PSİKOLOJİK VEYA PSİKİYATRİK RAHATSIZLIKLARDA İLAÇ KULLANIMI

 Pandora Vakfı, Mart 2003

Psikolojik veya psikiyatrik rahatsızlıklarda

İLAÇ KULLANIMI

Pandora Vakfı Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

1/14

 Pandora Vakfı, Mart 2003

2/14

Psikolojik ve/veya psikiyatrik rahatsızlıklarda ilaç kullanımı Psikolojik ve/veya psikiyatrik rahatsızlığı olan ve buna karşı ilaç kullanan veya kullanmaya başlayacak olan hastalar için bilgi ve destek.

Bu dokümanda: • İlaçların işlevi, • İlaçların yan etkileri, • İlacı bırakmak veya azaltarak bırakmak ile ilgili bilgiyi, antipsikotik, antidepresan, duygudurum dengeleyici ve uyku ve sakinleştirici ilaçlar bölümlerine göre bulabilirsiniz.

Ayrıca doktora gittiğiniz zaman sorabileceğiniz yararlı sorular listesi ve ilaç kullanma açısından pratik tavsiyeler eklenmiştir. Son olarak da daha ayrıntılı bilgi için başvurabileceğiniz örgütler, kaynaklar ve internet sayfaları sıralanmış bulunmaktadır.

Not Bu dokümanın içeriğini bir talimat/tavsiye olarak görmeyip, ancak doktorunuza gittiğiniz zaman soru sormanıza yararlı bir kaynak olarak görmeniz gerekir. Kullandığınız ilaçta değişiklik yapmadan veya yeni ilaç kullanmaya başlamadan önce her zaman önce doktorunuzla kontak kurmanız tavsiye olunur.

1. Giriş Ruhsal sağlık alanında psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklarda (psikofarmakolojik) ilaç verilmesi çok yaygın bir terapi yöntemidir. Bu ilaçlar ruhsal şikayetleri mevcut oldukça çok hastanın yaşam kalitesini artırmıştır. İlaç sayesinde hastalığın belirtilerine karşı mücadele edilebilir veya şikayetlerin tekrarlanması önlenebilir.

Pandora Vakfına ilaçlarla ilgili pek çok soru yöneltilmektedir. Bu doküman daha ayrıntılı bilgi arayan hastalar ve yakınları için hazırlanmıştır. Dokümanda ilaç terapisi tercihi, ilacın etkinliği, işlevselliği ve yan etkileri ve ilacı alıştırarak kesmek konuları hakkında ayrı ayrı bölümler bulunmaktadır. Ayrıca dokümanda tavsiyeler verilmektedir ve daha fazla ve derine giden bilgi bulacağınız adres ve yerlerin listesi yapılmaktadır. İlaçlar tedavi planının ancak bir kısmıdır İlaçlar psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklara karşı mücadele vermek için veya önlemek için etkin olabilir. Psikofarmalojik ilaçların etkin olup olmayacağı ve olursa ne derece etkin olacağı hastadan hastaya ve durumdan duruma farklı olabildiği için ancak pratikte kullanarak belli olur. İlaçların tercih edilen etkisi yanı sıra daima yan etkileri de vardır. Hem dozajı uygun, hem etkin, hem de kişi için çekilebilir nitelikte olan bir ilaç bulmak için çoğu zaman uzun zaman alır ve sabır ister. İlaçların işlevselliğini ve yan etkilerini değerlendirmek için ve gereken yerde değişiklik yapılabilmesi için uzmanca refakat edilmesi gerekir.

Psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklarda nedenini bulup tedavi etmek veya olabildiği kadar iyi derecede idare etmeyi öğretmek için ilaç kullanılması yeterli gelmez. Rahatsızlığı iyi tedavi edebilmek için teşhis ve bir tedavi planı yapılması gerekir. Tedavi planı konuşma veya davranış terapisi, ilaç terapisi, aynı hastalığa sahip kader arkadaşlarıyla kontak, çevreden destek, thuiszorg kurumundan veya sosyal yardım kurumundan yardım içerebilir. Tedavi belirlenirken sadece doktor öneri yapmayıp hastanın kendisinden de iyileşmek için ne gibi girişimde bulunacağı sorulur. Doktor ve hasta birlikte tedavi planı geliştirirken sadece şikayetlere karşı mücadeleyi dikkate almayıp günlük yaşama ve başka kişilerle kontak açısından da yaklaşım gösterir. Doktor ile hasta zaman zaman gidişat hakkında, hastanın kendi sarfettiği çaba hakkında ve ilaçların işlevselliği ve yan etkileri hakkında görüşür. Ayrıca doktor hastasıyla krize girdiği zaman ne yapılması gerektiğini de anlaşır.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

3/14

Pandora vakfı pratikte çok sayıda hastanın ilaç kullanımıyla ilgili sorunlarla karşılaştığını görmekte: ilacın beklenilen etkiyi göstermemesi, yan etkilerin tahmin edildiğinden fazla rahatsız edici olması, ilacın alıştırarak kesilmesi esnasında vücutta bir çok şikayete yol açması gibi. Bu sorunların bir çoğu hastanın yetersiz bilgilendirilmesinden, yeterli refakat görmediğinden ve sağgörülü olmayan biçimde kullanılmasından kaynaklanıyor.

Pandora vakfına göre doktor ve hastanın açık ve net bir tedavi planı hazırlaması ve bunun hakkında zaman zaman görüşmeleri oldukça önem taşımaktadır.

Doktora gittiğiniz zaman sorabileceğiniz soru öneri listesi Terapi: • Rahatsızlığın nedeni nedir ve hangi teşhis koyuluyor?

• Doktor bu hastalığı hangi biçimde ele alacak? Konuşma yoluyla mı? Terapi mi uygulayacak? İlaç terapisi mi uygulayacak?

• Siz ne yapabilirsiniz ve ne yapacaksınız? İlaçlar: • İlaç tam olarak neye karşı? İşlevselliği nedir? Kullanım tarifesi nedir?

• Ne zaman etkisini gösterecek? Ne gibi yan etkileri olabilir? Bu ilacı kullanmakta rizikosu var mıdır? Nelere dikkat etmem gerekiyor?

• Ne kadar süre kullanılması gerek? İlaç kullanmak haricinde rahatsızlığınıza karşı kendiniz ne yapabilirsiniz?

• İlacın etkisi hakkında ne zaman değerlendirme yapılacak? Doktorla ne zaman kontak kurmanız gerek? Sorunuz olursa hangi vakit ve nereye telefon açabilirsiniz?

• Bu ilacı başka kullandığınız ilaçlarla birlikte kullanabilir misiniz?

• İçki veya belirli besinlerin alınmaması gerekiyor mu?

• Uyuşturcuyla etkileşimi nedir?

• İlaç için ücretininin bir kısmını kendiniz ödemeniz gerekiyor mu?

Tavsiye: • Doktorunuza görüşmeye giderken birini götürün ve görüşme esnasında not tutun.

• Doktorla her şeyi konuşmak için fırsatınız olsun diye (10 dakikalık yerine 20 dakikalık) çift görüşme anlaşın.

Kullanım açısından tavsiyeler •

•

•

•

Bazen doktor aynı anda birden fazla ilaç yazar. Örneğin bir ilaç yazar ve beraberinde o ilacın yan etkisine karşı başka bir ilaç. Bu durumda doktorunuza tam olarak hangi ilacın ne işe yaradığını ve neden birlikte verdiğini sorup öğrenin. Doktorla görüşmeden kullandığınız ilaç veya ilaçları yutmamaya kendi başınıza karar vermeyin.

Doktorun size fazla erkenden veya gerektiğinden fazla çeşit ilaç verdiğini (sonradan) düşünürseniz veya başka nedenden dolayı ilacı (halen) yutup yutmayacağınızı tereddüt ediyorsanız bunu doktorunuzla görüşün. İcabında başka tür tedavi yöntemi ve olanakları hakkında bilgi isteyin.

Kullanmakta olduğunuz ilacın dozajını kendi kafanıza göre değiştirmemeniz tavsiye olunur. Doktorun görüşüne katılmıyorsanız veya tereddüt duyuyorsanız kendi kafanıza göre müdahale yapmaktan ziyade doktorunuzla görüşmeniz tercih edilir. Sorularınızı ve şikayetinizi mümkün olduğu kadar net bir şekilde dile getirin. Gerekirse bunu destekleyen ek bilgi toplayın.

Prospektüsü dikkatle okuyun. Bu ilacın kullanılmamasını gerektiren farklı bir rahatsızlığınız daha varsa bunu kendiniz dikkate alın ve tedavisi altında bulunduğunuz doktor(lar)a da bildirin. Örneğin kalp rahatsızlığı olan bir hastanın depresyona karşı ilaç kullanması uygun görülmez. Antipsikotik ilaç türleri ise şeker hastalığının oluşmasını

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

• • • •

4/14

hızlandırabilir. Söz edilen hastalıklar sizde mevcut olmasa da sülalenizde mevcut olup olmadığını da dikkate alın.

Hamileyseniz (olduğunuzu şüphe ediyorsanız) her ilaç rizikosuz kullanmaya uygun olmaz. Bu duruma kendiniz dikkat edin ve doktorla görüşün.

Bazı ilaçlar kısa süreli kullanım için, bazı ilaçlar ise uzunca bir zaman kullanılması öngörüldüğü için doktora verdiği ilacın ne kadar bir süre kullanılması gerektiğini tahmin ettiğini sorun. Bunu bilmenizde tabii ki fayda var. Önceden görüşüp danışmadan ilaç kullanmayı kesmeyin (bu hususta sayfa 10’a bakınız) Doktorunuz haricinde eczacı da ilaç hakkında bilgi verebilir.

2. (Psikofarmakolojik) ilaçların işlevselliği İlaç psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklara karşı mücadele için veya önlemeye yönelik kullanılabilse de buna yol açan nedenleri ortadan kaldırmaz. Psikoza karşı mücadele için veya önlemeye yönelik (antipsikotik) ilaçlar vardır; karamsar duygulara (depresyona) karşı mücadele için veya önlemeye yönelik (antidepresan) ilaçlar(ı) vardır; duygudurum dalgalanmasına karşı mücadele için (duygudurum dengeleyici) ilaçlar vardır; korkuya karşı (sakinleştirici ve antidepresan) ve ukusuzluğa karşı (uyku ilacı) mücadele için ilaçlar vardır.

Söz edilen ilaçlar haricinde örneğin yan etkilerine karşı mücadele için veya önlemek amacıyla başka tür ilaçlar da verilmekte. Prospektüste ilgili ilacın işlevselliği ve yan etkileri açıklanır.

Eczacı size verdiği her ilacın yanı sıra buna ait prospektüs de vermesi gerekir. Her ilacın prospektüsü ayrıca internetten de incelenebilir: örneğin www.repertorium.org veya www.ziekenhuis.nl isimli sayfalara gezinti yapabilirsiniz. İlaçlar için hem madde ismiyle (buna jenerik isim de denir), hem de marka ismiyle kullanıldığı için bazen ilacın adıyla ilgili karışıklık yaşanıyor. Bir ilacın patent süresi bittiği zaman o ilacı bulan fabrikatör dışında başka fabrikatörler de ilacı üretmeye başlayabiliyor.

Bulan fabrikatör dışında diğer fabrikatörlerin ilacı aynı marka adı altında piyasaya çıkartmaları yasak. Madde ismiyle piyasaya sunulan ilaçlar genelde aynı işlevselliğe sahip olup daha ucuza satılır. Bu dökümanda belirtilen ilaçlar ise hem marka hem de madde ismiyle belirtilmektedir. İnternette özellikle en yeni antidepresan ilaçları hakkında bilgi sunulan bir çok sayfa bulabilirsiniz. Bunu dikkate alarak çok talep gören bazı antidepresan ilaçların ayrıca dış ülkelerde kullanılan markalarını da belirtiyoruz.

Antipsikotik ilaçlar Yüksek doz klasik antipsikotik ilaçlar

Düşük doz klasik antipsikotik ilaçlar

Atipik antipsikotik ilaçlar

Madde ismi alimemazine chloorpromazine chloorprotixeen pipamperon pipotiazine thioridazine tiapride

Madde ismi benzperidol broomperidol flufenazine flupentixol fluspirileen haloperidol penfluridol perfenazine periciazine pimozide tiapride trifluoperazine zuclopentixol

Madde ismi clozapine olanzapine risperidon sulpiride quetiapine

Marka ismi Nedeltran Largactil Truxal Dipiperon Piportil Melleril, Melleretten Tiapridal

Marka ismi Frenactil Impromen Anatensol Fluanxol Imap Haldol Semap Trifalon Neuleptil Orap Tiapridal Terfluzine Cisordinol

Marka ismi Leponex Zyprexa Risperdal Dogmatil Seroquel

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

5/14

Psikoz hali bir kişinin gerçekle bağlantısının koptuğu duruma denir. Antipsikotik ilaçların (sanrılar, varsanılar ve sesler gibi) psikotik belirtileri kaldırıcı veya azaltıcı etkisi vardır. Aynı anda psikoz beraberinde mevcut olabilen korku, kaygı ve heyecanı da azaltır. Böylece kişi yine gerçekle daha iyi bağlantı kurabilir. Antipsikotik ilaçlar yeniden psikoza girmeyi önlemek için de uygulanır. Acil psikoz halinde çoğu zaman kriz durumu mevcut olup çoğu zaman antipsikoz ilaç şırınga yoluyla verilir. Değişik ilaçların etkisi kişiden kişiye farklıdır. Birinde etkili olan ilaç bir başkasında hiç etkisi olmayabilir veya az etkisi olabilir. İlacın etkili olup olmadığı üç ilâ dört hafta içerisinde belli olur. Eğer etkili değilse dozunda değişiklik yapılabilir veya yerine başka ilaç denenebilir. Antipsikotik ilaçlar duygudurumunu dondurur, insiyatif isteğinı kaybeder ve hapsedilmiş gibi hissetmeye yol açar. Bu bazen (örneğin kişi çok heyecanlı idiyse) hiç te fena olarak görülmese de çoğu hasta, sanki hürriyeti ve yaşam çoşkusu kısıtlanmış gibi hissettiği için, bunu olumsuz bir hal olarak algılar.

Klasik ve atipik olmak üzere iki tür psikoz hastalığı vardır. Aralarındaki fark etki boyutu ve yol açtığı yan etkilerden ibarettir.

Antipsikotik ilaçlar ayrı ayrı yan etkilere sahiptir. (Sayfa 8’de İlaçların yan etkileri bölümüne bakınız). Bir de bir kaç ender rastlanan fakat tehlikeli olan yan etkiler vardır. Bunu dikkate alarak antipsikotik ilaç tedavisi gören birinin ilaç kullanımı belirli arayla bir doktor tarafından değerlendirmelidir.

Antipsikotik ilaçları kullanma süresi değişik değişiktir. Bir doktor deneyimine dayanarak psikoz halinin tekrar cereyan edeceğinden ne denli olasıl görüyorsa ilacın da o denli uzun süre kullanılmasını tavsiye eder. Hastalar çoğu zaman ilaç tedavisinin olumlu ve olumsuz yönleri arasında bir ikilem içinde olurlar. Doktor tavsiyesi haricinde benzeri ilaç kullananlar veya kullanmış olanlar ile kontak kurarak da destek arayabilirsiniz. Ayrıca bir başka doktora başvurarak ikincil görüş de alabilirsiniz. (sayfa 12’de Daha çok bilgi bölümüne bakınız).

Antidepresan ilaçlar Klasik antidepresan ilaçlar

İkinci nesil antidepresan ilaçlar

Madde ismi amitriptyline clomipramine dosulepine doxepine imipramine maprotiline nortriptyline trimipramine

Madde ismi citalopram doxepine fluoxetine fluvoxamine mianserine mirtazapine paroxetine sertraline trazodon venlafaxine

Marka ismi Sarotex, Tryptizol Anafranil Prothiaden Sinequan Tofranil Ludiomil Nortrilen Surmontil

Marka ismi Cipramil Sinequan Prozac Fevarin Tolvon Remeron Seroxat Zoloft Trazolan Efexor

Antidepresan ilaçlar yanı sıra depresyon rahatsızlığına karşı RIMA olarak da bilinen Reversibl monoamino oksidaz inhibitörleri de uygulanmaktadır. Hollanda’da bu gruptan tek bir ürün çeşidi piyasada mevcuttur: moclobemide (Aurorix).

NOT: ağır depresyonlarda yukarıda tarif edilen ilaçların etkin olmaması durumunda tranylcypromine (Parnate, Tilcyprine) veya fenelzine (Nardil) gibi klasik MAO (Mono Amino Oksidaz) inhibitörü de uygulanır.

Yabancı web sayfalarında veya güncel ingilizce dilinde hazırlanmış kitaplarda bu konuya ilişkin bilgi ararsanız marka isimlerinin Hollanda’da kullanılan isimlerden değişik olduğunu aklınızda bulundurun. Aşağıda Hollandaca ve yabancı ismiyle bazı ilaçlar sıralanmakta: citalopram (Cipramil) fluoxetine (Prozac) fluvoxamine (Fevarin)

: Celexa : Fontex, Fluctin : Faverin, Luvox

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

mirtazapine (Remeron) paroxetine (Seroxat) sertraline (Zoloft)

6/14

: Zispin : Paxil, Aropax, Deroxat : Lustral

Antidepresan ilaçlar depresyona yani ciddi boyutta karamsarlığa karşı kullanılan maddelerdir. Depresyon rahatsızlığının belirtileri şunlar olabilir: uzunca bir zaman karamsarlık; çevrendeki başka insanlara ilgi duyma, yemek yeme, cinsellik hususunda istek kaybı; kendini işe yaramaz veya suçlu hissetme; kararsızlık; konsantre bozukluğu; kendini yorgun hissetme; uyku sorunları; intihar düşünceleri ve heyecanlı/huzursuz veya tam tersine çok sıkılmış hissetmek. Antidepresan ilaçlar ayrıca korku ve panik atakları, fobiler ve zoraki davranış şikayetlerine karşı da kullanılır.

Antidepresan ilaçların nasıl işlevsel olduğu tam olarak bilinmemekte. Antidepresan ilaç alınır alınmaz etki yapmaz. Çoğu zaman ancak iki ilâ dört hafta içerisinde etkisini farkettirir.

Bunun için ilacı düzenli olarak kullanmanız gerekir. Yani sadece ara sıra ihtiyaç duyduğunuz anlar bir hap yutmanız yeterli gelmez. Çoğu zaman ilacın yan etkileri olumlu etkilerinden daha önce boy gösterdiği için kullanan hasta çoğu zaman ilacı devam ettirmek konusunda tereddüt ediyor. İlacı kullanmaya başladığınız ilk zaman, hatta bazen derhal, fakat daha çok ikinci haftasında tetikte olmalısınız. Şikayetler ve depresyon hissi şiddetlenebilir. Bazı hastalar ise daha kolay karar alabildiğini ve umursamaz bir hale girdiğini hissediyor. Bu ortamda intihar düşüncelerini gerçeğe dönüştürmek de daha kolay yapılabilir. İlacı dört hafta kullandıktan sonra halen duygu halinizde bir düzeliş farketmiyorsanız ilacına bağlı olmak üzere dozu yükseltilebilir. Şayet altı ila sekiz hafta kullandıktan sonra halen bir etki farketmiyorsanız ilacı kullanmaya devam etmenin hiç bir anlamı kalmaz. O halde çoğu zaman yeni bir ilaç verilerek, bir de o ilaca umut bağlanır.

Duygudurumu dengeleyici ilaçlar: Duygudurumu dengeleyici ilaçlar Madde ismi lithiumcarbonaat lithiumcitraat carbamazepine valproïnezuur

Marka ismi Lithiumcarbonaat, Camcolit, Priadel Litarex Carbamazepine, Carbymal, Tegretol Convulex, Depakine, Natriumvalproaat, Propymal

NOT: lityumkarbonat ile lityumsitrik asidinde bulunan lityum konsantrosyunu oldukça farklıdır.

Duygudurum dengeleyici ilaçlar (lityum bunlardan en tanınmışı) manik-depresif (coşku & çöküntü) bozukluğu olan bir insanda duygudurumunun birbirini takip eden coşku (mani) ve çöküntü (depresyon) halini dengeler. Bu tür ilaçların işlevselliği henüz tam bilinmemekte.

Lityum maddesi manik bozukluk durumunda uygulandığı zaman hemen etkisini göstermez.

Etkisi genelde iki hafta sonrası boy gösteriyor. Bu bozukluğu olan bir kişi çoğu kez tam sağlığına geri kavuşur. Tam sağlığına kavuşması için ise daha uzun bir süre gerekebilir. Ciddi nitelikli şikayetlerde ise doktorlar çoğu zaman sakinleştirici veya antidepresan ilacı uygun görür. Lityum maddesi insanların büyük bir kısmında manik ve psikotik belirtileri ve huzursuzluk hisleri azaltır. Yeniden manik ve depresik dönem yaşanmasını önlemek için ise düşük doz lityum uygulanır. Antidepresan kullanan insanlar ilacın yeterli etkisini görmedikleri durumda depresyona karşı veya antidepresanın etkisini güçlendirmek amacıyla lityum da kullanılabilir.

Duydudurum dengeleyici ilacı kullanırken kandaki oranını tespit etmek için belirli aralarla kan tahlili yapılması gerekir. Bu da hastanın zoruna gidebilir.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

7/14

Uyku ve sakinleştirici maddeler (benzodiazepinler) Uyku ve sakinleştirici maddeler (benzodiazepinler) Madde ismi Alprazolam Bromazepam Brotizolam Chloordiazepoxide Clobazam Clorazepinezuur Diazepam Flunitrazepam Flurazepam Loprazolam Lorazepam Lormetazepam Medazepam Midazolam Nitrazepam Nordazepam Oxazepam Prazepam Temazepam Temazepam Triazolam Zolpidem Zoplicon

Marka ismi Alprazolam, Xanax Bromazepam, Lexotanil Lendormin Chloordiazepoxide Frisium Tranxene, Clorazepaat Diazepam, Valium, Stesolid Flunitrazepam, Rohypnol Dalmadorm Dormonoct Lorazepam, Temesta Lormetazepam, Loramet, Noctamid Medazepam Midazolam, Dormicum Nitrazepam, Mogadon Calmday Oxazepam, Seresta Reapam Temazepam, Normison Temazepam, Levanxol Halcion Zolpidem, Stilnoct Zoplicon, Imovane

Uyku mu sakinleştirici mi?

Sakinleştirici ilaç Sakinleştirici ilaç Uyku ilacı Sakinleştirici ilaç Sakinleştirici ilaç Sakinleştirici ilaç Uyku ve sakinleştirici ilaç Uyku ilacı Uyku ilacı Uyku ilacı Uyku ve sakinleştirici ilaç Uyku ilacı Sakinleştirici ilaç Uyku ilacı Uyku ilacı Sakinleştirici ilaç Uyku ve sakinleştirici ilaç Sakinleştirici ilaç Uyku ilacı Sakinleştirici ilaç Uyku ilacı Uyku ilacı Uyku ilacı

Yukarıda yazılı ilaçlara karşı dayanamayan insanlara sakinleştirici olarak promethazine (Phenergan) en levomepromazine (Nozinan) gibi sedatife denilen türden bir ilaç verilir bazen. Fakat bu türden ilacın tansiyon düşmesi ve uyuşukluk gibi daha çok çeşit yan etkisi vardır. Çoğu uyku ve sakinleştirici ilaç aynı kimyevi strüktüre sahip oldukları için bu isimle belirtilen benzodiazepinler grubuna girer. Benzodiazepinler insanın uykusunu getirir ve duygusunu ve gerilim ve aksiyete şikayetini azaltır. Benzodiazepin grubundan ilacın uyku özelliğine veya sakinleştirici özelliğine sahip olması dozajına ve etkin olduğu süreye bağlıdır.Ayrıca etkisi kişiden kişiye de farklıdır. Yaşlılar örneğin ilacı daha yavaş indergeyebilir. Bunu dikkate alarak dozajını buna göre ayarlamak gerekir. İlk kullanmaya başladığınız zaman daha iyi uyursunuz ve korku, kaygı ve stres azalır.

Uyku sorunu varsa önce neden kaynaklandığı bulunmalıdır (hastalık, kalkanbezinin hızlı işlemesi, uyartıcı maddeler, stres, uyku ortamı). Çoğu uyku sorunları ilaç yerine başka yöntem kullanarak da çözülebilir nitelikte. Bazı durumlarda uykusuzluktan dolayı gündüzleri yaşamınız kısıtlanıyorsa uykusuzluk kısır döngecini aşmak için uyku ilacı uygun görülebilir.

Benzodiazepinler ayrıca kaygı ve aksiyete şikayetlerini bastırmak için de kullanılabiliyor.

Benzodiazepinler kişinin stres ve düşünce dolu zor bir dönemi atlatması ve bu arada bitkin düşmemesi için geçici olarak etkin bir çözüm olabilir. Birçok hasta başka ilaçlar kullanırken istisnai olarak sakinleştirici veya uyku hapı kullanmanın faydasını görüyor.

Benzodiazepinlerin rizikolu yönü ise bağımlılık yapabilmesidir. Uyku hapları iki ilâ en fazla dört hafta boyunca kullanılabilir. Daha devam ederseniz ruhsal ve bedensel olarak uyku hapına bağımlı olma ve bir daha zor bırakabilme rizikosuna girersiniz. Sakinleştirici özelliğe sahip benzodiazepinler ise en fazla iki ay boyunca kullanılabilir.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

8/14

Aksi belirtiler ve bağdaşmazlık Birçok ilaç belirli durumlarda kulanılamaz. Örneğin hamilelik döneminde, çok küçük yaşta veya yaşlılar tarafından ve belirli rahatsızlıklar söz konusu olan durumlarda. Ayrıca bir ilaç belirli başka bir ilaçla birlikte kullanılması durumunda da tehlike oluşturabilir. Doktor veya eczaneniz bunu özel olarak dikkate alsalar da kendinizin de temkinli olması gerekir. Daima ilacı kullanmaya başlamadan prospektüsünü okuyun.

Uyarı: benzodiazepinler yaşlılarda ve çocuklarda ekstra heyecan, (şiddetli) sinirlenme veya korku gibi paradoksal (beklenilenden aykırı) tepkiye yol açabilir. Çocuğa veya yaşlıya asla doktora danışmadan benzodiazepin türünden veya antidepresan ilaç vermeyin.

3. İlaçların yan etkileri (psikofarmakolojik ilaçlar) Genelde bir ilaç kullanımı öncesi yan etki olup olmayacağı ve olursa hangi yan etki olacağı önceden bilinemez. Muhtemelen yan etki olabileceğini ise hesaba katmalısınız. O halde işinize (konsantre, arabaya binme, makineyi kullanma gibi hususları düşünerek) devam edebilecek misiniz? Yaşam tarzınızı sürdürebilecek misiniz yoksa değişiklik yapılması gerek mi? İlacın ne gibi yan etkileri olabileceği prospektüte yazılıdır. Bazı tarif edilen yan etkiler az sayıda hastada görünür ve bazıları da çok sayıda hastada. Prospektüsü okuyarak ilacı kullanmaya başladıktan sonra ortaya çıkan şikayetlerinizin kullanmakta olduğunuz ilaçtan kaynaklanan bir şikayet olup olmadığını öğrenirsiniz. Bir durum farkettiğiniz zaman doktorunuz ile görüşün. İlacı kesmeyi veya dozajında değişiklik yapmayı kendi kafanıza göre yapmayın.

Antipsikotik ilaçların yan etkileri Klasik ve daha güncel atipik olmak üzere iki tür antipsikiyotik ilaç vardır. Güncel olarak tanımlanan atipik türü kişide sözde daha düşük derecede hareket etme bozukluğuna yol açıyor ve bazı durumlarda klasik ilaçlardan daha etkin. Antipsikotik ilaçların farklı farklı yan etkileri vardır. İlacın etkin olduğu boyutu ve yan etkilerinin belirmesi doktor ve hasta tarafından sık sık görüşme yaparak takip edilmeli.

• • • • • • • • • •

Belirtiler olarak örneğin: duydurumun donması, insiyatif isteğinin kaybı ve kendini hapsedilmiş gibi hissetme.

Uyuşukluk.

Antikoliner tepki: ağzın/gözün kuruması, küçük tuvaletini zor yapma, bulanık görme, hafıza ve konsantre bozuklukları ve bağırsakların tıkanması.

Bilhassa yaşlılarda: aklının karışık olması, sanrılar ve iç huzursuzluk.

Uyku sorunları, cinsel sorunlar, geçici süre düşük tansiyonu (yaşlılarda düşmeye yol açabilir).

Kilo alma (bilhassa atipik türden kullananlar).

Parkinson hastalığına has belirtilerin benzeri: hareketsizlik ve kasların gerilmesi ve titreme. Yürürken ve konuşurken de sorunlar yaşanır).

Kasların aniden gerilmesi veya gevşemesi (aküt distoni). Bu çoğu zaman dil, göz, çene ve ensedeki kasların çekilmesiyle başlar. Bu yan etkiye karşı çoğu zaman antipsikiyotik ilaç yanısıra Akineton gibi başka bir ilaç daha verilir.

Bacakların kıpırdaması (akatisi).

Geç hareket bozukluğu (tardif diskinesi). Bu ciddi ve yorucu yan etki kalıcı olarak klasik antipsikotik ilaç kullananların beşte birinde ortaya çıkıyor.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

9/14

Ender fakat ciddi yan etkiler • Nöroleptik malign sendromu. İlk başlangıçta: ateş, kasların gerilmesi, şuur kaybı, hızlı kalp atışı, tansiyonun yükselmesi ve aşırı terlemek. Derhal doktora haber edin ve ilacı kullanmayı bırakın. Hastahaneye yatış şart.

• Agranuloktoz. (aniden) akyuvar kaybı olup enfeksiyon tehlikesi ve süresi aşırı derece artıyor.

Yan etkilere karşı kullanabilen ilaçlar Antipsikotik ilaçlar yanı sıra çoğu zaman şu ilaçlardan biri verilir: Akineton, Artane, Kemadrin, Tremblex, Symmetrel.

Antidepresan ilaçların yan etkileri Yaygın kullanılan antidepresan ilaçlar klasik ilaçlar grubundan (TCA yani trisiklik antidepresan) ve ikinci nesil ilaçlar (bilhassa Selektif Serotonin Geri Alım İnhibitörleri veya SSRI) olmak üzere ikiye ayrılır. Aşağıda bunlara ait en önemli yan etkiler sıralanmakta.

Başka çeşit antidepresan ilaçlar da vardır. Bunun tam listesi için örneğin “Zelfzorgboek Depressie” isimli kaynağa başvurabilirsiniz (sayfa 12’de ‘Daha ayrıntılı bilgi’ bölümüne bakınız).

Tümü antidepresan ilaçlar için geçerli olmak üzere antidepresan ilacının bedensel etkisi yanı sıra davranış tarzınızı da etkileyebileceğini dikkate alın. Örneğin (geçici süre) daha kolay (köklü) karar verme veya umursamama gibi etki olabilir. Bu etki sonucu bazen kişide intihar etme rizikosu da artar.

Klasik antidepresan: • Antikoliner etki (yukarıda antipsikotik ilaçlar kısmında 3. şıkta olduğu gibi); • Seks arzusunun azalması veya iktidarsızlık sorunu gibi cinsel sorunlar; • Aniden baş dönmesi ve kalbin hızlı atması (bu yaşlılarda sakıncalı olabilir); • Uyuşukluk; • İştah artışı sonucu kilo alma; • Kalp ritminin bozulması sonucu kalbin işlevselliğinde azalma. İkinci nesil antidepresan (SSRI’ler): • Bulantı, istifra, ishal; • Sinirlilik, (aşırı) kızgınlık; • Baş ağrısı; • Uykusuzluk; • Cinsel bozukluk (cinsel arzu kaybı, iktidarsızlık); • Kanama bozuklukları (morartı); • Iştahın azalması; • Kısa süreli kullanım sonucu bazen kilo kaybı olur; uzun süreli kullanım sonucu veya kesilmesi halinde ise kilo artışı meydana gelebilir; • Kısa süreli etkin ilaç türlerinde yoksunluk belirtileri olabilir.

Duygudurumunu dengeleyici ilaçların yan etkileri Lityum ilacını kullanan çoğu insanda yan etkiler görülür. Bunun ne derece olacağı ise çoğu zaman kandaki lityum oranına göre değişir. Dozajını düşürmekle yan etkiler çoğu zaman azaltılabilir. En çok görülen yan etkiler bulanma, istifra, ishal, kilo artışı, ellerin titremesi ve hafıza ile konsantre bozukluğudur. Bulantı ve ishal şikayeti bilhassa hapı yuttuktan kısa zaman sonra ortaya çıkar; lityum maddesini yavaş bir tempoda boşa çıkartan haplar kullanarak veya lityum maddesini gün esnasında paylaştırıp azar porsiyonlara bölünmüş halde almakla bulantı ve ishal şikayetini önlemeye çalışılabilir. Lityum ilacı yaşlılarda orantısal olarak daha fazla şikayete yol açıyor. Lityumun kronik biçimde kullanılması böbrek ve kalkanbezi gibi organlara etki yapıyor.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

10/14

Kanda olması gereken orandan aşırı oranda lityum varsa zehirlenmeye yol açabilir. Siz veya yakınınız lityum kullanıyorsa belirtilerini bilmeniz gerekir. Bunu prospektüsünden okuyunuz.

Uyku ve sakinleştirici ilaçların yan etkileri (benzodiazepinler) Uyku ve sakinleştirici ilaçlar (çoğu zaman farkına varmaksızın) tepki gücünü etkiliyor, uyuşukluk yaratıyor, gevşek kaslarda, konsantre ve koordinasyon bozukları ve bulanık görme. Bu belirtiler ilacın dozajı yükseldikçe veya beraberinde alkollü içki alındığında veya bazı başka ilaçlarla birlikte kullanılırsa şiddetlenir. Ayrıca baş ağrısı, kaslarda ağrı, yorgunluk, kendini bomboş hissetme, kalkarken sarhoş gibi baş ağrısı, baş dönmesi, karamsarlı, bunalım, umursamazlık ve cinsel arzu kaybı gibi belirtiler de söz konusu olabilir.

Kullandığınız ilacın prospektüsünü daima okuyun.

Kısa süreli etkin ilaçlar kullanırken dozajının etkisi bitmesiyle bazen yoksunluk etkileri ortaya çıkabilir (alıştırarak kesme bölümüne bakınız). Bu belirtileri haksız yere asıl hastalığınızın belirtileri veya yan etkisi olarak görülebilir. İlacı kullandığınız süre ilerledikçe etkisi de azalır (buna toleranslık denir). Yani aynı etkiyi hissebilmeniz için gittikçe fazla sayıda hap yutmanız gerekir.

4. (psikofarmakoloji ) ilacı birden mi kesmek iyi yoksa alıştırarak mı?

Bir hasta değişik nedenlere dayanarak bir ilacın kullanımına son vermeyi tasalayabilir.

• • • • • • • •

Şikayetler geçtiği için; Hamilelikten; Hastaya göre ilaç beklenilen etkiyi yapmamış ise; Yan etkilerinden çok rahatsız olduğu için; İlacın yaşam kalitesini aşırı bozduğu için; İlaçsız kendi kendine başarmayı arzuladığı için; Uzun vadede sağlığıma bir zarar verir diye; Onlara göre kendini ilaca bağlı, bağımlı olarak gördüğü için.

Genel öneriler • Bir ilacı alıştırarak bırakacaksanız (azaltacaksanız) dozajı hakkında bilgi için doktorunuza başvurun.Hangi şekilde keseceksiniz?

• Çoğu ilaç aniden bırakılırsa rahatsızlığa yol açar. Bu çok ciddi boyutta olabilir. Olası durumlarda ilacı alıştıra alıştıra bırakmanız tavsiye olunur.

• İlacı kesecekseniz bunu sakin bir döneme denk getirerek yapın ve (uykunuzu alarak) yeterli güce kuvvete sahip olmaya gayret edin.

• Yoksunluk belirtileri veya alıştırarak bırakma belirtileri aşırı ağır nitelikte cereyan ederse oldukça yavaş tempoda alıştırarak bırakmayı denemekte fayda var. Eczacı doktorunuzla görüşerek icabında sizin durumunuza göre uyarlanmış dozda kapsül veya pudra hazırlayabilir.

• Şikayetlerin yeniden ortaya çıkması olasılığı varsa o halde nasıl hareket etmeniz gerektiği konusunda anlaşın.

• Doktorunuzun desteğine ihtiyacınız var.

Antipsikotik ilaçları kesmek Antipsikotik ilacı kullanmayı kestiğiniz zaman yeniden aynı şikayetlerin ortaya çıkması olasılığı yüzde 55- yüzde 90 arasıdır. Ne kadar az nöbet tuttuysa, nispeten düşük doz antipsikotik ilaç kullandıysanız; alıştırarak kestiyseniz ve son geçirdiğiniz nöbet ne kadar uzun zaman öncesi ise, şikayetlerinizin tekrar ortaya çıkma olasılığı da o kadar düşük olur; Sık görülen yoksunluk belirtileri örneğin şunlardır: • Bulantı, istifra; • Iştahın azalması; Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

• • • • • • •

11/14

Aşırı terleme; Uykusuzluk; Huzursuzluk; Korku; Kontrolsüz hareketler (diskinesiler); İshal; Burunun akması.

Ender olarak da şu belirtiler görülür: • Baş dönmesi; • Bir üşüme, bir yanma; • Kas ağrıları; • Titreme; • Garip duygusal algılamalar.

Genelde antipsikotik ilaçlar sonucu oluşan kontrolsüz hareketler (diskinesiler) zamanla kaybolur, fakat kaybolmayada bilir. Bu ilacı kullanmış olan hastalardan yüzde 10 ilâyüzde 40 oranı (kaynaklarda bu konuda farklı tahminler yürütülüyor) arası ilacı bıraktıktan 5 yıl sonra halen bu belirtilerden şikayetçi.

Bazı durumlarda ilaç kullanırken rahatsız edici belirtileri olmayıp bıraktıktan sonra meydana çıktığı görülmekte.

Antidepresan ilaçları kesmek Çok sayıda insan doktorla görüşmeden antidepresan ilacı kullanmayı kesiyor.

Kestikten sonra (birincil) depresyon henüz geçmediği için veya yeniden oluşmasıyla tekrar depresyon oluşabiliyor. Doktor bu konuda ilacın altı ilâ dokuz ay boyunca kullanılmasını tavsiye eder. Altı ilâ dokuz kullandıktan sonra ilacı kesen hastalarda yüzde 20 oranında hastalık bir kaç ay içerisinde yeniden boy gösteriyor. Altı aydan daha erken bir zaman kesilirse bu oran yüzde 50 oranına kadar çıkıyor. Söz edilen oranlar hakkında ise farklı görüşler mevcut.

Antidepresan ilacı birden kesme (ve bazen alıştırarak kesme) durumunda bedende yoksunluk belirtileri ortaya çıkıyor. Bu belirtiler muhtemelen yeniden boy gösteren (ikincil) depresyon belirtileriyle karıştırılmamalıdır.

• Mide ve bağırsak şikayetleri: karın ağrısı, bulantı, istifra ve ishal; • Grip belirtileri: terlemek, titremek, kaslarda ağrılar, kuvvetsiz hissetmek; • Uyku sorunları, kabuslar; • Korku, sinir ve heyecan; • Hareket ve denge bozuklukları: baş dönmesi, iç huzursuzluk, gerilme, titreme; • Duygudurum bozukluğu: elektrik şoka tutulmuş gibi bir şok, kaşıntı; • Kalp rahatsızlıkları (nadiren): kalp atışı bozukluğu.

Duygudurumu dengeleyici ilaçları kesmek Lityumu kesmeyle ilgili çeşitli araştırmalardan lityum kullanmayı kesen bir kişinin lityumu devam ettiren bir kişiye nazaran tekrar rahatsız olma olasılığı 15 defa daha fazla.

Alıştırarak kesmek rahatsızlığın tekrar boy göstermesi olasılığını azaltıyor. Lityumu kesmenin ayrı bir rizikosu da tekrar başlandığı zaman çoğu durumda pek etkin olmamasıdır.

Diğer taraftan bakacak olursak lityum kullanımını devam ettiren kişiler arasında da bir grup insan lityumu kullanmaya devam etmelerine rağmen manik oluyor veya depresyona giriyor. İlacı kestikten sonra bilhassa ilk haftalarda rahatsızlığa dönüş rizikosu en yüksek. Lityum ilacını kesen insanlar arasında dörtte üçü bu zaman zarfında yeniden rahatsızlanıyor.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

12/14

Lityum ilacını kesmenin yoksunluk belirtilerine yol açıp açmadığı bilinmemekte.

Carbamazepine ve Valproïn asidi ilaçlarını kestikten sonra ne olduğuna dair pek araştırma yapılmamış. Fakat bu ilaçlarda da kesmeye karar verdikten sonra alıştırarak kesilmesi en doğrusu olacağı tahmin edilmekte.

Uyku ve sakinleştirici ilaçları (benzodiazepinler) kesmek Benzodiazepinler türünden ilacı kesmek çok zor gelebilir. Alınmasına sebep olan korku ve uyku sorunları olan asıl nedenler yeniden boy gösterebilir. Bu ilacı alıştırarak kesmek için gerekli zaman kullanılan miktar ve süreye bağlıdır. Bu tür ilaçlar belirli süre vücutta kaldığı için kestikten hemen sonra yoksunluk belirtileri mevcut olmayıp birkaç gün sonra ortaya çıkar. Bu tür ilaçlar yıllarca kullanıldıysa alıştırarak kesmek için de hatta birkaç ay gerekebilir.

Benzodiazepinlerde yoksunluk belirtileri şunlar olabilir: • Uykusuzluk durumu fenalaşır; • Korku ve buna bağlı panik atakları, hızlanan kalp atışı, terleme, titreme ve mide ve bağırsak rahatsızlığı; • Baş ağrısı; • Kaslarda sancı ve kramp gibi şikayetler; • Koordine sorunları; • Alınganlık; • Işığa, sese ve dokunulmaya karşı aşırı hassasiyet; • Ender rastlanmak üzere: sanrılar ve epileptik nöbetler.

Benzodiazepinler türünden ilacı kesmek için uzmanlaşmış merkezlerden yardım edilebilir.

5. Daha ayrıntılı bilgi Antidepresan, işlevselliği, yan etkileri ve kullanımı kesmek hakkında çeşitli kurumlar tarafından bilgi verilir: antidepresan üreticileri; tedavi merkezleri; eczaneler, hasta örgütleri ve birçok başka kurumlar. Tabii ki her kurum kendi çıkış noktasından hareket ederek bilgi vermeyi amaçlar. Bu da verilen bilginin içeriğini de etkiler.

Not Aşağıda sıralan adreslerde bulabileceğiniz bilgilerin tümü ancak Hollanda’ca dilindedir.

•

Ürün hakkında bilgi

Eczane: reçeteyle verilen her ilaç ve devamında verilen her ilaç yanı sıra prospektüsü de ilave edilir. Prospektüsü yoksa eczaneden isteyebilirsiniz.

Prospektüs. İnternette de ilaçların prospektüslerini bulabilir, inceleyebilir ve hatta yazdırabilirsiniz. Bu örneğin www.repertorium.org veya www.ziekenhuis.nl adreslerinde mevcuttur. İlaç Bilgi hattı: 0900-9998800 (dakikası 0,15 €) Mesai günleri saat 10 ile 16 arası arayabilirsiniz. İlaç bilgi hattı Hollanda Eczacılar Birliğinin girişimidir. Bu numarayı arayarak birliğe bağlı bulunan eczacılardan biriyle bağlanı kurarsınız.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

•

13/14

Deneyim uzmanları ile kontak kurmak

Pandora Depresyon hattı. Depresyon hattını arayarak kendi de depresyon geçirmiş insanlarla sohbet edebilirsiniz.

Telefon: 0900 - 6120909 (dakikası 0,10 €), mesai günleri saat 18.00- 21 arası. e-posta: depressielijn@stichtingpandora.nl Pandora Bilgi & Tavsiye hattı. Deneyim uzmanları ruhsal sorunlar ve ruhsal sağlık bakımı, tedavi yöntemleri, hasta hakları, iş başvurusu yapmak ve çalışmak konusunda sorularınız yanıtlar.

Telefon: 020-6851171, mesai günleri saat 10.00 – 13.00 arası. e-posta: informatie_advieslijn@stichtingpandora.nl Pandora Internet sayfası www.stichtingpandora.nl. Pandora vakfının internet sayfasında Pandora Forum’u tıklayabilirsiniz. Bu forumda psikofarmakolojik ilaç kullanıcıların deneyimlerini konuya göre ayrılmış olarak okuyabilir, tepki verebilir ve kendi deneyimlerinizi de yazabilirsiniz.

Kadın ve İlaç kullanımı Vakfı Bu vakıf sakinleştirici ve uyku ilaçlarını aşırı fazla kullanan kadınlara bunu azaltmaları hususunda bilgilendirme toplantıları, öz yardım grupları ve kurslar düzenleyerek ve bu tür ilaçlarla ilgili araştırmalar yaptırarak yardımcı olmaya çalışır.

Telefon: 040-2121746, mesai günleri saat 10.00 – 12.00 arası. e-posta: svmg@dse.nl •

Psikofarmakoloji kullanımı

Zelfzorgboek Depressie – (Depresyonla ilgili öz bakım kitabı) 2ci baskı. Amsterdam : Stichting September, 2002. İlk baskı Pandora Vakfı ve September Vakfının ortak girişimi sonucu hazırlanmıştır.

Bölüm 9 ve 21’de antidepresan ilaçlar hakkında bilgi bulabilirsiniz. Söz konusu kitapçık her eczaneden ve Pandora Vakfından temin edilebilir.

Overwogen medicijngebruik (Ölçülü ilaç kullanımı) Psikolojik ve psikiyatrik rahatsızlıklarda kullanılan ilaçlar hakkında bilgi içerir. – 4. baskı. Utrecht : DGV (sorumlu ilaç kullanımı Hollanda Enstitüsü), Müşteriler Birliği ve başkaları, 2001. 60 sayfa “de Vereniging Cliëntenbond in de Geestelijke Gezondheidszorg” kurumundan sipariş edilebilir. Telefon: 030-2521812 veya 030-2521822.

E-posta: post.clientenbond@planet.nl.

Ziyaret adresi: Cliëntenbond, postbus 645, 3500 AP Utrecht.

Slaap- en kalmeringsmiddelen. (Uyku ve Sakinleştirici ilaçlar) Jellinek Preventie en Consultancy, Amsterdam. Broşür. Telefon 020- 5702355.

Rapport Gebruikers over antidepressiva. (Kullanıcılarca antidepresan hakkında rapor) Antidepresan ilaçları kullanıcılarının deneyim ve sorularından esinlenerek hazırlanmıştır. www.stichtingpandora.nl internet adresinden sipariş listesinden sipariş edilebilir veya online indirilebilir.

Literatuurlijst Medicijnen. (İlaç kaynakçası) www.stichtingpandora.nl internet adresinden sipariş listesinden sipariş edilebilir veya online indirilebilir.

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl

 Pandora Vakfı, Mart 2003

•

14/14

Psikofarmakolojik ilaçları kesmek

Stoppen met antipsychotica? (antipsikotik ilaçları kesmek) Seçim hususunda yardım – 2. baskı.

Utrecht : Wetenschapswinkel Geneesmiddelen, 1997. 16 sayfa.

Telefon: 030-2537309. E-posta: wewi@pharm.uu.nl Stoppen met antidepressiva? (Antidepresan ilaçları kesmek) Utrecht : Wetenschapswinkel Geneesmiddelen, 1998. 11 sayfa.

Telefon: 030-2537309. E-posta: wewi@pharm.uu.nl Stoppen met lithium? (Lityum ilacını kesmek) Utrecht : Wetenschapswinkel Geneesmiddelen, 1996. 16 sayfa.

Telefon: 030-2537309. E-posta: wewi@pharm.uu.nl Stoppen met slaap- en kalmeringsmiddelen? (Uyku ve sakinleştirici ilaçları kesmek) Rehber. Utrecht : Wetenschapswinkel Geneesmiddelen, 1998. 15 sayfa.

Telefon: 030-2537309. E-posta: wewi@pharm.uu.nl •

Kaynakça

Geneesmiddelen in Nederland. (Hollanda’da İlaç) Görevliler ve kullanıcılar için rehber: 2002-2003 / L. Reijnders ve başkaları. Amsterdam: van Gennep, 2002. 650 sayfa 2002-2003 İlaçları. Doktor, eczacı ve tüketici için el kitabı)/ I. Wolffers. Amsterdam: Contact, 2001. 800 sayfa

Stichting Pandora, 2e Constantijn Huygensstraat 77, 1054 CS Amsterdam info@stichtingpandora.nl / www.stichtingpandora.nl