێکی گّٔرِ نّ ئّستێرِکبَّ ،يبصصِی َێٕئّستێرِیی ٔ يبصصِی تبریک پێکِّٔ ثّ ْۆی ْێزی کێطکرصَِّٔ صِيێُُِّٔ. کێطکرصٌ ( :)Gravityالٔازتریٍ ْێزِ نّ چٕار ْێزِکّی سرٔضت .تَّّکبٌ ثّ ْۆی ئِّٔی ثبرستبییبٌ ّْیّ یّکتری راصِکێطٍ. Heisenberg uncertainty principleپریُسیپی َبصڵُیبیی ْبیزَجێرگ :یبسبیّکی تیۆریی کٕاَتّيّ، صِڵێت َّْضێک نّ جٕٔت تبیجّتًَّضییّ فیزیبییّ صیبریکرأِکبٌ َبکرێت ثّ ٔرصیی صڵشٕازِِٔ ثزاَرێٍ. Mesonيێزۆٌ :جۆرێک تَّۆنکّی سّرِتبییٍ نّ کٕارکێک ٔ صژِ کٕارکێک صرٔستکرأٌ. M-theoryئێى -تیۆریی :تیۆرییّکی ریطّیی فیزیبیّ ٔ کبَضیضِ ثۆ تیۆریی ّْئٕ ضت. Multiverseفرِگّرصَٔٔیی :چَّضیٍ کۆيّڵّ گّرصٌٔٔ. َ Neutrinoیٕتریُۆ :تَّۆنکّیّکی سّرِتبیی زۆر سٕٔکّ ،تَّیب ْێزی َبٔٔکیی الٔاز ٔ ْێزی کێطکرصٌ کبریگّرییبٌ نّ سّری ّْیّ. َ Neutronیٕترۆٌ :جۆرێکّ نّ ثبیرۆَی کبرِثبیی نّگّڵ پرۆتۆَضا َبٔٔکی ئّتۆو پێک صِْێٍُ. No-boundary conditionيّرجی ثێ سُٕریی :يّرجی ئِّٔی کّ ثُّچّی يێژٔٔی گّرصٌٔٔ رٔٔثّری صاسرأٌ ،ثێئِّٔی سُٕٔریبٌ ّْثێت. Phaseرِٔگّ :ضٕێُێک نّ ثّرزیی ٔ َزيیی ضّپۆنێک.
Page 153
www.dengekan.com
Photonفۆتۆٌ :ثۆزۆَێکّ ّْڵگری ْێزی کبرۆيٕگُبتیسییّ ٔ تَّۆنکّیّکی کٕاَتّيی رَٔٔبکییّ. Probability amplitudeفرأاَیی ئّگّر :نّ تیۆریی کٕاَتّيضا ژيبرِیّکی ئبڵۆزِ کّ صٔٔجبی ثڕِ رِْبکّی ئّگّريبٌ صِصاتێ. Protonپرۆتۆٌ :جۆرێک ثبریۆَّ ثّ ثبرگّی يٕجّثِّٔ نّگّڵ َیٕترۆَضا َبٔٔکی ئّتۆو صرٔست صِکٌّ. Quantum theoryتیۆریی کٕاَتّو :تیۆرییّکّ صِڵێ ضتّکبٌ تَّیب یّک يێژٔٔی صیبریکرأیبٌ َییّ. Quarkکٕارک :تَّۆنکّیّکی سّرِتبییّ ثّ ثبرگّی کبرِثبیی پچڕپچڕِِٔ کّ ْێزی ثّتیٍ صَِبسێتِّٔ .پرۆتۆَّکبٌ ٔ َیٕترۆَّکبٌ ّْریّکّیبٌ نّ سێ کٕارک صرٔستکرأٌ. صیزاییٍ کرأِ ثۆ Renormalizationصٔٔثبرِ ئبسبییکرصَِّٔ :تّکُیکێکی يبتًبتیکییّ چبرِسّرکرصَی ئّٔ ثێکۆتبییبَّی نّ تیۆریی کٕاَتّئِّ سّر ّْڵضِصٌِ. Singularityتبکی .:سبڵێکّ نّ فّزا-کبت تێیضا ثڕێکی فیزیبیی صِثێتّ ثێکۆتبیی. Space-timeفّزا -کبت :فّزایّکی يبتًبتیکییّ ،سبڵّکبَی صِثێت ثّ کّڵکِٕرگرتٍ نّ ّْرصٔٔ ئّصای فّزا ٔکبت صیبری ثکرێٍ. String theoryتیۆریی رێسًبٌ :تیۆرییّکی فیزیبیّ تێیضا تَّۆنکّکبٌ ثّ ضێٕازی نّریُِّٔکبَیبٌ ضرۆڤّ صِکرێٍ ِٔک رێسًبَێکی صرێژی ثبریک ،صرێژییبٌ ّْیّ ثّاڵو ثّرزیی ٔ پبَییبٌ َییّ. ْ Strong nuclear forceێزی َبٔٔکیی ثّتیٍ :نّ چٕار ْێزِکّی سرٔضتضا ثّْێزتریُیبَّ .ئّو ْێزِ پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ نّ َبٔ َبٔٔکی ئّتۆيضا صِْێڵێتِّّْٔ .رِْٔب ْۆی يبَِّٔی پرۆتۆٌ ٔ َیٕترۆٌ سۆیطیبَّ ،ئّيّ ثۆیّ پێٕیستّ چَٕکّ ئّيبٌ سۆیبٌ نّ تَّۆنکّی ٔرصتر ٔاتّ کٕارکّکبٌ صرٔستکرأٌ. Super gravityثّرزِ راکیطبٌ :تیۆرییّکی کێطکرصَّ جۆرێکی تبیجّت نّ سۆجێی of symmetry نّگّڵضایّ ثّ َبٔی ثّرزِ سۆجێی. supersymmetry. Super symmetryثّرزِ سۆجێیی :جۆرێکی َبسک نّ سۆجێییَّ ،بتٕاَرێ ثّ رِفتبرگۆڕیُی نّ فّزای ئبسبییضا ثجّسترێتِّٔ .یّکێک نّ گریُگتریٍ سیفبتّکبَی سٕپّرسۆجێیی{ ثّرزِ سۆجێیی} ئِّٔیّ کّ تَّۆنکّ ْێزییّکبٌ ٔ تَّۆنکّ يبصییّکبٌّْ ،رِْٔب يبصصِ ٔ ْێز ِٔک صٔٔ رٔٔی یّک صرأ تێیضا صێُّ ئّژيبرصٌ. َ top- down approachزیکجَِّٕٔٔی ثبٌ -ثٍَ :زیکجَِّٕٔٔیّکّ ثۆ گّرصَُٔٔبسیی ،ضٕێُپێی يێژِٔٔکبَی گّرصٌٔٔ نّ سّرِِٔ ثۆ سٕصارِِٔ ّْڵضِگرێ ثّٔاتبی ئِّٔی نّ ئێستبِٔ ثّرِٔ صٔأِ صِگّڕێتِّٔ . ْ Weak nuclear forceێزی َبٔٔکیی الٔاز :یّکێک نّ چٕار ْێزِکّی گّرصَّْٔٔ ،ێزی الٔاز ثّرپرسّ ثّرايجّر راصیۆئّکتیڤیتییّْ ،رِْٔب رۆڵێکی ثُچیُّیی نّ صرٔستجَٕٔی تٕسًّکبَی َبٔ ئّستێرِکبٌ ٔ سّرِتبی گّرصَٔٔضا ّْیّ.
Page 154
www.dengekan.com
سٕپبس ٔ پێزاَیٍ )(Aknowledgement گّرصٌٔٔ صیزاییُی ّْیّ ٔ کتێجیص ثّّْيبٌ ضێِٕ ،ثّاڵو ثّ پێچّٔاَّی گّرصَِّٔٔٔ کتێت ثّ ضێٕازی سۆثّسۆ نّ ْیچِّٔ پّیضا َبثێت .کتێت پێٕیستی ثّ ئبفرێُّرێک ّْیّ ثّاڵو ئّٔ چێکرصَّ تَّیب َبکّٔێتّ سّرضبَی َٕٔسّراَی کتێجّکّ .ثۆیّ نّ پێص ّْئٕ ضتێکِّٔ سٕپبسی ّْڵّ چُّکبًَبٌ ٔاتّ ثێس راضجبٔو ( ٔ )Beth Rashbaumئبٌ ْبریس )) Ann Harrisثۆ ئّٔ پطٕٔ صرێژییّ ثێسُٕٔرِ صِکّیٍ کّ نّئّستۆیبٌ گرت. کبتێک پێٕیستًبٌ ثّ سٕێُضکبر ثٕٔایّ ،ئّٔاٌ سٕێُضکبری ثّرصِستًبٌ ثٌّْٕٔ ،رِْٔب کبتێک پێٕیستًبٌ ثّ يبيۆستب ثٕٔایّ ئّٔاٌ يبيۆستب ثٌّْٕٔ .ر کبتێکیص پێٕیستًبٌ ثّ ْبَضِر ثٕٔایّ، ئّٔاٌ ْبَضِر ثٌٕٔ .ئّٔاٌ نّسّر کڵێطّی کتێجّکّ ّْڵٕێستیبٌ ّْثٕٔ .کبتێک لسّکرصٌ نّ سّر ضٕێُی صاَبَی کۆيبیّک ثٕٔایّ یبٌ کبتێک لسّکرصٌ نّ سّر يٕيکیٍ َّثَٕٔی جێگّکرصَِّٔی رٔٔثّرێکی چّيبِٔی سبنت ثّ تِّٔرِی سۆجێیِّٔ نّ فّزایّکی تّستضا ،ئّٔاٌ رایبٌ ّْثٕٔ. ّْرِْٔب سٕپبسی يبرک ْیهەری () Mark Hilleryصِکّیٍ ثۆ سٕێُضَِّٔی کڵێطّکبٌ ٔ زۆر ضتی ثّکّڵکی ثۆیبٌ زیبصکرص؛ کبرنۆس نۆَٔستبیٍ ( )Carole Lowensteinیبريّتیی زۆری ثۆ صیزاییُی َبِِٔٔی کتێجّکّ صایٍ ؛ صِیڤیض ستیڤیُسٍ( ( David Stevensonرێًُبیی کرصیٍ ثۆ تّٔأکرصَی ثّرگّکّی؛ ّْرِْٔب نۆریٍ َۆڤێک ( )Loren Noveckنّ ٔرصِکبرییّکبَضا سّرَجی ّْثٕٔ ،نّ َّْضێک ّْڵّی چبپ رزگبری کرصیٍ. ثۆ پیتر ثۆنیُگێر( )Peter Bollingerسٕپبسی ثێ پبیبٌ ثۆ ْێُبَی َّْٕر ثۆ َبٔ زاَست ٔ تێکّڵکرصَیبٌّْ ،رِْٔب نّ ضیکرصَِّٔکبَت ٔ ّْٔڵّکبَت ثۆ ئِّٔی نّ راستیی ّْئٕ ٔرصِکبرییّک صڵُیبثیٍّْ .رِْٔب ثۆ سیضَی ْبریس( ) Sidney Harrisزۆر سٕپبس ثۆ کبرتَّٕٔ سّرَجڕاکێطّکبَت ٔ ّْستی ثّرزت ثۆ ئّٔ ضتبَّی رٔٔثّڕٔٔی زاَبکبٌ صِثُِّٔ .نّ گّرصَٔٔێکی ترصا صِثٕٔ تۆ زاَبی فیزیب ثٕٔیتبیّّْ .رِْٔب سٕپبسی تیًّکّيبٌ ،ئّنزٔکێريٌّ ٔ سٕزاٌ گیُزثێرگ( Al Zuckerman ) and Susan Ginsburgثۆ یبريّتییّکبَیبٌ صەکەیٍْ ،بٔکبت ْبَضاَّکبَیبٌ ثّرز صَِرسێُیٍ. ئّگّر صٔٔ پّیبو ثَٕٔی ّْثێت ئّٔاٌ ثّثّرصِٔايیی صِیبَضایُێ " ،پێص ّْئٕضتێ ،کبتی تّٔأ ثَٕٔی کتێجّکّیّ" ّْرِْٔب "َیگّراٌ يّثّ صِرثبرِی کّی تّٔأی صِکّی تۆ سّرئَّجبو ّْر پێی صِگّی" .ئّٔاٌ ثّ ئَّضازِی پێٕیست صاَب ثٌٕٔ ثۆ ئِّٔی ثزاٍَ کّی کبتی ٔتُی ضتّکبَّ.
Page 155
www.dengekan.com
ّْرِْٔب نّ کۆتبییضا سٕپبسًبٌ ثۆ یبریضِصِری تبیجّتیی ستیڤٍ ،جٕصیز کرۆٔسضێڵ )Judith ) Croasdellکّ نّ کبری کۆيپیٕتّرییضا یبريّتییضِر ثّْٕٔ ،رِْٔب سبو ثالکجێرٌ) Sam ٔ )Blackburnیٕاٌ گۆصٔیٍ ) ( joan Godwinئّيبٌ ثّس نّثبری يۆراڵییِّٔ َب ،ثّڵکٕ ثّ کرصِِٔ یبريّتییضِريبٌ ثٌْٕٔ ،بٔکبت نّثبری تّکُیکییطِّٔ یبريّتییضريبٌ ثٌٕٔ .ثێ ئّٔاٌ ئّو کتێجّ َّصَِٕٔسرأ ،ێڕای ّْئٕ ضتێک ئّٔاٌ صِیبَزاَی ثبضتریٍ يّیشبَّ ثۆ دّٔأَِّ نّ کٕێ پّیضا صِثێ.
Page 156
www.dengekan.com
صِرثبرِی صاَّرِکبٌ ستیڤٍ ْۆٔکیُگ نّ زاَکۆی کبيجریج ثۆ يبِٔی سیی 30سبڵ پرۆفێسّری نٕکبسیی Lucacian32 يبتًبتیک ثِٕٔٔ ،رگری چَّضیٍ سّاڵت ٔ رێزنێُبٌ ثِٕٔ ،ثّو صٔاییّش ،يّصانیبی سّرۆکبیّتیی ثۆ سّرثّستیی ِٔرگرت .کتێجّکبَی ثۆ سٕێُّری گطت ثٕارِکبَّ ،نّٔاَّ ثبثّتّ کالسیکییّکبٌ ،کٕرتّ يێژٔٔیّکی کبت ) ،) A brief History of Timeکۆيّڵّ ٔتبرێکی کۆکرأِ سّثبرِت ثّ کَّٕ رِضّکبٌ ٔ ثێچِٕٔ گّرصَّٔٔکبٌ( ،( Baby Universesگّرصٌٔٔ نّ تٕێکڵضأ کٕرتیهّ يێژٔٔیّکی کبت).( A briefer History of Time نیۆَبرص يهۆصیُۆ فیزیبییّکّ نّ کبڵتێچ ) ، )Caltechثبضتریٍ ٔ پڕفرۆضتریٍ صاَّرِ ثۆ کتێجی ( پیبسّی سّرسۆش :چۆٌ ّْڕِيّکییّکبٌ ژیبًَبٌ ثّڕێِٕ صِثٌّ) ،پَّجّرِی یٕلهیضیی ،چیرۆکی ئَّضازِیی نّ ْێڵّ تّریجّکبَِّٔ ثۆ زِثَّگّ-ثۆضبیی( ،33)Hyperspaceکۆنكّ زێڕێُّی فّیًُبٌ: گّڕاٌ ثّصٔای جٕاَیی نّ فیزیبٔ نّژیبَضا ،نّگّڵ کتێجی کٕرتیهّ يێژٔٔیّکی کبت( A Briefer ّْ .(History of Timeرِْٔب ثۆ زَجیرِ فّزاییّ تّنّڤزیۆَییّکبَی ( گّضتی ئّستێرَِِّٔ :ی صاْبتٕٔ)ی صَِٕٔسی .نّ ثبضٕٔری پبسبصێُب() Pasadenaی کبنیفۆرَیب صِژی.
ّْ -32ڵگری ئّو پۆستّ ٔاتّ ،Lucasian Chair of Mathematicsپێی صِگٕترێ پرۆفێسّری نٕکبسیی ،ئّو پۆستّ پرێستیژتریٍ prestigiousپۆستی ئّکبصیًییّ نّّْئٕ جیٓبَضا ،سبڵی 1663نّالیٌّ ْێُری نٕکبس Henry Lucas ِِٔ صاَرأِ ،کّ سۆی ئَّضايێکی زاَکۆی کبيجریج ثٕٔ نّ پبرنّيبَی ثریتبَیب ،نٕکبسیی ثۆ َبٔی نٕکبس صِگّڕێتِّٔ. سّرصِيێک ئیسذبق َیٕتٍ ئّو پۆستّی ّْثِٕٔ ٔ نّ سێپتێًجّری ِِٔ 2009صٔای ئِّٔی ستیڤٍ ْۆٔکیُگ ٔازی ْێُب، ئّو پۆستّ صرأِ ثّ فیزیبٔیی تیۆرییست يیکبئیم گریٍ ( يبیکڵ گریٍ ،) Michael Green-یّکێکّ نّ رائیضِکبَی تیۆریی رێسًبٌ. Hyperspace 33ثّٔ ثۆضبییبَّ صِگٕترێ کّ چٕار یبٌ زیبتر صٔٔراییبٌ ّْیّْ .بیپّر نێرِصا ثّٔاتبی فرِ ،یبٌ زِثَّگ صێت ،ئێًّ زِثَّگّ ثۆضبییًبٌ ثّکبرْێُبِٔ.
Page 157
www.dengekan.com
ثّرگی صٔأِی کتێجّکّ یّکّيیٍ ضبکبری سّرِکییّ نّ يبِٔی صِیّیّکضا ،نّالیٌّ يّزَتریٍ ثیريَّضاَی جیٓبَِّٔ َٕٔسرأِ. کّی ٔ چۆٌ گّرصٌٔٔ صِستی پێکرص؟ ثۆچیی ئێًّ نێرِیٍ،ثۆچیی َّْضێک ضت نّ جیبتی ْیچ ثَٕٔیبٌ ّْیّ؟ سرٔضتی دّلیمّت چییّ؟ ثۆچیی یبسبکبَی سرٔضت ،زۆر ثّچبکیی رێکشرأٌ کّ رێگّ ثّ ثَٕٔی ثَِّٕٔٔرِکبَی نّچّضُی ئێًّ صِصٌِ؟ سّرئَّجبو صِرکّٔتّی 'صیزاییُی يّزٌ' ی گّرصَّٔٔکّيبٌ ،ئبیب ثّڵگّی سێرسٕازێکی ئبفرێُّرِ کّ ضتّکبَی نّجٕڵّصا صاَبِٔ؟ یبٌ زاَست رَٔٔکرصَِّٔی تری ّْیّ. ریطّییتریٍ کۆيّڵّ پرسیبرێکٍ نّ َبٔ جّرگّی فّنسّفِّٔ صِرثبرِی رِچّڵّکی گّرصٌٔٔ ٔ سٕصی ژیبٌ کراثێتٍ .ثّاڵو َّْٕٔکّ کۆيّڵّ پرسیبرێکی يبيُبَِٔضییٍ ،کبتێ زاَبیبٌ ٔ فّیهّسٕٔفبٌ ٔ سٕصاَبسّکبٌْ ،بٔڕا َّثٍ ،نێرِصا ثّیّکتری صِگٌّ .نّ صیزاییُی يّزَضإَ ،ێتریٍ ثیرکرصَِّٔی زاَستیی صِرثبرِی َٓێُییّکبَی گّرصٌٔٔ ،ثّزيبَێکی زۆر صاَبیبَّ ٔ سبکبراَّ صاڕێژرأِ. صیزاییُی يّزٌ ،صٔا ثیرکرصَِّٔکبٌ صِرثبرِی يۆصێهی ریبنیزيی ٔاثّستّ رٌٔٔ صِکبتِّٔ( ئّٔ ئبیضیبیّی پێیٕایّ ،تَّیب یّک ڤێرژَی دّلیمّت ثَٕٔی َییّ)ّْ ،رِْٔب صِرثبرِی چّيکی فرِ گّرصَٔٔیی ،ضٕێُێک چَّضیٍ گّرصَٔٔی جیبٔازی تێضایّّْ .رِْٔب ئبیضیبی َٕێی تێضایّ سّثبرِت ثّ تیۆریی ثبٌ-ثٍ ی گّرصَٔٔیی ( ئّٔ ئبیضیبیّی پێیٕایّ گّرصٌٔٔ یّک يێژٔٔی ثّتَّیب َییّ، ثّڵکٕ ّْئٕ ئّگّرێک ثۆ يێژِٔٔ جیبٔازِکبٌ ثَٕٔیبٌ ّْیّ)ّْ .رِْٔب لّثاڵَضَی زۆر سّرَجڕاکێص صِرثبرِی ئێى تیۆریی نّسۆ صِگرێ ٔ ئِّٔش ثّر ثبس صِصات ،ئبیب ئێى تیۆریی ئّٔ ثیرصۆزِ یّکشرأِیّ،ئبیُطتبیٍ تّٔأی ژیبَی ثّصٔایضا صِگّڕا؟ ئّو کتێجّ ،رٌٔٔ ٔ رِٔأَّ ،ێڕای ئِّٔی صڵ صاصِسٕرپێُێ ،ثّٔااڵیی رێًُبییًبٌ صِکبت ثۆ صۆزیُِّٔی ئّٔ ضتبَّی کّ ّْرچیی تێگّیطتُێکیًبٌ تب َّْٕٔکّ ّْیّ ،سّر ثّرِٔسٕصار ّْڵضِگێڕێتِّّْٔ .ڕِضّ نّ سیستًی فیکرییًبٌ صِکبت ،کّ زۆر نّاليبٌ ضیرییُّ .ثّڵێ ْیچ کتێجێ َبتٕاَێ ِٔک صیزاییُی يّزٌ ثکبت ،کتێجێکّ زاَیبرییت پێضِثّسطێ ،نّّْيبٌ کبتیطضا صِتٕرٔٔژێُێ. " ئۀ صەتٕاَێ ئبڵۆزییەکبَی ف یزیبی گەرصَُٔٔبسیی ٔااڵ ثکبتۀۀ ثیکبتە تێکەڵەیەک نە سبصەکبریی ٔ ثهیًەتیی .................ئۀ سبٔەَی يێطکێکە کە تٕاَبیەکی نەڕاصەثەصەری ْەیە" .
Page 158
www.dengekan.com