Hümanistik inancin umudu erich fromm david m wulff

HÜMANİSTİK İNANCIN UMUDU: ERİCH FROMM* David M. WULFF Çev.: M. Doğan KARACOŞKUN Genellikle, psikanalizi 20. yüzyıl sosyal psikolojisiyle birleştirerek aslını bozan Neo-Freud’çular arasında sayılan Fromm, özellikle insanın konumuyla ilgili yazdıklarında, varoluşçu-fenomenolojik yaklaşımın unsurlarını da ortaya koyar. Tesadüf eseri belli bir zaman ve mekâna fırlatılan bizler, doğamızdan köklü bir ayrılıkla yüz yüze kalmış olarak bu dünyaya geliriz. Doğanın birer parçası olan diğer şekil verilmiş yaratıklar gibi, biz de doğanın değişmez kanunlarına tabi oluruz. Ancak hayvansal oluşu karakterize eden içgüdüsel uyum, bizdeki öz-farkındalık, mantık ve hayal gücünün evrimsel oluşumu nedeniyle bozulmuştur. Doğanın bir parçası olarak bizler, kendi hayat sınırlarımızın fark edilmesi ve bir aidiyet kaygısı taşıdığımız için başlangıçtaki tekliğe yeniden ulaşamama duygusunu dönüştürerek bir aşkınlık duygusu yaşantılarız. Gerçekte, varoluşun bizzat kendisi bizden bir çözüm isteyen kaçınılmaz bir problemdir.

(Man For Himself, The Art of Loving) İnsan doğasındaki ayrılık, bazı varoluşsal ikilemlerle kendini gösterir. Varoluşun hayatı getirmesine karşılık, onun sürekli ölümle tehdit edilmesi; insanın potansiyel umudu ve onu gerçekleştirmek için zamanın yetersizliği, insanın duyarsız bir evrede ve insan oluşla eş zamanlı olarak yaşadığı temel yalnızlık ve bireysel ve sosyal hayattaki pek çok tarihsel çelişkilerin tam tersine varoluşsal çelişkiler sonsuza dek çözülemez. (Man For Mimself) Örneğin maddî tatmin için sayısız vasıtalar var ve biz onları olumlu yönde kullanmada yetersiz kalmaktayız. İnsan için öncelikli bir tehlike olan kökeninden ayrılmışlık, yardımsızlık ve yalıtılmışlığın bir sonucu olarak delirmeyi önleyebilmek için birey, bir yönelim ve bağlanma nesnesine ihtiyaç duyar. Bu ihtiyaç, insan oluştaki enerjinin en güçlü kaynakları arasındadır ve çeşitli yollardan karşılanabilir. Bu yönelim ihtiyacına dönük en yaygın karşılık, güçlü bir lidere, rahibe yahut Tanrı’ya boyun eğme şeklindedir. Üstün güçlere sahip olduğu düşünülen liderin grup için en iyisini bildiği ve yapma niyetinde olduğuna inanılır. Bir nesneye bağlanma ihtiyacını karşılarken insan, daha da gerilerindeki dünyayla ilişki kurmak amacıyla, çocukluktaki (anne-babaya, ruha, atalara, fırka ve daha kompleks toplumlarda dine, millete ve sınıfa) ilkel bağ-

David M. WULFF

244

lanmalarını pekiştirirler. Kendi doğasına dönme ve kendini yuvasında hissedebilmek için insan, bir otorite figürüne bağlanarak itaat etme suretiyle büyük bir bedel öder. Bu bedel aklı kullanmak, sevmek ve üretmek gibi insan kapasitesinin gelişiminin tümüyle tıkanmasıdır. (Man For Mimself, The Revlution of Hope) Fromm dini; bireyin yönelim ve bağlanma ihtiyacını karşılayan “bir grup tarafından paylaşılan herhangi bir düşünce ve davranış sistemi” olarak tanımlar (Psychanalisis and Religion, s. 21). Ona göre herkesin dinî ihtiyacı vardır. Geleneksel dini şekillerin insanı mutlu etmesi söz konusu değildir. Bu geleneksel şekiller, daha ilkel ve nörotik dinden kalan ve kılık değiştirmiş bir görüntü olarak ortaya çıkarlar. “Sorun dinin olup olmaması değil, ne tür din” olmalıdır. Yani insanın potansiyellerini gerçekleştirmesine katkı sağlayan bir din mi, yoksa onları törpüleyip işlevini bırakan bir din mi? olacaktır.

(Psychanalisis and Religion, s. 26). Bunlar da, Fromm’un din türlerine ilişkin temel ayrımı bağlamında “hümanistik ve otoriter din” olmak üzere ikiye ayrılır ve bize dinin insancıl tutumlarla yeterince açık olmayan ilişkisi hakkında düşünmek için bir diğer yolla katkı sağlarlar.

Otoriter Din Fromm’a göre, otoriter dindeki ana unsur, insanı aşan bir güce, kendini küçümseyerek teslim olmadır. Onun temel kuralı itaat, ana günahı itaatsızlıktır. Bu da Tanrının ahlakî nitelikleri dolayısıyla değil, gücü kontrol etmesi nedeniyledir. Otoriter yaklaşımda bireyler, üretkenlik, bağımsızlık gibi şeyler yerine ait olma duygularına karşılık gelen yüksek bir güce tümden teslim olurlar. Fromm örnek olarak Calvin’in teistik teolojisi, nasyonel sosyalizm ve seküler görünümlü diğer otoriter politik sistemleri gösterir. Şekli ne olursa olsun otoriter dine ait fikirleri kontrol etmek, öylesine belirsiz ve uzaktır ki, onlar insanların gerçekteki günlük hayatlarına çok değinirler. Buna karşın onlar, kontrolü sağlamada her tür vasıtayı kullanırlar (Psychanalisis and Religion).

Hümanistik Din Hümanistik dinin merkezinde, insan ve güçleri vardır. Fromm: “Hümanistik dinde insanın hedefi en büyük güçsüzlüğü değil, en büyük gücü elde etmektir; doğru olan itaat değil, kendini gerçekleştirmektir” der. Kişiye başkalarınca yüklenen emirlere uymak değil, bizzat kendi düşünme ve hissetme kapasitesi inancın esasıdır.

Dini tecrübe “sevme ve düşünmeyle anlaşılan, kişinin dünyayla ilişkisi üzerine temellenen her şeyle bir olma”dır. Otoriter tipteki üzüntü ve günahkârlık duygusundan ziyade, baskın duygu sevinçtir. Hümanistik dinin teistik formlarında, Tanrı insanlar üzerindeki baskı ve gücün bir sembolü olmaktan ziyade, insanın güçlerini ger-

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 4

245

çekleştirebilmesinin bir sembolüdür. Fromm, hümanistik ruhu erken Budizm ve Taoizmde, Sokrat ve Spinoza’da Peygamberlerin öğretisinde, Yahudi ve Hiristiyan geleneklerindeki mistik yönelimlerde ve Fransız devriminin akıl dininde görür (Psychanalisis and Religion, s.

37). Fromm, otoriter dinin dinamiklerini anlamamıza yardımcı olması için Marx’ın Feurabach’tan ödünç aldığı bir görüşü tekrar eder. Otoriter görünen kimselerin kendi güçlerini zayıflatarak, en değerli insanî niteliklerini Tanrıya yansıttıklarını söyler. Böylece onların hiçbir güçleri olmazken, Tanrı, sevgi, hikmet ve adalet sahibi bir varlıktır.

Bu durumda, bizzat kendi iradeleriyle vazgeçtikleri insanlıklarını, Tanrının merhamet ve lütfuyla yeniden elde etmeye çalışmaktadırlar.

Tanrıya bir köle gibi bağlanmak suretiyle onlar, sevme ve akletme kapasitelerini kaybeder ve buna bağlı olarak, kendilerini ve başka kimselere olan inançlarını da yitirirler. Değersizlik ve günahkârlık hissiyle, günlük işlerinde sevgisizce davranırlar.

Diğer yandan hümanistik dinde Tanrı, daha yüksek bir kendiliğin ve bir kimsenin olabileceği ve olması gerekenin bir sembolüdür.

Hümanistik dinin hedefleri, sadece kendini düşünen bir beni aşmak, sevgi, nesnellik ve alçak gönüllüğe ulaşmak ve hayatın sorumluluğunu yüklenmektir. Öğle ki, hayatın amacı bizzat hayattır ve insan potansiyelinde var olanı yaşar. Doğulu ve batılı geleneklerde birbirine benzer şekillerin var olmasına karşın Fromm (Psychanalisis and ZenBudizm, s. 60), Taoizm ve Budizm’e ağırlık verir. Çünkü onlar, üstün akıl ve gerçek olarak, kurtarıcı aşkın bir baba kavramı içermemektedirler. Fromm’un Zen-Budizm’e hayranlığı, sadece Psikanaliz ve ZenBudizm adlı eserinde değil, aynı şekilde diğer çalışmalarında da, sık sık Zen-Budist ilkeleri referans vermesiyle aşikâr bir durumdur.

Sahip Olma Ya Da Olma Şeklindeki İnanç Fromm, otoriter ve hümanistik dinler arasındaki ayrımına paralel olarak, daha sonraki zamanlarda, olmak ve sahip olmak şeklindeki inançlar arasındaki karşıtlığı ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. Kaynağı ölümsüz olma dürtüsü olan sahip olma, kişinin kendi benliği (egosu), diğer kimseler, şöhret ve bilgi gibi maddi değeri olmayan şeyler olduğu gibi, özel mülk elde etme ve ona sahip olma noktasında merkezileşir. Çünkü sahip olma güdüsü, güç ilişkileri, saldırganlık ve gereğinde başkalarını dışlamak üzere temellenir. O, açgözlülük (hırs), kıskançlık ve şiddet duygularını besler. Aynı şekilde mülk sahibini değiştirir. Şayet sahip olduğum şeyle kendimi var edersem (tanımlarsam), sonuçta ben sahip olunulan şey olurum. Nesne sürekli var olmayacağı için de, benim bir şeye sahip olmam geçicidir ve aslında ben hiçbir şeye sahip değilimdir.

Olmak güdüsü, eşyalar üzerine değil, tecrübeler üzerine odaklanır ve tanımlaması daha zordur. Olmak moduna girmek için kişi,

David M. WULFF

246

hayallerden ve sahip olma karakteriyle bütünleşerek gözlerini kör etmekten uzak olmalıdır. Fromm’a göre, ölümsüzlük için gereksinim duyulan “varoluşsal sahip olma yönelimi”nin tersine, olmanın temel özelliği, özgürlük ve insanın güçlerini kullanmasını sağlayarak dokunduğu şeye hayat katan faydalı işlerdir. Güçlü bir şekilde başkalarıyla birlikte olma isteği oluşturan olma modu, aşkınlık, gelişme, kendilik, ilgili olmak ve sevgiyi ifade eder. Ona göre, her iki yönelim, herkeste mevcut olmakla birlikte, bir toplumun değerleri ve normları, hangisinin daha baskın olacağını belirler.

Sahip Olma İnancı Sahip olma yaşantısında inanç, en güçlü ve en doğru olarak kabul edilen güçlü bir bürokrasiden alınmış kesin bazı formülasyonların güven oluşturmasını sağlar. Sahip olma yaşantısının en önemli özelliği, aklımızı bağımsızca kullanmanın ürünü olmayıp, teslim olunduğu için- bürokrasinin görülen sarsılmaz gücünün bir sonucudur. İçimizdeki en yüksek bir sembol olan Tanrı, sahip olma yaşantısında bir put, örneğin zekâ, fiziksel dayanıklılık, güç ve şöhret gibi kendimizden bir nesne olur. Sadece bir puta bağımlı olmayız, aynı zamanda bu sahip olma eğilimli yönlerle kimlik kazanılarak, bütünlüğümüzü kaybederiz ve gelişimimiz engellenir (To Have or To Be, You Shall be as Gods, s. 44). Sahip olma yaşantısında, açık bir şekilde, otoriter dinin görüntüleri vardır. İnançta “Olmak” Olmak yaşantısında iman, ilkel bir inançlar dizisi olmayıp, bir iç yönelim yahut tutumdur. Sahip olduğumuz bir inançtan ziyade Tanrıya olduğu kadar, başkalarına ve kendimize de inançtır. Bu inanç, dogmatik otoriteye itaat değil, kendi subjektif tecrübelerimizde ulaşılan bir kesinliği ifade eder. Olma yaşantısında Tanrıya inanma “İlahi niteliklerin bizzat iç tecrübeyle doğrulanmasıdır, o bir süreklilik, aktif bir kendini oluşturma süreci yahut Master Eckhart’ın söylediği gibi, Hristiyanın, kendimizde doğmuş olanın aktif sürecidir” (To Have or To Be, s. 43). Olma yaşantısında, hümanistik dinin niteliklerini görebiliriz. İnanmanın Sahip Olma Yaşantısıyla Bağlantıları Batı kültüründe sahip olma yaşantısının ve dolayısıyla otoriter dinin egemen olması, dindarlık ve önyargı arasında sürekli bir bağın bulunmasını anlaşılabilir kılar. Fromm’un ayrımları, Allpot’un Dini Eğitim Ölçeğinden elde edilen belirli bulguları yeniden düşünmek için bir zemin hazırlar. Eugene Tate ve Gerald Miller’in gelişigüzel seçilmiş denekleri arasından, ölçekteki iç ve dışa ait, maddelerden her ikisini de kabul etme eğilimi içinde olmadıkları için din-karşıtı olarak sınıflanan denekler, Fromm’un hümanistik olma yönelimli dindarlık tipine ait özgürlük, olgun sevgi, öz saygı ve bağımsızlık gibi

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 4

247

tüm değerlere daha fazla sahip olmalarından dolayı, üç dini gruptan farklılaşmışlardır. Diğer yönden barış ve gerçek dostluk içindeki bir dünyayla düşük düzeyde ilişkileri olduğunun görülmesine karşın, RO ölçeğine göre, belirgin bir şekilde dine karşı olan bu kimseler, en alt seviyede önyargılı olma yönelimindedirler ve bunların tüm yönleriyle bir grubu temsil etmedikleri görülmektedir.

RO ölçeğini dikkatli bir okuma, iç ve dış, her iki alt ölçekteki maddelerin, sahip olma yaşantısının diliyle ifade edildiğini gösterir.

Olmak eksenli sayılamayacak olan dindarlığa dayalı oluşmuş pek çok fikrin, sahip olma yöneliminden kaynaklandığı görülür. Bu durumda, Fromm’un sınıflaması, RO ölçeği hakkındaki şüpheleri arttırmakla kalmayıp, aynı zamanda dindarın ilişkileriyle ilgili araştırmanın tüm sonuçlarını sorgulamayı gerektirir. Fromm, bireylerin bu şekildeki kendi kendileriyle ilişkilerinin, dindarlık iddiasına dayalı gösteriş değil, kişinin dinî inancının en doğru ölçümü olduğunu vurgulamaktadır.

Allport-Vermann-Lindzey Değerler Çalışması’nın dinî ölçeği de sahip olma yaşantısı düzlemindedir. Fromm, yaratıcılık, sevgi, neşe yahut gerçeği kavrama gibi “olma” yaşantısındaki deneyimin, sadece “burada” ve “şimdi” nin sürekliliğinde varolduğunu iddia eder. Diğer yandan “sahip olma” yaşantısı, özellikle kişinin bağlı olduğu nesneleri biriktirmesiyle geçmişte ve onları koruma ve artırmasıyla da gelecekte varolur. Bedensel varoluşun ve fiziksel dünyanın doğasının bizi zamanla ilgili olmaya zorlamasına karşın sahip olma yaşantısında, yalnızca dini liderimizin izin verdiği kadarıyla ona teslim oluruz (To Have or To Be, s. 127-129). Dünyevi deneyimin boyutlarını belirlemek için bir anketle birleştirilerek “Değerler Çalışması” nın kullanıldığı bir araştırma olan SUN dini ölçeği, geçmiş ve gelecekle ilişkinin olumlu olduğunu ve zamansızlığın bir derin düşünce deneyimiyle ilgili olmaksızın varlığını kanıtlamıştır. İlginç bir şekilde SAS (SV Estetik Ölçeği), zaman dışı burada ve şimdiyle, anlamlı bir pozitif ilişkinin olduğunu, buna karşın Ekonomik Ölçek ve daha az derecede Politik Ölçek, negatif bir ilişki olduğunu göstermiştir (Wullf, 1970).

Musevi Gelenekte Radikal Hümanizm Hümanistik ve otoriter dinlerle, olma ve sahip olma yaşantısı arasındaki karşıtlıklar, Fromm’un özellikle Musevi gelenekteki dinin tarihini aydınlatmasının çatısını oluşturur. Bu perspektifin, Fromm’un uzun yıllar bir analist olarak uygulamalarının bir sonucu olduğunu görmemiz gerekir. Fromm, 1927’de yazdığı “Sabbath” adlı eserinde açıkladığı gibi, başlangıçta bir Freud takipçisiydi. Bu çalışmasında, Odipal terimlerle, Cumartesi günü dinlenme ile ilgili kuralları yorumlar. O, doğayı (anneyi) etkileyen her tür çalışmanın yasaklanmasını, ensest arzuları geçiştirmenin bir vasıtası ve ilk suçun

David M. WULFF

248

karşılığı olarak görür. Yine o bu anın, söz konusu arzuların gerçekleşmesini sembolize etmesi sebebiyle çok da memnuniyet verici olmamasına karşın, anne rahmine doğru geriye dönüşü ifade ettiğini söyler. Fromm, ensest arzularla, insanın doğayla aslî uyumuna dönüşü arzulamasını ifade ettiği için sembolik olarak ilgilenir.

Fromm’un Cumartesi günü ve o gün yapılan ibadetlerin güçlüğü ile ilgili anlayışının temelini İncil ve daha sonra da Talmud’a dayalı gelenek belirler. “Çalışma, yıkıcı yahut yapıcı, ama insanı herhangi bir şekilde fiziksel dünyayla kaynaştırır” (p. 244 1951). Bu yüzden “Sabbath”, insanın herhangi bir iş muamelesi kadar, doğal süreçle de kaynaşmasına izin vermediği için, kişiler arası ve doğayla mükemmel uyumun bir ifadesini sembolize eder. Yahudilikte Sabbath, bugün üzerinde düşünmeye yöneldiğimiz şekliyle, Mesih çağında ulaşılacak olan kurtuluş ve özgürlüğün bir müjdesi olarak varolur.

Fromm: “Cumartesi gününde”, der, “kişi, sanki hiçbir şeye sahip değilmiş gibi yaşar. ‘Olmak’ dışında bir amaç gütmez; yani kişinin dua etme, çalışma, yeme, içme, şarkı söyleme, sevgiyi hayata gibi asli güçlerinin bir ifadesi olur.” Sadece “olmak” ve uyumun zamansızlığında, en azından tümüyle kendimize dönük olduğumuz için, o gün neşeli bir gündür. Sabbath törenleriyle beklenen Mesih döneminin altın çağı, “düşüş” ten önceki cennetle diyalektik bir ilişki içindedir.

(You Shall be as Gods). Her ikisi de uyumun bir ifadesini sembolize eder. Cennetle masumane uyum, insanlığın henüz farkında olma ve bağımsızlığa sahip olmadığını gösterirken, Mesih dönemiyle uyum, masumiyetin kaybı ve insan oluşa tam bir doğuşla elde edilir. Bu Musevi ulvi yaşantısının başlangıç ve son noktaları arasında Fromm, ilkel otoriter ve etnosentrik görünümden, radikal özgürlük ve evrensel kardeşlik perspektifine doğru devam eden bir evrimsel sürecin ayrıntılarını belirtir. Ona göre, bu evrimin vesikası olan Kitabı Mukaddes, “bir devrimci kitaptır; Bireyler, uluslar ve tüm insanlar için, kan ve ülkeye dayalı ensest bağlardan, putlara teslim olmaktan, esaretten, güçlü liderlerden, bağımsız olarak özgürleşmeyi konu alır”(You shall be as Gods, s. 7). Fromm, geleneğin esaretinden gittikçe kurtulduğumuz bir dönemde yaşayan kimseler olarak, bizim bu gün kutsal kitabı ve onun ötesinde devam eden gelişmeleri, daha önceki çağlara göre, daha iyi anlayabileceğimizi belirtir. Bu yeniden yorumlamayı, insanın kendi güçlerini geliştirmek ve bağımsızlık, uyum ve dünya barışına ulaşmak için, insanlığın kapasitesi ve insan ırkının tekliğini vurgulayan global felsefe olarak tanımladığı radikal hümanizmin perspektifi ile yapar.

Tanrının Evrimi Musevi gelenekte kaydedilmiş olan evrimin ilk evresinde Tanrı, mutlak ve keyfi güçle, bir kural koyucu olarak kabul edilir. Onun yüceliği, onun yarattığı insanların itaatsizliği ile bir süre sonra tartı-

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 4

249

şılacaktır. Hayat ağacı ve bilgi ağacından yediklerinde, onlar da “bizden biri gibi olurlar” korkusuyla, yani onların özünde varolan ilahi potansiyeli fark ettiğinde, Tanrı, onları Eden Bahçesinden sonsuza dek kovmuştur.

Otoriter görüşte Adem ve Havva’nın Cennetten çıkarılmaları, ancak pişmanlık ve yeniden teslimiyetle üstesinden gelebilecekleri, itaatsizlikten kaynaklanan günahın bir cezasıdır. Aynı şekilde bu hikâyede, Fromm’un otoriter olmayan “olmak” yaşantısının kaynağı olduğunu söylediği, tümüyle radikal ve farklı bir anlam da görülmektedir.

Fromm’a göre Adem ile Havva’nın günahı, çözümlenmemiş yabancılaşmadır. Tümüyle insan olma ve bununla birlikte iyilik ve kötülüğün farkına varma ve birbirinden ayrılmaları sürecinde Adem ile Havva, kaynaktaki birliği kaybederek, onun yerine birbirine yabancı kimseler olmuşlardır. Her biri yalnızlaşmış ve sevgiyle ayrılığı aşabilecek olan insan olma benliğiyle yüz yüze gelerek, derin bir utanma duygusu yaşamışlardır. Onların günahı, Kutsal Kitapta belirtilen şekilde değil, yalnızca “aklın ve sevginin gelişmesiyle” aşılabilir.

(Fromm, To Have or To Be, s. 125) Bu yüzden, ilk itaatsizlik eylemi, insan özgürlüğünün, Tanrı’nın yüceliğinden bağımsız gelişmenin başlangıcını ve insanın içindeki potansiyel Tanrılığın gerçekleşmesini ifade etmektedir. Nuh ve takipçilerinin sözleşmesi ve Nuh’un yeryüzünde bir daha olmayacağını söylediği Tufanla başlayan ikinci evrede Tanrı, hala keyfi kural koymakla birlikte, bir mutlak kural koyucudan öte, adalet ve sevgi ilkeleriyle hareket eden bir “kurumsal” monarşiye dönüşmüştür.

Tanrı, kendini tarihteki isimsiz Tanrı olarak Musa’ya açıkladığında üçüncü evreye ulaşılır. Yalnızca İbrahim, İshak ve Yakup’un Tanrısı olduğunu söylemekten ziyade, ismini açıklayarak Musa’nın tekrarlayan yalvarışına karşılık vermesi olayında Tanrı “BEN BENİM” der. İsrail’in tüm insanlarına şunu söyle : “Ben, sana beni gönderdim (Exodus 3:14). Fromm, Kutsal metnin serbest bir tercümesinin şöyle okunacağını söyler; “Benim ismim isimsizliktir; Onlara, seni isimsizin gönderdiğini söyle” “(P.31). Fromm’a göre, isme sahip olma, bir putun niteliğidir ve sadece zamanda ve mekânda varolan nesneler isimlere sahip olabilirler. Yaşayan bir Tanrı, herhangi bir imajla düşülemeyeceği gibi, isimlendirilemez de. İlahi evrimin, kabile şefinden, isimsiz Tanrı’ya dönüşmesi, Musa Maimonides’in olumsuz teolojisinde 15 yıl sonra en üst noktaya ulaşmıştır. Ortaçağın Musevi filozofu Maimonides’e göre, Tanrı’nın mahiyetinin bilinmezliği, Tanrıyla ilgisi olmayan negatif ifadeler konusunda bizi yeterince sınırlar. Sadece onun eylemini olumlu olarak niteleyebiliriz. Nitekim Musevi gelenekte “Önemli olan tek şey vardır, o da Tanrı dır. Onun doğası ve mahiyeti hakkındaki spekülasyona

David M. WULFF

250

daha az önem verilir. Bu yüzden, Hıristiyanlıktaki gelişmeyle karşılaştırılamaz” (s. 42).

Musevi teoloji, belki daha temel diyebileceğimiz bir diğer konuda, da olumsuzdur. Tanrıyı tanımak, putperestliği reddetmektir. Fromm : “İnsanları ancak teslimiyetle yeniden kazanabildikleri için, putlar, insan özgürlüğü ve bağımsızlığına ters düşer.” Kutsal kitap ve daha sonraki Yahudi geleneğinde, putperestliğin ve dolayısıyla kişinin kendine tapması anlamına geldiği için narsizmin yasaklanmasının, önem açısından Tanrıya tapmadan hemen sonra geldiğine dikkat çeker. Aslında o, Tanrı put olarak algılansa bile, putperestliğe karşı savaşın, her inançtan kimseleri bir araya getirebileceğini belirtir.

“Sevme Sanatı”nda Fromm, kimsenin hakkında konuşamadığı isimsiz varlık olarak algılanan Tanrı’nın gerçek dindar kimseler için ne anlama geldiğini açıklar. Bu durumda kişiler, Tanrı’dan hiç bir şey istemeyecek, hiç bir şey için ona dua etmeyecek ve O’nun adını bile zikretmeyeceklerdir. Onlar içsel bir inancı elde edecek ve her zaman Tanrıyı simgeleyen, sevgi, gerçeklik ve adaleti tamamlamak için çalışacaklardır. Hayat onlar için, “tek anlamlı gerçek olan insani güçlerinin daha fazla gerçekleşmesini elde etme fırsatı yakalayabilecekleri için değerlidir. O halde Tanrı sevgisi, insanın “sevmek” amacıyla tüm kapasitenin harekete geçirilmesi ve bizzat kendisinde varolan “Tanrı”nın gerçekleşmesini arzulamasıdır. (s. 71) Hiristiyan Batının Otoriter Tabiatı Fromm, Musevi gelenekte varolduğunu söylediği hümanisik niteliklerin, aynı şekilde Hıristiyanlıkta da var olduğunu söylemekle birlikte, onların otoriter eğilimlere karşı daha güçlü bir mücadele verdiklerini söyler. Hz. İsa’nın öğretilerinin metni ve anlamından ortaya çıkan ilk dönem Hristiyanlık, özü itibariyle radikal hümanistik bir yapıdadır ve sahip olma yaşantısını tümden yok etmek istemiştir.

Ancak, önceleri alçak gönüllü kimseler eliyle sürerken, sonraları Roma imparatorluğu ve onu yönetenlerin güçlü bir organizasyonu merkezi yaptıkları dönemde, Protestan reformuyla kilise egemenliği sona erse bile, otoriter ruh baskın olmuş ve devam etmiştir.

Hümanistik unsur, özellikle Meister Eckheart gibi önemli mistiklerin öğretilerinde görüldüğü gibi, her şeye karşın, hayatın güçlüklerini ortadan kaldırmaz. (Escape From Freedom, Psychanalisis and Religion, To Have or To Be Or Being Human).

Fromm’a göre, Konstantin dönemi ve sonraki yıllarda devam eden hileler Hıristiyan olduğu varsayılan Avrupa’da sosyal karaktere uygun olmayan değişikliklere yol açmıştır. Nitekim bugün Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da, olimpik oyunlara rağbetin kanıtladığı gibi, kendini kurban eden Hıristiyan şehitler değil, zapt eden, sömüren ve tahrip eden zafer kazanmış putperest kahramanlar mevcuttur.

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 4

251

Luther’in kilisenin ana unsurunu, dolayısıyla doğayla bütünleşme ve koşulsuz sevgiyi bertaraf etmesi, bugün insanlığı yıkıma götüren yeni putçuluğa zemin hazırlayan faktörler arasındadır. Bir Hıristiyanın dış görünüşüne taban tabana zıt olarak, makinaya tapınmakla “sibernetik din”; çalışma, fayda ve gücün değer kazanmasıyla da “endüstriyel din” etkinleşmektedir. Endüstriyel din, 1500’ lerden başlayıp, 19. Yüzyılın sonuna kadar varlığını devam ettirmiş olan otoritersabit fikirli-istifçi karakter üzerende temellenmiştir. Büyük oranda bu sosyal karakterin yerini alan ve onun ana öğelerini taşıyan, insanları, “kişilik pazarında değişebilen eşyalar gibi” gösteren yeni bir karakter tipi de “pazarlayıcı karakter”dir. Bu karakter tipindeki kimseler, kendilerine, işleri ne, diğer insanlara ve doğaya tümüyle yabancılaşmışlardır. Onlar felsefî ve dinî problemlerle çok az ilgilenmelerine ve dini, politik amaçlarına uyduran kimseler olmalarına karşın, kendi usullerince dindardırlar. Onlar hizmet etmek suretiyle makineye tapar ve tekniğin esirleri olurlar. Bu sibernetik dinin taraftarları, yıkıcılık Tanrıçasına ibadet ediyor hale gelmişlerdir (To Have or To Be).

Peki bir yeni ve şefkat içeren sosyal karaktere sahip, daha uygun bir dini görünüm için gayret ederek felaketi önlemek konusunda bir ümit olabilir mi? Fromm, objektif bir bakış açısıyla böyle dönüşümün gerçekleşmesini zayıf görse de, bu gayretin Buddha’dan, Edehart’a, Marx’a, Albert Schweitzer’e kadar binlerce yıl sürdüğünü söyler.

Fromm’un yorumuna göre, bu ufuk açan düşünürler, belirli temel konularda ortak bir düşünceye sahiptirler:, “Onların en köklü talebi sahip olmak yönelimini terk etmek, tam bağımsızlıkta karar kılmak, metafizik şüphe taşımak ve Tanrısız dindarlıktır. Onların sosyal aktivite için talepleri, insanın birliği ve ilgisinin canlı olmasıdır.( To Have or To Be, p. 63) Fromm’a göre, “olmak” karakteri üzerine temellenen yeni bir karakterin gerçekleşmesi, en iyi fikirlerin yeni bir “Hümanistik İnsan Bilimi”nin geliştirilmesine adanması ve daha aklı başında ve daha sağlıklı bir toplum vizyonunu arttırmak için katılımcı demokraside temellenen etkili bir yönetim sistemi oluşturulmasına bağlı olacaktır.

Pazarlayıcı karakterin yerini, üreten ve seven karakter; sibernetik dinin yerini ise, kurumlar ve doğmaların olmadığı ve sosyal hayatın tümüne nüfuz eden bir “dindarlık” olan, yeni bir radikal hümanist ruh almalıdır. O, böyle bir dindarlığın, insan kapasitesini yani akıl, cesaret, şefkat ve sevgiyi en uygun şekilde geliştirmesinin yanında, doğa ve diğer insanlarla ilişki duygusunu da yeni ve daha mükemmel bir şekilde oluşturup, geliştireceğini söyler. Fromm’un görüşü, son Ortaçağ Roma’sı (City of God)’nın sentezi ve onun, çağdaş gelişmiş yeryüzü devleti (Earthy, City of Progress)’nin antitezini içeren yeni bir

David M. WULFF

252

vizyondur. Fromm, bu sentezi kaosun tek alternatifi olarak görür ve “olmak” şehrine davet eder. (To Have or To Be, s. 202) Faktör Analizi İle Doğrulama Fromm’un radikal hümanistik formülasyonunun din psikolojisinde çok az –bir tane- ampirik araştırmaya konu olmasına karşın, onun temel tipolojisi kısmen desteklenmiş ve düşüncesi bağımsızca ele alınmıştır. Jack Shand (1961), 142 rahip, papaz ve hahamdan oluşan örneklem grubuyla görüşmeden 2400 geçerli maddeyi oluşturmuş, daha sonra dini terimlerin savunulmasını içeren 180 alt grupta sınıflamıştır. Her alt grubun cevaplaması için tek bir söz veya ifade seçilmiş ve daha sonra da Chicago bölgesi rahiplerinden oluşan bir örneklem grubuna, bu 180 açıklamayı her biri, bir “dindar” kişiyi karakterize edecek olan, derecesine göre 11 ana ölçekte sınıflamaları istenmiştir. Bu sınıflamaların faktör analizleri, biri “fundamentalist”, diğeri “hümanistik” olan, iki temel dindarlık kavramı esas alınarak yapılmış, aynı şekilde her ikisinin de birkaç alt türü de tanımlanmıştır.

Shand ve Fromm’un tipleri arasındaki temel benzerlik, faktör analiziyle elde edilen, her bir rahip grubunun en yaklaşık dereceye koyduğu “olmak” dininin özellikleriyle ifade edilebilir. Hümanistik din adamlarına göre, dindar kişi “gerçeği arayan”, “derin bir insan sempatisi ve anlayışı olan” “tüm insanlarla ilişkilerinde kardeşlik ruhuna sahip”, “insanların her halde iyi olmalarıyla ilgili”, “başkalarına sevgi besleyen”, “dünyayı, içinde daha iyi yaşanır bir yer yapmak isteyen”,”hayata amacı duygusu olan” , “evrende yuvası olduğu hissine sahip “ ve “dünya barışıyla ilgilenen” bir kimsedir. Ayrıca, Teist hümanistikler benzer şekilde yüksek dereceyi şu maddelerle de vermişlerdir: “Hayatın her anında Tanrı’nın varlığının bilincinde olma” ve “Güçlü bir Tanrı İnancına Sahip Olma”. Diğer yandan fundamentalist rahipler şu maddelerle, bireysel dindarlığın özelliklerini öne çıkarmışlardır: “Hz. İsa’nın Tanrı’nın oğlu olduğuna inanır”, “Kitabı Mukaddes’e inanır”, “Günahlarından pişmanlık duyar” , “Kurtuluş ümidi taşır” , “Tanrıyla kişisel ilişkisi vardır”; “Ölümden sonraki hayatın gerçekleşeceğini umar”, “vicdanıyla barışıktır”, “düzenli bir şekilde toplu ibadetlere katılır”, “Tanrı sevgisine sahiptir” , “Tanrı’dan korkar”. Bir yandan cezalandırıcı Tanrı korkusu, diğer yanda ise insanın Tanrısız doğasına dayalı bağımsızlığının gerçekleşimini sağlayan insan kapasitesini öne çıkaran Broen’in (1957) FundamentalizmHumaniteryanizm faktörü, araştırıcının test etme isteği olmaksızın Fromm’un ayrımını kanıtlar.

Bireylerdeki herhangi belli fundamentalist yönelimleri Fromm’un otoriter dinine isnat etmek –yahut hümanistler arasında bunların yokluğunu varsaymakta- dikkatli davranmalıyız Bununla birlikte,

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V (2005), Sayı: 4

253

doktrinel ortadoxluğun derecelendirmelerinde, kişilerin bağlı oldukları gruplarla otoriterlik ölçeklerinin sürekli bir olumlu ilişki içinde oldukları görülmüştür. Üstelik James Barr(1980)’ın verdiği bilgiler şayet doğruysa, bu sadece bir eğilim, yahut gelişigüzel bir araştırma belgesi değildir. Önceden ılımlı bir Protestan olan Bar, Fundametalist yaşantının genelde otoriter kişilik özellikleri oluşturduğunu iddia eder. “Açık özgür ve mutlu genç ılımlı Hıristiyanlar, içindeki yaşadıkları toplumlarının yaşantısını ve şekli bozulmuş, şüpheli ve akla aykırı öğretilerinin baskısını kırarlar”(s. 69). Ayrıca O, bu örneğin, eylemleri yoluyla iyi tanınabilecek olan herhangi bir kimse için de kullanılabileceğini söyler.

1985’te geçmişte Fundamentalist olanların sık yaşadıkları uyum problemleri, hukukçu Richard Yao’yu, A.B.D.’nin değişik bölgelerinden tesadüfi olarak seçilmiş bir destek grubu olarak kim olduğuna bakılmaksızın seçilen Fundamentalistlerle görüşmeye yönlendirmiştir. Bizzat kendisi de önceleri baptist bir Fundamentalist iken, sonraları Yale üniversitesi, İlahiyat alanında master derecesi kazanmış olan Yao (1987), “Parçalanmış İman Sendromu” adını verdiği kompleks sendromlardan söz eder. Ona göre bu sendromlar şunlardır: Kronik günahkârlık duygusu, kaygı ve depresyon, düşük kendilik saygısı, yalnızlık ve soyutlanmışlık, kendisi ve içinde bulunduğu grup dışındaki insan ve gruplara güvensizlik, herhangi bir yapı, yahut otoriteden nefret etme, uzun süren acı ve öfke sahibi olma, Fundementalist bilincin sürekli aktif olması, temel sosyal becerilerden yoksunluk ve bir kısmında normalde bir fonksiyon sorunu olmamasına karşın, cinsel konularda hissedilen günahkârlık duygusu ve kaygısı nedeniyle görülen cinsel güçlükler. İster FA grubunun içinden ister dışardan olsun geçmişte Fundementalist olanlar, genellikle geçmişleri hakkında konuşulmamakla birlikte, deneyimlerini paylaşma cesaretini de göstermişlerdir. Yao tarafından ortaya konulan semptomlar ile, diğer ana hayat geçişleri ve krizlerine eşlik eden üzüntü sendromu arasındaki benzerliğe dikkat çeken psikolog Gary Hartz (1987), krizi aşabilmenin temel yolunun FA’lara empatik destek olduğunu belirtir.