Abruzzo: Centrale Appenijnen by Regione Abruzzo

Abruzzo

GEBIEDEN met een eeuwenoude aantrekkingskracht

LISE MO

Molise

RUZZO AB LAZIO

Lazio

De Amicis schreef “van de Apennijnen naar de Andes”. En de fantasie sloeg op hol. Maar ook zonder zover te reizen en “van de Apennijnen naar de Apennijnen” gaande, kunnen we een unieke en zeer aantrekkelijke tocht aﬂeggen die verschillende continenten van landschappen, atmosferen en culturen doorkruist. Een gebied dat geograﬁsch gezien compact is, maar desondanks een grote antrekkingskracht heeft en dat schitterende plekken bezit die op een ontdekking wachten. Deze gids begeleidt u tijdens een reis door de Centrale Apennijnen, een ontdekkingsreis naar een natuurlijk erfgoed, tradities en cultuur die begint bij de 2914 meter hoge Gran Sasso d’Italia,de hoogste top van de bergketen, en die vervolgens afdaalt naar de Matese toppen. De reis is een voortdure afwisseling van een wilde en ruige natuur, zachtglooiende landschappen, ontoegankelijke bergen, woeste beekjes met vlaktes en bossen die in de

lente en herfst uitbarsten in een kleurrijke vegetatie. Plaatsen waar u kunt wandelen, ontspannen, maar ook skiën, bergbeklimmen en waar het verleden doorleeft in de gastronomische en ambachtelijke tradities. Plaatsen waar de Geschiedenis onuitwisbare getuigenissen heeft achtergelaten die de mens vervolgens tot het heden heeft bewaard en doorgegeven. De Abruzzen, Lazio en Molise vormen het geograﬁsche kader van dit gebied dat ondanks de grote verschillen een grote eenheid vormt: de Abruzzen zijn met name mystisch en bergachtig, Lazio is zonnig en glooiend, terwijl Molise misterieus en ongerept is.

Van de beukenbossen van de Gran Sasso - Monti della Laga naar het groene dal in de provincie van Rieti, van Marsica naar Sabina, van Ciociaria naar Volturno is het landschap een opeenvolging van kastelen, abdijen, archeologische opgravingen, middeleeuwse stadjes en natuurlijk ook skipistes, ﬁetspaden, maneges en rotsen die beklommen kunnen worden; maar ook herbergen, hotels, agriturismo’s, bed&breakfasts, campings en alle andere mogelijke verblijfsplaatsen, voor ieder budget en voor ieder wat wils. Uw reis door de Centrale Apennijnen begint op de volgende pagina’s.

INDEX

TERAMO

PESCARA

CHIETI

5 6 4 7

Gran Sasso in de provincie van Teramo

Gran Sasso in de provincie van L’Aquila

Het Vestijnse Gebied

Sirente Velino

Het Peligna Gebied- Hoog Sangro

Parco della Majella

Parco Nazionale d’Abruzzo

In de Centrale Apennijnen

van Abruzzo.

LAZIO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

LISE MO

RUZZO AB

CENTRALE APENNIJNEN ABRUZZO

L’AQUILA

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Gran Sasso in de provincie van Teramo 1

Gran Sasso provincie Teramo Civitella del Tronto Campli

TERAMO Park Gran Sasso-Laga Isola del Gran Sasso

Castelli

typische producten

sport

thermen en relax

Maria Assunta en aan de stadsheilige Sint Bernardus, is het belangrijkste middeleeuwse monument van de stad. In 1158 werd met de bouw van de kathedraal aangevangen. De kathedraal werd vervolgens in de 14de en 15de eeuw verbouwd. In de kathedraal treft u het waardevolle zilveren altaarstuk (“paliotto”) van Nicola di Guardiagrele en het veelluik van de Venetiaanse schilder Jacobello da Fiore. De stad bevat tevens een aantal middeleeuwse gebouwen die vanuit kunsthistorisch oogpunt zeer belangrijk zijn: de Palazzo van de Melatino familie (12de-13de eeuw), het Aartsbisschoppaleis en het Palazzo Comunale. Met name de Pinacotheek in de mooie Gemeentevilla is een bezoek waard. Het museum bevat een uitgebreide collectie schilderijen en beelden die stammen uit een periode die loopt van de 17de tot de 20ste eeuw. Maar ook de bibliotheek, genoemd naar de illuminist Melchiorre Delﬁco, is een bezoek waard. De Gran Sasso d’Italia

Teramo – De Kathedraal

De Gran Sasso in de provincie van Teramo biedt een uitzicht over een mysterieuze en grotendeels ongerepte natuur waarin verleden en heden zich op betoverende en harmonische wijze ontmoeten: van de door de zon gekuste en met wijngaarden bedekte heuvels tot de stille bossen van de Monti della Laga en de steile en met sneeuw bedekte hellingen van de Corno Grande. De Gran Sasso in de Abruzzen is een kluis boordevol waardevolle schatten.

We beginnen onze reis in de provinciehoofdstad: Teramo, of te wel de stad die in de oudheid “Interamnia Praetutiorum” (“stad der Petruzen tussen twee rivieren”, de Tordino en de Vezzola) heette. Teramo is een schitterende stad die om meerdere redenen een bezoek waard is: een waardevol artistiek erfgoed, een bijna onevenaarbare culturele levendigheid en een rijke en gevarieerde gastronomie. Tijdens het Romeinse tijdperk was Teramo een zeer belangrijke stad: in het centrum van de stad zijn nog altijd de resten van een Theater en een Amﬁtheater zichtbaar. Volgens de geleerden zijn de Romeinse opgravingen in Teramo uniek vanwege de geringe afstand tussen het theater en het amﬁtheater. In de Middeleeuwen werd de stad nog belangrijker: de kathedraal (12de eeuw) gewijd aan Santa

De inwoners van Teramo zijn echte ﬁjnproevers. Het eten is een gelegenheid om in gezelschap met vrienden en familie de tijd door te brengen. Het eten speelt daarom ook een belangrijke rol tijdens openbare en sociale evenementen. Gerechten zoals de Virtù (de deugden), kalkoen alla Canzanese (op Canzanese wijze), Mazzarelle en Scrippelle ‘mbusse en de beroemde chitarrina con le pallottine (macaroni met een typische saus met gehaktballetjes) hebben een historische oorsprong. De Virtù is het bekendste gerecht van de Teramaanse Gastronomie. Dit recept wordt voor het eerst in de Middeleeuwen genoemd. De Chitarra macaroni hedendaagse versie stamt de echter uit de 19 eeuw: het gerechtbestaatuiteenoriginele mixvanpasta,groenteenvlees en combineert winterse ingrediënten met de eerste lentegroente.Denaamverwijst naar de deugden (“virtù”) van de huisvrouw die de resterende wintervoorraadgebruiktnuhet donkereseizoenvoorbijis. De “mazzarelle”,rolletjes met de ingewanden van schapen en versekruiden,zijnnetzobekend. De “mazzarelle” worden traditioneel met Pasen bereid. De Scrippelle (crêpes) ‘mbusse (in kippenbouillon of in een saus) delen samen met de

chitarrina macaroni de eerste plaats op het podium van beroemde gerechten. De kalkoen op de Canzanese wijze is een echte must. Dit smakelijkeeningewikkeldegerechtisuitdeValVomano,hetVomano dal,afkomstig.Elktraditioneelgerechtwordtnatuurlijkgeserveerdmet een uitstekende wijn afkomstig uit de heuvels rondom Teramo, die uiterst geschikt zijn voor de wijnbouw. Een van de meest prestigieuze DocwijnenuitdeAbruzzenkomthiervandaan:deDocControguerra. Probeertuookdenagerechten:pepatelle,croccanti,neoleensfogliatelle zijnideaalomhierdezondagselunchmeeaftesluiten.

GRAN SASSO PROVINCIE TERAMO

... eet smakelijk

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

Waterval in de Monti della Laga

uniek panorama over de hoogste rug van de Apennijnen kunt genieten. Voor u bij de tunnel van de Gran Sasso aankomt, kunt u met een korte omweg een van de belangrijkste dorpen van dit gebied bezoeken: Isola del Gran Sasso. Het hele jaar door komen hier duizenden Castelli keramiek bezoekers op pelgrimstocht naar toe om het Sanctuarium van San Gabriele dell’Addolorata te bezoeken. Op korte afstand langs dezelfde weg ligt tevens een andere internationaal bekende plaats: Castelli, een stadje dat wereldberoemd is om zijn keramiekkunst. Het kleine historische centrum op zich is een bezoek waard. De grootste aantrekkingskracht is echter het Keramiekmuseum met belangrijke en waardevolle exemplaren van de Castelli school. De Aragona, Orsini en Farnese families, maar ook andere Italiaanse adelfamilies, lieten hun serviesgoed voor dagelijks gebruik en het ceremoniële serviesgoed door de ambachtslieden van Castelli maken. Deze kunstvorm bereikte zijn hoogtepunt met de Pompei familie (16de eeuw) en de Grue familie (18de eeuw). De serviesgoeden die door deze families geproduceerd werden, zijn echte

Isola del Gran Sasso – Sanctuarium van San Gabriele

De Aragona, Orsini en Farnese families, maar ook andere Italiaanse adelfamilies, lieten hun serviesgoed voor dagelijks gebruik en het ceremoniële serviesgoed door de ambachtslieden van Castelli maken. Deze kunstvorm bereikte zijn hoogtepunt met de Pompei familie (in de 16de eeuw) en de Grue familie (in de 18de eeuw). De serviesgoeden die door deze families geproduceerd werden, zijn echte kunstwerken. Diverse majolica voorwerpen maken tegenwoordig deel uit van de collecties van diverse musea die over de hele wereld verspreid zijn, waaronder het Louvre in Parijs, het Winterpaleis in Sint-Petersburg, het British Museum in Londen en het Metropolitan in New York.

kunstwerken. Diverse majolica voorwerpen maken tegenwoordig deel uit van de collecties van diverse musea die over de hele wereld verspreid zijn, waaronder het Louvre in Parijs, het Winterpaleis in Sint-Petersburg, het British Museum in Londen en het Metropolitan in New York.

... een must In Campli kunt u Kerk van San Paolo bezoeken. In de buurt van deze Kerk treft u de Scala Santa, de heilige trap, met 28 houten treden die op de knieën beklommen moeten worden. Dit is een van de weinige plaatsen buiten Rome waar de volle aﬂaat verkregen kan worden.

De SS 81 voert in noordelijke richting naar Campli, een zeer karakteristiek en typisch middeleeuws stadje. Hier bevindt zich het zeer belangrijke Archeologische Museum met opgravingen afkomstig uit de necropolis van het nabijgelegen Campovalano. Het gebied rondom Campovalano vormt de grens tussen het Parco Nazionale del Gran Sasso en de Monti della Laga. Dit gebied werd eeuwenlang door de Italische bevolking van de zone, en met name de Petruzen, bewoond. De weinige resten die hiervan teruggevonden zijn, worden in het Nationale Archeologische Museum van Campli bewaard, hetgeen dit museum nog belangrijker maakt. In Campli kunt u de Kerk van San Paolo bezoeken. In de nabijheid hiervan treft u de Scala Santa, de heilige trap, met 28 houten treden die op de knieën beklommen moeten worden. Dit is een van de weinige plaatsen buiten Rome waar de volle aﬂaat verkregen kan worden. Verder naar het westen richting de Monti della Laga is de natuur in vergelijking met de Gran Sasso minder wild. Dit maakt de natuur echter niet minder suggestief. Bovendien is de natuur hier grotendeels ongerept omdat dit gebied buiten het bereik van de meest toeristische routes ligt. Het gebied van de Laga, minder toeristisch en minder bekend, heeft een geheel eigen aantrekkingskracht en niet alleen wat de natuur en het landschap betreft, maar ook omdat hier nog altijd schapen en geiten gehoed worden. Het gedeelte van het Parco Nazionale del Gran Sasso e Monti della Laga in de Provincie van Rieti wordt gevormd door de Monti della Laga. Het Park bezit talloze bergen die meer dan tweeduizend meter hoog zijn, waaronder de hoogste berg van Lazio, de Monte Gorzano 2.245 meter hoog. De Monti della Laga zijn dankzij hun geologische

Campli – Scala Santa

GRAN SASSO PROVINCIE TERAMO

cultuur van Teramo bestaat echter niet alleen uit geschiedenis en architectuur: dankzij de aanwezigheid van de Universiteit is de stad zeer levendig en‘s avonds, als de uitgaansgelegenheden de plaats van de winkels en kantoren innemen, zijn de wegen bevolkt met studenten. De keuze aan uitgaansgelegenheden is uitgebreid: van discotheken tot pubs, er is voor ieder wat wils. Zo zijn er tevens een heleboel osterie (taveernes) en wijnbars, waarvan het merendeel ook overdag geopend is. Hier kunt u de uitstekende lokale wijnen en een aantal van de typische recepten van de Teramaanse gastronomie, de edelste gastronomie van de Abruzzen, proeven. Na een full immersion in de Teramaanse gastronomie is het tijd voor een duik in de natuur: de omgeving van de stad biedt de natuurliefhebbers te voet of op de mountain bike een heleboel mogelijkheden. Als u de stad echter achter u wilt laten, dan kunt u het beste de auto pakken. U kunt meerdere kanten op, zo kunt u bijvoorbeeld met de A24 tot aan de tunnel van de Gran Sasso rijden alwaar u van een

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Civitella del Tronto bij zonsopgang

eigenschappen rijk aan stromend water. Dit gebied wordt dan ook het“waterrijk”genoemd. Watervallen, beekjes, bronnen en rivieren vergezellen het pad van menig wandelaar die zich begeeft op de paden van het park door de uitgestrekte bossen en naar de hoge bergtoppen. De wandelpaden worden allen gesignaleerd en zijn met name in de lente zeer suggestief. Bovendien heeft u de keuze uit alle moeilijkheidsgraden. De grootste watervallen van de Laga (de Volpara in Umito, de Barche, de Scalette en de Ortanza in Amatrice en de Morricana in Ceppo) bieden u onvergetelijke emoties. In de winter kunnen de bevroren watervallen beklommen worden. In het midden van het Park in de provincie van Rieti bevindt zich Amatrice. Hier kunt u de originele“doc”

spaghetti all’amatriciana proeven. In het tweede weekend na Maria Hemelvaart (Ferragosto) wordt hier elk jaar het feest ter ere van dit gerecht gehouden. In dit dunbevolkte gebergte leeft een groot aantal wilde dieren waaronder de wolf van de Apennijnen en de bruine beer. Met name van de bruine beer kunt u vaak sporen tegenkomen. In de lente vult de Laga, een ideaal gebied voor trekkingliefhebbers, zich met diverse soorten wilde orchideeën en andere spontane bloemen. In de herfst tovert dit gebied zich om tot een goudmijn voor paddenstoelenplukkers. Mocht u de paadenstoelen echter niet zelf willen plukken dan kunt u ze vast en zeker in de ontelbare restaurants van de stadjes in dit gebied geserveerd krijgen. Dit is het geval in het Bosco Martese (het Bos van Mars) Pietracamela

typische producten

sport

thermen en relax

een gebied dat in de oudheid gewijd was aan de Mocht u naast de toeristische bezigheden tevens god Mars en waar volgens de legende Hannibal en sport willen beoefenen, dan kunt u de SS 80 nemen. zijn troepen na de veldslag aan het Trasimenomeer Deze weg voert u van Teramo naar het centrum van door heen trokken op weg naar de veldslag van het Park tot aan Pietracamela en Prati di Tivo. Canne. Tussen sparren- en beukenbossen door Pietracamela, ook “Courmayeur van de Abruzzen” bereikt u de Valle Castellana, een geliefd vertrekpunt genaamd, is een van de mooiste stadjes van Italië. voor excursies naar de Morricana Waterval: een Hier werd in 1925 de alpinisme groep “Aquilotti” verticale sprong van 40 meter in een sprookjesach- gevormd. Deze groep wist in ongeveer twintig jaar tig landschap zal u de adem benemen. Vanuit het kleine en schitterende stadje bereikt Na Campli langs de SS 81 u in een paar minuten het wintersportoord bevindt zich Civitella del Prati di Tivo, het beginstation voor elke excursie Tronto met een fort van de naar de toppen van de Gran Sasso en een klein Bourbons: een zeer suggestieve en nog altijd skiparadijs met 7-8 middelmatig tot moeilijke goed bewaarde plaats van pistes waar menig skiër en snowboarder zich waaruit de Bourbons de kan vermaken. De pistes kunt u met een grenzen van hun domein moderne skilift bereiken: het eerste verdedigden tot ze zich in tussenstation in Italië en de op een na langste 1861, drie dagen nadat de Italiaanse Eenwording skilift van Italië (ongeveer 1600 meter lang). uitgeroepen was, aan de Het skioord wordt ook tijdens de zomer troepen van Victor Emanuel regelmatig bezocht en met name voor II overgaven. “adventure sports” zoals downhill. Vanuit Civitella kunt u de Salinello ravijnen bezoeken. De Salinello rivier stroomt tussen de Montagna dei de twee toppen, “Corni”, van de Gran Sasso met Fiori en de Montagna di Campli (ook bekend onder rotswanden waarvan de moeilijkheidsgraad in de naam Monti Gemelli “de tweelingbergen” bepaalde gevallen niveau 6 bereikt, te veroveren. De aangezien ze erg veel op elkaar lijken). Dit natuurre- bergbeklimmers van Pietracamela vormen een servaat is rijk aan watervallen, stroomversnellingen traditie waarvoor het stadje in 2006 van de Touring en grotten, waaronder de Grotta San’Angelo. Deze Club d’Italia de vlag met vijf alpensterren ontving. grot was een sanctuarium en bood onderdak aan diverse kluizenaars. Tijdens archeologische Prati di Tivo – Franchetti Berghut opgravingen in de tweede helft van de 60er-jaren zijn in deze grot voorwerpen gevonden die gedateerd zijn in een zeer langgerekt tijdperk: van het Neolithicum tot aan de Romeinse Tijd. In de nabijheid van deze grot bevindt zich een ander sanctuarium: de eremo di Santa Maria Scalena. Ondanks de vele steunen en handgrepen is de klim naar het kluizenaarsverblijf inspannend. Het verblijf bestaat uit een kleine en smalle grot met een altaar. De atmosfeer is zeer mystiek en iedereen die de grot betreedt kan merken hoe zwaar het leven was van de monniken die zich hier keer op keer terugtrokken.

GRAN SASSO PROVINCIE TERAMO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Gran Sasso in de provincie van L’Aquila 2

Gran Sasso provincie L’Aquila

Lago di Campotosto

Assergi

L’AQUILA

Santo Stefano di Sessanio

Castel del Monte

Calascio Capestrano Navelli

typische producten

sport

thermen en relax

De 2914 meter hoge Corno Grande overheerst het gedeelte van het Parco Nazionale del Gran Sasso e Monti della Laga in de provincie van L’Aquila. Dit gebied wordt gekenmerkt door grote hoogvlaktes (Campo Imperatore en de Piana di Navelli), een dikwijls wilde en ruige natuur, zoals ook te zien is aan de zandsteenrotsen die in de winter boven de sneeuw uitsteken en een groot aantal van de mooiste steden, stadjes en dorpen van het Abruzzen berggebied.

Het gebied is duidelijk doordrenkt van spiritualiteit, geschiedenis, tradities en cultuur. Achter elke heuvel, in elk bos en op elke bergtop kunt u zich heel goed de ﬁguur indenken van een in harnas geklede middeleeuwse ridder. In de middeleeuwen, en om precies te zijn in 1254, werd de toekomstige hoofdstad van de Abruzzen, L’Aquila, gesticht door het samengaan van 99 “kastelen” (stadjes) met de wens de feudale macht te breken en een vrije stad te stichten – aldus de legende. De aardbeving van 6 april 2009 maakt helaas de algehele toeristische toegang tot de stad onmogelijk. Ondertussen worden meerdere gebouwen gerestaureerd en we raden u dan ook aan om bij de IAT toeristenbureaus informatie in te winnen betreﬀende de gebouwen die weer in hun originele staat teruggebracht zijn.

GRAN SASSO PROVINCIE L’AQUILA

De grote Corno – zijde provincie van L’Aquila

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

L’Aquila – Fontaan “delle 99 Cannelle”

Marcetto (kaassoort) van Campo Imperatore

sancistische voorgevel van de Kerk van Sint Bernardus verdient tevens een vermelding. De heilige uit Siena stierf hier in 1444 en zijn resten worden nog altijd in een schitterend graf bewaard. Van gewijd naar werelds: in de 16de eeuw lieten de Spanjaarden het monumentale kasteel bouwen dat de stad overheerst. In het kasteel is tegenwoordig het Nationale Museum van de Abruzzen gevestigd. L’Aquila bevindt zich in een dal omringd door groene heuvels. Hier liepen in de oudheid Romeinse wegen overheen die de hoofdstad met de provincie verbonden. De Romeinse aanwezigheid in de omgeving wordt door meerdere elementen aangetoond: als u vanuit L’Aquila over de SS 80 naar het noorden rijdt, bereikt u na een aantal kilometer Amiternum, een Sabijnse stad. De ruïnes van de stad, met een theater, een amﬁtheater, een thermengebouw en een aquaduct zijn nog altijd te bezichtigen. In de nabijheid van deze stad liggen Forcona, een oude Vestijnse stad, en Aveia, Peltuinum en Pitium, tegenwoordig Pettino genaamd. Als u na Amiternum de SS 260 naar het noorden pakt bereikt u Monterealeen het Lago di Campotosto. Het meer ligt in een gebied dat door de natuur overheerst wordt en waar talloze paden, die te voet en op de mountain bike afgelegd kunnen worden, lopen door uitgestrekte bossen met beuken, moseiken, eiken en kastanjes. Het meer van Campotosto ligt op 1300

Skilift op de Gran Sasso

... eet smakelijk De plaatselijke gastronomie is een aantekening waard aangezien Campotosto beroemd is om een product dat sinds heugenis tot de specialiteiten van de Abruzzen behoort: de mortadelline van Campotosto, vanwege de langgerekte vorm ook wel “muizenezel teelballen” genaamd. Dit is een met de hand bereide varkensworst van gemalen vlees en een blokje spek. Een echte lekkernij die lekkerbekken niet aan zich voorbij mogen laten gaan. Hetzelfde geldt voor de verrukkelijke Montereale bonen, een bonensoort met een onevenaarbare smaak. En verder de kastanjes en paddenstoelen die vaak een reden te meer zijn om in de herfst een wandeling in de bossen te maken.

excursie in de Grotte delle Stiﬀe, een grotwandeling van 650 meter lang omgeven door water dat uit het zandsteen van de hoogvlakte van de Rocche sijpelt: de Sala del Silenzio, de stille zaal, de ondergrondse waterval, de Sala delle Concrezioni, de limonietzaal en het schitterende maar duistere lago Nero, het zwarte meer, zijn uiterst suggestief. In het gebied rondom de grotten liggen prachtige routes voor de mountain bike en ﬁetsliefhebbers die over rustige wegen met diverse niveauverschillen van het ene naar het andere stadje voeren. Via de SS 17 in de richting van Navelli kunt u een aantal van

GRAN SASSO PROVINCIE L’AQUILA

Diverse monumenten hebben hun pracht behouden en zijn intact gebleven: zoals bijvoorbeeld de beroemde fontein “la fontana delle 99 cannelle”waarmee de 99 stadjes die de stad stichtten, herinnerd worden (het nummer 99 komt met de waarheid overeen: vroeger werden er tevens 99 Kerken en 99 pleinen geteld). Zoals bijvoorbeeld de al gerestaureerde Porta Santa van de Basiliek van Santa Maria di Collemaggio, de eerste Heilige Deur van de geschiedenis. De Basiliek werd gesticht tussen 1275 en 1288 door de kluizenaar Pietro Angeleri, welke vervolgens in 1294 tot Paus gekozen werd met de naam CelestinusV. Pietro Angeleri liet dus ook de Heilige Deur bouwen en tijdens zijn beëdiging liep hij er als eerste doorheen. De majestueuze en renais-

meter boven het zeeniveau, is het grootste kunstmeer van de Abruzzen, en biedt in de winter vaak schitterende schouwspellen als een deel van het oppervlak bevroren raakt. Op korte afstand van de hoofdstad in de richting van Teramo ligt Assergi, een centrum dat vanuit historisch en sportief oogpunt gezien zeer belangrijk is. De kabelbaan – 3008 meter lang - is een van de langste van Europa en brengt u tot aan de hoogvlakte van Campo Imperatore op een hoogte van 2130 meter waar u kunt kiezen uit skipistes in alle moeilijkheidsgraden. Met de kabelbaan bereikt u tevens het begin van de twee skiliften, Le Fontari en La Scindarella. Let echter goed op: dit is een gebied dat uitsluitend geschikt is voor zeer ervaren skiërs, die voor een mix tussen skiën, alpinisme en langlaufen kiezen. Vanuit historisch oogpunt is het hotel Campo Imperatore aan het eindpunt van de kabelbaan zeer interessant. In 1943 logeerde hier kortstondig de gevangen genomen Benito Mussolini alvorens hij met een blitzactie door de Duitse soldaten bevrijdt werd. Assergi fungeert tevens als vertrekpunt voor de bezoekers van de Gran Sasso Kernfysica Laboratoria die op 1400 meter onder de berg gelegen zijn. De liefhebbers van een tocht in de diepte van de aarde komen in de omgeving van L’Aquila zeker aan hun trekken. Op een aantal kilometers afstand van de hoofdstad vandaan, in zuidoostelijke richting, bevindt zich het stadje San Demetrio ne’Vestini. Dit is het vertrekpunt voor een

de mooiste stadjes van de Abruzzen bezoeken. De stadjes zijn eenvoudig bereikbaar via de wegen die zich links en rechts van de hoofdweg aftakken. Aan de linkerkant in het beschermde gebied ligt Santo Stefano di Sessanio, zonder twijfel een van de belangrijkste stadjes in het gebied. Het stadje werd van oudsher beheerd door de Medici familie, zoals ook door de 14de-eeuwse Toren (de toren is helaas door de aardbeving zwaar beschadigd geraakt en wordt op dit moment gerestaureerd) en door het wapen op de boogpoort aan de ingang van het stadje wordt aangetoond. De middeleeuwse structuur en het middeleeuwse aanzicht van Santo Stefano di Sessanio hebben ervoor gezorgd dat het stadje opgenomen is in de lijst met de Mooiste Stadjes van Italië. De afgelopen jaren heeft een vennootschap diverse gebouwen in het stadje tot in het kleinste detail gerestaureerd en heeft hier een uitzonderlijk mooi“verspreid hotel”van gemaakt. U kunt hier verblijven en van de atmosfeer van de omgeving genieten in combinatie met alle moderne comfort die zonder het aanzicht te ontwrichten aan de omgeving toegevoegd zijn. Santo Stefano staat ook bekend om de linzen en wordt dan Santo Stefano di Sessanio

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

ook het“linzenstadje”genoemd. De linzen uit Santo Stefano zijn klein, donker van kleur en vol van smaak. Deze elementen zijn te danken aan het droge terrein waar ze gecultiveerd worden. De linzen zijn eenvoudig te bereiden en zijn een belangrijk ingrediënt van de vele “bergsoepen” die u in de typische restaurants van het gebied kunt proeven. Niet al te ver van het stadje vandaan bevindt zich een andere beroemde gemeente in de provincie van L’Aquila: Calascio. De majestueuze Burcht overheerst het hele dal in een natuurlijk landschap dat dankzij de filmwereld internationaal bekend geworden is, aangezien het een filmset vormt waar zowel Italiaanse als niet Italiaanse regisseurs graag hun film situeren. De Burcht van Calascio, deels herbouwd door de regisseur Richard Donner, was het toneel voor de lotgevallen van de wolf Rutger Hauer en de valk Michelle Pfeiffer in“Ladyhawke”. In de bossen rondom de burcht werd de proloog van“Una Cosa Pura”van Giuseppe Tornatore gefilmd, terwijl de vallei onder de Burcht het toneel was voor diverse scènes uit de film “Francesco” van Liliana Cavani. Op de hoogvlakte Campo Imperatore hebben in het geval van de diverse “spaghetti westerns” uit de 70er-jaren ontelbare keren paarden gegaloppeerd die bereden werden door cowboys die Amerikaanse namen hadden maar van Italiaanse afkomst waren. Recent hebben diverse reclameregisseurs en de Italiaanse cabaretiers Aldo, Giovanni en Giacomo voor deze plaats gekozen. De Burcht van Calascio was in werkelijkheid een uitkijktoren die rondom het jaar Duizend gebouwd werd en die tot nu toe uitstekend bewaard gebleven is. De burcht torent over het stadje Rocca Calascio. Het stadje werd na de Tweede Wereldoorlog langzaam maar gestaag door de inwoners verlaten. Tegenwoordig, ook dankzij de aanwezigheid van een mooie en druk bezochte herberg, komt het stadje weer tot leven. De heuvel tegenover het stadje is een mooi vertrekpunt voor deltavliegers: met de juiste wind kunt u door het hele dal tot aan Ofena vliegen. Van Calascio loopt een mooie weg langs de Piana di San Marco (waar regelmatig wilde zwijnen gezien worden) naar Castel del Monte, een stadje dat ooit rijk en edel was dankzij de welvarende activiteit van veehouders. Het oudste deel van het stadje,“Ricetto”genaamd, is zeker een bezoek waard.

typische producten

sport

thermen en relax

We raden u aan om een van de vele winkeltjes van het stadje te bezoeken. Hier worden de typische producten van het Park verkocht, zoals de beroemde kaassoorten waaronder de pecorino “canestrato” van Castel Del Monte. Langlaufliefhebbers kunnen hier richting Campo Imperatore (het Keizerlijke Veld) rijden. Deze hoogvlakte wordt zo genoemd omdat de keizer Frederik II van Hohenstaufen (die hier de naam “Campo Imperatore” aan gaf) hier graag kwam jagen. De hoogvlakte is een grote heide met een lengte van meer dan 25 km die zich uitstrekt van Assergi aan de voet van de Gran Sasso tot aan het dennenbos van Fonte Vetiva aan de voet van de Monte Camicia. De vlakte biedt in de winter schitterende langlaufpistes en wonderschone schouwspelen. Hier zijn tevens een aantal restauratiepunten aanwezig waar u de typische producten zoals pecorino, vleeswaren en vlees kunt proeven, kopen en vervolgens op de barbecue van de picknickplaatsen kunt bereiden. Rechts van de SS 17 ligt het stadje Bominacomet twee van de mooiste Kerken van het hele gebied: de Kerk van Santa Maria Assunta (11de-12de eeuw) en hiernaast het oratorium van San Pellegrino (1263), intern versierd met schitterende fresco’s uit de 13de eeuw. De SS 17 eindigt in Navelli, een betoverend stadje op een heuvel dat ’s nachts (en met name in de winter) op een kerststal lijkt. Dit stadje is het hart van de productiezone van Saffraan uit L’Aquila, een kruid met een uitzonderlijke kwaliteit dat over de hele wereld beroemd is. De zeer grote waarde van saffraan is verbonden aan het feit dat de Saffraankrokus zo teer is dat de bloemen met de hand geplukt en verwerkt worden. Tijdens de twee weken dat de Saffraankrokus bloeit kunt u vaak oude vrouwtjes zien die in de

Bominaco – Fresco in de kerk van San Pellegrino

huizen van de stadjes in deze streek de waardevolle stempels plukken waaruit vervolgens het kruid, ook wel“het goud van Navelli”genaamd, gewonnen wordt. Dit gebied is tevens het jachtgebied voor truﬀelzoekers: in deze streek kan zowel de zomer- als de wintervariant van de zwarte truﬀel gevonden worden. De weg voert vervolgens naar Popoli en komt langs Capestrano, een stadje dat u kunt herkennen aan het indrukwekkende kasteel (hedendaags het Gemeentehuis) dat boven het stadje uitsteekt. Hier werd in 1934 door een boer het Italische standbeeld“Guerriero di Capestrano”(de krijger van Capestrano) uit de 6de eeuw voor Chr. gevonden. Het standbeeld is nu te bezichtigen in het Nationale Archeologische Museum van Chieti. Een paar kilometer naar het zuiden kunt op verzoek de kleine Kerk van San Pietro ad Oratorium (8ste eeuw) bezoeken: volgens een legende werd het Kerkje door een Langobardische koning gesticht. Dit Kerkje is geïsoleerd van de rest van de wereld en wordt door de natuur omringd. Op een van de buitenmuren is het mysterieuze Sator Kwadraat aangebracht. Het kwadraat, waarvan meerdere exemplaren in Europa aanwezig zijn, is een letterraadsel waar de geleerden nog altijd geen oplossing voor gevonden hebben. Calascio

GRAN SASSO PROVINCIE L’AQUILA

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

... eet smakelijk

Het Vestijnse Gebied 3

Vestijns Gebied Penne

Rigopiano

Loreto Aprutino

Olijfboom

sche oorsprong: “fara” was een begrip dat gebruikt werd voor nederzettingen, een groep personen, een gemeenschap. Als u in Farindola bent, dan raden we aan een bezoek te brengen aan de waterval Vitello d’Oro. De Tavo rivier, waarvan de bron zich stroomopwaarts van de Valle D’Angri bevindt, maakt hier een sprong van 28 meter. U kunt tevens de Natuuroase Camoscio d’Abruzzo bezoeken. Deze oase werd in 1992 gesticht om de Italiaanse gemzen weer in hun natuurlijke omgeving in te voeren. Aangezien het wandelpad dicht langs het hekwerk loopt kunt u redelijk eenvoudig schitterende exemplaren over de rotsen zien springen of door het bos zien lopen. Als u ﬁt bent en als u zin heeft te wandelen dan kunt u van de Oase tot aan de bron van de Tavo rivier lopen. Het wandelpad leidt u door beukenbossen en langs rotsen en toont u een van de ruigste en meest ongerepte landschappen van de hele regio. Vanuit Farindola kunt u twee verschillende richtingen op:

Mocht u niet van geschiedenis houden, dan kunt u in Farindola de beroemde Pecorino van Farindola proeven. Dit is een smaakvolle kaas die in deze omgeving geproduceerd wordt door varkensstremsel te mengen met schapenmelk (een unieke procedure die uitsluitend in deze omgeving toegepast wordt). Maar dit is niet de enige bijzonderheid van deze kaas: de bewerking en productie ervan wordt uitsluitend door vrouwen verricht. Iedere vrouw vermeldt vervolgens haar naam en achternaam op het etiket van de kaas. Vroeger was deze kaas moeilijk te krijgen, ook wegens de geringe productie. Hedendaags wordt de Pecorino di Farindola geapprecieerd en wordt door een Consortium beschermt. Dit consortium heeft een strenge productieregeling opgesteld en heeft ervoor gezorgd dat deze kaassoort de grote distributeurs bereikt heeft, zodat de kaas ook buiten de grenzen van de kleine productiezone verkrijgbaar is. De kwaliteit van deze kaassoort is vervolgens door diverse enogastronomische tijdschriften beschreven en erkend.

We beginnen onze reis op grote hoogte: op de bergwanden van de Monte Camicia, in de stadjes Rigopiano en Farindola. Rigopiano is een schitterend bergstadje dat uitstekend geschikt is voor de liefhebbers van de natuur en dat na jaren eindelijk door het toerisme ontdekt is. De natuur is hier rijk aan bossen en is uitstekend geschikt voor de liefhebbers van trekking, mountain bike, langlaufen, rotsbeklimmingen en gastronomie. In Rigopiano treft u diverse verblijfsgelegenheid (voor ieder wat wils en voor elk budget) waar u een aantal dagen kunt ontspannen en van het schitterende landschap kunt genieten. Op geringe afstand ligt Farindola, een prachtig stadje op een rotspunt. De naam heeft een Langobardi-

VESTIJNS GEBIED

Ten zuidoosten van de grenzen van het Parco nazionale del Gran Sasso en Monti della Laga bevindt zich een goudkleurig gebied: in dit gebied tussen Penne, Loreto Aprutino en Pianella worden de geschiedenis en de ontwikkeling van de bevolking gekenmerkt door de aanwezigheid de olijfbomen en de productie van olijfolie. Dit wordt met een museum herdacht.

zomer bergsport

Abdij van San Bartolomeo – Carpineto Nora

De gemeentes rondom de Voltigno vlakte, een schitterend bosgebied met veel weiden, zijn niet alleen bekend wegens hun historisch en artistiek belang maar ook wegens de traditionele keuken.

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

u kunt de Voltigno zone bezoeken of u kunt ervoor kiezen naar Penne en naar de Vestijnse gebied dat door de Vestijnen bewoond werd, te gaan. Hier treft u Montebello di Bertona, een stadje dat ondanks de eeuwenoude geschiedenis en de belangrijke functie in de middeleeuwen (hetgeen aangetoond wordt door de resten van het kasteel op de Monte Bertona en het Palazzo Baronale, het baronpaleis) met name bekend is wegens het enogastronomische feest dat hier in de tweede helft van augustus gehouden wordt. Het feest trekt jaarlijks talloze toeristen en liefhebbers. De schitterende Voltigno vlakte bevindt zich tevens boven Villa Celiera en de nabijgelegen Cisterciënzer Abdij van Santa Maria di Casanova. De abdij werd gesticht in 1191 en bood onderdak aan meer dan vijfhonderd monniken. Tijdens de tweede helft van de 13de eeuw werd de abdij uitgebreid met de monniken van San Bartolomeo, een schitterende middeleeuwse abdij in de nabijheid van Carpineto della Nora. Van de Abdij van Santa Maria zijn slechts ruïnes overgebleven. Het klooster bestaat echter nog altijd ondanks dat diverse zijgebouwen ingestort zijn. De kerk en de verdedigingstoren zijn gelukkig nog altijd intact. Een deel van de oorspronkelijke meubels werd aan het begin van de 19de eeuw ontvreemd, de rest wordt tegenwoordig in de Parochie van Civitella Casanove bewaard. Op de Voltigno vlakte, in de nabijheid van Villa Celiera, bevinden zich schitterende rotspunten die elk ongeveer 10 meter hoog zijn: ze vormen een ideale

typische producten

sport

thermen en relax

klimwand voor de bewoners van de omgeving en zijn tevens een interessante bestemming voor wandelingen en excursies op de mountain bike of te paard. U kunt hier diverse sporten (deltavliegen en paragliden) beoefenen en ‘s winters kunt u hier langlaufen. De andere weg voert u van Farindola naar Penne, een van de kunststeden van de Abruzzen. Er zijn weinig resten overgebleven die de Italische en Romeinse oorsprong van de stad aantonen. Penne bevat daarentegen wel diverse resten die uit de middeleeuwen, de renaissance en de barok stammen. Een van deze voorbeelden is de Dom met de resten van de heilige San Massimo. De Dom werd voor het jaar Duizend gesticht en werd vervolgens herbouwd. Met name het oudste gedeelte, de crypte, is een bezoek waard. Een mooie wandeling door de hoofdstraat van Penne voert u langs Kerken en palazzo’s van de plaatselijke adel tot het plein Piazza Luca da Penne met de Kerk van S. Domenico. Deze Kerk is een restant van een groter complex dat aan het einde van de 13de eeuw gebouwd werd. Penne is echter niet alleen bekend om zijn pracht, maar ook om een zeer belangrijke textielfabrikant: Brioni. De Prinsen van Wales, diverse belangrijke personen uit de hogere kringen en uit de showbusiness dragen de kleding die hier gemaakt wordt. Veder bezit Penne een zeer oude school voor het maken van wandkleden waar nog altijd exemplaren geproduceerd worden. Wie van de natuur Arrosticini (spiesjes met lamsvlees)

... eet smakelijk En na een ﬂinke wandeling is het tijd om een van de typische gerechten van de Abruzzen te proeven: de beroemde arrosticini (gegrilde lamsvleesspiesjes) die hier zeer speciaal zijn. De afwisselende weiden zorgen ervoor dat het lamsvlees (en de melk) onevenaarbare smaken en geuren krijgt.

VESTIJNS GEBIED

Voltigno Vlakte

Lago di Penne - kwak

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

houdt kan in de buurt van de stad het natuurreservaat Lago di Penne bezoeken. In dit betoverende en beschermde gebied rondom het meer nestelen diverse vogelsoorten, zoals reigers. Het Vestijnse gebied is niet alleen bekend om de olie, maar ook om de wijn die hier verbouwd wordt: de Doc “Montepulciano d’Abruzzo”, de Doc “Trebbiano d’Abruzzo” en de Igt “Colline Pescaresi” worden wegens hun uitstekende kwaliteit in heel Italië gewaardeerd. Naast traditionele wijnsoorten worden in bepaalde gevallen internationale wijnsoorten als Chardonnay, Cabernet Sauvignon en Pinot Noir verbouwd. Deze wijnsoorten hebben hier een ideale omgeving gevonden, ook dankzij de inspanning van ervaren oenologen. In het gebied tussen de Fino rivier en de Tavo rivier worden met name de traditionele wijnsoorten verbouwd. Sinds een paar jaar verbouwt men hier tevens de Pecorino, een van de meest “trendy” wijnen uit de Abruzzen. Het gebied rondom Castiglione a Casauria bevat een

Kwaliteitsolijfolie

Lago di Penne

Lago di Penne - visotter

Penne vormt samen met Loreto Aprutino, Citta Sant’Angelo en Pianella, een van de belangrijkste productiezones voor de extravergine olijfolie “Aprutino Pescarese” de eerste DOP die in 1996 op Europees niveau erkend werd. In Loreto, een aantal kilometer naar het zuidoosten langs de SR 151, bevindt zich een museum dat zeker een bezoek waard is: Oleoteca regionale – Museo di Storia dell’Arte olearia d’Abruzzo. Het olijfoliemuseum is gevestigd in een oude olieperserij en bevat diverse machines en gereedschap die in het verleden voor de productie van olijfolie gebruikt werden. Een aantal exemplaren zijn eeuwenoud en tonen de sterke en langdurige band die dit gebied verbindt met de productie van olijfolie. Deze band is nog altijd winstgevend, hetgeen aangetoond wordt door het internationale succes van de “Aprutino Pescarese” olijfolie.

kleine schat: hier wordt op kleine schaal de dessertwijn Moscatello geproduceerd. Deze antieke dessertwijn stond op het punt in de vergetelheid te raken en uit te sterven. Sinds 2003 wordt de Moscatello echter beschermd door een Consortium. Loreto Aprutino is net als Penne een stad die zich door de kunst, geschiedenis en tradities onderscheidt. We raden u aan om deze stad te bezoeken, en met name

typische producten

sport

thermen en relax

tijdens Pinksteren. Op deze dag wordt het feest van San Zopito gehouden. Dit is het belangrijkste feest van het jaar en is tevens een van de mooiste evenementen die in deze regio georganiseerd worden. Net buiten de stad kunt u de Romaanse Kerk van Santa Maria in Piano bezoeken. Deze verbouwde Kerk bevat een belangrijk fresco uit de 15de eeuw met een afbeelding van het Laatste Oordeel waarin de zielen de zogenaamde “Ponte del Capello”, een zeer smalle brug moeten oversteken. De brug kan uitsluitend door zeer lichte zielen en dus de zielen die weinig of geen zondes begaan hebben, worden overgestoken. We raden u aan om in de maand augustus een avond in Loreto door te brengen. In deze maand wordt een vier tot vijf dagen durend feest gehouden waar Italiaanse kunstenaars en bekende personen aan deelnemen. In het centrum worden bezigheden, situaties en typische scènes uit de geschiedenis uitgebeeld in combinatie met volksdansen en volksliederen. Dit alles natuurlijk in combinatie met diverse eetgelegenheden.

Wijnkelder Montepulciano d’Abruzzo

Loreto Aprutino

VESTIJNS GEBIED

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Sirente Velino

Het Parco regionale del Sirente-Velino is een onbekend deel van de Apennijnen dat zeker bij liefhebbers van de natuur, avontuurlijke vakanties, de bergen, wintersport, ruime gebieden en – waarom ook niet? – gastronomie in de smaak valt.

Parco Sirente Velino Avezzano Zompo Lo Schioppo

thermen en relax

Sirente Velino

Grotten van Pietrasecca Tagliacozzo

Ree

sport

Ten zuiden van L’Aquila langs de SS 17 in de richting van Popoli kunt u kiezen uit twee wegen: de eerste weg klimt de Sirente op en doorkruist het park tot aan de gemeentes Rocca di Cambio, Rocca di Mezzo en Ovindoli. De tweede weg kunt u na Bazzano nemen. Deze weg loopt door het beschermde gebied van de Valle Subequana en volgt de Aterno rivier van Fontecchio tot aan Castelvecchio Subequo. De beeide wegen leiden naar een gebied, de Marsica, dat we wegens de eigenschappen kunnen omschrijven als een “regio” binnen een regio. Onze reis in het Park begint in Fontecchio, een klein stadje dat gelegen is op een hoogvlakte rechts van de rivier. Het stadje heeft grotendeels zijn middeleeuwse aanzicht behouden. Een aanrader zijn zowel een rondwandeling in de smalle geplaveide straatjes van het stadje (een must is het plein met de schitterende 14de-eeuwse fontein) als een klim richting de zogenaamde “pagliare”. We verlaten Fontecchio en rijden over de SS 261 in de richting van Castelvecchio Subequo, een antieke nederzetting die door de eerste christelijke inwoners van de Abruzzen gesticht werd. De verschillende resten en de catacomben stammen uit ongeveer 400 na Christus. De structuur van het middeleeuwse stadje is intact gebleven en in het centrum zijn de resten aanwezig van een oud kasteel. De kerk van San Francesco, net buiten het stadje, is echter de hoofdattractie: de kerk werd gesticht in 1288 en bevat buitengewone fresco’s die gebaseerd zijn op het leven van San Francesco. De fresco’s stammen uit de 14de eeuw en wijken duidelijk af van de schilderkunst uit die periode. Onderzoekers en geleerden buigen zich nog altijd over de diverse bijzonderheden van deze fresco’s. Wij kunnen hier natuurlijk de buitengewone schoonheid van bewonderen. Op een korte afstand van Castelvecchio aan het einde van deze vallei, de Valle Subequana, kunt u de Gole di San Venanzio bezoeken. De steile wanden van deze ravijnen,

Castelvecchio Subequo – Kerk van San Francesco

De pagliare van Fontecchio Dit zijn rustieke vierkante of rechthoekige woningen gemaakt van kalksteen. De boeren bouwden ze om zich hier in de zomer in terug te kunnen trekken zodat ze niet telkens van het bebouwde land naar het stadje terug moesten lopen. Dit was zeer gewoon in deze omgeving (u kunt ook de pagliare van Tione en Fagnano bezoeken). De pagliare zijn een duidelijk voorbeeld van het zware leven van de boeren uit de Abruzzen. De mooiste voorbeelden van “pagliare” kunt u bezichtigen in Tione. Ze zijn op de mountainbike of te paard te bereiken. Te paard, een toeristisch “vervoersmiddel” dat in deze omgeving zeer veel gebruikt wordt, kunt u de natuur van dichtbij goed ontdekken.

SIRENTE VELINO

typische producten

die in 1998 tot een natuurreservaat verheven werden, zijn begroeid met steeneiken. Na Castelvecchio klimt de weg door een interessant landschap naar Secinaro, een dorpje in de in de schaduw van de Monte Sirente. Hier heeft u een magniﬁek uitzicht over een van de meest spectaculaire bergen van de Abruzzen en de Apennijnen. De Sirente, waarvan de top op 2358 meter ligt, is een kalkrotsmassief van ongeveer 13 kilometer lang. De noordwand is ’s winters bedekt met sneeuw en ijs en is een geliefde attractie voor alpinisten en bergbeklimmers. De wand heeft een redelijke hoge moeilijkheidsgraad. Het massief heeft echter ook schitterende wandelpaden, zodat

Aan de uitgang van de ravijnen is in de rots de Eremo di San Venanzio. Het kluizenaarsverblijf kan bereikt worden via een pad dat van het begin van het reservaat anderhalve kilometer lang langs de Aterno rivier loopt. In de lucht kunt u regelmatig adelaars of pelgrimsvalken zien vliegen.

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

iedereen de top bereiken kan. De berg en met name het beukenbos op de wanden zijn bewoond door verschillende dieren, waaronder wolven, wilde zwijnen, reeën, hazen, wilde katten en steenmarters. Onze reis in het park voert ons over de SS 5bis vanuit de richting L’Aquila naar de skioorden op de hoogvlakte Altopiano delle Rocche en de vlakte Piano di Pezza aan de voet van de Monte Velino. De stadjes in dit gebied zijn allen toeristisch en maken deel uit van een van het drukst bezochte skigebied van de Abruzzen. In de zomer bieden diverse toeristische verblijfsgelegenheden de mogelijkheid om te paard de omgeving te verkennen. We beginnen in Rocca di Cambio, op 1434 meter boven het zeeniveau. Dit is de hoogst gelegen gemeente van de Apennijnen. Rocca di Cambio werd gesticht in de vroege middeleeuwen, maar desondanks is de plaats met name bekend vanwege het skistation Campo Felice dat op een paar kilometer afstand ligt en dat met een skilift bereikt kan worden. 30 km skipistes en diverse langlaufpistess in combinatie met moderne skiliften en sneeuwkanonnen zorgen ervoor dat skiërs dit gebied graag bezoeken. Rocca di Mezzo ligt op ongeveer 6 km afstand en is een zeer moderne stad. De stad Ovindoli

typische producten

sport

thermen en relax

bevindt zich op de hoogvlakte van de Rocche in het hart van het Parco Regionale Sirente-Velino. In Rocca di Mezzo is het hoofdkantoor van het park gevestigd. Op 4 km afstand van deze stad liggen de weiden van de Piani di Pezza die ’s winters een echt langlaufparadijs vormen. In de zuidelijke richting van het park ligt Ovindoli, het bekendste stadje van de hoogvlakte. Het skistation met nieuwe skiliften werd aan het einde van de 50-er jaren gesticht, maar was Wandelig over de Sirente – Velino sinds het begin van de 20ste eeuw al een toeristische trekpleister. Het skistation Ovindoli-Monte Magnolia is zeer goed Park tot aan Celano, een van de belangrijkste uitgerust en beschikt over meer dan 20 km skipistes stadjes in het Marsica gebied. Celano kijkt uit over in een bijzondere natuurlijke omgeving. Winter- de Conca del Fucino. Boven het stadje torent het sportliefhebbers kunnen hier vast en zeker aan hun kasteel met vier grote torens. In de 14de eeuw werd trekken komen. Elke goede skiër weet dat de met de bouw van het kasteel aangevangen. Het “perfecte” dag eindigt in een restaurant: de kasteel werd uiteindelijk rond de helft van de 15de plaatselijke keuken is net als in de rest van de eeuw door Antonio Piccolomini voltooid, wiens provincie van L’Aquila gebaseerd op schapen- en familie vanaf dat moment het kasteel bewoonde. varkensvlees. U kunt dus vollop kiezen uit lams- Om deze reden wordt het kasteel het Castello vleesspiesjes, karbonades, vleeswaren en Piccolomini genoemd. Het kasteel werd meerdere kaassoorten die u niet snel zult vergeten. Na keren verbouwd en in 1915 stortte het in na een Ovindoli voert de SS 5bis langs de grenzen van het zware aardbeving, waarna het herbouwd werd met seismische criteria (de bouwwerkzaamheden werden in 1960 afgerond). Het kasteel is een majestueus voorbeeld van een middeleeuws fort. Tegenwoordig is hier het Museo di Arte sacra della Marsica (het museum voor gewijde kunst) in gevestigd. Wat de gewijde kunst betreft is het zeker de moeite waard de kerken van Celano te bezoeken. Een aanrader is de Kerk van Santa Maria di Valleverde (1504). Deze kerk bevat een aantal Vlakte op de Sirente

SIRENTE VELINO

zomer bergsport

Piccolomini kasteel in Celano

Ravijnen van Celano

wintersport

cultuur en tradities

fresco’s van een schilder uit de Veneto die zeer actief was in de Fucino stadjes en de omringende gebieden: Paolo Zoppare. In de Kerk kunt u tevens een schilderij met een afbeelding van Sodom bewonderen. De weg die van Celano de hele Conca del Fucino omcirkelt voert uiteindelijk in noordelijke richting naar Avezzano. De naam van dit stadje is verbonden aan de beroemde aardappels die hier geteeld worden. Hier zijn het Castello Orsini (het Orsini kasteel dat in 1490 begonnen werd) en het palazzo Torlonia zeker een bezoek waard. De beide constructies herinneren de feiten van het verleden en met name de naam Torlonia. Deze familie was verbonden aan de drooglegging van de Conca nadat in de eerste helft van de 19de eeuw Frans I van Bourbon het meer had laten leeglopen. In werkelijkheid had de Keizer Claudius in de Romeinse Tijd het meer al laten leeglopen, maar vervolgens liep het meer in de middeleeuwen weer vol. Dit meer was na het Gardameer en het Trasimenomeer het grootste meer van Italië. De drooglegging zorgde ervoor dat landbouwers van de Marsica in de Fucina over meer dan 16 duizend hectaren bebouwbare grond konden beschikken. Ignazio Silone, geboren in Pescina, beschrijft in de beroemde roman Fontamara het leven van deze landbouwers. Natuurliefhebbers kunnen het natuurreservaat van Monte Salviano bezoeken; het reservaat werd in 1998 gesticht. In dit reservaat leven naast de bewoners van het gebied diverse diersoorten waaronder herten, reeën en wilde zwijnen maar ook bruine beren, vale gieren, wolven en

Alba Fucens Na Avezzano richting de grens met Lazio kunt u de ruïnes bezoeken van de beroemdste Romeinse stad in de Abruzzen, Alba Fucens. Deze stad lag aan de voet van de Monte Velino en was sinds de stichting in 304 voor Chr. tot aan de plundering door de Saracenen in de middeleeuwen een belangrijke handelsstad. De ruïnes bevatten onder andere delen van de thermen, de basilica en een groot amﬁtheater. In de buurt van de Hercules Tempel werd een standbeeld van Hercules gevonden dat nu in het Museo Archeologico nazionale in Chieti bewaard wordt.

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

stekelvarkens. Aan de voet van de Velino iets ten noorden van Alba Fucens ligt Massa d’Albe. Dit is een ideaal vertrekpunt voor interessante excursies: de eerste naar het dorpje Rosciolo waar u de kerk van Santa Maria in Valle Porclaneta kunt bezoeken en de tweede naar het kluizenaarsverblijf van San Benedetto. De kerk van Santa Maria in Valle Porclaneta werd in 1048 door de benedictijnse meester Nicola gebouwd. In de kerk kunt u een schitterend ambo en een historisch ciborium bezichtigen. De Eremo di San Benedetto was een kluizenaarsverblijf in een grot op 1615 meter boven het zeeniveau. Van hieruit heb je een schitterend uitzicht, terwijl een wandelpad u de mogelijkheid biedt de magische natuur van de Velino te ontdekken. Een bezoek aan het reservaat van Pietrasecca, ongeveer 30 km naar het westen in de richting van Lazio gelegen, is zeer de moeite waard. Het stadje stamt uit de 10de-13de eeuw en is gebouwd op een bergkam. Desondanks zijn de grotten en de ondergrondse waterval, ontdekt in 1984, de echte trekpleister van dit reservaat. Vanuit Pietrasecca keert u terug in de richting van Avezzano over de SS 5quater. U bereikt nu het stadje Tagliacozzo. Geschiedenisliefhebbers zullen zich wellicht herinneren dat hier een veldslag plaatsvond tussen het leger van Karel I van Anjou en het leger van Konradijn van Hohenstaufen. De veldslag werd uiteindelijk door Karel I van Anjou gewonnen. Tagliacozzo is een belangrijke toeristische trekpleister vanwege een grotendeels intact middeleeuw centrum omringd door een daadwerkelijk fascinerend natuurlijk panorama. In de richting van Avezzano rijdt u langs de stadjes aan de zuidkant van de Conca del Fucino en bereikt u de schitterende vallei Valle Roveto. De groene Capistrello bossen combineren zich hier met het water van de vele beekjes die naar de Liri rivier in het dal toestromen. Dit gebied is de grens tussen het Marsica gebied, Lazio en het Parco Nazionale

Santa Maria in Valle Porclaneta

d’Abruzzo. Het gebied is boordevol suggestieve plaatsen en met name het natuurreservaat Zompo lo Schioppo in de buurt van Morino is de moeite waard. Hier maakt de rivier een sprong van 80 meter: de hoogste waterval van de regio. Gastronomen mogen de plaatselijke lekkernijen niet ontlopen. Zo herinneren we u de “roscette” kastanjes van Civitella Roveto, de paddestoelen en truﬀels die volop in de bossen gevonden worden (en in de restaurants geserveerd worden).

Tagliacozzo

SIRENTE VELINO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Het Peligna Gebied 5

Peligna Gebied Popoli

Cocullo

Sulmona Pettorano sul Gizio Pescocostanzo

Scanno Roccaraso

Roccaraso – Skipistes

typische producten

sport

thermen en relax

wordt in augustus de Giostra Cavalleresca (een plaatselijke versie van de palio) gehouden. Maar op dit plein wordt ook een van de spectaculairste religieuze evenementen van deze regio gehouden: de “Madonna che scappa” (de wegrennende Maria), een evenement waarmee de Wederopstandig herinnerd wordt. Hieronder volgt een korte beschrijving van het festijn. Op Paaszondag worden de beelden van de Verrezen Jesus, Sint Pieter en Sint Johannes vanuit de Kerk van S.Maria della Tomba naar buiten gedragen. Het beeld van Jesus komt tot stilstand onder de bogen van het aquaduct terwijl de andere twee beelden tot aan de Kerk van S.Filippo Neri aan de andere kant van het plein gedragen worden. In deze Kerk bevindt zich het beeld van Maria dat in rouwkledij (een sluier) gehuld is. Het Maria beeld wordt door de Confraternita di S.Maria di Loreto de Kerk uitgedragen en al rennend naar de andere kant van het plein gebracht, daar waar het beeld van Jesus zich bevindt, zodra men de wederopstandig van Jesus aankondigt. Tijdens deze race verliest het beeld van Maria de zwarte sluier en toont een groene mantel (groen is de kleur van de hoop). Tegelijkertijd worden twee duiven vrijgelaten, wordt vuurwerk ontstoken en beginnen de

Confetti uit Sulmona

Kerkklokken te luiden. Het vallen van de zwarte sluier en de vlucht van de twee duiven worden bestudeerd en leveren voortekens voor het komende jaar. Sulmona is ook bekend dankzij de productie van confetti (amandelen gehuld in een gekleurd suikerbeslag), een traditie die uit het einde van de 15de eeuw stamt. De confetti zijn van uitstekende kwaliteit en worden gebruikt voor het maken van artistieke composities: bloemen, aren, druiventrossen, enz. in alle kleuren en vormen. De stad Sulmona is tevens verbonden aan de kluizenaar Pietro Angeleri welke vervolgens tot Paus met de naam Celestinus V gekozen werd. De Monte Morrone net buiten

De Peligna Vallei is een gebied dat door drie parken (het Sirente-Velino park, het Majella park en het Parco Nazionale d’Abruzzo) wordt omringd. In de vallei maken tradities nog altijd deel uit van het hedendaagse leven van de bevolking.

Met name tijdens de feestdagen kunt u in dit uiterst groene gedeelte van de Abruzzen aan buitengewone evenementen deelnemen. Het belangrijkste centrum van dit gebied is zonder twijfel Sulmona. In deze stad werd de beroemde Latijnse dichter Ovidius geboren. De dichter wordt herinnerd met een standbeeld op het plein voor het Gemeentehuis. In de buurt van het standbeeld van Ovidius kunt u het middeleeuwse aquaduct bewonderen. De bogen van dit aquaduct bieden toegang tot het schitterende plein Piazza Garibaldi. Hier

PELIGNA GEBIED

Sulmona - La Madonna che scappa

Kluizenaarsverblijf van Sant’Onofrio

Cocullo - Festa di San Domenico

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

de stad was jarenlang de woonplaats van Pietro, ook nadat hij tot Paus gekozen was. Zijn eerste vaste woonplaats was de Eremo di Santo Spirito al Morrone, een kluizenaarsverblijf in de buurt van Roccamorice. Zijn bekendste woonplaats was echter de Eremo di Sant’Onofrio in de buurt van Sulmona. U kunt dit kluizenaarsverblijf bezoeken door een trap te beklimmen die begint bij de resten van het sanctuarium van Ercole Curino. Het kluizenaarsverblijf bevindt zich op de bergwand en biedt uitzicht over de Peligna vallei. Het kluizenaarsverblijf is versierd met fresco’s uit de 14de eeuw, waaronder een afbeelding van Paus CelestinusV. In het jaar 1294 werd het kluizenaarsverblijf bezocht door pauselijke bodes met het bericht dat Pietro tot Paus verkozen was. Ook de abdij Badia Morrone is verbonden met het leven van Paus Celestinus V. Dit indrukwekkende complex werd in 1259 door Pietro da Morrone gesticht en werd vervolgens de hoofdvestiging van de Celestijner Orde. In 1706 raakte de abdij tijdens een aardbeving ernstig beschadigd, in 1807 werd de abdij omgebouwd tot een gevangenis

Ten noorden van Sulmona langs de SS 17 kunt u de afslag naar Corfinio nemen. Het oude Corfinium was de eerste hoofdstad van Italië! In 91 voor Chr. verenigden de verschillende volkeren uit Midden- en Zuid-Italië zich en kozen Corfinium tot de hoofdstad van Italië. Ze vestigden hier een regering dat weerstand bood aan Rome maar dat in vorm er veel op leek: de stad had een Senaat en had een eigen munt. en na restauratiewerkzaamheden is dit nu de hoofdvestiging van het Parco della Majella. Vanuit Sulmona kunnen we drie verschillende richtingen op: naar het noorden richting Popoli op de grens met de Vallei, naar het westen in de richting van Scanno en de ravijnen Gole del Sagittario en naar het zuiden in de richting van de hoogvlakte Altopiano delle Cinquemiglia. We volgen de SS 17 en bereiken bij de bronnen van de Pescara rivier in de buurt van Popoli. Dit fascinerende natuurreservaat kunt u met een kano bezoeken. U vaart langs broedende meerkoeten en vele ander dieren (in totaal zijn 110 verschillende soorten geregistreerd) en planten (ongeveer 300 verschillende geregistreerde soorten). De SR 479 voert ons van Sulmona naar het westen richting Anversa degli Abruzzi. U kunt hier ook met de snelweg naar toe rijden. Neem in dit geval de afslag Cocullo. De SR 479 volgt de oude weg van de Sannieten en kan heel goed met de mountain bike worden afgelegd.

typische producten

sport

thermen en relax

Langs de weg kunt u bijvoorbeeld stoppen in Bugnara, een schitterend klein stadje met een antiek middeleeuws kasteel (en de mooie Kerk van Madonna della Neve) dat tijdens de Renaissance door de adel bewoond werd. We volgen de SR 479 en bereiken Anversa, aan het begin van de ravijnen “Gole di Sagittario”. Anversa is een prachtig stadje (toegevoegd aan de lijst met mooiste Steden van Italië) op een plaats met een mooi uitzicht. Boven het stadje kunt u nog altijd de resten van een kasteel van de Noormannen zien liggen. In dit stadje situeerde D’Annunzio de tragedie“La ﬁaccola sotto il moggio” en in de omgeving ervan zal menig fotograﬁeliefhebber aan zijn trekken komen. De ceremonie is zonder twijfel suggestief. Hetzelfde geld voor het

... een must Op een paar kilometer van Anversa vandaan ligt Cocullo, een stadje dat op de wand van de bergen gebouwd is en dat bekend staat om het oude “serpari” ritueel. Elk jaar op de eerste donderdag van mei wordt het beeld van San Domenico, de beschermheilige van het stadje, bedekt met slangen die de dag van te voren in de omringende bossen gevangen zijn. Het met slangen bedekte beeld wordt vervolgens door het stadje gevoerd en de dag na de ceremonie worden de slangen weer vrijgelaten. Wees niet bang, deze slangen zijn niet giftig. U zult zien dat verschillende “serpari” zonder problemen diverse exemplaren dragen.

stadje Castrovalvategenover Anversa. Het stadje kijkt uit op een steile rotswand van de Gole del Sagittario. Escher bezocht het Castrovalva en maakte hier een lithograﬁe van. Het stadje is tegenwoordig bijna helemaal verlaten en heeft zo zijn middeleeuwse aanzicht kunnen behouden. Castrovalva is een uitstekend vertrekpunt voor excursies in de omgeving, ook dankzij de aanwezigheid van een mooie herberg met verschillende appartementen die over het stadje verspreid zijn. Het natuurreservaat Gole del Sagittario begint tussen Anversa en Castrovalva en is een van de mooiste reservaten van de Abruzzen. Hier kunt u alle diersoorten zien die in de Abruzzen wonen, met uitzondering van Italiaanse gemzen, zoals wolven, beren, reeën en herten, steenarenden, alpenkraaien en pelgrimsvalken. De rivier stroomt door de ravijnen naar het kleine kunstmeer van San Domenico. Hier kunt u het kluizenaarsverblijf Eremo di San Domenico en het schitterende stadje Villalagobezoeken. Als u vanuitVillalago de berg oprijdt, komt u bij het lago di Scanno. Dit kleine meer is ondanks de geringe afmetingen een van de mooiste

Pescocostanzo

Steenarend

PELIGNA GEBIED

zomer bergsport

meren van de Abruzzen en wordt omringd door diverse toeristische structuren waar u boten en waterﬁetsen kunt huren. Hiermee kunt u het meer oversteken en op warme dagen op de kleine strandjes verkoeling zoeken. U kunt natuurlijk ook met een kano of een kajak over het groene water van het meer glijden. Het nabijgelegen Scanno is een van de meest gefotografeerde middeleeuwse stadjes van de regio. De beroemde Henri Cartier-Besson maakte hier in 1953 een reportage die over de hele wereld bekend is. De foto’s van vrouwen in traditionele klederdracht zorgden ervoor dat diverse andere beroemde fotografen, zoals bijvoorbeeld Mario Giacomelli, Ferdinando Scianna en Gianni Berengo-Gardin naar dit gebied trokken om hier reportages te maken. In de omgeving van Scanno liggen de skigebieden Monte Rotondo, met vijfentwintig verblijfgelegenheden en vijf skipistes, waaronder twee rode pistes, en vier skiliften, en Passo God, met acht skipistes waaronder een zwarte en een rode piste, een rolpad, een rolband, diverse opblaasboten waarmee over de sneeuw gegleden kan worden, een piste voor sneeuwscooters en drie langlaufpistes, alles op een hoogte van 1640 meter boven het zeeniveau. ’s Zomers worden op de hellingen in de omgeving ﬁetscross- en motorcrossraces georganiseerd. De derde weg voert ons vanuit Sulmona over de SS17 naar

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

de PelignaVallei in de richting van Pettorano sul Gizio. Maar eerst slaan we af in de richting van Introdacqua, een stadje dat eenvoudig te herkennen is dankzij de grote vierkante middeleeuwse toren. Een wandeling door de oude straatjes brengt u naar de Parochie van SS. Annunziata, een Kerkje met een Romaanse klokkentoren. Rondom het stadje liggen meerdere maneges waar u paard kunt rijden en in Introdacqua ligt tevens een beschermingscentrum voor ezels. We rijden verder in de richting van Pettorano sul Gizio, een prachtig stadje aan de voet van de Monte Genzana (2170 m) met het kasteel van Cantelmo. Het kasteel werd halverwege de 10de eeuw gebouwd en maakt deel uit van een reeks kastelen, waaronder de kastelen van Pacentro, Introdacqua, Bugnara, Popoli en Roccacasale, die op dusdanige afstand van elkaar gebouwd zijn dat ze ook in het verleden visueel contact met elkaar hadden. Op deze manier konden ze elkaar in het geval van nood snel met rooksignalen waarschuwen. In Pettorano is het natuurreservaat Riserva Regionale Naturale Monte Genzana-Alto Gizio gevestigd, waarin wolven, beren, vossen, steenmarters, wezels, dassen, marters en wilde katten leven.We volgen de SS17 en bereiken na ongeveer 10 kilometer de hoogvlakte Altopiano delle Cinquemiglia.Van hieruit voert een weg naar het belangrijkste skioord van de Apennijnen. Tussen Monte Rotella en Monte Pratello, op de grens met

Scanno – het meer

typische producten

sport

thermen en relax

het Parco Nazionale della Maiella, liggen de stadjes Pescocostanzo, Rivisondoli en Roccaraso. In het Bos vanSant’Antonio kunt u vaak wolven en beren tegenkomen en in dit natuurreservaat loopt tussen beuken en esdoorns een van de mooiste langlaufpistes van de Abruzzen. De regisseur Ermanno Olmi heeft zijn film “Mille Anni” gewijd aan een beuk in de vorm van een kaarsenstandaard met een omtrek van ongeveer 5,70 meter. Pescocostanzo is een bezoek waard. Het stadje is schitterend en ’s winters doet het sprookjesachtig en feeëriek aan als de wegen en daken met sneeuw bedekt zijn. We raden u aan de Basiliek van Santa Maria del Colle te bezoeken. Een bijzonderheid van deze kerk is het bewerkte houten cassetteplafond uit de 16de eeuw. Maar ook de Kerk van Gesù e Maria (17de eeuw) en de Kerk van Santa Maria del Suffragio dei morti (met een notenhouten altaar uit 1700) zijn de moeite waard. Het stadje bevat tevens diverse palazzo’s waar in het verleden de plaatselijke adel in woonde. Het merendeel hiervan stamt uit de barok (het Palazzo Comunale, Palazzo Colecchi, Palazzo Grilli, Palazzo Mansi en het mooie Casa D’Amata) of uit latere tijdperken (het Palazzo del Governatore en Palazzo Coccopalmeri). Het centrum van Pescocostanzo bevat verder verschillende winkels waar nog altijd het kantwerk “merletto a tombola” geproduceerd en verkocht wordt. De techniek is eeuwenoud en werd in 1992 een nieuw leven in geblazen door de stichting van een speciale school. Naast kantwinkels treft u tevens edelsmeden die wonderschone kunstwerken van filigraan tentoonstellen en die Pescocostanzo over de hele wereld beroemd hebben gemaakt. In het stadje kunt u natuurlijk ook een heleboel plaatselijke producten proeven en kopen, zoals kaas (een aanrader is de ricotta), varkens- en schapenvlees (en dus de lamsvleesspiesjes) en diverse plaatselijke likeuren, zoals de genzianella, een likeur met gentiaan. Op een paar kilometer afstand ligt Rivisondoli, een middeleeuws stadje (waarvan u nog altijd een aantal tekens van terug kunt vinden, ondanks de toeristische industrie) dat in de hele wereld bekend staat om zijn jaarlijkse levende kerststal. Vanuit Rivisondoli kunt u de skipistes van Monte Pratello bereiken. Deze pistes zijn direct verbonden met de pistes van Aremogna (bereikbaar vanuit Roccaraso). Het skigebied Aremogna-Monte Pratelloheeft meer dan

100 km aan skipistes. U kunt hier dus de hele dag skiën zonder dat u telkens dezelfde piste aﬂegt. Experts kunnen alle kanten op: ze hebben een rijke keuze aan rode en zwarte pistes. In 2010 viert dit skigebied met speciale vieringen 100 wintertoerisme, een feit waarover u zich niet kunt verbazen als u eraan denkt dat hier na Cortina de tweede sleeplift van Italië gebouwd werd: de sleeplift van Monte Zurrone, de eerste skilift in de Apennijnen. Roccaraso is een druk bezochte toeristische bestemming. Dit prachtige stadje werd na deTweedeWereldoorlog bijna helemaal herbouwd.Tijdens deTweedeWereldoorlog was Roccaraso het bolwerk van de beroemde Gustavlijn die de Tyrrheense zee met de Adriatische zee verbond. Van de diverse toeristische structuren (met een uitgebreide keuze aan verblijfsgelegenheden die aan alle eisen voldoen) maken tevens een moderne schaatsbaan en een verwarmd zwembad deel uit. Pescocostanzo

PELIGNA GEBIED

zomer bergsport

cultuur en tradities

wintersport

parken en reservaten

Parco della Majella 6

Parco della Majella San Valentino Roccamorice Caramanico Terme Pacentro

Het “moedergebergte”, het heilige gebergte van de Abruzzen, bevindt zich in een Nationaal Park waar de natuur bijna mystiek aandoet. Hier woonden vele kluizenaars en hier leven nog altijd antieke tradities voort waarvan de oorsprong in een ver verleden terug te vinden is. Een landschap waarin dolines, grotten en afwateringen afgewisseld worden met vaste prairies boordevol bloemen en schitterende kloven die de wanden van de bergen, waarvan 30 meer dan drieduizend meter hoog, insnijden. Roccamorice – Kluizenaarsverblijf van Santo Spirito

Serramonacesca

Guardiagrele

Grotta del Cavallone

Onze ontdekkingsreis in dit fascinerende gebied in de provincies Pescara, L’Aquila en Chieti begint op de SS 487 welke ons van de Tiburtina naar S. Valentino in Abruzzo Citeriore en vervolgens naar het hart van het park voert. De weg voert ons vervolgens door het park tot aan de bergpas Valico della Forchetta en bereikt vervolgens Palena. Vanuit Palena voert de SS 81 ons naar het dal alwaar we een aantal van de meest interessante gemeentes van het massief in de provincie Chieti bezoeken kunnen. Ter hoogte van Scafa laten we de Tiburtina achter ons en brengen we een bezoek aan de Frans gotische Abdij van Santa Maria d’Arabona in de gemeente Manoppelle. Vervolgens bereiken we San Valentino in Abruzzo Citeriore. Het stadje is goed herkenbaar dankzij de Kerk van de heiligen SS. Valentino e Damiano (het oorspronkelijke ontwerp was het werk van de architect die tevens de Reggia in Caserta ontwierp) met de tweelingklokkentorens boven de barokken voorgevel. Vanuit San Valentino kunt u Roccamorice bereiken. Roccamorice is een ideaal vertrekpunt voor wandelingen of ﬁetstochten met de mountain bike door de bossen van de Maiella.

typische producten

sport

thermen en relax

Bergbeklimmers kunnen hun hart ophalen op de klif die“Parete dell’Orso” genaamd is. Dit is een van de belangrijkste klimwanden in heel Italië met een totaal aan 250 perfect uitgeruste klimroutes. Aan deze zijde is een bezoek aan Serramonesca en de nabijgelegen kerk van de heilige S. Liberatore a Maiella verplicht. De kerk werd gebouwd rondom het jaar Duizend en werd vervolgens voorzien van een vierkante klokkentoren. Op korte afstand van de kerk, in de contrada (wijk) Brecciarola, begint een wandelpad dat u in twintig minuten naar het kluizenaarsverblijf, de Eremo di Sant’Onofrio, brengt. Dit kluizenaarsverblijf wordt afgesloten met een rots en stamt uit de 11de tot 14de eeuw. De omgeving is rijk aan interessante plekken die karakteristiek

Vanuit toeristisch oogpunt gezien is met name het bezoek aan de diverse kluizenaarsverblijven zeer interessant. We raden u met name de Eremo di S.Spirito aan. Dit kluizenaarsverblijf is een nationaal monument dat een schitterende voorbeeld is van de perfecte integratie van de architectuur in de natuur. Het kluizenaarsverblijf werd gesticht in 1244 en was de eerste vaste verblijfsplaats van Paus Celestinus V in Maiella. De structuur gemaakt van stenen blokken past uitstekend in de natuurlijke omgeving. De berg en het kluizenaarsverblijf lijken samengesmolten te zijn, hetgeen de ideale fusie tussen God en de natuur symboliseert. Op een kleine afstand, een stuk lager in hetzelfde dal, ligt de Eremo di S. Bartolomeo in Legio. Dit kluizenaarsverblijf is een spectaculaire constructie die in de 10de eeuw in de bergwand uitgehakt werd. Pietro Morrone herbouwde dit kluizenaarsverblijf na 1254 en bracht hier vervolgens diverse jaren van zijn kluizenaarsleven door.

Parete dell’Orso - Klimwand

San Liberatore a Maiella - Serramonacesca

PARCO DELLA MAJELLA

zomer bergsport

Tholos (herders- en boerenverblijf )

Valle dell’Orfento

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

zijn voor dit berggebied. Zo kunt u talloze tholossen, stenen hutten “a secco” (zonder de toepassing van cement) die door de herders als nachtverblijf gebruikt werden, tegenkomen. We keren terug naar S. Valentino en rijden in de richting van Caramanico, een thermenplaats aan het begin van de Valle d’Orfento, een suggestief natuurreservaat. Dankzij de aanwezigheid van de thermen is de economie van Caramanico gebaseerd op het toerisme en dus kunt u hier uit meerdere verblijfsgelegenheden – een aantal zeer modern en voorzien van alle comfort – kiezen die aan ieders eisen voldoen. In de mooie Kerk van S. Maria Assunta, een van de middeleeuwse gebouwen die in het stadje aanwezig zijn, kunt u een schitterende monstrans van Nicola da Guardiagrele, een edelsmid uit de 15de eeuw bewonderen. Diverse Kerken in de Abruzzen bevatten kunstwerken van Nicola da Guardiagrele. Vanuit Caramanico voert de weg ons naar Sant’Eufemia a Maiella, een klein bergstadje in een betoverend landschap. Als we alle woningen van Sant’Eufemia achter ons gelaten hebben, bereiken we met een kleine omweg Roccacaramanico. De bevolking van dit kleine middeleeuwse stadje heeft, ondanks de schoonheid ervan, langzaam maar gestaag het stadje verlaten tot hier in de 90-er jaren van de vorige eeuw slechts een enkele bewoonster van honderd jaar oud achterbleef. In de afgelopen jaren is het stadje weer tot leven gekomen, mede dankzij de inspanningen van jongeren en een aantal privéinvesteerders die diverse gebouwen gerenoveerd hebben. Bij de toegangspoort van Roccacaramanico is tegenwoordig een Etnograﬁsch Museum gevestigd. We keren naar de hoofdweg terug en klimmen verder omhoog tot aan 1282 meter. Hier bevindt zich het skistation Passo S.Leonardo. Een hotel overheerst de ruime vlakte waar gelanglauft en geskied wordt in een spectaculaire omgeving. Het skistation is verder uitgerust met een snowboard park. En na een lange dag op de ski’s kunt u zich opwarmen met een kop warme chocolade en een scheutje Centerbe, een lokale likeur met een hoog alcoholpercentage en met aromatische en geneeskrachtige kruiden dat in de Abruzzen gedistilleerd wordt die op de hellingen van de Monte Morrone geplukt zijn. Vanaf de Pas kunt u naar de Peligna Vallei afdalen. U komt nu langs Pacentroop de westelijke helling van de Monte Morrone. De drie hoge vierkante torens van het kasteel van Cantelmo Caldora, recent gerestaureerd en omgeven met een greppel, steken hoog boven het stadje uit en geven hier een uitzonder-

typische producten

sport

thermen en relax

lijke atmosfeer aan. In Pacentro wordt elke eerste zondag van september de eeuwenoude “Corsa degli Zingari” (Zigeunerwedloop ) gehouden. Vanuit Pacentro rijden we om de vlakte van Passo S. Leonardo heen en bereiken we via een panoramaweg Campo di Giove, een beroemde toeristische plaats die ook door toeristen uit de andere regio’s bezocht wordt. Een kabelbaan brengt u hier van 1150 tot aan een pas op 1652 meter hoogte waar twee skiliften en twee sleepliften u brengen naar Km alpineski-en langlaufpistes en alpineskiroutes. De liften kunnen u tot 2403 meter hoog op de Tavola Rotonda aan de voet van de Monte Porrara brengen. Dit is het hoogste punt van de hele regio dat met mechanische hulpmiddelen bereikt kan worden. In Fonte Romana op een hoogte van 1210 meter beginnen wandelpaden die bergbeklimmers en trekkers het park invoeren richting de hoogste toppen van de Maiella. De Monte Amaro boven Fara S. Martino kan echter gemakkelijker bereikt worden via de bergrug die vanaf de Blockhaus bij Passolanciano over de oostzijde van de Maiella loopt. We raden u bovendien aan de Valle di Femmina Morta (de vallei van de gestorven vrouw), een landschap doorkliefd met droge valleien en doorboord met doliles, te

bezoeken. Vanaf Campo di Giove pakken we een weg die langs Monte Porrara afdaalt en ons via de Valico delle Forchetta naar het schitterende sanctuarium Madonna dell’Altare brengt. Het sanctuarium werd in de 14de eeuw door de volgelingen van Pietro Morrone gebouwd op de plaats waar de kluizenaar ongeveer drie jaar lang verbleef. Op een kleine afstand ligt Palena, van waaruit u met een tweepersoons skilift de skipistes van Campo di Giove kunt bereiken. Palena is een stadje dat in de vroege middeleeuwen gesticht werd. Helaas is hier als gevolg van de vernietigingen van de Tweede Wereldoorlog slechts weinig van bewaard gebleven: het kasteel (11de eeuw), dat meerdere keren gerestaureerd is, in het hoger gelegen deel van het stadje en de mooie kerk van de Rozenkrans (Chiesa del Rosario) uit de 17de eeuw zijn twee monumenten die een bezoek waard zijn. Vanuit Palena kunt u de SS 84 naar het noorden nemen. U komt nu langs een aantal zeer belangrijke centra in het Parco della Maiella. Het eerste centrum is Lettopalena. In de buurt van dit stadje ligt de Vallone di Izzo, een dal boordevol grotten waar in het verleden de herders zich vaak met hun schapen en geiten in terugtrokken. Het gebied wordt amper door toeristen

Pacentro

PARCO DELLA MAJELLA

zomer bergsport

Val Serviera Presentosa

wintersport

cultuur en tradities

bezocht en u kunt hier wandelpaden volgen die u tot een hoogte van 1500 meter voeren. Vanuit Lettopalena rijden we verder naar Taranta Peligna, voorheen een plaats waar wol gehandeld werd. Hier komen de beroemde dikke wollen en veelkleurige dekens (“tarante” genaamd) uit de Abruzzen vandaan. Op een paar kilometer afstand van Taranta ligt de toegang tot de enige grot die in dit park te bezichtigen is: de Grotta del Cavallone. Deze grot is sinds de 17de eeuw bekend en de schrijver Gabriele d’Annunzio situeerde hier de tweede akte van het stuk “Figlia di Iorio”. De grot ontwikkelt zich echter in het gebied van Lama di Peligni, een juweel in een magniﬁeke natuur. Hierin bevindt zich tevens het Riservato Naturale della Maiella Orientale, een natuurreservaat waar zeer veel dieren leven, zoals Italiaanse gemzen, eenhoorns, reeën en wilde zwijnen. We verlaten Lama dei Peligni en bereiken Fara S. Martino via een weg die de helling van de Maiella beklimt. De naam van dit kleine stadje herinnert de Langobardische oorspong. De naam is echter ook verbonden aan de plaatselijke pastatraditie hetgeen hedendaags nog altijd duidelijk is gezien de aanwezigheid van diverse belangrijke pastaproducenten zoals Filippo de Cecco. Het middeleeuwse stadje ligt aan de Verde rivier (een rivier die bijna op de grens met Molise ontstaat. Verder naar het zuiden in de buurt van Rosello ligt in de Verde rivier een

edelsmederij Guardiagrele – detail van de Dom

parken en reservaten

Vanuit Casoli keren we weer naar het noordoosten richting Guardiagrele. Dit stadje staat bekend om zijn artistieke edelsmeden die zowel goud als smeedijzer bewerken. Hier werd de edelsmid Nicola geboren. Zijn belangrijkste kunstwerk (het gouden altaarstuk) wordt in de Dom van Teramo bewaard. In de Kerk van S. Maria Maggiore in Guardiagrele is echter een schitterend processiekruis van verguld zilver bewaard dat tevens het werk is van Nicola. De edelsmeden zijn nog altijd actief en in vele winkels worden waardevolle kunstwerken geproduceerd en verkocht. Een voorbeeld hiervan is de “presentosa” een sieraad dat voorheen (maar ook tegenwoordig) als een teken van liefde door jonge mannen aan hun geliefden geschonken werd. Het komt dus vaak voor dat u de hamers van de edelsmeden hoort klinken voor het maken van sloten, hekwerken en straatlampen, waarvan een groot aantal de wegen verlichten van de “stenen stad”, zoals d’Annunzio haar noemde vanwege de witte steen afkomstig van de Maiella die voor de constructies gebruikt werd.

typische producten

sport

thermen en relax

waterval bestaande uit drie verschillende sprongen met een totaal hoogteverschil van ongeveer 200 meter: Cascate del Verde) en is een ideaal vertrekpunt voor excursies naar het nabijgelegen natuurreservaat Feudo Ugni en met name het natuurreservaat Palombaro-Fara S. Martino. In het laatste reservaat voeren een aantal wandelpaden door het indrukwekkende dal Val Serviera tot aan de top van de Colle Bandiera. Het hoger gelegen gedeelte van de Val Serviera is een groot pretpark voor ervaren alpinisten en rotsbeklimmers. We raden u tevens aan om het dal Vallone di Santo Spirito te bezoeken. De spectaculaire kloof en de antieke Benedictijnse abdij, een van de meest suggestieve spirituele plekken uit de middeleeuwse Abruzzen die door recente opgravingen aan het licht gebracht is, maken een bezoek aan dit dal zeker de moeite waard. Vanuit Fara keren we naar de Via Frentana terug. Deze weg voert ons naar het mooie en betoverende meer van Casoli, gevormd door de dijk in de Aventino rivier, waarin de Maiella weerspiegelt wordt. We rijden verder in de richting van Guardiagrele en bereiken Rapino, een klein maar suggestief stadje dat bekend is om het bijzondere “Verginelle”ritueel dat op 8 mei gehouden wordt. Tijdens dit ritueel dragen alle meisjes uit het stadje witte kleding versierd met gouden sieraden. De meisjes worden vervolgens naar de Kerk van Madonna del Carpino gebracht om de verschijning van Maria te herinneren. De Majella

Vanuit Rapino klimmen we de berg op en bereiken we Pretoro een schitterend middeleeuws stadje met smalle weggetjes en klimmende straatjes. Pretoro is een verplichte halte alvorens we naar Passolanciano en naar de skipistes van Maielletta klimmen. Gezien de korte afstand tot de kust (ongeveer 50 km) wordt dit skigebied in het winterseizoen met name door de inwoners van Pescara en Chieti bezocht. Dit is het enige skigebied in Europa met uitzicht over zee en wordt gevormd door drie verschillende zones (Maieletta, Passo Lanciano en Passo Tettone), heeft 1 skilift en 8 sleepliften die u naar 2 zwarte, 9 rode en 5 blauwe pistes voeren. Er is tevens een verlichte piste en een snowpark voor snowboardliefhebbers aanwezig. De Blockhaus (2142 m) behoort tot de hoogste toppen van de oostelijke Maiella en bevindt zich op korte afstand van de skipistes van de Maielletta. Een bezoek aan dit gebied is echter nooit compleet zonder een omrit vanuit Passolanciano richting het zuiden van Casoli naar Perano en vervolgens over de SS 652 tot aan Bomba. Dit stadje in het Sangro dal met een“explosieve”naam bewaakt de toegang tot een van de mooiste meren van de Abruzzen. Dit stuwmeer werd in 1962 gevormd, is uitgerust met een mooi toeristisch centrum en is ideaal voor wie van vissen of watersport (zeilen, surfen, kanoën) houdt. In juni 2009 werden op het meer, het Lago di Bomba, een aantal wedstrijden van de Middellandse Zeespelen gehouden.

PARCO DELLA MAJELLA

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Parco Nazionale d’Abruzzo 7

Parco Nazionale d’Abruzzo

Pescasseroli Castel di Sangro

Opi Barrea

Alfedena

Zonsondergang in Alfedena

Het Parco Nazionale d’Abruzzo, Lazio e Molise is het oudste park van Italië. Het park werd een jaar eerder gesticht dan het Parco Nazionale del Gran Paradiso. Benedetto Croce wist zijn neef Erminio Sipari te overtuigen een park te stichten dat gebaseerd was op het model van het Yellowstone Park in de Verenigde Staten.

50 duizend hectaren groen (verspreid over een oppervlakte van 80 duizend hectaren), 25 gemeentes, een fauna die bestaat uit de grootste dieren van de Apennijnen (bruine beren, Italiaanse gemzen, herten, steenarenden) eindeloze beukenbossen en een bloem die het pronkstuk van het park is: de zeldzame “Venusschoentje” orchidee, een orchideeënsoort dat uitsluitend in berggebieden groeit. U kunt het Park het beste te voet bezoeken door gebruik te maken van de vele wandelpaden en toeristische parcours die in het hele gebied uitgezet zijn. Hoe? Zorg voor een verrekijker, een paar stevige wandelschoenen, een waterﬂes en een windjack en ga naar een van de Bezoekerscentra van de vele steden: het personeel van het Park organiseert elke dag (en met name in de zomer) excursies met alpine- en berggidsen. Dit zijn de enige professionele gidsen die door de Parken in de

typische producten

sport

thermen en relax

Abruzzen erkend worden en die capaciteit en competentie waarborgen. Mocht u echter alleen op pad willen, zorg dan voor een speciale toeristenkaart: hierop zijn meer dan 150 wandelpaden voor een totaal van 250 km aangegeven met cijfers en letters (op de kaart). In het park kunt u ze vervolgens herkennen dankzij de typische rode en oranje borden. Vanuit Roccaraso nemen we de SS 17 in zuidelijke richting. We bereiken Castel di Sangro, een zeer oude stad. Castel di Sangro werd door de Sannieten gesticht met de naam Auﬁdena. Het Museo Civico Auﬁdenate bevat diverse voorwerpen die deze oorsprong aantonen. Het museum bevat verder voorwerpen die uit het hele Sangro dal afkomstig zijn. Castel di Sangro heeft tegenwoordig een redelijk modern aanzicht vanwege de diverse verwoestingen die de stad door aardbevingen en de Tweede Wereldoorlog ondergaan is. Desondanks zijn een aantal mooie kerken (de Kerk van S. Maria Assunta is vanuit historisch oogpunt het interessantst) en de ruïnes van een kasteel bewaard gebleven. Het stadje is een ideale plek voor zowel skiliefhebbers die naar Roccaraso en Aremogna gaan als voor de bezoekers van het Parco nazionale d’Abruzzo.

Prato Cardoso

Wolf uit het parco nazionale d’Abruzzo

PARCO NAZIONALE D’ABRUZZO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Na Castel di Sangro verlaten we de SS 17 en nemen we de SS 86 richting Alfedena, een soort van toegangsdeur tot het Park. Dit stadje werd ooit door de Sannieten overheerst. De omgeving en de plaats waren echter sinds de 6de eeuw voor

natuurtochten

Italiaanse gems

In Civitella Alfedena komen natuurliefhebbers rijkelijk aan hun trekken: in het Bezoekerscentrum van het Park op de heuvel tegenover het stadje is het Wolvenmuseum en het bijbehorende faunagebied gevestigd. Hier kan de wolf van de Apennijnen bestudeerd worden. Op korte afstand bevindt zicht tevens het faunagebied van de lynx. Af en toe komt het voor dat herten en beren op zoek naar voedsel het stadje binnenlopen. Te voet kunt u een wandelpad volgen dat u vanuit het stadje naar het suggestieve dal Val di Rose voert. Hier worden vaak Italiaanse gemzen gezien. U kunt natuurlijk ook te paard of op de mountain bike van de natuur genieten en zo Camosciara bereiken. Dit is een schitterend natuurlijk amﬁtheater waar de Italiaanse gemzen ongestoord en beschermd leven (het hoger gelegen deel van de Camosciara is een reservaat dat voor bezoekers verboden is. Hoe dan ook kunt u ze vaak, en met name ’s zomers, van rots tot rots zien springen).

Lago Vivo

Chr. bewoond, hetgeen ook blijk uit de materialen die in de necropolis van Campo Consolino gevonden zijn. Deze voorwerpen worden bewaard in het Museo Civico dat in 1997 heropend werd en dat zeker een bezoek waard is. Alfedena is een startplaats voor excursies naar de Meta, een berg waar beren en Italiaanse gemzen leven. De berg bevindt zich op de grens met Lazio en Molise en om de berg te bereiken komt u langs het kleine kunstmeer van de Montagna Spaccata. Na Alfedena voert de weg ons naar Barrea gebouwd op een rots, vanwaar u een schitterend uitzicht heeft over het Lago di Barrea. Ook dit is een kunstmeer dat in 1922 gevormd werd door een dijk die in de Sangro rivier aangebracht werd. U kunt hier op varen met een kano of een waterﬁets. Uit respect voor de stilte van deze omgeving zijn motorvoertuigen echter niet toegestaan. Een wandeling in het centrum van het stadje voert u naar diverse uitkijkpunten over het meer. Dit is met name het geval rondom het kasteel uit de 13de eeuw. Barrea is het vertrekpunt voor excursies naar Lago Vico, het enige natuurlijke meer van het Park. Dit karstmeertje aan de voet van een mooi beukenbos kunt u bereiken via een gemakkelijk wandelpad.

typische producten

sport

thermen en relax

Het meertje wordt vaak bezocht aangezien het eenvoudig te bereiken is. We nemen de weg die van Barrea langs het meer naar Villetta Barrea voert. Dit stadje werd door de Sannieten gesticht, hetgeen door de megalithische muren rondom de zone Fonte Regina aangetoond wordt. Van het kasteel uit de 14de eeuw zijn echter weinig resten overgebleven. Het stadje is daarentegen rijk aan herenhuizen die uit de 16de en 17de eeuw stammen. Net buiten het stadje bevindt zich het faunagebied van de visotter. Met een kleine omweg kunt u de andere oever van het meer bereiken. Hier ligt Civitella Alfedena. We nemen de SS 83 en volgen de Sangro rivier tot aan Opi. Dit stadje ligt op het punt waar drie dalen bij elkaar komen: de val Fondillo, de val di Sangro en de val del Fredda. Opi is een middeleeuw stadje en is een vertrekpunt voor excursies naar de Val Fondillo, een van de mooiste dalen van dit gebied boordevol fauna (ook hier kunt u de Italiaanse gems tegenkomen) groen en water. De excursies – voor iedereen haalbaar en dus niet alleen voor ervaren wandelaars – kunt u te voet, op de mountain bike of zelfs langlaufend

Pescasseroli

afleggen. In dit gebied kunt u verder de enige spontaan groeiende orchidee van Italië tegenkomen: het “Venusschoentje” In Opi kunnen we twee verschillende richtingen op: de SS 83 voert ons naar Pescasseroli in een dal dat door de Monte Marsicano overheerst wordt. De SS 509 voert ons echter door het Park in de richting van Lazio en komt uit in het dal Val di Comino. We beëindigen de tocht in de Abruzzen en rijden in de richting van Pescasseroli, een van de belangrijkste toeristische plaatsen van het park. Hier werd de Italiaanse filosoof Benedetto Croce geboren, hetgeen herinnerd wordt door de gedenkplaat dat op de voorgevel van het Palazzo Sipari aangebracht is. De ruïnes van Castel Mancino kijken van bovenaf over het stadje uit. Pescasseroli bestaat uit het oude centrum, geheel in steen en het moderne gedeelte dat desondanks perfect in de magnifieke natuur opgenomen is. Beren, wolven, lynxen en diverse soorten roofvogels zijn binnen de hekwerken van het faunapark te bezichtigen. Het faunapark werd gesticht om de exemplaren op te kunnen vangen die om

PARCO NAZIONALE D’ABRUZZO

zomer bergsport

Excursie met sneeuwschoenen in de sneeuw

Bruine beer

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

verschillende redenen niet langer in staat zijn in de vrije natuur te overleven. Vanuit Pescasseroli voert een weg ons naar het Sanctuarium van Monte Tranquillo waar een houten beeld van de Zwarte Madonna bewaard wordt. Dit sanctuarium is uiterst fascinerend wegens het panoramische punt waar het gebouwd is: het bevindt zich op de Monte Marsicano op een hoogte van 1597 meter en heeft uitzicht over het dal van Pescasseroli. Het wandelpad dat hierheen leidt, voert door de mooiste beukenbossen van de omgeving. Dit pad kunt u ook met de mountain bike of te paard afleggen. In de nabijheid van het sanctuarium op de vlakte van Macchiarvana worden in de winter de enige langlaufpistes van de omgeving uitgezet. We rijden vanuit Opi richting Lazio en bereiken de Val di Comino. Dit is een ideaal vertrekpunt voor ontdekkingstochten in de kleine en onbekende oude centra van dit dal. De Valle di Comino is een natuurlijk amfitheater omringd door de betoverende bergen van de Apennijnen in de Abruzzen en de Molise en door het massief van Monte Cairo. Het dal bevat 21 middeleeuwse centra waaronder Atina, Alvito, Campoli Appennino (beroemd om de truffels), Picinisco, San Biagio Saracinisco, San Donato Val di Comino, Settefrati en Vallerotonda. In Isola di Liri raden we u aan een bezoek te brengen aan de waterval van de Liri rivier: een emotionerend natuurlijk spektakel. In de zomer trekt het Festival Internazionale Liri Blues talloze bluesliefhebbers aan. Sora aan het begin van de Valle di Comino is vanuit historisch, artistiek en religieus oogpunt een belangrijke etappe en bevat talloze interessante bedevaartsplekken. De witte en zwarte truffels van Campoli Appennino zijn een typisch plaatselijk product van hoogwaardige kwaliteit, ondanks dat ze nog weinig bekend zijn. De plaatselijke gastronomie maakt met truffels eenvoudige en geraffineerde recepten: van de simpele combinatie met fettuccine (lange macaroni) en andere verse pastasoorten tot gearomatiseerde sauzen voor toastjes, hoofdgerechten en zelfs nagerechten. Ook Alvito is een bezoek waard. Het stadje heeft een kasteel, een hertogenpaleis, diverse kerken en het Sanctuarium van S. Mesia. Probeer hier tevens de beroemde en traditionele torroncini (noga) van de Val di Comino. We raden u vervolgens aan te stoppen in de centra van San Donato en Picinisco. In Atina kunt u het mooie plein met het Palazzo Ducale bezoeken waar het Festival Atina Jazz georganiseerd wordt. Aan dit festival nemen ook de grote in-

typische producten

sport

thermen en relax

ternationale artiesten deel. U kunt de aangename route langs oude middeleeuwse stadjes uitstekend combineren met een aantal excursies in de natuur, uitstapjes en etappes in een gebied waar de combinatie ﬂora-fauna voor een habitat gezorgd heeft waar beren, wolven, Italiaanse gemzen en adelaars in symbiose leven met irissen, gentianen, akeleien en orchideeën. We raden u aan excursies te organiseren in het dal Vallone di Forca D’Acero, terwijl u in Prato di Mezzo (Picinisco) het skiën kunt afwisselen met paardrijden, ﬁetstochten met de mountain bike, rotsbeklimmingen, alpineskiën, deltavliegen en paragliden. De Monte Meta wordt echter bezocht door alpineskiërs. Een groot aantal (wandel)paden doorkruist de Valle di Comino: Madonna di Canneto (Settefrati) met een

... eet smakelijk Gastronomen moeten de verschillende schapen- en geitenkazen proberen, wellicht in combinatie met een bezoek aan de Cabernet wijnkelders in Atina. De cabernet van Atina is een wijnsoort die zowel nationaal als internationaal aangeprezen wordt. Verschillende traditionele recepten uit de Ciociaria (de volksnaam van dit gebied) zijn gebaseerd op de stevige en smakelijke fagiolo cannellino (een langwerpige witte boon): pasta e fagioli (macaroni en bonen) maar ook “sagne” een typische bonensoep met stukjes verse pasta gemaakt van water en grof gemalen meel.

Gentiaan

Kaas uit de Abruzzen – Pecorino

schitterend sanctuarium midden in het bos, Prati di Mezzo en de ravijnen Gole di Melfa (Picinisco, Vallerotonda), Tracciolino (Casalvieri-Roccasecca), de Monte Bianco (Villa Latina), de Monte Obachelle (Casalattico), het eeuwenoude kastanje- en beukenbos op de Monte Cairo en in Terelle en de truﬀelrijke bossen van Colle San Magno. De veeleisende natuurliefhebbers kunnen tevens een bezoek brengen aan het Wilderness Gebied van S.Elia Fiumerapido en Vallerotonda. In diverse centra van dit dal kunt u paardrijden of met de mountain bike rondritten maken. Het zuidelijke deel van het Parco Nazionale d’Abruzzo bevindt zich in de gemeentes Pizzone, Castel San Vincenzo, Rocchetta al Volturno, Scapoli en Filignano. Aangezien dit deel in de regio Molise ligt, worden ze apart besproken in het deel van deze brochure dat de Mainarde behandeld.

PARCO NAZIONALE D’ABRUZZO

zomer bergsport

INDEX

RIETI

VITERBO

4 FROSINONE

LATINA

Sabina

Terminillo en franciscaner sanctuaria

Parken en beschermde gebieden

Ciociaria

Tussen Sora en Cassino

In de Centrale Apennijnen

van Lazio.

LAZIO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

LISE MO

RUZZO AB

CENTRALE APENNIJNEN LAZIO

ROMA

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Sabina 1

Sabina

Rocca Sinibalda Farfa

Turano

Collalto

Waar begint onze reis in Sabina? De Sabina, een gebied met vriendelijke heuvels, olijfbomen, akkerland en beuken- en eikenbossen, biedt ontelbare mogelijkheden. Als we het hebben over kastelen en abdijen komen namen in ons op zoals bijvoorbeeld Collalto Sabino, Rocca Sinibalda en de Abdij van Farfa en het omringende middeleeuwse stadje. Sabina – detail

typische producten

sport

thermen en relax

De legende wil dat de Abdij van Farfa in 680 gesticht werd door Tommaso di Morrienna nadat deze in een visioen door Maria bezocht werd. Maria zou hem verzocht hebben Jeruzalem te verlaten en naar de Sabina terug te keren alwaar hij een gemeenschap moest vestigen op de resten van de oude Maria basiliek die door de Langobarden verwoest was. De abdij van Farfa is een van de meest prestigieuze exemplaren van het middeleeuwse Europa. Karel de Grote verbleef een tijdje in de Abdij alvorens hij in Rome tot keizer gekroond werd. Het economische vermogen van Farfa en de sterke band die de abdij had met het Karolingische rijk wordt aangetoond door het feit dat een vrachtschip van de abt vrijuit kon handelen en alle havens van het keizerrijk aan kon doen zonder dat hier rechten voor betaald moeten worden. Het gouden tijdperk waarin de abdij zich uitbreide met nieuwe structuren en prestigieuze meubels werd gevolgd door een langdurige en trieste teloorgang gekenmerkt door plunderingen, belegeringen, landverdelingen en excommunicaties tot de abdij in 1861 door de Italiaanse Staat geconﬁsqueerd werd. De abdij werd vervolgens in 1921 verkocht aan privé-investeerders. Hedendaags is hier de

... een must De grote kloostergang, met Romeinse beelden en epigraﬁe, en de oudere “Langobardische kloostergang” met Romaanse tweelingvensters van waaruit u uitkijk heeft over de klokkentoren van de kerk met vier etages blinde Romaanse bogen en drielingvensters moet u zeker bezichtigen. Vanuit de grote kloostergang kunt u via een van de twee Gotische diamantvorige portalen de moestuin bezoeken. Vanuit de moestuin heeft u een schitterend uitzicht over de Farfa rivier. Het andere portaal voert u naar de Bibliotheek, een zaal met een gewelvenplafond waarin 45.000 exemplaren, 60 wiegendrukken en diverse manuscripten bewaard worden. De Bibliotheek van Farfa was tijdens bloeiperiode van de abdij een van de grootste bibliotheken van Europa. De creativiteit van de kunstenaars die in het Scriptorium actief waren leidde onder de heerschappij van Abt Hugo I tot het ontstaan van een aparte minuskel dat duidelijk afweek van de andere minuskels die toentertijd gebruikt werden: de Romanesca Farfense. Deze minuskel werd vervolgens eer aangedaan in de werken van Gregorio da Catino (1062 – 1133), in de middeleeuwen een expert op het gebied van Italiaanse en Europese geschiedenis.

De abdij van Farfa - bovenaanzicht

De abdij van Farfa – detail

SABINA

zomer bergsport

Olie

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Benedictijner gemeenschap van S. Paolo fuori le mura gevestigd. De poort uit de 15de eeuw is het werk van Anselmo da Perugia en de boog boven de poort toont een afbeelding van de “Madonna con Bambino e Santi”. De poort geeft toegang tot het binnenhof, dat overheerst wordt door de “Palazzaccio” een grote toren met kantelen en de mooie voorgevel van de Kerk van Santa Maria di Farfa. De basiliek heeft drie schepen die door twee rijen met geraﬃneerde zuilen verdeeld worden. De kolommen aan de rechterkant zijn Ionisch terwijl de kolommen aan de linkerkant Dorisch zijn. De kolommen zijn allen afkomstig uit oude patriciërshuizen. Het renaissancistische houten cassetteplafond met het wapen van de Orsini familie in het midden overkoepelt het geheel. De achterwand is versierd met een Vlaams schilderij dat het Laatste Oordeel uitbeeld. Het stuk vloer uit de Karolingische periode en de resten van de vloer uit de 12de-13de eeuw, de talloze fresco’s en de wijwatervaten in verschillende stijlen, Gotisch rechts en Renaissancistisch links, zijn vanuit historisch oogpunt zeer interessant. De halfronde crypte uit de 7de-8ste eeuw is zeer waardevol. Hierin wordt een bijzonder mooie Romeinse sarcofaag (uit het einde van de 2de eeuw na Chr.) bewaard die versierd is met de afbeeldingen van een gevecht tussen Romeinen en Barbaren. We raden u aan om in de Abdij de Oleoteca van Farfa te bezoeken. Hier kunt u de beste olijfoliesoorten uit de Sabina en de rest van Lazio proeven. Farfa ligt dus in de glooiende heuvels van de Sabina, een gebied dat zich uitstrekt aan de linkerzijde van de Via Salaria (gezien vanuit Rome). Aan de rechterzijde van deze weg kunt u in het natuurreservaat Riserva Naturale Monti Navegna e Cervia achter de Monti Lucretili twee kastelen bezoeken: het kasteel van Roccasinibalda in het noorden en het kasteel van Collalto Sabino in het zuiden. De beide kastelen vormen een etappe die vanuit historisch en artistiek oogpunt, maar ook wegens de uitstekende staat van bewaring en het schitterende landschap zeer interessant is. Het baronpaleis van Roccasinibalda kunt u van veraf zien liggen terwijl u door schitterende bossen en dalen en over de bergen van de Valle del Turano hier naar toe rijdt. De naam is afkomstig van een edelman uit Spoleto, Sinibaldo, die hier rond het jaar 100o de eerste verstevigde

typische producten

sport

thermen en relax

woning liet bouwen. Roccasinibalda bereikte het hoogtepunt toen de Kardinaal Alessandro Cesarini besloot een paleis te laten bouwen dat aan zijn rang en politieke vooruitzichten beantwoordde. Hij liet het paleis ontwerpen door Baldassarre Peruzzi, een van de beroemdste militaire architecten van het moment. Peruzzi ontwierp een gebouw dat tegelijkertijd macht en elegantie uitstraalt. De originele tekeningen van dit ontwerp worden in de Uﬃzi bewaard. Uit deze tekeningen blijkt dat het Kasteel gedeeltelijk gewijzigd is waardoor het geheel een onregelmatige vorm gekregen heeft. Deze vorm representeert op symbolische wijze het contour van een adelaar met gestrekte vleugels waarbij de donjon in de richting van de hoofdingang de “bek” voorstelt terwijl aan de andere kant de “staart” uitsteekt. Valkbij de toegangspoort treft u op een hoogte van een meter boven een grond een kleine poort de “porta del morto” (dodenpoort) genaamd. Deze poort geeft nu toegang tot de klokkentoren en het uurwerk, terwijl de zware ijzeren deur toegang geeft tot een weggetje dat al klimmend naar de echte ingang voert. Het binnenhof verdeelt de verdedigingswerken van het woongedeelte. De put op het binnenhof maakt nog altijd gebruik van de originele watertoevoer, een waterbron, die ook na de brand veroorzaakt door de ontploﬃng van buskruit in de 17de eeuw intact gebleven is. Tijdens dezelfde explosie werden de donjon, de ophaalbrug en de andere

... een must Een eigenaardigheid van Roccasinibalda is de hangende tuin met diverse exotische planten en inheemse plantensoorten die in de directe omgeving ontbreken of zelden voorkomen, zoals mirte, taxus, roze nieskruid en andere zeldzame plantensoorten die tijdens de Renaissance verbouwd werden. De aanwezigheid van deze geraﬃneerde tuin bevestigt de dubbele functie – verdedigingswerk en woning – van dit indrukwekkende kasteel. Sinds 1928 is het kasteel een nationaal monument.

gebouwen vernietigd en vervolgens nooit meer herbouwd. De grote zaal op de tweede etage is versierd met fresco’s die de verschillende omringende stadjes, allen herkenbaar aan

Kasteel van Roccasinibalda

De postzegel ontworpen door E. Vangelli

SABINA

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

de kastelen, uitbeelden. De andere kamers op deze etage zijn versierd met fresco’s uit de 16de eeuw die duidelijk op Michelangelo en Raﬀaello geïnspireerd zijn met mythologische en heraldische afbeeldingen die de geschiedenis vertellen van de Romeinse patriciërsfamilies die Roccasinibalda beheerden tot het ingelijfd werd in de Pauselijke Staat. Aan de ingang van het stadje in een afgraving langs de weg ligt de toegang tot de grotten die zich op natuurlijke wijze in de kalkbodem gevormd hebben. De grotten zijn karakteristieke elementen van het gebied die de oudste sporen van het verleden bewaren. De fossiele resten, dierlijk en menselijk, tonen de primordiale functies die deze grotten hadden: vuurplaats voor het bereiden en het eten van vlees en begraafplaats van de stamleden. Veel later werden de grotten gebruikt door trekkende herders. De grotten fungeerden echter ook als schuilplaats tijdens de Tweede Wereldoorlog, als gevangenis, bedevaartsoord en opslagplaats voor voedsel en gereedschap. Mocht u het stadje Collalto Sabino willen bezoeken, dan moet u de snelweg A24 en niet de Via Salaria nemen. Pak de afslag Carsoli. Collalto Sabino heette oorspronkelijk Castaldio en werd waarschijnlijk gesticht in de 10de eeuw op de plaats waar zich eerder een verdedigingswerk van de Sabijnen bevond. De huidige naam is verbonden aan de bijzondere ligging, op ongeveer 980 meter boven het zeeniveau. Tijdens de plundertochten van de Saracenen in de Sabina bleek het noodzakelijk een verdedigingswerk met een uitkijktoren op een militair strategische plaats op de top van een hoge en steile heuvel te bouwen. De weg naar Collalto klimt tussen eiken- en kastanjebossen vanuit de Valle del Turano omhoog tot aan de indrukwekkende muren met kantelen van het stadje. Via de smalle en kronkelende straatjes met stenen huizen en pleintjes van Collalto bereikt u het majestueuze 15de-eeuwse kasteel. De strategische ligging van dit stadje op de grens

tussen de Pauselijke Staat en het Rijk van Napels zorgde ervoor dat Collalto sinds de 13de eeuw uiterst belangrijk was met als gevolg dat de macht over het stadje door meerdere families bestreden werd. Het kasteel van Collalto is een prachtig voorbeeld van 15de-eeuwse militaire architectuur. Het kasteel bezit typisch middeleeuwse architectonische elementen, zoals grote torens, muren met kantelen, de indrukwekkende ophaalbrug waarmee u de muren binnenkomt en een geometrisch binnenhof. Het kasteel dankt zijn 16de-17de-eeuwse aanzicht aan de centraal gelegen vierkante toren met twee ronde torens op de hoeken en een reeks bastions, weergangen en verdedigingsplaatsen voor zwaar geschut. Het baronkasteel werd aan het einde van de 19de eeuw gerestaureerd. De verschillende constructies bieden u de mogelijkheid het originele ontwerp en de 17de-eeuwe wijzigingen – toepast om zowel het paleis als het kasteel om te bouwen in een artilleriefort met duidelijk militaire aanzichten – van het kasteel te herkennen. Het kasteel is met trappen verbonden met het baronpaleis waarvan de voorgevel boven de woningen uitsteekt. In het kasteel is een groot park aangebracht en vanaf de toren van de donjon heeft u een schitterende uitzicht over de Terminillo, Maiella en Gran Sasso. Het stadje bevat verder op het plein Piazza della Podesteria een mooie achthoekige fontein, het recent gerestaureerde Palazzo Latini uit de 17de eeuw en de Parochiekerk van S.Lucia uit de 10de eeuw. De kerk is aan de binnenkant versierd met schitterende fresco’s uit de 16de eeuw. Net buiten het stadje ligt het klooster van S.Maria met een poort uit de 15de eeuw. Verderop liggen de ruïnes van het oude kasteel van Montagliano met het omringende stadje dat tussen 1280 en 1400 meerdere keren verwoest en daarna nooit meer herbouwd werd.

SABINA

Kasteel van Collalto Sabino

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Terminillo en de Franciscaner sanctuaria 2

Terminillo

typische producten

sport

thermen en relax

De vier Franciscaner sanctuaria in de provincie van Rieti (Greccio, Poggio Bustone, Fonte Colombo en La Foresta) maken tegenwoordig deel uit van de “Cammino di Francesco”(ww.camminodifrancesco.it) en bieden toeristische, religieuze en culturele

... een must Poggio Bustone Greccio

Monte Terminillo

RIETI

De groene vallei in de provincie Rieti is een must voor zowel degene die de Monte Terminillo “de berg der Romeinen” willen bezoeken als degene die de voetsporen van Sint Franciscus, de heilige uit Assisi, willen volgen. De bergen in de provincie Rieti hadden een belangrijke rol in de spirituele ontwikkeling van deze heilige.

In een eeuwenoud steeneikenbos op de helling van de Monte Rainiero ligt het Sanctuarium van Fonte Colombo. Monte Rainiero is de “Franciscaner Sinaï” en werd door Sint Franciscus gekozen voor het opstellen van de regels van zijn Orde. Alles hier is heilig: de gebouwen, de heldere waterbron en het bos met de Sacro Speco, de heilige grot waar de Orderegel opgesteld werden. Op deze plek werd Sint Franciscus aan zijn ogen geopereerd en werden de aders van het oor tot de wenkbrauw met een gloeiend heet ijzer ingesneden. De bronnen melden ons dat broeder vuur Sint Franciscus op miraculeuze wijze de pijn bespaarde.

mogelijkheden. De Terminillo is zowel in de zomer als in de winter een toeristische trekpleister. Te voet, te paard of op de mountain bike kunt u in volle teugen van de wilde natuur van dit deel van de Apennijnen genieten. ’s Winters is de Terminillo het meest

bezochte skigebied van Lazio met in totaal 40 kilometer skipistes. U kunt dit gebied uitstekend ontdekken vanuit Rieti. De stad biedt u de mogelijkheid om dagtochten te maken naar de diverse Franciscaner sanctuaria. U kunt Rieti echter ook benutten als eerste etappe van de “Cammino di Francesco”. In dit geval brengt onze reis ons eerst naar Fonte Colombo en vervolgens naar Greccio, Poggio Bustone, het sanctuarium van La Foresta en uiteindelijk naar Monte Terminillo. De grote kerk van het klooster werd in 1450 ingewijd en toont meerdere aanpassingen zoals de restauratie van het portiek die in 1940 voltooid werd. De kerk heeft enkel een schip en is aan de binnenkant overkoepeld met binten. We raden u tevens aan de Kerk van de Madonna en het Oratorium van San Michele een combinatie van een kapel en een grot te bezoeken. Het oratorium bevat de Sacro Speco, een smalle en lange uitholling in de rots die aan een graf doet denken. Dit is de heiligste plaats van het kluizenaarsverblijf: volgens de volkstraditie ontstond de Sacro Speco opening tijdens de aardbeving die met de dood van Christus gepaard ging. Van Fonte Colombo voert de Cammino di Francesco ons naar Greccio. Documenten die uit het begin van

TERMINILLO

Monte Terminillo

Fonte Colombo - detail van de kapel

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

de 13de eeuw, de eerste jaren dat Sint Franciscus in deze vallei in de provincie Rieti verbleef, stammen geven aan dat in het steeneikenbos al een klooster gevestigd was. Het klooster vormde een indrukwekkende constructie op de helling van de berg met uitzicht over de Valle Reatina, ook Valle Santa genaamd. De bouw van het complex werd in de jaren tussen 1260 en 1270 voltooid. Het Sanctuarium is beroemd omdat hier voor de eerste keer de uitbeelding van de kerststal naar een idee van Franciscus getoond werd. In 1223 met toestemming van de Paus Onorius III werd de “Geboorte van het Kindje Jesus” uitgebeeld met levende mensen en dieren (een koe en een ezel). De kapel werd na het overlijden van de heilige om het scène van de levende kerststal de herinneren en werd gewijd aan S. Lucia. In de kapel herinnert een fresco uit de 15de eeuw dit voorval waarmee een christelijke traditie ontstond die vandaag de dag nog altijd sterk beleefd wordt. Na de kapel kunnen de keuken, het refectorium met fresco’s uit de 15de eeuw en resten van een kleine tobbe waarin de afwas gedaan werd en het eerste slaapvertrek van de monniken (romitorium) met een eenvoudige cel waar Franciscus zittend sliep op een onbekleed rotsbed, bezocht worden. Met een trapje kunt u naar de eerste verdieping klimmen. Hier bevinden zich het oratorium van San Bonaventura en het oude dormitorium (1260-1270) dat aan beide zijden gekenmerkt wordt door kale cellen met houten wanden. In 1792 werd op de top van de Monte Lacerone aan het einde van een bergpad dat begint bij het klooster een kapel gebouwd op een plaats waar Sint Franciscus vaak mediteerde. Het pad voert ons van het op 635 meter hoogte gelegen klooster naar de kapel die op 1205 meter gelegen is. Het pad loopt over de vlakte van Ruschio, is redelijk moeilijk en de wandeling duurt meer dan twee uur. Het uitzicht dat u hier over de Valle Reatina heeft is adembenemend en u kunt hier de spiritualiteit en contemplatie voelen. Het stadje Greccio en het Franciscaner Sanctuarium zijn recent opgenomen in de lijst met de 754 UNESCO Werelderfgoederen. De “nieuwe kerk” gebouwd in 1959 heeft een doorlopende tentoonstelling van kerststallen. Na Greccio kunnen we ons naar Poggio Bustone begeven. Hier kan het voorkomen dat u met de volgende woorden begroet wordt: “Bono jorno, bona gente!”. Volgens de traditie begroette Sint Franciscus de inwoners van het stadje op deze

typische producten

sport

thermen en relax

wijze toen hij hier in 12018 aankwam. Iedereen in Poggio Bustone herinnerde zich de preken van deze man die vervolgens de Beschermheilige van Italië werd. En nog altijd op 4 Oktober klopt een inwoner van Poggio Bustone op de deur van alle inwoners en roept: “Buon giorno buona gente!” (“Goedendag beste mensen!”) om het eerste bezoek van deze heilige aan het stadje te herinneren. Het feest wordt vervolgens voortgezet met een iets minder spirituele sagra della porchetta (biggetje op spit). De Eremo di Poggio Bustone is een kluizenaarsverblijf dat rondom eenvoudige plattelandsgebouwen uitgegroeid is tot een monnikengemeenschap. Door de aanwezigheid van Franciscus en zijn volgelingen zijn de gebouwen nog altijd met geschiedenis en spiritualiteit geïmpregneerd. Het kloostercomplex van Poggio Bustone bestaat tegenwoordig uit een kerk, een klooster, een primitief (of onderste) romitorium en het bovenste Sanctuarium. De kleine kerk gesticht rond het einde van de 14de eeuw en het begin van de 15de eeuw is gewijd aan San Giacomo Apostolo. De kerk, oorspronkelijk bestaande uit drie ruimtes, is eenvoudig, heeft een puntdak met binten en een enkel schip. In de kerk is een schitterend houten koor uit de 17de eeuw aanwezig. De kerk bevat verder een waardevol schilderij uit de tweede helft van de 15de eeuw met een afbeelding van Madonna delle Grazie col Bambino e San Giusseppe, 18deeeuwse fresco’s met twee aanbiddende Engelen, het kasteel van Poggio Bustone en een Paus tussen de heiligen Sint Franciscus en Sant’Antonio da Padova. Rechts van de kerk bevindt zich de kloostergang die uit drie verschillende tijdperken stamt: het klooster uit de 13de eeuw bestaande uit een gracieus portiek versierd met vier kleine stenen pilaren met abacus en hoekige afrondingen, het klooster uit de 14de eeuw met twee gangen en de gebouwen op de begane grond en de eerste etage van het klooster uit de 17de eeuw. Het onderste sanctuarium werd in 1947 ontdekt en toont in zijn eenvoudige vocatie: een smalle rotsspleet openbaart de sterke religiositeit van de orde. Het bovenste sanctuarium, ook bekend met de naam “Sacro Speco”, kunt u bereiken via een steil bospad waar zeven eeuwen geleden Franciscus ook overheen liep. In ongeveer een half uur bereikt u de plaats waar volgens de traditie op miraculeuze wijze de zondes van Franciscus vergeven werden

Poggio Bustone - het sanctuarium

Sanctuarium van Greccio

TERMINILLO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

en waar hem het goede resultaat van zijn orde getoond werd. Het Sanctuarium wordt gevormd door twee boven elkaar gelegen kleine ruimtes die in de rots uitgegraven zijn. De onderste ruimte is een soort van atrium vanwaar u via een trap in de rots toegang krijgt tot de grot van de Heilige. Het laatste Franciscaner sanctuarium in de provincie Rieti dat we zullen bezoeken, is het kerkje van San Fabiano, tegenwoordig ook bekend met de naam Santuario di Santa Maria della Foresta of La Foresta. Voor wie op zoek is naar rust en net als Sint Franciscus de drukte van de wereld wenst te ontvluchten, zal dit afgelegen klooster de ideale plek zijn. Sint Franciscus bereikte deze plek in September 1225. Hier in de groene bossen en met het achtergrondgeluid van de

Een natuuroase Op de Monte Terminillo is een natuuroase ter bescherming van de fauna in het leven geroepen. De oase heeft een oppervlakte van ongeveer 14.000 hectaren waarin de wilde dieren leven en waar met name de natuurlijke habitat van de steenpatrijs, een zeldzame vogel waarvan het aantal in de hele Apennijnen op zorgwekkende wijze afgenomen is, geconserveerd wordt. De rust en de charme van de bergtoppen maar ook de bloei in te lente hebben een onweerstaanbare aantrekkingskracht op sporten natuurliefhebbers en op iedereen die op zoek is naar rust en de grote stad wenst te ontvluchten. Het gebied kan op eenvoudige wijze te voet, te paard of op de mountain bike ontdekt worden aan de hand van een groot aantal goed aangegeven paden met verschillende moeilijkheidsgraad. In de winter kan hier op 40 kilometer skipistes geskied worden.

bronnen schreef hij waarschijnlijk het “Zonnelied”. Het heeft de Franciscaner historici ﬂink wat moeite gekost om het kerkje van San Fabiano terug te vinden in het Sanctuarium van Santa Maria della Foresta dat hier in de 14de eeuw om heen gebouwd werd. Het oude kerkje waarin Franciscus zijn gebeden prevelde kan tegenwoordig herkend worden in het gebouw dat opent op de kloostergang. De laatste etappe van onze reis is Terminillo, een aanzienlijke bergtop in de Apennijnen. Met zijn 2216

meter hoog is dit zowel in de zomer als in de winter de meest geliefde toeristische trekpleister van Lazio. De vier bergtoppen van het Terminillo massief zijn geïdentificeerd als de Monte Tetrico die door Virgilius beschreven werd als een symbool voor wilde en ongerepte natuur. Slechts aan het einde van de 19de eeuw werd de huidige naam, welke al sinds 1500 door de plaatselijke bevolking gebruikt werd, officieel in de Geografische Atlas van het Rijk van beide Siciliën opgenomen. Het Terminillo bergmassief bestaat uit diverse formaties die meer dan tweeduizend meter hoog zijn (Terminiluccio, Terminiletto, Terminillo, Monte Elefante, Cima Sassetelli en Monte di Cambio). Het gebied wordt gevormd door gespleten en op verschillende wijze geplaatste kalksteenplaten. Het terrein dat de detritus op de kalksteen bedekt heeft een dikte die varieert van een aantal centimeter tot een diverse decimeter. Op de dunste punten heeft het terrein wegens de intense passage van vee naar de weiden de karakteristieke begroeiing verloren waardoor de grijze onderlaag te voorschijn gekomen is hetgeen resulteert in een groot aantal paden. Op heldere dagen heeft u vanaf de toppen van de Terminillo een schitterend uitzicht. We beginnen onze ontdekkingsreis door de natuur van de Terminillo op kleine hoogte waar de schaarhoutbossen van eiken, moseiken, witte en zwarte haagbeuken en essen afgewisseld worden met esdoorns en lijsterbessen. Op grotere hoogte treft u tevens lijsterbessen die met hun vele rode vruchten het bos kleuren. Op een hoogte van duizend meter bereiken we de beukenbossen die ons tot ongeveer 1700 meter vergezellen. Hier gaan ze over in weiden die de bergen, met uitzondering van een aantal rotsachtige bergtoppen, tot aan de top bedekken. De groene weiden zijn begroeid met distels, gentianen, Kochs gentianen en schitterende orchideeën.

TERMINILLO

Beukenbos

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Parken en beschermde gebieden 3

Parken en beschermde gebieden Rascino Monti Lucretili Montagne della Duchessa

Laghi di Salto e di Turano Monti Simbruini Subiaco

Vallepietra

Tussen de Sabina en de Abruzzen liggen de Monti Lucretili (met een natuurlijke uitloper in de Monti Simbruini), het natuurreservaat van Monti Navegna e Cervia rondom de meren laghi di Salto e di Turano – bezocht door vele kanoërs afkomstig uit de hele regio – de hoogvlakte Altopiano di Rascino en de Montagne della Duchessa. Deze natuurgebiededen hebben allen een grote naturalistische waarde en worden zowel in de zomer als in de winter door natuur- en sportliefhebbers gewaardeerd.

typische producten

sport

thermen en relax

wilde katten en u kunt zelfs wolven tegenkomen al hoewel ze zich niet zo gemakkelijk laten zien. Het wild wijn, waarvan de grote exemplaren uit Oost-Europa afkomstig zijn, is recent vanwege de jacht ingevoerd. Sinds de herinvoering is het aantal wilde zwijnen gestaag toegenomen. Als we ons verplaatsen naar het uiterste noorden van de Ciociaria op de grens met Lazio en Abruzzen vinden we op de Monti Simbruini en Ernici het grootste park van de regio, het Parco dei Monti Simbruini met een oppervlakte van ongeveer 30.000 hectaren. Het park heeft alle typische eigenschappen van een gebied uit de Apennijnen: bergtoppen van ongeveer tweeduizend meter hoog (monte Autore – 1853 m., monte Tarino – 1961 m., monte Cotento – 2014 m. En monte Viglio – 2156 m.), uitgestrekte beukenbossen, plateaus met karstfenomenen, bronnen en kleine nederzettingen rijk aan vaak waardevolle historische en culturele elementen zoals bijvoorbeeld het Benedictijner klooster van Subiaco en het Sanctuarium van SS. Trinità in Vallepietra. Het park heeft verder een groot aantal originele grotten: de Pozzo del Gelo in Camposecco, de Grotta dell’Inferniglio in de buurt van Jenne, de Grotta del Simbrivio in Vallepietra en de Grotta del Pertuso in het gebied van Filettino.

voor birdwatchers...

Het Parco Naturale Regionale dei Monti Lucretili, een park met een oppervlakte van ongeveer 18.000 meter, ligt ten noordoosten van Rome in het gebied dat door het dal van de Tiber en het dal van de Aniene ingesloten wordt. Het park bevat diverse gemeenten. Een aantal hiervan zijn daadwerkelijk de moeite waard: Monteﬂavio, Montorio Romano, Moricone, Marcellina, Palombara Sabina, San Polo dei Cavalieri, Vicovaro, Roccagiovine, Licenza, Percile, Orvinio, Poggio Romano en Scandriglia. Een groot deel van het park is bedekt met olijfbomen en dit gebied maakt dan ook deel uit van de beroemde Dop Sabina olijfolie. Maar natuurlijk komt men hier niet alleen vanwege de uitstekende producten: het park heeft 53

verschillende oﬃciële wandelpaden voor een totaal van meer dan 230 kilometer. En om het de wandelaars en voetreizigers nog eenvoudiger te maken vertrekt bij elke bushalte in een van de 13 gemeenten van het Park een oﬃcieel wandelpad dat de bezoekers zonder moeite van en naar het park leidt. De vegetatie van het park is een mengeling van maquis in de buurt van de zee en beuken- en esdoornbossen, waarvan u af en toe exemplaren met uitzonderlijke afmetingen kunt tegenkomen. De fauna is zeer gevarieerd en bestaat tevens uit zoogdieren zoals stekelvarkens en dassen die zowel aan de voet van het gebergte als op een vlakte op een hoogte van duizend meter leven. De meest voorkomende vleeseter is de vos, maar hier leven ook

Dit park biedt birdwatchers de mogelijkheid talloze vogels te bestuderen zoals groenvinken, wielewalen, kwartelkoningen en kwartels en in het beukenbos appelvinken, boomklevers, grote bonte spechten en koekoeken. Op de top van de Monte Gennario, Monte Morra en Monte Pellecchia kunt u vervolgens zeldzame steenpatrijzen bestuderen. De rotsgebieden worden bewoond door zeldzame pelgrimsvalken, wespendieven, wouwen en een steenarendenpaar dat door Italiaanse vogelkenners bestudeerd wordt.

’s Winters worden deze gebieden druk bezocht aangezien hier de belangrijkste skigebieden van Lazio liggen: Campo Staﬃ in de gemeente van Filettino en Campo Catino in het gebied van Guarcino. Campo Staﬃ heeft in totaal 15 km aan skipistes met verschillende moeilijkheidsgraden tussen de 2.000 en 1.500 meter waar elke skiër aan zijn trekken kan

Wild zwijn

Slechtvalk

PARKEN EN BESCHERMDE GEBIEDEN

zomer bergsport

Monti Simbruini

Filettino

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

komen. In Filettino zijn diverse hotels aanwezig die in totaal 1500 personen onderdak kunnen bieden. Achter de gemeente van Guarcino ligt het massief van Campocatino met toppen van meer dan 2.000 meter. Vanaf dit massief heeft u een schitterend uitzicht over het lager gelegen Lazio tot aan de Thyrreense zee en de Pontijnse eilanden. Aan de weg die naar het skigebied van Campocatino voert ligt buiten de wind en uit de buurt van lichtvervuiling het Astronomische Observatorium. Het observatorium werd gesticht in 1985 en is tot op heden het grootste Italiaanse observatorium dat door niet-professionele astronomen beheerd wordt. Voor een uitstekend bezoek aan het park raden we u de volgen wandelingen aan: van de bron Fonte della Moscosa tot aan de Monte Viglio (5 uur heen en terug), van SS. Trinità tot aan de Monte Tarino (5,30 uur heen en terug), de beklimming van de Monte Autore vanaf Camposecco (5 uur heen en terug) of de korte klim van Livata tot aan de Monte Calvo (2 uur heen en terug). Een andere wandeling die we u aanraden leidt u tot aan de bronnen van de Aniene rivier: een betoverend landschap met een smal riviertje met zeer helder water. In het water van de rivier kunt u uitstekend forellen vissen. Een andere recente wandeling is het “sentiero dei fiori” van het skistation van Campocatino tot aan Fonte Pozzotello. Tijdens deze wandeling kunt u zeventig verschillende bloemsoorten tegenkomen. Voor mountain bike liefhebbers is het onverharde fietspad van Fosso Fioio (20 kilometer) het meest inspannend. U kunt natuurlijk ook kiezen voor de paden die Camposecco, Campaegli, Campo dell’Osso en Campo Staffi met elkaar verbinden. Maar u kunt ook te paard over de rustige plateaus en de niet steenachtige gebieden van de Monti Simbruini trekken. De uitgestrekte bossen bestaan voor meer dan 70% van het gebied uit beuken, lijsterbessen, taxussen en bergesdoorns terwijl we in de lager gelegen delen tevens eiken, haagbeuken, pluimessen, esdoorns, steeneiken en hazelaars. Tussen de lentebloemen zoals gentianen, narcissen, lissen en viooltjes kunt u ook orchideeën in ontelbare kleuren en vormen aantreffen. In de schaduw van rotsspleten en op de vochtigere plekken groeien varens en mossen terwijl de in de zon gelegen

typische producten

sport

thermen en relax

hellingen met maquis begroeid zijn. De dichte beukenbossen in de meest ontoegankelijke gebieden van het park worden door wolven bewoond. Helaas is het aantal wolven als gevolg van de bosafname drastisch afgenomen. In bepaalde gebieden van het park heeft men de bruine beer zien lopen. Ondanks dat wetten de laatste exemplaren van de bruine beer beschermen blijkt het moeilijk de berenbevolking te stabiliseren. De habitat van de Monti Simbruini kan een extra mogelijkheid bieden om het aantal beren in de Apennijnen van Lazio toe te laten nemen. Het park wordt natuurlijk ook bewoond door diverse amﬁbieën zoals de geelbuikvuurpad, de Griekse beekkikker, de boskikker en de brilsalamander. Ten noorden van het Parco dei Monti Lucretili ligt het natuurreservaat bestaande uit twee bergen, de Monte Navegna (1.508 meter) en de Monte Cervia (1.436 meter). De twee bergen worden gekenmerkt door twee verschillende morfologische kenmerken: de helling richting het meer van Turano is steil met diepe ravijnen terwijl in het noordoosten de hellingen meer glooien en langzaamaan naar het meer van Salto afdalen. Een smalle geul, een kloof, verdeelt de twee belangrijkste toppen aan de basis. Dit gebied is boordevol suggestieve scenario’s: van snelle beekjes tot schaduwrijke bossen, van hooggebergte meren tot zonnige hoogvlaktes. Een ruige en wilde omgeving, een niemandsland, dat de grens vormt met een gebied waarin heiligen, prinsen en rovers hun toevlucht zochten voor meditatie, verdedigingswerken en vluchtroutes. In het reservaat vinden we bruggen, oude molens, plattelandswoningen, kluizenaarsverblijven, veepaden en kleine stadjes zoals Castel di Tora, Collalto Sabino en Roccasinibalda (waarover de spreken in het deel dat de Sabina behandelt). De uitgestrekte bossen van het natuurreservaat bevatten eiken, kastanjes en beuken. Deze bomen hebben een natuurlijke en een economische waarde (houthandel en het verzamelen en verwerken van de vruchten). Kastanjes, paddestoelen, bramen, bosbessen en

truﬀels zijn de schat van dit natuurreservaat. De ondergroei bestaat uit struiken zoals sleedoorns, rozenbottels, lijsterbessen en kardinaalsmutsen en uit talloze bloemen, zoals orchideeën, sleutelbloemen, viooltjes, narcissen, anemonen, nieskruid, vingerhoedskruid, ajuinen en sneeuwklokjes. Een must in de buurt van Marcetelli: de grootste en oudste eikenboom van de provincie Rieti, een monumentale boom die 22 meter hoog is en een omtrek van 6 meter heeft. De dieren die mett name vanwege hun zeldzaamheid en pracht genoemd moeten worden zijn: de steenarend die in deze habitat uitstekend kan jagen, de wolf in redelijke aantallen en de wilde kat een schuw en afgezonderd dier dat zich zelden laat zien. Deze dieren zijn min of meer het symbool van de wilde natuur van dit gebied in de provincie van Rieti dat uitkijkt op de Abruzzen. Op een hoogte van 1.500 meter en grenzend aan het natuurreservaat ligt de hoogvlakte van Rascino. Dit gebied kunt u het beste met de snelweg A24 bereiken. De meest fascinerende wijze om dit gebied te bereiken is over de mooie Amiternina weg die u in de buurt van de afslag Tornimparte kunt nemen. Op deze grote hoogvlakte kunt u langs velden met linzen, aardappels, graan en lathyrussen wandelen of paardrijden. Vaak zult loslopende koeien- en schapenkuddes tegenkomen. Het belangrijkste meer is het meer van Rascino gelegen op een hoogte van 1138 meter in een van meest ontoegankelijke en afgelegen gebergtes van Midden-Italië, de Monti del Cicolano die vanuit het hart van het Velino massief de grens tussen Lazio en Abruzzen vormen. Het kleine meertje met een onregelmatige vorm heeft een karstische oorsprong. Het meer heeft dus geen toevoer of afvoer en het waterpeil is geheel afhankelijk van het regenwater en de bronnen die het meer voeden. Het midden van het bekken is in staat om ook tijdens de droogste seizoenen een constante hoeveelheid water te behouden. De oevers van het meer kunnen eenvoudig bereikt

PARKEN EN BESCHERMDE GEBIEDEN

zomer bergsport

en omlopen worden aangezien hier geen hooggroei is. Als gevolg hiervan kunt u het meer niet als dusdanig vanaf een grote afstand herkennen en een wandelaar die vanaf het zuiden over de onverharde

De hoogvlakte van Rascino wordt gekenmerkt door bron- en karstmeertjes die over de grote hoogvlakte verspreid zijn en die in de zomer als natuurlijke watervoorziening voor de grote hoeveelheden dierenkuddes fungeren. weg komt aanlopen zou het meer zelfs kunnen mislopen. Op een heuvel rondom het meer liggen de ruïnes van het kasteel van Rascino, waarover voor het eerst in 1083 geschreven wordt. Als gevolg van de

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

samenstelling van de bodem en met name in de zomer de aanwezigheid van plantaardige microorganismen in suspensie, is het water van het meer niet helder. In het meer zwemmen met name Europese karpers, rietvoorns, palingen, zeelten en alvers. Maar de snoek is de koning van het meer en er zijn hier aanzienlijke exemplaren van gevangen die diverse legendes het leven ingeblazen hebben waarin gesproken wordt over de “haaien van het meer”. Op niet al te grote afstand van het laatste stadje (eenvoudig te bereiken vanaf de afslag van de A24 Valle del Salto) ligt het karakteristieke stadje Borgorose. Hiervandaan kunt u het natuurreservaat Montagne della Duchessa bereiken. Deze bergen vormden in de plaatselijke verbeelding een onoverbrugbare grens, een ontoegankelijke en onbereikbare wereld en dus het ideale toevluchtsoord voor herders en rovers en volgens anderen de verblijfsplaats voor mythologische wilde mannen en mysterieuze bedevaartsoorden en plekken waar magische rituelen gehouden worden. De naam wordt voor het eerst gemeld aan het einde

typische producten

sport

thermen en relax

van de 16de eeuw als de ingenieur uit Bologna Francesco De Marchi de cartograﬁe van de regio opstelt waarbij hij deze bergen wijdt aan Margaretha van Oostenrijk, hertogin van Parma en Piacenza en van het hertogendom van Leonessa en Cittaducale. Het hart van dit natuurreservaat is het Lago della

... een must In de winter wordt de hoogvlakte een uitgestrekte besneeuwde vlakte en de meren bevriezen, kortom een schitterende omgeving voor de liefhebbers van langlaufen of ski excursies. Hier wordt tevens een langlaufwedstrijd georganiseerd waar vaak topﬁguren uit de sportwereld aan meedoen. Breng tevens een bezoek aan de stadjes Fiamignano en Petrella Salto.

Duchessa een klein meertje in de Apennijnen op een hoogte van 1788 meter, het hoogst gelegen meertje van heel Lazio. Her meer heeft typische vorm van een langgerekte acht

en heeft een lengte van 400 meter, een breedte van 150 meter en een diepte van maximaal 3 meter. Het meertje wordt doorgaands gevoed door smelt- en regenwater. Aan de besproken fauna van de Apennijnen kunnen we in dit geval een aantal diersoorten toevoegen: de steenpatrijs, de bergzwaluw, de bergpieper, de alpenkauw, de alpenkraai en de sneeuwvink. En verder amﬁbieën zoals de kamsalamander en reptielen zoals de onschuldige spitsnuisadder. Het zuidelijke deel van Duchessa massief wordt afgesloten door het indrukwekkende rotsbastion van Murolungo (lange muur), een naam die uitstekend het aanzicht omschrijft. Dit rotsmassief wordt gekenmerkt door ravijnen en rotswanden met karstmeren, zoals het Duchessa meer, rotsspleten, inhammen en grotten zoals de beroemde en in mysterie en legende gehulde Grotta dell’Oro. Volgens de traditie zijn in deze grot onvoorstelbare rijkdommen en schatten verborgen. In werkelijkheid bestaat de echte schat van de grot uit het water dat uit de rotsen sijpelt en herders, veehouders en kolenhandelaars verkwikt en versterkt. Lago della Duchessa

PARKEN EN BESCHERMDE GEBIEDEN

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Ciociaria 4

Ciociaria

Fiuggi Lago di Canterno Fumone

Trisulti

Casamari

FROSINONE

Monte San Giovanni Campano

Lago di Canterno

Fiuggi is een van de belangrijkste toeristische centra van de regio en fungeert als congrescentrum en als thermale trekpleister. Een ideale plaats om weer op adem te komen. U kunt hier verder de natuur, kastelen en abdijen ontdekken. Casamari is een van de belangrijkste Abdijen van dit gebied maar ook de Certosa in Trisulti is zeer interessant. En met een bezoek aan de kastelen van Fumone en Monte San Giovanni Campano duiken we in de middeleeuwen.

Ten tijde van Plinius waren de therapeutische eigenschappen van de Thermen van Fiuggial bekend. De thermen werden dan ook bezocht door belangrijke ﬁguren zoals Paus Bonifacius VIII en Michelangelo. Het thermencomplex ligt in het bos en bestaat uit twee gebouwen: de Fonte Bonifacio VIII in liberty stijl waar tegenwoordig enkel de toegangspoort van bewaard gebleven is en de Fonte Articolana, ook wel“Fonte Nuova”genaamd, die in de 20-er jaren van de vorige eeuw ingewijd werd. Het laatste gebouw heeft een schitterend uitzicht en biedt de bezoekers aangename wandelingen in de tuinen en over de lanen van het

typische producten

sport

thermen en relax

grote park. In het theater Teatro delle Fonti worden elk jaar belangrijke evenementen, concerten culturele voorstellingen en internationale congressen georganiseerd. Fiuggi bestaat echter niet alleen uit thermen. Het centrum van de stad met de elegante kerken, straatjes, pleintjes en het schitterende Palazzo Comunale is vanuit artistiek en cultureel oogpunt zeer interessant. In de directe omgeving van de stad kan menig natuurliefhebber zijn hart ophalen in het“Riserva Naturale Lago di Canterno”dat gevormd wordt door de hoogvlakte met de Fiuggi bron en het bosgebied rondom het meer, het grootste karstmeer van Lazio. Het reservaat ligt in de gemeenten Anagni, Fiuggi, Fumone, Torre Cajetani en Trivigliano. Op de oevers van het meer is voor fietsliefhebbers een mooie fietsroute aangelegd. Een andere mountain bike route voert u van Fiuggi via bospaden naar Fumone en uiteindelijk het meer Lago di Canterno. Tot aan het einde van de vorige eeuw was het meer van Canterno geen echt meer en de watertoevoer afkomstig van de hoogvlakte was aan periodes gebonden. Recent heeft men besloten het verzamelproces te versterken om het meer om te toveren in een efficiënte waterelektrische bekken. Het meer is ongeveer twee kilometer lang en circa 1 kilometer breed en wordt bewoond door diersoorten die in vochtige gebieden leven, zoals steltlopers, blauwe reigers, purperreigers, zilverreigers en waterhoentjes. Aan de voet van de Monti Ernici daalt het landschap al

glooiend af naar de Piana di Fiuggi. Het hoger gelegen deel van deze vlakte is met bossen bedekt terwijl het deel rondom het meer kaal is. In de buurt van Collepardo, op een schitterende plek geïsoleerd van de grotere steden ligt op een hoogte van 825 meter boven het zeeniveau de Certosa van Trisulti, een ideale meditatieplek. In 1204 werd in opdracht van de Paus Innocentius III werd met de bouw van de Certosa begonnen. Desondanks tonen een aantal ruïne dat dit gebied al rond het jaar Duizend door monniken bewoond werd. De Certosa werd door Innocentius III geschonken aan de Benedictijner orde. Sinds 1947, echter, wordt de Certosa beheerd door de Cisterciënzer Orde van de nabijgelegen abdij van Casamari. Door de eeuwen heen is het architectonische complex meerdere keren uitgebreid en herbouwd om aan de nieuwe eisen van de monniken te kunnen beantwoorden. De Certosa is opgedeeld in ruimtes die allen gewijd zijn aan het zware monnikenleven, een mengeling van contemplatie en hard werken. Via een poort, van bovenaf verdedigd met een “mezekouw” waardoor stenen of andere materialen op de vijand geworpen kon worden, betreedt u de Certosa met zijn stevige muren. Halverwege de trap die naar het bovenste plein voert, zit een hek dat toegang geeft tot een goed verzorgde tuin versierd met buxusheggen die in dierenﬁguren

Certosa van Trisulti

CIOCIARIA

zomer bergsport

Tuin van de Certosa van Trisulti

kleine wetenswaardigheden HetkasteelvanFumoneheefteenfascinerendegeschiedenis. De naam komt voort uit de oude functie die het kasteel had. Dankzij de gunstige geograﬁsche ligging kan men de hele Valle del Sacco en de Via Latina controleren. Het kasteel gaf met behulp van rooksignalen die ook uit andere provincies afkomstigwaren,informatieovervijandigeinvasiesdievanuit het zuiden naar Rome kwamen. Het is een kastel met een grotestrategischewaarde,hetgeenookdoortweeuitdrukken aangegeven wordt: “Quando Fumone fuma/ tutta la Campagna trema” (Als Fumone (dikke rook) rookt/ dan is er opschuddingophetplatteland)en“Fumonecornuto/datutti èveduto”(Fumonemet“horens”/wordtdooriedereengezien).

Certosa van Trisulti - San Bartolomeo

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

gesnoeid zijn. Vanuit de tuin kunt u vervolgens de Apotheek bezoeken. De grote vitrines bevatten potten waarin men de kruiden bewaarden die op de omringende bergen verzameld werden en waarmee essenties en aroma’s geproduceerd werden. De ﬂesjes bevatten het gif van slangen dat als tegengif of als medicijn gebruikt werd. Aan het bovenste plein ligt het paleis van Innocentius III met een mooie portiek en terras, de rijke bibliotheek van de Certosa en de Kerk van San Bartolomeo. De kerk werd ingewijd in 1211 en werd vervolgens meerdere keren herbouwd. De voorgevel in twee delen stamt uit 1768 terwijl de kerk aan de binnenkant een enkel Gotisch schip en hoofdkapel heeft. De interne versieringen tonen diverse barokken invloeden. In de kerk worden de resten bewaard van twee kruisridders. De wanden zijn versierd met twee grote schilderijen, een met een bijbels tafereel en een met de veldslag van Casamari waarin tegen de Lanzichenecchi (lansknechten) gevochten werd. Vanuit de kleine kloostergang, de begraafplaats van de monniken, bereiken we de Sala Capitolare, een eenvoudige en strenge hoofdzaal. De meubels in de zaal zijn het werk van de kartuizer handwerklieden broeder Stefano en Meester Iacobo. Via de gang bereiken we de grote kloostergang en vervolgens het refectorium, beiden uit de 18de eeuw. Een pad voert ons van de Certosa door de natuur naar een klein juweeltje dat in de rots uitgehakt is: het Sanctuarium van Madonna delle Cese uit de 10de eeuw. Het pad voert ons vervolgens naar het kluizenaarsverblijf Eremo di S.Domenico. In hetzelfde gebied liggen tevens nog twee interessante gebouwen: het kasteel van Fumone en de Abdij van Casamari. Ondanks dat het kasteel veel ouder is, wordt hij vanaf de 10de eeuw beroemd om zijn onneembaarheid gebonden aan de directe controle hierover door de militaire macht van de kerk. Meer dan 500 jaar lang werd het kasteel gebruikt als een militair fort dat als uitkijk- en signaleringspunt fungeerde. Vervolgens werd het kasteel omgebouwd tot een gevangenis van de Pauselijke Staat. Een van de meest beroemde gevangen was Paus Celestinus V die hier op 19 mei 1296 na 10 maanden gevangenschap in een van de cellen stierf. De onneembaarheid van het kasteel werd vervolgens bevestigd door zinloze pogingen het kasteel te veroveren, waaronder de poging van keizer Hendrik VI en Frederik I van Hohenstaufen. Uitsluitend de Paus Gregorius IX wist in de 13de eeuw na een lang beleg Fumone te veroveren, mede omdat hij een groot bedrag

typische producten

sport

thermen en relax

aan losgeld betaald had en dankzij de belofte de inwoners ongeschonden te laten. In 1584 verbouwde de Longhi familie, afstammelingen van de Paus Bonifacius VIII die het kasteel in handen hadden, het kasteel tot een woning. De Porta Romana is de enige ingang tot het kasteel. De poort is verdedigd met een toren en de smalle oplopende toegangsweg doet meteen aan een fort denken. Het stadje heeft alle eigenschappen van een middeleeuwse burcht en de buitenmuren van de woningen vormen de muren van het kasteel. De verdeling in verdedigingswerk en het bewoonde deel van het kasteel is nog altijd goed zichtbaar. De burcht heeft meerdere torens, alleen in de Via del Paradiso kunt u er al 10 tellen. Binnen de muren hebben de kleine kalkstenen huizen boog- of puntboogdeuren, kraagsteendeuren en –ramen, tweelingvensters met gracieuze kolommen en kapitelen en witte terracotta vloeren. De Abdij van Casamari is een subliem voorbeeld van Gotische en Cisterciënzer architectuur en middeleeuwse creativiteit. Het schitterende complex werd in 1035 gesticht voor Benedictijner monniken en werd vervolgens helemaal herbouwd door Cisterciënzer monniken die in 1140 de abdij in opdracht van Innocentius III in bezit namen. Na een periode van pracht en economische groei dankzij de aanzienlijke schenkingen van de adel, begon in 1430 de abdij in verval te raken. Aan deze teloorgang kwam in 1874 een einde toen de Abdij tot nationaal monument uitgeroepen werd. In 1929 werd de abdij vervolgens een kloostercongregatie van het Vaticaan. De orderegel van Casamari was gebaseerd op de hulpverlening

Kasteel van Fumone

Fumone - oud centrum

... een must De trots van het kasteel is de schitterende hangende tuin gebouwd in 1600 op de bogen van de weergang van de wacht en in alle beschikbare ruimtes van het kasteel, van de greppels tot de ruimte tussen de torens. Op een hoogte van 800 meter en met een oppervlakte van 3.500 vierkante meter heeft deze tuin uitzicht over meer dan 40 stadjes. Tijdens heldere dagen kon men zelfs de rokende Vesuvius zien! De tuin van het Kasteel van Fumone is zeldzaam exemplaar in heel Europa en is een typisch voorbeeld van de klassieke Italiaanse tuinarchitectuur.

CIOCIARIA

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

Casamari – extern

harmonie en evenwicht in de typische Cisterciënzer architectuur waarvan deze abdij het beste voorbeeld van heel Italië is. Het prachtige Refectorium heeft echter twee schepen en op de kolommen met achthoekige kapitelen steunen spitsbogen en koepelgewelven. De Bibliotheek, met meer dan 25.000 boeken, perkamenten, manuscripten en antieke wiegendrukken, heeft een grote historische waarde. In het Museum worden voorwerpen tentoongesteld uit het antieke Ceretae, Casauria in het Romeinse tijdperk, waaronder een zeldzaam oﬀeraltaar. In de Pinacotheek Casamari – monnik

weg naar de verovering van het Rijk van Napels, zag hoe zijn ambassadeurs zonder oren en neus het kasteel verlieten. Tijdens dit beleg werd voor het eerst in Italië gebruik gemaakt van een wapen dat tot op dat moment onbekend was: het kanon met buskruit. Het was een afschuwelijke slag waarin geen inwoners of soldaten gevangenen genomen werden. De legende vertelt ons dat een aantal soldaten door de poort aan het zuiden van het stadje probeerden te ontvluchten. Sindsdien wordt deze poort de “Porta dei Cordardi “ (de poort der lafaards) genoemd. De andere twee poorten, oorspronkelijke waren er vijf poorten, zijn de Porta di San Rocco en de Porta della Scrima. Uitsluitende de laatste poort is waardevol. De liefhebbers van trekking en excursies zullen regelmatig“kolommetjes”treﬀen waarmee de nabijheid van de grens tussen de Pauselijke Staat en het Rijk van Napels aangegeven wordt. Deze grenspaaltjes zijn aan de ene kant versierd met een lis, het symbool van Napels, en aan de andere kant met de twee kruislings geplaatste sleutels, kortom het pauselijke wapen.

Monte San Giovanni Campano

CIOCIARIA

aan zieken hetgeen resulteerde in de constructie van een aantal structuren zoals de Foresteria (het gastenverblijf), een ruim gebouw waar de reizigers en pelgrims van hun vermoeiende reis bij konden komen, de Herbarium Botanicum, een laboratorium waar de geneeskrachtige kruiden bewaard en voor de verzorging van zieken bereid werden, een Nosocomium en een Valetudinarium, kortom een ziekenhuis en een ziekenboeg. De toegang tot de Abdij bestaat uit de abdijwoning waar voorheen de abt in woonde en waarin nu het gastenverblijf in gevestigd is. Een grote puntboog met daaronder twee Gotische bogen en een geraﬃneerde loggia met vier waardevolle marmeren tweelingvensters zijn de hoofdelementen die de voorgevel sieren. De kerk heeft de vorm van een Latijns kruis met een middenschip en twee zijschepen, een apsis, een transept en een klokkentoren op het kruispunt van het transept. Pilaren met kolommetjes, kraagstenen met omgekeerde conus, ogiefbogen en een vierkante kloostergang met een booggewelf zijn slechts een aantal van de architectonische elementen die de Abdij een emotionerende schoonheid geven. De grote Sala del Capitolo in Frans Gotische stijl heeft drie schepen met pilaren op bogen met kruisgewelven. De geometrie en de symmetrie van de ruimtes zorgen voor

zijn schilderijen tentoongesteld van kunstenaars als Guercino, Francesco Solimena, Annibale Carracci en vele anderen. In de buurt van Casamari ligt het fascinerende Monte San Giovanni Campano met rijkelijk versierde kalkstenen antieke ramen, balkons en poorten die een typisch middeleeuwse sfeer creëren. De torens tussen de huizen lijken bastions. De resten van het oude baronkasteel tonen vanaf de top van de heuvel van Monte San Giovanni de geleden tegenslagen en met name de tegenslagen van de afgelopen eeuwen. Het stadje werd voor het jaar Duizend gesticht en heeft tegenwoordig twee torens, eentje vijfhoekig en de ander vierkant met een ingang gekenmerkt door een monoliet ,et een enkel raam. De vierkante toren, ongeveer 20 meter hoog met dubbele weergang en vluchtwegen die in de muren ingebouwd waren, was waarschijnlijk de donjon van het kasteel. De kerkers van de Pauselijke Staat tegenover de vierkante toren hebben een middeleeuwse oorsprong en werden in de 18de eeuw uitgebreid. Het hertogenpaleis naast de kerkers toont een wonderbaarlijk mengsel van Romaanse en Gotische elementen. Het paleis was oorspronkelijk dusdanig hoog dat het de “Toren van d’Aquino” genoemd werd aangezien hij hoger was dan de vierkante toren. Tegenwoordig zijn wegens aardbevingen en oorlogen van de oorspronkelijk vijf etages slechts drie etages overgebleven. Op de begane grond bevinden zich twee wapenzalen. De eerste etage heeft echter vier zalen die met tweelingvensters met versierde kolommen gedecoreerd zijn. Op de laatste etage bereiken we na een lange toegangsruimte een cel omgetoverd in kapel, naar men zegt van Thomas d’Aquino. De legende wil dat de heilige ﬁlosoof hier twee jaar lang gevangen gehouden werd. De wanden zijn versierd met een schilderij van Solimena en een drieluik uit de 16de eeuw van de Napoletaanse school. Het kasteel waar tijdens de bloeiperiode meer dan duizend soldaten gelegerd waren, was eeuwenlang een van de onneembare vestingen van Midden-Italië. Pas in 1495 slaagde Karel VIII koning van Frankrijk erin met 60.000 man de vestiging te veroveren nadat hij, op

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

Tussen Sora en Cassino Tussen Sora en Cassino

Montecassino – zuilengang Sora

Lago di Posta Fibreno

Montecassino

Abdij van Montecassino

assistentie verlenen. De Orderegel is de basis voor een civiele samenleving van verschillende culturen en verspreidde zich snel over de hele westerse wereld waardoor de voorwaarden gelegd werden voor een modern Europa. Vanwege deze Orderegel wordt Montecassino ook wel de “Athene uit de middeleeuwen in een eeuwenlang duistere periode” genoemd. Om deze reden is Sint Benedictus de beschermheilige van Europa. De eerste gebouwen waren het kleine oratorium gewijd aan San Martino, dat al snel het hoofdgebouw van de monniken werd, en een ander oratorium dat op de gebouwd werd op de plaats waar Benedictus in 547 stierf. Het ontstaan van een klooster bevorderde vanaf de 6de eeuw de economische, politieke en culturele groei van het hele gebied dat hierdoor beïnvloed werd. De geschiedenis van de Abdij is erg gekweld. De abdij werd meerdere malen verwoest: in 577 door de

Ora et labora

Het gebied tussen Cassino en Sora werd aan de Ciociaria toegevoegd om de provincie Frosinone te vormen. Het gebied bevat twee juwelen, eentje met een artistieke en historische waarde de Abdij van Montecassino, en eentje met een natuurlijke waarde het meer van Posta Fibreno.

De Abdij van Montecassino werd in 529 gesticht door Sint Benedictus door een heidense tempel gewijd aan Jupiter en Apollo om te toveren in een Klooster gewijd aan San Martino. Op deze plaats stelde Benedictus de Regula Monachorum “ora et labora” op. Volgens deze regel moesten de monniken een intens spiritueel en contemplatief leven leiden maar moesten ze tegelijkertijd studeren, handwerk verrichten en sociale

Ondanks de grote schade die tijdens het bombardement veroorzaakt werd bezit de Abdij nog altijd een zeer groot deel van de rijke en beroemde bibliotheek. De bibliotheek is tot nationaal monument verheven en is het resultaat van het immense werk van de monniken die sinds de 6de eeuw vanaf de stichting van het scriptorium een heleboel oude werken gekopieerd hebben, waardoor Montecassino een van de belangrijkste verspreidingscentra van de Beneventaanse minuskel werd: meer dan 1.000 manuscripten, 40.000 perkamenten en de collectie drukwerken met 250 wiegendrukken worden elk jaar door kunstliefhebbers en geleerden van over de hele wereld bezocht.

Langobarden, in 833 door de Saracenen, in 1349 door een aardbeving en op 15 februari 1944 tijdens een bombardement door de geallieerden in een poging de Duitse troepen die de Gustavlijn verdedigden te verjagen. Hetgeen u tegenwoordig in Montecassino kunt zien is te wijten aan de passie van de Abt Rea die de Abdij volgens het programma “daar waar hij stond en zoals hij was” wilde herbouwen. Na elke verwoesting werd de abdij herbouwd dankzij de schenkingen van koningen, keizers, pausen, prinsen en, na de Tweede Wereldoorlog, de Italiaanse regering die de herbouw van Montecassino gebruikte als een symbool voor wederopstanding. We betreden de abdij vanuit de zijpoort en lopen door drie kloostergangen die met hun bogen met elkaar verbonden zijn: van de kloostergang van Bramante, een getrouwe nabootsing van het origineel uit 1595,

Montecassino - intern

TUSSEN SORA EN CASSINO

Lago di Posta Fibreno

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

tot aan de kloostergang van de weldoeners met standbeelden van de pausen en heersers die door de eeuwen heen de Abdij ondersteund hebben. De relikwieën van Sint Benedictus en Santa Scolastica rusten in de urn onder de marmeren ster van het weelderige hoofdaltaar van de Basiliek dat tot in detail nagebouwd is met behulp van de resterende elementen van het originele altaar dat door Cosimo Fanzago, een van de beroemdste Napoletaanse Aarchitecten uit de 17de eeuw, gemaakt werd. De kapellen aan de zijden van de apsis tonen een aantal originele kunstwerken die niet door de oorlog beschadigd werden: de graftombe van Pietro de’ Medici een renaissancistisch beeldhouwwerk van Antonio en Francesco da Sangallo en de Pietà van de beroemde schilder uit de Campania, Francesco Solimena. De liefhebbers van de natuur kunnen na een bezoek aan de kunstwerken van de Abdij naar het gebied van Sora trekken en hier het natuurreservaat Lago di Posta Fibreno bezoeken. Na een lange reis aan de voet van het kalksteengebergte in het westelijke deel van de Marsica, via de ondergrondse waterplassen in het gebergte van het Parco Nazionale

Een eigenaardigheid van het meer van Posta Fibreno is het drijvende eiland, een platform van ongeveer 30 meter begroeid met planten, dat zich gevormd heeft door het samenklinken van turf, wortels en moerasgrassen en dat zich door de stromingen voortgeduwd over het meer verplaatst. Lago di Posta Fibreno

typische producten

sport

thermen en relax

d’Abruzzo Lazio e Molise komt het water weer boven de grond dankzij de talloze bronnen die het meer van Posta Fibreno vormen. Het meer zelf is de grote (30 hectaren tot 45 meter diep) bron van de Fibreno rivier, ook wel “Rivier van Cicerus” genaamd omdat hij door het landgoed van deze beroemde Romeinse schrijver stroomde. De “Rota”, zoals Plinius de Oude het eiland in zijn werk “Naturalis Historia” noemde, heeft een doorsnede van ongeveer dertig meter en is uitsluitend begroeid met kleine struikjes en geen enkele boom, wellicht vanwege een bijzondere chemische combinatie. De endemische waterfauna van het meer is zeer interessant en moet nog altijd goed bestudeerd worden: de corsicaforel en de Fibrenokarper. Maar in het meer zwemmen ook gewonere vissoorten zoals stekelbaarzen, suﬁa-voorns, alvers, beekforellen, de zeelten, karpers, barbelen, palingen en beekprikken. Uitsluitend de inwoners van Posta Fibreno hebben sinds heugenis het recht om in dit meer te mogen vissen. Het natuurreservaat is een paradijs voor birdwatchers: meer dan honderd verschillende geregistreerde vogelsoorten leven in het reservaat. In de buurt van de koude en kristalheldere bronnen kunt u waterkers plukken. Waterkers wordt ter vervanging van de sla gebruikt en heeft diuretische eigenschappen.

Lago di Posta Fibreno

Tinca

TUSSEN SORA EN CASSINO

zomer bergsport

INDEX

4 2

Alto Molise

De Mainarde

Matese molisano

100

Gebied van de Frentani en de Fortore

106

CAMPOBASSO ISERNIA

In de Centrale Apennijnen

van Molise.

LAZIO

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

typische producten

sport

thermen en relax

LISE MO

RUZZO AB

CENTRALE APENNIJNEN MOLISE

cultuur en tradities

wintersport

parken en reservaten

Alto Molise 1

Alto Molise Capracotta San Pietro Avellana

Agnone

Vastogirardi Pietrabbondante Carovilli

Civitanova del Sannio Frosolone

Alto Molise is vanuit naturalistisch en cultureel oogpunt een van de interessantste gebieden van de regio. Alto Molise wordt verder gewaardeerd vanwege het ecologisch verantwoorde toerisme en trektoerisme.

Het gebied is heuvel- tot bergachtig met een kalksteenbodem en met toppen die meer dan 1500 meter hoog zijn, zoals de Monte Capraro (1730 m) en Monte Campo (1717 m). Het gebied wordt verder gekenmerkt door kleine vlaktes die door het dal van de Trigno en de Sangro rivieren gevormd worden en door uitzonderlijk mooie hoogvlaktes zoals de hoogvlakte van Staﬀoli, Vastogirardi en Rio Verde di Pescopennataro. Het lagere gebergte zijn bijna het hele jaar door groen en is veeluit begroeid met moseiken (Sera di Staﬀoli en het bos Selva di Castiglione), de zeldzame witte spar (Collemeluccio, Montecastelbarone en PescopennaMonte Capraro

typische producten

sport

thermen en relax

taro) en de beuk (Monte Capraro, Monte Campo en Monte S.Nicola). Het gebied is in zijn geheel zeer fascinerend en is een uitstekend voorbeeld van het geoklimaat van de Centrale Apennijnen ook dankzij de beperkte bevolkingsdichtheid. Het gebied wordt bewoond door wolven, otters, alle kleinere zoogdieren, hoefdieren zoals herten en reeën en een groot aantal roofdieren, waaronder tevens zeldzame exemplaren. In de herfst en de in de lente wordt het leven in de valleien opgevrolijkt door de trek van ooievaars en reigers. In de dichte bossen en aan de voet van de belangrijkste toppen kunt u al wandelend over de belangrijkste veepaden van de Apennijnen de sporen van de antieke Sannieten ontdekken. De Alto Molise is een lang en groen veepad en wordt dan ook beschouwd als het gebied met de grootste concentratie integere of herstelbare veepaden met een totale breedte van 111,6 meter: de paden Celano-Foggia, Castel di Sangro-Lucera, Ateleta-Biferno en de diverse zijpaden waarmee deze paden met elkaar in verbinding staan. Een bijzonder netwerk van paden die uitstekend geschikt zijn om te voert, te paard of op de mountain bike te worden afgelegd. Men is bezig een Veepaden Park te stichten (met het eerste deel in Alto Molise) teneinde de langste groene wegen van Europa te beschermen en te conserveren en op deze manier de archeologische opgravingen, de oases en de belangrijkste parken van de Centrale Apennijnen met elkaar te verbinden. Agnone is het grootste centrum van Alto Molise. De stad werd in de late middeleeuwen gesticht op korte

Witte truﬀel

Agnone – bewerking van een klok

... eet smakelijk De Alto Molise is het gebied in Italië waar in elk seizoen de grootste hoeveelheid witte truﬀels (met een marktaandeel van meer dan 30%) en de andere truﬀelsoorten gevonden worden. Geroosterd schapenvlees, verse melkproducten, pecorino en caciocavallo zijn slechts een aantal van de belangrijkste producten uit een amper bekend maar desondanks waardevol gebied.

afstand van de resten van een antiek fort van de Sannieten. Hedendaags is Agnone over de hele wereld bekend om de productie van kerkklokken. Al meer dan zeshonderd jaar lang is in deze stad de gieterij Pontiﬁcia Fonderia Marinelli – de oudste ter wereld – gevestigd. Naast de gieterij ligt het Museo

ALTO MOLISE

zomer bergsport

Agnone - Fakkeloptocht “Ndocciata”

La Tavola Osca

Capracotta

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Storico della campana, een klokkenmuseum dat een unicum is in heel Italië. Het museum wordt jaarlijks bezocht door meer dan dertigduizend bezoekers met als gevolg dat dit museum de belangrijkste toeristische trekpleister van de regio is. Het centrum en de talloze kerken van Agnone hebben een aanzienlijk architectonische en artistieke waarde. De hoofdstad van Alto Molise heeft dan ook de “Bandiera Arancione” (de oranje vlag) ontvangen. Touring Club Italia reikt deze vlag uit aan steden die bijzondere toeristische en natuurlijke kwaliteiten hebben. Agnone was sinds 1404 een rijksstad en was van de 16de tot de 19de eeuw bekend om de bewerking van metaal zoals koper, goud, zilver en smeedijzer. En nog altijd kunt u in de stad edelsmeden en werkplaatsen vinden waar koperen voorwerpen geproduceerd en vervolgens verkocht worden. We raden u aan een bezoek te brengen aan de moederkerk gewijd aan San Marco (11de eeuw), de kerk van Sant’Antonio Abate met een klokkentoren uit de 18de eeuw en de kerk van San Francesco met een klooster waar tegenwoordige de antieke en waardevolle teksten van de verenigde bibliotheken Biblioteca Comunale en Biblioteca “Labanca” verzameld zijn. De kerk van S. Emidio heeft een rijkelijk versierde gotische poort. In de kerk worden diverse kunstwerken en uitzonderlijk schone houten altaren bewaard. In de ruimtes van de pastorie is de Biblioteca Emidiana gevestigd. De bibliotheek bevat diverse manuscripten en perkamenten die stammen uit een periode die begint in de 13de eeuw. Het historische archief van de “Illustrissimae Civitatis Angloni” is het enige archief in de Molise dat volgens het Ministero dei Beni Culturali van nationaal belang is. Het archief bevat 510 perkamenten en duizenden manuscripten uit het tijdvlak 15de-18de eeuw. Het gastronomische erfgoed van de stad is nauw verbonden met de Italiaanse plattelandskeuken (maar ook bourgeoiskeuken):“zuppa alla santè”,“pizzelle”,“ostie”, en“confetti ricci”zijn typische producten uit Agnone. Het gebied van Staﬀoli, in de gemeente Agnone, bevat een uitgestrekt natuurgebied met eikenbossen en coniferen, hoogvlaktes en beekjes. In de maand augustus wordt in dit gebied de Corsalonga georganiseerd. De Corsalonga is een van meest bezochte paardwedstrijden in Midden- en ZuidItalië. Op een paar kilometer afstand in noordoostelijke richting ligt Capracotta, een weerstation, een skigebied op 1424 meter en een belangrijk langlaufgebied in Midden-Italië. Het

typische producten

sport

thermen en relax

centrum wordt bezocht door diverse Italiaanse kampioenen en heeft zich gekandideerd voor een wedstrijd van de Wereldbeker 2014. Bovendien heeft men kort geleden een alpineskipiste geopend. Tijdens de andere seizoenen zijn de langlaufpistes en een groot aantal aangegeven paden in de omgeving van Capracotta uitstekend geschikt voor natuurexcursies – we raden u aan de Giardino di Flora Appenninica ( de tuin met ﬂora uit de Apennijnen) te bezoeken – te voet, te paard en op de mountain bike. Het centrum stamt uit de IJzertijd, hetgeen aangetoond wordt door de opgravingen in het dorp Le Guastre. In het dorp Fonte del Romito (of Fonte Romita) op de grens met de gemeente Agnone werd in 1848 de beroemde Tavola Osca of Tavola di Agnone gevonden. Dit is een bronzen tafel met een heilige tekst in de taal der Oscanen – een Italisch volk dat in dit gebied leefde - dat tegenwoordig in het British Museum in Londen tentoongesteld wordt. We raden u aan “Pezzata” te proeven. Dit gerecht komt uit Capracotta en is gebaseerd op schapenvlees. De eerste zondag van augustus wordt jaarlijks ter ere van dit gerecht op de vlakte Prato Gentile een feest gehouden. In het zuidwesten ligt San Pietro Avellana. Het stadje ligt aan het einde van het veepad Celano-Foggia en

ligt in het gebied dat loopt van een hoogte 740 meter in het Sangro dal tot aan top van de Monte Capraro op 1730 meter. San Pietro Avellano ligt in het meest bosrijke gebied van de regio en wordt om deze reden “città del tartufo”(truffelstad) genoemd. In bijna het hele gebied van de gemeente, net als in vele andere gebieden van de Alto Molise, worden truffels gevonden. Men vindt met name de waardevolle witte truffel en de zwarte zomertruffel. Het witte truffelseizoen (tuber magnatum pico) loopt van oktober tot december; het zwarte truffelseizoen (tuber aestivum) loopt van april tot augustus. In kleine aantallen worden tevens de marzuolo truffel en de bianchetti truffel (tuber borchii) gevonden. Met de truffels worden kazen, sauzen, olie en boter gearomatiseerd. Een typisch voorbeeld hiervan zijn de “burrini”, kleine caciocavalli kazen gevuld met truffelboter. Op een paar kilometer afstand van San Pietro Avellana liggen in het gebied van Vastogirardi en Pescolanciano twee natuurreservaten die in 1977 in een enkel natuurreservaat samengebracht zijn. Dit reservaat maakt deel uit van het UNESCO “Man and Biosphere” (MAB) programma. Het project heeft het doel de biodiversiteit te bewaren, de ecologisch verantwoorde economie te stimuleren en de

... een must Mocht u rond Kerst in Agnone verblijven dan raden we u aan de “Ndocciata”, een traditioneel Kerstevenement dat aan het heidense vuurritueel tijdens de winterzonnewende verbonden is, niet aan u voorbij te laten gaan. De “Ndocce” zijn grote fakkels gemaakt van het hout van de witte spar en droge brem die met draad bij elkaar gebonden zijn. De fakkels zijn twee à drie meter hoog en worden vaak met dwarsbalkjes in grote waaiers (sommige met twintig fakkels) vastgezet. De avond van 8 december (Maria Onbevlekt Ontvangen) en de avond van 24 december (Kerstavond) stroomt een enorme vuurrivier bestaande uit duizenden fakkels die door duizend dragers op de schouder gedragen worden door de stad, hetgeen resulteert in een onvergetelijk schouwspel. Het ‘ndoccia vuur doet sterkt denken aan

zeer oude tradities. In het verleden werd de wijze en mate waarin de ‘ndoccia brandde gebruikt voor voorspellingen: als de tramontana (wind uit de bergen) waaide, dan zou het komende jaar voorspoedig zijn. Een knetterend vuur en een vaste vlam waren een goed teken omdat op deze manier de heksen verjaagd werden. Bejaarden herinneren zich dat met in dit geval probeerde de harten van de meisjes te veroveren en dus probeerde iedere jongen de mooiste, hoogste en dus langst brandende fakkel te maken. Aan het einde werd de ‘ndoccia onder het raam geplaatst van het meisje waarvan ieder jongen het hart wilde veroveren. Als ze zich liet zien, dan betekende dit dat ze het teken waarderde. Bluste ze echter het vuur met een emmer water dan doofde ze ook de passie van de jongen.

ALTO MOLISE

zomer bergsport

Wilde zwijnen in Montedimezzo

Vastogirardi – archeologisch gebied

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

culturele waarden van het milieu te beschermen. Slechts vijf van de meer dan driehonderd UNESCO biosfeerreservaten liggen in Italië. Het MAB reservaat van Collemeluccio-Pontedimezzo heeft een oppervlakte van 654 hectaren en wordt gevormd door kernen die ongeveer 15 km van elkaar verwijderd zijn. Elke kern heeft bijzondere geomorfologische en plantaardige kenmerken. In een recent project spannen zeven gemeenten, samengebracht in het Consorzio Assomab, zich in het beschermde gebied uit te breiden en het uitzonderlijke natuurerfgoed met twee lange veepaden te valoriseren. In het reservaat groeien witte sparren, moseiken, beuken, haagbeuken en essen. De fauna bestaat uit wilde zwijnen, hazen, vossen, buizerds, zwarte en rode wouwen, wolven en in een enkel geval bruine beren. Het archeologische gebied in Vastogirardi met de Italische Tempel is een bezoek waard. Het gebied wordt omringd door de typische bergvegetatie uit de Alto Molise in de nabijheid van de Trigno bronnen. De bouwperiode stamt uit de 2de eeuw voor Chr., maar de archeologische opgravingen die in dit gebied gevonden zijn, tonen aan dat het gebied al sinds de 4de eeuw voor Chr. bewoond werd. In Pescolanciano kunt u het Castello D’Alessandro 10de eeuw) bezoeken. Het indrukwekkende zeshoekige kasteel ligt ten noorden van het stadje op een heuvel met een steile helling aan de achterkant en een glooiende en met huizen bebouwde helling aan de voorkant. Het geheel samen vormt het middeleeuwse stadje en vanuit het kasteel heeft men een uitstekend uitzicht over het Veepad Castel di Sangro – Lucera. Het veepad bereikt hier zijn originele breedte: van heg tot heg 111,6 meter! We vervolgen onze reis op de SS 651 en bereiken Carovilli. Carovilli is een van de mooiste stadjes van Alto Molise en is beroemd om de truﬀels die hier gevonden worden. Het stadje werd door de Sannieten gesticht op een plek die de veepaden Celano-Foggia en Lucera-Castel di Sangro overheerst. De stadsheilige is Santo Stefano del Lupo die tussen 1099 en 1118 in dit stadje geboren werd. Santo Stefano del Lupo wordt gevierd op 19 juli, de dag dat hij in 1191 stierf en op 29 september viert men dat zijn relikwieën in 1807 in het stadje aankwamen. De relikwieën worden nog altijd bewaard in de Kerk Madre di Santa Maria Assunta. Maar in Carovilli wordt ook “La Tresca”gevierd. Dit is een evenement dat verbonden is aan de herders- en landbouwtraditie en is gebaseerd op het

typische producten

sport

thermen en relax

dorsen van graan met paarden en oude hulpmiddelen. De muren van Monte Ferrante die door de Sannieten gebouwd werden en de ruïnes van de Kerk van San Nicola in het dorp Castiglione zijn beiden een bezoek waard. Een bezoek aan Alto Molise moet gepaard gaan met een lange etappe in Pietrabbondante ten noordoosten van Carovilli. Pietrabbondante wordt beschermd door rotswanden, “morge” genaamd en vanwaar u uitzicht heeft over heel Molise en ligt op een hoogte van 1100 meter in de nabijheid van het veepad Celano-Foggia. Het stadje stamt uit de middeleeuwen en is zeer interessant, mede dankzij het gebruik van materialen die uit de nabijgelegen opgravingen afkomstig zijn. De Sannieten hebben sinds de 5de eeuw voor Chr. onuitwisbare sporen in het centrum afgelaten en vandaag de dag kunt u nog altijd het indrukwekkende heilige complex bezichtigen. Het complex is het belangrijkste exemplaar van het Italische gebied en wordt gevormd door twee tempels en een schitterend theater die in de 2de en 1ste eeuw voor Chr. gebouwd werden. Recente opgravingen onder leiding van Adriano La Regina hebben bevestigd dat Pietrabbondante (voorheen Bovianum Vetus?) een nationaal sanctuarium was voor de Sannitische en Italische Federatie. Het complex was het belangrijkste politieke en religieuze centrum van het volk dat

meerdere keren in staat was de Romeinse legioenen te verslaan en dat gedurende lange tijd met Rome de macht over Midden-Italië verdeelde. Verder naar het zuiden ligt een van de interessantste natuurgebieden van deze zone: de Montagnola di Civitanova del Sannio en het berggebied van Frosolone. Het berggebied wordt gekenmerkt door carbonaatrotsen met vreemde vormen en uitgestrekte beukenbossen en is een geliefde bestemming voor liefhebbers van sporten zoals rotsbeklimmen, paragliden en paardrijden. Het landschap van dit gebied wordt gekenmerkt door uitgestrekte bossen en graslanden die in de zomer als weide gebruikt worden. De ambachtelijke kaasproductie van kaassoorten als de “stracciata” en de “caciocavallo”is een van de eigenaardigheden van dit gebied. De polenta van Maccchiagodena verschilt van alle andere vormen en is onvergetelijk. De ontoegankelijke gebieden“Grisciata”en“Contessa” zijn toevluchtsplaatsen voor de zeldzame wolf uit de Apennijnen. Op de hoogvlakte en in de ravijnen leven wilde koeien en paarden. In Frosolone, een stad die al eeuwenlang bekend staat om de productie van staal en messen, kunt u het “Museo dei ferri taglienti” (het messenmuseum) bezoeken.

Pietrabbondante

ALTO MOLISE

zomer bergsport

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Mainarde 2

Mainarde Montenero Valcocchiara Valle Fiorita

Castel San Vincenzo

Scapoli Filignano

Isernia

Venafro

Geografisch komt het Mainarde gebied grotendeels overeen met het deel van het Parco Nazionale d’Abruzzo Lazio e Molise dat in Molise gelegen is. De bergketen bereikt met de Monte Meta, de hoogste top van de Molise, een hoogte van 2242 meter boven het zeeniveau. Dit deel is zonder twijfel het ruigste en best bewaarde gebied van de regio. Herfst in Vallura - Pizzone (IS)

typische producten

sport

thermen en relax

De Valle Fiorita of Pianoro delle forme is een schitterende hoogvlakte in het berggebied van de gemeente Pizzone en is gelegen op een hoogte van 1400 meter. Deze vlakte is een natuurparadijs en is een geliefde bestemming voor trekkingliefhebbers. De plaats kunt u ook bereiken vanaf het deel van de Mainarde dat in de Abruzzen ligt. In dit geval neemt u in Alfedena (AQ) de provinciale weg naar Pizzone of de Via del Lago. De naturalistische route loopt continu door bossen met eeuwenoude beuken waarvan de stam vaak vreemde en kronkelige vormen heeft gekregen. Op een hoogte van 900 meter op de grens tussen Molise en Abruzzen ligt op een heuvel het stadje Montenero Valcocchiara met uitzicht in het zuiden over de hoge bekken van de Volturno en in het noorden over het Sangro dal. Paden die zowel te voet, te paard als op de mountain bike afgelegd kunnen worden

... een must Montenero Valcocchiara heeft een Benedictijner oorsprong en is hedendaags met name bekend vanwege het autochtone paardenras “Cavallo Pentro” dat wild in het “Pantano” gebied leeft. Het Pantano gebied is een van de belangrijkste moerasachtige ecosystemen van Midden- en Zuid-Italië en bestaat uit een enorme prairie van meer dan 500 hectaren die tijdens het winterseizoen deels onderloopt en waar in het verleden turf gewonnen werd. Elk jaar wordt hier in de eerste helft van augustus de “Rodeo Pentro” georganiseerd. Het evenement trekt jaarlijks duizenden paardenliefhebbers naar dit paradijs dat door paarden, wolven, herten en beren bewoond wordt. Tijdens de rodeo kunt u deelnemen aan een wedstrijd waarin halfwilde veulens getemd moeten worden of aan de beroemde “cavalcade pentra” een spectaculaire verplaatsing in galop van honderden in het wild levende paarden. Als we het hebben over Montenero Valcocchiara en de Pantana, dan hebben we het dus met name over ongerepte natuur, eeuwenoude tradities en een ecosysteem dat uniek is in de schitterende landschappen van de Comunita Montana del Volturno.

doorlopen kilometerslang de bossen die het dal omringen. Verder naar het zuiden worden de prachtige toppen van de Mainarde weerspiegelt in het water van het Lago di Castel San Vincenzo, een kunstmeer gelegen op een hoogte van 783 meter met een oppervlakte van 6.140 vierkante kilometer dat aan het einde van de 50-er jaren van de vorige eeuw gevormd werd voor hydro-elektrische doeleinden. Het water dat het meer instroomt is afkomstig van bronnen die ontspringen uit de “gespleten berg” in de nabijgelegen gemeenten Alfedena en Barrea. Het meer van Castel San Vincenzo is uitstekend in evenwicht met het omringende landschap en maakt het geheel nog waardevoller. De klassieke toeristische mogelijkheden die in de bergen aangeboden worden, zijn hier uitgebreid met de mogelijkheid watersporten, zoals kanoën, vissen en surfen, te beoefenen. Valkbij het meer ligt een camping en een paardenmanege waar elk jaar halverwege de maand mei een van de belangrijkste paardenwedstrijden van de Molise georganiseerd wordt. Op een paar kilometer afstand in zuidoostelijke richting, ligt Rocchetta a Volturno. De antieke kern van Rocchetta, Bactaria genaamd, werd in de 7de eeuw na Chr. op een onneembare heuvel gesticht. Het stadje werd door de Saracenen compleet verwoest en werd vervolgens in de 12de eeuw ter verdediging van het klooster van San Vincenzo aan de voet van de Monte Azzone herbouwd. Tot aan de 14de eeuw maakte Rocchetta deel uit van het feudo van het klooster. Rocchetta a Volturno ligt in de buurt van de bronnen van de Volturno rivier en biedt u de mogelijkheid te genieten van schitterende uitzichten en aangename temperaturen, ook in de zomer. De rotskerk van Santa Maria delle Grotte met belangrijke fresco’s, waarvan een aantal direct op de rots aangebracht zijn, is vanuit artistiek en cultureel oogpunt zeer interessant. In het gebied van Rocchetta ligt de Abbazia di San Vincenzo al Volturno, een van de belangrijkste voorbeelden van Benedictijner archeologie in Italië.

MAINARDE

zomer bergsport

Abdij San Vincenzo al Volturno

Uomo Cervo

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

De abdij “ad fontes Vulturni” werd rondom 703 gesticht door drie monniken behorende tot de Langobardische adel: Paldo, Taso en Tommaso di Morienna. Op de plaats bestond al een klein oratorium gewijd aan S.Vincenzo dat tussen de Sannitische en Romeinse ruïnes gebouwd was. Binnen korte tijd groeide de Abdij uit tot een belangrijke kloosterstad met aanzienlijke afmetingen die in grootheid en landgoederen concurreerde met het nabijgelegen Montecassino. San Vincenzo al Volturno werd aan het begin van de 9de eeuw door Saracenen verwoest. De jarenlange opgravingen en gedeeltelijke openstelling van een aantal plaatsen voor het publiek maken het in delen mogelijk een idee te krijgen van de vroege middeleeuwse ruimtes. Diverse ruimtes van de abdij zijn versierd met zeer interessante fresco’s (zoals bijvoorbeeld de fresco’s in de crypte van Abt Epifanio). In Castelnuovo al Volturno, een dorpje in de buurt van Rocchetta dat op de rotsen gebouw is, wordt de laatste Carnavalszondag het Uomo Cervo ritueel, een fascinerende representatie van eeuwenoude symbolen en atmosferen, gehouden. Ten westen van Rocchetta ligt Scapoli. De naam van deze gemeente stamt waarschijnlijk af van “Scopulus”, d.i. rots of klif, of van “Scapulae”, d.i. schouder, berghelling. Het stadje, net als vele anderen stadjes in de omgeving, werd gesticht door de bouw van een plattelandshuis waar de landarbeiders in woonden die in de Abdij van San Vincenzo werkten. Het middeleeuwse stadje wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van het Palazzo Marchesale del Battiloro en heeft loodrechte muren die direct op de rots gebouwd zijn. Een groot deel van de weergang op de muren is nog altijd begaanbaar. Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep de Gustavlijn dwars door het gebied van Scapoli. De Duitsers hadden de Gasutavlijn opgeworpen teneinde de voortgang van de Geallieerden naar Midden-Italië en Rome te onderbreken. De stichting van een deel van het Nationale Bevrijdingsleger in de buurt van Scapoli was van uiterst belang. Dit leger speelde een hoofdrol tijdens het bloedbad op de Monte Marrone (1805 m). Een aantal jaar geleden heeft men in het stadje een interessant en goed verzorgd museum geopend waar uitrustingen, wapens en voorwerpen uit de Tweede Wereldoorlog tentoongesteld zijn. Scapoli is met name beroemd om de productie van doedelzakken en in het

typische producten

sport

thermen en relax

stadje kunt u twee musea bezoeken die aan dit muziekinstrument gewijd zijn. Elk jaar wordt in het laatste weekend van juli in Scapoli het Festival Internazionale della Zampogna (internationaal doedelzakfestival) georganiseerd. Dit is zonder twijfel een van de grootste evenementen in Midden-Italië dat gewijd is aan etnische muziek en volkscultuur. Verder naar het zuiden ligt Colli a Volturno. Het stadje ligt op een hoogte van 385 meter en is ontstaan uit de samenvoeging van drie verschillende nederzettingen. Colli A Volturno werd in het Benedictijner tijdvlak gesticht. Het stadje wordt nu doorkruist door twee wegen die Isernia en Venafro met het gebied van Castel di SangroRoccaraso verbinden. Aangezien het stadje in een vanuit handelsoogpunt interessant gebied ligt zijn hier dienstverleningen en activiteiten aanwezig die in de omringende gemeenten niet voorzien zijn. Dankzij de aanwezigheid van de Volturno rivier is Colli een referentiepunt voor vissers en liefhebbers van de “Zeeforel” die sinds jaren in het koude water vlakbij de bron leeft. In zuidelijke richting langs de SS 158 ligt Filignano. Dit kleine stadje heeft sinds aantal jaar een voortreﬀelijke Golf Club. Het stadje zelf stamt uit de 11de eeuw terwijl in de omgeving en op de toppen rondom het stadje ruïnes en verdedigingswerken te vinden zijn die stammen uit het Sannitische en Langobardische tijdvlak. Filignano is een oase van rust in een uitstekend geconserveerde omgeving. Het gebied van de stad is de toegangspoort tot het Parco Nazionale d’Abruzzo Lazio e Molise voor de bezoekers die vanuit het zuiden aan komen rijden. De omgeving is heeft een rijkelijke vegetatie die met name in mei zeer intens groen gekleurd is. In de herfst wordt de biodiversiteit van de bossen aangetoond door de verschillende kleuren van de bladeren: de rode bladeren van esdoorns en kersenbomen, de gele bladeren van veldesdoorns en de donkerrode bladeren van wilde perenbomen. In de drie valleien in het gebied van Filignano liggen twaalf plattelandsdorpjes die nog altijd

bewoond zijn. Deze dorpjes zijn een eeuwenoud voorbeeld van de wijze waarop in de Mainarde en Alto Molise gewoond werd. Een groot aantal wegen en paden – een paradijs voor trekking- en ﬁetsvakantieliefhebbers – zijn voorzien van de typische a secco muurtjes (zonder cement) en votieve constructies, voor het merendeel bestaande uit altaren met de heilige afbeeldingen op veelkleurige majolica die op dusdanige wijze aangebracht zijn dat ze de reiziger continu vergezellen. Ongeveer 25 kilometer naar het westen ligt Isernia, de tweede provinciehoofdstad van Molise. Isernia is zeer oud aangezien dit gebied al tijdens het Paleolithicum bewoond was, zoals ook aangetoond wordt door de vondsten die de verderop zullen behandelen. Isernia is een kleine stad in de heuvels waarvan het centrum, het oude Sannitische Aesernia, op een hoge rots gebouwd is. Het centrum stamt uit de 4de

Zampogna

MAINARDE

zomer bergsport

Isernia - Fontana “Fraterna”

Homo Aeserniensis

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

eeuw voor Chr. en bevindt zich tussen twee rivieren: de Carpino en de Sordo. Onder de grond ligt een enorm aquaduct, waarschijnlijk van Sannitische oorsprong dat tijdens het Romeinse tijdperk gebruikt werd. De geringe toegankelijkheid van de plaats en de uitgestrektheid van dit labyrint hebben dit monumentale hydraulische werk een mysterieus aanzien gegeven. De stad werd na een lange reeks oorlogen die meer dan zestig jaar duurden in 293 voor Chr. door de Romeinen veroverd. Aesernia werd een Romeinse kolonie en voorpost in vijandig gebied. Om deze reden werd de stad voorzien van indrukwekkende muren waarvan nog altijd de megalieten die hiervoor gebruikt werden zichtbaar zijn. Verwoestingen veroorzaakt door oorlogen en natuurrampen hebben de stad door de eeuwen heen geteisterd. Een voorbeeld hiervan zijn de luchtaanvallen van september 1943 waarmee de Engelsen en Amerikanen een groot deel van de stad van de aardbodem veegden en een groot aantal slachtoﬀers veroorzaakten. De “Fraterna” fontein is vanuit artistiek en historisch oogpunt zeer interessant. De fontein stamt uit de 13de eeuw en bevindt zich aan het begin van het centrum dat na de aardbeving van 1984 gerestaureerd is. De oude wijk wordt gekenmerkt door smalle en hoge straatjes waar sinds een aantal jaar studenten wonen. In de oude wijk zijn verder diverse trattorie en restaurants gevestigd waar u van de smakelijke streekgerechten genieten kunt. De liefhebbers van de oudheid en antropologie zullen zeker weten dat in Isernia een van de wonderen van de antieke wereld bewaard wordt: de vindplaats van de Homo Aeserniensis (de Iserniamens). De Iserniamens werd bij toeval gevonden tijdens de werkzaamheden voor het aanleggen van een autoweg in 1979. Bijna een miljoen jaar geleden vestigde een groep mensapen uit Afrika zich op deze plaats. De vestiging was een van de eerste nederzettingen in Europa en is een teken van een maatschappij in wording en de bijbehorende aanpassing van de omgeving voor de primaire behoeften. De nederzetting had een halfnomadisch karakter en werd gemaakt door de drooglegging van een moerasgebied verbonden aan een waterstroom met behulp van stenen en de botten van grote dieren. De vindplaats, die door de geleerden van de Universiteit van Ferrara gedateerd is op minstens 750.000 jaar geleden, levert primitieve tekens van het eerste gebruik

typische producten

sport

thermen en relax

van vuur en kleur. Het gebied waar de Homo Aeserniensis leefde strekt zich uit van de oostelijke grens van Iserna en bevat een oppervlakte van ongeveer dertigduizend vierkante meter. Hier maakte de mens gebruik van de meest primitieve technologie voor het maken van stenen gereedschap: schrapers, pijlpunten, scheermessen van vuursteen enzovoorts. Het gereedschap is een teken van een bloeiende lithische industrie en een langdurige en voortdurende maar seizoensgebonden aanwezigheid van mensen. In de wouden en de savannes rondom de nederzetting leefde een typische subtropische fauna: leeuwen, olifanten, bizons, neushoorns, herten, beren en kleinere dieren. Het klimaat werd in dit tijdperk gekenmerkt door twee seizoenen: en kort nat seizoen en een lang droog seizoen. De vindplaats, waar nog altijd opgravingen gedaan worden, kan elke dag bezocht worden. Men werkt tevens aan een museum dat binnen afzienbare tijd geopend zal worden. In het museum van Santa Maria delle Monache in het centrum van Isernia kunt een video bekijken die speciaal gewijd is aan de Homo Aeserniensis nederzetting, een groot deel van de gevonden botten en met name de reconstructie van een uiterst interessante paleo-bodem. Het museum heeft verder een collectie interessante Romeinse voorwerpen. Venafro is de zuidwestelijke poort van Molise en ligt op ongeveer 20 kilometer ten zuiden van Isernia. De stad, in inwonersaantal de op een na grootste van de provincie, werd door de Sannieten gesticht ter controle van de vallei die zich van de laatste uitlopers van de Mainarde uitstrekt naar de provincie van Caserta en dus naar Campania. Het gebied wordt in het oosten-noordoosten afgebakend door het Matese massief, wordt doorkruist door de Volturno rivier en is rijk aan archeologische vondsten die zelfs uit het Paleoliticum stammen. De Sannieten bouwden in de 4de voor Chr. de stadsmuren op de Monte S. Croce en de Romeinen bouwden rond de helft van de 3de eeuw voor Chr. hun kolonie in de valleikom. De twee

centra zijn dus min of meer even oud. Rijke Romeinse villa’s, de resten van een amfitheater en de beroemde “Venus van Venafro”, een levensgroot en magnifiek beeld dat in het Archeologische museum van Santa Chiara bewaard wordt, zijn de belangrijkste getuigen van het municipium dat deels zijn fortuin te danken had aan de verkoop van de beroemde en geraffineerde olijfolie die nog altijd in dit gebied geproduceerd wordt. Een van de grootste toeristische trekpleisters van Venafro is het Castello Pandone, een kasteel dat versierd is met levensgrote fresco’s van paarden. De Oase Le Mortine, beheerd door WWF Italië, ligt op korte afstand van Venafro in de richting van Capriati al Volturno. Het beschermde gebied heeft een oppervlakte van 25 hectaren en is uitgerust met natuurroutes, fauna observatiehutten, een studievijver, een botanische tuin en picknickplaatsen. Het vochtige gebied wordt onder andere bewoond door wilde eenden, waterhoentjes, blauwe reigers en de purperreigers, wouwen en buizerds en af en toe wilde ganzen. De structuren van de Oase, zoals bijvoorbeeld de bezoekerscentra, organiseren begeleide rondwandelingen in groepen en maken het mogelijk om voluit van het beschermde gebied te kunnen genieten. Wilde eend

MAINARDE

zomer bergsport

cultuur en tradities

wintersport

parken en reservaten

Matese molisano 3

Matese molisano

Veepad Pescasseroli-Candela Roccamandolfi Campitello Matese

Bojano San Polo Matese Saepinum-Altilia

Het deel van het Matese massief dat in Molise ligt is een gebied in de centrale Apennijnen op de grens tussen Molise en Campania.

sport

thermen en relax

7de eeuw voor Chr. door de Sannieten Pentri gesticht in de nabijheid van het veepad Pescasseroli-Candela aan de voet van de Matese en vlakbij de bronnen van de Biferno rivier. Als snel werd de stad het belangrijkste centrum van dit volk. Tijdens de “verromeinsing” van het Sannio gebied werd het centrum een “municipium” en dus het referentiepunt voor een uitgestrekt gebied dat zich ontwikkelde in het eerste deel van het Biferno dal. In de middeleeuwen, om precies te zijn in het jaar 1053, werd Bojano veroverd door de Noorman, graaf Rudolf de moulins. Tijdens de overheersing van deze graaf nam de rijkdom en de macht van het graafschap aanzienlijk toe, ook dankzij de verovering van grote delen van de regio. Voor het eerst werd gesproken over het Graafschap Molise waar de familie de’ Moulins in het Castello di Civita Superiore woonde. Het kasteel, waar tegenwoordig slechts de ruïnes van overgebleven zijn ligt op het hoogste punt van het stadje Civita, precies achter Bojano. In Civita heeft u een schitterend uitzicht over heel Molise. Het stadje zelf is rijk aan suggestieve steegjes en stenen bogen. Bojano is vanuit archeologisch en artistiek oogpunt een interessante stad met vele kerken en opgravingen uit de Romeinse tijd. De stad wordt tevens gekenmerkt door eeuwenoude volktradities, zo wordt elk jaar op 1 september wordt het feest van San’Egidio gevierd. In augustus wordt in Bojano het Matese Friend Festival georganiseerd. Het festival is een van

Mozzarella uit Bojano

Guardiaregia

MATESE MOLISANO

Campitello Matese

Bojano is het centrum met het grootste aantal inwoners van de Matese. De stad is beroemd om de productie van melk en uitstekende kaassoorten en heeft een zeer oude geschiedenis. Opgravingen en vondsten doen denken dat, net als in het geval van Isernia, deze plaats al in het Paleolithicum door mensen bewoond werd. Bovianum werd waarschijnlijk rond de

typische producten

100

101

Monte Miletto

Roccamandolﬁ

102

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

de meest bezochte muziekevenementen dat in Molise georganiseerd wordt. We pakken de SS 17 in noordwestelijke richting en bereiken na 7 kilometer het kruispunt San Massimo. Hier kunnen we de weg nemen die naar Campitello Matese klimt. Na ongeveer 1.7 kilometer komen we aan Campitello Matese, een toeristisch stadje dat zich op een hoogte van 1450 meter in het midden van het Matese massief bevindt. De uitgestrekte hoogvlakte heeft een alluviale oorsprong, is rijk aan karstische afwateringen en wordt overheerst door de Monte Miletto (2050 m), de hoogste top van het Matese gebied. De bergen omringen een schitterende vlakte die zich aan het einde van de winter omtovert tot een meer. In de lente kunnen komen ontelbare sneeuwklokjes op die samen met tientallen andere bloemsoorten de hoogvlakte kleuren. In Campitelo Matese kunt u diverse sporten beoefenen, zoals langlaufen, ﬁetsen (met een mountain bike), paardrijden, rotsbeklimmen en paragliden. Het skistation heeft ongeveer 40 kilometer skipistes uitgerust met een kunstsneeuwinstallatie, drie skiliften en drie sleepliften. Als u in Campitello Matese aangekomen bent, dan raden we u aan een excursie te organiseren naar Gallinola. In Gallinola heeft u een adembenemend uitzicht over het Lago del Matese, een meer in het deel van het massief dat in Campania ligt. In dit gebied ligt een van de schoonste berghutten van het gebied dat u afhankelijk van het seizoen met motorsledges of quads kunt bereiken. We keren naar de SS 17 terug en rijden verder in noordwestelijke richting. Een aantal kilometer na San Massimo bereiken we Roccamandolﬁ. Roccamandolfi is een pittoresk bergstadje omringd door bossen en hoogvlaktes aan de voet van het Matese massief. Het oude centrum bestaat uit oude stenen huizen die rondom de kerk verzameld zijn, terwijl het moderne deel van het stadje zich in het dal uitstrekt. Boven het stadje liggen nog altijd de resten van het majestueuze kasteel dat uit de Langobardische tijd stamt en dat volgens de plaatselijke traditie door een zekere Maginulfo gebouwd werd en om deze reden wordt het kasteel Rocca Maginulfo genoemd. Een deel van de muren staat nog altijd overeind. De muren bevatten een bijzonder element: de ronde torens die niet op de funderingen steunen maar die in de muren gebouwd zijn. Tijdens het feest van San Liberato wordt in

typische producten

sport

thermen en relax

Roccamandolfi het plaatselijke gercht “u ciammaruch” bereid en aangeboden. In Campitello di Roccamandolfi, een schitterendere vlakte in het Matese bos (niet te verwarren met Campitello Matese) beginnen prachtige paden richting het noordelijke deel van de Matese die te voet, te paard en op de mountain bike afgelegd kunnen worden. Hier kunt u van de top van de Monte Miletto op 2050 meter afdalen naar het dal Valle del Callora op 650 meter. In Campitello di Roccamandolfi wordt elk jaar in juli de “Giornata del Pastore” gehouden. Dit evenement is gewijd aan de herderscultuur in Molise en tijdens het evenementen worden typische schaapsvleesgerechten zoals “agnello alla brigante” en “pezzata matesina” bereid en aangeboden. Als u vanuit Bojano naar het zuidoosten in de richting van de Campania rijdt langs het veepad Pescasseroli-Candela, komt u na een aantal kilometer borden tegen met indicaties voor San Polo Matese, een schitterend stadje op een rots. Het oude stadje wordt gekenmerkt door smalle middeleeuwse steegjes die nog altijd in uitstekende staat

Trekking in de Matese-bergen

Ruitertoerisme

MATESE MOLISANO

zomer bergsport

103

Campochiaro

Ingang van de “Pozzo della neve”

104

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

verkeren. Men heeft veel zorg gestoken in de bestrating en de verlichting van het centrum waardoor het geheel nog suggestiever is. In de middeleeuwse parochiekerk wordt een waardevol kunstwerk bewaard: het beeld Madonna con Bambino uit 1755 van de kunstenaar Di Zinno uit Campobasso. In het oude palazzo van de Rogato familie, nu het Gemeetehuis, kunt u het hele jaar door de kerststal van de Spaanse kunstenaar Juan Mario Oliva bezoeken. In San Polo wordt al eeuwenlang de doedelzak bespeeld, net als in het bekendere stadje Scapoli. We keren terug naar de SS 17 en rijden richting Campobasso. Zo bereiken we de WWF Oase van Guardiaregia-Campochiaro. De Oase in het oosten van de Matese is een natuurgebied dat door de WWF beheerd en beschermd wordt. Bijna niemand weet echter dat de Oase van GuardiaregiaCampochiaro de op een na grootste WWF oase in Italië is. De oase heeft een oppervlakte van ongeveer 2000 hectaren met bossen, beken, watervallen en ravijnen. Het natuurgebied werd in 1997 gesticht dankzij de samenwerking tussen WWF Italië en de gemeente Guadiaregia en dankzij de ondersteuning van het SAVA departement van de Universiteit van Molise. De Oase van Matese omvat een natuurgebied met een onschatbare waarde. Het gebied bevat de 100 meter hoge watervallen van San Nicola, de “Pozzo della Neve” een 1048 meter diepe grot en de schitterende ravijnen, de Gole del Quirino. In de oase leven diverse diersoorten zoals de wolf van de Apennijnen en de wilde kat. In de oase worden, net als in de rest van de Matese, waardevolle zeefossielen gevonden. Op een afstand van ongeveer 15 kilometer in de richting van Benevento betreedt het Veepad Pescasseroli-Candela het archeologische gebied van Saepinum–Altilia. Deze plaats werd door de Sannieten langs het veepad gesticht. Vanaf de 4de eeuw voor Chr. werd de plaats een stad waar goederen en dieren verhandeld werden. Saepinum-Altilia fungeerde als toegangspoort tot het Matese massief en dus werd vanuit deze stad het hele gebied gecontroleerd en groeide tijdens het Romeinse keizerrijk uit tot een bloeiende plaats. Het gebied bestaat in werkelijkheid uit twee verschillende opgravingen: Terravecchia of Saipins een Sannitisch bergdorp in de buurt van het huidige stadje Sepino en Saepinum-Altilia de Romeinse stad en een van de best bewaarde exemplaren. De naam van de plaats stamt af van

typische producten

sport

thermen en relax

het woord Saepo dat in de taal van de Oscanen omheining betekend. Deze vorm van omheining werd gebruikt voor het verhandelen van goederen en dieren. Van de stad die ontstond na de Romeinse kolonisatie zijn drie monumentale toegangspoorten, het theater, het decumanus, het forum en andere indrukwekkende resten overgebleven. Het archeologische gebied is verder interessant omdat tussen de Romeinse ruïnes boerenwoningen gebouwd zijn met de stenen die uit de ruïnes afkomstig zijn. Kortom een plaats die u zeker bij zal blijven. In Castelvecchio (hoger gelegen in de buurt van Terravecchia) zijn Sannitische muren met een lengte van 500 meter en 3 poorten met de namen “Postierla del Matese”, dell’Acropoli” en “del Tratturo” bewaard gebleven. De poort “del Tratturo” verbond het bergstadje met de vlakte en het gebied van Saepio.

... een must We raden u aan te stoppen bij het Thermencomplex van Sepino. Het moderne complex is uitgerust met apparatuur voor diverse therapieën, biedt een aangenaam verblijf en ligt in een schitterend bos. Het mineraalwater dat uit de “Tre Fontane” bron ontspringt is helder, puur, heeft helende krachten en een therapeutisch vermogen dat voor verschillende aandoeningen geschikt is. Het thermencomplex heeft diverse schaduwrijke paden waar u lange en gezonde wandelingen in een schitterend landschap en langs prachtige plaatsen kunt maken. Het Veepad Pescasseroli-Candela is het op twee na langste veepad van de Zuidelijke Apennijnen en loopt door de oude Romeinse stad Saepinum-Atilia. Het veepad dat eeuwenlang door veehouders en herders gebruikt werd, is tegenwoordig een uitstekend toeristisch en sportief parcours dat de voet, te paard of op de mountain bike afgelegd kan worden. Het veepad heeft een lengte van 210 kilometer en een gemiddelde breedte van 60 meter en kan helemaal vanaf Bojano naar het zuidoosten afgelegd worden. Het pad behoort tot het cultureel erfgoed dat ons direct naar de herderssamenleving van de Italische volkeren terugvoert. Het veepad loopt in zuidoostelijke richting naar de Valle del Tammaro in Campania. Hier is meer dan 25 kilometer van het veepad hersteld en voor toeristische en culturele doeleinden aangeduid.

Archeologisch gebied van Sepino (Altilia)

Sepino

MATESE MOLISANO

zomer bergsport

105

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

Frentana en Fortore Gebied 4

Frentana en Fortore Gebied

Lago di Guardialfiera

Larino Casacalenda lago di Occhito

Gambatesa Riccia

Het Frentana gebied is een voorgebergte met beperkte hoogte en wordt gevormd door het kuststrook van Molise tussen de Biferno rivier in het noorden en de Fortore rivier in het zuiden. Dit gebied werd in de prehistorie al bewoond en werd uiteindelijk veroverd door de Frentanen, een Italisch-Sannitisch volk dat zich in de zesde eeuw voor Chr. in het Adriatische gebied in het zuiden van de Abruzzen en in de Molise gevestigd had. Rivier Biferno

106

typische producten

sport

thermen en relax

Larino was het belangrijkste centrum van de Frentanen in Molise. De interessantste stadjes van de regio omsluiten een gebeid dat gekenmerkt wordt door olijfbomen (de “gentile di Larino” is een beroemde olijfvariant) en extensieve landbouw. Larino werd gesticht door de Sannieten Frentanen en staat bekend om de vele historische resten die met name uit de Romeinse tijd stammen. Het amfitheater, de mozaïeken in de plattelandsvilla’s, de palazzo’s en kerken getuigen allen van een eeuwenoude geschiedenis. Het oude deel van de stad is lager gelegen dan het moderne deel. In het oude deel ligt het hertogenpaleis en de kathedraal uit de 14de eeuw. We raden u aan een bezoek te brengen aan de resten van het elegante amfitheater dat stamt uit de tijd dat Larino een Romeinse municipium was. Het theater werd gebouwd aan het einde van de 1set eeuw na Chr., de bloeiperiode van de stad in de Oudheid. Het amfitheater heeft een elliptische vorm met muren die grotendeels gebouwd zijn in een netvormig metselwerk en had vier ingangen: het bovenste deel (summa cavea) kon bereikt worden met behulp van externe trappen en 12 poorten gaven toegang tot de tribunes. Het gebouw werd tot aan de vroege middeleeuwen voor diverse functies gebruikt. In de middeleeuwen werd het amfitheater omgebouwd tot een verdedigingswerk. De gerechten van Larino zijn typsich voor het zuidelijke deel van Molise en hebben Slavische en Apulische invloeden. Een voorbeeld hiervan is de smakelijke “cicerchiata” een typisch nagerecht met honing. Het belangrijkste evenement dat aan de volkstradities verbonden is, is zonder twijfel de “Carrese di San Pardo”. Van 25 tot 27 mei worden optochten gehouden met minstens honderd kleurige karren met leden van de diverse families van het stadje die door runderen, koeien, kalveren en schapen getrokken worden. Op slechts 11 kilometer naar het westen van Larino ligt het Lago di Guardialfiera of Lago della Diga del Liscione. Dit kunstmeer werd in de 70-er jaren van de vorige eeuw gevormd in de Biferno rivier en voorziet het merendeel van de gemeenten in het zuiden van de Molise van water, ook voor de irrigatie van het land. Het meer is een ideale plek voor vissers en bevat grote vissoorten, zoals bijvoorbeeld regenboogforellen, forelbaarzen, kopvoorns,

Specialiteit “Cicerchiata”

Larino - de Dom

FRENTANA EN FORTORE GEBIED

zomer bergsport

107

Karrenwedrennen De traditie stamt af van de karrenwedren die tijdens het feest van de beschermheilige van Larino en andere stadjes uit de streek georganiseerd werd. Tussen het einde van april en het begin van mei worden al eeuwenlang in het zuidoostelijke deel van de Molise de Carresi, spectaculaire wedrennen met karren getrokken door runderen gehouden. De volkstraditie associeert deze wedrennen met de Albanische volkeren die in de 15de eeuw in de Molise kwamen wonen. Het is echter waarschijnlijk dat deze traditie oorspronkelijk gebonden was aan het herleven van miraculeuze gebeurtenissen of aan de herinnering dat de relikwieën van de verschillende beschermheiligen op karren getrokken door runderen van dorp naar dorp verplaatst werden. Wegens de inspanning van de plaatselijke gemeenschappen en het belang zijn de karrenwedrennen van S.Martino in Pensolis, Ururi en Portocannone het meest interessant. Hier kunnen we de optochten van Larino, Montecilfone, Lupara en Jelsi aan toevoegen. In de gemeente van Jelsi wordt de optocht in juli op de dag van S.Anna gehouden. De wagens – “traglie” houten sleeën zonder wielen – zijn kunstwerken versierd met miljoenen graankorrels en aren.

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

karpers en grote snoeken. De omgeving van het meer is geschikt voor wandelingen en excursies op de mountain bike. 20 kilometer verderop naar het zuiden ligt Casacalenda. Het centrum heeft een Pre-Romeinse oorsprong en werd in de oudheid “Arc Kalenda” genoemd. In de buurt van het stadje liggen nog altijd de resten van de Gerione, een stad die door de Frentanen gesticht werd en waar Hannibal zich langdurig met zijn troepen ophield. Gerione is ook bekend vanwege de LIPU oase, het eerste beschermde gebied van Molise. Het beschermde gebied bestaat voor tweederde uit het Bosco Casale, een andere legerplaats van Hannibal. Dit heuvelbos wordt gekenmerkt door moseiken en majestueuze beuken met meidoorn- en rozenbottelstruiken. Door het bos lopen diverse paden. De ondergroei van het bos is rijk aan plantensoorten waarvan een aantal zelfs zeldzaam, zoals sleedoorns, rode lissen en brem. In de oase kunt naast de bossen beekjes en onbebouwde zones vinden. De verschillende gebieden en het jachtverbod hebben deze oase

De optocht van San Pardo

108

typische producten

sport

thermen en relax

omgetoverd in een ideaal toevluchtsoord voor meer dan 110 geregistreerde vogelsoorten. Zo nestelen hier bijvoorbeeld buizerds, wespendieven en sperwers. Een van de paden die de moeite waard is te signaleren is de Sentiero Natura (natuurpad) uitgerust met didactische panelen die u helpen de verschillende bloem-, planten-, vogel- en andere diersoorten die in de natuurlijke vijvers (amﬁbieën) leven, te herkennen. Het pad loopt langs observatiepunten waar vogels en andere vliegende dieren (vlinders en libellen) bestudeerd kunnen worden. De LIPU oase van Casacalenda heeft een bezoekerscentrum, een “Bosmuseum” en een projectiezaal. De oase bevat verder een “Vlinderhuis”, een kas waarin ontelbare vlindersoorten leven. U kunt het vlinderhuis in de lente- en zomermaanden bezoeken. In de oase worden regelmatig evenementen georganiseerd met het doel de bezoekers in het bosleven te betrekken: van het verjaardagsfeest van de oase tot het uitzetten van roofdieren en van excursies met een gids tot onderwijsprogramma’s voor scholen. LIPU organiseert dagelijks excursies met een gids voor groepen of schoolreisjes. We nemen in Casacalenda de provinciale weg 77 en bereiken het lago di Occhito. Dit kunstmeer werd gevormd door een dam in de Fortore rivier. Het meer vormt ongeveer 10 lang de grens tussen Molise en Apulië. Het water van het meer wordt als drinkwater en voor de irrigatie in de landbouw gebruikt. Het meer is echter tevens een belangrijk element voor de omringende natuur en is het hele jaar door een geliefde bestemming voor toeristen en schoolreisjes. Het meer van Occhito is een belangrijk ecosysteem waar talloze dieren rusten, wonen en zich voorplanten. Mede vanwege het grote aantal vogelsoorten dat hier leeft heeft men de aanvraag ingediend om dit meer tot een Europees natuurgebied te laten benoemen. Aan de oevers van het meer kunnen we diverse zoogdiersoorten vinden zoals stekelvarkens, marters, eikelmuizen, steenmarters, stinkdieren en dassen, maar ook de wolf uit de Apennijnen wordt regelmatig in dit gebied gezien. In het meer zwemmen talloze vissoorten, waaronder karpers, kopvoorns, snoeken, meervallen, zeelten en

Buizerd

Lago di Occhito

FRENTANA EN FORTORE GEBIED

zomer bergsport

109

palingen. De rijke ﬂora wordt gekenmerkt door een grote hoeveelheid wilde orchideeën. Op een afstand van slechts 11 kilometer naar het zuidwesten ligt Gambatesa, een stadje met eeuwenoude tradities dat ligt op de grens tussen Molise en Apulië. Een van deze tradities is het “Maintonate” volksfeest dat met Oud en Nieuw gevierd wordt. Het feest begint op Oudejaarsavond en eindigt op de avond van 1 januari en wordt gevierd op de pleinen, in de straten en steegjes en op de drempels van vrienden, familieleden en politici. Op Oudejaarsavond trekken de inwoners in groepjes vergezeld door een poëet door de stad. Zodra de woning bereikt is van de persoon die met ironie en zonder censuur bespot moet worden, voert de groep de “maintonata” uit: dit is een geïmproviseerd rijmpje dat door de poëet, bijgestaan door muzikanten, opgedragen wordt. De deugden en met name de ondeugden van politici, belangrijke en minder belangrijke personen, mooie meisjes, dames en hun ongelukkige echtgenoten worden op humoristische wijze voorgedragen. Op een afstand van 16 kilometer in zuidweste-

Gambatesa – fresco’s van het Kasteel

110

wintersport

cultuur en tradities

parken en reservaten

lijke richting ligt Riccia. Het stadje bewaart monumenten en kunstwerken die te dateren zijn in een tijdvlak dat loopt van de middeleeuwen

... een must Breng in Gambatesa een bezoek aan de kerk van San Bartolomeo Apolosto, aan de kerk van San Nicola en aan het middeleeuwse kasteel. Het kasteel ligt op de Colle Serrone in het oude centrum. De middeleeuwse structuur is nog altijd herkenbaar dankzij de vierkante vorm, de Welﬁsche kantelen op het zuidwestelijke deel en de hoektorens van het noordoostelijke deel. De deuren met afgeschuinde randen, de ramen en de kleine loggia met drie bogen die gericht zijn in noordwestelijke richting zijn echter duidelijk van renaissancistische oorsprong. Intern is het kasteel versierd met fresco’s uit 1550 die het werk zijn van Donato da Copertino (Decumbertino) en leerlingen. De schilderingen zijn een duidelijk voorbeeld van het maniërisme uit de 15de eeuw en tonen landschappen, grotten, draperieën, pergola’s en mythologische en allegorische scènes. De cyclus is een uitstekende uitdrukking van de Zuid-Italiaanse kunst.

typische producten

sport

thermen en relax

tot aan de renaissance en later. Een groot aantal kunstvoorwerpen zijn gebonden aan het plaatselijke kloosterleven. De kerk van Maria S.S. Assunta en de kerk dell’Annunziata bevatten voorwerpen die afkomstig zijn uit de verdwenen kerk van San Giovanni Battista. De poorten zijn typisch Romaanse constructies uit de 13de eeuw en zijn gemaakt van gepolijst en sierlijk bewerkt steen. Traditioneel op de dag van San Giuseppe wordt in Riccia de gewoonte van de “tredici pietanze” (dertien gerechten) nageleefd. In dit geval nodigen diverse families drie personen uit: doorgaands een vrouw, een oudere man en een jongen, een nabootsing van de Heilige Familie. Er worden dertien gerechten geserveerd in overeenstemming met de 13 privileges van San Giuseppe, zoals: macaroni met broodkruim, zoetzure gerechten, peulvruchten, stokvis en andere gerechten zonder vlees. Aan het einde van de maaltijd worden de “cavezune”, gebakjes van bladerdeeg en honing, geserveerd.

Voorbereiding stokvis

FRENTANA EN FORTORE GEBIED

zomer bergsport

111

Editoriaal initiatief gerealiseerd kader van het Project voor interregionale ontwikkeling “TOERISTISCHE ONTWIKKELING VAN DE CENTRALE APENNIJNEN" medeﬁnanciering door de wet nr. 135/2001, art. 5, paragraaf 5.

EDITORIALE COÖRDINATIE Verzorgd door ABRUZZO PROMOZIONE TURISMO besluit G.R. Abruzzo nr. 602 van 26/06/2007.

EDITORIAAL PROJECT en realisatie door PomilioBlumm srl.

FOTOGRAFISCH ARCHIEF APTR, PomilioBlumm

www.abruzzoturismo.it

www.regione.lazio.it

www.moliseturismo.eu

voor informatie:

groen nummer +39 085 4482301

groen nummer URP 800 012 283

groen nummer 800 700 852